Δυτικοί Τούρκοι, Χάζαροι Και Πέρσες Από Την Κίνα Ώς Τη Μεσόγειο.

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΚΟΡΔΩΣΗ

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΣΤΟΝ ΕΥΡΑΣΙΑΤΙΚΟ ΧΩΡΟ, ΑΠΟ ΤΑ ΜΕΣΑ ΤΟΥ 6ΟΥ ΩΣ ΤΑ ΜΕΣΑ ΤΟΥ 7ΟΥ ΑΙΩΝΑ μ.Χ. (552-657) Δυτικοί Τούρκοι, Χάζαροι και Πέρσες από την Κίνα ώς τη Μεσόγειο.

ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΑΛΕΞΙΟΣ ΣΑΒΒΙΔΗΣ, ΕΠΟΠΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΗΦΑΙΣΤΟΣ, ΜΕΛΟΣ ΕΠΙΚ. ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΑΙΜΙΛΙΑ ΘΕΜΟΠΟΥΛΟΥ, ΜΕΛΟΣ

ΡΟΔΟΣ 2007

1

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΚΟΡΔΩΣΗ

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΣΤΟΝ ΕΥΡΑΣΙΑΤΙΚΟ ΧΩΡΟ, ΑΠΟ ΤΑ ΜΕΣΑ ΤΟΥ 6ΟΥ ΩΣ ΤΑ ΜΕΣΑ ΤΟΥ 7ΟΥ ΑΙΩΝΑ μ.Χ. (552-657) Δυτικοί Τούρκοι, Χάζαροι και Πέρσες από την Κίνα ώς τη Μεσόγειο.

ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΑΛΕΞΙΟΣ ΣΑΒΒΙΔΗΣ, ΕΠΟΠΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΗΦΑΙΣΤΟΣ, ΜΕΛΟΣ ΕΠΙΚ. ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΑΙΜΙΛΙΑ ΘΕΜΟΠΟΥΛΟΥ, ΜΕΛΟΣ

ΡΟΔΟΣ 2007 2

3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελίδες ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

8

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

17

Α. ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΩΣΗ ΤΩΝ ΔΥΤΙΚΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ. ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΓΥΡΩ ΛΑΟΥΣ α) Η άνοδος της δύναμης των Τούρκων. Συμμαχία με Δυτικούς Wei της Κίνας και συντριβή των Jouan-jouan.

36

β) Ανατροπή της υπάρχουσας κατάστασης στην Κεντρική Ασία. Συμμαχία Δυτικών Τούρκων και Περσών κατά των Εφθαλιτών.

42

γ) Πρεσβεία των Ερμιχιόνων, «βαρβάρων», πλησίον του Ωκεανού, στον Ιουστινιανό.

47

Β. ΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ ΚΥΡΙΑΡΧΟΙ ΣΤΟΝ ΕΥΡΑΣΙΑΤΙΚΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗΝ ΠΕΡΣΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ. ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΠΡΕΣΒΕΙΕΣ ΣΤΟΥΣ ΔΥΤΙΚΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ α) Οι πρεσβείες των Δυτικών Τούρκων στους Πέρσες και στο Βυζάντιο υπό τον Μανιάχ, ως μέσο εμπορίου του μεταξιού,

52

ειρήνης και πηγής πληροφοριών. β) Η βυζαντινή πρεσβεία του Ζημάρχου στους Δυτικούς Τούρκους της Κ. Ασίας. Εμπέδωση της βυζαντινοτουρκικής

59

φιλίας. γ) Η στρατηγική πλευρά των γεγονότων. Οι Τούρκοι κύριοι ρυθμιστές στον ευρασιατικό χώρο, από το Βυζάντιο και την

66

Περσία ώς την Κίνα. δ) Οι βυζαντινοτουρκικές πρεσβείες ώς το 576. ε)

Η

πρεσβεία

του

Ουαλεντίνου.

Η

69 θραύση

της 4

βυζαντινοτουρκικής συμμαχίας και οι εχθρικές ενέργειες των

71

Τούρκων. στ) Η στρατηγική των Τούρκων ως μόνων ρυθμιστών στον Ευρασιατικό χώρο.

77

ζ) Η πρεσβεία των Δυτικών Τούρκων προς τον Ιουστίνο κατά τον Θεοφάνη τον Βυζάντιο και τα προβλήματα που παρουσιάζει (σε

85

σχέση και με τους Αβάρους). η) Η παρουσία των Δυτικών Τούρκων στην Κριμαία και η βυζαντινοαβαρική σύγκρουση.

90

Γ. Η ΚΙΝΕΖΙΚΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ΤΩΝ SUI ΚΑΙ Η ΜΕΙΩΣΗ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ α) Διαίρεση των Τούρκων με κινεζικές ενέργειες. Άνοδος του Τάρδου.

94

β) Κινεζική υποστήριξη στους Ανατολικούς Τούρκους. Cha-polio και Jen-kan. Θρίαμβος και πτώση του Τάρδου.

97

γ) Οι δυτικοί Τούρκοι και οι σχέσεις τους με την Περσία και το Βυζάντιο. Η τουρκική πρεσβεία προς τον Μαυρίκιο.

102

δ) Περεταίρω διαίρεση των Τούρκων. Η Κίνα ρυθμιστής της

114

κατάστασης.

Δ) ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΤΟΥΡΚΟΥΣ, ΚΙΝΕΖΟΥΣ, ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥΣ ΚΑΙ ΠΕΡΣΕΣ. ΑΝΑΖΩΠΥΡΩΣΗ ΚΑΙ ΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ ΣΕ ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΙ ΔΥΣΗ α) Εμφάνιση και προέλευση των Χαζάρων.

122

β) Οι Τούρκοι και πάλι μεταξύ των ρυθμιστών του Ευρασιατικού χώρου. Υποταγή των ανατολικών Τούρκων στους Κινέζους, ακμή των Δυτικών Τούρκων.

125 5

γ) Ο αγώνας των Βυζαντινών κατά των Περσών και η συμβολή των Χαζάρων υπό τον djeboukha-khan (cepetux) – Djebu Khan –

131

Ζιεβήλ. δ) Η συμμετοχή των Δυτικών Τούρκων στον πόλεμο με τους Πέρσες στο πλαίσιο τουρκοβυζαντινής συμμαχίας και ευρύτερης (ευρασιατικής) κινητοποίησης.

143

ε) Παρακμή και υποταγή των Δυτικών Τούρκων. Η Κίνα ηγετική δύναμη της Κεντρική Ασίας, σε σχέση και με τη θέση των μεγάλων δυνάμεων στο παγκόσμιο σκηνικό.

152

Ε. ΤΑ ΜΕΣΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΚΑΙ ΣΙΝΟΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑΣ α) Τα συνοικέσια στην υπηρεσία της Διπλωματίας.

161

β) Πρέσβεις, φόρος υποτέλειας και δώρα.

171

γ) «Νόμοι», χειρισμοί και τρόποι διεκπεραίωσης.

177

ΣΤ. ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΣΤΟ ΔΡΟΜΟ ΤΟΥ ΜΕΤΑΞΙΟΥ α) Εμπόριο και πόλεμος στη Σινοτουρκική μεθόριο.

186

β) Η προώθηση των προϊόντων από την κινεζική μεθόριο στο Βυζάντιο

μέσω

του

βόρειου

δρόμου

του

μεταξιού.

Ανταγνωνισμός Βυζαντινών, Περσών και Τούρκων.

190

γ) Πέρσες μεταπράτες. Οι Σόγδιοι και ο ρόλος τους στο εμπόριο και τη διατήρηση ισορροπιών στην Κεντρική Ασία.

196

Ζ) ΟΙ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ 6ΟΥ ΚΑΙ 7ΟΥ ΑΙΩΝΑ α) Γενικά προβλήματα και εισαγωγικές παρατηρήσεις.

203

β) Χαρακτηριστικά του Νόμου. Ο Νόμος ως πολιτειακή

208 6

οργάνωση. γ) Νόμος και εχθρός.

213

δ) Οι Ιστορικές Περίοδοι της Έννοιας του Νόμου.

216

ε). Ο Νόμος σαν μονάδα του διεθνούς συστήματος του 6ου και 7ου αιώνα-Το διεθνές σύστημα του 6ου και 7ου αιώνα στην Ευρασία και οι πρωταγωνιστές του.

220

Στ) Η οικουμενικότητα των εδραίων αυτοκρατοριών (Βυζαντίου, Περσίας και Κίνας) και του τουρκικού χανάτου.

231

ζ) Το δίπολο Εχθρός και Φίλος μέσα από την οικουμενικότητα των αυτοκρατοριών των Τούρκων και των εδραίων

235

αυτοκρατοριών της Ευρασίας. η). Νόμος της Γης τον 6ο και 7ο αιώνα. Αυτοκρατορία της στέπας

243

και εδραία αυτοκρατορία. θ) Η αυτοκρατορία του 6ου-7ου αι. και η αυτοκρατορία του 21ου αιώνα.

247

Συμπεράσματα.

254

Συντομογραφίες – Βιβλιογραφία

280

Παράρτημα (Χάρτες – Πίνακες)

7

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαιτέρως τον καθηγητή της Μεσαιωνικής και Βυζαντινής ιστορίας κ. Αλέξιο Σαββίδη, που ανέλαβε πρόθυμα να επιβλέψει τη διατριβή αυτή, η οποία αποτελεί τμήμα και προέκταση των ενδιαφερόντων του για την μελέτη της ιστορίας των τουρκικών φύλων, που, ώς τελευταία, θα λέγαμε, ήταν αρκετά παραμελημένη στην Ελλάδα. Το έργο του κυρίου Σαββίδη αποτελεί μια στέρεη βάση για να ασχοληθεί κανείς με την ιστορία των Τούρκων πριν από την εποχή του Ισλάμ. Η βοήθειά του και οι παρατηρήσεις του, όταν τις χρειαζόμουν, κατά τη διάρκεια της συγγραφής της διατριβής, ήταν συνεχείς και πολύτιμες. Ευχαριστίες οφείλω στον κ. Παναγιώτη Ήφαιστο, καθηγητή Διεθνών Σχέσεων και Στρατηγικών Σπουδών στο Πάντειο παν/μιο και καθηγητή μου για περίπου εφτά χρόνια (όσα τα χρόνια των σπουδών μου εκεί), για τη βοήθειά του κυρίως σ’ ό,τι αφορά στα μεθοδολογικά προβλήματα που αντιμετώπισα αλλά και γιατί κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας του, έθεσε τα απαραίτητα θεωρητικά ερωτήματα και έδωσε μια διάσταση πολιτικής φιλοσοφίας στις διεθνείς σχέσεις. Επίσης, ευχαριστώ την επίκ. καθηγήτρια Αιμιλία Θεμοπούλου για τη βοήθειά της σε ό,τι αφορά σε μεταφράσεις τουρκικών κειμένων και πηγών και για την υπομονή της να μου εξηγεί τα σημεία όπου συναντούσα δυσκολίες,. καθώς και για τις παρατηρήσεις και διορθώσεις της σε αυτή την εργασία. Παρακολουθώντας κάποια μαθήματα και διαλέξεις του μεταπτυχιακού προγράμματος του Τμήματος ΙστορίαςΑρχαιολογίας του παν/μίου Ιωαννίνων, μου δόθηκε η ευκαιρία να εξοικειωθώ με πτυχές της ύστερης, ως προς το θέμα μου, οθωμανικής ιστορίας των Τούρκων (απαραίτητες για να καταλάβω την μετεξέλιξη των Τούρκων). Τις ευχαριστίες μου πρέπει να εκφράσω επίσης στους καθηγητές του King’s College του παν/μίου του Λονδίνου Judith Herrin, Charlotte Roueché και Roderick Beaton, χωρίς την βοήθεια των οποίων δεν θα ήταν αποτελεσματική η παραμονή μου στο Λονδίνο από τον Σεπτέμβριο ώς τον 8

Δεκέμβριο του 2005, χάρη στην οποία κατόρθωσα να συγκεντρώσω την απαραίτητη βιβλιογραφία από τις βιβλιοθήκες του Πανεπιστημίου του Λονδίνου (τόσο του King’s College όσο, και κυρίως, του School of Oriental and African Studies (SOAS) και του Institute of Slavonic Studies). Επίσης, ευχαριστίες στον Dr George Dedes, για την άδεια που μου έδωσε να παρακολουθήσω κάποια από τα μαθήματά του γύρω από την ιστορία της Τουρκικής γλώσσας της πρώιμης περιόδου, στο SOAS, κατά τη διάρκεια της παραμονής μου στο Λονδίνο το παραπάνω διάστημα. Ευχαριστίες οφείλω και στο καθηγητή του πανεπιστημίου του Tsinghua (Πεκίνο) Xu-shan Zhang, ο οποίος ήλεγξε το κείμενο μου και έκανε παρατηρήσεις από τη σκοπιά ενός Κινέζου ιστορικού που ασχολήθηκε με τις σινοβυζαντινές σχέσεις της ίδιας εποχής, ενώ ταυτόχρονα ήλεγξε και διόρθωσε τα κινεζικά λήμματα και ονόματα. Επίσης θερμές ευχαριστίες στον επικ. καθηγητή του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Παντείου Παν/μίου, Γεράσιμο Καραμπελιά, καθώς οι συζητήσεις που είχαμε πάνω στη σύγχρονη κοινωνία και πολιτική δομή της Τουρκίας με βοήθησαν στην κατανόηση του περιεχομένου της σύγχρονης ταυτότητας «Τούρκος». Ιδιαίτερες ευχαριστίες επίσης πρέπει να απευθύνω και σε όλους τους φίλους μου που με τις συζητήσεις, αναλύσεις και προτάσεις τους βοήθησαν στην αρχική οριοθέτηση του θέματός μου και στην επίλυση των προβλημάτων που ανέκυψαν τόσο πριν όσο και κατά τη διάρκεια της συγγραφής της εργασίας. Απ’ αυτούς ιδιαίτερα ευχαριστώ τους Μενίδη Διονύση, το εύρος των γνώσεων του οποίου πολλές φορές με βοήθησε να διακρίνω το ουσιαστικό από το μη ουσιαστικό και το χρήσιμο από το μη χρήσιμο, καθώς και τους Γιουζέπα Αναστάσιο και Σαλαπασίδη Γιώργο, υποψήφιους διδάκτορες του τμήματος Διεθνών Σχέσεων και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Παντείου Παν/μίου, με τους οποίους είχαμε δεκάδες, μακρές συζητήσεις πάνω σε θέματα ιστορίας, θεωρίας και πρακτικής των διεθνών σχέσεων και σε ζητήματα στρατηγικών σπουδών. Τέλος μένουν τα συναισθήματα ευγνωμοσύνης προς τους γονείς μου, Μιχάλη και Αγγελική που στήριξαν οικονομικά, ηθικά και πνευματικά μια δωδεκαετή «φοιτητική καριέρα», ενώ διάβασαν την εργασία, κάνοντας γλωσσικές διορθώσεις. Οι συζητήσεις με τον πατέρα μου, εξάλλου, απέδωσαν 9

καρπούς, κυρίως στα σημεία εκείνα που σχετίζονται με τις σχέσεις του Βυζαντίου και Κίνας, τομέας με τον οποίο έχει ασχοληθεί. Οι όποιες παραλείψεις και τα όποια λάθη στο κείμενο φυσικά βαραίνουν μόνο εμένα.

10

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο ευρασιατικός χώρος από τη Μεσόγειο ώς την Κίνα, (μέσω των χερσαίων δρόμων της ξηράς), από τα μέσα του 6ου ώς τα μέσα του 7ου αι., περιλαμβάνει πολλούς λαούς, από τους οποίους οι κυριότεροι ήταν οι Βυζαντινοί, οι Τούρκοι (από τις αρχές του 7ου αι. και οι Χάζαροι Τούρκοι) οι Πέρσες και οι Κινέζοι. Από τους λαούς αυτούς, κατά το παραπάνω χρονικό διάστημα, η παρουσία των Τούρκων ήταν η πιο αισθητή, αφού απλωνόταν από τα βόρεια σύνορα της Κίνας ώς το Βυζάντιο (Ανατολικοί Τούρκοι, Δυτικοί Τούρκοι, Χάζαροι). Απ’ αυτούς οι Δυτικοί Τούρκοι είναι οι σπουδαιότεροι για το θέμα μας, γιατί, λόγω της θέσης τους, επηρέαζαν τις τύχες και των τριών αυτοκρατοριών της εποχής (Βυζάντιο, Περσία, Κίνα), ενώ οι Ανατολικοί, μόνον εκείνες της Κίνας. Έτσι η μελέτη επικεντρώνεται κυρίως στους Δυτικούς Τούρκους, (καθώς και στους Χαζάρους, στο 4ο κεφάλαιο, οι οποίοι βρίσκονταν μεταξύ Βυζαντίου και Περσίας), χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αφήσαμε έξω τα άλλα τουρκικά φύλα, ιδιαίτερα τους Ανατολικούς Τούρκους, η ιστορία των οποίων είναι συνυφασμένη με εκείνη των Δυτικών. Οι Τούρκοι είναι λοιπόν, ούτως ή άλλως, το κέντρο της εργασίας αυτής. Στην Ελλάδα, όταν ακούμε την λέξη Τούρκος, ο νους μας πάει στους Οθωμανούς ή στους σημερινούς Τούρκους της γειτονικής Τουρκίας, με τους οποίους η ιστορία μας σχεδόν ταυτίζεται για τους αιώνες υπό Οθωμανική διοίκηση. Όμως, περίπου χίλια χρόνια νωρίτερα, οι Τούρκοι της Κεντρικής Ασίας, απ’ όπου προέρχονται και οι Οθωμανοί, καθώς και άλλα τουρκικά φύλα, είχαν ιδρύσει ολόκληρη αυτοκρατορία, που για μικρό χρονικό διάστημα, οι συνέπειές της επηρέασαν το Βυζάντιο περισσότερο θετικά παρά αρνητικά. Από θρησκευτικής πλευράς, οι Τούρκοι της Κεντρικής Ασίας ήταν παγανιστέςσαμανιστές αλλά σύντομα άρχισαν να διεισδύουν στην περιοχή τους ο βουδισμός, ο μανιχαϊσμός και ο νεστοριανισμός, ώσπου τελικά, πολύ αργότερα (9ος αιώνας), ασπάσθηκαν τον ισλαμισμό με μακροπρόθεσμα ολέθριες συνέπειες για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, αφού, ερχόμενοι οι Τούρκοι προς 11

τη Δύση κατά κύματα, πρώτα ως Σελτζούκοι και ύστερα ως Οθωμανοί, ήταν εκείνοι που τελικά κατέλυσαν τη Βυζαντινή αυτοκρατορία και κατέλαβαν όλα τα εδάφη της στη Μ. Ασία και τη Βαλκανική. Η κατάσταση που επικρατούσε στην Κεντρική Ασία, από τον 6ο αιώνα και αργότερα, όταν οι Τούρκοι ήρθαν στο προσκήνιο της ιστορίας, από πληθυσμιακής πλευράς, συνεχίζεται σχεδόν ώς τις μέρες μας. Διάφοροι Τουρκόφωνοι λαοί ζουν σήμερα εκεί, στα ανεξάρτητα κράτη που δημιουργήθηκαν μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, αποτελώντας την πλειοψηφία, σε όλα, εκτός από το Τατζικιστάν, που είναι ιρανόφωνοι και το Καζακστάν όπου οι μη τουρκικοί λαοί, ιδίως οι Ρώσοι, αποτελούν σχεδόν το ήμισυ του πληθυσμού. Αν ληφθεί υπόψη ότι και στην κινεζική επαρχία του Xinjiang, γνωστή και ως κινεζικό Τουρκεστάν, ζουν επίσης Τούρκοι (απόγονοι της φυλής των Ουιγούρων, που κατά τον 8ο-9ο αιώνα αποτελούσαν βόρεια της Κίνας μεγάλη δύναμη), καταλαβαίνει κανείς τη σημασία που έχει σήμερα η περιοχή αυτή για τη διαμόρφωση της πολιτικής και την πιθανή δημιουργία συνασπισμών στην Κεντρική Ασία, όπου προσπαθούν να κάνουν αισθητή την παρουσία τους μεγάλες δυνάμεις (Ρωσία, ΗΠΑ, Κίνα) και μικρότερες χώρες (Περσία, Πακιστάν και Τουρκία, λόγω φυλετικής και θρησκευτικής συγγένειας με τους λαούς αυτούς), δεδομένου μάλιστα ότι οι ενεργειακοί πόροι που υπάρχουν στο υπέδαφος των παραπάνω κρατών δεν είναι ευκαταφρόνητοι. Μελετώντας την ευρεία αυτή περιοχή, για να κατανοήσουμε καλύτερα και τη σημερινή θέση της στο παγκόσμιο σκηνικό, είναι σκόπιμο να αρχίσουμε από το μεσαίωνα, από την ίδρυση της πρώτης τουρκικής αυτοκρατορίας, η οποία παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο, για ένα περίπου αιώνα (από τα μέσα του 6ου ως τα μέσα περίπου του 7ου) στην περιοχή που ονομάζουμε Ευρασία, επηρεάζοντας τα πράγματα από την Κίνα (και μερικές φορές και την Κορέα) ώς και το Βυζάντιο, από τον Ειρηνικό δηλαδή ώς τον Ατλαντικό. Η σημαντική αυτή δύναμη ήρθε σε επαφή με τις μεγαλύτερες αυτοκρατορίες της εποχής, Κίνα, Περσία, και Βυζάντιο, από τις οποίες είναι αλήθεια ότι εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό και η κατάσταση που επικρατούσε στη στέπα, που διαμορφωνόταν πάντα μέσω της αμοιβαίας

12

σχέσης των παραπάνω εδραίων αυτοκρατοριών με τα φύλα που επικρατούσαν εκεί. Η εργασία αρχίζει με ευρεία εισαγωγή (όπου παρέχονται μερικές γενικές πληροφορίες για τους Τούρκους, με προεκτάσεις που φθάνουν ώς τη σημερινή εποχή, καθώς και με αναφορά στις πηγές που χρησιμοποιήσαμε) και ακολουθούν επτά κεφάλαια, από τα οποία το τελευταίο, το μεγαλύτερο, είναι καθαρά θεωρία διεθνών σχέσεων, όπως αυτή προέκυψε μέσα από την ιστορική μελέτη. Τα υπόλοιπα, κατά το μεγαλύτερο μέρος, σχετίζονται με την ιστορία της διπλωματίας, διεθνών σχέσεων, και στρατηγικής ανάμεσα στους Τούρκους και τις τρεις εδραίες αυτοκρατορίες. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται λόγος για την επικράτηση των Τούρκων στην Κεντρική Ασία μετά τη συντριβή των κυρίαρχών τους Αβάρων και την ήττα των Εφθαλιτών, οι οποίοι ήταν, για εκατό περίπου χρόνια, η κύρια κεντρασιατική δύναμη που έλεγχε του δρόμους του μεταξιού, διατηρώντας επαφές με όλα τα κράτη ακόμη και με το Βυζάντιο. Οι Εφθαλίτες νικήθηκαν σε συνεννόηση με τους Πέρσες, περισσότερο κερδισμένοι όμως βγήκαν οι Τούρκοι, που αντικαθιστούν ουσιαστικά τους Εφθαλίτες στον έλεγχο της διακίνησης του μεταξιού, στέλνοντας και δεχόμενοι πρεσβείες από το Βυζάντιο, από τις οποίες, ίσως, η πρώτη ήταν εκείνη των Ερμιχιόνων – όνομα των Τούρκων στα περσικά – το 563, επί Ιουστινιανού. Οι πρεσβείες που γνωρίζουμε, κυρίως από τον Μένανδρο Προτήκτορα, ότι στάλθηκαν στη Περσία και στο Βυζάντιο από τους Τούρκους ή στην έδρα των χαγάνων, στην Ανατολή, από τους Βυζαντινούς, αποτελεί το θέμα του δεύτερου κεφαλαίου. Σχετικά με τις τουρκοβυζαντινές επαφές, πρόκειται για πρεσβείες με τεράστια σημασία, αφού ουσιαστικά απέβλεπαν στον παραγκωνισμό της Περσίας, από οικονομικής και πολιτικοστρατιωτικής πλευράς, σε μια εποχή που οι Τούρκοι γίνονται ρυθμιστές των πραγμάτων στον ευρασιατικό χώρο, συνεργαζόμενοι με τη μεγαλύτερη δύναμη στη Δύση, το Βυζάντιο, ή προσπαθώντας, όταν η δύναμή τους φτάνει στο ζενίθ, να παραγκωνίσουν τους πάντες, από τους Βυζαντινούς ώς τους Κινέζους. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται λόγος για τη μείωση της δύναμης των Τούρκων, αμέσως μετά την ενοποίηση της Κίνας από τους Sui και τις σχέσεις 13

τους όχι μόνο με την Κίνα αλλά και με την Περσία και το Βυζάντιο. Κίνα και αυτοκρατορία της στέπας ήταν δύο έννοιες αλληλοσυγκρουόμενες και αλληλοσυμπληρούμενες. Συνέφερε τους Κινέζους η διαίρεση των νομαδικών φύλων της στέπας, ώστε να μπορούν να τα εκμεταλλεύονται, αλλά και τα τελευταία ενδιέφερε η διαίρεση της Κίνας σε περισσότερα του ενός κράτη, ώστε οι νομάδες να τα εκβιάζουν, για περισσότερες παροχές. Έτσι οι Κινέζοι κατόρθωσαν να διαιρέσουν τους Τούρκους σε Ανατολικούς και Δυτικούς, με ξεχωριστή ηγεσία, την οποία προσπαθούσαν να έχουν υπό τον έλεγχό τους, ιδιαίτερα εκείνη των Ανατολικών, που ήταν πιο κοντινοί τους. Όμως, οι Τούρκοι, ιδιαίτερα οι Δυτικοί, εξακολουθούσαν την εποχή αυτή να αποτελούν μεγάλη δύναμη και οι επαφές τους με τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Μαυρίκιο δείχνει ότι οι σχέσεις τους με το Βυζάντιο εξακολουθούσαν να διατηρούνται. Η αλλαγή της κατάστασης στην Κεντρική Ασία με την αναζωπύρωση της δύναμης των Τούρκων, μετά την αποτυχία της κινεζικής εκστρατείας εναντίον της Κορέας (612-614), και η συνεργασία των τελευταίων με το Βυζάντιο, εναντίον των Περσών, κατά τους επικούς βυζαντινοπερσικούς πολέμους, επί Ηρακλείου, κυρίως μέσω του τουρκικού φύλου των Χαζάρων, είναι το αντικείμενο του τετάρτου κεφαλαίου. Πρόκειται για τον αγώνα ζωής και θανάτου μεταξύ των δύο δυτικότερων αυτοκρατοριών, του Βυζαντίου και της Περσίας, και όπως θα φανεί, ο ρόλος των Τούρκων δυτικά και ανατολικά της τελευταίας, δεν ήταν μικρός. Από τότε αρχίζει και η δεύτερη άνοδος της Κίνας υπό τους T’ang, που σε λίγα χρόνια θα αποβεί μοιραία για τους Τούρκους, πρώτα για τους Ανατολικούς και ύστερα για τους Δυτικούς. Το ίδιο κεφάλαιο τελειώνει με τον θρίαμβο της Κίνας επί των Τούρκων και την ηγετική της πια θέση στον ευρασιατικό χώρο. Στο πέμτο κεφάλαιο γίνεται λόγος για τη σημασία που είχαν τα συνοικέσια στη διπλωματία της εποχής (κυρίως για τις σινοτουρκικές σχέσεις), για τους πρέσβεις που ανταλλάσσονταν και για τους κανόνες (κάτι σαν διεθνείς νόμοι), που επικρατούσαν κατά τις ανταλλαγές πρεσβειών, και τέλος στο έκτο κεφάλαιο για τη στενή σχέση που είχε η διεξαγωγή του εμπορίου με τη διπλωματία και τη στρατηγική. Ο δρόμος του μεταξιού ήταν το θέατρο πολέμων, ανταγωνισμών αλλά και ειρηνικής προώθησης των προϊόντων, με 14

σπουδαιότερο εκείνο του μεταξιού. Πολλοί ήταν οι λαοί που έπαιζαν το ρόλο του μεταπράτη, όπως οι Πέρσες, οι Σόγδιοι όμως ήταν οι σπουδαιότεροι. Η παρουσία τους και η οικονομική τους οντότητα συνδεόταν ακόμη και με τη διατήρηση ή αλλαγή της πολιτικο-στρατιωτικής κατάστασης στην περιοχή της Κεντρικής Ασίας. Στο έβδομο και τελευταίο κεφάλαιο, το οποίο όπως είπαμε είναι και το μεγαλύτερο, γίνεται μια προσπάθεια να περάσουμε από την εμπειρία και πρακτική των διεθνών σχέσεων στην θεωρία. Συνοπτικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι γίνεται μια προσπάθεια σύνδεσης της πρώιμης μεσαιωνικής ιστορίας με τις διεθνείς σχέσεις, αφού προσπαθούμε να εντάξουμε τις διπλωματικές σχέσεις και τη στρατηγική των δρώντων που εξετάσαμε στα προηγούμενα έξι κεφάλαια σ’ ένα σύγχρονο πλαίσιο θεωρίας διεθνών σχέσεων. Οι μεθοδολογικές δυσκολίες ενός τέτοιου εγχειρήματος είναι μεγάλες, αφού υπήρχε ο κίνδυνος να διαπραχθούν επικίνδυνοι ετεροχρονισμοί που θα έκαναν το κείμενο να φαίνεται διάτρητο από επιστημονικής πλευράς. Μια σειρά όμως εννοιών και μεθοδολογικών εργαλείων, τα οποία μας προσφέρει ο Carl Schmitt, Γερμανός θεωρητικός του δικαίου της εποχής της Βαϊμάρης, σε μια σειρά έργα του (δημοσιευμένα στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα) και τα οποία εμείς προσαρμόσαμε στην εποχή που εξετάζουμε χωρίς, όπως πιστεύουμε, να αλλάξουμε την ουσία τους, έδωσαν την λύση που χρειαζόμασταν. Έτσι καταλήξαμε σε μια θεώρηση διεθνών σχέσεων, η οποία λειτουργεί επεξηγηματικά για την εποχή του 6ου και 7ου αιώνα, χωρίς να χάνει την αξία της ως σύγχρονη θεωρητική προσέγγιση διεθνών σχέσεων. Όπως θα δούμε στις επόμενες γραμμές, οι διπλωματικές δραστηριότητες του Βυζαντίου, της Περσίας, της Κίνας και του Τουρκικού χανάτου (από τα μέσα του 6ου ώς τα μέσα του 7ου αι.) αποτελούν τη βάση πάνω στις οποίες αναπτύσσεται ένα κομμάτι της ιστορίας της Ευρασίας. Ο κεντρικός πρωταγωνιστής είναι το πρώτο τουρκικό χανάτο, το οποίο, λόγω της θέσης του, ήταν αναγκασμένο να αναπτύξει διπλωματική δραστηριότητα με το Βυζάντιο, την Περσία και την Κίνα. Ακριβώς λόγω της θέσης του, το χανάτο είχε πρωταγωνιστικό ρόλο στο διαμετακομιστικό εμπόριο (από την επικράτειά του περνούσε ένα μεγάλο παρακλάδι του δρόμου του μεταξιού) αλλά και στον 15

στρατηγικό σχεδιασμό των τριών αυτοκρατοριών. Με εκτεταμένα σύνορα με την Περσία, κυρίως στα βόρεια και τα ανατολικά, ήταν ένας παράγοντας που οι Σασσανίδες θα ήθελαν να εξουδετερώσουν (και για λόγους ασφαλείας αλλά και για να διατηρήσουν το μονοπώλιο στη μεταφορά και μεταπώληση του μεταξιού), σε αντίθεση με το Βυζάντιο που ήθελε να το χρησιμοποιεί (και το χρησιμοποίησε) ως αντιπερισπασμό στον πόλεμο με τους Πέρσες αλλά και ως εναλλακτική και ανταγωνιστική λύσης απέναντι στη Περσία, αναφορικά με τη μεταφορά του μεταξιού και την διεξαγωγή του εμπορίου μεταξύ Δύσης και Ανατολής. Από τις πρεσβείες που ανταλλάσσονται μεταξύ χανάτου και των τριών αυτοκρατοριών μεγαλύτερη σημασία είχαν εκείνες από και προς Κίνα, αφού η αυτοκρατορία αυτή βρισκόταν κοντύτερα στους Τούρκους, των οποίων οι τύχες και κυρίως η οικονομική τους κατάσταση, εξαρτιώνταν απ’ αυτή. Οι πρεσβείες με το Βυζάντιο είναι επίσης πολύ σημαντικές, κυρίως εκείνες που ανταλλάχθηκαν μεταξύ 568 και 576. Οι πρεσβείες αυτές έθεσαν και τη βάση της συνεργασίας (στο πολιτικό, οικονομικό αλλά και στο στρατιωτικό πεδίο) ανάμεσα στις δύο επικράτειες, με μακροχρόνιες συνέπειες για τους λαούς της ευρείας αυτής περιοχής. Το χανάτο, τουλάχιστο όσο ήταν ενωμένες και οι δύο του πτέρυγες (δυτική και ανατολική), αποτελούσε μεγαλύτερο κίνδυνο για την Κίνα, κυρίως για τις βόρειες επαρχίες της. Η Κίνα δεν ενδιαφερόταν τόσο για την τήρηση των ισορροπιών στην Κεντρική Ασία και τους ανταγωνισμούς μεταξύ Βυζαντίου, Περσίας και χανάτου, μιας και ακόμη δεν είχε απλωθεί προς τα δυτικά, δηλαδή προς τις πόλεις οάσεις του Tarim. Βασικός της στόχος ήταν να παραμείνει ενωμένη απέναντι στους Τούρκους και ταυτόχρονα να προχωρήσει στη διάσπαση των τελευταίων, κάτι που γίνεται στα τέλη του 6ου αι. και καταλήγει στην υποταγή των Τούρκων στους Κινέζους στα μέσα του 7ου. Πιο πριν, όμως, Βυζαντινοί και Τούρκοι (κυρίως Χάζαροι που ήταν υποτελείς των Τούρκων) με κοινές στρατιωτικές επιχειρήσεις αποδυναμώνουν την Περσία και την καθιστούν ελέγξιμη αλλά και ευάλωτη στην επερχόμενη αραβική εξόρμηση.

16

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Όντας οι Τούρκοι η ισχυρότεροι δύναμη, για πολλές δεκαετίες της περιόδου που μας ενδιαφέρει, στο χώρο της Ευρασίας κι έχοντας φυλετική παρουσία πολύ εκτεταμένη (από τα βόρεια σύνορα της Κίνας ως τα παράλια της του Ευξείνου Πόντου), επιβάλλεται, πριν μπούμε στο κυρίως θέμα, να ασχοληθούμε για λίγο, γενικότερα με την ταυτότητα «Τούρκος» από την εμφάνισή του στην ιστορία ώς τις μέρες μας. Γύρω από την έννοια «Τούρκος» επικρατεί σήμερα, τουλάχιστον στην Ελλάδα, μια σύγχυση απόψεων ώς προς την διάστασή της, κυρίως σ’ ότι αφορά στην ιστορική πλευρά. Κάποιοι μελετητές κατατάσσουν στους διάφορους κλάδους τουρκικών λαών τους Χιόγκ-νου 1 , που ταλαιπώρησαν ιδιαίτερα την Κίνα από τον 3ο αιώνα π.Χ. (οι γνωστοί Ούννοι που τον 5ο αιώνα μ.Χ. καταπονούν το Βυζάντιο έχοντας πιέσει διάφορους λαούς που κινούνται δυτικά, όπως τους Γότθους και τους Αλανούς2) τους Χιονίτες, τους Εφθαλίτες (από ορισμένους μόνον ερευνητές)3, τους Κιδαρίτες κ.λ.π4. Τα ονόματα Ούννοι και Τούρκοι στις πηγές εναλλάσσονται 5 και δημιουργούν σύγχυση. Από τα 1

Parker, A Thousand Years, σελ. 177, που τους θεωρεί πρόγονους των Τούρκων, βλ. επίσης και Roux, Η Ιστορία των Τούρκων, σελ. 46. Findley, The Turks, σελ. 21: “The Xiongnu have been widely, although not universally, regarded as precursors of the Turkic and Mongol Peoples, even if they are not well enough documented to permit firm proof of connections in language and ethnicity.” Βλ. επίσης Файзрахманов, Древние Тюрки, σελ. 80. O Bazin, ερμηνεύοντας και αναλύοντας ένα χωρίο από τα χρονικά των Chin (Chin shu), που μεταφέρει ένα χρησμό στην ουνική γλώσσα, στον βασιλιά των Hsiung-nu, βρίσκει ότι: « La langue de ce distique hioung-nou de l’an 329 de l’ère chrétienne est de toute evidence proto-turque, tant que par son vocabulaire que par sa morphologie et sa syntax; Elle est déjà toute différente du mongol ou du proto-mongol, ce qui signifie qu’au IVe siècle la séparation du proto-turc et du proto-mongol était depuis longtemps chose faite », βλ. Bazin, L., “Un Texte ProtoTurc du IVe siècle : Le Distique Hiong-nou du ‘Tsin-Chou’”, Oriens, Vol. 1, Leiden, 1948, σελ. 217. Παρόλα αυτά εμείς βρίσκουμε την παρατήρηση του Cahun, Asie, σελ. 47 αναφορικά με τη συγγένεια Hsiung-nu και Τούρκων πιο ρεαλιστική και λιγότερο υπερβολική: « Prenant pour type une nation dont il est possible de suivre les origines jusqu’au Ve siècle et avant, la nation des Turcs, nous pouvons dire, à coup sûr, que tous les Turcs étaient des Hsioung Nou ; mais nous ne pouvons certainement pas dire que tous les Hioung Nou étaient des Turcs. » 2 Σαββίδη, Αλανοί, σελ. 15. 3 Macartney, “On the Greek Sources”, σελ. 271. 4 Υπάρχουν και ακραίες τοποθετήσεις, όπως αυτή της Ayda, A., “Le Nom Grec des Etrusques”, TTKB, τομ. 39, αρ. 155, 1975, σελ. 420, που υποστηρίζει, με βάση μια γλωσσολογική ανάλυση, ότι οι Ετρούσκοι ήταν Τούρκοι. 5 Frye, The Heritage, σελ. 180. Σαββίδη, Ούννοι, σελ. 12.

17

μέσα του 5ου αιώνα, οι στέπες βόρεια του Βυζαντίου, κατοικούνται κυρίως από τουρκόφωνα φύλα, από τα οποία πολλά ανήκαν στην ομάδα των Ογούρων6. Στις στέπες του Πόντου αναμείχθηκαν με κατάλοιπα των Ούννων, ιρανόφωνους και άλλους λαούς, κι έτσι, στο τέλος του 5ου και 6ου αιώνα οι βυζαντινές πηγές κάνουν λόγο για Ούννους, Σαραγούρους, Ονουγούρους, Κουτριγούρους, Ουτριγούρους, Βούλγαρους κ.λ.π7. Οι Τουρκικές επιγραφές και οι μουσουλμανικές επιγραφές κάνουν λόγο για τους Ογούζους (Toquz-oγuz = εννέα Oghouz), που πρέπει να ταυτιστούν μάλλον όχι με κάποιο τουρκικό φύλο αλλά με σύνολο φύλων (συνομοσπονδία). Το πιθανότερο είναι να πρόκειται για τους γνωστούς μας Τούρκους, με τους οποίους, κυρίως, θ’ ασχοληθούμε στη μελέτη αυτή8, οι οποίοι είναι γνωστοί με το όνομα Ουράνιοι Τούρκοι (Gök Türkler)9 και στις κινεζικές πηγές ώς Tu-kiu (Tu-kiue, Tujue 突厥)10. «Αυτό που θα πρέπει πάντα να λαμβάνεται υπόψη, όταν γίνεται λόγος για τα τουρκόφωνα φύλα του μεσαίωνα, είναι ότι όλα, σχεδόν, έλκουν την καταγωγή τους από τις πρώτες συνομοσπονδίες τουρκόφωνων νομάδων, που από τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες 6

Golden, “The Turkic Peoples”, σελ. 257: “The Oghurs were part of… T’ieh-le (Tölös)…”. Σαββίδη, Από την Ύστερη Αρχαιότητα, σελ. 141 κ.έ. Επί Αναστασίου, (491-518), Ουτίγουροι και Κοτρίγουροι πέρασαν τον Δούναβη και εισέβαλαν στο Βυζάντιο. Από τις αρχές της βασιλείας του Ιουστινιανού (527-565), οι επιδρομές γίνονται εντονότερες, οπότε ο Ιουστινιανός έστρεψε τους Ουτιγούρους ενατίον των Κοτριγούρων. Το 558 έγινε η μεγάλη επιδρομή των Κοτριγούρων στο Βυζάντιο και κινδύνεψε η ίδια η Κωνσταντινούπολη. Για τους Κοτριγούρους και Ουτριγούρους, βλ. και Moravscik, Byzantinoturcica, σελ 66, 171-72. Γενικότερα για τις μεταναστεύσεις των Τούρκων, Σαββίδη, Οι Τούρκοι, σελ. 14, όπου αναφέρεται ότι ώς τον 10ο αιώνα, στην πρώτη μετανάστευση, συμμετείχαν τα φύλα Ούνοι, Κοτρίγουροι, Ουτίγουροι, Ογούζοι Τούρκοι, των Αλταΐων, Άβαροι, Ονόγουροι, Βούλγαροι, Χάζαροι, Ούζοι, Ούγγροι, Πατζινάκες και Κομάνοι. Βλ. και Σαββίδη, Βυζαντινοτουρκικά, σελ. 137 κ.έ., για τους Πατζινάκες και τους Κουμάνους. Επίσης, Haussig, Die Geschichte, σελ. 37 κ.έ. Christian, A History, σελ. 277-278, Golden, “The Turkic Peoples”, σελ. 47: “A series of nomadic migrations had introduced new Turkic confederations to the Ponto-Caspian steppes. Driven by the movements of tribes in Western Siberia and Central Asia touched off by the expansion of the Juan-juan in Mongolia, the Oğur Turkic tribes crossed the Volga into the Western Eurasia steppes ca. 463 A. D. These Oğurs, speaking a variant form of Turkic, were part of a larger tribal union, the T’ie-lê of Chinese sources. This policy became more regularized in the course of the sixth century and the names of the tribal groupings involved, the Oğur, Onoğur, Şaragur, Uturgur, appear frequently in Byzantine and Syriac sources”. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η αφήγηση του Ζαχαρία Μυτιλήνης, ΧΙΙ, VII, 328, που απαριθμεί πέρα από τις Κάσπιες Πύλες, πολλούς λαούς τουρκικούς και μη. “…the Bulgarians, Alans, Unnogur, Ogor, Sabir, Khortheiger, Avar, Khasar, Dirmar, Sarugur, Bagarsik, Khulas, Abdel, Ephtalits, the thirteen people dwelling in tents…”, βλ. και XII, VII, 329-332, όπου γίνεται λόγος για εκχριστιανισμό τω Ούννων από Αρμένιο επίσκοπο. Γενικότερα για τις εθνικές ομάδες και γλώσσες στην Κεντρική Ασία, βλ. Harmatta-Litvinsky, “Tocharistan”, σελ. 383 κ.έ. 8 Sinor, Introduction, σελ. 239, ο οποίος υποθέτει ότι πρέπει να ταυτιστούν με τους Τούρκους ή τους Ουιγούρους. 9 Το επίθετο Ουράνιοι προκύπτει από την πίστη στον Ουρανό, τον ανώτατο θεό των σαμανιστικών θρησκευτικών αντιλήψεων των Τούρκων της εποχής που εξετάζουμε. ώς ουράνιοι αυτό-αποκαλούνταν οι Τούρκοι στις επιγραφές του Όρχον της Μογγολίας, βλ. Giraud, L’Empire, σελ. 7. 10 Chavannes, Documents sur les Tou – Kiue κτλ όπου μνημονεύονται κατά κόρον. 7

18

ξεκίνησαν από τις πεδιάδες των ποταμών Όρχον και Σελεγκά, νότια της λίμνης Μπαϊκάλ (Βαϊκάλης) στη σημερινή Μογγολία, στο βόρειο σύνορο της Κίνας. Οι πολυπληθέστεροι ανάμεσά τους, οι Ογούζοι, εγκαταστάθηκαν, από τον 6ο αιώνα, στις ευφορότερες κεντρο-ασιατικές περιοχές των Αλταΐων, ενώ ήδη στους 4ο-5ο αιώνες, το έσχατο δυτικό τμήμα των τουρκόφωνων λαών, είχαν επιδράμει στις ρωσικές πεδιάδες και ξεχυθεί στην Ευρώπη.»11 Ασχολούμενοι με τις απαρχές της ιστορίας των Τούρκων και τις σχέσεις τους με το Βυζάντιο και την Κίνα είναι σαν να ασχολούμαστε και με την παγκόσμια ιστορία12, όχι μόνο γιατί οι επιδρομές τους έφθασαν ώς τα όρια και των δύο μεγάλων τότε αυτοκρατοριών, της Κινεζικής, στην Άπω Ανατολή, και της Βυζαντινής, στην Άπω Δύση, αλλά και γιατί η περιοχή όπου έζησαν και κυρίως έδρασαν οι Τούρκοι και τα υποταγμένα σ’ αυτούς φύλα ήταν η Κεντρική Ασία όπου συναντώνταν οι μεγαλύτεροι πολιτισμοί13 και απ’ όπου περνούσαν οι δρόμοι που ένωναν την Ανατολή με την Δύση, οι λεγόμενοι δρόμοι του μεταξιού14. Έτσι η τουρκική παρουσία κατά το διάστημα από τα μέσα του 6ου ώς τα μέσα περίπου του 7ου αιώνα στον χώρο που ονομάζεται Κεντρική Ασία 15 μας αναγκάζει να ανοίξουμε την οπτική μας και να 11

Σαββίδη, Οι Τούρκοι, σελ. 14, 16. Βλ. και σελ. 61. Σαββίδη, Από την ύστερη αρχαιότητα, σελ. 177, όπου γίνεται λόγος για τους εννέα Ογούζους που ίδρυσαν εκτενή αυτοκρατορία. Βλ. επίσης, Haussig, Die Geschichte, σελ. 68: “…die Toquz Oghuz, die neun Stämme der Oghuz”. Γενικές πληροφορίες και βιβλιογραφία, Moravscik, Byzantinoturcica, σελ. 76 κ.έ., 213-214. 12 Πρβλ. Roux, : Η Ιστορία των Τούρκων, σελ. 17: «Με τους Τούρκους είναι σαν να αγκαλιάζουμε την παγκόσμιο ιστορία…» Πρβλ. Chaliand, Les Empires, σελ. 13-14 : « C’est donc un véritable théâtre mondial qu’affectent ces nomades destructeurs et parfois bâtisseurs lorsqu’ils ont, en deux ou trois générations, assimilé le savoir faire et la culture au sens le plus large des sociétés sédentaires. » 13 Zhang, Η Κίνα, σελ. 290: «Ως λαοί που κατοικούσαν ανάμεσα στην Κίνα και στο Βυζάντιο, οι Τούρκοι και μαζί μ’ αυτούς οι Σογδιανοί και άλλα υποταγμένα φύλα της Κεντρικής Ασίας, αποτελούσαν το κέντρο της γνωστής τότε οικουμένης, όπως μερικούς αιώνες νωρίτερα το αποτελούσαν οι Κουσάνα, λίγο νοτιότερα. Το μεγαλύτερο μέρος του εμπορίου, αλλά και κάθε άλλου είδους επικοινωνίας, περνούσε από εκεί. Σύμφωνα με κινεζική πηγή, υπήρχε στο Kushanic ένα κτίσμα, στο βόρειο τοίχο του οποίου παριστάνονταν τα πορτρέτα των αρχαίων Κινέζων αυτοκρατόρων, στο ανατολικό των βασιλέων των Τούρκων και της Ινδίας και στο δυτικό των βασιλέων της Περσίας και της Βυζαντινής αυτοκρατορίας (Fu-lin). Αυτή η πληροφορία μας οδηγεί επίσης στην άποψη πως η επιρροή των «μεγάλων δυνάμεων» της εποχής στην Κ. Ασία ήταν σημαντική». 14 Βλ. Chen, «Οι Χερσαίοι Δρόμοι», σελ. 149 κ.έ., Zhang, “The Northern Silk Route”, σελ. 125 κ.ε. 15 Sinor, Inner Asia, σελ. 1: “Thus, if the distant part is used as a geographical reference, the area of Central Asia is very great. In present-day terms it encompasses almost all of the Soviet Union and much of northern China. This vast area of approximately eight million square miles is not a geographical unity. It is an immense realm of many land forms and vegetation types which extends almost six thousand miles from east to west and two thousand miles from north to south. The western area of Central Eurasia includes the Black Sea steppe lands in Russia (the Prichernomore) which extend eastward from the Dnieper river, the north Caucasus plains, or the Kuban steppe, the Volga-Kama woodlands and forests, and the Ural mountain region. The southern boundaries of Central Eurasia are the Caucasus, the Pamir mountain region, the ridgelines of the Altyn

19

ασχοληθούμε με τη μεγαλύτερη απ’ όλες τις ηπείρους, της οποίας η Ευρώπη αποτελεί το δυτικότερο τμήμα16 και της οποίας η επιρροή απλωνόταν από τον Ατλαντικό ώς τον Ειρηνικό και τον Ινδικό Ωκεανό στον Νότο. Η Ευρασία, ποτέ δεν έπαψε να βρίσκεται, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, στο προσκήνιο. Οι πεδιάδες της, τα βουνά της, οι στέπες και τα ποτάμια της γνώρισαν αναρίθμητους ανθρώπους, κοινωνίες, πολιτισμούς, στρατούς, συγκρούσεις και σφαγές. Πραγματικά, δεν νομίζω να υπάρχει περίοδος της ιστορίας στην οποία η Κεντρική Ασία να μην ήταν ένας από τους χώρους που να την επηρέαζαν, παρά το γεγονός ότι, όπως λέει και ο Гумилев, «για πολύ καιρό, οι ευρωκεντρικές έρευνες, καθώς και οι κινεζοκεντρικές, θεωρούσαν την Κεντρική («Άνω») Ασία το όριο της οικουμένης και δεν αποδίδανε στους λαούς που την κατοικούσαν – Σκύθες, Τούρκους, Ούνους, Μογγόλους και Ρώσους – την πραγματική τους αξία»17. Ο Ρώσος ιστορικός προχωρεί και σε μια διαπίστωση αναφορικά με τον ρόλο της Κεντρικής Ασίας και τους λαούς της, που, αν και κατά τη γνώμη μας υπερβολική, αξίζει να αναφερθεί για να καταδείξουμε πόση σημασία δίνει στην περιοχή αυτή: «Κι αν μέχρι τώρα η Ευρώπη δεν αποτέλεσε τμήμα της Κίνας, όπως θα μπορούσε να γίνει τον 1ο μ.Χ αιώνα (με την επέλαση των Han, ) ή τον 8ο (με τους T’ang), αυτό οφείλεται στους Ούνους, Τούρκους, Μογγόλους και Ρώσους, οι οποίοι συχνά επεδίωκαν την ενοποίηση (των περιοχών και λαών της Κ. Ασίας) για να προστατέψουν τους εαυτούς τους από ξένους κατακτητές.»18. Η Κεντρική Ασία είναι επίσης ένας κρίκος του φαινόμενου που σήμερα αποκαλούμε εθνογέννεση ή δημιουργία εθνών. Ενώ για το περισσότερο μέρος του υπόλοιπου κόσμου οι δυτικές ευρωπαϊκές δυνάμεις (μέσω της αποικιοκρατίας) αποτέλεσαν τους φορείς εξάπλωσης του φαινόμενου του Tagh range which rises on the south of Tarim basin, and the Yellow River before it turns south into the North Carolina plain.” 16 Sinor, Inner Asia, σελ. 1. Για τον γεωγραφικό ορισμό της Ευρασίας και της Κεντρικής Ασίας, βλ. επίσης και: Гумилев, Из истории Евразии, σελ. 15-16. 17 Гумилев, Из истории Евразии, σελ. 16: «Долгое время ученые-европоцентристы, как и китаецентристы, считали Центральную (Высокую) Азию границей Ойкумены и не придавали народам, наседявшим ее – скифам, тюркам, хуннам, монголам и русским, - самостоятельного значения». 18 Гумилев, Из истории Евразии, σελ. 16: «И если до сих пор Европа не стала частью Китая, что могло случиться в 1 в. н.э. (ханская агрессия) и в VIII в. н.э. (танская агрессия), то это заслуга хуннов, тюрок, монголов и русских, всегда стремившихся для объединению для защиты себя от инострвнных оккупантов».

20

εθνικισμού, για την Κεντρική Ασία η ρωσική κατάκτηση της Ασίας, που ξεκίνησε με τον Ιβάν τον Τρομερό και έφτασε μέχρι την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, αποτέλεσε εκείνο το ιστορικό φαινόμενο εντός του οποίου η νεότερη εποχή (η εποχή του έθνους) συνάντησε τους πληθυσμούς της Κεντρικής Ασίας. Το έθνος-κράτος στην Κεντρική Ασία, τουλάχιστον με την μορφή που έχει σήμερα, είναι περισσότερο αποτέλεσμα της ρωσικής προ-επαναστατικής και μετα-επαναστατικής

ιστοριογραφίας

(σε

μερικά

έργα

της

οποίας

αναφερόμαστε στην εργασία), εθνολογίας19 , γλωσσολογίας 20 και φυσικά της εφαρμοσμένης πολιτικής των ρωσικών κυβερνήσεων – είτε επαναστατικών21 είτε όχι – που χάραξαν πολιτικά όρια στο πρόσωπο της Κεντρικής Ασίας πάνω από μια φορά, αλλάζοντάς τα πολλές φορές στο πέρασμα του χρόνου. Η Κεντρική Ασία του 6ου και 7ου αιώνα έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για εμάς τους Έλληνες καθώς είναι σ’ αυτή τη χρονική στιγμή και σ’ αυτόν τον γεωγραφικό χώρο που κάνει την εμφάνισή του ο λαός που μέχρι και σήμερα αποκαλούμε Τούρκοι. Αποκαλύπτονται έτσι νέες διαστάσεις της ταυτότητας «Τούρκος» που δεν είναι και τόσο γνωστές ή τουλάχιστον καλύπτονται από ένα πέπλο ασάφειας. Οι διαστάσεις της ταυτότητας «Τούρκος» είναι πολυεπίπεδες, όπως και κάθε άλλης ταυτότητας, αφού σημαίνει διαφορετικό 19

Βλ. για παράδειγμα τα έργα του Гумилев, Л. Н., Увлажнения Евразии в древности· «Гетерохронность Увлажнения Евразии в Средие века», Вестник Ленинградского Университета, αρ. 18, 1966· Этногенез и биосфера Земли (εθνογέννηση και βιοσφαίρα της Γης), Выпуск. 1-3, Москва, Винити, 1979· «Этно-ландшафтные регионы Евразии за исторический период» («Οι ανθρωπογεωγραφία της Ευρασίας ανα ιστορική περίοδο», Чтения памяти академика Л.С. Берга, τ. 8-11, Ленинград, 1968· «Этногенез и этносфера» (Εθνογέννεση και εθνοσφαίρα», Природа, αρ. 1, 1970· «Содержание и значение категории “Этнос”. Методологические аспекты взаимодействия общественных естественных и технических наук в свете решений XXV съезда КПСС (Περιεχόμενο και σημασία της λέξης ‘Έθνος.’ Μεθοδολογικές όψεις της αλληλοδράσης κοινωνικών, φυσικών και τεχνικών επιστημών υπό το φως των αποτελεσμάτων του 25 συνεδρίου КПСС) Москва, Обнинск, 1978. Βλ. επίσης Козлов, «О биолого-географической концепции этнической истории» («Περί της βιολογο-γεωγραφικής αντίληψης της εθνικής ιστορίας»), Вопросы историй, 1974, αρ. 12. Πρβλ. Ahmad Hasan Dani, New Light on Central Asia, Sang-E-Meel Publications, Lahore (Pakistan), 1996, σελ. 71-82. 20 Πρβλ. Baskakov, N. A., « L’ Etude des Langues Turques en Union Soviétique », Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, τομ. 9, Budapest, 1959, σελ. 39 κ.έ. 21 Ειδικά την περίοδο της Σοβιετικής Ένωσης, οι Ρώσοι διεξήγαγαν πολλές έρευνες, κυρίως γλωσσολογικές, που είχαν σαφείς πολιτικές προεκτάσεις, όπως παρατηρεί ο σχολιαστής μιας μελέτης του Ρώσου τουρκολόγου Baskakov (Баскаков), Stefan Wurm, στην εισαγωγή του: Baskakov, N. A., “The Turkic Languages in Central Asia: Problems of Planned Culture Contact”, issued by the Central Asian Research Centre in association with St Antony’s College (Oxford) Soviet Affairs Study Group, 1952, σελ.1: “Its special object (σ.τ.σ. αυτής της γλωσσολογικής έρευνας) is the regimentation of various languages in the USSR in order to bring them into line with the Soviet political, technical and cultural elements”. Λίγο παρακάτω: “The Soviet Government evidently hopes to achieve by russification an effect similar to that produced by the ‘arabisation’ of the indigenous languages of the peoples who came under Arab Islamic Domination.”

21

πράγμα σε κάθε εποχή. Στις περισσότερες περιπτώσεις σήμερα, με την έννοια «Τούρκος», εννοούμε τον κάτοικο της σημερινής Τουρκικής Δημοκρατίας, η οποία καλύπτει περίπου την έκταση της γης που αποκαλούμε Μικρά Ασία καθώς και εκείνου του γεωγραφικού κομματιού της Ευρωπαϊκής Τουρκίας (Ανατολική Θράκη). Παρ’ όλα αυτά υπάρχει και μια, τουλάχιστον, δεύτερη διάσταση22 της έννοιας «Τούρκος», η οποία προκύπτει ακριβώς από την ιστορία των Τούρκων που εξετάζουμε στην εργασία μας. Σύμφωνα μ’ αυτή τη διάσταση, «Τούρκοι» είναι όλοι οι κάτοικοι της Κεντρικής Ασίας οι οποίοι μιλούν την τουρκική – ή τις μεταλλάξεις αυτής (ανάμεσα στις οποίες βρίσκεται και η μοντέρνα τουρκική – γλώσσα). Υπ’ αυτήν την έννοια και βάσει ορισμένων ερμηνειών της ταυτότητας «Τούρκος», «Τούρκοι» είναι όλοι οι κάτοικοι των νεοσυσταθέντων κρατών της Κεντρικής Ασίας όπως, το Αζερμπαϊτζάν, το Ουζμπεκιστάν, το Καζακστάν, το Κιργιστάν και το Τουρκμενιστάν23. Ποια από τις δύο ταυτότητες είναι σωστές από ιστορική πλευρά; Η απάντηση είναι ότι και οι δύο εκφράζουν την αλήθεια. Το μόνο που διαφέρει είναι το περιεχόμενο της ταυτότητας «Τούρκος». Στην πρώτη περίπτωση «Τούρκος» είναι αυτός που γεννήθηκε, ζεί, εργάζεται και έχει την υπηκοότητα της Τουρκικής Δημοκρατίας που ιδρύθηκε το 1923 από τον Κεμάλ Ατατούρκ. Στη δεύτερη περίπτωση «Τούρκος» είναι αυτός που αποδέχεται την ιστορία του χανάτου των Τούρκων του 6ου και 7ου ώς κομμάτι της δικής του ιστορίας και συνεπώς σ’ αυτό σύνολο εντάσσονται οι Αζέροι, οι Ουζμπέκοι, οι Καζάκοι, οι Τουρκμένοι και οι Τούρκοι, όπως ονομάζονται από το 1923 οι κάτοικοι της Μικράς Ασίας. Όλες αυτές οι εθνότητες έχουν κοινό παρελθόν, με την έννοια ότι αντλούν την καταγωγή τους από το τουρκικό χανάτο του 6ου και 7ου αιώνα. Στην πορεία της ιστορίας τους όμως γεννήθηκαν νέες εθνότητες, μια από τις 22

Μια τρίτη διάσταση, για παράδειγμα, έχει να κάνει με τη σύνδεση και σχεδόν ταυτοσημία της λέξης «Τούρκος» με τη λέξη «μουσουλμάνος», την εποχή που οι Τούρκοι ήταν η αιχμή του Ισλάμ, πρβλ. Bazin, « Notes », σελ. 322. Επίσης, Clauson, “Turk”, σελ. 108, όπου: “… in Byzantine authorities of the 6th and 7th centuries τούρκος really does mean ‘Turk’, but in those of the 10th and 11th centuries it means ‘Magyar’…” 23 Κατά τον Barthold, αυτή η διάσταση της λέξης Τούρκος είναι αποτέλεσμα της χρήσης που έκαναν οι Άραβες χρονικογράφοι: « Nous n’avons jusqu'à présent aucune raison valable pour admettre que le mot ‘turc’ ait existé avant le IVe siècle. Selon toute vraisemblance, ce sont les musulmans qui donnèrent au mot ‘turc’ sa valeur linguistique présente, c’est-à-dire celle d’un nom collectif désignant l’ensemble des peuples turcs». Bλ. Barthold, Turcs d’ Asie Centrale, σελ. 25. Πρβλ. Ternon, Empire Ottoman, σελ. 22 κ.έ.

22

οποίες πήρε και το όνομα Τούρκος. Η αποδοχή από την πλευρά τους του κοινού παρελθόντος δεν σημαίνει και αποδοχή κοινού παρόντος και, πολύ περισσότερο, κοινού μέλλοντος24. Υπ’ αυτή την έννοια είναι λάθος ιστορικό (τουλάχιστον) για όποιον ισχυρίζεται ότι οι κάτοικοι της Κεντρικής Ασίας είναι Τούρκοι (με την διάσταση που έχει προσδώσει στην έννοια η ύπαρξη της Τουρκικής Δημοκρατίας) και ότι υπάρχουν Τούρκοι εκτός των σημερινών τουρκικών συνόρων 25 . Οι Αγγλοσάξονες έχουν από καιρό κάνει αυτή τη διάκριση στο καθημερινό τους λεξιλόγιο. Η λέξη Turkish διακρίνεται από την λέξη Turkic δεδομένου ότι στη πρώτη περίπτωση εννοούν το εθνικό Τούρκος (όπως αυτό προκύπτει μέσα από την ίδρυση και ιστορία της Τουρκικής Δημοκρατίας από το 1923 και μετά), ενώ η δεύτερη προκύπτει από τους Τούρκους ως αυτή η μεγάλη οικογένεια λαών και φυλών (νομαδικής καταγωγής) από την οποία προέκυψαν όλα τα κράτη (και άλλες οντότητες)26 που βρίσκονται σήμερα ώς επί το πλείστον στην Ασία. Μια ανάλογη σύγχυση ίσως θα επικρατούσε αν κάποιο από τα πολυάριθμα σλαβικά κράτη αποκαλούνταν «Σλαβία». Ακριβώς επειδή στα ελληνικά δεν γίνεται μια τέτοια διάκριση με τη χρήση δύο διαφορετικών λέξεων, πολλές φορές επικρατεί σύγχυση ως προς το ποιοι είναι Τούρκοι και αν τα κράτη της Κεντρικής Ασίας είναι τουρκικά ή όχι. Υπό το φως της ιστορίας του πρώτου τουρκικού χανάτου της Κεντρικής Ασίας θα μπορέσει ο αναγνώστης να διακρίνει τις απαρχές της τουρκικής ιστορίας και να αισθανθεί καλύτερα την μετεξέλιξη της έννοιας Τούρκος, φυσικά έχοντας υπόψη του την ιστορία των Σελτζούκων και Οθωμανών. από μια ρευστή αυτοκρατορία της Κεντρικής Ασίας, στο σύγχρονη, νεωτερική ταυτότητα του έθνους-κράτους της Τουρκικής Δημοκρατίας καθώς και των άλλων ανεξάρτητων δημοκρατιών της Κεντρικής Ασίας. Ταυτόχρονα θα μπορέσει να διακρίνει την πορεία μετάλλαξης του «Τούρκου» από τέκνον της στέπας σε τέκνον της Μεσογείου, αφού στους αιώνες που ακολούθησαν 24

Πρβλ. και Turan-Turan, «Οι σχέσεις της Τουρκίας», σελ. 547. Σημαντική είναι επίσης και η παρατήρηση του 25 Πρβλ. Cahun, Asie, σελ. 39 : « Il n’y a jamais eu au sens ethnique du mot, de race, ni même de tribu hunnique, magyare ; turque, mongole ou mandchoue, mais des associations politiques (σ.τ.σ. η έμφαση δική μας), des nations qui ont porté ces nomes illustrés. » 26 Βλ. Zenkovsky, Pan-Turkism, σελ.1: “Thus ‘Turkish’ corresponds to ‘German’ and ‘Turkic’ to ‘Germanic’”.

23

μεταξύ του τουρκικού χανάτου και της Τουρκικής Δημοκρατίας οι Τούρκοι (οι σημερινοί κάτοικοι της Μικράς Ασίας) απώλεσαν το σύνολο των χαρακτηριστικών που τους χαρακτήριζε ώς λαό της στέπας, σε αντίθεση με τους άλλους κατοίκους της Κεντρικής Ασίας, οι οποίοι ακόμη και σήμερα διατηρούν κάποιες από τις νομαδικές παραδόσεις. Υπ’ αυτήν την έννοια τα κράτη της Κεντρικής Ασίας και οι κάτοικοί τους είναι πιο κοντά στους Τούρκους του πρώτου χανάτου παρά οι Τούρκοι, κάτοικοι της σημερινής Τουρκίας. Σε αναφορά με τα παραπάνω μας δίνεται η δυνατότητα να φωτίσουμε λίγο και τον όρο Τουράν και τα παράγωγά του (τουρανισμός, παντουρανισμός κ.τ.λ.) καθώς επίσης και τις έννοιες του τουρκισμού και παντουρκισμού27. Με τον όρο Τουράν οι μελετητές μέχρι πολύ πρόσφατα ή ακόμη και σήμερα θεωρούσαν το σύνολο των τουρκόφωνων λαών που ζουν στην Ασία. Ο όρος Τουράν είναι ένας κατεξοχήν ασιατικός όρος. Δεν τον βρίσκουμε πουθενά στις ελληνικές πηγές, αν και είναι αρχαίος όρος, ο οποίος μας έρχεται από τα ιρανικά κείμενα της Αβέστα28. Σύμφωνα με τις ιρανικές παραδόσεις, ο όρος Τουράν προκύπτει από τον Τούρ, ένας από τους τρείς γιους του Θραιτόνα ο οποίος κληρονόμησε τις ανατολικές γαίες29. Οι άλλοι δύο, ο Ιράτζ (Airya/Arya) και Σαλμ (Sairima) πήραν αντίστοιχα το Ιράν και τις δυτικές γαίες30. Ο λαός του Τουρ αναφέρεται ώς εχθρός του λαού του Ιράτζ. Έτσι, όταν τα τουρκικά φύλα έφθασαν στις περιοχές ανατολικά της Κασπίας, η παρεξήγηση ήταν αναπόφευκτη: οι κάτοικοι της αρχαίας Τουρίγια της Αβέστα θεωρήθηκαν Τούρκοι, παρά το γεγονός ότι ήταν ιρανόφωνοι πληθυσμοί αυτοί που κατοικούσαν στην Κεντρική Ασία (και στην αρχαία Τουρίγια) πολύ πριν τον 6ο αιώνα μ.Χ. που εμφανίζονται οι Τούρκοι 31 . Αυτή είναι και η 27

Σε μια από τις πιο γνωστές και τεκμηριωμένες μελέτες του πάνω στο θέμα του (παν)τουρανισμού και (παν)τουρκισμού, ο Landau υποστηρίζει ότι (παν)τουρανισμός και (παν)τουρκισμός είναι δύο διαφορετικές έννοιες αν και η μια εμπερικλείεται στην άλλη: «Συνεπώς ο Τουρανισμός είναι μια έννοια πολύ ευρύτερη από τον Παντουρκισμό, διότι περιλαμβάνει λαούς όπως τους Ούγγρους, Φιλανδούς και Εσθονούς», βλ. Landau, Παντουρκισμός, σελ. 23-24. Βλ. επίσης και Γκιοκάλπ, Τουρκισμός, σελ. 41: «Το απώτερο ιδανικό του τουρκισμού είναι το Τουράν» και σελ. 42: «Το απώτερο ιδανικό των τουρκιστών είναι η γλωσσική, φιλολογική και πολιτισμική ένωση Ογούζων, Τατάρων, Κιργίζιων, Ουζμπέκων και Γιακούτιων που θα έχουν ενωθεί υπό τη σκέπη του Τουράν.» 28 Czaplicka, The Turks, σελ. 18. A Manual on the Turanians, σελ. 12. 29 Czaplicka, The Turks, σελ. 18. Curtis, Μύθοι, σελ. 32. A Manual on the Turanians, σελ. 12 30 Czaplicka, The Turks, σελ. 18. Curtis, Μύθοι, σελ. 32. 31 Curtis, Μύθοι, σελ. 32.

24

παρεξήγηση που οδηγεί τον Πέρση ποιητή Φιρντουσί (Firdusi), τον 10ο αιώνα, να τοποθετήσει το Τουράν, στο έπος τους Σαχναμέ (Shâh Naméh), στα βόρεια του Ιράν, όπου πλέον η περιοχή ήταν το Τουρκεστάν32. Αρχικά λοιπόν ο όρος Τουράν είχε ιρανικές ρίζες και ήταν περισσότερο γεωγραφικός όρος παρά ο,τιδήποτε άλλο 33 . Σήμερα έχει επικρατήσει να αναφέρεται σε μια γλωσσολογική ομάδα σαν όρος ομώνυμος του Ουραλοαλταϊκού34. Έτσι τουρανική είναι εκείνη η γλώσσα που δεν είναι ούτε σημιτική ούτε άρια. Μια άλλη διάσταση είναι η κοινωνιολογική-οικονομική: άρειος είναι αυτός που έχει εισέλθει στο στάδιο της μόνιμης εγκατάστασης σε μια γεωγραφική έκταση, ενώ τουράνιος αυτός που βρίσκεται ακόμη σε νομαδική κατάσταση35. Πάντως, η όποια χρήση του όρου σαν προσδιορισμός φυλετικήςεθνικής ομάδας είναι τόσο ικανοποιητική όσο και ο όρος Άρειος. Ένας όρος ασαφής και απροσδιόριστος. Αυτή η ασάφεια και η απροσδιοριστία του είναι όμως που τον έκανε ένα χρήσιμο εργαλείο της πολιτικής στον 20ο αιώνα. Δεν μπορεί να πει κάποιος με σιγουριά, αν είναι η ασάφεια του όρου και η εξωτική καταγωγή του από την Κεντρική Ασία και την ιστορία της που κέντρισε την πολιτική φαντασία και δράση ατόμων και κοινωνιών στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα ή το αντίθετο: αν δηλαδή άτομα που είχαν σαφείς πολιτικούς στόχους και δράση σε μια περίοδο παγκόσμιων αναβρασμών θέλησαν να χρησιμοποιήσουν ένα τόσο ασαφή και εξωτικό όρο για να συσπειρώσουν δυνάμεις και ανθρώπους υπό το έμβλημά του και να τους

32

Μερικοί σύγχρονοι μελετητές έχουν κάνει το ίδιο λάθος, αποδίδοντας στους Πέρσες την ονομασία των Τούρκων, βλ. Ayda, A., “Une Theorie sur l’Origine du Mot ‘Turk’”, ΤΤΚΒ, τομ. XXL, αρ. 158, 1976, σελ. 234. Αντιθέτως, αυτό που είναι ευρύτερα αποδεκτό σήμερα είναι ότι οι Τούρκοι πήραν το όνομά τους από μογγολικά φύλα (προφανώς τους Juan-juan, οι οποίοι ήταν κάποιοι στιγμή επικυρίαρχοί τους), βλ. Гумилев, Из истории Евразии, σελ. 45, υποσημ. 1. Για μια γλωσσολογική θεωρία σχετικά με την προέλευση του ονόματος των Τούρκων βλ. Bazin, « Notes », 319 κ.έ όπου η παλαιότερη μορφή του ονόματος είναι είτε Türük είτε Törük ή Török. 33 Είναι, κατά τη γνώμη μας, υπερβολική (αν όχι λανθασμένη) η άποψη του Gökalp όταν λέει ότι: «Ο όρος Τουράν σημαίνει Τούροι (Ôurlar), δηλαδή Τούρκοι, και ως εκ τούτου είναι το όνομα της ενότητας που περιλαμβάνει μόνο τους Τούρκους. Συνεπώς, ο όρος πρέπει να χρησιμοποιείται για να αποδώσει το Μεγάλο Τουρκεστάν που περιλαμβάνει όλες τις τουρκικές ομάδες», Γκιοκάλπ, Τουρκισμός, σελ. 42. Επιπλέον ο Γκιοκάλπ αποσιωπά τις άλλες διαστάσεις μιας τέτοιας ερμηνείας. Αν ο τουρκισμός έχει απώτερο στόχο το Τουράν, τότε ένα παρόμοιο κίνημα από την πλευρά των Κιργιζίων ή των Ουζμπέκων ή Καζάκων θα πρέπει να έχει τον ίδιο στόχο. Όσο Τούρκοι είναι οι Κιργίσιοι για παράδειγμα άλλο τόσο Κιργίσιοι είναι και οι Τούρκοι! 34 Czaplicka, The Turks, σελ. 19. A Manual on the Turanians, σελ. 14. 35 A Manual on the Turanians, σελ. 14.

25

θέσουν σε κίνηση 36 . Το πιο πιθανό είναι ότι ισχύουν και τα δύο και δεν εμπίπτει στους σκοπούς αυτής της εργασίας η εξέταση αυτών των παραμέτρων 37 . Αυτό που είναι ενδιαφέρον για την εισαγωγή μας, είναι το γεγονός ότι ήδη την εποχή του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, οι Οθωμανοί χρησιμοποιούν ως έμβλημα τον λύκο38, το περίφημο αυτό ζώο που συναντάται πολύ συχνά στην ευρασιατική μυθολογία από τη Δύση ώς την Ανατολή39. Η χρήση του λύκου από τους Οθωμανούς αποτελεί έναν κρίκο στην αλυσίδα των γεγονότων που καταδεικνύουν την προσπάθεια ανάπτυξης ενός εθνικισμού στα εδάφη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας40. Αυτή η προσπάθεια έχει τις ρίζες της στην περίοδο πριν από τους Βαλκανικούς πολέμους, πρώτο σύμπτωμα της οποίας ήταν η ανάπτυξη μιας φιλολογικής κίνησης εκκαθάρισης της Τουρκικής γλώσσας από τα περσικά και αραβικά στοιχεία, υπό τους Ziya Bey, Ahmed Shinassı Bey, Namık Kemal Bey 41 . Η επανάσταση των Νεότουρκων έδωσε καινούργια ώθηση σε τέτοιες προσπάθειες. Έτσι υπήρχε συζήτηση σχετικά με τον πολιτισμό των Τούρκων στην προ του Ισλάμ εποχή, καθώς και για την ύπαρξη φυλετικών δεσμών των Οθωμανών με τους Τούρκους της Ανατολής42. Επομένως η οθωμανική άρχουσα τάξη μαζί με τον όρο «Τούρκος» ανακαλύπτει και τον πιο ασιατικό και πιο εξωτικό όρο «Τουράν» και «Τουρανισμός» συνδέοντας ιστορικο-πολιτικά τις δύο αυτές ταυτότητες. 36

Σ’αυτό το πολιτικό πλαίσιο εντάσσονται και οι διώξεις μη-Τούρκων ή μη-τουρκόφωνων, όπως αυτές, που σήμερα αναγνωρίζονται από ένα μεγάλο τμήμα του κόσμου, ως γεννοκτονία των Αρμενίων, πρβλ.Thual, Géopolitique-Caucases, σελ. 23: « D’autant que dans cet Empire ottoman, les Arméniens jouaient un rôle économique prépondérant qui irritait de plus en plus le pouvoir d’Instanbul. Qui plus est, leur implantation géographique séparait l’Empire des régions turcophones de l’Azerbaïdjan russe et persan et formait une cloison qui entravait la continuité territoriale entre la Turquie et les vastes éspaces peuplés de turcophones du Turkestan russe et chinois, régions que les milieux militaires panturcs étaient décidés à annexer après la défaite de la Russie. » 37 Για μια καλύτερη ανάλυση των συνθηκών δημιουργίας των παντουρκικών ή (παν)τουρανικών ρευμάτων βλ. Landau, Παντουρκισμός, σελ. 29 κ.έ., 55 κ.έ. 38 Czaplicka, The Turks, σελ. 14. Πρόκειται για το γνωστό τοτεμικό σύμβολο των σημερινών Τούρκων εθνικιστών στην Τουρκία, το οποίο προέρχεται από την μυθολογία καταγωγής των Τούρκων. Σύμφωνα με αυτή τη μυθολογία, η οποία έχει πολλές παραλλαγές, μια λευκή λύκαινα ή πιθανόν και μια γυναίκα με το όνομα Ζήνα (μερικές φορές και Μπούρα) βρήκε και μεγάλωσε ένα εγκαταλειμμένο μωρό, το οποίο ήταν πρόγονος των Τούρκων. Από τότε ο λύκος αποτέλεσε έμβλημα των Τούρκων (Tu-chue) και πέρασε ώς τη σημερινή εποχή στη μοντέρνα τουρκική δημοκρατία. Περισσότερα για τον θρύλο βλ. ενδεικτικά: Файзрахманов, Древние Тюрки, σελ. 88-89. Гумилев, Тюрки, σελ. 28-29. Киселев, Древная История Сибирий, σελ. 493. Roux, Η Ιστορία των Τούρκων, σελ. 70. Clauson, G.: “Turks and Wolves”, SO, XXVIII, 2, Helsinki, 1964, σελ. 13-14. 39 Να θυμίσουμε τον θρύλο της καταγωγής του Ρωμύλου και του Ρώμου. 40 Landau, Παντουρκισμός, σελ. 72. 41 Czaplicka, The Turks, σελ. 12. Πρβλ. Γκιοκάλπ, Τουρκισμός, σελ. 16-17, 27. 42 Czaplicka, The Turks, σελ. 13.

26

Φυσικά αυτή η δραστηριότητα είχε και την αφελή πλευρά της. Θρυλικοί ή ημι-θρυλικοί βασιλιάδες υμνούνταν ώς ήρωες-πρόγονοι, ακόμη και μορφές όπως ο Αττίλας και ο Τιμούρ. Τούρκοι συγγραφείς άρχισαν να μιλάνε για την «ιδεώδη γη των πατέρων τους, την Τουρανία τους, το λίκνο του έθνους τους και πατρίδα της φυλής τους» 43 . Ο ποιητής Ziya Gökalp διατρανώνει ότι οι Αττίλας, Τζέγκις Χαν και Ογκούζ Χαν είναι ηρωικές φιγούρες στους οποίους η φυλή του οφείλει τη φήμη της και περιγράφει ώς πατρίδα των Τούρκων όχι την Τουρκία ή το Τουρκεστάν αλλά «την πλατιά, αιώνια γη της Τουρανίας»44. Όλα τα παραπάνω συνδέονται με τα κοινά ιστορικά, μυθολογικά, φιλολογικά και παρα-φιλολογικά στοιχεία των εννοιών «Τούρκος» και «Τουράν», όπως ερμηνεύτηκαν από την οθωμανική άρχουσα τάξη του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα. Υπάρχει όμως και μια διάσταση περισσότερο σοβαρή και περισσότερο πολιτική. Ο όρος «Τουράνιος», όπως και ο όρος «Άρειος», απέκτησαν στον 20ο αιώνα μια ακραιφνώς πολιτική διάσταση. Εξαιτίας της γενικότητάς τους, της ασάφειάς τους, της πολυπλοκότητάς τους, ώς όροι που φτάνουν από την αρχαιότητα, αποτέλεσαν εργαλεία πολιτικής ιδεολογίας και δράσης, το πρώτο για τους Οθωμανούς το δεύτερο για τους Γερμανούς. Έτσι ο «τουρανισμός» ή «παντουρανισμός» είχε ώς σκοπό τη συμπερίληψη και ενότητα όλων των κλάδων της τουρκικής φυλής εντός της τουρκικής αυτοκρατορίας45, καθώς και την ανεξαρτησία όλων των 43

A Manual on the Turanians, σελ. 11. A Manual on the Turanians, σελ. 11. Πρβλ. επίσης Landau, Παντουρκισμός, σελ. 65. 45 A Manual on the Turanians, σελ. 11. Βλ. επίσης και Zenkovsky, Pan-Turkism, σελ. 126: “The Young Turks, who hoped to annex to Turkey (δηλ. Οθωμανική Αυτοκρατορία) all the Turkic regions of Russia in the case of a victory by the Central Powers, were most sympathetic… When Turkey entered the war, the Young Turks’ central committee sent out a circular to all the party’s local branches explaining, in the following terms, Turkey’s entrance on the side of the Central Powers: Could we possibly have remained silent and done nothing, when our natural allies [the Germans and Austrians] found themselves at war with Russia, our sworn, irreconcilable, eternal enemy?... We should not forget that the reason for our entrance into the world war is not only to save our country from the danger threatening it. No, we pursue an even more immediate goal – the realization of our ideal, which demands that, having shattered our Muscovite enemy, we lead our empire to its natural boundaries, which would encompass and unite all our related peoples.» Σύμφωνα δε με μια άλλη ανακοίνωση στο τέλος του 1915, η Επιτροπή Υπεράσπισης των Μουσουλμανικών Δικαιωμάτων, (μέλη της οποίας ανήκαν στους νέο-Τουρκους), που είχε επεκτείνει της δραστηριότητες της στην κεντρική Ευρώπη, σ’ ένα memorandum στον Αυστριακό υπουργό εξωτερικών, η ανάπτυξη των Τούρκων στη Ρωσία (Russian Turks) ήταν: “possible only through full independence… We, Turko-Tatars, bearers of culture up to the present time, believe that Western culture, with the help of the Turko-Tatars, will conquer Russian-Byzantine culture in all Asia… We hope that today’s standard bearers of Western civilization – Germany, Austria and Hungary – will shortly change the future of Asia. Restoration of the east European and Central Asia khanates will be the beginning of this program…” 44

27

Μουσουλμάνων46. Ο «τουρανισμός» ή «παντουρανισμός» ή «παντουρκισμός» στον 20ο αιώνα είναι μια διπλωματική κίνηση, δηλαδή μια κίνηση στο παιχνίδι της διεθνούς πολιτικής, που, σύμφωνα με την Czaplicka, στόχο είχε να υποδουλώσει στους Οθωμανούς, άμεσα, και στους Γερμανούς, έμμεσα, όλες αυτές τις χώρες στις οποίες ομιλιούνταν οι διάφορες διάλεκτοι της Τουρκικής47. Αν και οι στόχοι του είναι στρατηγικοί και οικονομικοί, έχει έναν ιδεολογικό μανδύα από τις υποτιθέμενες επιθυμίες όλων των λαών που ζουν από την Θράκη ώς τη Μογγολία για φυλετική και εθνική ενότητα. Σημαντικός παράγοντας που μας έκανε να στρέψουμε το βλέμμα μας στο χώρο της Κεντρικής Ασίας και σ’ αυτή την εποχή είναι και οι εξελίξεις που παρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια στην περιοχή αυτή. Για την δική μας, τη σύγχρονη εποχή, η κεντρική Ασία βγαίνει εκ νέου στο προσκήνιο μετά την ρωσική αναδίπλωση και είναι και αυτή την φορά εξίσου αντιφατική και πολύπλοκη όσο και σε άλλες περιόδους της ιστορίας. Γενικά η κατάσταση στην Κεντρική Ασία σήμερα θα μπορούσε να περιγραφτεί ώς ένα ανοιχτό παιχνίδι. Οι Ρώσοι, φεύγοντας, φρόντισαν, ώστε καμιά από τις περιφερειακές ή παγκόσμιες δυνάμεις να μην αποκτήσει αποκλειστικά αυτό που πλέον δεν μπορούσαν να κατέχουν αυτοί από μόνοι τους, γνωρίζοντας ότι η εξάρτηση των νέων κεντρασιατικών ηγεμονιών από την Ρωσία ήταν ακόμη μεγάλη 48 . Έτσι, με τη δημιουργία του Οργανισμού Συνεργασίας της Σαγκάης (Shanghai Cooperation Organization) βάζουν την Κίνα ενεργά στο παιχνίδι σε μια προσπάθεια να ανακόψουν την αυξανόμενη επιρροή των ΗΠΑ 49 . Οι Ρώσοι αποφασίζουν να βάλουν πιο δυναμικά στην 46

A Manual on the Turanians, σελ. 11. Czaplicka, The Turks, σελ. 9. Πρβλ. Καραγιάννης, Τουρκική εξωτερική πολιτική, σελ. 33 κ.έ. 48 Πρβλ. Ahmad Hasan Dani, Central Asia Today,, Sang-E-Meel Publications, Lahore (Pakistan), 1996, σελ. 16. 49 Ο Shanghai Cooperation Organisation προέκυψε από τις συναντήσεις των “Shanghai five”, οι οποίοι με τη σειρά τους προέκυψαν από τις συμφωνίες του 1996 μεταξύ Ρωσίας, Κίνας, Καζακστάν, Κιργιστάν και Τατζικιστάν, βλ. Jonson, Vladimir Putin, σελ. 80. Επίσης, Тихонов, «Россия», σελ. 51: «В 1996 г. уже существовала организация ‘Шанхайская пятерка’, созданная в режиме приграничного сотрудничество безопасности в 100-километровой зоне пяти соседних государств; России, Кыргыстана, Казахстана, Таджикистана, Китая (...) 14 июня 2001 г. на встрече руководителей 6 государств – Китая, России, Узбекистана, Казахстана, Кыргыстана, Таджикистана в Шанхае такая система была создана под новым названием Шанхайская Организация Сотрудничества (ШОС). После подписания документов о создании в Бишкеке (Кыргыстан) Единого Антитеррорического Центра (ЕАЦ ШОС), о безъядерной зоне в Центральной Азии и включении Узбекистана в организацию в качестве ее полноправного участника можно констатировать, что в регионе появилась новая межгосударственная структура 47

28

πολιτική αρένα τις ΗΠΑ, όταν άρχισαν να διαισθάνονται την μεγάλη επιρροή της Κίνας στα κράτη της Κεντρικής Ασίας. Έχοντας σύνορα που φτάνουν τα 3700 χλμ. με τρεις από τις πέντε νέες δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας50, οι αναλυτές ασφαλείας της Ρωσίας φοβήθηκαν την διείσδυση της Κίνας 51 . Οι Αμερικανοί περισσότερο από ποτέ έπρεπε να μπουν στο παιχνίδι ως εξισορροπητικός παράγοντας της Κίνας. Ένα «νέο μεγάλο παιχνίδι»52 αρχίζει να παίζεται στη Κεντρική Ασία και αυτή τη φορά οι πρωταγωνιστές διαφέρουν από αυτούς που είχαν τον πρωταγωνιστικό ρόλο εκατό χρόνια πριν. Τη Βρετανική Αυτοκρατορία και την τσαρική Ρωσία έχουν αντικαταστήσει σύγχρονες και πολύπλοκες δυνάμεις όπως οι Η.Π.Α., η Κίνα και η σημερινή Ρωσία. Το Ιράν, το Πακιστάν και η Τουρκία είναι επίσης κάποιες από τις χώρες που μπήκαν στο παιχνίδι 53 δυναμικά. Ταυτόχρονα η πιθανή ύπαρξη μεγάλων ενεργειακών αποθεμάτων κάνει την περιοχή και τους λαούς της ακόμη πιο σημαντικούς, ενόψει και της προδιαγραφόμενης ενεργειακής κρίσης. Την ίδια στιγμή, οι λαοί και τα έθνη της Κεντρικής Ασίας ψάχνουν για μια ακόμη φορά το παρελθόν τους και την προέλευσή τους, αυτή τη φορά αντιμετωπίζοντας τη νέα εποχή: την εποχή των πολυεθνικών εταιριών και της υψηλής τεχνολογίας. Ταυτόχρονα, όπως και άλλοι λαοί, αντιμετωπίζουν δύο

безопасности, претендуюшая на геополитическое звучание.» (Ήδη το 1996 υπήρχε ο οργανισμός «Οι πέντε της Σαγκάης, που είχε εγκαθιδρύσει μια ζώνη συνεργασίας σε θέματα ασφαλείας σε 100 χλμ. πέντε γειτονικών κρατών: της Ρωσίας, του Κιργιστάν, του Καζακστάν, του Ταντζικιστάν και της Κίνας (…) Στις 14 Ιουνίου του 2001 στη συνάντηση των εκπροσώπων έξι κρατών, Κίνας, Ρωσίας, Ουζμπεκιστάν, Καζακστάν, Κιργιστάν, Τατζικιστάν, στη Σαγκάη, το σύστημα αυτό επανιδρύθηκε υπό το καινούργιο όνομα «Οργανισμός Συνεργασίας της Σαγκάης». Μετά την υπογραφή των συμφωνιών για τη ίδρυση στη Μπίσκεκ (Bischkek, βόρειο Κιργιστάν) του Ενιαίου Αντιτρομοκρατικού Κέντρου, για τη ζώνη αποπυρηνικοποίησης στην Κεντρική Ασία και την συμπερίληψη του Ουζμπεκιστάν στον οργανισμό, χάρη στην έντονη συμμετοχή του οποίου μπορούμε να πούμε ότι στην περιοχή εμφανίστηκε μια καινούργια διακρατική δομή ασφαλείας, που είχε γεωπολιτική διάσταση). 50 Тихонов, «Россия», σελ. 51. 51 Тихонов, «Россия», σελ. 55: «Другими словами, китайские эксперты осторожно предлагают: а) признать китайские экономические приоритеты в регионе, сохранаяя российскую «нишу» на будушее; б) экономическую интеграцию ввести в институт «Шаханской пятерки», расширив ее таким образом по функциям, выделяя в ее структуре экономическое направление» (Με άλλα λόγια, Οι Κινέζοι ειδικοί (στα θέματα πολιτικής) προσεκτικά ζητούν: α) να αναγνωριστούν οι κινεζικές οικονομικές προτεραιότητες στην περιοχή, εξασφαλίζοντας την ρωσική απουσία και στο μέλλον. β) εισαγωγή οικονομικής διασύνδεσης εντός του πλαισίου των ‘πέντε της Σαγκάης’, επεκτείνοντας κατ’αυτόν το λειτουργικό τρόπο το πλαίσιο του οργανισμού και εισάγοντας στη δομή του οικονομική διάσταση). 52 Πρβλ. Thual, Géopolitique-Caucases, σελ. 9. 53 Kleveman, L., The New Great Game. Blood and Oil in Central Asia, Atlantic Books, London, 2003, βλ. επίσης Begijanyan, “Competition”, σελ. 325.

29

αντίρροπες τάσεις: Αυτή της απομόνωσης από τον κόσμο και της ένωσης μ’αυτόν. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο των ανακατατάξεων, ο Τουρκισμός και ο Παντουρκισμός αποκτούν πολλαπλά νοήματα και παίζουν πολλαπλό ρόλο στα διάφορα επίπεδα της πολιτικής δράσης των ενδιαφερομένων μερών 54 . Για παράδειγμα, αναφέρουμε ένα αμερικανικό όραμα για την περιοχή μετά την αποχώρηση των Ρώσων (εξαιτίας της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης), το οποίο θα αποσκοπούσε στη δημιουργία μιας τουρκικής buffer zone ανάμεσα στη Ρωσία, την Κίνα και το Ιράν, η οποία θα επέτρεπε την ελεύθερη ροή πετρελαίου και αερίου στις δυτικές αγορές55. Γενικά, ή πτώση της Σοβιετικής Ένωσης και η αποχώρηση των Ρώσων (τουλάχιστον σε επίπεδο στρατιωτικό και ασφαλείας) ευνόησε την ανάπτυξη ενός Τουρκισμού56 ο οποίος όμως έχει πολλούς εκφραστές, αντιφατικούς στόχους και φυσικά στερείται πολιτικού κέντρου και καθοδήγησης. Ας πάρουμε για παράδειγμα τις προσπάθειες διείσδυσης της Τουρκικής Δημοκρατίας57 (που αυτή τη στιγμή είναι ένα από τα ισχυρότερα τουρκικά έθνη στην Ασία) στις νεοσυσταθείσες τουρκικές 54

Πρέπει να πούμε εδώ ότι, σύμφωνα με τον Landau, τουρκισμός (Türklük) και παντουρκισμός (Türkcülük) είναι δύο ιδεολογίες με διαφορετικούς στόχους που, όμως, έχουν τόσα πολλά κοινά στοιχεία που τελικά θεωρούνται ένα και το αυτό, Landau, Παντουρκισμός, σελ. 60: «Ανάμεσα στις δύο ιδεολογίες υπήρχε μια εμφανής διαφορά στόχων: η βασική αντιμετώπιση πολλών Τουρκιστών ήταν ότι ο Παντουρκισμός αποτελούσε απλώς ένα πρόσθετο στοιχείο στον τρόπο με τον οποίο αυτοί αντιμετώπιζαν τον εθνικισμό. Οι Παντουρκιστές πάλι θεωρούσαν τον Τουρκισμό ώς έναν στυλοβάτη της πίστεως σ’ένα ευρύτερο εθνικιστικό δόγμα.» 55 Pope, Sons, σελ. 15. Οι Αμερικανοί, μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης και από φόβο μήπως οι μουσουλμανικές, τουρκικές δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας διολισθήσουν σε έναν μουσουλμανικό φονταμενταλισμό, τύπου Ιράν, προέτρεπαν την Τουρκία να διεισδύσει πολιτιστικά στα κράτη αυτά, όπως προκύπτει και από τα επιχειρήματα του Αμερικανού πρέσβη στην Άγκυρα Richard Berkley: “It is in the interest of Turkey to focus its attention toward the Turkic-speaking countries of Central Asia and that the U.S. would support this opportunity”. Στο πλαίσιο αυτό ο Suleyman Demirel, το Δεκέμβριο του 1991, δηλώνει ότι: “Turkey, in the framework of its responsibilities will soon advance as an elder brother for newly independent Turkic-speaking countries”, βλ. Begijanyan, “Competition”, σελ. 324. Πρβλ. Thual, Géopolitique-Caucases, σελ. 77. Πρβλ. Καραγιάννης, Τουρκική εξωτερική πολιτική, σελ. 38. 56 Σχεδόν σε κάθε τουρκική δημοκρατία της Κεντρική Ασίας υπάρχουν εθνικιστικα κόμματα που ζητούν την εθνική αφύπνιση και προβάλλουν ένα όραμα του Τουρκισμού, η δημιουργία των οποίων ανάγεται στο τέλος της Σοβιετικής Ένωσης. Στο Τουρκμενιστάν είναι γνωστό ώς Ağzıbirlik (Ενωμένη Φωνή), στο Αζερμπαϊτζάν ώς Popular Front, στο Uzbekistan ώς Birlik (Ένωση), βλ., Pope, Sons, σελ. 98. 57 Η Τουρκική δημοκρατία από τον πρώτο χρόνο της ίδρυσής της κάνει χρήση των ιδεολογημάτων του τουρκισμού και παντουρκισμού όπως τα κληρονόμησε από τους Οθωμανούς. Έτσι, « Un institut de turcologie est créé à Istanbul en 1924. Il est chargé de rechercher l’identité turque. Les savantes turcs ne tardent pas à s’opposer à leurs collègues soviétiques qui, derrière Barthold, affirment en 1926, au premier congrès de turcologie de Bakou, que les inscriptions de l’Orkhon ne permettent pas d’identifier avec certitude les tribus désignées au VIIIe siècle comme turques. » Barthold, Turcs d’ Asie Centrale, σελ. 25. Πρβλ. Ternon, Empire Ottoman, σελ. 464.

30

δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας αλλά και στην αυτόνομη επαρχία του Xingjiang, όπου ζει μια μειονότητα τουρκόφωνων Ουϊγούρων, στην Κίνα58. Βέβαια υπάρχει μεγάλη συζήτηση ώς προς το αν, στα περισσότερα επίπεδα (με εξαίρεση ίσως αυτό των οικονομικών συμφωνιών, κι αυτή πάλι έχοντας στραμμένο το ένα μάτι στη Ρωσία

59

), η προσπάθεια της Τουρκικής

δημοκρατίας να λειτουργήσει ως το πολιτικό κέντρο του Τουρκισμού μπορεί να θεωρηθεί επιτυχημένη 60 . Στο Αζερμπαϊτζάν δεν κατάφερε να εμποδίσει την ήττα των Αζέρων από τους Αρμένιους στον πόλεμο για το Ναγκόρνο Καραμπάχ (1991-93) 61 και φυσικά και εκεί όπως και στις άλλες τουρκικές δημοκρατίες δεν φαίνεται να μπορεί να ξεπεράσει τον εθνικισμό των τοπικών elit, ο οποίος δρα σαν εμπόδιο για μια τουρκική (με την έννοια της προέλευσης από την Τουρκική Δημοκρατία) ερμηνεία του Τουρκισμού, προσπαθώντας πάντα να του δώσουν τη δικιά τους 62 . Ταυτόχρονα εξαιτίας αυτών των 58

Είναι γνωστό ότι ο εκπρόσωπος του ουϊγουρικού εθνικισμού και του αιτήματος για ανεξαρτησία στο 20ο αιώνα, Isa Alptekin, πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στη Τουρκία, ώς πολιτικός εξόριστος, βλ. Pope, Sons, σελ. 1-4. Στους Ουϊγγούρους της Κίνας προστίθενται κι άλλες εθνότητες τουρκικής ή μογγολικής προέλευσης όπως οι Γιουγγούροι (Yugur) που αριθμούν γύρω στους 10.000, πρβλ. Du, Y., “The Yugur Nationality of China”, Eurasian Studies Yearbook, τομ. 73 (2001), σελ. 174175. 59 Bλ. Turan-Turan, «Οι σχέσεις της Τουρκίας»: «Η επιρροή της Ρωσίας στης Δημοκρατίες αυτές και το γεγονός ότι σε μεγάλο βαθμό εξαρτώνται ακόμη οικονομικά από αυτήν, αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα για οποιαδήποτε πρωτοβουλία απαγκίστρωσης.» 60 Βλ. για παράδειγμα το άρθρο του Pahlavi, P., C., “The Conquests of a Common Cultural Legacy: Turkey and Turkic Asia”, Cultural Interaction αρ. 6, University of Toronto, Toronto, 2004, σελ. 263289, όπου ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι σε τελική ανάλυση και σε μακροχρόνιο επίπεδο η Τουρκία θέτει τα θεμέλια μιας μακρόπνοης πολιτικής για την επικράτησή της ώς πρωτοπόρας δύναμης στις τουρκικές δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας, η οποία μπορεί σε κάποια στιγμή να επαναφέρει στην επιφάνεια το πολιτικό κίνημα του Παν-Τουρκισμού. Σε αντίθετα συμπεράσματα καταλήγει ο Tuyakbayev, S., “Myth of Pan-Turkism: Turkish Central Asian Policy in the Early 1990s”, Cultural Interaction, σελ. 299-319, όπου κρίνοντας από τις αποτυχίες της τουρκικής πολιτικής σε βραχυχρόνιο επίπεδο (π.χ. αρμενο-αζερικός πόλεμος), συμπεραίνει ότι η διείσδυση της Τουρκίας δεν μπορεί να οδηγήσει σε μια επανάληψη του πολιτικού φαινομένου του Παν-Τουρκισμού. Η Brill Olcott, Central Asia’s Second Chance, Carnegie Endowment for International Peace, Washington D.C., 2005, σελ. 200 πιστεύει ότι οι άμεσες επαφές μεταξύ των κεντρασιατικών χωρών και των Η.Π.Α. κάνει τον ρόλο της Τουρκίας όλο και μικρότερο: “Using Turkey as a bridge to the region seems less plausible than even a few years ago. The Central Asian states remain very close to Turkey, but the war on terror has done little to stimulate new synergies between Turkey and the Central Asian states. In fact, the increase in direct security ties between the Central Asian states and the United States has made Turkey’s role as intermediary less important.” 61 Βλ. Καραγιάννης, Τουρκική εξωτερική πολιτική, σελ. 61 κ.έ. 62 Θα αναφέρουμε για παράδειγμα τον διάλογο μεταξύ του προέδρου της Τουρκίας Suleyman Demirel και του προέδρου του Τουρκμενιστάν Saparmurat Niyazov σε μια επίσκεψη του πρώτου στο Τουρκμενιστάν το 2000. Μετά τους χαιρετισμούς και συναντήσεις της πρώτης ημέρας ο Demirel και ο Niyazov καθίσανε στο ίδιο τραπέζι και στα πλαίσια μιας εκδήλωσης φολκλορικού περιεχομένου ο Niyazov προτρέπει (και σχεδόν εξαναγκάζει τον Demirel και πέντε Τούρκους υπουργούς) να ντυθούν παραδοσιακές τουρκμενικές φορεσιές. Όταν αυτό έγινε ο Niyazov είπε: “There! Who’s to say the Turks aren’t Turkmen after all!”. Ο Demirel κατάπιε την προσβολή αναγνωρίζοντας ότι “We are all the branches of the same plane tree”, βλ. Pope, Sons, σελ. 105. Ένα άλλο παράδειγμα αποτελεί το ίδιο του

31

πολλαπλών στόχων και εκφραστών του Τουρκισμού, το κίνημα ως πολιτική δράση έχει αποκτήσει και πολλούς εχθρούς. Εκτός από την Μόσχα, η οποία έχει πάντα στραμμένα τα μάτια και τ’ αυτιά της στη περιοχή, το Ιράν, που έχει μεγάλους τουρκικούς πληθυσμούς που μένουν στο έδαφός του, έχει τεταμένη την προσοχή του 63 , ενώ και η Κίνα επίσης ακούει κάθε διακήρυξη για Τουρκισμό και βοήθεια προς τους τουρκικούς πληθυσμούς της με έντονη καχυποψία, ενώ ταυτόχρονα προσπαθεί να εγγράψει τις αυτονομιστικές τάσεις στο Xingjiang στην ατζέντα της παγκόσμιας αντιτρομοκρατικής δράσης64. Ταυτόχρονα και πέρα απ’ τις εθνικιστικές ιδεολογίες οι οποίες διαποτίζουν όλα τα επίπεδα της πολιτικής σκέψης και πρακτικής στα κράτη της Κεντρικής Ασίας (είτε με την μορφή ενός διεθνούς εθνικισμού, π.χ. Παντουρκισμός, είτε με τη μορφή τοπικών εθνικισμών – π.χ. Ουζμπεκικός τουρκικός εθνικισμός, Τουρκμενικός τουρκικός εθνικισμός κ.τ.λ., όπου ο ένας θα στρέφεται εναντίον του άλλου, κατά το πρότυπο του εμφυλίου του Τατζικιστάν), τα κράτη έχουν να αντιμετωπίσουν άλλον ένα διεθνικό παράγοντα: τον ισλαμικό φονταμενταλισμό. Στα τελευταία χρόνια ο ισλαμικός φονταμενταλισμός διακηρύττει την ανάγκη επιστροφής στο Ισλαμικό

Αζερμπαϊτζάν, όπου οι δηλώσεις του προέδρου του Abylfez Aliyev ότι, εκτός των άλλων, η αζερική γλώσσα δεν είναι αζερική αλλά τουρκική, προκάλεσαν το κοινό αίσθημα μια μεγάλης μερίδας Αζέρων εθνικιστών που τον στήριζαν, Pope, Sons, σελ. 118. Πρβλ. Καραγιάννης, Τουρκική εξωτερική πολιτική, σελ. 65. Επίσης, χαρακτηριστικός είναι και ένας άλλος διάλογος μεταξύ του Τούρκου προέδρου Turgut Özal και του προέδρου του Καζακστάν Nursultan Nazarbayev, το 1992, όταν, σε μια διάσκεψη όλων των προέδρων των τουρκικών δημοκρατιών υπό την αιγίδα του Özal στην Άγκυρα, ο Nazarbayev απάντησε στην πρόσκληση του Τούρκου προέδρου να υπογράψουν όλοι μια κοινή διακήρυξη κοινών τουρκικών στόχων λέγοντας: “Mr. President, we just left the Russian empire. We don’t want to enter another empire now. Let’s recall our culture, our history and our common blood, let’s cooperate and trade with each other. We are all leading hard lives now, so assist us with your investments. Kazakhstan, will not go further than that”, Pope, Sons, σελ. 132. Το παιχνίδι αυτό στη βάση της ταυτότητας δεν το παίζουν μόνο οι Τούρκοι αλλά και τα άλλα έθνη κράτη τουρκικής καταγωγής στην Κεντρική Ασία. Πολύ χτυπητό είναι το παράδειγμα του Saparmurat Niyazov, ο οποίος στο βιβλίο του "Rukhnama" (ή σε μετάφραση «βιβλίο της ψυχής», το οποίο γράφτηκε με βάση την έμπνευση που στάλθηκε από τον Θεό στον πρόεδρο του Τουρκμενιστάν, βλ. Niyazov, Rukhnama εισαγωγή) αντιστρέφει το οικοδόμημα του Κεμάλ Ατατούρκ λέγοντας πως οι Τουρκμένοι, εκτός από τις εφευρέσεις που έφεραν στην ανθρωπότητα, δημιούργησαν και πάρα πολλά κράτη στην πάροδο της ιστορίας. Ένα δε απ’ αυτά ήταν η «Οθωμανική Τουρκμενική (η υπογραμ. Δική μας) Αυτοκρατορία» η οποία ήταν κυρίαρχη στο 1/3 του κόσμου για 600 χρόνια και ταυτόχρονα ισχυρίζεται πως οι Τούρκοι στην πραγματικότητα είναι Τουρκμένοι, βλ. Niyazov, Rukhnama, σελ. 109, σελ. 136. 63 Οι δηλώσεις του προέδρου του Αζερμπαϊτζάν Abylfez Aliyev, για ένωση με τους Αζέρους του Ιράν, προκάλεσαν την εχθρότητα της Τεχεράνης, Pope, Sons, σελ. 118. 64 Тихонов, «Россия», σελ. 53: «Так, сегодня КНР считает, что уйгурские сеператисты являются частью международного терроризма, и поэтому они должны фигуриравать в списке целей глобальной антитеррористической компании. »

32

Χαλιφάτο που θα έχει την μορφή ενός νέου ισλαμικού κράτους στην περιοχή65. Είναι φανερό ότι το Ισλάμ σαν φορέας πολιτικής σκέψης και δράσης παίζει ένα σημαντικό αλλά άγνωστο εν πολλοίς ρόλο στην Κεντρική Ασία, αν και η αλήθεια είναι ότι στους πληθυσμούς της Κεντρικής Ασίας η διάκριση μεταξύ πολιτικής και θρησκείας είναι περισσότερο σαφής σε σχέση με κάποια από τα κράτη της Αραβικής χερσονήσου. Ένας τελευταίος σημαντικός λόγος για τον οποίο η μελέτη μας περιστρέφεται γύρω απ’ τη περιοχή της Κεντρικής Ασίας του 6ου και 7ου αιώνα είναι γιατί πολλές από τις πολιτικές πρακτικές της εποχής συνεχίζουν να υφίστανται και στις μοντέρνες δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας. Έτσι, πολλοί αναλυτές, διπλωμάτες ή άλλου είδους επίσημοι αξιωματούχοι, που πηγαίνουν στην Κεντρική Ασία για να κλείσουν συμφωνίες κ.τ.λ., έρχονται αντιμέτωποι με δεσμούς φυλών, συγγενικούς δεσμούς, συγκρούσεις ή συνεργασίες φυλών που θυμίζουν περισσότερο την εποχή του 6ου και 7ου αιώνα παρά τη σύγχρονη. Αυτού του είδους οι πολιτικοί θεσμοί πολύ λίγο επηρεάστηκαν από το πολιτικό, καταναγκαστικό οικοδόμημα της Σοβιετικής Ένωσης και επιβίωσαν της πτώσης της 66 . Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί ο πρόεδρος του Καζακστάν Nursultan Nazarbaev, ο οποίος αν και αναδείχθηκε μέσα από τις τάξεις του κουμμουνιστικού κόμματος, κράτησε και το προσωπικό του δίκτυο που βασίζεται σε προσωπικούς φυλετικούς δεσμούς και ο οποίος είναι εξαπλωμένος σ’ όλη τη χώρα67. Ένα άλλο σημείο που θέλουμε να τονίσουμε είναι οι ότι σχέσεις των προ του Ισλάμ Τούρκων με τις δύο υπερδυνάμεις της εποχής, κυρίως με το Βυζάντιο 68 , και οι συνέπειες που αυτές είχαν στην ευρύτερη περιοχή της Ευρασίας, δεν έχουν μελετηθεί όσο πρέπει, ιδιαίτερα μάλιστα στην Ελλάδα69. Από τα ξενόγλωσσα έργα , τα σημαντικότερα είναι αυτό του Chavannes, 65

McGregor, A., “Caliphate in Central Asia: Islamist Ambition or Political Fantasy?”, Cultural Interaction, αρ. 6, University of Toronto, Toronto, 2004, σελ. 331. 66 Schatz, Modern, σελ. xvi, εισαγωγή. 67 Schatz, Modern, σελ. xxv, εισαγωγή. 68 Sinor, Introduction, σελ. 236: « Ces relations n’ont jamais été examinées selon mérite. Les grands travaux d’histoire byzantine se limitent pour la plupart à quelques remarques générales, et des monographies font défaut. » 69 Στην ελληνική βιβλιογραφία μόνο το έργο των αξιωματικών του Ελληνικού Στρατού ΛαμπράκηΠάγκαλου, Έλληνες, που όμως αναφέρεται περισσότερο στα γεγονότα πριν από την εμφάνιση των Τούρκων, ενώ οι βυζαντινοτουρκικές σχέσεις εξετάζονται αρκετά επιφανειακά. Είχε προηγηθεί το μικρό άρθρο του Κ. Αμάντου, «Αι πρώται Ελληνοτουρκικαί σχέσεις του 6ου αιώνος μ.Χ.»

33

Documents, και του Гумилев, Тюрки, που αφήνουν όμως μεγάλα περιθώρια για εμβριθέστερη μελέτη του θέματος, ιδιαίτερα, όσον αφορά στις σχέσεις με το Βυζάντιο και την κατάσταση που επικρατούσε στην ευρύτερη περιοχή της Ευρασίας της εποχής αυτής. Έτσι, γίνεται απόπειρα να φωτιστεί ένα κομμάτι της ιστορίας των Τούρκων που φτάνει πολύ βαθιά στην ιστορία και των σχέσεών τους με την ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, η οποία είχε έντονο ελληνικό στοιχείο, σε μια εποχή όπου οι Τούρκοι δεν έχουν ασπαστεί καν το Ισλάμ, μισό αιώνα πριν από την έλευση του Μωάμεθ, 500 περίπου χρόνια πριν από την εμφάνιση των Σελτζούκων. Ερμηνεύοντάς το με βάση την σύγχρονη πραγματικότητα και με τον κίνδυνο να υπεραπλουστεύσουμε τα πράγματα, μπορούμε να πούμε ότι η εργασία αυτή είναι και μια αναδρομή στις ρίζες των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Ταυτόχρονα, συνεισφέρουμε και στις προσπάθειες που έχουν γίνει στην ελληνική βιβλιογραφία (κυρίως από τον Α. Σαββίδη) 70 και που αφορούν την πρώιμη περίοδο της τουρκικής ιστορίας, εξετάζοντας μεγάλο μέρος της διεθνούς βιβλιογραφίας και ενσωματώνοντας τις τελευταίες εξελίξεις και ανακαλύψεις. Από τις πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για την εργασία αυτή, περισσότερες είναι κινεζικές, αφού οι Τούρκοι, ιδιαίτερα οι Ανατολικοί, βρίσκονταν πολύ κοντά στην Κίνα και η ιστορία τους την εποχή αυτή είναι, σε μεγάλο βαθμό, κοινή. Χρησιμοποιήθηκαν κυρίως η δυναστειακή ιστορία των Sui (Sui-shu, suishu 隋書), που γράφτηκε το 629-636 και περιλαμβάνει την ιστορία της βραχύχρονης ομώνυμης δυναστείας, και εκείνη των T’ang. Ιδιαίτερα για την τελευταία υπάρχει υπάρχει η παλιά δυναστειακή ιστορία των T’ang (chiu-T’ang-shu, tangshu 唐書) που περιλαμβάνει την περίοδο από το 618-906 και γράφτηκε στα μέσα του 10ου αιώνα και η νέα δυναστειακή ιστορία, που γράφτηκε στα μέσα του 11ου αιώνα71. Οι πληροφορίες αντλήθηκαν από τη μετάφραση στη Γαλλική Γλώσσα του E. Chavannes, Documents, όπου είναι συγκεντρωμένες όλες οι κινεζικές πηγές που αφορούν στους Δυτικούς Τούρκους. Ακολουθούν οι βυζαντινές πηγές, περισσότερο ο Μένανδρος 70

Βλ. για παράδειγμα Σαββίδη, Οι Τούρκοι και το Βυζάντιο, Σαββίδη, Βυζάντιο και ο Κόσμος των Πρώιμων Τούρκων, Σαββίδη, Από την Αρχαιότητα στον Μεσαίωνα, Σαββίδη, Βυζαντινοτουρκικά Μελετήματα, κλπ. 71 Twitchett, Introduction, C.H.C., σελ. 42 κ.έ. Hirth, China, σελ. 51, 56.

34

Προτήκτωρ και ύστερα ο Θεοφύλακτος Σιμοκάττης (αλλά και άλλοι Βυζαντινοί ιστορικοί όπως οι Θεοφάνης Βυζάντιος, Προκόπιος, Θεοφάνης Ομολογητής κ.λ.π.), τις οποίες χρησιμοποιούμε – ιδιαίτερα τον Μένανδρο – κατά κόρον, όχι μόνον γιατί πρόκειται για την ιστορία μας αλλά και γιατί οι «τουρκοβυζαντινές σχέσεις» αυτής της εποχής «δεν εξετάστηκαν ποτέ όπως τους άξιζε»

72

. Οι σημαντικές εργασίες πάνω στη βυζαντινή ιστορία

«περιορίζονται στη πλειοψηφία τους σε γενικές επισημάνσεις και οι μονογραφίες λείπουν» 73 , παρ’ όλο που για αιώνες η βυζαντινή ιστορία συνδέθηκε, σε μεγάλο βαθμό με ανατολικούς λαούς και οι ειδήσεις έφθαναν στη βυζαντινή πρωτεύουσα από πολύ μακριά74. Ακολουθούν άλλες ανατολικές πηγές κυρίως αρμενικές, συριακές αλλά βέβαια και περσικές, δεδομένου ότι η Περσία είναι η τρίτη μεγάλη δύναμη της περιοχής, η οποία είχε κοινά σύνορα με τους Τούρκους (τους Δυτικούς) 75 , κοινή ιστορία και οπωσδήποτε οι Τούρκοι πήραν πολλά στοιχεία από τον πολιτισμό τους (εξάλλου και ιρανικοί λαοί ήταν υποτελείς τους), όπως πήραν και από τις άλλες δύο μεγάλες αυτοκρατορίες, κυρίως την Κινεζική 76 . Πρωταγωνιστικό ρόλο, κυρίως σ’ότι αφορά στην κατανόηση της κοινωνίας των Τούρκων και των κοσμολογικών αντιλήψεών τους, παίζουν και οι επιγραφές που βρέθηκαν στην Μογγολία, στις περιοχές του ποταμού Όρχον (οι λεγόμενες Orkhon inscriptions), τις οποίες χρησιμοποιούμε όπου χρειάζεται, αν και προέρχονται από το δεύτερο τουρκικό χανάτο (680-748)77. 72

Για τις πηγές βλ. Moravscik, Byzantinoturcica, τ. Α΄, σελ. 422 κ.έ., για τον Μένανδρο, 531 κ.έ., για τον Θεοφάνη, σελ. 539-540, για τον Θεοφάνη τον Βυζάντιο, 544 κ.έ., για τον Θεοφύλακτο. Βλ. επίσης και Α. Καρπόζηλου, Βυζαντινοί Ιστορικοί, σελ. 452 κ.έ., 455 κ.έ., 475 κ.έ. 73 Sinor, Introduction, σελ. 236. 74 Sinor, Introduction, σελ. 236, “L’ histoire de l’ Empire Byzantin a été, pendant de très longs siècles si intimement liée â celle des peuples barbares que l’ on n’est pas surpris de trouver l’historiographie byzantine parmi les sources les plus importantes de l’ histoire de l’ Eurasie Centrale. Si les nombre de renseignements fournis par les sources byzantines est fonction de la distance qui sépare un peuple donnée de Constantinople et de son importance relative pour la politique byzantine, l’horizon de l’ Empire était suffisamment étendu pour inclure des peuples limitrophes de la Chine.” 75 Frye, The Heritage, σελ. 180: “Turkish chiefs had even penetrated into the mountain of present Afganistan, but Bactria, both north and south of the Oxus, was considered outside of the Hegemony of the West Turkish state, whose boundary in the south was considered to be the ‘Iron Gate’ in the Hissar range.” 76 Sinor-Klyashtorny, “The Turk empire”, σελ. 327, όπου τονίζεται το γεγονός ότι οι Τούρκοι βρέθηκαν μεταξύ τριών πολιτισμών, του βυζαντινού, του περσικού και του κινεζικού. 77 Οι επιγραφές αυτές (Kül Tigin, Bilge Kagan, Tonyukuk, İşbara Tarkan [Ongin] Küli Çor [IkheKhushotu] παρουσιάζουν και ιδιαίτερο γλωσσολογικό και μορφολογικό ενδιαφέρον αφού, από γλωσσολογικής πλευράς, είναι ό,τι πιο παλιό μας έχει έρθει από την τουρκική γλώσσα (τουλάχιστον μέχρι την ανακάλυψη της επιγραφής του Bogut), βλ. Talât, A Grammar, σελ.7,8, 9, ενώ από

35

Α. ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΩΣΗ ΤΩΝ ΔΥΤΙΚΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ. ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΓΥΡΩ ΛΑΟΥΣ α) Η άνοδος της δύναμης των Τούρκων. Συμμαχία με Δυτικούς Wei της Κίνας και συντριβή των Jouan-jouan. Η κατάσταση στην Κεντρική Ασία εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από τις συμμαχίες των σημαντικότερων λαών της περιοχής, οι οποίες πάλι είχαν σχέση με τις διάφορες επιγαμίες που γίνονταν. Λίγο πριν από τα μέσα του 6ου αιώνα οι λαοί που είχαν τη μεγαλύτερη ισχύ στη περιοχή ήταν οι αναφερόμενοι στις κινεζικές πηγές ώς Jo(u)an-jo(u)an (Rouran 柔然), μογγολικής προέλευσης78, οι Πέρσες και, πιο πρόσφατα, οι Εφθαλίτες 79 . Από το 386 ώς το 494 οι Εφθαλίτες (Λευκοί Ούννοι) ήταν ασήμαντος λαός υπό τους Joan-joan, στα μέσα όμως του 5ου αιώνα δυνάμωσαν και άρχισαν να ενοχλούν την Περσία από την πλευρά του Ώξου80. Περίπου ώς τα μέσα του 6ου αιώνα, είχαν υπό την εξουσία τους αχανείς εκτάσεις από τις περιοχές ΝΑ της Κασπίας ώς το μορφολογικής απόψης παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η γραφή των επιγραφών, η οποία έχει επικρατήσει να λέγεται τουρκική ρουνική (Turkic runic script, βλ. Talât, A Grammar, σελ.15, 21), δείγμα γραφής: I (για το τουρκικό ı,i), a (για το τουρκικό a,e), o (για το τουρκικό o,u). βλέπε τον πίνακα στο βιβλίο του Talât, σελ. 23 ή το site http://sozumuz.blogspot.com/. Βλ. επίσης και παράρτημα. Αναφορικά με την καταγωγή της τουρκικής ρουνικής γραφής υπάρχουν πολλές θεωρίες, όπως για παράδειγμα αυτή που παρουσιάζεται στο άρθρο Livşits, “Eski Türk Runik”, η οποία υποστηρίζει ότι είναι παραλλαγή της σογδιανής γραφής (βλ. τον πίνακα στη σελίδα 50). Ο Clauson, “The Origin of the Turkish ‘Runic’ Alphabet”, AO, XXXII, Leyden, 1970, σελ. 52 υποστηρίζει: “We are therefore driven to the conclusion that it was invented on the orders of some Turkish ruler for governmental purposes, and probably more specifically for purposes of communication rather than record.” Ο Barthold αναφέρει ότι ένα μέρος αυτής της γραφής έχει μια ανεξάρτητη προέλευση και έχει έναν χαρακτήρα ιδεογραμμικό, βλ. Grousset, L’Empire, σελ. 161: « … bien que, spécifie Barthold, une partie des ces ‘runes’ ait une origine indépendante et manifeste un caractère idéographique ». 78 Υπάρχουν μελετητές που υποστηρίζουν ότι οι Jo(u)an-jo(u)an, όπως και άλλες αρχαίες φυλές (π.χ. Hsiung-nu), είναι Τούρκοι ή τουρκικής καταγωγής, βλ. για παράδειγμα Clauson, “Turk”, σελ. 122: “The conclusion therefore is that, apart from a vague question mark after the T’u-yü-hun, and except for the Yü-wên, His (Tatabi) and Kitan, who were certainly Mongols, all the tribes named: - Hsiung-nu (Huns), Wu-huan (?Oguz), Hsien-pei, Mu-jung, T’opa (Tavgaç), and Jou-jan were Turks”, κάτι που, κατά τη γνώμη μας είναι υπερβολικό, τουλάχιστον για τους τελευταίους. 79 Ο βασιλιάς των Εφθαλιτών ονομάζεται από τον Θεοφάνη τον Βυζάντιο «Εφθάλανος», από τον οποίο πήραν και τον όνομά τους (Fragm. Histor. Graecorum, IV, σελ. 270). Στις περσικές πηγές ονομάζεται Ye-tai-i-li-to, Βλ. Chavannes, Documents, ό.π., σελ. 223. Η ονομασία της οικογένειας του βασιλιά ήταν Ye-ta, βλ. Σαββίδης, Oι Σασανίδες, σελ. 60. 80 Chavannes, Documents, σελ. 222-223.

36

Αφγανιστάν και τη Β.Δ. Ινδία και τη λεκάνη του Tarim81. Το 484 νίκησαν τον Πέρση βασιλιά Περόζη, ο οποίος μεταξύ 460 και 470 μ.Χ. έκανε τρείς εκστρατείες εναντίον των Εφθαλιτών. Στην πρώτη συνελήφθη αιχμάλωτος και ελευθερώθηκε με καταβολή χρυσού εκ μέρους των Βυζαντινών82,οι οποίοι έτσι, αναμιγνύονταν στις υποθέσεις της Κεντρικής Ασίας. Ώς τα μέσα περίπου του 6ου αιώνα, οι Πέρσες, αναγκάζονταν να πληρώνουν φόρο υποτέλειας στους Εφθαλίτες 83 , οι οποίοι μέχρι το 500 επεκτάθηκαν νότια του Τοχαρεστάν, φθάνοντας ως την Ινδία. Οι Σογδαΐτες επίσης ήταν υποταγμένοι σ’ αυτούς και έτσι οι Εφθαλίτες είχαν εκτεταμένα σύνορα με την Περσία και ήταν βέβαιο ότι η μεγάλη σύγκρουση δεν θα αργούσε να έρθει. Αποφασιστικός παράγοντας για όσα επρόκειτο να συμβούν ήταν η τέλεση δύο γάμων αλλά και η μη πραγματοποίηση ενός άλλου. Το 534 οι βόρειοι Wei της Κίνας (Beiwei 北 魏 ), διαιρέθηκαν σε ανατολικούς Wei (Dongwei 東 魏 ) και δυτικούς Wei (xiwei 西 魏 ), δύο ανταγωνιστικά κράτη, που φρόντιζαν με επιγαμίες να εξασφαλίσουν την υποστήριξη των ισχυρών Jouan-jouan 84 . Το 545 ο ηγεμόνας των Τούρκων Boumin (T’ou-men, Tumen 土門) επιχείρησε να συνδιαλλαγεί απ’ ευθείας με τους Κινέζους, τους δυτικούς Wei, για την αγορά μεταξιού, χωρίς την άδεια των κυρίων του, Jouan-jouan. Οι δυτικοί Wei εξέλαβαν τούτο ως σημάδι μιας ανερχόμενης δύναμης και υπολόγισαν τους Τούρκους ως μελλοντικούς συμμάχους

εναντίον

των

αντιπάλων

τους,

ανατολικών

Wei,

που

συνεργάζονταν με τους Jouan-jouan. Έτσι, το 545, έστειλαν πρεσβεία στους Τούρκους, οι οποίοι και τη θεώρησαν ως αρχή της ανόδου τους, αφού έφθασαν

81

Miyakawa –Kollautz, Die Hephthaliten, σελ. 91. Litvinsky, “The Hephthalite”, σελ. 139. Ghirshman, Les Chionites, σελ. 85 (Μνημονεύεται από τον Josyé le stylite (Ιησούς Στυλίτης), παρ. 10). Hannestad, “Les relations”, σελ. 435. Βλ. Και Frye-EhsanGabain, “The political History”, σελ.147. Miyakova –Kollauts, Die Hephthaliten, σελ. 102,108. Σαββίδη, Από την ύστερη αρχαιότητα, σελ. 69-71. 83 Ghirshman, Les Chionites, σελ. 18, Frye, The Heritage, σελ. 178, Litvinsky, The Hephthalite, σελ. 140: “Part of the Sassanian coinage was countermarked with a Hephtaliten sign and these were the coins used for payment of the tribute”. 84 Kyzlacov, “Northern Nomads”, σελ. 322. 82

37

στη χώρα τους απεσταλμένοι της μεγάλης αυτοκρατορίας 85 . Τον επόμενο χρόνο, ο Boumin (Tu-men), έστειλε σε απάντηση τοπικά προϊόντα ως φόρο86. Η δύναμη των Τούρκων μεγάλωνε μέρα με τη μέρα, αλλά οι επικυρίαρχοί τους Jouan-jouan δεν μπόρεσαν να το καταλάβουν. Την ίδια χρονιά που οι Τούρκοι έστειλαν την πρώτη τους πρεσβεία στην Κίνα, το 546, ο αρχηγός των Τούρκων (κιν. Tu-jue) Boumin, όντας υποτελής και πιστός στους Joan-joan και νικώντας το τουρκικό φύλο Tölös (Tiele 鐵 勒 ), στο οποίο ανήκουν και οι Ουιγούροι (προσφέροντας έτσι υπηρεσία στους Joan-joan), ζήτησε το χέρι μιας πριγκίπισσας των επικυριάρχων του, αλλά ο χαγάνος87 (Ana-kou-ei,) αρνήθηκε, λέγοντας ότι οι Τούρκοι ήταν δούλοι του, σιδηρουργοί, κι έτσι δεν έπρεπε να διανοηθεί κάτι τέτοιο88. Τότε ο Boumin στράφηκε προς τους δυτικούς Wei (Xi-Wei), με τους οποίους, όπως είδαμε, είχε ήδη έρθει σε επαφή, οι οποίοι, ευχαριστημένοι από μια τέτοια συνεργασία κατά των παλιών τους εχθρών Joan-joan, του έδωσαν ως σύζυγο μια πριγκίπισσα. Ενισχυμένος και αναγνωρισμένος πια ο Boumin, νίκησε το 552 τους πρώην επικυριάρχους του, αναγκάζοντας τον χαγάνο τους να αυτοκτονήσει89. Ο Ρώσος ιστορικός και μελετητή της ιστορίας των Τούρκων της Κεντρικής Ασίας της περιόδου αυτής, Лев Гумилев (Λέβ Γκουμίλιεφ), περιγράφοντας τις συμμαχίες της εποχής 85

Cahun, Asie, σελ. 42 : « En 545 ; l’empereur Thaï-tsou leur envoi un embassadeur, et ils se félicitent entre eux, disant : ‘Aujourd’hui, un embassadeur d’un grand royaume vinet d’arriver chez nous ; notre royaume va devenir florissant’ ». 86 Zhang, Η Κίνα, σελ. 292: Ο απεσταλμένος των Wei ήταν Σογδιανός και λεγόταν An-no-pan-to. Οι Τούρκοι χάρηκαν για την άφιξη της πρεσβείας και επευφημούσαν: «Ο απεσταλμένος της μεγάλης δύναμης θα φέρει καλή τύχη στο λαό μας». Christian, A History, σελ. 250. Jagchid-Symons, Peace, σελ. 39, Vaissiaire, Histoire, σελ. 201. 87 Σχετικά με τους τίτλους «χάνος» και «χαγάνος», ο Σαββίδης, Α., “Some notes on the terms Khan and Khagan in Byzantine Sources”, Βυζαντινά-Τουρκικά-Μεσαιωνικά. Ιστορικές συμβολές, Ηρόδοτος, Θες/νικη, 2002, σελ. 427 αναφέρει: “It is adequately established in modern bibliography that the terms khan and khagan (Arabic form: khakan or khaqan), together with the most frequently encountered derivatives, i.e. khanate(s)/ khaganate(s) (for example, the Mongol Khanate of the Golden Horde in the Crimea), are of Turanic origin.” Επίσης αναφέρει: “First encountered towards the middle of the 3rd century A.D. among the earliest Altai Turks, the term was spread especially from the 6th century onwards…”. Αντίθετα, ο Grousset, L’Empire, σελ. 104 θεωρεί ότι οι λέξεις είναι, συγκεκριμένα, μογγολικής προέλευσης σε αντιδιαστολή με τον τίτλο του Shan-yü των Hsiung-nu , που θεωρείται τουρκικής προέλευσης, και τοποθετεί την εμφάνιση του τίτλου λίγο πιο μετά, στη δημιουργία του χανάτου των Joan-joan: « C’est avec les rois Jouan-jouan qu’on voit pour la premiere fois apparaître les titres de khan et de qaghan, - qui seraint donc des titres mongols, à la place du vieux titre de chanyu, usité chez les Hiong-nou et qui serait donc un titre turc. » Πρβλ. επίσης και Boyle, J. A., λήμμα «Khan», EI, τομ. 4, 1978, Paris. 88 Chavannes, Documents, σελ. 221-222. Βλ. και σελ. 240. Zhang, Η Κίνα, σελ. 284. 89 Chavannes, Documents, σελ. 222. βλ. επίσης , Grouset, L’Empire, σελ. 126. Frye-Ehsan-Gabain, “The political History…”, σελ.616. Frye, The Heritage, σελ. 179. Golden, “The Turkic Peoples”, σελ. 48. Kyzlacov, “Northern Nomads”, σελ. 323, Zhang, Η Κίνα, σελ. 552, Гумилев, Тюрки, σελ. 24, Киселев, Древная История Сибирий, σελ. 500, Taşağıl, Gök Türkler, σελ. 16-17.

38

αυτής, εκτός από αυτή των Τούρκων με τους Wei αναφέρει και συμμαχία μεταξύ Εφθαλιτών και Joan-joan90. Οι τελευταίοι επέλεξαν να ειρηνέυσουν τα δυτικά τους σύνορα (όπου βρίσκονταν το βασίλειο των Εφθαλιτών), ώστε ανενόχλητοι να ασχοληθούν με τον κύριο εχθρό τους που ήταν η Κίνα των Wei91. Κάτω απ’ αυτή την τεράστια πίεση που ασκούσαν οι Joan-joan στους Wei ήταν φυσικό να οδηγήσουν τους τελευταίους στην εύρεση τρόπων διάσπασης της δύναμης των πρώτων. Την ευκαιρία τους την προσέφεραν οι Τούρκοι. Έχοντας αποκτήσει μεγάλη δύναμη, οι Τούρκοι έγιναν οι ρυθμιστές στα κινεζικά πράγματα. Οι νέες δυναστείες των βόρειων Chou (Beizhou 北周) και βόρειων Ch’i (Beiqi 北齊), που διαδέχθηκαν τους ανατολικούς και δυτικούς Wei, συναγωνίζονταν ποια να πάρει με το μέρος της τους Τούρκους 92 , χρησιμοποιώντας προς τούτο τα συνοικέσια. Ο Τούρκος χαγάνος Mouhan (Μugan 木杆) , υποσχέθηκε την κόρη του στους βόρειους Chou, ερχόταν όμως και σ’ επαφή με τους Ch’i, για να κερδίσει περισσότερα. Τελικά το 565 έγινε ο γάμος του αυτοκράτορα των Chou 93 με την κόρη του χαγάνου. Ο χαγάνος 90

«Разгаромив телеутов, он не продолжал войны на западе и заключил договор с эфталитами. Союз был скреплен браками жужаньских принцесс и эфталитских вельмож». (= έχοντας διαλύσει τους Τελέ (προφανώς το φύλο των Tölös) δεν συνέχισε τον πόλεμο στη δύση και έκλεισε συμμαχία με τους Εφθαλίτες. Η συνεργασία αυτή ισχυροποιήθηκε με το γάμο πριγκιπισσών των Joan-joan και ευγενών Εφθαλιτών), Βλ. Гумилев, Тюрки, σελ. 24. Πρβλ. Grousset, L’Empire, σελ. 124. 91 Γι’αυτό άλλωστε και μετά τη συμμαχία με τους Εφθαλίτες, οι Joan-joan συνεργάζονται μ’ένα κορεατικό φύλο για να πλήξουν τις θέσεις της Κίνας των Wei στη Μαντζουρία: «На востоке жужани снеслись с Кореей (Гао-Гюйли), чтобы совместно разгромить одно из маньчжурских племен, дидэугань, и ослобить позиции дома Вэй в Маньчжурии», (= Ανατολικά, οι Joan-joan ενώνονται με την Κορεά (Kao-li), ώστε από κοινού να διαλύσουν ένα από τα φύλα της Μαντζουρίας, τους Τιτεουγκάν, και να αποδυναμώσουν τη θέση του οίκου των Wei στην Μαντζουρία), Βλ. Гумилев, Тюрки, σελ. 25. 92 Гумилев, Тюрки, σελ. 37, «Главное задачей империи Бэй-Чжоу было уничтожение восточной империи – Бэй-Ци, но последная имела внутренние ресурсы, при умелом использовании достаточные для сохранения самостоятельности. Все решал вопрос, на чью сторону встанет тюркютский хан», (= Το κύριο πρόβλημα της αυτοκρατορίας των Chou ήταν η καταστροφή της ανατολικής αυτοκρατορίας – των Ch’i, όμως η τελευταία κατείχε τους εσωτερικούς πόρους, με τους οποίους και με μια σωστή διαχείριση θα μπορούσε να διατηρήσει την ανεξαρτησία της. Όλα εξαρτώνταν από το ερώτημα του ποια πλευρά θα υποστήριζε ο Τούρκος χάνος). 93 Jagchid-Symons, Peace, σελ. 39, Vaissiaire, Histoire, σελ. 146: “The Turkic Khan first promised her to the state of the Northern Chou, but when Northern Ch’i promised a larger dowry and related gifts, Ssu-chin vacilitated. In 565, the Northern Chou sent several experienced diplomats, together with a traveling palace, one hundred and twenty attendants, and official gifts to persuade the Turkic khan to send his daughter with them to the Northern Chou court. When they arrived at the Turks’ camp they found representatives of the Northern Ch’i already there. A three year struggle between the two courts to win the hand of the Turkic princess followed. Envoys of the Northern Chou continually reproved Ssu-chin for faltering on his initial agreement to them but made little progress until a fortuitous thunderstorm arose, which blew for more than ten days, destroying much of Ssu-chin’s camp. The Turkic leader took this as a punishment from heaven for not adhering to his initial pledge to the

39

Taspar (Tuobo 佗鉢) έγινε τόσο αλαζόνας, ώστε καυχιόταν στους αυλικούς του: «Όσο οι δύο γιοί μου (δηλ. οι Zhou [Chou] και Qi [Ch’i]) στον νότο είναι υπάκουοι, πώς θα μπορούσα να ανησυχώ για την τύχη μου»;94 Μετά την νίκη των Τούρκων έγιναν μεγάλες ανακατατάξεις στην Κ. Ασία. Πιθανώς πρέπει να ταυτίσουμε τους Joan-joan με τους Αβάρους του Θεοφύλακτου Σιμοκάττη, οι οποίοι νικήθηκαν από τους Τούρκους και όπως μας αναφέρει ο ίδιος πολλοί από αυτούς κατέφυγαν στην Ταυγάστ95 (Κίνα), καθώς και στους κοντινούς Μουκρί96. Έπειτα οι Τούρκοι νίκησαν τους Ογώρ97 (πιθανότατα τους Ογούρους Τούρκους), από τους οποίους, αναφέρει, προέρχονται οι Ουαρχωνίτες (Ουάρ98 και Χουνί99), που κατέφυγαν στη Δύση και είναι γνωστοί ως Άβαροι, μολονότι, σύμφωνα με τους Μένανδρο και Σιμοκάττη, πρόκειται για ψευδάβαρους, οι οποίοι υιοθέτησαν ευχαρίστως το Northern Chou and subsequently agreed to send his daughter to the Northern Chou court. When she arrived in 568, Emperor Kao-tsu personally went out to receive her. We are told that she was beautiful and polite, and that she deeply impressed the emperor. When her husband, Kao-tsu, died, and emperor Hsüan-ti (r. 578-579) ascended the throne, she was made an empress Dowager. When she died in 582 at the age of thirty-two, she was buried by the new Sui emperor with full honors at the tomb of her husband, emperor Kao-tsu of the Norhtern Chou”. Βλ. και Christian, A History, σελ. 251, Гумилев, Тюрки, σελ. 37. Wright, “The Sui”, σελ. 107. 94 Zhang, Η Κίνα, σελ. 288, Drompp, “Imperial State”, σελ. 104. Гумилев, Тюрки, σελ. 38, Taşağil, Gök Türkler, σελ. 27: “Taspar Kagan artik iki Çin devletini de tamamen hakimiyeti altına aldığını düşünüordu. Bu sebeple etrafındakilere ‘benim güneydeki iki vefakar oğlum sebepsiz yere niye kavga ediyorlar’ diyordu”. Wright, “The Sui”, σελ. 108: “In days gone by the Wei’s course declined, and disasters came thick and fast. The Chou and Ch’i contended and divided the land of China. The T’uchüeh caitiffs trafficked equally with the two states. The Chou looked anxiously eastward, fearing that the Ch’i would get on better terms with the T’u-chüeh, while the Ch’i looked anxiously westward fearing that the Chou would get on more intimate terms with them. This is what is called: the caitiffs’ opinion tipping this way or that, and the country as a consequence having peace or war.” Βλ. επίσης, Ying, “From Portraiture”, σελ. 255. 95 Έτσι ονομάζεται η Κίνα από τον Θεοφύλακτο Σιμοκάττη. Η λέξη προφανώς προέρχεται από τη δυναστεία T’o-pa (Tuoba 拓 跋 , από το τουρκικό φύλο Tabgaç ή βόρειοι Wei). O Boodberg, “Marginalia to The Histories of The Northern Dynasties”, HJAS, τομ. 3, αρ. ¾ (1938), 239-241 μας δίνει μια σειρά από πιθανές εξηγήσεις του τι μπορεί να σήμαινε το όνομα Tabgaç (για παράδειγμα Tabakçı = άρχοντας του εδάφους, tağ-başı = άρχοντες του βορρά κ.τ.λ.) 96 Οι τελευταίοι ίσως ταυτίζονται με τους Mou-ki, λαό τογουζικό, βλ. Chavannes, Documents, σελ. 230. Οι M.-H. Whitby τους τοποθετούν στη Κορέα, βλ. Whitby, The History, σελ. 189, σημ. 37. 97 Гумилев, Тюрки, σελ. 41, ο οποίος πιστεύει ότι έχουν σχέση με τους Ούγγρους: «Огоры, или Угры – предки венгров; они обитали в VI в.на территории Башкирии и в степях между Волгой и Уралом. Рубрук сообщает, что население Башкирии еще в XIII в. сохраняло свой язык, который был понятен венграм» (= Ογώροι ή Ούγροι, - πρόγονοι των Ούγγρων. ζούσαν τον 6ο αιώνα στις περιοχές των Μπασκίρων και στις στέπες μεταξύ του Βόλγα και των Ουραλίων. Ο Ρομπρούκ αναφέρει ότι οι κάτοικοι της περιοχής των Μπασκίρων, ακόμη και τον 13ο αιώνα, είχαν διατηρήσει τη γλώσσα τους η οποία ήταν κατανοητή από τους Ούγγρους). 98 Гумилев, Тюрки, σελ. 41: «Вар, или Уар, - соседи хионитов, племия угорской группы» (=Βαρ ή Ουάρ, γείτονες των Χιονιτών, λαός της ομάδας των Ογούρων). 99 Ο Гумилев, Тюрки, σελ. 41, τους εξομοιώνει με τους Χιονίτες: «Хуни (Хиониты) – потомки сармато-аланских племен, обитатели открытых С. П. Толстовым болотных городищ в низовях Сырдарьи» (= Χουνί (Χιονίτες) – απόγονοι Σαρμασιο – αλανικών φύλων, κάτοικοι περίπου της περιοχής που αναφέρεται ώς βάλτοι στις όχθες του Syr-Darya).

40

όνομα Άβαροι (που τους αποδόθηκε λανθασμένα από τους Ουννουγούρους, Σαβείρους και Βαρσήλτ, που είχαν υποταγεί σ’ αυτούς), για να φαίνονται πιο φοβεροί100. Σύμφωνα με τον Σιμοκάττη, οι Τούρκοι νίκησαν και τον λαό των Αβδελών, που ταυτίζει με τους Εφθαλίτες, επειδή όμως ο Βυζαντινός ιστορικός θέτει χρονικά την ήττα αυτή πριν από την ήττα των πραγματικών Αβάρων, o Chavannes προτιμά να ταυτίζει τους Αβδελούς με τους Tölös101. Εν πάσει περιπτώσει, η ισχύς των Τούρκων αυξήθηκε κατακόρυφα και όλοι τους υπολόγιζαν. Έτσι, όταν το 555 οι τελευταίοι Joan-joan κατέφυγαν στην πρωτεύουσα της Κίνας Ch’ang-an (Changan 長安), η πίεση των Τούρκων ήταν τέτοια που ο αυτοκράτορας των Δυτικών Wei αναγκάσθηκε να δώσει τους φυγάδες, οι οποίοι και εκτελέστηκαν102. 100

Θεοφύλακτος Σιμοκάττης, σελ. 259: «…oi¸ Yeuda/baroi le/gein ga\r ouÀtwj au)tou\j oi¹keio/teronŸ…, Chavannes, Documents, σελ. 220-221. Υπάρχουν διαφορετικές απόψεις για την προέλευση των Ουαρχονιτών, ταυτίζοντάς τους επίσης με τους πραγματικούς Jouan-jouan, με τους Εφθαλίτες, με τους Ούννους, με τους Χιονίτες κ.λ.π., βλ. Golden, “Imperial Ideology”, σελ. 57. Macartney, “On the Greek Sources”, σελ. 275. Taşağıl, Eski Türk Boyları, σελ. 48. Senior, «Autour d’ une migration», σελ. 35: “Les pseudo-Avares sont identiques aux ‘vrais’ Avares. Dans ce cas on doit les distinguer des Jouan-jouan car les Avares apparaissent sur l’horizon byzantine à une époque ou l’empire extrême orient des Jouan-jouan était à son apogée”. Επομένως για τους αληθινούς Αβάρους δεν έχουμε παρά την πληροφορία του Πρίσκου, ο οποίος αναφέρει ότι πριν οι Άβαροι επιτεθούν εναντίων των Σαβείρων, τον 5ο αιώνα, είχαν εγκαταλείψει την περιοχή τους, λόγω της μετάδοσης των γρυπών του Ωκεανού. Οι Άβαροι του Πρίσκου δεν πρέπει να είχαν έρθει σε επαφή με τους Jouan-jouan. Άρα πιθανώς δεν βρίσκονται στην Ανατολή. Οι Άβαροι αυτοί κατοικούσαν μεταξύ Σαβείρων και Ωκεανού. Haussig, “Theophylakts”, ό.π., σελ. 304, 347. Οι M.-M. Whitby, The History, σελ. 188-189, σημ. 35-39, πιστεύουν ότι πρόκειται πράγματι για Αβάρους. βλ. και σελ. 191, σημείωση 49. Ο Macartney υποστηρίζει ότι ήταν υποτελείς των Κερμηχιόνων ή Χιονιτών που υπετάγησαν στους Τούρκους (Blockley, σελ. 252, σημ. 19). Την μη ταύτιση με τους Joan-joan της Α. Ανατολής υποστηρίζει και ο Гумилев, Тюрки, σελ. 42-43: «Первой жертвой их оказались сабиры, которые приняли новый народ вар за истинных азиатских аваров (абар), нанесших в серединие V в. им сильное паражение… Так оказалась фатальной небольшая лингвистическая ошибка» (= το πρώτο τους θύμα ήταν οι Σαβείροι, οι οποίοι πήραν τον νέο αυτό λαό Βαρ (Ουάρ) για τους αληθινούς ασιάτες Αβάρους (τους Joan-joan δηλ.) από τους οποίους είχαν νικηθεί στα μέσα του 5ου αιώνα… Έτσι ξεκίνησε το περίεργο, αλλά όχι μεγάλο, γλωσσικό λάθος). Πρβλ. Καρδαρά, Το Βυζάντιο, σελ. 21, όπου αναφέρεται ότι οι περισσότεροι ερευνητές πιστεύουν ότι πρόκειται για αληθινούς Αβάρους. Πρβλ. Hildinger, E.: Warriors of the Steppe. A Military history of Central Asia, 500 B.C. to A.D. 1700, Da Capo Press, 2001, σελ. 75. 101 Chavannes, Documents, σελ. 250: “Mais, si les Avares sont les Joan-joan, ils sont été battus par T’ou-men en 552 et ont été définitivement anéantis en 555; les Hepthalites, de leur coté, n’ont subi le choc destructeur des Turques qu’entre 563 et 567. Comment donc peut-on expliquer que Theophylacte considère les Hepthalites comme ayant été vaincus avant les Avares? On remarquera que les peuple vaincu par les Turcs avant les Avares s’appelait Abdel, dans la lettre du kagan; c’est Theophylacte qui, de sa propre autorité, déclare que les Abdel ne sont autres que les Hephthalites; or, on a retrouvé le nom des Abdel chez un auteur syriaque qui distingue ce peuple de celui des Hephthalites; comme ce texte est cité dans une compilation qui est l’année 569, il a dû être écrit antérieurement à cette date, à une époque par conséquent où les Hephthalites avaient encore un grand pouvoir politique; il est ainsi hautement improbable que l’ auteur se toit trompé en parlant des Abdel et des Hephthalites comme de deux nations différentes. Il faut donc rejeter l’identification proposée par Theophylacte.” 102 Chavannes, Documents, σελ. 222.

41

β) Ανατροπή της υπάρχουσας κατάστασης στην Κεντρική Ασία. Συμμαχία Δυτικών Τούρκων και Περσών κατά των Εφθαλιτών. Ο Boumin πέθανε αμέσως μετά την νίκη του το 552 και οι κτήσεις του μοιράσθηκαν ανάμεσα στο γιό του Mou-han, που πήρε τη Μογγολία και τον τίτλο του χαγάνου, τον οποίο οι Τούρκοι υιοθέτησαν από τους Joan-joan (πρόκειται για τους βόρειους ή ανατολικούς Τούρκους). Ο Mu-han (Mu-kan, 553-572)

κατεδίωξε

τα

υπολείμματα

των

Joan-joan

ώς

την

Κίνα

εξολοθρεύοντάς τους και πραγματοποίησε πολλές κατακτήσεις, μεταξύ των οποίων τους Kitans, στην ανατολή και τους Κιργισίους στο βορρά, που συμπεριέλαβε στο κράτος του103. Ο αδελφός του Boumin, İstemi (κιν. Che-tiemi, Shidianmi 室 點 密 ), ο οποίος σε μεταγενέστερη τουρκική επιγραφή παρουσιάζεται μαζί με τον αδερφό του Boumin να υποτάσσουν πολλά έθνη, έχοντας έτσι ισότιμη θέση πλάι του104, και ο οποίος ίσως πρέπει να ταυτιστεί με τον Στεμβισχάδα του Θεοφύλακτου Σιμοκάττη105 (ο Μένανδρος Προτήκτωρ 103

Parker, A Thousand Years, σελ. 181-82, Sinor, “The Establishment”, σελ. 298. Eksedy, “Trade and War”, σελ. 134, όπου απαριθμούνται οι πρεσβείες που ο Mou-han έστειλε στους Κινέζους. Christian, A History, σελ. 251. Barfield, The Perilous Frontier, σελ. 134: “Mu-kan was the most powerful ruler of his generation”.Επίσης, σελ. 132: “He went on to conquer the T’u-yü-hun and greatly extended the Turkish empire, with the aid of his uncle Istemi, until it reached from Manchuria to the Caspian Sea. The empire was organized as an imperial confederacy. Like that of the Hsiung-nu, it had three basic levels: an imperial government and court bureaucracy, imperial appointees governing tribes throughout the empire, and indigenous tribal leaders running the local affairs of their own people. The highest imperial rank was that of the Khagan, but unlike the Hsiung-nu rank of Shan-yü, it was not always exlusive. The senior khagan sometimes appointed lesser khagans to rule over parts of the empire. The heir, apparent to the khagan held the title of the yabghu. Before the establishment of the Turkish empire this title appears to have been the highest, for the T’u-chüeh first became powerful under the leadership of the “Great Yabghu” when still part of the Jouan-jouan empire. The imperial governors of the empire held the title of shad. They and the yabghu ruled over the component tribes of the empire. Those holding these titles were the sons, brothers, and uncles of the khagan, called tigin (princes). All were members of the ruling A-shih-na clan.” Βλ. και Golden, Khazar Studies, σελ. 37. Vaissier, Histoire, σελ. 197. Βέβαια ο Mu-kan δεν ταυτίζεται με τον Διλζίβουλο, όπως γράφει ο Άμαντος (Άμαντος, «Αι πρώται», σελ. 62, όπου τον αναφέρει ώς Μόκαν-χαν). 104 Ο Бартольд, «Тюрки», σελ. 576 υποθέτει ότι Boumin και Istemi ήταν στην πραγματικότητα ανεξάρτητοι ο ένας απ’τον άλλον: «С самого начала оба брата были, по-видимому, совершенно независимы друг от друга;» 105 Θεοφύλακτος Σιμοκάττης, σελ. 257. Την ταύτιση κάνει και ο Chavannes, Documents, σελ. 249 Stembis Kagan). Όπως είδαμε ο Σιμοκάττης μνημονεύει πρώτα την ήττα των Αβδελών που ταυτίζει με τους Εφθαλίτες και ύστερα των Αβάρων, με τη συμμαχία του Στεμβισχάδα. Ίσως τα πράγματα εξηγούνται καλύτερα, αν τοποθετήσουμε πρώτα την ήττα των Αβάρων και ύστερα την υποταγή των

42

μνημονεύει τον İstemi ώς Σιζάβουλο ή Σιλζίβουλο 106 ), κατείχε τα εδάφη δυτικότερα που έφταναν ώς την επικράτεια των Εφθαλιτών με τον τίτλο του yabghou (πρόκειται για τους Δυτικούς Τούρκους)107. Η συνεργασία των Τούρκων με τους Δυτικούς Wei συνεχίστηκε, το γεγονός όμως που έμελλε να φέρει πλήρη ανατροπή στο δυτικό σύνορο των Τούρκων ήταν η συνεργασία του İstemi με την Περσία, στο θρόνο της οποίας βρισκόταν ο ικανότατος Χοσροής Anoshirvan. Ο İstemi, έδωσε την κόρη του ως σύζυγο στον Πέρση βασιλιά108 (το 555) και ξαφνικά οι Εφθαλίτες βρέθηκαν ανάμεσα στα πυρά δύο ισχυρότατων αντιπάλων. Σε λίγα χρόνια η αυτοκρατορία των Εφθαλιτών δεν θα υπάρχει. Τα εδάφη της μοιράσθηκαν

Εφθαλιτών, όταν νέος χαγάνος ήταν ο Mu-han, με τη σύμπραξη του İstemi yabgou των δυτικών Τούρκων. Μπορεί δηλ. το λάθος του Σιμοκάττη να είναι χρονολογικό. Βλ. και Moravscik, Byzantinoturcica, τ. Β΄, σελ. 291: Στεμεϊσχαγάν – Istämi-qagan. Whitby, The History, σελ. 188: Stembischagan και σημείωση 34: We have retained the reading of the Vahcan MS, which was preferred by de Boore and Haussig 332, to the vulgate reading “Stembischadan which Wirth adopted into the text”. Sinor, “The Establishment”, σελ. 290, όπου επίσης ταυτίζεται ο Istemi, με τον Στεμβίσχαγάν. 106 O Boodberg, “Three Notes”, σελ. 9, δείχνει μέσα σε μια σειρά από γλωσσικές παρατηρήσεις την πιθανότητα τα δύο ονόματα Σιζάβουλος ή Σιλζίβουλος και Che-tie-mi ή Istemi να έχουν και κάποια κοινή γλωσσολογική-ρίζα και η διαφορά τους, ακουστικά, να προέκυψε από τις διαφορές στις διαλέκτους των Ανατολικών και Δυτικών Τούρκων: “More exciting, however, is the possibility that the two names have some common semantic denominator and differ so signally because of dialect variations in the speech of Western Turks as contrasted with that of their Eastern brothers”. 107 Chavannes, Documents, σελ. 219 “Les Turcs nous apparaissent comme forment effectivement deux branches; la branche aînée et la branche cadette; celle-ci conservait dans le titulature de ses princes le titre de jabgou qui etait immédiatement inférieur de celui de kagan suprême; elle avait sous ses ordres dix clans. Nous reconnaissons bien là les Turcs occidentaux que sont désignés tantôt sous le nom de «Turcs des dix tribus» tantôt sous celui de «Turcs du jabgou». Christian, A History, σελ. 251, Barfield, The Perilous Frontier, σελ. 134. 108 Гумилев, Тюрки, σελ. 45-46: «... было отправлено посольство и к тюркютам установившее союз, скрепленный браком шаха и дочери хана Истеми» (= …στάλθηκε αντιπροσωπία (από τους Πέρσες) προς τους Τούρκους, που θα καθόριζε τη συμμαχία η οποία θα ενισχύονταν από τον γάμο του σάχη με την κόρη του χαγάνου Ιστέμι). Η κόρη του Istemi, ΄συμφωνα με μεταγενέστερες αραβικές πηγές, λεγόταν Ισλάμ, Βλ. και Taşağil, Gök Türkler, σελ.32: “Bundan önce siyasî platformda da faaliyetlere girişen İstemi, Sasanî şehinşahi Anuşirvan ile anlaşıp kızını İran hükümdarına verdi ve evlilik ittifakı kurdu. İstemi’nin kızının adı İslâm kaynaklarında (Taberî, Mesudî vb.)”. Στον Cristensen, Iran, σελ. 380, παρατίθεται άλλη μια ενδιαφέρουσα εκδοχή, παρμένη από τον Άραβα ιστορικό Baladuri: « D’ après une relation donée par Baladuri, Khusro rechercha l’amitié du khagan des Turcs (Sindjibu), et il fut convenu que Khusro donnerait sa fille en mariage au khagan et épouserait lui-même la fille de celui-ci. Puis il envoya au khagan une esclave qu’il fit passer pour sa fille. Les deux monarques se rencontrèrent et célébrèrent leur amitié par un festin. Mais Khusro donna ordre à quelques-uns de ses gens de mettre le feu au camp des Turcs pendant la nuit, et, sur la plainte du khagan if feignit ignorer l’affaire. L’attaque fut renouvelée une autre nuit avec le même résultat. La troisième fois, Khusro fit mettre feu à son propre camp et se plaignit auprès du khagan, comme s’il croyait que cette attaque eût eu lieu sur l’ordre de celui-ci. Comme le khagan jurait qu’il n’en savait rien, Khusro lui proposa un moyen d’empêcher cette sorte d’incursions :le khagan permettrait à Khusro de construire un mur entre les deux états. Le khagan y consentit et retourna à son pays, après quoi Khusro fit construire un mur inexpugnable, et lorsque le Turc découvrit qu’il avait été trompé par Khusro, et que sa femme n’était qu’une esclave, il n’était pas en état de se venger. »

43

μεταξύ των δύο συμμάχων, λίγο μετά το 560109. Οι Πέρσες εξασφάλισαν τις περιοχές Chaganiyan, Sind, Rukhkai, Zabulistan, Tokharistan, Turistan και Balistan ως υποτελή πριγκιπάτα και βασίλεια110. Βόρεια του Ώξου (Σογδιανή) τα εδάφη περιήλθαν στους Τούρκους και νότια (Βακτριανή) στους Πέρσες111. Οι Πέρσες μπορούσαν να είναι ευχαριστημένοι, γιατί εκδικήθηκαν το θάνατο του Περόζη, πριν από μερικές δεκαετίες, και τη μεγάλη ήττα που υπέστησαν, βρέθηκαν όμως τώρα να συνορεύουν με μια μεγαλύτερη δύναμη, η οποία σύντομα επρόκειτο να τους αφαιρέσει τα πρώην εφθαλιτικά εδάφη νότια του ποταμού Ώξου112. Από την άλλη πλευρά, η Περσία ετίθετο τώρα ανάμεσα σε δύο μεγάλες δυνάμεις. τους Τούρκους από τα ανατολικά και το Βυζάντιο από δυτικά. Η συνεργασία των δύο αυτών δυνάμεων θα μπορούσε να αποβεί μοιραία. Οι Βυζαντινοί γνώριζαν τους Εφθαλίτες113 και, καθώς γίνεται φανερό από τις πηγές, είχαν μαζί τους ορισμένες επαφές 114 . Θα μπορούσαμε να

109

Chavannes, Documents, σελ. 226: “Quand eut lieu cet événement? Nous pouvons le déterminer approximativement par deux textes de Ménandre: dans l’un, le kagan Silziboul déclare en 562 qu’il attaquera les Avares dès qu’ il aura fini la guerre contre les Hephthalites; d’ après l’ autre, les envoyés du kagan Dizaboul annocent en 568 que les Hephthalites ont été anéantis. La destruction des Hephthalites doit donc se placer entre 563 et 567”. Βλ. επίσης Grousset, L’Empire, σελ. 127. Sinor, Inner Asia, σελ. 145. Frye, The Heritage, σελ. 552. Frye-Ehsan-Gabain, “The Political History”, σελ. 156, Golden, Khazar Studies, σελ. 37, Miyakawa –Kollautz, Die Hephthaliten, σελ. 122. Litvinsky, “The Hephthalite”, σελ. 143. Sayili, “The Nationality”, σελ. 18. Christian, A History, σελ. 252. Σαββίδη, Από την ύστερη αρχαιότητα, σελ. 75. Vaissiere, Histoire, σελ. 197. Vernardsky, Ancient Russia, σελ. 182. Sinor-Klyashtorny, The “Türk empire”, σελ. 332, Гумилев, Тюрки, σελ. 46. Christensen, Iran, σελ. 373. Οι Whitby, The History, σελ. 188, σημείωση 33, πιστεύουν ότι η καταστροφή επήλθε το 558. Βέβαια, όπως θα δούμε παρακάτω, οι Εφθαλίτες δεν εξαφανίστηκαν, όπως γράφει ο Grousset, δεν αποτέλεσαν όμως ποτέ πια υπολογήσιμη δύναμη. Haussig, “Theophylakts”, σελ. 370. Zhang, Η Κίνα, σελ. 219, 285.Vallhé, “Projet”, σελ. 208. Dani-Litvinsky-Safı,: “Eastern Kushans”, σελ. 176-177. Ο Гумилев, Тюрки, σελ. 46, υποσημ. 1 λέει: «… но, по версии Табари, брак и союз были заключены за год до войны против эфталитов, которая началась, по китайским сведениям, в 555 г. По-видимому, китайцы получили информацию от персидского посольство. Эта дата совпадает с началом западного похода Истеми…» (= …όμως, σύμφωνα με την εκδοχή του Tabari, ο γάμος και η συμμαχία έγιναν ένα χρόνο πριν τον πόλεμο εναντίον των Εφθαλιτών, ο οποίος άρχισε, σύμφωνα με κινεζικές πληροφορίες, το 555. Προφανώς οι Κινέζοι έλαβαν πληροφορίες από την περσική αντιπροσωπία. Αυτή η ημερομηνία συπμίπτει με την αρχή της εκστρατείας στη δύση του Istemi…). Άρα, σύμφωνα με τον Гумилев, το 555 είναι η απαρχή του πολέμου με τους Εφθαλίτες και το 565 έχουμε το τέλος του πολέμου με την ολοκληρωτική ήττα των Εφθαλιτών: «Битва у Несефа продалжалась восемь дней и кончилась полным разгромом эфталитов (565)». 110 Harmatta-Litvinsky, “Tocharistan”, σελ. 367. 111 Christensen, Iran, σελ. 373. 112 Chavannes, Documents, σελ. 229: “Les Turcs ne devaient d’ ailleurs pas tarder à dépasser ce point; profitant de l’ affaiblissement graduel des Sassanides, ils s’ étendront au sud jusqu’au Kapiça et s’annexeront la totalité de l’ ancien territoire des Hephthalites”. 113 Προκόπιος, Opera, A,I. III, 1 κ.ε., όπου αναφέρεται ότι κατοικούσαν προς βορράν της Περσίας, όπου και η πρωτεύουσά τους Γοργώ.

44

δεχτούμε μάλιστα ότι πριν την εμφάνιση των Τούρκων οι Εφθαλίτες αποτελούσαν εξισορροπητική δύναμη στην Κεντρική Ασία, που οι συνέπειες γινόταν αισθητές ώς το Βυζάντιο τον 5ο αιώνα, κατά τον οποίο οι Πέρσες βρίσκονταν σε πόλεμο με τους Εφθαλίτες115. Αναφέρεται (από τον Ζαχαρία από την Μυτιλήνη) ότι οι Βυζαντινοί είχαν έρθει σε επαφή με τους Εφθαλίτες, υποσχόμενοι να τους δώσουν διπλάσια χορηγία απ’ ό,τι οι Πέρσες, αν αποσπούνταν απ’ την συνεργασία τους μ’ αυτούς116. Με τον Καβάδη, ο οποίος χρωστούσε την ανάρρησή του στον θρόνο στους Εφθαλίτες, τα πράγματα αλλάζουν, αφού είναι βέβαιο πως οι Εφθαλίτες βοηθούσαν τους Πέρσες στον πόλεμο εναντίον των Βυζαντινών117. Αποτέλεσμα αυτού του γεγονότος ήταν η μεγαλύτερη εξάρτηση του Βυζαντίου από τους Πέρσες ως προς τη διακίνηση του μεταξιού. Ο Καβάδης σύνηψε διπλωματικές σχέσεις με τους Ουννικούς λαούς βορείως του Καυκάσου, με σκοπό να περικυκλώσει το Βυζάντιο και ο Ιουστινιανός ματαίως προσπαθούσε να συνεργαστεί με τους Αξωμίτες, με σκοπό να μεταφέρει το μετάξι από τον θαλάσσιο δρόμο118. Φαίνεται ότι και νωρίτερα οι σύμβουλοι του Αναστασίου, προσπαθούσαν να πείσουν τον αυτοκράτορα ότι ήταν προς συμφέρον των Βυζαντινών να παραμένουν οι σχέσεις μεταξύ Εφθαλιτών και Περσών τεταμένες119. 114

Προκόπιος, Opera, A,I. IV, 14-16. Οι Βυζαντινοί θέλησαν να αγοράσουν από τους Εφθαλίτες τον «μάργαρον», πολύτιμο λίθο που απέκτησαν οι τελευταίοι μετά τη νίκη τους κατά του Χοσρόη, αλλά δεν το κατόρθωσαν. 115 Hannestad, “Les Relations”, σελ. 435-440. 116 Vaisière, Histoire, σελ. 229. Hannestad, “Les Relations”, σελ. 441. 117 Hannestad, “Les Relations”, σελ. 441. Έτσι έγινε στον πόλεμο των ετών 502-506, ενώ σ’ εκείνον του 540 εναντίον της Λαζικής, οι Ούννοι, που ήταν άγνωστοι (ουδαμόθεν αυτώ γνωρίμους) πρέπει να ήταν Εφθαλίτες. Βλ. και Σαββίδης, Από την ύστερη αρχαιότητα, σελ. 72. 118 Hannestad, “Les Relations”, σελ. 455. Το Αξώμ αποτελούσε το εμπορικό κέντρο της Αιθιοπίας μαζί με το λιμάνι της Adyl (Άδουλις), Βλ. επίσης και Пигулевская, «Византиская Дипломатия», σελ. 198-199: «Центр ее Аксум был соединеи специальной дорогой со своей гаванью Адулом, который был одним из самых больших торговых рынков ближнего Востока. Эфиопия вела, главным образом, посредническую торговлю». Η Αιθιοπία – και μέσω αυτής η Κωνσταντινούπολη, είχε ένα μεγάλο κομμάτι των μεταφορών του μεταξιού από τον θαλάσσιο δρόμο, ένα κομμάτι το οποίο η Κτησιφώντα, από τη δική της πλευρά, ήθελε να εξαλείψει, χρησιμοποιώντας μια άλλη περιφερειακή δύναμη της Αραβικής χερσονήσου, τους Χημιαρίτες (Ομηρίτες), βλ. Пигулевская, «Византиская Дипломатия», σελ. 200: «Цасть химьяритов, связанная с этими колонями традиционной торговлей и поддерживаемая Ираном, стремилась сбросить эфиопское господство. Иран не желал уступать Византии возможности торговых сношений в Индийском океане и подерживал враждебные эфиопам групировки химяритов, так как за спиной торговой африканской державы стоял Константинуполь». 119 Πρβλ. Blockley, R.: East Roman Foreign Policy, σελ. 90. Βλ. επίσης σελ 104, όπου: “The Romans developed under Diocletian and Constantine and from around 350, the raiding by the Chionites (Kidarites) in the north-east, which paralleled if did not equal the pressure that the Romans had long suffered on their northern boarder, and which drew off Persian attention and resources”. Οι Χιωνίτες

45

Ως τα μέσα του 6ου αιώνα, ο Χοσρόης είχε φιλικές σχέσεις με το βασίλειο των Εφθαλιτών120. Τι συνέβαλε να αποφασίσει την εξόντωσή τους, λίγα χρόνια αργότερα; Φαίνεται πως υπήρχαν αποδείξεις εμπορικής συνεργασίας Σογδιανών, υποτελών των Εφθαλιτών, και Βυζαντίου 121 και ο Χοσρόης αποφάσισε να στερήσει το πλεονέκτημα αυτό από τους Βυζαντινούς, ερχόμενος σε φιλικές επαφές με τους Τούρκους, οι οποίοι, καθώς φαίνεται είχαν ήδη έρθει σε τριβές με τους Εφθαλίτες 122 . Ίσως βρήκε ευκαιρία να απαλλαγεί από τον ενοχλητικό αυτόν γείτονα, στον οποίο οι Πέρσες έδιναν φόρο υποτέλειας για δεκαετίες. Υπό το φως αυτών των γεγονότων, μπορούμε να εξαγάγουμε το συμπέρασμα ότι οι Βυζαντινοί γνώριζαν την αποτελεσματικότητα που μπορεί να είχε η ύπαρξη μιας ανταγωνιστικής με τους Πέρσες δύναμης στα ανατολικά ταυτίζονται από ορισμένους μελετητές με τους Εφθαλίτες, βλ. Altheim, Der Hellenismus, σελ. 301. Σαββίδης, Από την ύστερη αρχαιότητα, σελ. 68. Σαββίδης, Οι Σασσανίδες, σελ. 58, όπως και με τους Κερμιχιόνες (οι Macartney-βλ. Blockley , σελ. 252, σημ. 19), ή τους Ούννους (Haussig, “Theophylakts”, σελ. 353). Ο Гумилев, «Эфталиты», σελ. 91 αναφέρει: «По поводу появления эфталитов как народа существуют две диаметрально противоположные точки зрения: одна, н к ней принадлежит большиство историков, считает эфталитов центральноазиатскими кочевниками, проникшими в припамирье с сивиро-востока; другая – полагает возможным видет в эфталитах аборигепов долины Гиндукуша» (στο θέμα της εμφάνισης των Εφθαλιτών σαν λαός, υπάρχουν δύο διαμετρικά αντίθετες γνώμες: η μία, με την οποία συμφωνούν οι περισσότεροι ιστορικοί, θεωρεί τους Εφθαλίτες κεντροασιάτες νομάδες, οι οποίοι εισήλθαν στη περιοχή κάτω του Παμίρ από τα βορειο-ανατολικά. Η άλλη, που θεωρείται επίσης πιθανή βλέπει στους Εφθαλίτες τους γηγενείς της κοιλάδας του Ινδικού Καυκάσου). Ανάμεσα στους ιστορικούς που υποστηρίζουν την πρώτη άποψη βρίσκονται οι Altheim, St Martin, Ghirshman, οι οποίοι, εξαιτίας αυτής της τοποθετησης, αναγκάζονται να ταυτίσουν τους Εφθαλίτες με τους Χιονίτες ή τους Κιδαρίτες, Гумилев, «Эфталиты», σελ. 91 . Ο Гумилев πάντως, μαζί με τον Ιάπωνα ιστορικό Enoki, K, “On the Nationality of the Ephthalites”, Memoirs of the Research Department of the Tokyo Bunko (1955), No. 18, σελ. 1 κ.έ., υποστηρίζει τη δεύτερη άποψη και θεωρεί την πρώτη ώς λάθος των ιστορικών που ασχολήθηκαν με το πρόβλημα των Εφθαλιτών σε μια εποχή που ούτε πολλές γνώσεις για τη γεωγραφία της Ασίας υπήρχαν ούτε είχε ανακαλυφθεί ο αριθμός των πηγών που υπάρχει σήμερα: «Остается только одна возможность – признать горный узел Западного Припамирья родиной эфталитского народа, источником его мощи и цитателью его културы». Ο Sayılı, “The Nationality”, σελ. 20, θεωρεί πιθανόν ότι οι Εφθαλίτες έχουν άμεση σχέση με τους Τούρκους: “ Syriac sources, e.g., The Chronicle of Seert, designate the Ephtalites as ‘Turks’. Thus, the Epthalites besides being called Huns, a name generally given to Turkish peoples, were also called Turks not only by the Moslem, or the Islamic sources, but also by some Syriac authors”. Κατά τη γνώμη μας πάντως ο Sayılı είναι υπερβολικός στην προσπάθειά του να συνδέσει του Εφθαλίτες με τους Τουρκους (που εμφανίζονται σαν ισχυρή δύναμη το 552, αν και η πρώτη αναφορά σαν Τούρκοι σε κινεζική πηγή, συναντάται λίγο νωρίτερα (545). Βλ. επίσης και Bivar, A. D. H., λήμμα Hayâtila στην EI, τομ. 3, Paris, 1971. 120 Ghirshman, Les Chionites, σελ. 93-94. 121 Hannestad, “Les Relations”, σελ. 443, 445. 122 Ghirshman, Les Chionites, σελ. 94, όπου μας αναφέρει: “D’ après Firdousi, le roi des Hephtalites qui s’ appelait Ghatfer, tua les envoyés du kagan Turc porteur de lettres pour Khosroès I. Le kagan attaqua les Hephtalites qui subirent une défaite écrasant, a la suite de quoi le roi Ghatfer aurait été détrôné et (le récit n’est pas très claire) se serait mis sous la protection de Khosroès I . Un nouveaux roi fut élu dont le nom, d’ après Firdousi, était Feghanich. Drouin cite Théophane de Byzance qui dit que le roi hephtalite Katulphe (Κάτουλφος) fut soumis par le khan turc Asken”. Επίσης, σελ. 95-96. Βλ. Felföldi, “A Prominent”, σελ. 192-193.

46

και βόρειά τους σύνορα και ο ικανότατος Χοσρόης, με το γάμο του, ενήργησε ώστε να αναστρέψει τα πράγματα. Μέσα σ’ αυτή την τακτική, να κερδίσει δηλαδή την εμπιστοσύνη των Τούρκων, πρέπει να τεθεί και η απόφαση να στείλει ώς δώρο στο χαγάνο 2000 βυζαντινές παρθένες (αριθμός μάλλον υπερβολικός), αν η πληροφορία του Ιώαννη της Εφέσου είναι σωστή 123 . Η τακτική του είχε άμεσα αποτελέσματα, αλλά η Περσία θα βρεθεί μπροστά σε ισχυρότερο εχθρό. Οι Τούρκοι επεκτάθηκαν και ισχυροποιήθηκαν πολύ περισσότερο και, όπως θα δούμε παρακάτω, ήταν επικυρίαρχοι λαών που βρίσκονταν στο βόρειο δρόμο του μεταξιού. Έτσι μπορούσαν να έλθουν ευκολότερα

σε

επαφή

με

τους

Βυζαντινούς

και

να

υλοποιηθεί

αποτελεσματικότερα ο αποκλεισμός της Περσίας. γ) Πρεσβεία των Ερμιχιόνων, «βαρβάρων», πλησίον του Ωκεανού, στον Ιουστινιανό. Οι μεγάλες αλλαγές που έγιναν στην Κ. Ασία δεν άφησαν ανεπηρέαστο το Βυζάντιο. Ο Ιουστινιανός μπορεί να είχε στραμμένη την προσοχή του προς την Δύση, καλλιέργησε όμως σχέσεις και με την Ανατολή. Επί της εποχής του εισήχθη η καλλιέργεια του μεταξιού στο Βυζάντιο από δύο μοναχούς, από τη Σήρινδα 124 , ενώ δύο χρόνια πριν τον θάνατό του, το 563, έφθαναν στην Κωνσταντινούπολη πρέσβεις από τα βάθη της Ανατολής. Σύμφωνα με τον Θεοφάνη (Ομολογητή), ήρθαν στη Βυζαντινή πρωτεύουσα πρέσβεις του Ασκήλ,

βασιλιά

των

Ερμηχιόνων

«tou= eswqen

barba/rwn ’eqnouj plhsi¿on tou= w©keanou»=

125

keime/nou tou=

twn

. Το ζήτημα της ταύτισης των

(Κ)Ερμιχιόνων είναι ιδιαίτερα σύνθετο. Αρκετοί ερευνητές συμφωνούν με τον

123

John of Ephesus, VI, 7: “…he gave orders that there should be selected from the captives two thousand virgins, full-grown, and of perfect beauty. And when they had been selected according to his orders, they were brought before him; and he commanded that they should be adorned in every thing like brides, in splendid and costly garments, and gold and silver, and jewels and pearls, and send as a present to the barbarians who dwell in the heart of his territories, who are called Turks”. Βλ. επίσης Bury, A History, σελ. 99 και Dickens, Medieval, σελ., 47. 124 Προκόπιος, Opera, A,I. IV, 17, 2-8. Πρόκειται για μια άλλη «Ινδοκίνα» της Κ. Ασίας. 125 Θεοφάνης, σελ. 239.

47

Θεοφάνη, πιστεύοντας ότι πρόκειται για τουρκική πρεσβεία

126

. Άλλοι

αναφέρουν ότι οι πηγές Pahlavi ξεχωρίζουν τους Εφθαλίτες σε Λευκούς (sped) xyons και Κόκκινους (karmir) xyons = Κερμιχιόνες, όμως, όπως σημειώνει ο Sinor, η δυσκολία βρίσκεται στο ότι οι Xyon, προφανώς πρέπει να ταυτιστούν με τους Χιονίτες, που στα μέσα του 4ου αιώνα δημιούργησαν προβλήματα στον Πέρση βασιλιά Σαπώρη Β΄ και το 359 – στο πλευρό του αυτή τη φορά – πολιόρκησαν τη Βυζαντινή Άμιδα. «Ενώ είναι δύσκολο να ταυτίσει κανείς τους Εφθαλίτες μ’ αυτούς τους Χιονίτες, που περιγράφονται από τον Αμμιανό Μαρκελλίνο,

ίσως

αργότερα

μερικοί

από

τους

απογόνους

τους

ενσωματώθηκαν στο εφθαλιτικό κράτος»127. Ο Sinor συνδέει τον Ασκήλ με τους Τούρκους128, υποστηρίζοντας ότι ο Θεοφάνης αναφέρει τους Τούρκους με το περσικό όνομα, επειδή οι μεταφραστές θα ήταν Πέρσες129, αλλά σε άλλο έργο του αναφέρει ότι η τουρκική πρεσβεία στο Βυζάντιο του 567 ήταν η πρώτη130. Ο Macartney αποκλείει τους Τούρκους131, τους Jouan-jouan και τους Εφθαλίτες και πιστεύει ότι πρόκειται για τους Ογώρ ή τους Χιονίτες 132 . Ο Chavannes έχοντας υπόψη και την πληροφορία του Μενάνδρου Προτήκτορος ότι οι Άβαροι έστειλαν πρεσβεία το έτος 562-63 στον Ιουστινιανό133, ταυτίζει τους Ερμιχιόνες με τους Αβάρους 134 (ακολουθώντας τον De Boor που αντικαθιστά τη λέξη Βαρβάρων μ’ εκείνη των Αβάρων) και όχι με τους 126

Parker, “The Origin”, σελ. 439. Frye, The Heritage, σελ. 179, Vernadsky, Ancient Russia, σελ. 183.Καρδαράς, Βυζάντιο-Άβαροι, σελ. 30-31, όπου μάλιστα συνδέεται με τον ηγεμόνα των Δυτικών Τούρκων Σιζάβουλο. 127 Sinor, “The Establishment”, σελ. 301, Miyakawa-Kollautz, Die Hephtaliten, σελ. 114, Macartney, “On the Greek Sources”, σελ. 271. 128 Sinor, “The Establishment”, σελ. 302: “Askel is the original form of the name of the first tribe of the confederation called by the Chinese Nushih-pi. This was the westernmost tribal group of the Western Türks and the name Askel (A-shi-chieh in Chinese transcription) was applied indifferently to the tribe or to its ruler.” Βλ. επίσης Sinor-Klyashtony, “The Türk Empire”, σελ. 332. 129 Sinor, Languages, σελ. 8. 130 Sinor, “Reflections”, σελ. 489. 131 Macartney, “On the Greek Sources”, σελ. 272, όπου αναφέρει: “The ambiguity, moreover, is probably less than we suppose. It will be noted that Theophanes describes the Kermichiones as the “Turks, formerly called Massagetae”, while Menander calls the Toue-Kioue “Turks, formerly called Sakae”. The distinction is probably deliberate, and affords at the same time a valuable clue to the positions of the two nations. The Kermichiones lived in the homes of the old Massagetae, viz. on the Jaxartes and the Aral; the Toue Kioue further east, in the homes of the old Sacae”. 132 Macartney, “On the Greek Sources”, σελ. 273-74. 133 Μένανδρος, σελ.52. 134 Chavannes, Documents, σελ. 232: “Comme les Ouarchonites, en arrivant en Europe, avaient pris le nom d’ Avares, ils ont pu prendre aussi celui de Kermichions par lequel les Perses désignaient les Joanjoan, c'est-à-dire les véritables Avares. Rien ne s’oppose donc â ce que Askel, roi des Kermichions, soit en réalité un roi des Pseudavares ou Ouarchonites”.

48

Τούρκους, οι οποίοι, όπως θα δούμε, έστειλαν πρεσβεία το 568. Όμως ο Θεοφάνης ο Βυζάντιος αναφέρει καθαρά ότι Κερμιχιόνες ονομάζονται οι Τούρκοι από τους Πέρσες135. Μάλιστα, το ότι πρόκειται για τους Τούρκους στο κείμενο του Θεοφάνη γίνεται φανερό από τη συνέχεια: «και αυτοί δε εν τω τότε δώρα προς βασιλέα Ιουστίνον έστειλαν, δεόμενοι μη υποδέξασθαι αυτόν τους Αβάρους» (το γεγονός χρονολογείται επί Ιουστίνου και όχι επί Ιουστινιανού). Επομένως, τουλάχιστον σύμφωνα με το κείμενο του Θεοφάνη του Βυζάντιου, δεν μπορούν να ταυτιστούν ούτε με τους Χολιάτες, αφού αυτοί βρίσκονται μέσα στη τουρκική αυτοκρατορία, παρά το γεγονός ότι, όπως φαίνεται, λογαριάζονταν ιδιαίτερα από τους Τούρκους 136 . Από την άλλη πλευρά, πρέπει να αποκλείσουμε τους Άβαρους, γιατί (αφού οι περισσότεροι Βυζαντινοί πίστευαν ότι οι Ουαρχωνίτες ήταν οι πραγματικοί Άβαροι) ο Θεοφάνης (Ομολογητής) έπρεπε να συνέδεε τη πρεσβεία αυτή του 563 μ’ εκείνη του 558-9, όταν για πρώτη φορά πρεσβεία από τους γνωστούς στις βυζαντινές πηγές ώς Αβάρους (ή ψευδάβαρους) ήρθαν στη Κωνσταντινούπολη από την περιοχή βόρεια του Καυκάσου, όπου είχαν φτάσει, ερχόμενοι από την Κεντρική Ασία, με σκοπό να ζητήσουν γή προς εγκατάσταση. Τέτοια, μάλιστα ήταν η έκπληξη των Βυζαντινών, οι οποίοι δεν είχαν, ώς τότε, δεί κατοίκους της Κεντρικής Ασίας με τέτοια χαρακτηριστικά (έθνος παράδοξον), που έτρεχαν στους δρόμους να τους δούν137. Με βάση τα παραπάνω, εξάγουμε το συμπέρασμα ότι είναι πιθανότερο η πρεσβεία του 563 να ήταν τουρκική. Προφανώς δεν πρέπει να θεωρηθεί ότι η βυζαντινή πρεσβεία του 568 υπό τον Ζήμαρχο, για την οποία θα γίνει λόγος παρακάτω, ήταν η πρώτη στους Τούρκους, δεδομένου ότι σε μεταγενέστερη (αρχή 8ου αιώνα) τουρκική επιγραφή του Όρχον, οι Βυζαντινοί (Purum) 135

Θεοφάνης, Βυζάντιος, σελ. 270: «Ότι τα προς εύρον άνεμον του Τανάϊδος Τούρκοι νέμονται οι πάλαι Μασσαγέται καλούμενοι, ους Πέρσαι οικεία γλώσση Κερμιχίωνάς φασι». Haussig, “Theophylacts”, σελ. 335. Baldwin, Menander, σελ 109. Δεν ισχύει η άποψη του Chavannes ότι: “En premier lieu, il ne signifie pas que les Massagètes et les Turcs sont un seul et même peuple; il veut dire seulement que les Massagètes et les Turcs ont occupé successivement la même région”. 136 Βλ. Μένανδρος, σελ. 124 (Ο ηγεμόνας των Χολιατών ήταν ο μόνος στον οποίο οι Τούρκοι επέτρεψαν να επισκεφθεί το Βυζάντιο με την επιστροφή του Ζημάρχου). Ο Blocley, Μένανδρος, σελ. 264-65, πιστεύει ότι ανήκαν στους Δυτικούς Τούρκους. 137 «…eiåxon ga\r ta\j ko/maj oÃpisqen makra\j pa/nu, dedeme/naj prandi¿oij kaiì peplegme/naj, h( de\ loiph\ foresi¿a au)tw½n o(moi¿a tw½n loipw½n OuÃnnwn». Θεοφάνης, σελ. 232. Moravscik, Byzantinoturcica, τ. Α΄, σελ. 70 κ.έ. Σαββίδης, Από την ύστερη αρχαιότητα, σελ. 144. Καρδαράς, Βυζάντιο-Άβαροι, σελ. 24.

49

μνημονεύονται ανάμεσα στους λαούς που έστειλαν εκπροσώπους στην κηδεία και του πρώτου χαγάνου των Τούρκων, Boumin, το έτος 553138. Όταν το 568 η πρεσβεία

των

Τούρκων

με

επικεφαλής

τον

Μανιάχ

έφθανε

στην

Κωνσταντινούπολη, γνωρίζουμε ότι η τουρκική εξουσία είχε ήδη επεκταθεί δυτικά της Κασπίας, αφού ο Μένανδρος αναφέρει ότι οι μετά τον Βόλγα Ουγούροι ανήκαν στην επικράτεια του Σιζάβουλου (İstemi)139. Θα ήταν λοιπόν πιο λογικό να έστελναν οι Τούρκοι μια αναγνωριστική πρεσβεία προς το Βυζάντιο, τη μεγαλύτερη οργανωμένη δύναμη την εποχή αυτή, μετά τη διάλυση της Κίνας, ή ακόμη και να συζητήσουν με τους Βυζαντινούς για υποθέσεις κοινού συμφέροντος, όπως ήταν η φυγή των Αβάρων από τη τουρκική επικράτεια στα σύνορα του Βυζαντίου, για την οποία θα γίνει λόγος παρακάτω. Βέβαια υπάρχουν πολλά προβλήματα ακόμη, σχετικά με την πρεσβεία των Ερμιχιόνων, δεδομένου ότι ο Θεοφάνης ο Βυζάντιος την χρονολογεί επί Ιουστίνου και όχι επί Ιουστινιανού, ένα θέμα στο οποίο θα επανέλθουμε. Εν πάσει περιπτώσει, εκείνο που έχει μεγάλη σημασία είναι ότι από το 563 (και λιγότερο από το 558, οπότε η αβαρική πρεσβεία εστάλη από κοντινή περιοχή, βόρεια του Καυκάσου, όπου είχαν καταφύγει οι Άβαροι – Ουαρχωνίτες), οι Βυζαντινοί έρχονται άμεσα σε επαφή με λαούς που κατοικούν «plhsi¿on tou= w©keanou=», όπως μας πληροφορεί ο Θεοφάνης ή «th\n parwkeaniÍtin a)kth/n», όπως μας πληροφορεί ο Πρίσκος140, δηλαδή από τα μακρινότερα σημεία της Ανατολής. Τούτο βέβαια εξηγείται σύμφωνα με τις γεωγραφικές γνώσεις της εποχής, που δεν απείχαν πολύ από εκείνες του Στράβωνα, ο οποίος πίστευε ότι ο ωκεανός περιέβαλλε τη γη, η οποία ήταν πολύ περιορισμένη και ειδικά από την πλευρά της Ασίας δεν έφθανε πέρα από το ύψος της Ινδίας 141 . Δε γνώριζαν δηλαδή μεγάλο τμήμα της ανατολικής 138

Κορδώσης, «Οι Πρεσβείες των Βυζαντινών», σελ. 437. Talat, A Grammar, σελ. 232, 264 (μετάφραση). Golden, “The Turkic Peoples”, σελ. 76. Aalto, “Iranian Contacts”, σελ. 33. Haussig, Die Geschichte, σελ. 70. 139

«…kaiì dia\ limnw½n e(te/rwn auÅqij e)j to\n ¹Atti¿lan: pa/lin w¨j Ou)gou/rouj…tau/tv toi o( tw½n Ou)gou/rwn h(gou/menoj, oÁj die/swzen e)keiÍse tou= Sizabou/lou to\ kra/toj…», Μένανδρος, σελ. 124

(FHG, σελ. 229). 140 «ouÁj e)ch/lasan ãAbaroi metana/stai geno/menoi u(po\ e)qnw½n oi¹kou/ntwn me\n th\n parwkeaniÍtin a)kth/n», Πρίσκος, σελ. 104. 141 Μολονότι οι γνώσεις του Πτολεμαίου (2ος αιώνας μ. Χ.) έφθαναν πολύ ανατολικότερα, ως την Κίνα.

50

Ασίας, όπως και της βόρειας (αγνοούσαν όλη σχεδόν τη σημερινή Σιβηρία, όπως και τη βορειότερη Ευρώπη) και πίστευαν ότι ο Ωκεανός περιβάλλει τη γή λίγο ανατολικότερα και βορειότερα από τα σημεία όπου έφθασε ο Μ. Αλέξανδρος. Τέτοια μάλιστα ήταν η άγνοιά τους για τον Ωκεανό, που ο Πρίσκος μνημονεύει ότι οι λαοί που κατοικούσαν κοντά στις όχθες του Ωκεανού και απώθησαν τους Αβάρους αναγκάσθηκαν να φύγουν λόγω των ατμών του Ωκεανού και την εμφάνιση πολλών γρυπών, από τους οποίους κινδύνευαν142. Τα σχετικά με τον Ωκεανό, τους ατμούς του και τους κινδύνους που περιείχε θυμίζουν τα γραφόμενα του Κοσμά Ινδικοπλεύστη143. Κοντά στον μακρινό Ωκεανό οι Βυζαντινοί τοποθετούσαν σε παλαιότερες εποχές πολλούς λαούς, που αργότερα έφθασαν κοντά στα σύνορά τους ή έκαναν επιδρομές στα εδάφη τους. Έτσι κατά τον Αμμιανό Μαρκελλίνο (4ος αιώνας) οι Ούννοι κατοικούσαν πέραν της Μαιωτικής θάλασσας, κοντά στον παγωμένο ωκεανό

144

, ενώ ο Βυζαντινός ιστορικός τους αποδίδει τελείως άγρια

χαρακτηριστικά. Επίσης ο Αγαθίας (6ος αιώνας) τους τοποθετεί βορειότερα του Τανάιδος ποταμού, «kaqa/per kaiì ta\ aÃlla ba/rbara eÃqnh, o(po/sa e)nto\j ¹Imai¿ou oÃrouj a)na\ th\n

¹Asi¿an e)tu/gxanon i¸drume/na. ouÂtoi de\ aÀpantej

koinv me\n Sku/qai kaiì OuÅnnoi e)pwnoma/zonto»

145

.

142

«th\n de\ xw¯ran a)polipo/ntwn dia\ to\ e)c a)naxu/sewj tou= ¹Wkeanou= o(mixlw½dej gino/menon, kaiì grupw½n de\ plh=qoj a)nafane/n…», Πρίσκος, σελ. 104. Πρβλ. Καρδαρά, Το Βυζάντιο, σελ. 20,

όπου συνδέεται με τον Άβαριν του Ηροδότου, έναν από τους Υπερβόρειους, γείτονα των γρυπών, που ζούσαν στον βόρειο Ωκεανό. 143 Κοσμάς Ινδικοπλεύστης, τ. Α΄, σελ. 333. 144 Αμμιανός Μαρκελλίνος, ΧΧΧΙ, 11. 145 Αγαθίας, σελ. 176-77. Ανάμεσά τους και οι Κοτριγούροι και Ουτριγούροι. Για Ούννους βλ. και Κοσμάς Ινδικοπλεύστης, σελ. 315, «Ουννία». Βλ. επίσης Expositio, σελ. 66-68: “Choneum” και Haussig, “Theophylakts”, σελ. 315.

51

Β. ΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ ΚΥΡΙΑΡΧΟΙ ΣΤΟΝ ΕΥΡΑΣΙΑΤΙΚΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗΝ ΠΕΡΣΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ. ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΠΡΕΣΒΕΙΕΣ ΣΤΟΥΣ ΔΥΤΙΚΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ α) Οι πρεσβείες των Δυτικών Τούρκων στους Πέρσες και στο Βυζάντιο υπό τον Μανιάχ, ως μέσο εμπορίου του μεταξιού, ειρήνης και πηγής πληροφοριών. Οι πληροφορίες για την πρεσβεία του Μανιάχ στη Κωνσταντινούπολη και του Ουαλεντίνου στους Τούρκους αντλούνται αποκλειστικά από τον Μένανδρο Προτήκτορα, ο οποίος έγραψε επί της βασιλείας του Μαυρικίου146. Για την πρεσβεία του Ζημάρχου, εκτός από τον Μένανδρο, ορισμένες άγνωστες πληροφορίες παρέχονται και από τον Ιωάννη της Εφέσου147. Σύμφωνα με τον Μένανδρο, οι κάτοικοι της Σογδιανής, οι οποίοι ήταν πιο πριν υπήκοοι των Εφθαλιτών και τώρα των Τούρκων, έπεισαν τον χαγάνο να στείλει πρεσβεία στην Περσία, με σκοπό την πώληση μεταξιού. Επικεφαλής της πρεσβείας τέθηκε ο Μανιάχ, «oÁj tw½n Sogdai+tw½n proeisth/kei» 148 . Φθάνοντας οι Πέρσες στον βασιλέα των Περσών, του ζήτησαν να γίνεται το εμπόριο του μεταξιού χωρίς κώλυμα. Ο Πέρσης βασιλιάς δεν είδε με καλό μάτι το αίτημα των Τούρκων και κατόπιν συμβουλής του Κάτουλφου, Εφθαλίτη που ζούσε στην Περσία149, οι Πέρσες έκαψαν την ποσότητα του μεταξιού που οι Σογδαΐτες έφεραν στην Περσία, αφού πρώτα τους πλήρωσαν, ώστε να μην τους αδικήσουν. Οι Τούρκοι επέστρεψαν στην πατρίδα τους άπραγοι και

146

Baldwin, Menander, σελ 101. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί, σελ. 455 κ.έ. Μνημονεύονται επίσης μονολεκτικά και από τον Θεοφάνη τον Βυζάντιο, σελ. 270-71, ο οποίος προσθέτει, ότι λόγω του γεγονότος αυτού, ο Χοσρόης εκστράτευσε εναντίον των Ομηριτών, αποσπώντας τους έτσι από τη βυζαντινή επιρροή. 148 Μένανδρος, σελ. 114., Sinor, “Historical Role”, σελ. 431. 149 Βλ. Felföldi, “A Prominent”, σελ. 194, όπου αναφέρεται ότι ο Κάτουλφος έπαιζε σημαντικό ρόλο στα πράγματα των Περσών, επειδή γνώριζε τα εσωτερικά των Εφθαλιτών και των Τούρκων. Φαίνεται πως ο Κάτουλφος συνέβαλε στην πτώση των συμπατριωτών του Εφθαλιτών. Пигулевская, Византия, σελ. 203. 147

52

κατηφείς. Ο Τούρκος χαγάνος Σιζάβουλος (İstemi) 150 δεν απελπίστηκε και έστειλε και δεύτερη πρεσβεία, τους περισσότερους άνδρες της οποίας, όμως, οι Πέρσες δηλητηρίασαν κρυφά, με αποτέλεσμα, όπως μνημονεύει ο Μένανδρος, ν’ αρχίσει από τότε η έχθρα ανάμεσα στους Τούρκους και τους Πέρσες151. Δε διευκρινίζεται στις πηγές μας, εάν οι λόγοι της άρνησης της εμπορίας του μεταξιού από τον Πέρση βασιλιά οφειλόταν σε οικονομικούς λόγους ή αν άλλαξε η πολιτική της Περσίας απέναντι στους Τούρκους, αφού η συνεργασία ανάμεσα στις δύο πλευρές θεωρήθηκε ασύμφορη, επειδή το «σκυθικόν» (οι Τούρκοι) χαρακτηρίστηκε ως «παλίμβολον» (που αλλάζει εύκολα γνώμη, μη ιδιαίτερα αξιόπιστο)152, πράγμα που δείχνει ότι οι λόγοι που είχαν οδηγήσει στη συνεργασία Τούρκων και Περσών, με αποτέλεσμα την υποταγή των Εφθαλιτών, εξέλιπαν. Φαίνεται πως άλλαξαν οι περιστάσεις ή οι Τούρκοι δεν τηρούσαν όλους τους όρους της συμφωνίας. Έτσι, ο Πέρσης μονάρχης αναγκάσθηκε να αλλάξει στάση153 . Ύστερα απ’ αυτές τις άσχημες εξελίξεις για το εμπόριο του μεταξιού, από τις οποίες πλήττονταν οικονομικά κυρίως οι Σογδιανοί, που ήταν επαγγελματίες έμποροι, ο Μανιάχ συμβούλεψε τον Σιζάβουλο, ότι ήταν καλύτερο για τους Τούρκους να συνάψουν φιλικές σχέσεις με τους Βυζαντινούς, στους οποίους και θα πωλούν απευθείας το μετάξι, αφού μάλιστα

150

Το όνομα του Σιζάβουλου ή Σιλζίβουλου πιθανώς σχετίζεται με το Ziboul ή Djibou, που προφανώς είναι ο τουρκικός τύπος jabghou (Chavannes, Documents, σελ. 228). Βλ. και Ghirshman, Les Hephthalites, σελ. 51 όπου το όνομα Silzibul σχετίζεται με το Sri yabghou. Σαββίδης, Από την ύστερη αρχαιότητα, σελ. 187 (Σιντζιμπού Χακάν). Μερικοί ερευνητές πιστεύουν ότι Σιλζίβουλος και İstemi δεν είναι το ίδιο πρόσωπο, Βλ. Frye, The Heritage, σελ. 179, Sinor, “The Establishment”, σελ. 303: “But this identification is based on nothing more than the fact that at the time of Maniakh’s mission Istemi was in charge of the Western Frontier Region of the Türk empire. Menander – on the testimony of Maniakh – asserts that Silziboulos was the most powerful amongst the four kaghans. If we are to believe him we must conclude either that Silziboulos is identical with Muhan or that, to boost the authority of his own ruler and at the same time to lend more weight to his own mission, Maniakh was guilty of gentle diplomatic exaggeration. As we shall see, the second alternative is probably the correct one”. Επίσης, στη σελ. 305: “…If Turxanth and Tardu had been brothers, Ishtemi would have to be identified with Silziboulos. I have already given some reasons why such an identification should be rejected…It would then appear wise not to identify Ishtemi with Siziboulos”. Βλ. και Moravscik, Byzantinoturcica, τ. Β΄, σελ. 275-276. 151 Μένανδρος, σελ. 110-112. Βλ. και Sinor, Diplomatic practices, σελ. 342, Zhang, Η Κίνα, σελ. 217, Vaissiere, Histoire, σελ. 223, Christian, A History, σελ. 253. 152 Ο Baldwin, Menander, θεωρεί τούτο ώς “persian credo”, αφού ο Χοσρόης ήταν αυτός που δηλητηρίασε τους Τούρκους. 153 Πρβλ. Vaissiere, Histoire, σελ. 227: “L’ attitude de l’ empire Perse est évoquée non par rapport aux Sogdiens, mais par rapport à leurs maîtres Turcs”.

53

οι Βυζαντινοί ήταν και οι μεγαλύτεροι καταναλωτές154. Ο Σιζάβουλος δέχτηκε και η πρεσβεία αναχώρησε φέροντας μαζί της και δώρα από μετάξι και επιστολή προς τον Βυζαντινό αυτοκράτορα. Δεν υπήρχε περίπτωση οι απεσταλμένοι να εύρισκαν εμπόδια στο δρόμο, δεδομένου ότι εκτεταμένη περιοχή, βόρεια του Ευξείνου Πόντου, είχε ενοποιηθεί υπό την άμεση ή έμμεση κυριαρχία των Τούρκων, οι οποίοι ενδιαφέρονταν για την επέκτασή τους προς την Δύση 155 (από μεταγενέστερη τουρκική επιγραφή στο Ordos, μαθαίνουμε για τις μεγάλες τουρκικές κατακτήσεις του Boumin και İstemi156). Η επιστολή ήταν κατά τον Μένανδρο «Σκυθική». Αν λάβουμε υπόψη ότι αργότερα, φθάνοντας ο Ζήμαρχος στους Τούρκους, οι τελευταίοι τον εξάγνισαν ανάβοντας φωτιά σε κλαδιά λιβάνου και λέγοντας ξόρκια «τη σκυθική φωνή»157, θα μπορούσε κανείς να δεχτεί ότι η επιστολή είχε γραφτεί στα τουρκικά158, δεν αποκλείεται όμως να είχε γραφτεί και στα σογδαϊτικά, δεδομένου ότι η γλώσσα αυτή ήταν η “lingua franca” της εποχής159. Εξάλλου, όπως είδαμε παραπάνω, οι Βυζαντινοί με το εθνικό Σκύθες εννοούσαν πολλούς λαούς.

154

Η σύναψη φιλικών σχέσεων με τους Βυζαντινούς ήταν βασική επιδίωξη των Τουρκοσογδιανών και επαναλαμβάνεται λίγο πιο κάτω: «kaiì w¨j tau/tv fi¿loi eÃsontai ¸RwmaiÍoi¿ te kaiì Tou=rkoi». Για την πρεσβεία του Μανιάχ βλ. και Parker, “The Origin”, σελ. 439. Frye-Ehsan-Gabain, “The Political History”, σελ. 617. Golden, Khazar Studies, σελ. 38. Miyakawa-Kollautz, Die Hephthaliten, σελ. 96. Zhang, “The Northern Silk Route”, σελ. 127. Zhang, Η Κίνα, σελ. 217, 218, 285. Vaissière, Histoire, σελ. 206. Vernadsky, Ancient Russia, σελ. 183. Άμαντος, «Αι Πρώται», σελ. 63. Λαμπράκη-Πάγκαλου, Έλληνες, 144 κ.ε., 152 κ.ε. 155 Vaissiere, Histoire, σελ. 195. Erdemir, “The Nature”, σελ. 427. 156 Talât, A Grammar, σελ. 263 (μετάφραση στα Αγγλικά), 232 (transliteration), Christian, A History, σελ. 252: “When high above the blue sky and down below the brown earth had been created, betwixt the two were created the sons of men. And above the sons of men stood my ancestors, the khagans Bumin (T’u-men) and Ishtemi. Having become the masters of the Türk people, they installed and ruled its empire and fixed the law of the country. Many were their enemies in the four corners of the world, but, leading campaigns against them, they subjugated and pacified many nations in the four corners of the world. They caused them to bow their heads and to bend their knees”. 157 Μένανδρος, σελ. 118. 158 Πρβλ. Άμαντος, «Αι πρώται», σελ. 63 και Vailhé, “Projet ”, σελ. 120, όπου αναφέρεται: « …en realité les lettres… étaint écrites dans l’alphabet paléo-turc… » κάτι που δεν συμβαδίζει με την γραφή της επιγραφής Μπουγκούτ (Bugut inscription) της οποίας η γλώσσα είναι μεν η τουρκική, η γραφή όμως είναι Σογδιανή: Βλ. Kljastornyi-Livsic, “The Sogdian Inscription”, σελ. 80: “Unlike the qaghan’s epitaphs of the 8th and 9th centuries it does not bear a Turksih inscription rendered in runic or some other foreign writing.” Επίσης σελ. 82: “…these engravements represent a period when the Turkish rulers officially used the Sogdian language and writing. This practice was common in the 6th and in the beginnings of the 7th century, but its traces were preserved even later.” 159 Vaissière, Histoire, σελ.20, 51, 126, 199-200, 241, 253, 287, 327, 329, 331, όπου τα σχετικά με τη γλώσσα των Σογδίων.

54

Ο αυτοκράτορας Ιουστίνος Β΄, όταν στις αρχές της βασιλείας του (τέλος του 567 ή το 568)

160

οι πρέσβεις έφθασαν στην Κωνσταντινούπολη,

ενημερώθηκε για το περιεχόμενο του «σκυθικού γράμματος» μέσω διερμηνέων και δέχτηκε με μεγάλη ευχαρίστηση την πρεσβεία, γιατί εκτός από τις άλλες συνέπειες που θα ακολουθούσαν ήταν μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία να αντληθούν πληροφορίες για την επικράτεια των Τούρκων και για τη χώρα τους. Οι ερωτήσεις που υπέβαλε ο Βυζαντινός αυτοκράτορας είναι χαρακτηριστικές και κάλυπταν όχι μόνο τους ίδιους τους Τούρκους, αλλά κυρίως τους υποτελείς τους, που ώς πρόσφατα είχαν την εξουσία στην Κεντρική Ασία. Οι Τούρκοι απάντησαν ότι η επικράτειά τους χωρίζεται σε τέσσερα τμήματα, αλλά όλα υπάκουαν στον Σιζάβουλο 161 . Ορισμένοι ερευνητές σημειώνουν ότι αυτή η τετραμερής διαίρεση των Τούρκων συμφωνεί με τα γραφόμενα των κινεζικών πηγών 162 . Επίσης ανέφεραν ότι κατέκτησαν τους Εφθαλίτες, αναγκάζοντάς τους να δίνουν φόρο υποτέλειας. Ο αυτοκράτορας επέμενε να μάθει, αν οι Τούρκοι είχαν καταλύσει ολόκληρη την αρχή των Εφθαλιτών και οι πρέσβεις απάντησαν καταφατικά. Η διευκρίνηση αυτή οφείλεται βέβαια στο γεγονός ότι οι Εφθαλίτες αποτελούσαν τη μεγαλύτερη δύναμη ανατολικά της Περσίας και ο Βυζαντινός αυτοκράτορας ήθελε να βεβαιωθεί, ώστε να εκτιμήσει καλύτερα την κατάσταση. Άλλωστε, τα γεγονότα ήταν πολύ πρόσφατα και η ροή των πληροφοριών δεν είχε σταματήσει. Η ερώτηση που υποβάλλει παρακάτω ο Ιουστίνος, για το αν οι Εφθαλίτες ζούσαν σε πόλεις ή σε χωριά (kata\ po/leij hà pou aÅra kata\ kw¯maj %Ókoun oi¸

¹EfqaliÍtai;) θα μπορούσε να προκαλέσει απορία. Πρέπει να

θεωρηθεί ώς βέβαιο ότι οι Βυζαντινοί γνώριζαν αρκετά για τους Εφθαλίτες ή λευκούς Ούνους, τους οποίους ξεχώριζαν από τους άλλους Ούνους. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, οι Βυζαντινοί είχαν έρθει, ίσως έμμεσα στο παρελθόν, σε

160

Chavannes, Documents, σελ. 235. Μένανδρος, σελ. 114. Ο Θεοφύλακτος Σιμοκάττης κάνει λόγο για δύο έθνη Τούρκων, τα οποία προφανώς πρέπει να ταυτιστούν με τους Ανατολικούς και Δυτικούς Τούρκους, βλ. Chavannes, Documents, σελ. 235. Αλλά και ο ίδιος ο Μένανδρος, παρακάτω, σελ. 172, αναφέρει ότι η επικράτεια των Τούρκων χωριζόταν σε οκτώ μοίρες: «…e)n o)ktwÜ ga\r moi¿raij dieda/santo tα \ e)kei¿nv aÀpanta…», δηλαδή τέσσερα τμήματα το κάθε έθνος. 162 Parker, “The Origin”, σελ. 440. Bury, “The Turks”, σελ. 420-21. Christian, A History, σελ. 255. 161

55

συνεννόηση με τους Εφθαλίτες, με σκοπό την απομόνωση της Περσίας. Από τους Βυζαντινούς συγγραφείς, ο Προκόπιος αναφέρει ότι οι Εφθαλίτες ζούσαν προς τον βορρά αλλά κοντά στους Πέρσες, δεν είναι νομάδες και εξουσιάζονται από βασιλέα, έχοντας «εύνομον» πολιτεία και δίκαιο, όπως ίσχυε για τα δύο μεγάλα κράτη της περιοχής, το Βυζάντιο και την Περσία163. Ο Προκόπιος δε μνημονεύει, αν οι Εφθαλίτες ζούσαν σε πόλεις ή σε χωριά, αλλά αφού μνημονεύει μια πόλη τους, Γοργώ, στις εσχατιές των Περσών (αρά κοντά στη Περσία), σημαίνει ότι το εννοεί. Πράγματι, η πρωτεύουσα των Εφθαλιτών, Bâmyin, περιοχή Bâdhagis 164 , βρισκόταν κοντά στη Herat (Αλεξάνδρεια Αρειανή), άρα κοντά στα περσικά σύνορα, η ονομασία όμως Γοργώ είναι κοντά στην πόλη Ghour των Εφθαλιτών, που ήταν έδρα μιας από τις διοικήσεις του κινεζικού προτεκτοράτου165, που ιδρύθηκε το 661 στην Κεντρική Ασία και περιλάμβανε 15 περιφέρειες. Θα μπορούσαμε λοιπόν να οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι η ερώτηση του Ιουστίνου ήταν συμπληρωματική της προηγούμενης, αφού αμέσως παρακάτω ο Βυζαντινός αυτοκράτορας διευκρινίζει, ότι, ώς συμπέρασμα των παραπάνω, οι Τούρκοι πρέπει να έγιναν κύριοι όλων των εφθαλιτικών πόλεων, κάτι που οι Τούρκοι επιβεβαίωσαν. Προφανώς ο Ιουστίνος ήθελε και πάλι να βεβαιωθεί ότι οι Τούρκοι κατέλαβαν ολόκληρη την επικράτεια των Εφθαλιτών, γιατί δεν ήταν πιστευτό ότι ήταν δυνατό μια ολόκληρη αυτοκρατορία που δέσποζε μέχρι τότε στην Κεντρική Ασία, για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο του ενός αιώνος , να υποταχθεί τόσο γρήγορα. Αυτό ίσως εξηγείται καλύτερα από την κατάσταση που επικρατούσε στα άλλοτε εδάφη των Εφθαλιτών λίγα χρόνια μετά την κατάλυση της εφθαλιτικής εξουσίας (και θα συνεχίσει ώς τον 8ο αιώνα). Πολλά εφθαλιτικά πριγκιπάτα εξακολουθούσαν να υπάρχουν βόρεια και, κυρίως, νότια του Ώξου, που αναγνώριζαν την τουρκική ή περσική επικυριαρχία. Πληθυσμιακά οι περιοχές της άλλοτε εφθαλιτικής αυτοκρατορίας δεν είχαν πάθει σημαντική

163

Προκόπιος, Opera, σελ. 10-11. Chavannes, Documents, σελ. 224. Ο Miyakawa-Kollautz, Die Hephthaliten, σελ. 91, 93, πιστεύει ότι η πρωτεύουσα Pa-ti-yen, δηλ. η πόλη της διαμονής του βασιλιά, ταυτίζεται με την Balkh. 165 Chavannes, Documents, σελ. 69, σημ. 164

56

αλλοίωση. Έτσι, πολλές φορές οι Εφθαλίτες συνέχιζαν να μάχονται είτε εναντίον των Τούρκων είτε εναντίον των Περσών166. Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι οι Εφθαλίτες μπορεί να υποτάγηκαν

στους

Τούρκους,

αλλά

δεν

εξαφανίστηκαν.

Αντιθέτως,

εξακολούθησαν να αποτελούν σημαντικό στοιχείο στη Κεντρική Ασία για πολλές δεκαετίες. Αναφέρονται ώς I-ta167 (Yada [口+厭]噠) επανειλημμένα στις κινεζικές πηγές, αποτελώντας ξεχωριστό βασίλειο ακόμη και όταν το 661 υποτάχτηκαν στους Κινέζους. Συνδέονται με τους Ta Yue-tche της εποχής των Han και αναφέρεται ότι τα έθιμά τους είναι ίδια με εκείνα των Τούρκων. Την περίοδο 742-755 έστειλαν στην κινεζική αυλή πρεσβεία168. Στην συνέχεια ο Ιουστίνος έρχεται στο θέμα των Αβάρων, ρωτώντας τους πρέσβεις, πόσοι απ’ αυτούς ξέφυγαν από την τουρκική κυριαρχία και αν εξακολουθούν μερικοί να παραμένουν. Η απάντηση ήταν ότι υπάρχουν μερικοί που βρίσκονται ακόμη στη τουρκική επικράτεια (ei¹siì me/n, wÕ basileu=, oià ge ta\ h(me/tera ste/rgousin eÃti), ενώ εκείνοι που εγκατέλειψαν τη χώρα

αναφέρεται από τους πρέσβεις ότι ήταν γύρω στους είκοσι χιλιάδες 169 . Δεν αναφέρεται στο κείμενο του Μενάνδρου πού πήγαν αυτές οι είκοσι χιλιάδες Αβάρων και αν πρέπει να τους συνδέσουμε με τους Ουαρχωνίτες, τους λεγόμενους Ψευδαβάρους, δηλαδή, που έφθασαν στη Δύση. Αν ληφθεί υπόψη ότι παρακάτω ο Μένανδρος κάνει λόγο για τους Ουαρχωνίτες που κατέφυγαν

166

Frye, The Heritage, σελ. 179. Ghirshman, Les Chionites, σελ. 96. Esin, Tarkhan Nizak, σελ. 325. Harmatta-Litvinsky, Tocharistan, σελ. 368-369: “According to the Pei-shih (chapter XLIV, p. 4), both the Sassanians and the Hephthalites revolted against Tardu (Ta-t’ou) kaghan in 581 or 582. Some years later, in 588-589, in a further war with the Hephthalites, the Sassanian army, under their commanderin-chief Bahram Chobin, took Balkh and crossed the Amu Darya. In the battle against the Türk army coming to the aid of Hephthalites, Bahram Chobin killed Ch’u-lo (Çor), the Türk kaghan with an arrow and obtained great booty”. Ghirshman, Les Chionites, σελ. 94: « Ces deux assertions prouvent que la défait des Hepthalites doit être comprise comme une disparition de leur poivoir central ayant entraîné la désagrégation de leur royaume et sa dislocation en plusieurs petits principautés qui, tout comme les firent les Sogdiens, reconnurent la suzeraineté des Turcs et leur payèrent tribut. Ceci est valable autant pour les possessions hepthalites situées au Nord de l’ Oxus et occupées par les Turcs, que pour celles du Sud prises par Khosroès I, le fleuve servant de ligne de démarcation. De fait, d’ après Tabari, Khosroès s’empara après sa victoire sur les Hepthalites de :1o Sind, 2o Bost, 3o ar-Rokhadj (Arachosie), 4o Zabulistan, 5o Tokharestan, 6o Dardistan, 7o Kabulistan ». Επίσης, βλ. σελ. 97: « Le Tokharestan devient un centre de révoltes continuelles et d’intrigues contre la cour sassanide, et la situation, à un moment donné, devint si sérieuse que, si l’on doit en croir Sébéos, même l’ empereur Maurice proposa à Khosroès II d’ y envoyer des troupes arméniennes contre les Hepthalites et de les y maintenir ». 167 Από τη βασιλική οικογένεια Ye-ta. 168 Chavannes, Documents, σελ. 158-159, Esin, Tarkhan Nizak, σελ. 325. 169 Μένανδρος, σελ. 116.

57

στη Δύση 170 (δεν τους ονομάζει δηλάδή Αβάρους, όπως άλλες βυζαντινές πηγές), πρέπει, ίσως, να συμπεράνουμε ότι ο Βυζαντινός ιστορικός κάνει λόγο για τους πραγματικούς Αβάρους, δεν αποκλείεται όμως να πρόκειται για τους Ουαρχωνίτες. Το ίδιο κάνει και ο Θεοφύλακτος Σιμοκάττης. Ενώ αναφέρεται ονομαστικά στους Αβάρους, παρακάτω μνημονεύει τους Ουάρ και Χουνί, που κατέφυγαν στην Ευρώπη (ονομάζοντας τους εαυτούς τους Αβάρους). Μας λέει, βέβαια, ότι αυτοί ήταν λίγοι (o)li¿gh a)podra/sasa moiÍra)171, πράγμα που μας φέρει στο νού τους Αβάρους που έφυγαν εκτός της τουρκικής επικράτειας κατά τον Μένανδρο, αλλά και πάλι αυτό δεν είναι αρκετό για να ταυτίσουμε τους Αβάρους με τους Ψευδαβάρους (Ουαρχωνίτες) που έφθασαν στην Ευρώπη, αν και μια τέτοια εκδοχή δεν μπορεί να αποκλειστεί172. Οι Τούρκοι πρέσβεις τελείωσαν την αφήγησή τους για τη χώρα τους απαριθμώντας όλα τα έθνη που ήταν υποταγμένα σ’ αυτούς, των οποίων τα ονόματα ο Μένανδρος δυστυχώς δεν μνημονεύει, μπορούμε να πάρουμε μια ιδέα όμως από το γραφόμενα στο κείμενο του Θεοφύλακτου Σιμοκάττη, για τα «μεγάλα έθνη» της Ανατολής173. Οι Τούρκοι ζήτησαν από τον αυτοκράτορα ειρήνη και συμμαχία, υποσχόμενοι με όρκους ότι θα πολεμούσαν εναντίον των εχθρών των Βυζαντινών, πράγμα που ο Βυζαντινός αυτοκράτορας δέχτηκε, με αποτέλεσμα να αρχίσουν από εκείνη τη στιγμή οι επαφές ανάμεσα στις δύο πλευρές. Η σύμπηξη συμμαχίας ήταν ο δεύτερος στόχος

174

, μετά από αυτόν της

προώθησης του μεταξιού και ίσως ο σπουδαιότερος, για τον οποίο οι Τούρκοι ήρθαν στη Κωνσταντινούπολη. Ασφαλώς στόχος ήταν ο κοινός εχθρός, η Περσία175. Οι συνθήκες τώρα για το περσικό κράτος άλλαζαν για πρώτη φορά τόσο δραματικά, γιατί στην ουσία οι δύο εχθροί του το είχαν περικυκλώσει απ’ 170

Μένανδρος, σελ. 174. Βλ. και Moravscik, Byzantinoturcica, σελ. 223. Παρακάτω, σελ. 260, ο Θεοφύλακτος Σιμοκάττης κάνει λόγο και για άλλα φύλα Ουαρχωνιτών (Ταρνιάχ, Κοτζαγηροί, Ζαβενδέρ), που αργότερα κατέφυγαν στην Ευρώπη, κοντά στους γνωστούς μας Αβάρους (συνολικά 10.000 άτομα, και πάλι δηλαδή λίγοι). 172 Ο Ευάγριος, Ε 1, σελ. 196, αφηγούμενος το περιστατικό της φυγής των Αβάρων, μπρος στον τουρκικό κίνδυνο, δεν τους ονομάζει διαφορετικά. 173 Θεοφύλακτος Σιμοκάττης, σελ. 256 κ.ε. όπου μνημονεύει τους Αβδελούς (τους οποίους ταυτίζει με τους Εφθαλίτες), Αβάρους (Joan-joan), Ταυγάστ (Tabgaç, T’o-pa=Βόρεια Κίνα), Μουκρί, Ογώρ (Ουϊγούροι;), Κόλχ κ.λ.π. 174 Βλ. και Пигулевская, Византия, σελ. 205. 175 Chavannes, Documents, σελ. 239. Bury, A History, σελ. 97. Dickens, Medieval, σελ. 41. Vailhé, “Projet”, σελ. 210. 171

58

όλες σχεδόν τις πλευρές. Με τους Εφθαλίτες τα πράγματα ήταν διαφορετικά, γιατί φαίνεται πως δεν υπήρχε άμεση συμφωνία με τους Βυζαντινούς και η επικράτειά τους δεν απλωνόταν τόσο πολύ στη Δύση, όπως αυτή των Τούρκων, ενώ και η δύναμή τους ήταν μικρότερη.

β) Η βυζαντινή πρεσβεία του Ζημάρχου στους Δυτικούς Τούρκους της Κ. Ασίας. Εμπέδωση της βυζαντινοτουρκικής φιλίας. Σε απάντηση της προαναφερθείσας τουρκικής πρεσβείας, ο Ιουστίνος έστειλε στους Τούρκους βυζαντινή πρεσβεία, με επικεφαλής τον Ζήμαρχο τον Κίλικα, ο οποίος ήταν στρατηγός στην Ανατολή, προς το τέλος του τέταρτου έτους της βασιλείας του, δηλαδή μέσα σε λιγότερο από ένα χρόνο απ’ την άφιξη της τουρκικής πρεσβείας στη πρωτεύουσα του Βυζαντίου176. Μαζί με τους Βυζαντινούς πρέσβεις επέστρεφε στην Κεντρική Ασία και ο Μανιάχ με την ακολουθία του. Ο Ιωάννης της Εφέσου, αναφέρει ότι ήταν η πρώτη φορά που βυζαντινή πρεσβεία έφθανε «σ’ αυτές τις πολυπληθείς και ισχυρές φυλές» 177 , όπως όμως είπαμε παραπάνω, σε τουρκική επιγραφή του Όρχον καταγράφεται ότι το 553 οι Βυζαντινοί είχαν στείλει εκπροσώπους για να συμμετάσχουν στη κηδεία του Boumin. Φθάνοντας στη Σογδιανή οι Βυζαντινοί, μετά από πορεία «πολλών ημερών», και αμέσως μόλις κατέβηκαν από τα άλογά τους, ήρθαν αντιμέτωποι με μερικούς από τους Τούρκους που προσπαθούσαν να τους πουλήσουν σίδερο. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ήθελαν να δείξουν ότι είχαν περίσσευμα απ’ αυτό το μέταλλο, αν και συνέβαινε το αντίθετο. Η σκηνή αυτή δείχνει ότι υπήρχε οργανωμένη προπαγάνδα στην τουρκική αυτοκρατορία, που είχε ώς σκοπό να αποπλανήσει τους πρέσβεις ξένου κράτους (παρ’ότι τώρα δεν ήταν εχθρικό). Η αποπλάνηση του εχθρού ήταν ένα μέσο που εφαρμοζόταν συχνά, κυρίως στους 176

Για την πρεσβεία του Ζημάρχου, βλ. Chavannes, Documents, σελ.237 κ.έ. Sinor, “The Historical Role”, σελ. 431. Grousset, L’ Empire, σελ. 84. Miyakawa-Kollautz, Die Hephthaliten, σελ. 96. Vernadsky, Ancient Russia, σελ. 183. Zhang, Η Κίνα, σελ. 127, 217-218, 285. Sinor-Klyashtorny, “The Türk Empire”, σελ. 333. Boulnois, The Silk Road, σελ. 148. ο Ιωάννης της Εφέσου VI, 22, αναφέρει ότι η πρεσβεία στάλθηκε το 7ο έτος της βασιλείας του Ιουστίνου. 177 Ιωάννης Εφέσου, VI, 23.

59

δρόμους. Έτσι, όπως θα δούμε παρακάτω, ο Ζήμαρχος, κατά την επιστροφή του, προσπαθεί να αποπλανήσει τους Πέρσες, στέλνοντας μερικούς από άλλον δρόμο, ενώ ο Τούρξανθος κατηγορεί τους Βυζαντινούς ότι αποκρύπτουν επιμελώς από τους ανθρώπους του τους άλλους δρόμους που οδηγούν στο Βυζάντιο, πέρα από τον δύσκολο δρόμο του Καυκάσου. Ακολούθησε η σκηνή του εξαγνισμού του Ζημάρχου και της αποπομπής των πονηρών πνευμάτων, αφού οι Τούρκοι άναψαν φωτιά και είπαν τα απαραίτητα ξόρκια που παρουσιάζονται μ’ ενάργεια από τον Μένανδρο178. Η συνάντηση του χαγάνου με τον Ζήμαρχο έγινε στην κοιλάδα του όρους Εκτάγ, που ο Μένανδρος μεταφράζει ώς «xrusou=n oÃroj» και που παρακάτω, όταν αναφέρεται στη πρεσβεία του Ουαλεντίνου, ονομάζει Εκτέλ179. Ο Θεοφύλακτος Σιμοκάττης, ονομάζει το όρος με την ελληνική του ονομασία, το τοποθετεί 400 μίλια από το όρος Ικάρ και πιστεύει ότι το όνομά του οφείλεται στη αφθονία των καρπών που παράγονται και των ζώων που τρέφονται σ’ αυτό. Τέλος, μας δίνει την πληροφορία ότι το όρος αυτό παραδίδεται στον «επικρατέστερο» χαγάνο 180 . Ο Chavannes σημειώνει ότι μόνο το όνομα Εκτέλ σημαίνει «xrusou=n oÃroj» και ότι αυτό είναι διαφορετικό από το Εκτάγ, το οποίο σημαίνει «Λευκό όρος» 181 . Ορισμένοι ερευνητές ταυτίζουν το Εκτέλ με τα Αλτάϊα (Altoun), ονομασία που σημαίνει «xrusou=n oÃroj» 182 , πράγμα που ο Chavannes απορρίπτει, προτείνοντας, ταυτόχρονα, μετά από υπολογισμούς των περιοχών δράσης και διαμονής των Δυτικών Τούρκων, τα όρη A-kie ή A-kie-t’ien, βόρεια του Koutcha, που σημαίνει «λευκό όρος»183. Οι Βυζαντινοί απεσταλμένοι είδαν τον Σιζάβουλο 178

Μένανδρος, σελ. 118: «eÀteroi de/ tinej tou= fu/lou tou= kata\ sfa=j au)tou\j a)nafane/ntej, ouÁj eiånai eÃlegon tw½n a)paisi¿wn e)lath=raj, a)gxou= hÅlqon tw½n periì Zh/marxon: kaiì toi¿nun aÀpanta oÀsa e)pefe/ronto forti¿a a)ra/menoi eÃqesan e)n me/s%. eiåta toiÍj tou= liba/nou kla/doij pu=r a)na/yantej tv= Skuqikv= fwnv= ba/rbara aÃtta r(h/mata u(peyiqu/rizon, e)pipatagou=ntej de\ kw¯dwni¿ tini kaiì tumpa/n% uÀperqen tou= fo/rtou perie/feron to\ fullw½dej tou= liba/nou tv= flogiì lakizo/menon, kaiì aÀma gino/menoi maniw¯deij kaiì e)mbrimou/menoi ta\ ponhra\ a)pelau/nein e)do/koun: ouÀtw ga\r a)potro/paioi¿ tinej eiånai kaiì a)leci¿kakoi e)do/koun. a)podiopomphsa/menoi dh\ ouÅn, w¨j %Óonto, ta\ dusxerh= Zh/marxo/n te au)to\n di' au)th=j parh/gagon th=j flogo/j, wde/ te eÃdocan kaiì sfa=j a)fagni¿zein». 179

Μένανδρος, σελ. 178. Moravscik, Byzantinoturcica, σελ. 122. Θεοφύλακτος Σιμοκάτης, σελ. 260. Haussig, “Theophylakts”, σελ. 381, 387. 181 Chavannes, Documents, σελ. 235-236. 182 Για το Εκτάγ/Εκτέλ, βλ, και Moravscik, Byzantinoturcica, σελ. 122. 183 Chavannes, Documents, σελ. 236-237, 241. Ο Blockley αν και πιστεύει ότι το Ektel είναι παραλλαγή του Ektağ (Μένανδρος, σελ. 277, σημ. 232), απορρίπτει τα Αλτάϊα (Μένανδρος, σελ. 264, σημ. 129). Βλ. επίσης Baldwin, Menander, σελ. 118: “The repetition of effects, such as the two Golden Mountains, Ektag and Ektel, is not reasonable since they do seem to be quite different places”. Επίσης, 180

60

μέσα στη σκηνή του, πάνω σε καθέδρα χρυσή με δύο τροχούς, που ήταν δυνατό να μεταφερθεί, όταν χρειαζόταν, από ένα άλογο. Αφού χαιρέτισαν τον χαγάνο και του πρόσφεραν τα δώρα που έφερναν, ο Ζήμαρχος του είπε πως στάλθηκε

από

τον

βασιλιά

του

να

εκφράσει

τις

ευχές

του

για

«tu/xhn ai¹si¿an te kaiì a)gaqh/n» σ’ ένα φίλο των Ρωμαίων και του Ρωμαϊκού κράτους, καθώς και να παραμείνει αήττητος και να υποτάσσει τους εχθρούς του. Ευχήθηκε επίσης να μην χαλάσει η φιλία τους από «κακό μάτι», βεβαίωσε τη φιλία του για τα τουρκικά φύλα και όσες φυλές ήταν υποταγμένες στους Τούρκους και ο Σιζάβουλος ανταπέδωσε με τον ίδιο τρόπο, παγιώνοντας έτσι την τουρκοβυζαντινή φιλία. Επακολούθησε δείπνο στη σκηνή του Τούρκου χαγάνου και τις άλλες μέρες σε διαφορετικές σκηνές που ο Μένανδρος περιγράφει λεπτομερειακά 184 . Το γεγονός ότι τότε πράγματι στερεώθηκε η βυζαντινοτουρκική φιλία (και όχι κατά την πρεσβεία του Μανιάχ, στην οποία ετέθησαν οι βάσεις), γίνεται φανερό και από την τελευταία βυζαντινή πρεσβεία Giraud, L’Empire, σελ. 181-182: « A propos d’une autre Äk-tag, Chavannes (D.T.O., pp. 235-236 et 237) a ouvert une discussion fort intéressante. Il s’agit du mont où l’ambassade de Zémarque de Cilicie, en 568, trouve la résidence du quaghan Dizaboul (=Istämi). D’ après Ménandre, qui a raison, le nom de la montagne est bien Äk-tag (Εκτάγ) et signifie « la montagne d’or » (xrusou=n oÃroj). Tenant comte de la transcription chinoise A-kie-t’ien, Chavannes maintient la lecture Aq tag et la traduction « montagne blanche ». Si notre lecture de B.T. s’avère exacte, elle aurait l’avantage de confirmer par une source turque le témoignage du Ménandre. Chavannes a eu, en tous cas, le mérite de localiser le séjour du qaghan turc occidental : au Nord de Koutcha, dans la vallée du Tekes. Grousset (Empire, 128 et 129) identifie l’ Aktag avec les T’ien chan, ce qui rejoint le point de vue de Chavannes, mais place le campement du Qaghan, plus au Sud et à l’Est dans le vallée du haut Youldouz au N.O. de Karachar. Si l’on admet avec Grousset lui-même que le campement d’hiver des Turcs Occidentaux était situé soit sur les bordes de l’Issik Koul, soit dans la vallée du Talas, la localisation de Chavannes est plus vraisemblable, étant donné la distance considérable qui sépare le haut Youldouz de la vallée du Talas et même de l’ Issyk Koul. » Ο Cahun, Asie, σελ. 4, υποσημ. 2, αναφέρει: « L’étymologie ordinaire d’Altaï, Altyn Dagh, ‘montagne d’or’, est contraire à la phonetique turque. Atlaï, dans les dialectes turcs du pays, se décompose en Al-taïga, ‘la haute forêt’. Voir l’expilication et les exemples dans le dictionnaire général de Radloff, p. 402, au mot Altaï correspond exactement à notre celtique Morvan et au Hochwald des Allemends ». Βλ. και Bury, “The Turks”, σελ. 417, 420, 421, 426. MiyakawaKollautz, Die Hephthaliten, σελ. 115-117. Christian, A History, σελ. 255. Пигулевская, Византия, σελ. 206-207. 184 Μένανδρος, σελ. 118-120: «eiåta to\ loipo\n e)tra/phsan e)j qoi¿nhn, kaiì panhmeri¿# eu)wxou/menoi diete/loun e)n au)tv= dh/pou tv= skhnv=. kateskeu/asto de\ au)t%½ e)c u(fasma/twn shrikw½n te kaiì diapepoikilme/nwn toiÍj xrw¯masin eu)te/xnwj. oiãn% me\n ouÅn e)xrh/santo, ou)x o(moi¿% de\ t%½ par' h(miÍn e)kqlibome/n% e)k th=j a)mpe/lou: ou) ga\r dh\ a)mpelofo/roj au)toiÍj h( gh= ou)de\ mh\n e)gxwria/zei par' au)toiÍj to\ toio/nde ge/noj: e(te/rou de/ tinoj barbarikou= e)neforh/qhsan gleu/kouj. kaiì a)nexw¯rhsan oÀpoi au)toiÍj h( kata/lusij hÅn. eiåta e)j to\ auÃrion e)n e(te/r# tiniì kalu/bv cunh=lqon, h)mfiesme/nv de\ kaiì katapepoikilme/nv ou)k aÃllwj e)c i¸mati¿wn shrikw½n, eÃnqa kaiì a)ga/lmata dia/fora tv= morfv= ei¸sth/kei. o( de\ Siza/bouloj e)ni¿zanen e)piì kli¿nhj tino\j oÀlhj e)k xrusou=. kata\ de\ dh\ to\ me/son tou= e)ndiaith/matoj ka/lpeij te xrusaiÍ kaiì perirranth/ria, eÃti te pi¿qoi xrusoiÍ. qoinhsa/menoi d' ouÅn kaiì auÅqij kaiì ta\ oÀsa e)xrh=n e)n po/t% ei¹po/ntej te kaiì a)khkoo/tej a)nexw¯rhsan. tv= e(ch=j e)n e(te/r# e)ge/nonto diai¿tv. eÃnqa cu/linoi ki¿onej hÅsa/n tinej e)ndedume/noi xrus%½, xrush/lato/j te kli¿nh o(moi¿wj, hÀntina/ ge dh/pou kaiì taw½nej xrusoiÍ te/ttarej v)w¯roun. kata\ de\ dh\ to\ e)mpro/sqion th=j diai¿thj e)piì polu\ parete/tanto aÀmacai, e)n aiâj polu/ ti xrh=ma a)rgu/rou e)ph=n, di¿skoi te kaiì kana=, ou) mh\n a)lla\ kaiì tetrapo/dwn i¹nda/lmata pleiÍsta, kaiì au)ta/ ge dh/pouqen a)rguropoi¿hta ou)de/n ti a)po de/onta tw½n par' h(miÍn. ouÀtw me\n ouÅn t%½ tw½n Tou/rkwn h(gemo/ni eÃnesti xlidh=j».

61

του

Ουαλεντίνου,

όπου

γίνεται

λόγος

για

σπονδές:

«aÁj eÃqento Silzi¿boulo/j te kaiì ¹IoustiÍnoj o( basileu/j, Zhma/rxou prw¯185

tou e)keiÍse foith/santoj...»

Ο Τούρκος χαγάνος ήταν αποφασισμένος να εκστρατεύσει εναντίον των Περσών και επέτρεψε στον Ζήμαρχο μαζί με είκοσι Βυζαντινούς ακολούθους του να τον ακολουθήσουν, ενώ οι υπόλοιποι Ρωμαίοι που είχαν λάβει μέρος στην πρεσβεία, θα επέστρεφαν στη χώρα των Χολιατών186, μέχρι ο Ζήμαρχος να τους συναντήσει κατά την επιστροφή του. Αν ληφθεί υπόψη ότι οι ακόλουθοι του Ζημάρχου που κατευθύνθηκαν προς την περιοχή των Χολιατών δεν πρέπει να ήταν λίγοι, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι η βυζαντινή πρεσβεία που στάλθηκε στον Τούρκο χαγάνο ήταν πολυμελής. Φθάνοντας ο Σιζάβουλος στη θέση Ταλάς, μεταξύ του ποταμού Chu και Ιαξάρτη (Syr Daria), όπου ρέει ποταμός με το ίδιο όνομα (Talas), περίπου 300 χλμ. σε ευθεία γραμμή, δυτικά-βορειοδυτικά της σημερινής Τασκένδης, συναντήθηκε με περσική πρεσβεία. Ο Σιζάβουλος κάλεσε τον Βυζαντινό καθώς και τον Πέρση πρέσβη σε δείπνο, τοποθετώντας τους Ρωμαίους σε τιμητικότερη θέση. Ο Τούρκος χαγάνος κατηγορούσε τους Πέρσες λέγοντας ότι είχε αδικηθεί απ’ αυτούς κι έτσι αναγκαζόταν τώρα να πολεμήσει εναντίον τους, αλλά ο Πέρσης απεσταλμένος απέρριψε όλες της κατηγορίες του Σιζάβουλου, με τέτοιο θάρρος και θράσος που εξέπληξε τους παριστάμενους. Μετά την αναχώρηση των Περσών, ο Σιζάβουλος κάλεσε τον Ζήμαρχο και τους συντρόφους του και αφού επαναβεβαίωσε τη φιλία του προς τους Ρωμαίους τον άφησε να αναχωρήσει προς το Βυζάντιο. Μαζί του έστειλε κάποιον άλλο πρέσβη (γιατί, στο μεταξύ, ο Μανιάχ είχε πεθάνει), που ονομαζόταν Ταγμά και είχε το αξίωμα του ταρχάν187. Μαζί του στάλθηκε και ο

185

Μένανδρος, σελ. 172. Εδώ το «πρώτου», προφανώς σημαίνει πρώτος από μια σειρά πρεσβειών που θα ακολουθούσαν πολύ σύντομα. 186 Ο Vaissière, Histoire, σελ. 251, ταυτίζει τους Χολιάτες με τους Χορεσμίους και ο Valhé, “Projet” , σελ. 211, με τους Τουρκμένιους , βόρεια της Κασπίας, αλλά όπως παρατηρεί ο Blockley (Μένανδρος, σελ. 264-65, σημ. 135) είναι πολύ βόρεια. Νομίζουμε ότι σωστά ο Blockley τους ταυτίζει με κλάδο των Δυτικών Τούρκων. Λογικά οι Χολιάτες πρέπει να βρίσκονταν δυτικά η βορειοδυτικά του Ταλάς, προς τον Ώξο, αφού κατά την επιστροφή του από την Περσία, ο Ζήμαρχος θα περνούσε από εκεί. Οι Dani-Litvinsky-Zamir, “Eastern Kushans”, σελ. 181, συνδέουν τους Χολιάτες με τους Καρλούκους, τους Khalaj ή τους Εφθαλίτες. 187 Για το αξίωμα, βλ. Moravscik, Byzantinoturcica, B΄, σελ. 299 κ.ε. Chavannes, Documents, σελ 239. Cahun, Asie, σελ. 58. Η λέξη Ταρχάν προέρχεται από τη ρίζα tar και το khan, που σημαίνει άρχοντας.

62

γιος του Μανιάχ, ο οποίος, αν και πολύ μικρός, είχε τον τίτλο του πατέρα του, ερχόμενος, δεύτερος στη πρεσβεία μετά τον Ταγμά. Ο Μένανδρος πιστεύει ότι δόθηκε η τιμή αυτή στο γιό του Μανιάχ, εξαιτίας της ικανότητας και αφοσίωσης του πατέρα του στον Τούρκο χαγάνο188. Πρέπει να σημειώσουμε όμως

ότι

ο

ίδιος

ο

Μένανδρος

αναφέρει

ότι

ο

Μανιάχ

tw½n

Sogdai+tw½n proeisth/kei, πράγμα που μας κάνει να πιστεύουμε ότι η ιδιότητα

του πρέσβη δίνονταν αυτόματα στον γιό. Κάτι τέτοιο εξυπηρετούσε και τις δύο πλευρές. τους Σόγδιους, γιατί εξασφαλιζόταν η συνέχεια της ίδια άρχουσας τάξης και τους Τούρκους, γιατί δεν προέβαιναν σε αλλαγές της δομής στις κοινωνίες που ενέταξαν στην αυτοκρατορία τους. Ο Ζήμαρχος και η ακολουθία του συναντήθηκε με το υπόλοιπο τμήμα της βυζαντινής πρεσβείας, που είχε νωρίτερα αποσταλεί στη χώρα των Χολιατών, και από την πρωτεύουσα της τελευταίας πήραν τον δρόμο για το Βυζάντιο, περνώντας από διάφορα φρούρια. Ενώ προχωρούσαν, ο ηγεμόνας των εκεί φυλών, ακούγοντας για το πέρασμα της βυζαντινής πρεσβείας, ζήτησε από τον Σιζάβουλο την άδεια να στείλει και αυτός αντιπροσώπους από το έθνος του, «e)piì qe/an th=j

¸Rwmai+kh=j politei¿aj»

189

. Ο Σιζάβουλος

συναίνεσε, αλλά όταν άρχισαν και άλλοι ηγεμόνες εθνών να ζητούν το ίδιο πράγμα, ο Τούρκος χαγάνος αρνήθηκε σε όλους, εκτός από τον αρχηγό των Χολιατών. Αφού παρέλαβαν και αυτόν οι Ρωμαίοι πρέσβεις, προχωρώντας για μεγάλο διάστημα κατά μήκος του ποταμού Ωήχ (Ώξου), έφθασαν στη «li¿mnh th\n aÃpleton e)kei¿nhn kaiì eu)reiÍan», η οποία προφανώς πρέπει να ταυτιστεί με την Αράλη, που οι Βυζαντινοί αντίκρυζαν για πρώτη φορά. Μέχρι εδώ μπορούν να γίνουν οι εξής παρατηρήσεις: α) Το γεγονός ότι διάφοροι λαοί, υποταγμένοι στους Τούρκους, ήθελαν να συμμετάσχουν στην πρεσβεία προς την Κωνσταντινούπολη, για να δούν τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία και την πρωτεύουσά της, για την οποία είχαν ακούσει πολλά, δείχνει όχι μόνο την υποταγή τους στους Τούρκους, αλλά και την εύκολη πρόσβαση προς το Taramak ή tarımak σημαίνει «καλλιεργώ τη γη». Άρα Ταρχάν ήταν οι άρχοντες των αγροτικών κοινωνιών που ήταν υποτελής στους Τούρκους. 188 Μένανδρος, σελ. 122. 189 Μένανδρος, σελ. 124. Πρβλ. Chrysos, “Some Aspects”, σελ. 15: “…should be thus, no doubt that, at least as far as Menander can witness, the Romans of the sixth century recognised their rival in the East as possessing the same state quality as the Roman state.”

63

Βυζάντιο από τη στιγμή που οι Τούρκοι ενοποίησαν το χώρο μέχρι και δυτικά της Κασπίας, πράγμα που διευκόλυνε τις επαφές. Αυτό θα συνέβαλλε και στη δική τους οικονομική ωφέλεια, αφού θα ήταν δυνατό, καθώς βρίσκονταν πάνω στο δρόμο πρόσβασης προς το Βυζάντιο, να προωθούν και τα δικά τους προϊόντα. β) Αφού η πρεσβεία είχε αφήσει τη χώρα των Χολιατών και βρισκόταν κοντύτερα προς αυτή, η αποστολή πρεσβείας προς τον Τούρκο χαγάνο που βάδιζε εναντίον της Περσίας, νοτιότερα της χώρας των Χολιατών για τις απαραίτητες συνεννοήσεις σχετικά με την άδεια αναχώρησης για το Βυζάντιο εκπροσώπων των υποταγμένων φυλών, απαιτούσε χρόνο και ο Ζήμαρχος με την πρεσβεία του όφειλαν να περιμένουν και να καθυστερήσουν την επάνοδό τους προς την βυζαντινή πρωτεύουσα. γ) Η χώρα των Χολιατών πρέπει να βρισκόταν δυτικά της θέσης Ταλάς, όχι όμως πολύ κοντά στον Ώξο, γιατί οι πρέσβεις συνάντησαν και άλλα έθνη πριν φτάσουν στο ποτάμι. Δε γνωρίζουμε σε ποιο σημείο συνάντησαν το ποτάμι, για να το ακολουθήσουν έπειτα μέχρι τη λίμνη Αράλη, όπου εκβάλλει, πρέπει να ήταν όμως αρκετές μέρες πορείας νότια, αφού αναφέρεται ότι μέχρι να φθάσουν στη λίμνη περπάτησαν ατραπόν «ουδαμώς ολίγην»190. Από την Αράλη ο Ζήμαρχος έστειλε κάποιον Γεώργιο στην Κωνσταντινούπολη, μέσω της πιο σύντομης αλλά a)nu/drou οδού μέσα από την έρημο, μαζί με 12 Τούρκους, με σκοπό να κομίσει επιστολή με την οποία να προαναγγέλλεται η επάνοδος των πρέσβεων από την χώρα των Τούρκων191. Προφανώς στην ομάδα του Γεωργίου ήταν και ορισμένοι από τους Βυζαντινούς ακόλουθους του Ζημάρχου, ενώ πρέπει να θεωρηθεί βέβαιο ότι και ορισμένοι άλλοι Τούρκοι παρέμειναν στην κυρίως πρεσβεία. Ο Ζήμαρχος, βαδίζοντας 12 μέρες στα αμμώδη παράλια της λίμνης και μετά από δύσβατους χώρους και πέρασμα ποταμών, διάβηκε τον Αττίλα (Βόλγα) και έφθασε στο τουρκικό φύλο των Ουγούρων, που ανήκαν επίσης

190

Υπάρχει ασυμφωνία ώς προς την πορεία του Ζημάρχου μετά τη θέση Talas (βλ. Μένανδρος, σελ. 265-66, σημ. 140). 191 Ο Blockley (Μένανδρος, σελ. 266) πιστεύει ότι δεν ήταν αναγκαίο ο Γεώργιος να πήρε διαφορετική οδό, ενώ οι άλλοι ακολούθησαν τις ακτές της λίμνης. Το πιθανότερο είναι ο Γεώργιος να πήρε άλλον δρόμο και να πέρασε την Κασπία με πλοίο (Κορδώση, Ιστορικογεωγραφικά Πρωτοβυζαντινών, σελ. 117).

64

στην επικράτεια του Σιζάβουλου192. Στη συνέχεια λήφθηκαν επανειλημμένα μέτρα, ώστε να μην πέσουν στα χέρια των Περσών που ενέδρευαν για να συλλάβουν τους Βυζαντινούς πρέσβεις193, όταν έφτασαν όμως στην Αλανία, ο ηγεμόνας της Σαρώσιος, ενώ δέχτηκε με ευχαρίστηση τον Ζήμαρχο και την ακολουθία του, απαίτησε από τους Τούρκους (αρά εκτός από τους 12 Τούρκους που ακολούθησαν τον Γεώργιο υπήρχαν και άλλοι, ίσως περισσότεροι, με τον Ζήμαρχο) να καταθέσουν πρώτα τα όπλα και μετά να παρουσιαστούν σ’ αυτόν. Φιλονικούσαν γι’ αυτήν την υπόθεση επί τρείς μέρες με διαιτητή τον Ζήμαρχο, ώς ότου, στο τέλος, οι Τούρκοι δέχτηκαν τους όρους του Σαρώσιου. Το παραπάνω συμβάν δείχνει ότι υπήρχε μεγάλος φόβος και καχυποψία για τους Τούρκους, εκ μέρους των άλλων λαών. δεν τους είχαν εμπιστοσύνη και πιθανότατα πίστευαν ότι δεν θα αργούσαν να επιτεθούν και εναντίον τους. Στη συνέχεια, λαμβάνοντας και άλλα προστατευτικά μέτρα, για να μην πέσει στα χέρια των Περσών που ενέδρευαν σε διάφορες περιοχές (ο Σαρώσιος υπέδειξε στον Ζήμαρχο να μην προχωρήσει μέσω της Μιυσιμιανής, επειδή στη Σουανία είχαν στήσει ενέδρα οι Πέρσες, αλλά μέσω της Δαρεινής) 194 , ο Ζήμαρχος έφθασε στον Εύξεινο και την Τραπεζούντα, απ’ όπου,

«dhmosi¿% iàpp%»

(δηλαδή

του

ταχυδρομείου),

έφθασε

στην

Κωνσταντινούπολη. Η αποστολή του ήταν σε όλα τα σημεία επιτυχής. Αυτός είναι ο λόγος που μνημονεύεται από τον Μένανδρο και που οι Πέρσες φρόντισαν να μειώσουν τις κακές συνέπειες γι’ αυτούς, είτε επιχειρώντας να δωροδοκήσουν τους λαούς της περιοχής, όπως τους Αλανούς και Σαβείρους, για να τους έχουν με το μέρος τους, κάτι που ανάγκαζε τους Βυζαντινούς να προσφέρουν διπλάσια χρήματα195, είτε επιτιθέμενοι στην Ευδαίμονα Αραβία196,

192

Μένανδρος, σελ. 124: «tau/tv toi o( tw½n Ou)gou/rwn h(gou/menoj, oÁj die/swzen e)keiÍse tou= Βλ. επίσης Chavannes, Documents, σελ. 238. 193 Μένανδρος, σελ. 124. Όταν, μετά τον Βόλγα, έφθασαν στους Ουγούρους, αυτοί πληροφόρησαν τον Ζήμαρχο ότι στα δάση του Κωφήνα ποταμού ενέδρευαν 4000 Πέρσες, ώστε να τους συλλάβουν. Harmatta-Litvinsky, “Tocharistan”, σελ. 367-368: “It was also unsafe because, from their fortresses on the limes Sasanicus in the Caucasus, the Sassanians controlled the land to the north up to the Kuban valley.” 194 Μένανδρος, σελ. 126: «…tau=ta e)peiì eÃgnw o( Zh/marxoj, dia\ th=j Miusimianh=j eÃsteilen Sizabou/lou to\ kra/toj».

a)xqofo/rouj de/ka me/tacan a)poferome/nouj a)path/sontaj Pe/rsaj t%½ proekpemfqh=nai th\n me/tacan kaiì proterh=sai tv= o(d%½, e)k tou/tou te u(potoph=sai w¨j e)j to\ auÃrion pare/stai kaiì o( Zh/marxoj. kaiì oi¸ me\n a)xqofo/roi %Óxonto a)pio/ntej, Zh/marxoj de\ dia\ th=j Dareinh=j parege/neto e)j ¹Ayili¿an…» 195 196

Μένανδρος, σελ. 162-163.Chavannes, Documents, σελ. 239. Θεοφάνης Βυζάντιος, σελ. 271.

65

ώστε να αποστερήσουν τους Βυζαντινούς από ένα έρεισμα στο θαλασσινό δρόμο του μεταξιού, σε αντίβαρο για την επερχόμενη βυζαντινοτουρκική συμμαχία. γ) Η στρατηγική πλευρά των γεγονότων. Οι Τούρκοι κύριοι ρυθμιστές στον ευρασιατικό χώρο, από το Βυζάντιο και την Περσία ώς την Κίνα. Σύμφωνα με όσα έχουν αναφερθεί παραπάνω, η τουρκοσογδιανή πρεσβεία του 567 είχε διπλό σκοπό. Αν οι Σογδαΐτες ενδιαφέρονταν για την προώθηση του μεταξιού (ο Μένανδρος μνημονεύει ότι κατά την επιστροφή της πρεσβείας του Ζημάρχου μεταφέρονταν από τους Βυζαντινούς και φορτία μεταξιού) 197 , οι Τούρκοι ενδιαφέρονταν και, ή κυρίως, για συμμαχία και σύμπραξη εναντίον του κοινού εχθρού, των Περσών. Όπως είδαμε οι περσοτουρκικές σχέσεις είχαν εκτραχυνθεί, με αποτέλεσμα να φτάσουν ακόμη και σε αφαίρεση ζωής πρέσβεων, εκ μέρους των Περσών, πράγμα που ούτως ή άλλως σήμαινε πόλεμο με τους Τούρκους. Εκείνη τη στιγμή η πρόταση του Μανιάχ για άμεση πώληση της μετάξης απευθείας στους Βυζαντινούς ήταν για τους Τούρκους ό,τι καλύτερο μπορούσαν να περιμένουν, δεδομένου ότι αν παρέσυραν τους Βυζαντινούς σε πόλεμο εναντίον των Περσών, θα διευκολύνονταν ιδιαίτερα. Η πρόταση των Τούρκων της πρεσβείας του Μανιάχ για συνεργασία εναντίον των Περσών δεν άφησε αδιάφορο τον Ιουστίνο Β΄. Ο Μένανδρος, σε ειδική παράγραφο, μνημονεύει ότι ο κυριότερος λόγος που συνέβαλε ιδιαίτερα, ώστε ο Ιουστίνος να αρχίσει πόλεμο με τους Πέρσες, ήταν το γεγονός ότι οι Τούρκοι εισέβαλαν στην Μηδική (Περσία) λεηλατώντας, στέλνοντας συγχρόνως και πρεσβεία στο Βυζάντιο, με σκοπό να αγωνιστούν και οι Βυζαντινοί εναντίον των Περσών, που ήταν κοινός εχθρός, ενώ συγχρόνως θα έδειχναν και τη φιλία τους προς τους Τούρκους. Ενεργώντας έτσι, οι Πέρσες ευρισκόμενοι ανάμεσα σε δύο δυνάμεις, θα υπέκυπταν. Ο Ιουστίνος, συνεχίζει ο Μένανδρος, πείσθηκε ότι μ’ αυτόν τον τρόπο η Περσική αυτοκρατορία θα

197

Μένανδρος, σελ. 126.

66

καταστρεφόταν κι έτσι έκανε το παν ώστε να διευκολύνει τη φιλία με τους Τούρκους198. Ασφαλώς η εκστρατεία των Τούρκων στην Περσία πρέπει να ταυτιστεί με την εξόρμηση του Σιζάβουλου το έτος 569199, όταν ο Ζήμαρχος βρισκόταν ακόμη στην Κεντρική Ασία και παρακολούθησε, ώς ένα σημείο, την εκστρατεία, ενώ η πρεσβεία των Τούρκων που προέτρεπε τους Βυζαντινούς να συμπολεμήσουν πρέπει να ήταν εκείνη του Ταγμά, που έφθασε στην Κωνσταντινούπολη μαζί με τον Ζήμαρχο (το 570). Όπως αναφέρει και ο Μένανδρος, ο Ιουστίνος πείστηκε κι έτσι άρχισε και πάλι ο αγώνας εναντίον των Περσών, ο οποίος άρχισε το έτος 572 (και ουσιαστικά τελείωσε το 591)200. Οι Τούρκοι είχαν ετοιμάσει τα πράγματα από κάθε πλευρά και φαίνεται ότι η περσοτουρκική διένεξη δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία. Ο Χοσρόης δε θα ήταν τόσο αφελής να καταργήσει την περσοτουρκική συνεργασία που επέφερε τόσους καρπούς. Από το γεγονός ότι ο Πέρσης βασιλιάς ήταν εναντίον της εισόδου των Τούρκων πρέσβεων στην περσική επικράτεια201, πιστεύοντας ότι «pa/nth a)cu/mforon eiånai Pe/rsaij fili¿an qe/sqai w¨j Tou/rkouj: to\ ga\r Skuqiko\n eiånai pali¿mbolon», φαίνεται ότι είχε δείγματα αλλαγής στάσης

των Τούρκων. Είναι φυσικό οι Τούρκοι, μετά την υποταγή των Εφθαλιτών, να εποφθαλμιούσαν και την ίδια την Περσία ή τουλάχιστον τα εδάφη εκείνα που οι Πέρσες οικειοποιήθηκαν μετά τη διάλυση του κράτους των Εφθαλιτών, με τουρκική σύμπραξη. Σ’ αυτό το συμπέρασμα οδηγούν και οι επαφές των Τούρκων με την τέταρτη μεγάλη δύναμη της Ευρασίας, την Κίνα. Το ίδιο έτος που οι Τούρκοι έστελναν την πρεσβεία στο Βυζάντιο, ο Κινέζος αυτοκράτορας της δυναστείας των Chou (Tcheou), που είχαν αντικαταστήσει στη Β. Κίνα την δυναστεία των δυτικών Wei (Tabgaç, T’opa), παντρεύτηκε , όπως ήδη αναφέραμε, πριγκίπισσα της τουρκικής οικογένειας A-che-na (Ashina 阿史那), κόρη του χαγάνου Mu-han των Ανατολικών Τούρκων (αυτή την περίοδο Ανατολικοί και Δυτικοί Τούρκοι ήταν ακόμη ενωμένοι), στον οποίο και

198

Μένανδρος, σελ. 146. Βλ. και Dickens, Medieval, σελ. 55. 200 Ο Chavannes, Documents, σελ. 239, τον χρονολογεί από το 571 ώς το 590. 201 Μένανδρος, σελ. 112: «ou)damw½j ga\r au)t%½ hÃreske ta\ toia/de, w¨j aÄn mh\ tou/toij toiÍj Persw½n e)mbateu/ein o(ri¿oij.» 199

e)nqe/nde aÃdeia eÃsoito

67

έστελνε κάθε χρόνο φόρο, συμπεριλαμβανομένων 100.000 τεμαχίων μεταξιού202. Προηγήθηκαν μια τουρκική πρεσβεία του έτους 566 και δύο του έτους 567 που είχαν αποδέκτες και τα δύο βορινά κράτη της Κίνας, δηλαδή τους Chou και τους Ch’i203. Το επόμενο έτος, 567, τουρκική πρεσβεία έφθανε στην Κίνα, ενώ το 572 οι πρέσβεις της κινεζικής πρεσβείας που έφθασε στη χώρα των Ανατολικών Τούρκων, μετά τον θάνατο του χαγάνου τους Mu-han, είχαν το σθένος να αντιταχθούν στην απαίτηση των Τούρκων να χαράξουν τα πρόσωπά τους προς συμμετοχή σε πένθος 204 , κάτι που δεν μπόρεσε να αποφύγει η βυζαντινή πρεσβεία του Ουαλεντίνου τέσσερα χρόνια αργότερα. Οι Τούρκοι ήλεγχαν πλήρως την κατάσταση από την Ανατολή ώς τη Δύση. Οι Chou ήταν ουσιαστικά υποτελείς τους. Οι Τούρκοι που έμεναν στην πρωτεύουσά τους , ντύνονταν με πολύτιμα ενδύματα και «έτρωγαν κρέας», ενώ από την άλλη πλευρά οι Ch’i, για να αποφύγουν τις επιδρομές, έκαναν τις ίδιες παραχωρήσεις, στέλνοντας στους Τούρκους συνεχώς δώρα. Από τις σκηνές τους, στο Orkhon, οι Τούρκοι ουσιαστικά κανόνιζαν τις υποθέσεις της Κίνας, ενώ το 582 έκαναν επιδρομές στις επαρχίες Shensi και Kansu205. Έτσι, η συνεννόηση με την αυτοκρατορία της Δύσης, το Βυζάντιο, ήταν για την ώρα το μέσον για να ταπεινώσουν τη πλησιέστερη μεγάλη δύναμη με την οποία είχαν εκτεταμένα σύνορα, την Περσία. Πράγματι, η εκστρατεία του Σιζάβουλου εναντίον της Περσίας, κατά τη διάρκεια της πρεσβείας του Ζημάρχου, δεν απέβλεπε μόνο στην τιμωρία του Πέρση βασιλιά για τη δηλητηρίαση των πρέσβεων. Φαίνεται πως το 569, έτος της εκστρατείας, αφαιρέθηκε από τους Πέρσες η Βακτρία 206 , δηλαδή η περιοχή εκείνη που έπεσε στα χέρια των Περσών μετά τον κοινό αγώνα με τους Τούρκους και τη συντριβή των Εφθαλιτών207. 202

Chavannes, Documents, σελ. 260. Valhé, “Projet”, σελ. 208. Wright, “The Sui”, σελ. 107. Eksedy, “Trade and War”, σελ. 134. 204 Chavannes, Documents, σελ. 240, σημ. 6.: « Il se trouva alors que leur kagan ( Mou-han mort en 572) mourut subitement ; les Turcs dirent à Wang K’ing : ‘En d’ autres circonstances, les ambassadeurs qui sont venus ici et qui ont trouvé notre royaume en deuil, se sont tous lacéré le visage en signe d’ affliction ; à plus forte raison, maintenant que nos deux pays sont amis et alliés, comment pourriezvous ne pas accomplir cet acte’? Wang K’ing refusa obstinément et n’obéit pas ; les Turcs, voyant que se résolution était bien prise, n’osèrent pas en définitive le contraire ». 205 Wright, “The Sui”, σελ. 106. 206 Βλ. και Grousset, The Empire, σελ. 82-83. 207 Πρβλ. Θεοφάνης Βυζάντιος, σελ 270: « Οι γαρ Τούρκοι τότε τα τε Σηρών εμπόρια και τους λειμένες κατείχον. ταύτα δε πρίν μέν Πέρσαι κατείχον. Εφθαλάνου δε των Εφθαλιτών βασιλέως, εξ ού 203

68

δ) Οι βυζαντινοτουρκικές πρεσβείες ώς το 576. Ως την τελευταία πρεσβεία των Βυζαντινών προς τους Δυτικούς Τούρκους, που αναφέρει ο Μένανδρος, εκείνη του Ουαλεντίνου, που πραγματοποιήθηκε το 576, ανταλλάγησαν μεταξύ των δύο κρατών άλλες πέντε πρεσβείες. Ο Μένανδρος μας παρέχει μόνον τα ονόματα των πρέσβεών τους, επ’ ευκαιρία της αναφοράς στους 106 Τούρκους που είχαν έρθει κι έμειναν στη βυζαντινή

πρωτεύουσα.

Aναφέρει

σχετικά

ο

Μένανδρος:

«e)nedh/moun ga\r thnikau=ta Tou=rkoi kata\ to\ Buza/ntion hÃdh e)k polloύ u(po\ tou= sfete/rou aÃllote aÃlloi e)ni¿ouj me\n ga\r au)tw½n

e)kpemfqe/ntej

eÃqnouj.

¹Anagka/sthj e)ntau=qa e)peko/misen e)j presbei¿an

e)keiÍse a)fiko/menoj, tine\j de\ aÀma Eu)tuxi¿% th\n aÃficin e)poih/santo kata\ th\n basili¿da po/lin, aÃlloi de\ e)tu/gxanon kata\ to\ Buza/ntion diatri¿bontej met' au)tou= dh=ta Ou)alenti¿nou pro/teron a)figme/noi diìj ga\r Ou)alentiÍnoj e)presbeu/sato w¨j

Tou/rkoujŸ, aÃlloi de\ su\n

de\ kaiì aÀma Pau/l% t%½ Ki¿liki...»

208

¸Hrwdian%½, o(moi¿wj

Τα ονόματα λοιπόν των πρέσβεων ήταν:

Αναγκάστης, Ευτύχιος, Ουαλεντίνος (ο ίδιος που συμμετείχε και στην τελευταία πρεσβεία), Ηρωδιανός και Παύλος ο Κίλιξ. Απ’ αυτούς ο πρώτος, ο Αναγκάστης, εξαιτίας του ονόματός του209, θεωρείται Τούρκος απεσταλμένος του χαγάνου στη Κωνσταντινούπολη210 . Ίσως το «e)keiÍse a)fiko/menoj» να σημαίνει ότι ήταν Τούρκος. Αν ισχύει αυτό, πρέπει να συμπεράνουμε ότι δεν ήρθαν άλλοι Τούρκοι πρέσβεις στην Κωνσταντινούπολη ή ότι ήρθαν αλλά δεν έφεραν μαζί τους Τούρκους υπηκόους. Γνωρίζουμε ότι στην πρώτη τουρκική πρεσβεία υπό τον Μανιάχ, όσοι Τούρκοι είχαν έρθει γύρισαν πίσω με την πρεσβεία του Ζημάρχου211. Όμως οι 12, τουλάχιστον, Τούρκοι που ήρθαν στην Κωνσταντινούπολη με τον Ταγμά κατά την επιστροφή του Ζημάρχου, λογικά πρέπει να μην συμπεριλαμβάνονται και το γένος έσχε την κλήσιν, Περόζην και Πέρσες νικήσαντος, αφηρέθησαν μεν τούτων οι Πέρσαι, δεσπόται δε κατέστησαν οι Εφθαλίται. Ους μικρώ ύστερον μάχη νικήσαντας Τούρκοι αφείλον εξ’αυτών και ταύτα». 208 Μένανδρος, σελ. 170, Chavannes, Documents, σελ. 239. 209 Πρβλ. το όνομα Αναγκαίος, Μένανδρος, σελ. 178. Moravscik, Byzantinoturcica, τ. Β΄, σελ. 69. 210 Chavannes, Documents, σελ. 239. 211 Μένανδρος, σελ. 116: «a)ph=ren e)k Buzanti¿ou cu\n au)t%½ Mania/x% kaiì toiÍj a)mf' au)to/n.»

69

ανάμεσα στους 106 Τούρκους, γιατί δε μνημονεύεται το όνομα Ταγμά ανάμεσα

στα

ονόματα

των

πρέσβεων

που

έφεραν

Τούρκους

στη

Κωνσταντινούπολη. Άρα ή πρέπει να έφυγαν κι αυτοί κατά την αποχώρηση του Ταγμά (είναι δύσκολο να το δεχτούμε γιατί με την πρεσβεία του Ζημάρχου η βυζαντινοπερσική φιλία εμπεδώθηκε και άρα πρέπει να είχαν γίνει όλα όσα χρειάζονταν για την παραμονή των Τούρκων υπηκόων) ή πρέπει να μη μνημονεύονται από τον Μένανδρο όλοι οι Τούρκοι πρέσβεις. Εξάλλου είναι πιθανότερο ο κάθε πρέσβης που έφθανε από τη μια πλευρά να συντροφεύονταν κατά την αναχώρησή του από πρέσβη της άλλης πλευράς (όπως έγινε με τον Ζήμαρχο και τον Ταγμά), γιατί δεν υπάρχει χρονικό περιθώριο να έφευγαν χωριστά. εκτός κι αν οι Τούρκοι από ένα χρονικό σημείο και μετά δεν έστελναν πρέσβεις στο Βυζάντιο. Η αποστολή τεσσάρων ή πέντε πρέσβεων από το Βυζάντιο στην έδρα των Δυτικών Τούρκων, από το 569, που γύρισε ο Ζήμαρχος (θεωρητικά μπορεί να ήταν και περισσότεροι, αν ληφθεί υπόψη ότι δεν ήταν αναγκαίο να ακολουθούσαν πάντα τον Βυζαντινό πρέσβη, όταν επέστρεφε, Τούρκοι), ώς το 576 που απεστάλη για δεύτερη φορά ο Ουαλεντίνος, μας προκαλεί έκπληξη, γιατί το χρονικό διάστημα είναι πολύ μικρό. Ο Ιωάννης Εφέσου μας παρέχει την πολύτιμη πληροφορία ότι ο Ζήμαρχος χρειάστηκε για το ταξίδι του δύο χρόνια 212 . Οι υπόλοιπες πρεσβείες πρέπει να χρειάστηκαν, η κάθε μια, λιγότερο χρόνο, όχι μόνο γιατί θα πρέπει να χρησιμοποιούσαν την πείρα της πρώτης πρεσβείας, αλλά και γιατί ο Ζήμαρχος, όπως είπαμε, καθυστέρησε λόγω της συμμετοχής του – ώς τη θέση Talas – στην εκστρατεία του Σιζάβουλου εναντίον των Περσών και της αναμονής, μετά την χώρα των Χολιατών, των αποστολών που έστελναν διάφορες κεντρασιατικές φυλές στον Τούρκο χαγάνο, για να τους επιτρέψει να στείλουν αντιπροσωπία στη Κωνσταντινούπολη. Πρέπει επομένως να υπολογίσουμε ότι ο χρόνος άφιξης μιας πρεσβείας από την Κωνσταντινούπολη στο όρος Εκτάγ (ή Εκτέλ;),

212

Ιωάννης Εφέσου, VI, 22. Επίσης αναφέρει ότι χρειάστηκαν ένα χρόνο να φθάσουν στην περιοχή τους, πράγμα που, αν είναι σωστό, δείχνει ότι το ταξίδι της επιστροφής ήταν συντομότερο. Επομένως υπήρξαν μεγάλες καθυστερήσεις, μεγαλύτερες από το ταξίδι επιστροφής.

70

παραμονής213 και επανόδου δεν πρέπει να ξεπερνούσε το 1,5 έτος. Το χρονικό διάστημα είναι πολύ μικρό, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι σχεδόν όλη η περιοχή βρισκόταν υπό τουρκική εξουσία, πράγμα που διευκόλυνε τις μετακινήσεις, ιδιαίτερα των πρέσβεων. Στα επτά λοιπόν χρόνια που μεσολάβησαν από την πρεσβεία του Ζημάρχου σ’ εκείνη του Ουαλεντίνου είναι δυνατό να στέλνονταν από την Κωνσταντινούπολη τέσσερις ή πέντε πρέσβεις. Οι επαφές με τους Τούρκους ήταν ούτως ή άλλως, πολύ πυκνές και τούτο δείχνει τη μεγαλύτερη σημασία που έδινε το Βυζάντιο. Σχεδόν αμέσως με την επιστροφή ενός πρέσβη, πρέπει να αναχωρούσε άλλος, κάτι, που, αν ληφθεί υπόψη η απόσταση, πρέπει να θεωρηθεί μοναδικό. Ο Ιουστίνος Β΄ είχε, φαίνεται στηριχτεί πολύ στη συνεργασία με τους Τούρκους, γιατί πίστευε ότι διμέτωπος αγώνας των Περσών ήταν το μόνο που θα μπορούσε να επιφέρει μόνιμα αποτελέσματα και να καταστρέψει τη δύναμη του Περσικού κράτους. Όμως οι Τούρκοι, ώς κυρίαρχη δύναμη στον ευρασιατικό χώρο, είχαν άλλα στον νού τους, που σύντομα θα φανούν στη τελευταία βυζαντινή πρεσβεία του έτους 576. Άμεσο αποτέλεσμα των συχνών επαφών Βυζαντινών και Τούρκων ήταν οι νέες γνώσεις που αποκόμισαν και οι δύο πλευρές. Τούτο γίνεται φανερό από τα γραφόμενα του Μενάνδρου, του Θεοφάνη του Βυζάντιου και κυρίως του Θεοφύλακτου Σιμοκάττη, ο οποίος παρέχει πληροφορίες όχι μόνο για τις μεγάλες φυλές της Κεντρικής Ασίας, αλλά και για την Κίνα (Ταυγάστ), εξίμισι αιώνες πριν τον Μάρκο Πόλο 214 . Πρόκειται για σημαντικότατες πληροφορίες, αν και δεν λείπουν απ’ αυτές τα μυθικά στοιχεία. ε) Η πρεσβεία του Ουαλεντίνου. Η θραύση της βυζαντινοτουρκικής συμμαχίας και οι εχθρικές ενέργειες των Τούρκων. Η πρεσβεία του Ουαλεντίνου, τελευταία πρεσβεία των Βυζαντινών στην έδρα των Δυτικών Τούρκων, έλαβε χώρα το έτος 576, δεύτερο έτος της 213

Ο Μανιάχ με τη συνοδεία του έμειναν στην Κωνσταντινούπολη σχεδόν ένα χρόνο, δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι ήταν η πρώτη επαφή ανάμεσα στις δύο πλευρές. Οι Βυζαντινοί ασφαλώς έμειναν λιγότερο στην αυλή του χαγάνου. 214 Βλ. και Sinor, “Reflections”, σελ. 490. Zhang, Η Κίνα, σελ. 236.

71

ηγεμονίας του καίσαρα Τιβερίου, ο οποίος, ώς γνωστό, ανήλθε στο αξίωμα αυτό με σκοπό τη διευθέτηση των κρατικών υποθέσεων, αφού ο Ιουστίνος ήταν αδύνατο να ανταποκριθεί λόγω ασθενείας 215 . Από τη διατύπωση του κειμένου του Μενάνδρου216, φαίνεται ότι ο Ουαλεντίνος ήταν επιφορτισμένος να αναγγείλει στους Τούρκους και την άνοδο του Τιβερίου στο αξίωμα του καίσαρα

217

. Πρέπει επομένως να συμπεράνουμε ότι η πρεσβεία του

προτελευταίου Βυζαντινού πρέσβη, του Παύλου του Κίλικα, έγινε λίγο πριν από την ανύψωση του Τιβερίου στο αξίωμα του καίσαρα. Ο Ουαλεντίνος και η συνοδεία του, μαζί με τους 106 Τούρκους, που βρίσκονταν ήδη στο Βυζάντιο, αποτέλεσμα των επαφών των δύο πλευρών, δεν ακολούθησαν τον δρόμο μέσω του Καυκάσου, απ’ όπου επέστρεψε ο Ζήμαρχος, αλλά από τη Σινώπη πέρασαν με πλοία στη Χερσώνα, απέναντι, και μέσω Απατούρας (Ευπατορίας;), Φούλων και διαφόρων τουρκικών φυλών218, «pollaiÍj a)trapoiÍj o(milh/santej kaiì dusxwri¿aij», έφθασαν στο σημείο όπου έμενε ο Τούρξανθος 219 , ένας από τους οκτώ Τούρκους ηγέτες (e)n o)ktwÜ ga\r moi¿raij dieda/santo ta\ e)kei¿nv aÀpanta, oiâj ge tou= fu/lou tw½n Tou/rkwn eÃlaxe proesta/nai)

220

. Ο Μένανδρος μας πληροφορεί επιπλέον

ότι το όνομα του «παλαιότερου» (αρχαιότερου ή ανώτερου;) των Τούρκων 215 216

Browning, Ο Αιώνας, σελ. 211. Μένανδρος, σελ. 172: «e)j tou=to

ga\r a)fiÍkto e)keiÍse prosfqegco/menoj tou\j proestw½taj tou= fu/lou tw½n Tou/rkwn, Tiberi¿ou hÃdh e)j to\ tw½n Kaisa/rwn a)nabebhko/toj kra/toj».

217

Βλ. και Valhé, “Projet” ; σελ. 213. Sinor, “The Establishment”, σελ. 304. Πρβλ. Χρυσός, «Η Βυζαντινή Διπλωματία», σελ. 402. 218 Μένανδρος, σελ. 172 «ou) mh\n a)lla\ kaiì ¹Apatou/raj, eÃti te kaiì dia\ Fou/lwn. kata\ dh\ to yamaqw½dej th=j… pare/qei ta\ oÃrh th=j Taurikh=j ta\ neu/onta e)piì meshmbri¿an. e)keiÍna dh\ ouÅn ta\ e)k tw½n limnai¿wn u(da/twn periqeo/mena pedi¿a oià ge a)mfiì Ou)alentiÍnon i¸ppasa/menoi kaiì e(te/rouj de\ plei¿stouj donakw¯deij te kaiì loxmw¯deij eÃti te kaiì u(datw¯deij dielhluqo/tej xw¯rouj, ou) mh\n a)lla\ kaiì dia\ th=j legome/nhj ¹Akka/gaj oÃnoma de\ gunaiko\j a)rxou/shj tw½n a)na\ ta\ e)kei¿nv Skuqw½n xeirotonhqei¿shj thnikau=ta e)j tou=to u(po\ ¹Anagai¿ou, oÁj e)kra/tei tou= fu/lou tw½n Ou)tigou/rwn».

219

Moravscik, Byzantinoturcica, τ. Β΄, σελ. 328: Türk şad. Ο Άμαντος, «Αι πρώται», σελ. 64, συνδέει το όνομα με το Turkesh. 220 Bury, “The Turks”, σελ. 420-421 “…in A.D. 568, we find a quadruple and in 576 an octaple division of Turkish territory” (δύο χαγάνους και ανά έναν, τρείς απ’ αυτόν, εξαρτώμενους ηγεμόνες). Βλ. επίσης Sinor, “The Establishment”, σελ. 304-305: “It is not possible to establish with any precision the place occupied by the Turxanth within the Türk hierarchy, and it is not clear in what relation he stood to the other seven chiefs. It can, however, be taken for granted that he was not the head – not even a primus inter pares – of the Western Türks (at that time not yet a political entity) nor was he the highest ranking official of the Western Frontier region. This appears also from the fact that – his hostility towards the Romans notwithstanding – Turxanth had their group proceed to the interior of the Türk territories to meet Tardu, without any doubt his superior”. Φαίνεται πως ο τίτλος şad που του δίνεται από ερευνητές εξηγεί τη θέση του μέσα στο τουρκικό κράτος. Για την πρεσβεία του Ουαλεντίνου και την υποδοχή της από τον Τούρξανθο, βλ. Chavannes, Documents, σελ.240-241 κ.ε. Grousset, L’Empire, σελ. 129-130. Zhang, Η Κίνα, σελ. 285. Miyakawa-Kollautz, Die Hephthaliten, σελ. 115-117 Macartney, “On the Greek Souces”, σελ. 267. Λαμπράκη-Πάγκαλου, Έλληνες, σελ. 162 κ.ε.

72

ήταν ¹Arsi¿laj (που συνδέεται με την τουρκική λέξη arslan (αρσλάν) = λιοντάρι) 221 . Παρουσιάζει ενδιαφέρον το γεγονός ότι ενώ η πρεσβεία του Μανιάχ είχε πληροφορήσει τον Ιουστίνο ότι η επικράτεια των Τούρκων χωρίζεται σε τέσσερα τμήματα, με επικεφαλής τον Σιζάβουλο, εδώ μνημονεύεται ότι η επικράτεια των Τούρκων ήταν χωρισμένη σε οκτώ τμήματα. Αυτό προφανώς σημαίνει ότι λαμβάνονται υπόψη και οι Ανατολικοί Τούρκοι, που πρέπει επίσης να ήταν χωρισμένοι σε τέσσερα τμήματα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η πληροφορία του Ιωάννη της Εφέσσου, για ύπαρξη οκτώ ηγεμόνων Τούρκων (μη συμπεριλαμβανομένου εκείνου τον οποίο συνάντησε πρώτα ο Ζήμαρχος). Ο Θεοφύλακτος Σιμοκάττης αναφέρει ότι οι Τούρκοι χωρίζονται σε δύο τμήματα 222 , πράγμα που σημαίνει ότι ο Βυζαντινός ιστορικός κάνει λόγο για τις δύο τουρκικές επικράτειες, που είχαν πια χωριστεί από το 582, χωρίς να κάνει λόγο για μικρότερους χαγάνους. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η πληροφορία του Μενάνδρου ότι ο Ουαλεντίνος πήρε μαζί του και 106 Τούρκους, στους οποίους αναφερθήκαμε παραπάνω. Απ’ όσα παρουσιάζονται παρακάτω στο κείμενο του Μενάνδρου, (hÃdh

e)k pollou= u(po\ tou= sfete/rou aÃllote aÃlloi e)kpemfqe/ntej eÃqnouj),

από τον μεγάλο αριθμό των Τούρκων που θα συντρόφευσαν τον Ουαλεντίνο, καθώς και από την απαρίθμηση των πρέσβεων, με τους οποίους είχαν φθάσει στην Κωνσταντινούπολη οι Τούρκοι, πιστεύω ότι δεν θα ήμασταν μακριά από την πραγματικότητα, αν συμπεράνουμε ότι, μαζί με τον Ουαλεντίνο, αναχώρησαν από την Κωνσταντινούπολη όλοι οι Τούρκοι που βρίσκονταν εκεί. Το γεγονός αυτό μάλλον δεν προοιώνιζε κάτι καλό για τις βυζαντινοτουρκικές σχέσεις. Φαίνεται πως η αναχώρηση όλων των Τούρκων υπηκόων από το Βυζάντιο, ήταν ένα είδος ανάκλησης 223 και σήμαινε από μέρους των Τούρκων αλλαγή στάσης – ή ίσως και εμμέσως κήρυξη πολέμου. Τα όσα επακολουθούν επομένως δεν πρέπει να μας εκπλήσσουν. Είναι πολύ πιθανό

με

τον

προτελευταίο

Βυζαντινό

πρέσβη

να

έφθασε

στη

221

Chavannes, Documents, σελ. 240. Moravcsik, Byzantinoturcica, B , σελ. 72. Θεοφύλακτος Σιμοκάττης, σελ. 260: «dusiì de\ megi¿stoij tisiì ta\ Tou/rkwn eÃqnh megalauxeiÍ:» 223 Πρβλ. Μένανδρος, σελ. 275, σημ. 218 (σχόλιο εκδότη): “Menander does not say why all the Turks at Byzantium left in a body, though the subsequent account of Valentinus’ reception by the Turks suggests that relations had been deteriorating.” 222

73

Κωνσταντινούπολη και Τούρκος πρέσβης, που να έφερε στους Τούρκους που παρέμεναν εκεί τη διαταγή της αποχώρησης, αν και δεν αποκλείεται να ήρθε στη Βυζαντινή πρωτεύουσα ειδικός Τούρκος απεσταλμένος επί τούτου. Ο Τούρξανθος ήταν ο πρώτος από τους Τούρκους ηγεμόνες που συνάντησε ο Ουαλεντίνος στο δρόμο του και ο Βυζαντινός πρέσβης του ζήτησε να επανεπιβεβαιώσει την προηγούμενη αμοιβαία φιλία, που είχαν συνάψει ο Ιουστίνος και ο Σιλζίβουλος (Σιζάβουλος). Μια φιλία που όπως είδαμε είχε ξεκινήσει με την πρεσβεία του Ζημάρχου, οπότε ο Σιζάβουλος είχε αποφασίσει ότι οι φίλοι των Ρωμαίων θα ήταν φίλοι του και οι εχθροί τους θα ήταν εχθροί του και ότι η στάση του αυτή θα ήταν συνεχής και απαραβίαστη. Με βάση αυτή την υπόσχεση, συνέχισε ο Ουαλεντίνος, αφού την περίοδο αυτή οι Ρωμαίοι βρίσκονταν σε πόλεμο με τους Πέρσες, έπρεπε και ο Τούρξανθος να επιτεθεί εναντίον των Περσών. Η απάντηση του Τούρξανθου ήταν εντυπωσιακά αρνητική, αντάξια του χαρακτήρα του και σωστά ο Μένανδρος αναφέρει παρακάτω ότι ήταν «u(yago/raj… tij a)nh\r kaiì a)lazonei¿# xai¿rwn»

224

.

Κατηγόρησε

παραστατικά τους Βυζαντινούς ότι χρησιμοποιούσαν δέκα γλώσσες αλλά την ίδια απάτη για όλους225. «Έτσι έχοντας απατήσει όλα τα έθνη με τους λόγους σας και την πονηρία σας, όταν έρχεται πάνω τους το κακό, τα εγκαταλείπετε και κρατάτε όλα τα καλά για τους εαυτούς σας.» «Κι εσείς οι πρέσβεις», συνέχισε ο Τούρξανθος, «ήρθατε προς εμένα h)mfiesme/noi to\ yeu=doj κι εκείνος που σας έστειλε είναι το ίδιο απατεώνας». Στη συνέχεια τους απείλησε ότι

θα

τους

σκοτώσει

αμέσως,

γιατί

ήταν

«o)qneiÍon…

ti kaiì eÃkfulon yeu/desqai Tou/rk%», ενώ ο βασιλιάς τους θα πλήρωνε για

τα αμαρτήματά του, γιατί, ενώ σύνηψε φιλικές σχέσεις μαζί του, συγχρόνως έκανε συνθήκη με τους Ουαρχωνίτες που ήταν δούλοι του κι είχαν αποδράσει (εννοούσε, όπως γράφει ο Μένανδρος, τους Αβάρους) 226 . Κομπάζοντας ο

224 225

Μένανδρος, σελ. 176. Μένανδρος, σελ. 172-174: «aÅra

ouÅn ou)xiì u(meiÍj, eÃfh, ouÂtoi e)keiÍnoi¿ e)ste ¸RwmaiÍoi, de/ka me\n glw¯ttaij, mi#= de\ xrw¯menoi a)pa/tv: kaiì aÀma le/gwn e)pe/buse toiÍj de/ka daktu/loij to\ sto/ma to\ e(autou=. eiåta eÃlecen auÅqij: wÐsper nu=n e)piì t%½ kat' e)me\ sto/mati da/ktuloi¿ ei¹si de/ka, w¨sau/twj de\ kaiì u(meiÍj oi¸ ¸RwmaiÍoi plei¿osi ke/xrhsqe glw¯ssaij».

226

Άρα σωστά ο Θεοφύλακτος Σιμοκάττης τους ονομάζει «ψευδαβάρους». Οι Whitby, The History, σελ. 188-189, πιστεύουν ότι πράγματι πρόκειται για Αβάρους, κάτι που μάλλον δεν είναι πιθανό, με

74

Τούρκος ηγεμόνας δήλωσε ότι, όταν αυτός ήθελε, οι Ουαρχωνίτες θα γίνονταν και πάλι υποτελείς του, γιατί αν έστελνε εναντίον τους το ιππικό του θα κρύβονταν στα βάθη της γης και αν τολμούσαν να προβάλουν αντίσταση δεν θα φονεύονταν με ξίφη αλλά θα καταπατούνταν από τις οπλές των αλόγων των Τούρκων σαν μυρμήγκια. Συνεχίζοντας, ο Τούρξανθος κατηγόρησε τους Βυζαντινούς ότι οδηγούν τους πρέσβεις του μέσω του Καυκάσου, δικαιολογούμενοι στον ίδιο ότι δεν υπάρχει άλλη ατραπός, ενώ στη πραγματικότητα το κάνουν αυτό με σκοπό να αποθαρρύνουν τον ίδιο να επιτεθεί εναντίον των Ρωμαϊκού κράτους, λόγω των «dusxwriw=n»

που

θα

συναντούσε

στο

δρόμο

του.

Όμως,

τους

προειδοποίησε ότι ο ίδιος γνωρίζει και άλλον δρόμο ανετότερο. εκείνον που περνάει από τον Δάναπρι (Δνείπερο), τον Ίστρο και τον Έβρο, από τον οποίο και έφθασαν στο Ρωμαϊκό κράτος οι δούλοι του, οι Ουαρχωνίτες. Τέλος, ο Τούρξανθος τους απειλεί, λέγοντάς τους ότι γνωρίζει τη δύναμή τους αλλά στον ίδιο (εννοεί στην επικράτεια όλων των Τούρκων) είναι υποταγμένη όλη η γη, από την Ανατολή ώς τη Δύση, ενώ τους προειδοποιεί ότι δεν έχουν να ελπίζουν σε καμιά βοήθεια, γιατί τα Αλανικά φύλα και τα φύλα των Ουνιγούρων, που ήταν πολύ γενναία και αντέταξαν σκληρή άμυνα στους Τούρκους, τώρα υπετάγησαν κι αυτά227. Ο Ουαλεντίνος βρέθηκε σε δεινή θέση και χρησιμοποίησε όλη την ευγλωττία για να αποτρέψει τον Τούρκο ηγεμόνα από το να πράξει όσα έλεγε. Του απάντησε ότι ήταν χειρότερες από θάνατο οι κατηγορίες που ξεστόμισε ο ίδιος ο Τούρκος ηγεμόνας228 και προσπάθησε να τον καταπραΰνει, λέγοντάς του να αντιμετωπίσει τους πρέσβεις όπως έπρεπε, γιατί ήρθαν ώς εδώ με σκοπό την ειρήνη, σκοπός που ήταν πιο ιερός από όλους. Τόλμησε δε να του δεδομένο ότι εδώ τουλάχιστον γίνεται φανερό ότι τους ονόμαζε Ουαρχωνίτες ο ίδιος ο Τούρκος ηγεμόνας. 227 Μένανδρος, σελ. 174-176. 228 Βλ. και Sinor, Diplomatic Practices, σελ. 342: “Valentine had a difficult time extricating himself and his companions from this dangerous situation. He argued that Turxanth, who had inherited his father’s land, had also become heir to his foreign policy, and should not jeopardize in a fit of ill-temper the alliance freely entered upon by Silziboulos. But – and this was the brunt of his speech as recorded by Menander – it was even more important that he abide by the rule which guarantees the personal safety of the ambassadors. Though he, Valentine, would rather die than hear his emperor called a liar, he could not but be horrified at the thought of how Turxanth would be judged by the whole world, were he to lay hands on the Roman emissaries”.

75

υπενθυμίσει, ότι, αφού κληρονόμησε τα εδάφη του πατέρα του, πρέπει να δεχθεί επίσης και τους φίλους του ως πατρικό κτήμα, δεδομένου μάλιστα ότι ο Σιζάβουλος προτίμησε να είναι φίλος των Ρωμαίων και όχι των Περσών, με τη θέλησή του. Έτσι, οι σχέσεις με τον πατέρα του έμειναν οι ίδιες ώς το τέλος και το ίδιο ισχύει και από την πλευρά των Βυζαντινών. Ο Ουαλεντίνος τελείωσε με την ελπίδα ότι και η φιλία του Τούρξανθου θα είναι το ίδιο σταθερή, φερόμενος σωστά προς τους πλησίον του 229 . Ο Τούρξανθος δεν πραγματοποίησε την απειλή του, να σκοτώσει τους Ρωμαίους πρέσβεις, τους ανάγκασε όμως να χαράξουν τα πρόσωπά τους με μαχαίρι, συμμετέχοντας έτσι, σύμφωνα με το έθιμο, στο πένθος για το θάνατο του πατέρα του230, ο οποίος είχε πεθάνει πριν από μικρό χρονικό διάστημα (ήταν a)rtiqanh\j), πράγμα που μας επιτρέπει να ορίσουμε τον θάνατό του στο τέλος του 575 ή στις αρχές του 576) 231 . Σε διαφορετική περίπτωση, οι Βυζαντινοί είναι πιθανότερο να μην υπάκουαν στη προτροπή των Τούρκου ηγεμόνα, όπως δεν υπάκουσαν οι Κινέζοι απεσταλμένοι το 572, όμως ύστερα από τέτοια ψυχολογική πίεση ήταν το λιγότερο που μπορούσαν να υποστούν232. Αφού τελείωσαν οι τελετές της ταφής (όπου θυσιάστηκαν και τέσσερις «δοριάλωτοι» Ούννοι) και ο Τούρξανθος συζήτησε με τον Ουαλεντίνο, για μεγάλο χρονικό διάστημα, ο πρώτος έστειλε τον δεύτερο στους Τούρκους ηγεμόνες του εσωτερικού, καθώς και στον αδερφό του Τάρδο (πρόκειται για τον Ta-t’eou, Datou 達頭, των κινεζικών πηγών233) στο όρος Εκτέλ (Χρυσούν), όπου είχε πάει και ο Ζήμαρχος και έδρευε ο χαγάνος των Δυτικών Τούρκων. Τούτο δείχνει ότι πριν συναντήσει τον Τάρδο, ο Ουαλεντίνος πρέπει να πέρασε 229

Ο Blockley, Μένανδρος, σελ. 276, σημ. 226, πιστεύει ότι πρόκειται για τα κοινά συμφέροντα, αφού τώρα Τούρκοι και Βυζαντινοί είναι γείτονες στον Βόσπορο. Όμως τούτο ίσχυε περισσότερο για τους Πέρσες. Μάλλον «o( plhsi/on» έχει εδώ τη σημασία του ευρισκόμενου κοντά αυτή τη στιγμή ή ψυχικά κοντά. 230 Μένανδρος, σελ. 176: «… e)n megi¿st% te pe/nqei eu(ro/ntaj e)me/ a)rtiqanh\j ga/r moi Silzi¿bouloj o( path\rŸ kataxara/ttein ta\ pro/swpa taiÍj maxai¿raij e(pome/nouj t%½ par' h(miÍn e)piì toiÍj teqnew½sin i¹sxu/onti no/m%.» Grousset, L’ Empire, σελ. 132, όπου σχετικά με τα εθιμά τους αναφέρεται: « Quand

un homme est morte, ses parents tuent chacun un mouton ou un cheval et les étendent devant la tente comme pour lui offrir en sacrifice. Il font sept fois le tour de la tente à cheval en poussants des lugubres et dès qu’ils sont arrivées devant la porte, ils se tailladent le visage avec leurs couteaux de sorte qu’on boit le sang ruisseler avec les larmes… Le jour des funérailes, les parents et les proches offrent un sucrifice, courent à cheval et se tailladent la figure comme au premier jour où la personne est morte. » 231 Chavannes, Documents, σελ. 242. 232 Για το περιστατικό αυτό, βλ. Chavannes, Documents, σελ. 240. Giraud, L’Empire, σελ. 119, κ.λ.π. 233 Chavannes, Documents, σελ. 228, 241, 249.

76

και από άλλους Τούρκους ηγεμόνες. Κι ενώ ο Ουαλεντίνος έφευγε για το Εκτέλ όρος, ο Τούρξανθος απείλησε ότι θα πολιορκούσε αμέσως την Βόσπορο (στην είσοδο του Κιμμέριου Βοσπόρου, σημερ. Kertch, ή αρχαία Ποντικάπεια). Πράγματι, έστειλε τον Βώχανο με μεγάλη δύναμη να την καταλάβει, ενώ ήδη ο Αναγαίος (ηγεμόνας των Ουτιγούρων) είχε στρατοπεδεύσει στην πόλη με άλλη δύναμη τουρκική 234 . Ώς ότου να επιστρέψει η βυζαντινή πρεσβεία από την Κεντρική Ασία, όπως θα δούμε, η απειλή του Τούρξανθου είχε πραγματοποιηθεί. Οι Τούρκοι τώρα όχι απλώς δεν ήταν φίλοι με τους Βυζαντινούς αλλά εμπόλεμοι αντίπαλοι. Θα μείνουν στην περιοχή ώς το 581, με την εμφάνισή τους μπροστά στα τείχη της Χερσώνας 235 , και ακόμη αργότερα. στ) Η στρατηγική των Τούρκων ως μόνων ρυθμιστών στον Ευρασιατικό χώρο. Όπως ήδη αναφέραμε, η αποχώρηση όλων των Τούρκων από την Κωνσταντινούπολη δεν προμήνυε επιτυχή έκβαση της πρεσβείας του Ουαλεντίνου στους Δυτικούς Τούρκους. Οι Βυζαντινοί πιθανώς να είχαν καταλάβει ότι κάτι δεν πήγαινε καλά και δεν αποκλείεται να διάλεξαν για πρέσβη πάλι τον Ουαλεντίνο, που είχε προηγούμενη πείρα και συνεργαστεί με τον πατέρα του Τούρξανθου, Istemi (Σιζάβουλο), ώστε να διευκολυνθεί η εκτίμηση της κατάστασης. Ο Τούρξανθος δεν ήταν ο χαγάνος των Δυτικών Τούρκων αλλά υπό τις διαταγές του αδελφού του Τάρδου. Από τη φρασεολογία, όμως, του κειμένου του Μενάνδρου236, ιδιαίτερα τη φράση «e)moiì ga\r u(poke/klitai pa=sa h( gh=, a)rxome/nh me\n e)k tw½n tou= h(li¿ou prw¯twn a)kti¿nwn, katalh/gousa de\ e)j 234

Μένανδρος, σελ. 178. Sinor, “Reflexions”, σελ. 490. Sinor, “The Establishment”, σελ. 304. Golden, The Turcic Peoples, σελ. 49, 261: “According to Arab sources (Tabari) the Türkic conquests also included the Abxaz (Artamonov suggests “Khazar”), Banjar and Balanjai. The Turks continued their war against Byzantium by raiding Lazica, Byzantine holding in Transcaucasia. This rather one-sided TürkoByzantine war came to an end with the outbreak of civil war (582) amongst the Gök Türks which lasted on until 593”. Vernadsky, Ancient Russia, σελ. 183,184. Erdemir, “The Nature”, σελ. 425. Vaissière, Histoire, σελ. 232, 237. Пигулевская, Византия, σελ. 209. 236 Μένανδρος, σελ. 174: « ta\ kat' e)me\ a)ndra/poda tou\j Ou)arxwni¿taj:…» «h(ni¿ka bou/lomai, w¨j e)me\ hÀcousi», «…ti¿ dh=ta aÃra tou\j kat' e)me\ pre/sbeij dia\ tou= Kauka/sou o(doiporou=ntaj…». 235

77

ta\ pe/rata th=j e(spe/raj», φαίνεται ότι ο Τούρξανθος ενεργούσε εξ ονόματος

όλων των Τούρκων (ακόμη και των Ανατολικών). Τούτο πρέπει να οφειλόταν σε συνεννόηση, τουλάχιστον με τον χαγάνο των Δυτικών Τούρκων, δεν αποκλείεται όμως να οφείλεται και σε ελευθερία κινήσεων, λόγω των μεγάλων αποστάσεων, και ο Τούρξανθος να είχε αναλάβει τα της Δύση, ή ακόμη και να ενεργούσε από μόνος του, καθώς ήταν χαρακτήρας παρορμητικός. Η κατηγορία του Τούρξανθου ότι οι Βυζαντινοί απατούσαν τα άλλα έθνη «u(poqwpeu/ontej au)ta\» και έπειτα τα εγκατέλειπαν, έχει μια δόση αλήθειας237, αλλά τούτο ήταν συνήθης βυζαντινή τακτική, όπως σύνηθες ήταν και στους «βαρβάρους» να μην κρατούν το λόγο τους. Στην πραγματικότητα οι Βυζαντινοί εκμεταλλεύονταν τα περιθώρια που τους δίνονταν, ή που νόμιζαν ότι εύρισκαν, κάτι τέτοιο όμως τώρα έκαναν και οι Τούρκοι. Εκφράσθηκε η άποψη ότι η βυζαντινοτουρκική συμμαχία δεν ωφέλησε τους Τούρκους, γιατί οι Βυζαντινοί επί Ιουστίνου νικήθηκαν από Πέρσες και Αβάρους, με τους οποίους όμως Αβάρους είχαν σχέσεις, μη κρατώντας έτσι τον λόγο τους238. Πράγματι, συνεννοήσεις με φυγάδες ήταν κάτι που επέφερε τον θυμό της άλλης πλευράς (ο Αττίλας ζήταγε επίμονα τους φυγάδες239) όμως οι Άβαροι λειτουργούσαν στη Δύση ως κρατική οντότητα που επέβαλλε πολλές φορές με τα όπλα τους όρους της. Έτσι μολονότι υπήρξε πράγματι, όπως θα δούμε παρακάτω, συμφωνία να μην δεχτούν τους Αβάρους, δεν εξαρτιόταν τούτο αποκλειστικά από τους Βυζαντινούς. Από την άλλη πλευρά άλλωστε είδαμε ότι οι Βυζαντινοί είχαν ανταποκριθεί στην αίτηση των Τούρκων να επιτεθούν εναντίον των Περσών, τακτική στην οποία μάλιστα ο Ιουστίνος είχε στηρίξει πολλά. Ίσως ο Τούρξανθος να εννοούσε τη βυζαντινοαβαρική συνθήκη του 237

Πρβλ. Sinor, Inner Asia, σελ. 145: «…There was some reason for Türk dissatisfaction, and the Greeks could not plead ignorance”. 238 Valhé, “Projet”, σελ. 213. 239 Πρίσκος, σελ. 77, (Excerpta, σελ. 123), όπου αναφέρεται ότι ο Βυζαντινός αυτοκράτορας του έστειλε 17 φυγάδες, γιατί άλλοι δεν υπήρχαν. Επίσης, σελ. 81 (Excerpta, σελ. 128), όπου αναφέρεται ότι ο Αττίλας παραπονέθηκε στους Βυζαντινούς πρέσβεις ότι έφεραν λιγότερους φυγάδες και όταν αυτοί του είπαν ότι από το σκυθικό γένος δεν υπήρχαν περισσότεροι φυγάδες στο Ρωμαϊκό κράτος, ο Αττίλας απείλησε τον ακόλουθο Βιγίλα καλώντας τον θηρίον αναιδές και παρουσιάζοντας λίστα με ονόματα φυγάδων από το κράτος του στο Βυζάντιο! Ο Αττίλας είχε στείλει στο Βυζάντιο τέσσερις πρεσβείες για να ζητήσουν φυγάδες! (Βλ. Excerpta, σελ. 579). Το ίδιο επίμονα ζητούσαν τους φυγάδες από τους Βυζαντινούς και οι Άβαροι (Καρδαράς, Βυζάντιο-Άβαροι, σελ. 54. Επίσης, σελ. 35, όπου ζητούν τον Γεπίδα διοικητή του Σιρμίου Ουσδίβαδο, μόνο και μόνο επειδή οι Γεπίδες νικήθηκαν από αυτούς και η περιοχή τους κατελήφθη.

78

574, που συνήφθη κατόπιν ήττας των Βυζαντινών, η πρώτη που προέβλεπε καταβολή χρηματικού ποσού ανά έτος 240 . Αποτέλεσμα της συνθήκης αυτής ήταν η παύση των εχθροπραξιών ώς το 579. Μάλιστα το 578 Άβαροι και Βυζαντινοί συνεργάστηκαν εναντίον των Σλάβων241. Πρόκειται για συνθήκη που ήταν δυνατό να προκαλέσει το μένος των Τούρκων και να θεωρηθεί καταπάτηση της συμφωνίας από μέρους των Βυζαντινών242. Η κατηγορία του Τούρξανθου ότι οι Βυζαντινοί οδηγούσαν τους Τούρκους πρέσβεις από τον Καύκασο, για να αποθαρρύνουν τουρκική επίδρομή κατά του Βυζαντίου, γεννά πολλά ερωτηματικά. Πρώτα-πρώτα δεν μπορεί ο Τούρκος ηγεμόνας να το έμαθε από τους Τούρκους που έφθασαν μαζί με τον Ουαλεντίνο, γιατί ο τελευταίος δεν ήρθε μέσω Καυκάσου. Μιλά λοιπόν εδώ ο Τούρξανθος για βυζαντινές πρεσβείες που ήρθαν επί Σιζάβουλου, αξιοποιώντας τη γενική τουρκική γνώση της περιοχής μετά από τις κατακτήσεις. Δεν αποκλείεται όμως, σε ορισμένες απ’ αυτές, να ήταν αυτός που τις δέχτηκε πρώτος και στη συνέχεια να τις έστειλε στο Εκτέλ, όπου έδρευε ο πατέρας του. Πάντως η οδήγηση των Τούρκων πρέσβεων από τους Βυζαντινούς ή μάλλον το πέρασμα των Βυζαντινών πρέσβεων, μαζί με τους Τούρκους πρέσβεις, που επέστρεφαν, μέσω Καυκάσου, δεν ήταν βυζαντινή απάτη243, ανεξάρτητα αν οι Βυζαντινοί έλεγαν στους Τούρκους ότι δεν υπήρχε άλλος δρόμος και μολονότι στον μεσαίωνα υπάρχουν παραδείγματα πρεσβειών εχθρών, όπως των Μογγόλων, που αξιοποιούσαν τις τοπογραφικές γνώσεις που αποκτούσαν από συνοδεία ντόπιων πρέσβεων, ώστε να επιτεθούν εναντίον των χωρών τους244. Όπως είναι γνωστό, ο δρόμος μέσω Δανάπρεως, Ίστρου και 240

Μένανδρος, σελ. 150, 216. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, «Συμβολή εις την χρονολόγηση των αβαρικών και σλαβικών επιδρομών επί Μαυρικίου (582-602)», Σύμμεικτα, 2 (1970), σελ. 147-148. Καρδαράς, Βυζάντιο-Άβαροι, σελ. 40. 241 Μένανδρος, σελ 192. Καρδαράς, Βυζάντιο-Άβαροι, σελ. 39, 44-46. 242 Πρέπει πάντως να απποκλειστεί η πιθανότητα οι Άβαροι να ήταν υπόσπονδοι των Βυζαντινών (Καρδαράς, Βυζάντιο-Άβαροι, σελ. 44) 243 Ποτέμκιν, Διπλωματία, σελ. 102: «Μερικές φορές πηγαίνανε τους πρέσβεις από τον μακρύτερο και τον πιο άβολο δρόμο, λέγοντάς τους πως αυτός ο δρόμος ήταν ο μοναδικός. Αυτό γινόταν για να υποβάλουν στους βαρβάρους τη σκέψη ότι πως είναι πολύ δύσκολο να φτάσει κανείς στην πρωτεύουσα και να τους κάνει να χάσουν τη διάθεση να την κατακτήσουν.» 244 Γουλιέλμος ντε Ρουμπρούκ, Ταξίδι στην Αυτοκρατορία των Μογγόλων (1235-1255), μετάφρ. Μ. Μαυρονικόλα, Αθήνα, 1991, σελ. 124, 160. Πρβλ. Vaissiére, Histoire, σελ. 225: « Le marchand est aussi messager, ambassade et espion. Il faut tenter de limiter et de contrôler ses déplacements, ne pas le laisser pénétrer au cœur de l’empire. Les traités byzantino-sassanides témoignent aussi, par leur répétition, de l’ échec de cette politique. Procope cite de faux marchands espionnant pour le compte de Byzance jusqu’au palais de Ctésiphon, cœur de l’ empire ».

79

Έβρου μπορεί να ήταν πιο εύκολος, ήταν όμως πιο μακρύς και φαίνεται αδιανόητο πρεσβεία προς την Ανατολή να περνούσε από εκεί. Η δεύτερη εναλλακτική λύση ήταν μέσω Κριμαίας, όπως έγινε με τον Ουαλεντίνο, αλλά χρειαζόταν ναυτικό (για να περάσουν από την Κριμαία, απέναντι, που οι Τούρκοι ούτως ή άλλως δεν μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν, τουλάχιστον για πολεμικές επιχειρήσεις). Ο συνηθέστερος δρόμος ήταν αυτός του Καυκάσου, απ’ όπου επέστρεψε και ο Ζήμαρχος. Ο δρόμος μέσω των παραπάνω ποταμών ήταν ο δρόμος που ακολουθούνταν από τους επιδρομείς του βορρά, για να προσβάλλουν την καρδιά της αυτοκρατορίας. Πρέπει λοιπόν να εκλάβουμε τα λεγόμενα του Τούρξανθου περισσότερο ως προειδοποιήσεις επιθέσως κατά του Βυζαντίου από την ίδια κατέυθυνση. Όσα αναφέρονται παρακάτω ενισχύουν την άποψη αυτή και μας πείθουν ότι η συμμαχία είχε λήξει. Ο Τούρξανθος κατηγορεί του Βυζαντινούς ότι στηρίχτηκαν στα έθνη των Αλανών και τα φύλα των Ουνιγούρων, τα οποία και αντιτάχθηκαν σθεναρά στους Τούρκους, τώρα όμως έγιναν και αυτά υποτελή τους245. Απ’ όσα αναφέρει εδώ ο Μένανδρος, γίνεται φανερό ότι η κατάσταση δυτικά της Κασπίας, από το 569 που ο Ζήμαρχος επέστρεφε από την Κεντρική Ασία, οπότε ο Αλανός ηγεμόνας είχε δεχτεί ευχαρίστως τον Ζήμαρχο και με μεγάλη δυσφορία τους Τούρκους που τον ακολουθούσαν, είχε αλλάξει υπέρ των τελευταίων. Όλα αυτά τα χρόνια οι Τούρκοι προωθούσαν τις θέσεις τους δυτικά της Κασπίας και βόρεια του Εύξεινου Πόντου και οι Βυζαντινοί, που είχαν άμεσα συμφέροντα εκεί, στηρίζονταν σε συμμαχικά τους φύλα, ώστε να ανακόψουν αυτή την προέλαση, που θα έφερνε τους συμμάχους μεν αλλά συγχρόνως και απειλητικούς Τούρκους έξω από τα σύνορά τους. Υπήρξε, λοιπόν, τότε μια έμμεση σύγκρουση συμφερόντων, μολονότι όσο ζούσε ο Σιζάβουλος η συμμαχία διατηρήθηκε. Φαίνεται ότι ο Τούρξανθος θεώρησε τον εαυτό του απελευθερωμένο από την υποχρέωση που

245

Μένανδρος, σελ. 174-176. Βλ. και Christian, A History, σελ. 252. Golden, “The Peoples”, σελ. 260: “The Onoghurs (or perhaps the Uttrighurs, our readings are suspect) and the Alans put up some resistance. Nevertheless, the Türks were victorious and set about implanting the rule in the region. The Sabirs and various Oghur tribes were incorporated into the Türk empire and organized into a subject tribal union at the head of which stood the Western Türks.”

80

δέσμευε τον πατέρα του και σ’ αυτό βοήθησε και ο παρορμητικός του χαρακτήρας246. Ήρθε η στιγμή που οι Τούρκοι νόμιζαν ότι μπορούσαν να διευθετούν μόνοι τους τα πράγματα στη ζώνη της Ευρασίας και να αγνοούν και τους πρώην συμμάχους τους, τους οποίους κατηγορούσαν (και δίκαια αλλά και άδικα), επειδή αποφάσισαν τώρα να προσβάλλουν και αυτούς. Δεν είχαν κανένα εμπόδιο προς αυτόν τον στόχο δεδομένου, επιπλέον, ότι οι Κινέζοι δεν μπορούσαν ακόμη να αντιδράσουν δυναμικά στην ανατολή247. Πράγματι μετά την άνοδο των στο θρόνο των Ανατολικών Τούρκων του χαγάνου T’o-po (Taspar, 572), ύστερα από τον θάνατο του Mu-han, οι 246

Ο Гумилев, Тюрки, σελ. 56-57 δίνει επίσης ενδιαφέρουσα ερμηνεία που δεν διαφέρει σε πολλά σημεία από τη δικιά μας. Πιο συγκεκριμένα, σχολιάζοντας το σημείο της αφήγησης του Μενάνδρου για τη συνάντηση του Ουαλεντίνου και του Τούρξανθου και της κακής υποδοχής του πρώτου από τον τελεταίο, αναφέρει: «Этот текст объясняет нам поворот тюркютской внешней политики, но мотировка Турксанфа в изложение Менандра явно неполна. Турксанф при его осведомленности не мог не знать, что мир, который Византия заключила с аварами, был вынужден тяжелыми пораженями, понесенными греками на Дунае. Валентину было бы очен легко найти оправдание, но вместо етого он только ссылается на свое положение посла, гарантирющее ему безопасность, на старую дружбу с отцом Турксанфа и т. п. Короче говоря, он ведет себя как виноватый. Причину етого объясняют арабские историки Табари и Саалиби. В описании войн Хосроя Ануширвана они сообщают, что, вернувшись из похода против византийцев, Хосрой обратился против хазар (т.е. западных тюркютов. – Л.Г.) и рассчитался с ними» (υποσημείωση: Вероятно, Хосрой отнял у тюркютов города и порты в Джурджане, так как в дальнейшем эта область принадлежит Ирану). «Это сообщение у Саалиби не датировано, но поставлено после взятиа Антиохии; Табари же излагает здесь события вне хронологической последовательности. Действительно, до 575 г. византийские посольство находили у тюркютов самый теплый прием, но в 575 г. между Ираном и Византией было заключено перемирие и Хосрой с освободившимися войсками смог рассчитаться с союзниками своих врагов. Тюркюти же в период с 570 по 576 г. были заняты покорением Северного Кавказа. С их помощю византийский ставленник Гуарам Багратид получил престол в Картли (575). Надеясь на Византию, они не ожидали удара в спину» (= Αυτό το κείμενο μας εξηγεί την αλλαγή στην τουρκική εξωτερική πολιτική αλλά τα κίνητρα του Τούρξανθου στην αφήγηση του Μενάνδρου είναι εμφανώς ατελή. Ο Τούρξανθος, με βάση τις πληροφορίες του, δεν μπορούσε να μην ξέρει ότι η ειρήνη, την οποία έκλεισαν οι Βυζαντινοί με τους Αβάρους, ήταν απαραίτητη εξαιτίας της βαριάς ήττας που υπέστησαν οι Έλληνες (σ.τ.σ. προφανώς εννοεί τους Βυζαντινούς) στον Δούναβη. Για τον Ουαλεντίνο θα ήταν πολύ εύκολο να βρεί δικαιολογίες, αλλά αντ’αυτού έκανε μόνο έκκληση να ληφθεί υπόψη η θέση του, ως απεσταλμένου, κάτι που εγγυούνταν την ασφάλειά του, στο όνομα της παλιάς φιλίας με τον πατέρα του Τούρξανθου κ.τ.λ. Έτσι, μ’αυτό τον λόγο έκανε τον εαυτό του να φαίνεται ώς ένοχος. Η αιτία γι’αυτό εξηγείται στις αραβικές ιστορίες του Tabari και του Saalabi. Στην περιγραφή του πολέμου του Χοσρόη Ανουσιρβάν αναφέρουν ότι επιστρέφοντας ο Χοσρόης από την εκστρατεία του εναντίον του Βυζαντίου, στράφηκε εναντίον των Χαζάρων (δηλ. Δυτικών Τούρκων – σημείωση του Γκουμίλιεβ.Σε υποσημ. στην ίδια σελίδα αναφέρει: Στην πραγματικότητα, ο Χοσρόης πήρε από τους Τούρκους τις πόλεις και τα λιμάνια στην Ντουρτζάνε, καθώς από πολύ παλιά αυτά ανήκαν στο Ιράν). Αυτές οι πληροφορίες στον Saalabi δεν έχουν χρονολογία, όμως τοποθετούνται μετά την άλωση της Αντιόχειας. Ο δε Tabari εξηγεί εδώ τα γεγονότα εκτός χρονολογικής σειράς. Στην πραγματικότητα, μέχρι και το 575 οι βυζαντινές αποστολές έβρισκαν θερμή υποδοχή από τους Τούρκους, όμως το 575 κλείστηκε μεταξύ Βυζαντίου και Περσία ανακωχή και ο Χοσρόης με τον απελευθερωμένο στρατό του μπόρεσε να εξισορροπήσει τους συμμάχους των εχθρών του (δηλ. τους Τούρκους). Οι δε Τούρκοι, την περίοδο από το 570 ώς το 576 ήταν απασχολημένοι με την κατάκτηση του βορείου Καύκασου. Με την βοήθειά τους ο άνθρωπος του Βυζαντίου Γκουάραμ Βαγκρατίδης πήρε τον θρόνο στην Γεωργία (575). Ελπίζοντας στο Βυζάντιο, δεν περίμεναν [οι Τούρκοι] χτύπημα στην πλάτη). 247 Chavannes, Documents, σελ. 260

81

κινεζικές δυναστείες των Chou και Ch’i συναγωνίζονταν ποιά θα δημιουργήσει συγγενικούς δεσμούς μαζί του. Αυτός εκτιμούσε μόνο τα δώρα που του έστελναν οι δύο πλευρές και ο εγωισμός του μεγάλωνε. Το 572 οι Chou έστειλαν πρεσβεία στους Τούρκους, αλλά ο T’o-po έστειλε εκπροσώπους με δώρα στους Ch’i και ζήτησε σε αντάλλαγμα βουδιστικά βιβλία 248 , με φιλοδοξία να κάνει την αυλή του βουδιστικό κέντρο. Τούτο δείχνει ότι οι Τούρκοι είχαν φιλοδοξίες υψηλότερου (πολιτιστικού) επιπέδου. Χάρη στη στήριξη των Τούρκων οι Chou μπόρεσαν να καταβάλουν τους συναγωνιστές τους

Ch’i

το

577

προσθέτοντας

στις

κτήσεις

τους

εύφορες

και

πυκνοκατοικημένες εκτάσεις 249 , αλλά οι Τούρκοι στη συνέχεια ανακηρύξαν ένα μέλος της οικογένειας Ch’i, που είχε καταφύγει σ’ αυτούς, αυτοκράτορα, παίζοντας διπλό ρόλο. Έτσι ο ηγεμόνας των Chou έκανε τα πάντα για να κερδίσει τη συμπάθειά τους, μολονότι το 578 οι Τούρκοι εκστράτευσαν εναντίον του. Το 580 έδωσε στον χαγάνο των Ανατολικών Τούρκων μια πριγκίπισσα της οικογένειας250, ερχόμενος ακόμη πιο κοντά στους Τούρκους. Οι Τούρκοι γνώριζαν άριστα πώς να επωφελούνται από τις διαφορές των αδύναμων δυναστειών της Κίνας, παρότι από το 578 ο Wu-ti (Wudi 武帝) αυτοκράτορας των Βορείων Chou είχε σημαντικές επιτυχίες, περιορίζοντας έτσι την αρπακτικότητα των Τούρκων και τείνοντας να ενώσει όλη την Κίνα

248

Sinor, The Türk Empire, σελ. 337: “The principal Türk ruler Muhan (553-572) was followed on the throne by his younger brother Taghpar (572-581). Having converted to Buddhism, Taghpar embarked on an ambitious programme of building monasteries and sponsoring the translation of Buddhist cannonical works, presumably from Chinese into Sogdian and Turkic. These activities continued under Taghpar’s brother Nivar (581-587) (his name is read Jibü by Harmatta), whose court became an important centre of Buddhist learning. It was at the time of Nivar that the rift separating Eastern and Western Türks occured, an event which has long been thought to have taken place immediatelly following the death of Bumin”. 249 Wright, “The Sui”, σελ. 52: “… from the Great Wall to the Huai river valley.” 250 Jaghid-Symons, Peace, σελ. 147: “The Yü-wen of the Nothern Chou dynasty desired to bring peace to the frontier and form an alliance with the Turks, enabling them to focus their efforts on consolidating their power in China. They were even more concerned with diminishing the threat posed to them by prince Kao Shao-i of the recently vanquished northern Ch’i state. Therefore, when Tapar Khan proposed the creation of intermarriage ties, the northern Chou quickly responded by offering him the hand of the Princess Ch’ien-chin, the daughter of the Prince of Chao, a member of the imperial household. However, they made this marriage contingent on the willingness of the Turks to extradite prince Kao. Tapar Khan initially refused to send back the Northern Ch’i Prince and, in 579, again raided the frontier, this time in the area of Ping-chou (central Shansi). Finally the Northern Chou court sent the envoy Ho Jo-i to the court of Tapar Khan, and Prince Kao’s fate was sealed.”

82

υπό το σκήπτρο του251. Τις επιτυχίες αυτές διέκοψε ο θάνατός του, ήταν όμως προανάκρουσμα του τι θα επακολουθούσε. Το Βυζάντιο βρισκόταν βέβαια σε πολύ καλύτερη μοίρα, αλλά η ενδυνάμωση των Τούρκων το έφερνε σε δύσκολη θέση. Η θέση του ήταν περίπου ίδια μ’ εκείνη της Περσίας λίγα χρόνια πριν, αν και οι διπλωματικοί του χειρισμοί ήταν λεπτότεροι. Ο Τούρξανθος ήταν αποφασισμένος όχι μόνο να σπάσει τη συμμαχία αλλά και να προχωρήσει σε πόλεμο με τους Βυζαντινούς. Αυτός ήταν και ο κύριος λόγος της κακής υποδοχής των πρέσβεων και της ταπείνωσής τους. Φεύγοντας οι πρέσβεις για το όρος Εκτέλ, ουσιαστικά κήρυττε και τον πόλεμο εναντίον των πρώην συμμάχων του, αφού προανήγγειλε την πρόθεσή του να πολιορκήσει τη βυζαντινή πόλη Βόσπορο και αφού κάτι τέτοιο δεν ήταν απλώς απειλή. Όπως έχουμε αναφέρει, έστειλε στρατεύματα δικά του αλλά και συμμαχικά γι’ αυτόν τον σκοπό252. Το τελευταίο απόσπασμα από το κείμενο του Μενάνδρου αποτελεί και τον άσχημο επίλογο της σύντομης βυζαντινοτουρκικής συμμαχίας. Ενώ η πρεσβεία του Ουαλεντίνου επέστρεφε από την αποστολή της στην Κεντρική Ασία, μέσω της ίδιας διαδρομής, τους περίμενε στην Κριμαία η οδυνηρή πραγματικότητα. η πόλη Βόσπορος μόλις είχε καταληφθεί 253 . Ύστερα από αυτή την εξέλιξη, ο Ουαλεντίνος, μαζί με την συνοδεία του, κρατήθηκε από τους Τούρκους για κάποιο χρονικό διάστημα, κατά τη διάρκεια του οποίου υπέστη βαριές ταπεινώσεις254. Είναι φανερό ότι τώρα οι Βυζαντινοί πρέσβεις παρέμειναν για λίγο ως αιχμάλωτοι γι’ αυτό και οι Τούρκοι τους ταπείνωσαν

251

Wright, “The Sui”, σελ. 58. Gernet, A History, σελ. 252. Golden, “ThePeoples”, σελ. 261: “This was not only a blow to Constantinople’s commerce but also effectively deprived them of an important and vital intelligence-gathering center in the steppe. According to al-Tabari, Türk expansion also extended to the North Caucasus where the “Abkhaz, Banjar and Balanjar” were conquered. The latter was a Turkic group later associated with Khazar territory (the Khazar city of Balanjar) and Volga Bulgharia. Türk assaults on Byzantine-held areas or spheres of influence continued until the outbreak of civil war within the Kaghanate.” 253 Μένανδρος, σελ. 178. Ο Blockley, σελ. 277, σημ. 235, πιστεύει ότι οι Τούρκοι διάβηκαν το στενό του Βοσπόρου, χωρίς δυσκολία γιατί πιθανώς ήταν παγωμένο. Chavannes, Documents, σελ. 241, Vailhé, “Projet”, σελ. 213. Ο Гумилев, Тюрки, σελ. 57 αναφέρει ότι οι Τούρκοι προσπάθησαν να φτάσουν στο Βυζάντιο μέσω του Δυτικού Καυκάσου αλλά ήρθαν αντιμέτωποι με την αντίδραση του βασιλίου της Εγκρίσης (πρόκειται για άλλο όνομα της Γεωργίας), τα βόρεια σύνορα του οποίου διασχίζουν τον Καύκασο: « Затем тюркюти попытались достичь Византии через Западный Кавказ, но натолкнулись на сопротивление царства Эгриси, северная граница которого проходила по Кавказому хребту». 254 Μένανδρος, σελ. 178: « «e)fubri¿zwn te e)j au)tou\j kaiì a)pofenaki¿zwn kaiì ta\ aÃlla kakw½j xrw¯menoj, eiåta ouÀtwj a)fh=ken.» 252

83

ανοιχτά. Δεν χρειάστηκαν δηλαδή οι δικαιολογίες της προηγούμενης φοράς (για την οποία βέβαια, τώρα είμαστε σίγουροι ότι η τότε ταπείνωσή τους οφείλεται κυρίως στη πρόθεση των Τούρκων να επιτεθούν εναντίον βυζαντινής κτήσεως). Τέλος, απ’ όσα αναφέρει ο Μένανδρος, γίνεται φανερό ότι οι Βυζαντινοί δεν ήταν τελείως βέβαιοι για τις προθέσεις των Τούρκων, αφού μόνο μετά την κατάληψη της πόλης Βοσπόρου ήταν φανερό ότι οι Τούρκοι βρίσκονταν σε πόλεμο με τους Ρωμαίους. Χρειάστηκε δηλαδή να δεί με τα ίδια του τα μάτια ο Ουαλεντίνος, ενώ επέστρεφε, ότι οι απειλές του Τούρξανθου πραγματοποιήθηκαν. Φαίνεται ότι ώς τότε, παρά την άσχημη υποδοχή της πρώτης συνάντησης, διατηρούσε ακόμη ελπίδες ότι ο Τούρξανθος δεν θα ανέτρεπε την πολιτική του πατέρα του, παρ’ ότι υπήρχαν σαφή δείγματα των προθέσεων του αλαζόνα ηγεμόνα. Δεν αποκλείεται σ’ αυτή την πίστη να οδηγήθηκε και από το ότι ο Τούρξανθος δεν ήταν ο ανώτερος ηγεμόνας των Δυτικών Τούρκων. Δυστυχώς δεν γνωρίζουμε τις συνομιλίες μεταξύ Τάρδου και Ουαλεντίνου, στο όρος Εκτέλ, φαίνεται όμως ότι ο Τούρκος χαγάνος δεν απογοήτευσε τελείως τους Βυζαντινούς πρέσβεις, γιατί αν εξελίσσονταν έτσι τα πράγματα, δεν θα αποτελούσε γι’ αυτούς έκπληξη η κατάληψη της Βοσπόρου. Το πιθανότερο είναι ο Τάρδος να βρισκόταν σε συνεννόηση και συμφωνία με τον αδερφό του Τούρξανθο. Όπως θα δούμε παρακάτω ο Τάρδος ήταν ικανός και φιλόδοξος ηγεμόνας και αυτές του οι ενέργειες εναρμονίζονται πλήρως με όσα θα ακολουθήσουν, την προσπάθειά του δηλαδή να δεσπόσει όλων των Τούρκων και ευρύτερα στην Ασία. Οι ενέργειες, λοιπόν, του Τούρξανθου εντάσσονται στη λογική της κυριαρχίας του ευρασιατικού χώρου. Οι Κινέζοι ζητούσαν ταπεινά τη φιλία των Ανατολικών Τούρκων, οι Πέρσες είχαν ταπεινωθεί και τώρα είχε φτάσει και η σειρά των Βυζαντινών.

84

ζ) Η πρεσβεία των Δυτικών Τούρκων προς τον Ιουστίνο κατά τον Θεοφάνη τον Βυζάντιο και τα προβλήματα που παρουσιάζει (σε σχέση και με τους Αβάρους). Στην περίληψη που μας δίνει ο Φώτιος για το έργο του Θεοφάνη Βυζαντίου, αναφέρεται, όπως ήδη μνημονεύσαμε, πρεσβεία των Τούρκων (που οι Πέρσες ονόμαζαν Κερμιχιόνες) στον αυτοκράτορα Ιουστίνο (και όχι στον Ιουστινιανό, το 563, όπως μνημονεύει ο Θεοφάνης Ομολογητής), με δώρα και με σκοπό να τον πείσουν, ώστε να μη δεχτεί τους Αβάρους. Ο Ιουστίνος, αφού δέχτηκε τους πρέσβεις και ανταπέδωσε με δικά του δώρα, τους άφησε να γυρίσουν στην πατρίδα τους 255 . Απ’ όσα έχουμε αναφέρει ώς εδώ για τις βυζαντινοτουρκικές σχέσεις, ο Μένανδρος δεν έκανε λόγο για τουρκική πρεσβεία που είχε ως κύριο στόχο να εμποδίσει τους Βυζαντινούς να συνάψουν επαφές με τους Αβάρους, αν και στην πρεσβεία του Ουαλεντίνου γίνεται φανερό ότι συμφωνία τέτοιου είδους υπήρξε, που, σύμφωνα με τα λεγόμενα του Τούρξανθου, οι Βυζαντινοί παρεβίασαν. Απ’ όσα αναφέραμε παραπάνω, παρά τις διαφορετικές απόψεις για την ταύτιση των Ερμιχιόνων, αυτοί πρέπει να ταυτιστούν πράγματι με τους Τούρκους. Ποια ήταν αυτή η τουρκική πρεσβεία; Θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι πρόκειται για την πρεσβεία του Μανιάχ, όμως παρ’ ότι ο Μένανδρος ασχολείται πολύ μ’ αυτήν, δεν αναφέρει παρά μόνο δύο λόγους για την πραγματοποίησή της, όπως είδαμε: την προώθηση του μεταξιού απ’ ευθείας στους Βυζαντινούς και τη σύναψη βυζαντινοτουρκικής συμμαχίας κατά των Περσών256. Δεν αναφέρει τίποτε για τους φυγάδες Αβάρους (Ουαρχωνίτες). Ο Θεοφάνης ο Βυζάντιος στη συνέχεια αναφέρει, ότι, όταν αργότερα ήρθαν οι Άβαροι «και ζήτησαν να εγκατασταθούν στην Παννονία και να κλείσουν με το Βυζάντιο συνθήκη, ο Ιουστίνος, εξαιτίας της συμφωνίας με τους Τούρκους, δεν εδέχθη.» Εδώ ο Ιουστίνος παρουσιάζεται να κρατά τον λόγο του, ενώ, από την άλλη πλευρά, η πρεσβεία των Τούρκων ορίζεται, χρονικά, πρίν από την εγκατάσταση των Αβάρων στην Πανονία. 255 256

Θεοφάνης Βυζάντιος, σελ. 270, [όπως είδαμε και παραπάνω]. Πρβλ. Frye, The heritage, σελ. 179.

85

Όπως

γνωρίζουμε,

ένα

τμήμα

των

Αβάρων

(ή,

καλύτερα

Ουαρχωνιτών) 257 απέδρασε προς την Δύση για να αποφύγει το ξίφος των Τούρκων. Φθάνοντας οι Άβαροι στην περιοχή βόρεια του Καυκάσου, το 558258, ήρθαν σε επαφή με τους Βυζαντινούς και έστειλαν πρεσβεία στον Ιουστινιανό 259 . Οι Βυζαντινοί, συμφωνώντας, θέλησαν, κατά την προσφιλή τους τακτική, να τους χρησιμοποιήσουν εναντίον των βαρβαρικών φύλων βορείως του Ευξείνου Πόντου 260 και οι Άβαροι, νικώντας τους Σαβείρους, Ονιγούρους και Ζάλους, έφθασαν το 561 στον κάτω Δούναβη και από εκεί επανέλαβαν (έτος 562), στέλνοντας πρεσβεία, το αίτημα για εγκατάσταση. Ήθελαν να μείνουν στη μικρή Σκυθία, αλλά ο Ιουστινιανός, λόγω του φόβου επιδρομών, επειδή η μικρή Σκυθία βρισκόταν κοντά στη Θράκη, τους υπέδειξε την ανατολική Πανονία261.

257

Οι γνωστοί ώς Άβαροι στις βυζαντινές πηγές, συνήθως ταυτίζονται με τους Ουαρχωνίτες του Μενάνδρου και Θεοφύλακτου Σιμοκάττη αλλά και με τους ίδιους του Αβάρους (Juan-juan), τους Χιονίτες κ.λ.π. Βλ. Sinor, “The Establishment”, σελ. 303. Frye, The Heritage, σελ. 179. Samolin, “Some Notes on the Avar Preblem”, Central Asiatic Journal, III (1957-58), σελ. 62. Golden, Khazar Studies, σελ. 36. Golden, “The Turkic Peoples”, σελ. 48. Christian, A History, σελ. 253. Kyzlacov, “Northern Nomads”, σελ. 322, 323. Macartney, “On the Greek Sources”, σελ. 266: “The Greek references to the Avars begin with a passage from Priscus, quoted in excerpt by Suidas (s.v )\Ab\arij) and by Constantine Porphyrogenetos (Exc de Leg. Gent., ed. De Boor I. 586), according to which the Saraguri, Urogi, and Onogury were ejected from their homes between A.D. 461 and 465 by an attack from the Savirs, who were fleeing before the Avars, who had themselves been driven from their homes by nations inhabiting the shores of the Ocean, and emigrated on account of excessive mists from the Ocean, and a great plague of gryphons”. Βλ. και Καρδαράς, Βυζάντιο-Άβαροι, σελ. 21. 258 Μένανδρος, σελ. 253, σημ. 19. Καρδαράς, Βυζάντιο-Άβαροι, σελ. 24. 259 Ζητώντας μέσω του στρατιωτικού διοικητή της Λαζικής γη για εγκατάσταση και επιχορήγηση για à ti dhmhgorh/saj o( basileu/j, tou= te i¸erou= να γίνουν «φοιδεράτοι», βλ. Μένανδρος, σελ. 48-50: « O cullo/gou to\ a)gxi¿noun te kaiì bouleutiko\n tou= basile/wj e)paine/santoj, para xrh=ma ta/ te dw½ra eÃstellen, seira/j te xrus%½ diapepoikilme/naj kaiì kli¿naj e)sqh=ta/j te shrika\j kaiì eÀtera pleiÍsta e)kmalqakw½sai oiâa/ te oÃnta a)lazonei¿aj a)na/plea fronh/mata, pro\j toiÍj kaiì presbeuso/menon BalentiÍnon eiåj de\ ouÂtoj tw½n basilikw½n maxairofo/rwnŸ, prou/trepe/ te to\ fu=lon o(maixmi¿an e)sa/gein ¸Rwmai¿oij kaiì kata\ tw½n a)ntipa/lwn o(pli¿zesqai, e)mfrone/stata, oiåmai, promhqeusa/menoj o( basileu/j, w¨j hÄ nikw½ntej oi¸ ãAbaroi hÄ kaiì h(ssw¯menoi e)c a)mfoiÍn pori¿swsi¸ Rwmai¿oij to\ sunoiÍson.» 260

Καρδαράς, Βυζάντιο-Άβαροι, σελ. 25: «Από τις σχέσεις του Βυζαντίου με τους λαούς που ζούσαν στις νοτιορωσικές στέπες εξαρτιόταν αν θα προστατεύονταν ο λεγόμενος «ανοιχτός διάδρομος», τα πολιτικά, στρατιωτικά και οικονομικά συμφέροντα της αυτοκρατορίας και κατ’ επέκταση αν θα διατηρούνταν η ισορροπία δυνάμεων κατά μήκους του βορείου μετώπου της». 261 Μένανδρος, σελ. 52, 253, σημ. 26, ΕΕΖ, σελ. 192. Ο Ιουστιανιανός επειδή φοβόταν επιδρομή στη Θράκη καθυστέρησε την επάνοδο των πρέσβεων, παραγγέλλοντας στον στρατηγό Ιουστίνο, που τώρα βρισκόταν στη Θράκη να τους αφαιρέσει τα όπλα που έφεραν από την Κωνσταντινούπολη, πράγμα που προκάλεσε την εχθρότητα των Αβάρων. Βλ. και Vernadsky, Ancient Russia, σελ. 180: “The Sabiri in the eastern section of the North Caucasian area were the first Hunnic tribe to be attacked (559). Having crushed the Sabiri, the Avars raided the country of the Utiguri, on the eastern shores of the Sea of Azov (560). The Utiguri were forced to recognize Avar suzerainty over them. Thereupon the Avars crossed the Don river, breaking into the land of Kutriguri. The latter, as it seems, asked their western neighbors the Antes to help them, but the latter refused to move. The Kutriguri were then defeated and the Kutrigur khan – probably the same Zabergan who threatened Constantinople in 558 – became Khan Bayan’s vassal. It is probably at this time that Bayan assumed the title of kagan by which he was later known. Having disposed of the Kutriguri the Avars now approached the Dniester River (561).

86

Στην αρχή της βασιλείας του Ιουστίνου (τέλος του 565), οι Άβαροι έστειλαν πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη, με αυξημένες απαιτήσεις για τις υπηρεσίες που προσέφεραν στη φρούρηση των συνόρων της αυτοκρατορίας, αλλά ο Ιουστίνος δεν υποχώρησε262. Το 567 Λογγοβάρδοι και Άβαροι γίνονται κύριοι της Παννονίας, αφού εξουδετέρωσαν τους Γεπίδες και οι Λογγοβάρδοι στη συνέχεια εισβάλλουν στην Ιταλία 263 . Έτσι οι Άβαροι μένουν μόνοι κυρίαρχοι της Παννονίας, ελέγχοντας την περιοχή του μέσου Δούναβη, και συνεχίζουν να ενοχλούν το Βυζάντιο. Όπως ήδη σημειώσαμε, ο Θεοφάνης ο Βυζάντιος ορίζει την πρεσβεία των Τούρκων πριν από την εγκατάσταση των Αβάρων στην Παννονία, την οποία οικειοποιήθηκαν το 567, μετά την καταστροφή των Γεπίδων. Επομένως, δεν μπορούμε να δεχτούμε ότι πρόκειται για την πρεσβεία του Μανιάχ (τέλος 567-αρχές 568) ή οποιαδήποτε άλλη τουρκική πρεσβεία έφθασε αργότερα στη Κωνσταντινούπολη (του Αναγκάστη ή άλλου Τούρκου πρέσβη). Άρα ή πρόκειται για την πρώτη πρεσβεία των Κερμιχιόνων επί της βασιλείας του Ιουστινιανού και όχι του Ιουστίνου ή η σύνδεση της πρεσβείας με την άφιξη των Αβάρων (νωρίτερα από το 567)δεν είναι σωστή. Έκπληξη, όπως είπαμε, προξενεί η εποχή αποστολής τουρκικής πρεσβείας με κύριο αίτημα την εμπόδιση βυζαντινοαβαρικών συνεννοήσεων και την τήρηση της συμφωνίας με τους Τούρκους από μέρους του Βυζαντινού αυτοκράτορα, αφού αυτή πραγματοποιήθηκε νωρίτερα από το ταξίδι του Ζημάρχου, όπου υποτίθεται ότι παγιώθηκε η βυζαντινοτουρκική φιλία. Το ότι η φυγή των Αβάρων (Ουαρχωνιτών) στη Δύση ενόχλησε πολύ τους Τούρκους, γίνεται φανερό και από άλλο απόσπασμα του Μενάνδρου, όταν μας λέει ότι και ο Σιζάβουλος, όταν έμαθε για την φυγή των Αβάρων (οι οποίοι μάλιστα φεύγοντας λεηλάτησαν περιοχές των Τούρκων) διακήρυξε με αλαζονικό τρόπο ότι (επειδή δεν ήταν πουλιά ή ψάρια για να γλυτώσουν) θα τους χτυπούσε

Bessarabia, home of the Antes, was now their next objective. The Antes at first offered a furious resistancem but later entered into negotiations with the invaders.” Καρδαράς, Βυζάντιο-Άβαροι, σελ. 27. 262 Μένανδρος, σελ. 92-94. Καρδαράς, Βυζάντιο-Άβαροι, σελ. 29. 263 Browning, Ο Αιώνας, σελ. 207. Βλ. και Frye, The Heritage, σελ. 179. Christian, A History, σελ. 280. Golden, “The Peoples”, σελ.. 260. Bona, “Die Geschichte der Avaren”, σελ. 438, 443, Σαββίδη, Αλανοί, σελ. 43. Καρδαράς, Βυζάντιο-Άβαροι, σελ. 32, 33.

87

μόλις τελείωνε τον πόλεμο κατά των Εφθαλιτών264. Δεν αποκλείεται, επομένως, ο Σιζάβουλος, όταν έμαθε ότι οι Άβαροι έφθασαν βόρεια του Δούναβη, να έστειλε πρεσβεία το 563 (την πρεσβεία των Ερμιχιόνων του Θεοφάνη Ομολογητή), για να πείσουν τους Βυζαντινούς να μην τους δεχτούν. Αν έχουν έτσι τα πράγματα, η συμφωνία με τους Τούρκους είχε γίνει νωρίτερα από τις πρεσβείες του Μανιάχ και του Ζημάρχου και οι Τούρκοι είχαν δίκαιο να παραπονιούνται. Μήπως πρέπει να υποθέσουμε ότι με το να μην δέχονται οι Βυζαντινοί τους Αβάρους στη μικρή Σκυθία, οι Τούρκοι θεωρούσαν ότι δεν παραβιάστηκαν οι συνθήκες, ενώ αργότερα (567), την εγκατάσταση των Αβάρων στην Παννονία (με υπόδειξη των Βυζαντινών), τη θεώρησαν ώς παραβίαση της συμφωνίας, όταν την πληροφορηθήκαν, ενώ αντίθετα η μη επίτευξη συμφωνίας κατά την αβαρική πρεσβεία στον Ιουστίνο το 565, μεταξύ Βυζαντινών και Αβάρων, θεωρήθηκε από τους Τούρκους σωστή ενέργεια εκ μέρους των Βυζαντινών κι έτσι δεν θεωρήθηκε σκόπιμο να τεθεί θέμα παραβίασης των συνθηκών κατά την πρεσβεία του Μανιάχ; Όπως είπαμε παραπάνω, ο Σιζάβουλος ενδιαφερόταν για την απόδραση των Αβάρων στη Δύση και επομένως θα έθετε το θέμα στην πρεσβεία του έτους 567. Φαίνεται ότι ή δεν υπήρξε θέμα ή ότι αυτός ενδιαφερόταν περισσότερο για την βυζαντινοτουρκική φιλία και τη συνεργασία εναντίον των Περσών, σε αντίθεση με τον Τούρξανθο ή, πιθανότερα, ότι η συμφωνία έγινε αργότερα. Πρόκειται μάλλον για τη συνθήκη του 571, ή καλύτερα, όπως αναφέραμε, του 574, που πραγματοποιήθηκε μετά από ήττα των Βυζαντινών στρατευμάτων, μεταξύ Αβάρων και Βυζαντινών265 την οποία ο Τούρξανθος είχε πληροφορηθεί. Πράγματι, μια τέτοια συνθήκη με τους εχθρούς των Τούρκων, Ουαρχωνίτες, θα ήταν δυνατό να αποτελέσει λόγο δυσφορίας για τους συμμάχους των Βυζαντινών, Τούρκους. Πρέπει όμως να δεχτούμε ο Σιζάβουλος δεν την γνώριζε; Κάτι τέτοιο είναι πιθανό, δεν αποκλείεται όμως να ήταν και προσωπική επιλογή κάθε Τούρκου ηγεμόνα. Εξάλλου και πριν από το 570 οι 264

Μένανδρος, σελ. 46, Macartney, “On the Greek Sources”, σελ. 267. Μένανδρος, σελ. 150. Επίσης σελ. 270, σημ. 176, σελ. 276, σημ. 223. Ο Sinor, “Reflexions”, σελ. 490, κάνει λόγο για αβαροβυζαντινή συνθήκη του 574. Αν έχει δίκιο εξηγούνται καλύτερα τα πράγματα. 265

88

βυζαντινοαβαρικές σχέσεις ήταν καλές. Οι Άβαροι είχαν στείλει στην Κωνσταντινούπολη πρεσβείες το 568, 569 και 570 και υπήρξε μεταξύ τους ειρήνη

266

. Όπως έχει ήδη αναφερθεί παραπάνω, ο Τούρξανθος ήταν

αποφασισμένος να τραβήξει τα πράγματα ώς τα άκρα. Πάντως, όπως κι αν έχει το πράγμα, από τη μνεία το Θεοφάνη του Βυζάντιου γίνεται φανερό ότι οι σχέσεις του Βυζαντίου με τους Αβάρους, εχθρούς των Τούρκων, βάραιναν ιδιαίτερα στη διατήρηση της βυζαντινοτουρκικής συνεργασίας. Καταλήγουμε, επομένως, στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για την τουρκική πρεσβεία του 563 στον Ιουστινιανό. Φαίνεται πως οι Τούρκοι έστειλαν την πρεσβεία αυτή, με αίτημα να μη δεχθούν οι Βυζαντινοί τους Αβάρους, όταν έμαθαν ότι οι Άβαροι (Ουαρχωνίται) έφθασαν στον Κάτω Δούναβη κι άρχισαν τις διαπραγματεύσεις με τους Βυζαντινούς (561-562). Στο μεταξύ, οι Τούρκοι μόλις είχαν τελειώσει από τον αγώνα τους με τους Εφθαλίτες νικηφόρα και τώρα, όπως είχε προαναγγείλει ο Σιζάβουλος, άρχισαν τις ενέργειες για να τιμωρήσουν τους Ουαρχωνίτες. Ίσως αυτή η πρεσβεία αποτέλεσε και το έναυσμα για την τουρκική πρεσβεία του 567. Είναι πιθανό η τουρκική πρεσβεία του 563 να είχε σταλεί από κάποιον μικρότερο Τούρκο ηγεμόνα, κατόπιν εντολής του Σιζάβουλου (Istemi), ο οποίος να κατοικούσε με την φυλή του στην περιοχή των αρχαίων Μασαγετών, αφού ο Θεοφάνης Βυζάντιος συνδυάζει τους τελευταίους με τους Τούρκους. Αν έχουν έτσι τα πράγματα, οι πρεσβείες των Κερμιχιόνων του Θεοφάνη Ομολογητή και Στεφάνου Βυζαντίου, πράγματι, όπως είχαμε ήδη υποθέσει παραπάνω, ταυτίζονται παρότι υπάρχει ασυμφωνία ως προς τη χρονολογία άφιξής της στη Κωνσταντινούπολη, ενώ η πρεσβεία του Μανιάχ στο Βυζάντιο, το 568 δεν ήταν η πρώτη που έστειλαν οι Δυτικοί Τούρκοι.

266

Καρδαράς, Βυζάντιο-Άβαροι, σελ. 36, 37.

89

η) Η παρουσία των Δυτικών Τούρκων στη Κριμαία και η βυζαντινοαβαρική σύγκρουση. Το έτος 579, οι Άβαροι άρχισαν να κατασκευάζουν γέφυρα μεταξύ Σίρμιου και Σιγγιδόνος, ενώ αβαρικός στόλος εμφανίστηκε στον ποταμό Σάο 267 . Όταν ο Ρωμαίος στρατηγός της Σιγγιδόνας τους κατήγγειλε ότι παραβιάζουν τη συνθήκη που έκλεισαν με το Βυζάντιο και τους κάλεσε να αποχωρήσουν, εκείνοι δικαιολογήθηκαν ότι ετοίμαζαν εκστρατεία εναντίον των Σλάβων που βρίσκονταν σε βυζαντινό έδαφος268 . Έγινε προσπάθεια να λυθεί το ζήτημα με διπλωματικά μέσα, οπότε οι Βυζαντινοί θεώρησαν καλό να εκμεταλλευτούν, έστω και με τα λόγια, την παρουσία των Τούρκων στην Κριμαία. Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας, γνωρίζοντας ότι δεν μπορεί να αντιμετωπίσει

τους

Αβάρους,

δεδομένου

ότι

όλα

τα

στρατεύματα

απασχολούνταν στο περσικό μέτωπο, προσποιήθηκε ότι και ο ίδιος ήθελε να εκστρατεύσει εναντίον των Σλάβων, που λεηλατούσαν τη βυζαντινή επικράτεια, όμως εκείνη η στιγμή, τους είπε, δεν ήταν η κατάλληλη για τους Αβάρους να επιχειρήσουν εκστρατεία, γιατί οι Τούρκοι είχαν ήδη στρατοπεδεύσει στη Χερσώνα και θα μάθαιναν αμέσως ότι οι Άβαροι πέρασαν το Δούναβη. Έτσι, θα ήταν καλό η επιχείρηση να αναβληθεί. Στο μεταξύ ο Βυζαντινός αυτοκράτορας θα μάθαινε τις προθέσεις των Τούρκων και πού σχεδιάζουν να επιτεθούν, ώστε να ειδοποιήσει τον χαγάνο269. Όπως είχαμε δει παραπάνω, οι Τούρκοι, αμέσως μόλις πέρασε από το έδαφός τους η πρεσβεία του Ουαλλεντίνου, έσπευσαν να καταλάβουν τη Βόσπορο. Γυρνώντας ο Ουαλεντίνος βρήκε την πόλη σε τουρκικά χέρια. Στη συνέχεια, οι Τούρκοι προωθήθηκαν, καθώς φαίνεται αργά, στις υπόλοιπες βυζαντινές κτήσεις της Κριμαίας και το 579-580 βρίσκονταν στην πόλη της Χερσώνας. Δεν είναι γνωστό, αν οι Τούρκοι σχεδίαζαν να προχωρήσουν ακόμη δυτικότερα και να πραγματοποιήσουν την επίθεση εναντίον των πρώην 267 268

Καρδαράς, Βυζάντιο-Άβαροι, σελ. 48. Μένανδρος, σελ. 222: die/gnw safw½j

o( au)tokra/twr, w¨j th\n po/lin to\ Si¿rmion e)celeiÍn boulo/menoj e)rga/zoito th\n ge/furan a)pokwlu=sai boulo/menoj th\n tw½n a)nagkai¿wn ei¹skomidh/n, oÀpwj lim%½ parasth/soito th\n po/lin…»

269

Μένανδρος, σελ. 223-224.

90

εχθρών τους Αβάρων (Ουαρχουνιτών), κάτι τέτοιο όμως θα ήταν δύσκολο γιατί δεν είχαν πλοία270 και ο δρόμος προς τον Δούναβη και τον Έβρο, στον οποίο αναφέρεται ο Τούρξανθος κατά την συνομιλία του με τον Ουαλλεντίνο, βρισκόταν αρκετά μακριά από τις τουρκικές θέσεις (δηλαδή από το νοτιότερο σημείο της Κριμαίας). Όσο για τους Βυζαντινούς, τη στιγμή αυτή προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν το γεγονός της παρουσίας των Τούρκων στην περιοχή, παρ’ότι τώρα βρίσκονταν ως εχθροί στα εδάφη τους, γνωρίζοντας τον φόβο των Αβάρων, οι οποίοι είχαν υποστεί τα πάνδεινα απ’ αυτούς και είχαν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν τη χώρα τους. Τα λεγόμενα του Βυζαντινού αυτοκράτορα δεν έπεισαν τον Άβαρο πρέσβη, ο οποίος κατάλαβε ότι ήταν πρόσχημα για να αποτραπεί η υλοποίηση των σχεδίων των Αβάρων, φέρνοντάς τους αντιμέτωπους με τον φόβο των Τούρκων. Εξ άλλου ο απεσταλμένος του Αβάρου χαγάνου στο Βυζάντιο ήταν αυτός που τον παρότρυνε σε πόλεμο με τους Ρωμαίους. Παρόλα αυτά, συμφώνησε να αναφέρει στον χαγάνο, όλα όσα ειπώθηκαν στην βυζαντινή αυλή, αναχώρησε γεμάτος δώρα, αλλά στο δρόμο σκοτώθηκε από Σλάβους που λεηλατούσαν την περιοχή 271 . Τελικά το Σίρμιο πολιορκήθηκε για δύο χρόνια από τους Αβάρους και το 582 οι Βυζαντινοί αναγκάστηκαν να το παραδώσουν, αφού επιτράπηκε στη φρουρά και στους πολίτες να αποχωρήσουν272. Ήταν μια ασυνήθιστη κατάσταση. Η βυζαντινή εξουσία στη Κριμαία είχε καταλυθεί από τους πρώην συμμάχους Τούρκους, αλλά ο Βυζαντινός αυτοκράτορας προτιμούσε να εφαρμόζει «το μη χείρον, βέλτιον». Οι Άβαροι γνώριζαν ότι οι Τούρκοι δεν ήταν τόσο κοντά και οπωσδήποτε όχι τόσο φοβεροί, δεδομένου μάλιστα ότι βρίσκονταν μακριά από τις βάσεις τους και δεν είχαν στην περιοχή βορείως του Δούναβη υποταγμένα φύλα για να τους βοηθήσουν. Όσο για τους ίδιους τους Τούρκους και ιδιαίτερα τον Τούρξανθο, πρέπει να κατάλαβαν ότι η εκστρατεία προς τον Δούναβη δεν ήταν τόσο εύκολη υπόθεση και ότι η βυζαντινοαβαρική αντίθεση ή συνεργασία δεν 270

Ο Blockley, Μένανδρος, σελ. 277, σημ. 235, πιστεύει ότι πέρασαν τον Κιμμέριο Βόσπορο χειμώνα, όταν ήταν παγωμένος. Έτσι, δεν χρειάστηκαν πλοία. 271 Μένανδρος, σελ. 224. 272 Browning, Ο αιώνας, σελ. 213. (Προσπάθεια των Βυζαντινών να εμπλέξουν τους Λογγοβάρδους απέτυχε). Καρδαράς, Βυζάντιο-Άβαροι, σελ. 50, 51.

91

εξαρτιόταν απόλυτα από τους Βυζαντινούς, αφού οι Άβαροι ήταν υπολογήσιμη δύναμη στην περιοχή. Τέλος, πρέπει να παρατηρήσουμε ότι τα λεγόμενα του Βυζαντινού αυτοκράτορα, για τους Τούρκους, δείχνουν ότι η παρουσία τους και μόνο ήταν ένα γεγονός που δεν μπορούσε να μην υπολογίζεται, όχι μόνο στη περιοχή βόρεια του Ευξείνου αλλά και δυτικότερα, βόρεια του Δούναβη. Η νέα αυτή κατάσταση φαίνεται ότι έφερε πιο κοντά τους Τούρκους και Βυζαντινούς επί Μαυρικίου, παρά το γεγονός ότι ο τελευταίος έκανε συνθήκη με τους Αβάρους αμέσως μόλις ανήλθε στον θρόνο273. Έτσι, όταν το 584 οι Άβαροι λεηλάτησαν την Αγχίαλο και ο αυτοκράτορας ετοιμαζόταν για πολιορκία της Κωνσταντινούπολης, σύμφωνα με τον Ιωάνη της Εφέσσου, οι Άβαροι αναγκάσθηκαν να αποσυρθούν στο Σίρμιο, λόγω επιθέσεων των Τούρκων, φοβούμενοι για τις οικογένειές τους και τα υπάρχοντά τους και κατορθώνοντας να εξαγοράσουν την αποχώρηση των Τούρκων με οκτώ κεντηνάρια χρυσού274. Η πληροφορία αυτή είναι εξαιρετικής σημασίας, αν και δεν μπορούμε να τη δεχτούμε χωρίς επιφυλάξεις. Αν, πάντως, ανταποκρίνεται στη πραγματικότητα, πρέπει να συμπεράνουμε ότι οι Τούρκοι είχαν έρθει σε δύσκολη θέση από οικονομικής πλευράς, αφού προτίμησαν να έλθουν σε συνεννόηση με τους πρώην άσπονδους εχθρούς τους και όχι να «τους συντρίψουν με τις οπλές των αλόγων τους σαν μυρμήγκια», όπως κόμπαζε ο Τούρξανθος μπροστά στον Ουαλλεντίνο. Από την άλλη πλευρά, βέβαια, η απειλή των Τούρκων να βρεθούν στον Δούναβη, αποδεικνύεται ότι δεν ήταν κάτι το ανέφικτο και ο Βυζαντινός αυτοκράτορας φαίνεται πως γνώριζε τι έλεγε, όταν υπενθύμιζε στους Αβάρους την τουρκική παρουσία στην περιοχή. Πόσο έμειναν οι Δυτικοί Τούρκοι στην Κριμαία και γενικότερα στην περιοχή βόρεια του Εύξεινου Πόντου δεν είναι με ακρίβεια γνωστό. Τελευταία, ορισμένοι ερευνητές πιστεύουν ότι η εξέγερση του ηγεμόνατων Ονογούρων Βουλγάρων Κουβράτου, δεν έγινε εναντίον των Αβάρων, όπως μνημονεύει ο Νικηφόρος, διώχνοντάς τους από τη γη του, αλλά εναντίον των Δυτικών Τούρκων

275

. Η εξέγερση που οδήγησε στην ίδρυση της «Μεγάλης

273

Καρδαράς, Βυζάντιο-Άβαροι, σελ. 52. Καρδαράς, Βυζάντιο-Άβαροι, σελ. 53 (Από τον Ιωάννη της Εφέσου). 275 Pohl, Awaren, σελ. 273. Καρδαράς, Βυζάντιο-Άβαροι, σελ. 172 κ.έ., 175, όπου λεπτομερής βιβλιογραφία. 274

92

Βουλγαρίας», γύρω από την Αζοφική, χρονολογείται από το 630 ώς το 641276. Είναι δύσκολο να δεχτούμε ότι την παραπάνω χρονική περίοδο, μετά από τα γεγονότα που θα ακολουθήσουν στις στέπες της Κεντρικής Ασίας, στα οποία θα αναφερθούμε λεπτομερώς παρακάτω, οι Δυτικοί Τούρκοι ήταν σε θέση να ελέγχουν άμεσα τις περιοχές βόρεια του Ευξείνου. Πιθανότατα ο έλεγχος αυτός γινόταν μέσω των Χαζάρων, που όπως θα δούμε, ώς τα μέσα του 7ου αιώνα πρέπει να βρίσκονταν υπό την κυριαρχία των Δυτικών Τούρκων. Νομίζω ότι η άποψη που θέλει τους Χαζάρους να έρχονται αργότερα στην περιοχή βόρεια του Ευξείνου, θεωρώντας τις πληροφορίες μεταγενέστερων Βυζαντινών συγγραφέων (Θεοφάνης κλπ) ως αναχρονισμό (βλ. και παρακάτω), δεν ανταποκρίνονται στη πραγματικότητα. Άμεση συνεχής παρουσία των Δυτικών Τούρκων στην παραπάνω περιοχή σήμαινε ένα τεράστιο δυτικό χανάτο με τρομερή δύναμη και συνεχή παρουσία, κάτι που μας επιτρέπεται να θεωρήσουμε ως σωστό, παίρνοντας υπόψη την ισορροπία δυνάμεων, τη σύγχρονη εποχή, στη Κεντρική Ασία, μεταξύ δυτικού και ανατολικού χανάτου, Περσίας και Κίνας. Ακόμη και την εποχή της ακμής τους, πριν οι Τούρκοι διαιρεθούν σε ανατολικούς και δυτικούς, στηρίζονται σε ντόπια φύλα (τουρκικά και άλλα) που διέμεναν βόρεια του Ευξείνου. Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, είναι πολύ πιθανό η πληροφορία του Νικηφόρου να είναι σωστή και η εξέγερση του Κοβράτου να έγινε εναντίον των Αβάρων. Μπορεί δηλαδή οι Άβαροι να είχαν επεκτείνει την κυριαρχία τους ώς την Αζοφική μετά την αναχώρηση των Δυτικών Τούρκων και η εξέγερση του Κοβράτου να ήταν αποτέλεσμα της εξασθένισής τους μετά την αποτυχία του 626 μπρός στα τείχη της Κωνσταντινούπολης και πιθανής συνεννόησης με τον Ηράκλειο277. Ύστερα από τη διάλυση του κράτους της Μεγάλης Βουλγαρίας, επί Κώσταντος Β΄ (641-668), οι Χάζαροι κατέλαβαν την περιοχή της Αζοφικής, ως νέα ανερχόμενη δύναμη, που, όπως θα δούμε, σε συνεννόηση με τους επικυριάρχους τους Δυτικούς Τούρκους, είχαν βοηθήσει τον Ηράκλειο στον αγώνα τους εναντίον των Περσών. 276

Βλ. και Pohl, Awaren, σελ. 271-272. Κυριάκης, Ε., Βυζάντιο και Βούλγαροι (7ος-10ος αι.) Συμβολή στην εξωτερική πολιτική του Βυζαντίου, Αθήνα, 1993. 277 Για τις πιθανές αυτές συνεννοήσεις και τις καλές σχέσεις του Βούλγαρου ηγεμόνα με τον Ηράκλειο, βλ Καρδαράς, Βυζάντιο-Άβαροι, σελ. 172 κ.έ.

93

Γ. Η ΚΙΝΕΖΙΚΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ΤΩΝ SUI ΚΑΙ Η ΜΕΙΩΣΗ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ

α) Διαίρεση των Τούρκων με κινεζικές ενέργειες. Άνοδος του Τάρδου. Η αδιαμφισβήτητη υπεροχή των Τούρκων στον ευρασιαστικό χώρο συνεχίστηκε ακόμη για μερικά χρόνια. Όπως ήδη μνημονεύσαμε, είχαν ζώσει ασφυκτικά την Περσία και είχαν φθάσει ώς τα βόρεια σύνορα του Βυζαντίου, στην Κριμαία, καταλαμβάνοντας την πόλη Βόσπορο και πολιορκώντας την Χερσώνα, ενώ από την πλευρά της Κίνας, η δύναμή τους τρομοκρατούσε τα αντίπαλα κινεζικά κράτη, που επεδίωκαν τη φιλία τους, με κάθε θυσία. Η κατάσταση αυτή δεν κράτησε για πολύ. Το 581 ανέρχεται στην εξουσία η νέα, κινεζική πια, δυναστεία των Sui (隋), που ενοποιεί την Κίνα. Ο ιδρυτής της δυναστείας, Wen-ti (Wendi 文帝, 581-604) κατέλυσε το κράτος των Chou, έδιωξε όλους τους Τούρκους που κατοικούσαν εκεί και σταμάτησε να πληρώνει τα μεγάλα ποσά σε μετάξι, κάτι που έπληττε ιδιαίτερα τους Τούρκους278. Η νέα δυναστεία έχει ως κύριο σκοπό τη διαίρεση των Τούρκων. Έτσι υποστήριζε τον Τάρδο (Ταρντού) των Δυτικών Τούρκων (Ta-t’eou), για να καταβάλει τους Ανατολικούς Τούρκους 279 , που την εποχή αυτή είχαν αρχίσει να παρακμάζουν. Με τον θάνατο του χαγάνου T’o-po (Taspar, 572-581) η κατάσταση έγινε πολύ ρευστή. Χαγάνος έγινε ο Che-t’ou ή Cha-po-lio, (Shetu 攝圖, Nivar), γιος του K’o-lo (Keluo 科羅) (εφήμερου χαγάνου μετά τον θάνατο του Boumin, το 552), αλλά ο γιός του Mou-han, Ta-lo-pien ή Apo280 (Daluobian 大邏便, Abo 阿波), αμφισβήτησε την εξουσία του, και μην 278

Barfield, The Perilous Frontier, σελ. 135-36. Parker, “The Origin”, σελ. 440. Christian, A History, σελ. 257-58. Sinor, Introduction, σελ. 581. 279 Chavannes, Documents, σελ. 261. Gernet, A History, σελ. 252. 280 Parker, A Thousand Years, σελ. 187 κ.ε. Frye, The Heritage, σελ. 180. Foster, The Church, σελ. 15: Shaporo= Cha-po-lio. Barfield, The Perilous Frontier, σελ. 134, 135, 136. Golden, Khazar Studies,

94

μπορώντας να επικρατήσει, κατέφυγε στον χαγάνο των Δυτικών Τούρκων, τον Τάρδο των Βυζαντινών (Tardou, Ta-t’eou) 281 . Ο τελευταίος άρχισε να ανεξαρτητοποιείται από τους Ανατολικούς Τούρκους. Έτσι, όταν το 582 ο χαγάνος των Ανατολικών Τούρκων Che-tou ή Cha-po-lio αποφάσισε να εισβάλει σε κινεζικά εδάφη, με σκοπό να τιμωρήσει τους Sui για τη στάση τους, ο Τάρδος δεν τον ακολούθησε. Η απόσχιση είχε επέλθει. Ο Τάρδος, μεταξύ του 582 και 584 πήρε τον τίτλο του χαγάνου (μεγάλου χάνου, κινεζικά: K’o-han), που πριν κατείχε μόνον ο ηγεμόνας των Ανατολικών Τούρκων282. Οι τουρκικές επιδρομές συνεχίστηκαν και το 583, αφού οι αποστολές των Τούρκων στους Sui ήταν ανεπιτυχείς 283 . Οι Κινέζοι, που αγρυπνούσαν, σελ. 39. Гумилев, Тюрки, σελ. 118: Mετά το θάνατο του Boumin (ή Tou-men ή αλλιώς και Ильхан [Ilkhan, βλ. Гумилев, Тюрки, σελ.34], τουρκ. İl kagan, βλ. Taşağıl, Gök-Türkler, σελ. 18), στο θρόνο ανέβηκε ο γίος του Кара-Иссык хан (Kara Issyk khan ή Исиги-хан ή Коло Исиги хан, [βλ.Гумилев, Тюрки, σελ. 534, τουρκ. Kara kagan, κινεζικά K’olo, βλ. Taşağıl, Gök-Türkler, σελ. 18], ο οποίος όταν πέθανε κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες κι ενώ ο πόλεμος με τους Joan-joan συνεχιζόταν, κάπου στο 553, στον θρόνο ανέβηκε ο μικρότερος αδερφός του Кушу [βλ.Гумилев, Тюрки, σελ. 534], με τον τίτλο Muhan, παραμερίζοντας τον γιό του Kara Issyk, Шету [ή Шаболио,Эрбег-хан ή Эрфу-хан, βλ. Гумилев, Тюрки, σελ. 538, κινεζ. She-t’u ή Sha-po-lio, τουρκ. İl küllüg şad Baga Işbara Kagan, βλ. Taşağıl, Gök-Türkler, σελ. 18]). «На их счастие, впрочем весьма недолгое, кара Иссык-хан умер при загадочных обстоятельствях, сын его Шету был остранен, и на престол вступил младший брат Кара Иссык-хана, Кушу, с титулом Муган-хан», Гумилев, Тюрки, σελ.34). Εδώ πρέπει να αναφέρουμε και τη δεύτερη εκδοχή που υπάρχει στην «Ιστορία των Βόρειων Δυναστειών» για τα μετά τον θάνατο του Boumin. Σύμφωνα με τη δεύτερη εκδοχή, ο Boumin αφήνει την εξουσία στον αδερφό του A-i khan o οποίος έδωσε την εξουσία στον επόμενο αδερφό Mu-han, βλ. Boodberg, “Three Notes”, σελ. 11 (Η τελευταία αυτή εκδοχή δεν συμβαδίζει με την σειρά των γενεών στην Τουρκική δυναστειακή οικογένεια των Αρσλανιδών). 281 Chavannes, Documents, σελ. 48 (από το T’ang-shu): « Autrefois, quand Mou-han des Tou-kiue orientaux mourut, il écarta (de la succession) son fils Ta-lo-pien et donna le pouvoir à son frère cadet T’o-po kagan. T’o-po, avant de mourir, ordonna qu’on s’abstînt de prendre son fils An-lo et qu’on eût soin de nommer Ta-lo-pien. Les gens du pays, considérant que la mère de ce dernier était de basse extraction, ne voulurent pas lui donner le pouvoir, et, en definitive, ils nommèrent An-lo. Ensuite, An-lo, ayant cédé le trône à Che-t’ou, fils de frère aîné de Mou-han, (Che-t’ou) reçut le titre de Cha-po-lio kagan et Ta-lo-pien de son côté reçut le titre de A-po kagan ; il soumit lui-même ceux qu’il avait à gouverner. Cha-po-lio l’attaqua par surprise et tua sa mère ; A-po s’enfuit du côté de l’ouest auprès de Ta-t’eou ». βλ. επίσης σελ. 48, σημ. 5:En 582, Cha-po-lio (= Che-t’ou, ayant avec lui) A-po (= Ta-lopien), livra bataille aux Chinois et fut battu. « Cha-po-lio, à cause de la vaillance et du courage de A-po, le haïssait ; profitant de ce que (A-po) était le premier ; il attaqua à l’improviste sa horde et la défit complètement ; il tua la mère de A-po ; à son retour, A-po, ne sachant où se réfugier, s’enfuit du côté de l’ouest auprès de Ta-t’eou kagan ; Ta-t’eou avait pour nom personnel Tien-kiue ; c’ était l’oncle de de Cha-po-lio (l’expression ne signifie pas exactement « oncle » ; elle indique ici que Ta-t’eou était le cousin germain du père de Cha-po-lio ; il était depuis longtemps le kagan de la région occidentale ; il rentra alors dans une grande colère et envoya A-po à la tête de soldats, du côté de l’Est ; ceux de sa horde (c. à d. de la horde de A-po) qui vinrent se ranger à ses côtés furent au nombre de près de cent mille cavaliers. Alors, A-po et Cha-po-lio s’attaquèrent l’un l’autre. En outre, comme T’an-han kagan vivait en bonne intelligence avec A-po, Cha-po-lio lui enleva ses troupes et le destitua. T’an-han s’enfuit et se réfugia auprès de Ta-t’eou (Soei chou, chap. LXXXIV, p. 3 ro ; cf. Julien, Documents historiques sur les Tou-kioue, p. 46-47. C’est à partir de ce moment que la séparation entre les Tou-kiue occidentaux et les Tou-kiue septentrionaux fut consommé. Elle avait été préparée de longue main par les intrigues chinois. » 282 Wright, “The Sui”, σελ. 108. 283 Eksedy, Trade and War, σελ. 134.

95

αποφάσισαν να υποστηρίξουν τον Τάρδο, που ήταν και ισχυρότερος – όπως μνημονεύουν οι κινεζικές πηγές (T’ang shu, Tangshu 唐 書 ) ο Τάρδος αφαίρεσε από τους Ανατολικούς Τούρκους την περιοχή Ou-suen284, όμως το chin T’ang shu αναφέρει ότι η χώρα των Δυτικών Τούρκων ήταν ήδη το Ousuen (Ili) 285 – ώστε να εξασθενίσουν τους Ανατολικούς Τούρκους, που βρίσκονταν και πιο κοντά τους και ήταν πιο πολύ επικίνδυνοι. Ο Τάρδος βοήθησε τον A-po, ο οποίος νίκησε τον Che-tu, που κατέφυγε, για ασφάλεια, στη μεθόριο της Κίνας, όπου και ζήτησε κινεζική βοήθεια. Η Κίνα «είχε ισχυρούς ιδεολογικούς λόγους, ώστε να καλωσορίσει την υποταγή ενός Τούρκου χαγάνου», μολονότι ο Che-tu ζητούσε μια βάση από την οποία θα ενίσχυε τη θέση του και όχι γιατί θαύμαζε τους Sui286. Οι Κινέζοι προχώρησαν μεθοδικά. Προσέφεραν στον Τάρδο σημαία πάνω στην οποία είχε σχεδιαστεί κεφαλή λύκου, που ήταν για τους Τούρκους το έμβλημα της ανώτερης εξουσίας, σ’ όλες τις ορδές 287 , πράγμα που σήμαινε ότι έβαλαν τον Τάρδο παραπάνω από τον xαγάνο των Ανατολικών Τούρκων. Ενισχυμένος ο Tardou επαναστάτησε και όταν το 584 ο Κινέζος αυτοκράτορας επισκέφτηκε τη δυτικότερη επαρχία της Κίνας (Kan-su), τον συνάντησε και του δήλωσε υποταγή288. 284

Chavannes, Documents, σελ. 47. Chavannes, Documents, σελ. 20. 286 Barfield, The Perilous Frontier, σελ. 137. Βλ και Sinor, “The Establishment”, σελ. 306. Christian, A History, σελ. 258: “The Chinese now began to operate a systematic Politik der Spaltung. A Chinese agent, Tsch’ang-sun Scheng, who had befriended She-tu before he became kaghan, and had spent some time among the Türk, understood well the personal and tribal conflicts within the Türk empire. On his advice, the Chinese government began to support She-tu’s rivals within the royal family, and non-Türk tribes subordinate to A-shih-na.” 287 Chavannes, Documents, σελ. 220: « … dont le loup était le totem ». Grousset, L’Empire, σελ. 133. 288 Гумилев, Тюрки, σελ. 118: Το 572, ο Muhan πεθαίνει και διάδοχός του και επόμενος χαγάνος των Τούρκων γίνεται ο αδερφός του, Тобо-хан [Арслан, Арсила, Табак-хан, βλ. Гумилев, Тюрки, σελ. 536, κινεζ. T’a-po, τουρκ. Taspar, βλ. Taşağıl, Gök-Türkler, σελ. 34]μέχρι και το 581 όπου, διασθανόμενος τον θάνατό του, θέτει σε κίνηση τη διαδικασία διαδοχής του. Σ’αυτό το σημείο θα ξεσπάσει και η κρίση στην ηγετική φυλή των Τούρκων. Για όσο καιρό η εξουσία μοιραζόταν στους γιούς του Boumin (Kara kagan, Muhan και Taspar) δεν υπήρχε πρόβλημα (με μοναδικό σημείο ίσως τον σκοτεινό θάνατο του Kara kagan). Όταν όμως η εξουσία έπρεπε να περάσει στους εγγονούς του (και γιούς και ανεψιούς των τριών παραπάνω), οι έριδες που ξέσπασαν ήταν θυελλώδεις. Όλα ξεκίνησαν όταν ο Taspar, μη έχοντας εμπιστοσύνη στις ικανότητες του γιού του, Амрак [Гумилев, Тюрки, σελ. 116, κινεζ. An-lo, βλ. Taşağıl, Gök-Türkler, σελ. 34] προτείνει να δοθεί ο θρόνος, κόντρα στους κανόνες διαδοχής, στον ανεψιό του και γιό του Muhan, Терумен [ή Або-хан, Абруй, Турум, κινεζ. Ta-lo-pien, και πρόκειται για τον Τουρούμ του Σιμοκάττη ο οποίος ηττάται από τον Τάρδο, στο τέλος του εμφυλίου, όπως περιγράφει ο ίδιος στο γράμμα του προς τον βασιλιά Μαυρίκιο, βλ. Гумилев, Тюрки, σελ. 536] (Обратясь к своему сыру Амраку, он потребовал, чтобы тот согласно принятому закону о лествичном престолонаследии признал право на престол Торэмена, сына Муган хана, Гумилев, Тюрки, σελ. 118-119). Σε μια τέτοια πιθανή εξέλιξη αντιτάχθηκε σθεναρά ο 285

96

Το έτος 581 ή 582, σύμφωνα με διάταγμα του Κινέζου αυτοκράτορα, πριν επιτεθεί ο Τάρδος στο διαμέρισμα του Tsieu-ts’iuen, επαναστάτησαν εναντίον του τα τρία βασίλεια του Yi-t’ien (Khoten), Po-se (Περσία, Bosi 波斯) και το I-ta (Εφθαλιτών)289. Ίσως οι επαναστάσεις αυτές έγιναν με την ανατολή της νέας εποχής, μετά την ενοποίηση της Κίνας. Από την άλλη πλευρά γίνεται φανερή και η μεγάλη δύναμη που είχε ο χαγάνος των Δυτικών Τούρκων στη Δύση, αφού εξουσίαζε τους Εφθαλίτες και εδαφικά τμήματα, που παλαιότερα ανήκαν στην Περσία. β) Κινεζική υποστήριξη στους Ανατολικούς Τούρκους. Cha-po-lio και Jenkan. Θρίαμβος και πτώση του Τάρδου. Από το 584 η αυλή των Sui άρχισε να αλλάζει στάση. Μερικές ομάδες Τούρκων ζήτησαν και πήραν κινεζική προστασία, ενώ ο χαγάνος Cha-po-lio και η σύζυγός του «αντάλλαξαν υιικά-πατρικά» γράμματα με τον αυτοκράτορα των Sui, Wen-ti. Ο χαγάνος, σ’ένα γράμμα, γεμάτο σεβασμό, εξέφρασε τη θέληση να ανταλλάξει πρόβατα και άλογα 290 με μετάξι και ο Κινέζος αντιπρόσωπος «…έλαβε απ’ αυτόν χίλια άλογα και μια από τις ανιψιές του ως άλλος ανεψιός του, ο Işbara (Sha-po-lio), γιος του Kara kagan, ο οποίος θεωρούσε ότι είχε ίσα δικαιώματα στον θρόνο με τον Turum απέναντι στον οποίο έτρεφε και αισθήματα κακίας ; μιας και πιθανώς να θεωρούσε τον πατέρα του, Muhan, υπεύθυνο για τον σκοτεινό θάνατο του δικού του πατέρα και σίγουρα υπεύθυνο για τον παραγκονισμό του. Έτσι ο Işbara (Sha-po-lio) τίθεται υπερ του να αναλάβει το θρόνο του χανάτου ο An-lo (Амрак), σύμφωνα με τους κανόνες διαδοχής, και όχι ο Turum (Ta-lo-pien). Σε αντίθετη περίπτωση απείλησε με εμφύλιο («...Шету (Işbara) выслазался в ползу Амрака. Явившись на собрание вельмож позже всех, он пригрозил, что в случае утверждения завешания покойного хана он уйдет в свой удел и будет охранять его границы «острою саблей и длинным копьем, т.е. начнет гражданскую войну», Гумилев, Тюрки, σελ. 119). Με αυτή την τοποθέτηση, ο An-lo (Амрак), παρά τις αδυναμίες του, έγινε ο επόμενος χάνος των Τούρκων. Σ’αυτήν την εξέλιξη αντιστάθηκε αυτή τη φορά ο Turum (Ta-lo-pien), ο οποίος, υποσκάπτοντας το κύρος του An-lo (Амрак), τον εξαναγκάζει να παραιτηθεί του θρόνου υπέρ του υποστηρικτή του Işbara (Sha-po-lio), περίπου στο τέλος του 582-αρχές του 583 ( «Его стороники [δηλ. του Turum] поносили и оскарбляли Амрака, р тот отказался от престола в ползу своего заступника Шету», Гумилев, Тюрки, σελ. 119). 289 Chavannes, Documents, σελ. 49, σημ. Σχετικά με την Περσία, ίσως εννοείται μεταβολή πάνω στη μεγάλη ποσότητα χρυσού που πλήρωναν οι Πέρσες στους Τούρκους ή κάποιες αμφισβητούμενες περιοχές στο ανατολικό μέρος της χώρας. 290 Όπως είναι γνωστό, τα άλογα είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της στέπας, άμεσα συνυφασμένο με τις δραστηριότητες της νομαδικής ζωής τόσο σε περίοδο ειρήνης όσο και πολέμου. Χωρίς την εξημέρωση του αλόγου δεν μπορεί να νοηθεί νομαδική ζωή. Ο Aalto Penti λέει στο άρθρο του “The Horse in Central Asian Nomadic Cultures”, SO, Vol. 46, 1975, σελ. 9, ότι οι μετακινήσεις όλων αυτών των νομαδικών πληθυσμών, που αναστάτωσαν την Ευρασία από την πρώτη χιλιετηρίδα π. Χ. μέχρι την μογγολική αυτοκρατορία, δεν θα ήταν δυνατές χωρίς το άλογο: “With every right the horse has been named ‘the historymaking domestic animal.’”

97

σύζυγο»291. Το 585 ο ίδιος χαγάνος, πιεζόμενος από τους Δυτικούς Τούρκους και τους Khitai, ζήτησε άδεια να μετακινηθεί νότια της ερήμου και ο αυτοκράτορας, που είχε προσπαθήσει να έλθει σε επαφή με τον εχθρό του Chapo-lio, χαγάνο A-po, έδωσε την άδεια, στέλνοντάς του όλα τα αναγκαία. Ο Apo τελικά νικήθηκε με κινεζική βοήθεια και o Cha-po-lio υποσχέθηκε να κρατά την κινεζική μεθόριο απαλλαγμένη εχθροπραξιών. Στη συνέχεια ο γιος του έφθασε στην κινεζική αυλή, όπου τον περιέβαλαν με τιμές και ο χαγάνος άρχισε να στέλνει ετήσιο φόρο υποτέλειας292. Σχετικά με τους Δυτικούς Τούρκους, ο A-po, μετά την ήττα του στράφηκε εναντίον του πρώην συμμάχου του, Τάρδου, που το 585 κατέφυγε στην αυλή των Sui. Έκτοτε, και για δέκα περίπου χρόνια, λίγα γνωρίζουμε για τον Τάρδο, ώς τη στιγμή που συγκρούσθηκε με τον χαγάνο των ανατολικών Τούρκων Yong-yu-lü (588-599)293. Το έτος 587 πέθανε ο χαγάνος των Ανατολικών Τούρκων Cha-po-lio. Μετά τον θάνατό του, ο διάδοχός του Tch’u-lo-hu (Chuluohou 處羅侯) για λίγο ενοποίησε την τουρκική αυτοκρατορία294. Στη συνέχεια οι διάδοχοί του ενεπλάκησαν σε πόλεμο με τον Τάρδο, που θα κρατήσει ώς το 593. Οι δύο νέοι Τούρκοι χαγάνοι που ανέβηκαν στην εξουσία των ανατολικών Τούρκων, Yong-yu-lu (Yongyulü 雍虞閭) ή Tou-lan (Dulan 都蘭) Kagan και ο Jen-kan ή Tou-li (Tuli 突利) kagan αντίστοιχα, είχαν μεταξύ τους έχθρα295. Το ζήτημα τώρα για τους Τούρκους, ήταν, αν θα δέχονταν την κινεζική υποτέλεια, σε αντάλλαγμα για βοήθεια εναντίον των αντιπάλων τους. Τέτοιες ενέργειες «δημιουργούσαν υπέρ και κατά των Κινέζων παρατάξεις στην στέπα και οι

291

Eksedy, “Trade and War”, σελ. 135. Eksedy, “Trade and War”, σελ. 135-136. 293 Sinor-Klyashtorny, “The Türk Empire”, σελ. 334. 294 Ο Tsh’ou-lo-hu (Ch’u-lo-hu) νίκησε σε μάχη τον Ta-lo-pien, αφού πολλοί Τούρκοι πίστευαν ότι είχε την κινεζική υποστήριξη αλλά, γρήγορα, σκοτώθηκε σε μάχη. Βλ. Barfileld, The Perilous Frontier, σελ. 137-38. Eksedy, “Trade and War”, σελ. 136. Chsristian, A History, σελ. 258. 295 Grousset, L’Empire, σελ. 134: « Le frère et successeur de Cha-po-lio, le qaghan Mou-ho tua sans doute l’anti-khan Ta-lo-pien (587), mais il mourut presque aussitôt, et le qaghan suivant, Tou-lan (587600), vit se dresser contre lui un autre anti-khan, T’ou-li, que soutinrent les Chinois. Tou-lan chassa, il est vrai, ce rival (599) mais l’empereur Yang Kien s’empressa qussitôt d’ accueillir T’ou-li et ses partisans qu’il établit à titre de fédérés dans l’Ordos. Les T’ou-kiue orientaux restaient irrémédiadablement divisés. » Barfield, The Perilous Frontier, σελ. 137-138. 292

98

Κινέζοι διπλωμάτες έτρεφαν τέτοιου είδους διαιρέσεις» 296 . Την ίδια εποχή διαιρέθηκαν και οι Δυτικοί Τούρκοι, αφού σύμφωνα με τη δυναστειακή ιστορία των Sui και την παλιά δυναστειακή ιστορία των T’ang, μετά την εξουδετέρωση του Ta-lo-pien, το 587, οι Τούρκοι ανέβασαν στον θρόνο τον γιο του, Ni-li (Nili 泥利) kagan (πριν από το 592) και ενώ ο Τάρδος ακόμη 296

Christian, A History, σελ. 258. Ο Гумилев, Тюрки, σελ. 118-119 αναφέρει τα γεγονότα με μικρές διαφορές: ). Έτσι ο Işbara (Sha-po-lio) γίνεται χάνος των Τούρκων. Σ’αυτό τη σημείο εισέρχεται και η προσωπική πολιτική του, γνωστού στις βυζαντινές πηγές, Τάρδου [Биягу, Боке, Бугя-хан, Дату-хан, Кара-Чурин, Тардуш-хан, βλ. Гумилев, Тюрки, σελ.124, υποσημ. 1, και σελ. 534 κινεζ.Ta-teou], ο οποίος, ώς χαγάνος ή Jabghou των Δυτικών Τούρκων ήταν ο αμέσως επόμενος σε δύναμη χάνος των Τούρκων, μετά τον Işbara (Sha-po-lio) (ακολουθούσαν οι An-lo ή Амрак, ο Turum, ο Ch’ou-lo-hou [Чулохоу μικρότερος αδερφός του Işbara ή Sha-po-lio], ο Τούρξανθος [κινεζ. T’an-han, αδερφός του Τάρδου], ο Тегин-шад [ξάδερφος του Işbara ή Sha-po-lio, προφανώς γιός του Taspar και αδερφός του An-lo ή Амрак] και ο Бури-хан [ξάδερφος του Τάρδου, πιθανώς ο Βώχανος του Μενάνδρου]). Ο Τάρδος αποφασίζει να αναμιχτεί στην εσωτερική πολιτική των Ανατολικών Τούρκων (ουσιαστικά των ανιψιών του), όταν κατά τη διάρκεια πολέμου των Τούρκων με τους Κινέζους, αποσύρει τα στρατεύματά και κλείνει ξεχωριστή ειρήνη με τους Κινέζους Sui (βλ. Гумилев, Тюрки, σελ. 123: «В конце 582 г. китайцам удалось отразить тюркютов, а Чжан-сунь Шэн сумел прсеять зерно раздора между тюркютскими ханами. Кара-Чурин Тардуш-хан, сильнейшии из удельных князей, заключил сепаратный мир и вывел войска из Китая»). Μετά την απόσυρση του ισχυρότερου εκ των οκτώ χαγάνων η διάσπαση των άλλων δύο, Işbara και Turum, ήταν ζήτημα χρόνου για τους Κινέζους. Πράγματι, αφήνοντας να διαρρεύσουν οι συνομιλίες που είχαν για ξεχωριστή ειρήνη με τον Turum, εξανάγκασαν τον Işbara να κινηθεί πρώτος εναντίον του Turum (Ta-lo-pien) (βλ. Гумилев, Тюрки, σελ. 124). Έτσι, το 584, επιτίθεται στο στρατόπεδο του Turum και κατά τη σφαγή σκοτώνεται η μητέρα του τελευταίου. Για να εκδικηθεί τον Işbara ο Turum ζητά τη βοήθεια του Τάρδου, ο οποίος για πρώτη φορά επεμβαίνει άμεσα στις έριδες των δύο ανηψιών του στέλνοντας μεγάλη βοήθεια στον Turum με τη μορφή στρατιάς με επικεφαλής τους Τούρξανθο και τον Тегин-шад. Κατ’ αυτό τον τρόπο εξανάγκασε τον Işbara να στραφεί και να ζητήσει την ειρήνη και συμμαχία των Κινέζων. Το ίδιο έκανε και ο Τάρδος, αφού πιεζόταν από την οικονομικά σθεναρή τάξη των Σογδιανών εμπόρων, οι οποίοι ενδιαφέρονταν για την σταθερή ροή του μεταξιού από τους Κινέζους και την ασφαλή διεξαγωγή του εμπορίου (βλ. Гумилев, Тюрки, σελ. 126: «примеру Шаболио последовал КараЧурин Тюрк, признавший себя в 584 г. вассалом Суйской империи. Ему также был необходим шелк, и его друзья, согдийские купчы, настоятельно требовали, чтобы в степи был восстоновлен мир и обеспечено безопосное передвежение караванов»). Έτσι ο Turum (Ta-lo-pien), βρέθηκε εκτεθειμένος και από τις δύο πλευρές και πραγματικά τη στιγμή που ο Işbara (Sha-po-lio) διέλυε τη στρατιά του, από την άλλη πλευρά, στο στρατόπεδό του επιτίθεντο οι Άβαροι, ώς υποτελείς του Τάρδου, και αιχμαλώτιζαν τη γυναίκα και τα παιδιά του. Μετά την ήττα του, ο Turum (Ta-lo-pien) κατευθύνθηκε προς την περιοχή της Μπουχάρα όπου βρισκόταν και το καταφύγιό του («... и оступить со своими последними сподвижниками на юг, где его пристанищем стал г. Пайкенд (около Бухары)». Παρά τη νίκη του επί του ανταγωνιστή του, ο Işbara (Sha-po-lio) αισθανόταν αρκετά ανήσυχος στη στέπα, ώστε να ζητήσει το 587 την άδεια από τους Sui να εγκατασταθεί κοντά στον ποταμό Yang-tze. Στη θέση του χάνου των Ανατολικών Τούρκων άφησε τον γιό του Юн Йоллыг (πρόκειται για τον χαγάνο Baga, κινεζ. Tou-lan han, βλ. Taşağıl, Gök-Türkler, σελ. 48) πράγμα που προκάλεσε την αντίδραση του αδερφού του Ch’ou-lo-hou, που θεωρούσε τον εαυτό του νόμιμο διάδοχο του θρόνου. Ο ανιψιός αποφάσισε να συμβιβαστεί με τον θείο του, ο οποίος και έγινε ο επόμενος χαγάνος. Ο Ch’ou-lo-hou ακολούθησε την πολιτική του αδερφού του, συνάπτοντας συμμαχία με τους Sui και συνεχίζοντας την καταδίωξη του Turum (βλ. Гумилев, Тюрки, σελ. 128: «Чулохоу вместе с престолом унаследовал и политику своего брата. Он подвердил союз с империей Суй и повел открытую войну против своего бывшего друга Або-хана...») Ο τελευταίος, μετά τη συμμαχία του Τάρδου με τους εχθρούς του, αναγκάστηκε να καταφύγει νότια στη περιοχή της Μπουχάρας, όπου παρεχνοχλούσε τόσο πολύ τους κατοίκους και τη διεξαγωγή του εμπορίου, όπως πληροφορούμαστε από την ιστορία της Μπουχάρας, ώστε ο Τάρδος αναγκάστηκε να στείλει στρατιά για να τον εξοντώσει (βλ. Гумилев, Тюрки, σελ. 128). Έτσι, κάπου γυρώ στο 587, ο Turum χάνει τη ζώη του σε μια δύσκολη μάχη στην οποία αναφέρεται και ο Θεοφύλακτος Σιμοκάττης, και στην οποία τον Τάρδο συνέδραμε ο Ch’ou-lo-hou.

99

ζούσε. Όταν το 603 ο Ni-li πέθανε, τον διαδέχθηκε ο γιος του Tch’ou-lo kagan. Μεταξύ του 592 και 597 ο Tou-lan (Yong-yu-lü) των Ανατολικών Τούρκων και ο Τάρδος βρίσκονταν σε διαμάχη και έγιναν πολλές συγκρούσεις297. O Jen-kan (Tou-li kagan) των Ανατολικών Τούρκων συνεργαζόταν, με την Κίνα. Οι Κινέζοι από το 594 έδωσαν την υποστήριξή τους σ’ αυτόν, που ήταν πολύ αδύναμος για να δημιουργήσει προβλήματα στην Κίνα. Του έδωσαν ως σύζυγο μια πριγκίπισσα των Sui, το 597, πράγμα που εξόργισε τον Yongyu-lü (Tu-lan), που έκανε επιδρομές στην κινεζική μεθόριο και συμμαχία με τον Τάρδο. Το 597, οι Κινέζοι βοήθησαν τον Jen-kan να εγκατασταθεί με τον λαό του στις στέπες του Ordos, σύμφωνα με την τακτική να σχηματίσουν φράγμα εναντίον των Τούρκων 298 , ενώ ο Tu-lan (Yong-yu-lu) έκανε κοινό μέτωπο με τον Τάρδο κι έτσι κινεζικός στρατός εστάλη εναντίον τους. Ο Toulan, που ενεργούσε για λογαριασμό του Τάρδου, νίκησε τον Jen-kan, που συντετριμμένος, κατέφυγε στην αυλή της Κίνας. Λίγο αργότερα, το ίδιο έτος, ο Tu-lan νικήθηκε από τα ενωμένα στρατεύματα των Sui και του Jen-kan299 και σκοτώθηκε από τους άντρες του με ενέργειες του Jen-kan κι έτσι ο Τάρδος πήρε όλη την εξουσία στα χέρια του και ονομάσθηκε Pou-kia (Bilge) kagan. Φαίνεται πως σ’ αυτή τη στιγμή ο Ta-t’eou (Τάρδος) δεν υπήρξε απλώς ο χαγάνος των Δυτικών Τούρκων, αλλά, τουλάχιστον ο ίδιος, είχε την άποψη ότι ήταν ο ανώτατος άρχοντας όλων των Τούρκων300. Ήταν η εποχή που η δόξα του άγγιζε το ζενίθ. Ήταν μετά το θάνατο του Yong-yu-lü, που ο Τάρδος «ανεκήρυξε τον εαυτό του το μόνο νόμιμο άρχοντα των Τούρκων»301.

297

Chavannes, Documents, σελ. 50: « …l’empereur les ayant réconciliés, chacun d’eux emmena ses soldats et se retira ». 298 Barfield, The Perilous Frontier, σελ. 137-138. Christian, A History, σελ. 258. 299 Christian, A History, σελ. 258. 300 Chavannes, Documents, σελ. 50. Grousset, L’Empire, σελ. 134. 301 Barfield, The Perilous Frontier, σελ. 138. Гумилев, Тюрки, σελ. 119: Παρά τον θάνατο του Turum, οι έριδες ανάμεσα στους Τούρκους δεν σταμάτησαν. Αυτή τη φορά ο Τάρδος αποφάσισε να διατρανώσει την ανεξαρτησία των Δυτικών Τούρκων κάτι που ο Ch’ou-lo-hou δεν δέχτηκε (βλ. Гумилев, Тюрки, σελ.130). Ο Ch’ou-lo-hou χάνει τη ζωή του σε μια εκστρατεία για την επιβολή του επί του Τάρδου, περίπου το χειμώνα του 587/88. Τον διαδέχεται στον θρόνο ο ανιψιός του, Baga (Юн Йоллыг), απ’ τον οποίο είχε πάρει την εξουσία ένα χρόνο πρίν και ο οποίος, έπειτα από αποτυχίες ενάντια στον Τάρδο, θα συνάψει ειρήνη μαζί του, αποκαθιστώντας την ενότητα του χανάτου και σταθεροποιώντας τα σύνορα των δύο τμημάτων του, αφήνοντας τον Τάρδο ουσιαστικό ηγεμόνα των Τούρκων (βλ. Гумилев, Тюрки, σελ.132) μέχρι και το 603.

100

Οι Κινέζοι, ακολουθώντας την προσφιλή τους τακτική, συνέχιζαν να υποστηρίζουν τον Jen-kan, που είχε πάρει τον τίτλο K’i-min kagan 302 και έστειλαν το 600 στρατό που συνάντησε τον Τάρδο κοντά στο όρος Ta-kin και τον έτρεψαν σε φυγή. Οι Τούρκοι υποχώρησαν και σε άλλη μάχη του ίδιου έτους, αλλά το 601 ο Τάρδος νίκησε τους Κινέζους κοντά στη κινεζική πρωτεύουσα Ch’ang-an και το 602 τον T’ou-li (Jen-kan) που συνεργαζόταν με τους Κινέζους, μέσα στην ίδια του τη χώρα (Ordos, Μογγολία)303. Ο Τάρδος είχε θριαμβεύσει κι έτσι χρειαζόταν η κινεζική διπλωματία νε ενεργοποιηθεί, ώστε να αποδυναμωθεί. Την ίδια στιγμή που ενισχυόταν ο Τάρδος, οι Κινέζοι φρόντιζαν, ώστε η ανατολική Τουρκική αυτοκρατορία να μη διαλυθεί αλλά και να μην ενωθεί με τη δυτική σε ένα κράτος υπό τον Τάρδο304. Το 603, μετά από κινεζικές ενέργειες, και ενώ ο Τάρδος βρίσκονταν ανατολικά σε πολεμικές επιχειρήσεις, περισσότερες από δέκα φυλές επαναστάτησαν εναντίον του και ζήτησαν να υποταχθούν στην Κίνα, με αποτέλεσμα ο Τούρκος χαγάνος να καταφύγει στους T’ou-kou-hoen (Koukou-nor). Φαίνεται ότι τα φύλα αυτά ανήκαν στην φυλή των Ουιγούρων 305 . Το έτος 603 είναι το τελευταίο που ακούμε για τον μεγάλο αυτόν χαγάνο των Τούρκων.

302

Chavannes, Documents, σελ. 48: « Puis, au temps de K’i-min kagan, Ta-t’eou kagan et lui, d’année en année, furent en hostilité l’un contre l’autre ; or les Soei soutenaient toujours K’i-min et c’est pourquoi Ta-t’eou fut battu et s’ enfuit chez les T’ou-kou-hoen ». Βλ. επίσης σελ. 220: « Plus tard, lorsque Ta-t’eou fut devenu à son tour trop puissant et prétendit à l’ hégémonie sur l’ ensemble des tribus de race turque, les Chinois soutinrent au contraire un chef des Turcs septentrionaux pour le lui opposer ; ils pratiquèrent ainsi constamment une politique de bascule grâce à laquelle ils réussirent à maintenir jusqu’à la fin entre ces frères ennemis la mésintelligence dont ils avaient été les instigateurs ». 303 Grousset, L’ Empire, σελ. 134. Barfield, The Perilous Frontier, σελ. 138. Sinor, The Establishment, σελ. 307. 304 Βλ. και Wright, “The Sui”, σελ. 108. 305 Chavannes, Documents, σελ. 50, σημ. « …comme faisaient partie des hordes dont l’ensemble constituait la nation des Tölös qui fut plus tard celle des Ouigours », βλ. και σελ. 260: « Ta-t’eou tenta, en 599, de refaire pour son compte l’unité de la domination Turque ». Για το θέμα της επανάστασης των Tölös, βλ. και Taşağıl, Eski Türk Boyları, σελ 44: “603 yılında Batı Gök Türklerin kaganı Tardu’nun yenilgiye uğratılması sonucunda Töles boylarının dağılması kaydı, bunların çoğunun özıllikle Altayların batısında Tanrı Dağları havalisinde yaşayanların Batı Gök Tüeklerine bağlı olduğu fikrini ortaya çıkarmaktadır”. Wright, “The Sui”, σελ. 108.

101

γ) Οι δυτικοί Τούρκοι και οι σχέσεις τους με την Περσία και το Βυζάντιο. Η τουρκική πρεσβεία προς τον Μαυρίκιο. Ως εδώ είδαμε τους Τούρκους να ταπεινώνουν τους Πέρσες και να τους αφαιρούν την Βακτρία. Η θέση της Περσίας ήταν δύσκολη και από την πλευρά της Δύσης, ιδιαίτερα μετά το 578 που ο Μαυρίκιος τίθεται επικεφαλής των Βυζαντινών στρατευμάτων. Σύμφωνα με τον Tabari, κατά τα έτη 588-589 Τούρκοι και Βυζαντινοί πίεζαν ιδιαίτερα την Περσία. Επειδή ακριβώς την διετία αυτή οι δύο παλιοί σύμμαχοι έβαλαν την Περσία στη μέση, χτυπώντας την και από τις δύο πλευρές, έγινε λόγος για αναβίωση της παλιάς τουρκοβυζαντινής συμμαχίας306. Σύμφωνα με όσα αναφέραμε παραπάνω, αν ο Ιωάννης Εφέσου έχει δίκιο, οι σχέσεις των Βυζαντινών με τους Τούρκους πρέπει να αποκαταστάθηκαν στα πρώτα χρόνια της βασιλίας του Μαυρικίου. Πάντως, οι Σασανίδες δεν παραιτούνταν εύκολα από το ανατολικό Ιράν και οι Εφθαλίτες πάντοτε ήλπιζαν για εθνική αποκατάσταση307. Το 588-89, οι Τούρκοι έκαναν επιδρομές στην ανατολική πλευρά της Βακτριανής, σε εφθαλιτικά εδάφη, φθάνοντας ώς την Herat (Αλεξάνδρεια της Αρείας)308, όμως ο Πέρσης στρατηγός Bahrâm Tschoubîn τους νίκησε309 και σκότωσε τον ηγεμόνα τους, Schaba 310 . Αν κι έχει εκφραστεί η άποψη ότι πρόκειται για τον Τούρκο χαγάνο Ch’u-lo-hu311, είναι πιθανότερο να πρόκειται

306

Golden, Khazar Studies, σελ. 38. Harmatta-Litvinsky, “Tocharistan”, σελ. 368, 369: “Nevertheless, Vistahm, who was appointed governor of Khurasan by Khusrau II (590-628) after Bahram Chobin had been defeated, compelled the Hephthalite rulers Shaug and Pariowk to acknowledge his supremacy. Later, in 595 or 596, however, Vistham was treacherously murdered by Pariowk”. 308 Grousset, L’Empire, σελ. 130 309 Frye-Ehsan-Gabain, “The Political History”, σελ. 163. Christian, A History, σελ. 253. Golden, Khazar Studies, σελ. 38. Пигулевская, Византия и Иран, σελ. 82. Christensen, Iran, σελ. 443-444. 310 Ο Гумилев, Тюрки, σελ. 142, σημειώνει ότι επικεφαλής της εκστρατείας ήταν ο Янг Соух-тегин ή Савэ ή Шири-Кишвар ή Янсу-тегин, ο οποίος ήταν γιος του Τάρδου. Σύμφωνα με τον Tabari, ο Савэ στην αρχή της εκστρατείας του έστειλε το εξής τελεσίγραφο στον Χορμίσδα: «Φτιάξτε τις γέφυρες στα ρέματα και στα ποτάμια, ώστε να μπορέσω να περάσω απ’ αυτές και να μπώ στη χώρα σας, και φτιάξτε γέφυρες στα ποτάμια και τα ρέματα που δεν έχουν. Κάντε το ίδιο με τα ρέματα και τα ποτάμια απ’ όπου περνάει ο δρόμος μου από τη χώρα σας προς τους Ρωμαίους, καθώς σκοπεύω να πάω μέχρι εκεί διασχίζοντας τα εδάφη σας» («Исправте мосты на ручьях и реках, чтобы я мог по ним войти в вашу страну, и постройте мосты на реках которые их не имеют. То же самое сделайте с реками и ручьями, через каторые ведет моя дорога из вашей страны к румийцам, так как я намереваюсь через вашу страну туда пройти.»). 311 Sinor, “The Establishment”, σελ. 306, Harmatta-Litvinsky, “Tocharistan”, σελ. 369. 307

102

για ντόπιο ηγεμόνα της Σογδιανής υποτελή στους Τούρκους312, όμως για τους Πέρσες ήταν μεγάλη νίκη. Ακόμη και ο Βυζαντινός ιστορικός Θεοφύλακτος Σιμοκάττης αναφέρει ότι μετά τη νίκη του Bahram οι Τούρκοι πλήρωναν στους Πέρσες φόρο, ενώ προηγουμένως οι Πέρσες πλήρωναν στους Τούρκους 40.000 χρυσά νομίσματα. Αναφέρει μάλιστα ότι με τον περσικό χρυσό οι Τούρκοι είχαν γίνει πολύ πλούσιοι. Έτσι, όταν τους ζήτησαν περισσότερα, οι Πέρσες προτίμησαν να κάνουν πόλεμο 313 . Ίσως τους Πέρσες διευκόλυνε ο ανταγωνισμός μεταξύ Δυτικών και Ανατολικών Τούρκων και η διαίρεση των Δυτικών Τούρκων. Ο εμφύλιος πόλεμος314, που ακολούθησε, το 590, μεταξύ 312

Chavannes, Documents, σελ. 242-43 : « Les Perses coururent au plus pressé, c'est-à-dire qu’ils s’efforcèrent de repousser Scâba ; le général Bahrâm Tschoûbîn se porta à sa rencontre, le vainquit et le tua d’un coup de flèche ; puis il attaqua son fils Barmoûdha dans la ville de Baïkand, le fit prisonnier et l’envoya captif à Hormizd avec un boutin ; ‘Bahram, dit Tha‘âlibi, étant entré dans la forteresse et ayant fait ouvrir les trésors, y découvrit des quantités innombrables d’argent, d’objets précieux, d’ armes magnifiques et de mobilier. Il s’y trouvait, entre autres, les trésors d’Afrâsiyab et d’Ardjâsf et la couronne, la ceinture et les boucles d’oreilles de Siyâzousch. Bahrâm en fit dresser les listes et envoya, par ses hommes de confiance, toutes ces richesses, sur des milliers de chameaux, en pourvoyant à leur protection par une escorte, à la cour de Hormoz’. Malgré son exagération évidente, ce texte est important, parce qu’il prouve que Baïkand, près de Boukhâra, n’était pas une ville quelconque, mais que c’était la citadelle où Scâba conservait ce qu’il avait de plus précieux. Scâba et son fils Barmoûdha, que Dînawarî appelle aussi Yer-tegin ou Yel-tegin, n’étaient donc pas, quoiqu’en dise Tabarî, les chefs suprêmes des Turcs ; ce devaient être des rois d’une des petites dynasties de la Sogdiane assujetties aux Turcs et c’est vraisemblablement, comme le supposait déjà Abel Rémusat, le nom de famille Tchao-ou de ces princes Sogdiens qu’on retrouve dans le nom qui s’écrit Schâba en arabe et Schâwa en persan ». Βλ. επίσης και Bury, A History, σελ. 110. Frye-Ehsan-Gabain, “The Political History”, σελ. 163 313 Θεοφύλακτος Σιμοκάττης, (ΙΙΙ, 6, 9-14): «tw½n OuÃnnwn toigarou=n tw½n pro\j t%½ borr#= th=j eÀw, ouÁj Tou/rkouj eÃqoj Pe/rsaij a)pokaleiÍn, katapolemhqe/ntwn li¿an w¨j eÃpoj ei¹peiÍn e)gkratw½j u(po\ O ¸ rmi¿sda, tou= basile/wj tw½n Pa/rqwn, e)piì th\n Kolxi¿da o( Bara\m to\n po/lemon metebi¿bazen. e)j tosou=ton ga\r oi¸ th=j Persikh=j hÃrqhsan basilei¿aj au)xe/nej, w¨j forologeiÍsqai u(po\ tw½nBabulwni¿wn tou\j OuÃnnouj, to\ priìn tessara/konta xilia/daj xrusw½n h)re mi¿aj profa/sei tou\j Mh/douj ei¹spratto/ntwn tw½n OuÃnnwn. poluxru/sou toi¿nun th=j tw½n Tou/rkwn a)rxh=j u(po\ tw½n Persw½n gegonui¿aj, e)j mega/lhn tou=to dh\ to\ eÃqnoj e)te/trapto polute/leian: kli¿naj te ga\r e)sfurhlatou=nto xrusa=j kaiì trape/zaj kaiì ku/likaj kaiì qro/nouj kaiì bh/mata i¸ppikou/j te ko/smouj kaiì panopli¿aj, kaiì oÀsa tv= me/qv tou= plou/tou e)pineno/htai. xro/n% d' uÀsteron paraspondhsa/ntwn tw½n Tou/rkwn kai a)ciou/ntwn peraite/rw tw½n ei¹wqo/twn di¿dosqai xrhma/twn au)toiÍj kaiì baruta/thn e)penqh/khn gene/sqai, tw½n te Persw½n to\ th=j e)pibolh=j tw½n fo/rwn ou) fero/ntwn forti¿on, xeirotoneiÍtai o( po/lemoj. kaiì lampra=j toiÍj Pe/rsaij genome/nhj th=j ni¿khj, a)ntikatarreiÍ meta\ th=j tu/xhj ta\ pra/gmata, kaiì u(po\ tw½n Persw½n forologou=ntai oi¸ Tou=rkoi prosafaireqe/ntej kaiì aÁ pro/teron au)toiÍj sunh/qroisto xrh/mata. kaiì pa/lin kom#= ta\ Persw½n, kaiì peri¿blepta t%½ ¸Ormi¿sd# kaqesth/kei ta\ tro/paia: lafuragwgou=ntai ga\r kliÍnai kaiì tra/pezai kaiì qro/noi xrusoiÍ ko/smoj te i¸ppiko\j a)mforeiÍj te kaiì pa/nta ta\ e)j tura/nnwn suntetagme/na timh/n». 314

Пигулевская, Византия и Иран, σελ. 84: «На рубеже V и VI вв. Маздакитское движение потрясло державу персов; (…) Движение это вызвало, однако, ряд реформ, проведенных в жизнь Хосроем Анушерваном, реформ, направленных к укреплению средного и высшего землевладельческого сдоя. Положение сына Хосроя, Хормизда, оказалось не легким. Из того что дают источники, можно заключить, что Хормизд оказался в конфликте с частью знати, пользовавшейся огромной властью, влияние и силу которой он стремился ославить. Есть указания и на то, что Хормизд проводил мирную политику в отношении христянского населения Ирана, что также вызывало неудавольствие в господствующих высших кругах.» (= Μεταξύ του 5ου και 6ου αιώνα, η κίνηση του Μαζδακισμού τάραξε τη περσική δύναμη.(…) Η κίνηση αυτή αμφισβητούσε, επιπλέον, τη σειρά των αλλαγών που είχαν τεθεί σε εφαρμογή κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Χοσρόη Ανουσιρβάν, αλλαγών που απέβλεπαν στην ενίσχυση των μεσαίων και ανώτερων στρωμάτων γαιοκτημόνων. Η θέση του γιου του Χοσρόη, Χορμίσδα, ήταν δύσκολη. Απ’

103

Bahram και Χοσρόη και η καταφυγή του Bahram στους Τούρκους μετέβαλε την κατάσταση αυτή. Κατά τον Tabari, ο Bahram ζήτησε προστασία από τον χαγάνο των Τούρκων και αυτός ανταποκρίθηκε θετικά 315 . Ο Bahram, προφανώς για να προσφέρει υπηρεσία στο χαγάνο, σκότωσε τον αδερφό του (του χαγάνου), ανταπαιτητή του θρόνου. Όταν ο Χοσρόης Parwiz έμαθε ότι ο Bahram είχε ζητήσει καταφύγιο στον Τούρκο χαγάνο, έστειλε εκπροσώπους για να τους τον παραδώσουν. Ο χαγάνος αρνήθηκε, αλλά η σύζυγός του (Khâtoun) δηλητηρίασε τον Πέρση στρατηγό316. Φαίνεται πως η δύναμη της Περσίας εξακολουθούσε να είναι μεγάλη και η σύζυγος του χαγάνου ανέλαβε η ίδια να ικανοποιήσει τον Χοσρόη, δεδομένου ότι ο σύζυγός της δεν μπορούσε να παραδώσει τον Bahram, λόγω της συνεργασίας τους. Πράγματι, οι περσικές επιτυχίες επαναλήφθηκαν και το 597-98, όταν, κατά τον Αρμένιο ιστορικό Sebeos, ο στρατηγός Smbat Bagratuni χτύπησε, κατόπιν εντολής του Χοσρόη Parwîz, τους υποτελείς των Τούρκων Εφθαλίτες και τους Κουσάνους και προχώρησε ώς την Balkh (Βάκτρα), πρωτεύουσα των Κουσάνων, την Herat, την Badhagis (περιοχή Εφθαλιτών), φθάνοντας ώς το Merv. Ο Τούρκος χαγάνος έστειλε, κατά τον Sebeos, 300.000 άνδρες, επικεφαλής των οποίων ήταν ο εγγονός του Τάρδου, T’ung-yabghou 317 ,

οι οποίοι περνώντας τον Ώξο, συγκρούσθηκαν με τον

στρατό του Smbat αλλά στη συνέχεια αποσύρθηκαν με διαταγή του μεγάλου χαγάνου 318 . Η περσική εκστρατεία δεν απέβλεπε, φαίνεται, σε προσάρτηση αυτά που μεταφέρουν οι πηγές, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο Χορμίσδας στη σύγκρουση πήρε το μέρος της αριστοκρατίας, η οποία διέθετε τεράστια εξουσία, επιρροή και δύναμη που επιζητούσε να μειώσει. Υπάρχουν ενδείξεις ότι ο Χορμίσδας ασκούσε παγκόσμια πολιτική με τον χριστιανικό πληθυσμό του Ιράν και ότι έτσι επέφερε την δυσμένεια στα κυρίαρχα ανώτερα στρώματα.» Περισσότερα για τον Μαζδακισμό βλ. Christensen, Iran, σελ. 340 κ.έ. 315 Гумилев, Тюрки, σελ. 147. Στην υποσημείωση 2 στην ίδια σελίδα (147) αναφέρει: «Этот хан в персидских источниках не назван, но отмечено, что он не был родствеником Парвиза. Следовательно, это был хан восточных тюркютов Юн Йоллыг Дулань-хан, в это время воевавший со своими западными родичами и потому приютивший Бахрама» (Αυτός ο χάνος δεν ονομάζεται στις περσικές πηγές αλλά παρατηρείται ότι δεν ήταν συγγενής του Παρβίζ. Συνεπώς, αυτός ήταν ο χάνος των Ανατολικών Τούρκων, Toulan, που εκείνο τον καιρό ήταν σε πόλεμο με τους συγγενείς του στη δύση και γι’αυτό έδωσε καταφύγιο στον Bahram). 316 Tabari (I), σελ. 292 (όπου αναφέρεται ότι υπήρχαν στο στρατό του Bahram τρείς αξιόλογοι Τούρκοι που μονομάχησαν με τον Χοσρόη), 298, 302, 303. Βλ. επίσης Christensen, Iran, σελ. 445. 317 Гумилев, Тюрки, σελ. 148: «... Джумбуху (армянское искажение титула ябгу/джабгу); в это время такой титул носил внук великого хана Тун, известный под именем Тун-джабгу» […Τζουμπουχού (αρμενική προφορά του τίτλου yabghou/djabgou). εκείνη την εποχή τον τίτλο τον έφερνε ο εγγονός του μεγάλου χάνου Toun]. 318 Ο Гумилев, Тюрки, σελ. 149, αναφέρει ότι τα κίνητρα της αποχώρησης των Τούρκων από το ανατολικό Ιράν δεν είναι ξεκάθαρα στον Sebeos. Το Φθινόπωρο του 603, οπότε και τοποθετείται

104

εδαφών319 αλλά να καταβάλει δύο από τους σημαντικότερους υποτελής λαούς της τουρκικής αυτοκρατορίας, τους Κουσάνες και τους Εφθαλίτες που εξακολουθούσαν να παίζουν σημαντικό ρόλο στην περιοχή. Προφανώς και πάλι οι Τούρκοι πιέζονταν από τις εσωτερικές διενέξεις και δεν μπορούσαν να βοηθήσουν τους υποτελείς τους. Η διάσπαση σε Ανατολικούς και Δυτικούς Τούρκους, από το 582 και ύστερα, καθώς και οι εμφύλιοι πόλεμοι ανάμεσά τους αλλά και μέσα σε καθένα από τα δύο τμήματα, έγινε αιτία να δίνουν οι Τούρκοι ηγεμόνες περισσότερη προσοχή στην επικράτειά τους και μάλιστα εκεί όπου βρίσκονταν τουρκικά φύλα και κρίνονταν ο αγώνας για την εξουσία. Έτσι, αν και οι Πέρσες είχαν διμέτωπο αγώνα, με Τούρκους και Βυζαντινούς, αλλά και εμφύλιες συρράξεις, όχι μόνο διατηρούσαν τα εδάφη τους, αλλά ήταν σε θέση χρονικά η αποχώρηση των Τούρκων, δεν υπήρχε μεγάλος χαγάνος, αφού εκείνο τον καιρό, μετά την επανάσταση των 10 φυλών, ο Τάρδος είχε εξαφανιστεί χωρίς ίχνη. Μάλλον ο εγγονός του, που ήταν επικεφαλής της εκστρατείας στη Περσία, αναγκάστηκε να γυρίσει άρον-άρον πίσω για να υπερασπιστεί τα εδάφη που του άνηκαν: «Мотивировка отступления тюркютов, данная Себеосом, явно неудовлетворительна. Осенью 603 г. у тюркютов великого хагана не было, так как именно в это время Кара-Чурин, разбитый и покинутый всеми, бежал в Тогон, ища спасения. Очевидно, как раз это обстоятельство заставило его внука вернуться домой для защиты своего удела.» (Η επανάσταση των δέκα φυλών που ξέσπασε το 603 μετά από παρότρυνση των Κινέζων, ηγέτης της οποίας ήταν ο χαγάνος των Tölös (βλ. Гумилев, Тюрки, σελ. 152) Jen-kan, ήταν αυτή που έσωσε τους Σασανίδες από την πλήρη καταστροφή και οδήγησε το Βυζάντιο να υφίσταται τη μια ήττα πάνω στην άλλη στις ανατολικές του επαρχίες. Η Κίνα με τις πράξεις της, κατά λάθος, οδήγησε το Βυζάντιο στην παρολίγο καταστροφή του). Πρέπει να σημειώσουμε, πάντως, ότι η Κίνα απέβλεπε στο δικό της συμφέρον και οι κεντροασιατικές υποθέσεις δεν είχαν ακόμη πάρει παγκόσμια χροιά 319 Chavannes, Documents, σελ. 251-252: « Somme toute, l’ expédition ne fut qu’une razzia ;loin de nous apparaître comme une conquête, elle nous révèle la limitation de la Perse du cotê de l’Est ; dès 598, tout le Tokharestan, Balkh, Bâdhaghîs, Hérât, et même Tâlekân n’ appartaient pas à la Perse ; ces régions étaient gouvernées par des princes Kouchans (dont quelques uns étaient peut-être de descendence hephthalite) qui reconnaissaient la suzerainité des Turcs. C’étaient Merw-er-roud qui formaient la limite occidentale de la Perse ». Βλ. και Christian, Les Chionites, σελ. 97, όπου τα γεγονότα τοποθετούνται πολύ αργότερα: « Peu avant 616/617, le général arménian Smbat Bagratouni, ancien marzban de Gurgan, reçoit l’ ordre de soumettre ce pays et défait les ‘Kouchans’ dans leur premier engagement. Les Hephthalites réclament l’ aide du kagan turc qui envoie une forte armée ; Smbat est surpris dans son camp avec trois cents hommes et se sauve seul en donnant l’ordre à son détachement de s’enfermer dans une citadelle. Les ennemies, dans l’ impossibilité de la prendre, se rabattent sur l’ armée persane, commandée par Datojean, et l’écrasent, ouvrent la route de l’ Iran et pénétrent ,même jusq’à Rey et Ispahan (?), après quoi, chargés de butin, ils rentrent. Smbat réunit de nouveau une armeé, repart contre ‘le peuple des Kouchans et le roi Hephthalite’ qu’il tue, après quoi toute l’ armée ennemie abandonne la résistance. Smbat poursuit les ennemies jusqu’à Balkh et pille tout le pays, dont Hérat et Badghis, puis rentre avec un butin important et reste dans la province de Merv. De ce récit, on peut conclure que non seulement le pays du Tokharestan n’appartaient pas à la Perse mais que même Hérat échappait à son contrôle et que la frontière passait par Talakan, puisque Smbat, après le pillage de ces pays, les abandonne et revient à Merv. La situation resta certaiment sans changement jusqu’à la fin des Sassanides, la frontière orientale étant exposée à la menace des incursions hephthalites, dépandant, suivant Hiuan-tsang qui visita la région en 630, du tegin turc. Cette vassalité devait laisser à ces petites roitelets une très large liberté d’action et leur garantissait même l’aide turque dans leur attaques contre l’Iran ».

105

να κάνουν εκστρατείες νικηφόρες σε εδάφη υπό την κυριαρχία των Τούρκων. Εκτός από τις δυσκολίες που συνάντησαν στην περιοχή των Κουσάνων κι Εφθαλιτών, οι Τούρκοι αποχώρησαν από τις περιοχές βόρεια του Ευξείνου, ίσως το 590320. Φαίνεται ότι η παρουσία τους εκεί ώς το 582 ήταν συνεχής, παρενοχλώντας τις βυζαντινές κτήσεις, αφού, όπως είδαμε, το 580-81 πολιόρκησαν την Χερσώνα (Χερσόννησο). Τούτο δείχνει ότι ο χαγάνος των Δυτικών Τούρκων Τάρδος (Ταρντού) υιοθετούσε πράγματι, τις ενέργειες του Τούρξανθου, όταν αυτός αποφάσισε να πολιορκήσει την πόλη της Βοσπόρου, αποτέλεσμα της επιθετικής πολιτικής των Τούρκων προς όλες τις κατευθύνσεις, όταν συνειδητοποίησαν ότι αποτελούσαν πια την μεγαλύτερη δύναμη στον ευρασιατικό χώρο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η πρεσβεία που έστειλε στον Βυζαντινό αυτοκράτορα Μαυρίκιο ο «pro\j tv eÀ% u(po\ tw½n Tou/rkwn Xaga/noj u(mnou/menoj». Η τουρκική πρεσβεία έδωσε επιστολή στον Μαυρίκιο

εκ μέρους του χαγάνου, η οποία ανήγγειλε τα «επινίκια» του Τούρκου χαγάνου, μετά από αγώνα εναντίον των εχθρών του. Δυστυχώς ο Σιμοκάττης δεν μας ενημερώνει με ακρίβεια για το περιεχόμενο της επιστολής, διέσωσε όμως την «επιγραφή» (τίτλος) κατά λέξη: «t%½ basileiÍ tw½n ¸Rwmai¿wn o( Xaga/noj o( me/gaj despo/thj e(pta\ genew½ν kaiì ku/rioj klima/twn e(pta/»

321

th=j

oi¹koume/nhj

. Πιθανώς η επιστολή ήταν γραμμένη στην ίδια γλώσσα με εκείνη του

Μανιάχ, που πρέπει να ήταν η τουρκική ή σογδιανή322.

320

Μένανδρος, σελ. 223-224. Grousset, L’Empire, σελ. 130: « … et ce ne sera qu’en 590 qu’ils auront définitivement évacué le pays. » 321 Θεοφύλακτος Σιμοκάττης, σελ. 257. 322 Vaissière, Histoire ; σελ. 199: « De plus, les premieres textes de l’empire turc sont rédigés en langue sogdienne dès le dernier quatre du VIe siècle : ainsi l’inscription de Bugut, la plus ancienne connue. Au tout début du qaghanat turc, le Zhou shu écrit : ‘leur écriture ressemble à celle des hu. Le sogdien est un langue de la chancellerie turque : lorsqu’en 568 une ambassade turque parvient à Constantinople, la missive est rédigée en lettres scythes’ et est apportée par un ambassadeur Sogdien, Maniakh. Il faut voire dans ces lettres scythes l’alphabet sogdien ». Βλ. επίσης σελ. 200, Frye-Ehsan-Gabain, “The Political History”, σελ. 617: “As far as the oldest known inscription of the old Turks, that of Bugut in Mongolia, it, too, is written in Sogdian”. O Haussig πιστεύει ότι πρόκειται για ιρανική διάλεκτο γραμμένη με ελληνικούς χαρακτήρες. Η στήλη Bugut διαφέρει από τις άλλες επιτάφιες στήλες στις οποίες είναι σκαλισμένες η τουρκική γλώσσα με τους λεγομένους τουρκικούς ρουνικούς χαρακτήρες, βλ. Kljastornyi-Livsic,“The Sogdian Inscription of Bugut revised”, σελ. 70: “The Bugut stele obvioulsy differs from the known sepulchral monuments erected in honour of the Turkish and Uighur rulers or other important political personalities on the 7th – 9th centuries, though the burial complex the stele was found in belongs to the type of ‘princely burials’ according to the classification of B. Ja. Vladimirov.” Το πέρασμα από τη χρήση της σογδιανής γλώσσας και γραφής στα «Τουρκικά του Όρχον» (Orkhon

106

Πιθανώς ο χαγάνος που έστειλε την επιστολή ήταν ο Τάρδος των Βυζαντινών (Tardou, Ta-t’eou), ο οποίος είδαμε να βρίσκεται στο προσκήνιο της τουρκικής ιστορίας (των Δυτικών αλλά και των Ανατολικών Τούρκων) ώς το έτος 603, κατά το οποίο αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη χώρα του, λόγω της μεγάλης επανάστασης των δέκα φυλών323. Στη συνέχεια της αφήγησής του, ο Σιμοκάττης μνημονεύει τους πολέμους που έκανε «ouÂtoj au)to\j o( Xaga/noj» κατά των Αβδελών (που ταυτίζει με τους Εφθαλίτες) και στη συνέχεια, μετά την συνεργασία του με τον Στεμβισχάδα-Στεμβισχαγάν (Stembischagan), εναντίον των Αβάρων, τους οποίους και υποδούλωσε. Παρατηρούμε ότι σύμφωνα με τον Σιμοκάττη, τους μεν Εφθαλίτες, αφού τους νίκησε, «την του έθνους αρχήν περιεβάλετο», το δε έθνος των Αβάρων «κατεδουλώσατο». Αυτό σημαίνει πιθανώς ότι τους πρώτους ενέταξε στο κράτος του, ενώ τους Αβάρους υποδούλωσε, προφανώς γιατί βρίσκονταν μέσα στο ίδιο το κράτος. Ο Βυζαντινός ιστορικός συνεχίζει την ιστορία του με τα διάφορα έθνη της Ανατολής, τους Ογώρ, στους οποίους ανήκαν οι Ουάρ και Χουνί (Ουαρχωνίτες=Ψευδάβαροι), τους Κολχ κ.λ.π., που ο χαγάνος επίσης νίκησε. Τότε ακριβώς και ενώ η νίκη «χαμογελούσε» στον χαγάνο, ξέσπασε επανάσταση που ο Σιμοκάττης περιγράφει με λεπτομέρεια. Κάποιος άνδρας με το όνομα Τουρούμ

324

, συγγενής του χαγάνου, έκανε επανάσταση

Turkish) με τη ρουνική γραφή τους πρέπει να έγινε κατά τη διάρκεια του δευτέρου χανάτου των Τούρκων (περίπου 680-740). 323 Chavannes, Documents, σελ. 249: « La première question qui se pose est de savoir quel est le kagan qui a écrit en 598 à l’empereur Maurice. Nous remarquerons que ce kagan s’intitule lui-même ‘maître des sept climats du monde’ ; les sept climats est une expression bien connue qui se retrouve chez nombre d’auteurs arabes et qui désigne l’ensemble de la terre habitée ; le maître des sept climats n’était donc pas un roitelet quelconque ; il devait être le chef suprême des Turcs. Si l’on se reporte à la note 5 de la page 48 dans laquelle nous avons résumé l’histoire du kagan Ta-t’eou, on constatera que, au milieu de toutes les dissensions qui déchiraient alors l’empire turc, Ta-T’eou était en 598 celui qui pouvait le plus légitimement prétendre à la souveraineté sur les Turcs tant occidentaux que septentrionaux ; cette souveraineté, il l’ assuma effectivement en 599 lors qu’il prit le titre de Bilge kagan. Si l’on se rappelle d’ailleurs que Ta-t’eou n’est autre que le Tardou auprès duquel Valentin était venu en ambassade en 576, on comprendra que ce kagan avait déjà été en relations avec le gouvernement byzantine, ait désiré l’informer de ses récents succés ». 324 Κατά τον Гумилев, Тюрки, σελ. 66 ο Τουρούμ ή Торэмен είναι τουρκικός τίτλος από τον οποίο βγαίνει το κινεζικό Ta-lo-pien, του ομώνυμου. Εκτός από αυτόν τον τίτλο, έφερε επίσης αυτόν του Apa (γηραιότερου), στα κινεζικά – Abo, και στα περσικά – Abrui. Μετά την άρνηση της συνέλευσης να του δώσει τον τίτλο του χαγάνου, ο Τουρούμ δεν αποτραβήχτηκε από το παιχνίδι της εξουσίας. Οι υποστηρικτές του (του Τουρόυμ) επέκριναν και προσέβαλλαν τον Αμρακ και τότε αυτός παραιτήθηκε από τον θρόνο υπέρ του υποστηρικτή του Shetu. Πάλι, ο Τουρούμ έλαβε το κομμάτι στα βόρεια σύνορα του κράτους και τον τίτλο του Abo han (γηραιότερου χαγάνου). Ο Shetu πήρε τον τίτλο Ilkülüg-şad baga ışbara-han, βλ. σελ. 119: «Но не смерился Торемен. Его стороники поросили оскорбляли Амрака, и тот отказался от престола в пользу своего заступника Шету. Вновь

107

συγκεντρώνοντας μεγάλες δυνάμεις. Στη μάχη που ακολούθησε ο επαναστάτης νίκησε και ο χαγάνος αναγκάστηκε να ζητήσει τη βοήθεια τριών μεγάλων χαγάνων, που ονομάζονταν Σπαρζευγούν, Κουναξολάν και Τουλδίχ. Οι αντίπαλες δυνάμεις συναντώνται στο Ικάρ, όπου υπήρχαν μεγάλες πεδιάδες, τετρακόσια μίλια απόσταση από το Χρυσούν όρος, και, ύστερα από σφοδρή μάχη,

ο

επαναστάτης

(τύρανος)

σκοτώνεται

και

οι

δυνάμεις

του

αποδεκατίζονται ή διαλύονται, επιτρέποντας στον χαγάνο να ξαναγίνει κύριος της χώρας του. Αυτά ακριβώς τα «επινίκια», συνεχίζει ο Σιμοκάττης, έστειλε ο χαγάνος με πρέσβεις στον Μαυρίκιο325. Πρώτα-πρώτα, πρέπει να σημειώσουμε ότι η αναφορά του Σιμοκάττη, στους πολέμους εναντίον των Αβδελών, Αβάρων κλπ, που διεξήγαγε «ouÂtoj au)to\j o( Xaga/noj», ξενίζει, γιατί ο αγώνας κατά των Αβδελών και Αβάρων έγινε παλιότερα, επί Istemi. Η σημείωση του Chavannes, άρα, είναι σωστή, όταν λέει (αν κι αναρωτιέται μήπως έγινε κακή μετάφραση του γράμματος) ότι είναι φυσικό ο Tardou να αναφέρεται στα όσα ο πατέρας του κατόρθωσε, αφού τούτος συνέβαλε ιδιαίτερα στην ίδρυση της τουρκικής αυτοκρατορίας

326

.

Πιστεύουμε

ότι,

μετά

από

αρκετά

χρόνια

βυζαντινοτουρκικών επαφών, ήταν απίθανο να έγινε κακή μετάφραση του γράμματος, καθώς μάλιστα είναι γνωστό ότι η βυζαντινή αυλή διέθετε έμπειρους μεταφραστές όλων των σημαντικών γλωσσών. Βυζάντιο και Κίνα είχαν επαγγελματίες μεταφραστές. Το 560 π.χ. οι διαπραγματεύσεις μεταξύ Βυζαντίου και Περσίας γινόταν από έξι Πέρσες και έξι Βυζαντινούς διερμηνείς327. Όπως είδαμε, ο Σιμοκάττης κατά λέξη αντιγράφει μόνο τον τίτλο της επιστολής. τα υπόλοιπα μνημονεύονται όπως θέλει αυτός. Έτσι πιστεύουμε ότι η έκφραση

«ouÂtoj au)to\j o( Xaga/noj» αναφέρεται στο Τούρκο χαγάνο

γενικότερα (κάτι αντίστοιχο με το «ο βασιλιάς» ή «ο αυτοκράτορας»). Ίσως обойденный Торэмен получил удел на северных окраинах государства и титул Або-хана. Шету принял титул Иль-кюлюг-шад Бага Ышбара-хана». Moravscik, Byzantinoturcica, τ. Β΄. λ. Touroum: “Τουρούν”. 325 Θεοφύλακτος Σιμοκάττης, σελ. 259 326 Chavannes, Documents, σελ. 249. Πρβλ. Whitby, The History, σελ. 188-89, σημ. 35: “The conquests recorded in the Turkish letter may not be placed in chronological order, but in a geographical sequence…” 327 Βλ. Sinor, “Languages”, σελ. 8.

108

αυτός είναι ο λόγος που δεν αναφέρεται και το όνομα του χαγάνου, το οποίο βέβαια γνώριζε, αφού αυτός ήταν ο συντάκτης της επιστολής (μάλιστα παρακάτω μνημονεύει τα ονόματα του επαναστάτη και τριών άλλων μικρότερων χαγάνων). Αν μάλιστα ταυτίσουμε τον Στεμβισχάδα με τον Istemi 328 , γίνεται φανερό ότι στο κείμενο του Σιμοκάττη μνημονεύονται τα πάντα από την αρχή, αναφέροντας μάλιστα ο Σιμοκάττης, σωστά, ώς χαγάνο, εκείνον των Ανατολικών (ή βορείων) Τούρκων, αφού γνωρίζουμε ότι ο Istemi ήταν ο yabghou των Δυτικών Τούρκων. Υπάρχει, λοιπόν, γενικότερη αναφορά στους Τούρκους χαγάνους από την αρχή της αυτοκρατορίας και έτσι μπορεί να εξηγηθεί η επιστολή ικανοποιητικά, ιδιαίτερα αναφορικά με τον χρόνο πραγματοποίησης όλων των προηγούμενων πολεμικών συμβάντων 329 .

Η

άποψη αυτή ενισχύεται από όσα παρακάτω μνημονεύονται για τους Ουαρχωνίτες. Αναφέροντας ο Σιμοκάττης τη μετανάστευση των Ουαρχωνιτών στη Δύση, τονίζει ότι και αυτών η άφιξη ήταν παλαιότερη από τα χρόνια του Μαυρικίου330 (όπως, εννοείται, ισχύει και για τα παραπάνω: τη συντριβή των Αβδελών και Αβάρων). Έχοντας αυτά υπόψη, είναι λογικό να καταλήξουμε στο συμπέρασμα, ότι, αν ο χαγάνος που έστειλε την επιστολή ήταν ο Τάρδος, τη στιγμή εκείνη πρέπει να θεωρούνταν ο μόνος χαγάνος όλων των Τούρκων. Από την άλλη πλευρά, πρέπει να παρατηρήσουμε ότι δεν είμαστε σίγουροι ότι ο Σιμοκάττης άντλησε όλες τις πληροφορίες από την επιστολή του Τούρκου χαγάνου. Είναι εξίσου πιθανό τα προηγούμενα, ιδιαίτερα όσα αφορούν τον πατέρα του Τάρδου, Istemi, να οφείλονται στους Βυζαντινούς πρέσβεις που έρχονταν από αποστολές στους Τούρκους της Κεντρικής Ασίας. Εκείνο που πρέπει να θεωρηθεί βέβαιο είναι ότι τα σχετικά με τον εμφύλιο των Τούρκων πρέπει να περιέχονται στην επιστολή, γιατί, αφού τα «επινίκια» αφορούσαν στη νίκη του χαγάνου στον εμφύλιο, οπωσδήποτε έπρεπε να γράφονται ορισμένες ενημερωτικές πληροφορίες. Προφανώς το γράμμα 328

Sinor, “Some Components”, σελ. 150. Macartney, “On the Greek Sources”, σελ. 270. Whitby, The History, σελ. 188, σημ. 34: : “We have retained the reading of the Vatican MS (Stembischagan)… to the vulgate reading ‘Stembischadan’.” 329 Βλ. π.χ. Macartney, “On the Greek Sources”, σελ. 269-270: όπου εκφράζεται η απορία για το πρόσωπο του χαγάνου: “To prove this, it is only necessary to point out that the Khagan ascribes to himself the victory won over the Epthalites forty years previoysly, and says that he accomplished this in alliance with ‘Stembischada”; but Stembischada was not his ally but his predecessor, being identical with Menander’s Silzabul or Dilzabul”. 330 Θεοφύλακτος Σιμοκάττης, σελ. 257.

109

περιείχε και στοιχεία που είχαν σχέση με τα άλλα κατορθώματα του χαγάνου, όπως η ολοκληρωτική ήττα και εξόντωση των Κολχ331, που πρέπει να έλαβε χώρα λίγο πριν τον εμφύλιο. Ποια επανάσταση περιγράφει ο Σιμοκάττης και πότε έγινε; Υπάρχει η άποψη ότι η επανάσταση, βάσει κινεζικών πηγών, κατεστάλη το 582332, αλλά εκτός που ο Μαυρίκιος ανήλθε στο θρόνο τη χρονιά αυτή, το 582, μπορεί να είναι έτος αποσχίσεως των Δυτικών Τούρκων αλλά δεν έγινε εμφύλιος ή ήταν εμφύλιος μικρότερης κλίμακας. Επίσης δεν μπορούμε να λάβουμε υπόψη την επανάσταση των βασιλείων του Κοτάν, Περσίας και Εφθαλιτών γιατί δεν πρόκειται για εμφύλιο333. Φαίνεται ότι έχει δίκιο o Chavannes, όταν δέχεται ως χρονολογία της πραγματοποίησης της πρεσβείας το έτος 598 334 , (αν και τα γεγονότα στην Ιστορία του Σιμοκάττη, με τα οποία συνδέεται η επιστολή, χρονολογούνταν λίγο νωρίτερα), αφού βρισκόμαστε προς το τέλος του μεγάλου εμφυλίου πολέμου, στον οποίο έλαβαν μέρος Δυτικοί και Ανατολικοί Τούρκοι και από τον οποίο εξήλθε νικητής και μόνος κύριος όλων των Τούρκων ο Τάρδος.

331

Οι Whitby, The History, σελ. 190, σημ. 42, τους ταυτίζουν με τους Khalkh, ενώ ο Haussig, Die Geschichte, σελ. 372, θεωρεί ότι είναι οι ίδιοι οι Άβαροι, λόγω της μεγάλης σφαγής που έγινε από τους Τούρκους. 332 Whitby, The History, σελ. 190-91, σημ. 43, 48. 333 Αυτή είναι και η άποψη του Гумилев, Тюрки, σελ. 120-121 όπου μάλιστα μας λέει ότι οι πληροφορίες του εδίκτου του Κινέζου αυτοκράτορα για τον ξαφνικό πόλεμο των Τούρκων με τους Πέρσες , Εφθαλίτες και το βασίλειο του Khotan είναι λανθασμένες. Ο ίδιος ερευνητής έχει την άποψη ότι οι Κινέζοι μπέρδεψαν τους Βυζαντινούς με τους Πέρσες κατά τον πόλεμο Βυζαντινών και Τούρκων στη Κριμαία. Ταυτόχρονα το Khotan δεν θα μπορούσε να διαξάγει πόλεμο με τους Τούρκους καθώς ήταν ένα μικρό βασίλειο, ο στρατός του οποίου δεν ξεπερνούσε τις τέσσερις χιλιάδες, ενώ και οι Εφθαλίτες βρίσκονταν υπό την κυριαρχία των Περσών, οι οποίοι εκείνη την περίοδο οπότε Βυζαντινοί και Τούρκοι συγκρούονταν δεν είχαν κανένα λόγο να επιτεθούν στους Τούρκους: «Оно не вяжется с тем положеним, которое имело место в 582 г. в Средней Азий и Иране. Хотан был маленьким княжеством. Его военные силы состояли из 4 тыс. воинов. Эфталиты же в том году входили и состав персидской монархии, а последная находилась в состаянии напряженной войны с Византией в Месопотамии. Все перечисленные враги каганата были за границей, и слово восстали к ним неприменимо... Поэтому слух о войне с Византией на западное окраине каганата китайцы поняли как весть о войне с Персией, которой в это время и быть не могло. Зачем бы персы стали нападать на своего союзника?» Παρ’ όλα αυτά, όπως ήδη αναφέραμε, οι Εφθαλίτες υπήρχαν ακόμη ώς εθνική οντότητα και δημιουργούσαν προβλήματα στους επικυριάρχους τους, είτε αυτοί ήταν Τούρκοι είτε Πέρσες. 334 Chavannes, Documents, σελ. 245, 249. Το 598, ώς χρονολογία πραγματοποίησης της πρεσβείας δέχονται επίσης και οι Golden, An Introduction, σελ. 108-109. Οι Miyakawa-Kollautz, Die Hephthaliten, σελ. 112. Macartney, “On the Greek Sources”, σελ. 268. Zhang, Η Κίνα, σελ. 220 κ.λ.π. ενώ ο Гумилев, Тюрки, σελ. 129, υποσημ. 4, προτείνει το 596. Βλ. και Whitby, The History, σελ. 187, σημ. 26, όπου τα γεγονότα εντάσσονται στο έτος 595, άρα η επιστολή του χαγάνου στο Μαυρίκιο πρέπει να στάλθηκε το καλοκαίρι του 595 (πρβλ. Θεοφύλακτος Σιμοκάττης, σελ. 256-257: «qe/rouj e)nestw½toj kata\ tou=ton dh\ to\n e)niauto\n…»

110

Η μνεία από τον Σιμοκάττη τριών ονομάτων Τούρκων χαγάνων που ήταν μικρότεροι από τον μεγάλο χαγάνο, πρέπει να μην μας εκπλήσσει, δεδομένου ότι και ο χαγάνος των Δυτικών Τούρκων είχε τουλάχιστο άλλους δύο μικρότερους χαγάνους υπό τις διαταγές του, από τους οποίους ο ένας έδρευε βόρεια της Τασκένδης και ο άλλος βόρεια του Koutcha335. Οι χαγάνοι μπορούσαν να είναι ακόμη και τρείς, αν λάβουμε υπόψη ότι ο Μένανδρος μιλά για χωρισμό της αρχής των Τούρκων σε τέσσερα ή οκτώ τμήματα. Δεν αποκλείεται όμως να ήταν και ηγεμόνες υποτελών κρατών. Δυστυχώς τα ονόματα Σπαρζευγούν

336

, Κουναξολάν και Τουλδίχ δεν μπορούν να

ταυτιστούν με τα γνωστά ονόματα των Τούρκων που πρωταγωνίστησαν στον εμφύλιο. Ίσως ο αντίπαλος Τουρούμ πρέπει να ταυτιστεί με τον χαγάνο των Ανατολικών Τούρκων Tou-lan (Yon-yu-lü), με τον οποίο ο Τάρδος ήρθε επανειλημμένα σε σύγκρουση, μεταξύ 592 και 597337. Βέβαια, το 599 οι δύο αντίπαλοι ένωσαν τις δυνάμεις τους, το ίδιο όμως έτος ο Tou-lan σκοτώθηκε από τους άντρες του. Το έτος αυτό, όπως είπαμε, ο Τάρδος έμεινε μόνο χαγάνος σε όλους τους Τούρκους και ήταν ευκαιρία να το διαλαλήσει, αποσιωπώντας, ίσως, το γεγονός της βραχύχρονης συνεργασίας με τον πρώην 335

Chavannes, Documents, σελ. 14. Βλ. και Golden, “Imperial Ideology”, σελ. 56: “Lesser Qağans also existed (cf. the äb Qağans and the numerous Qağans of the Western Türk Qağanate, e.g. Mo-ho-tu heu k’iu-li se-p’I Qağan of the Chinese sources who ‘belonged to a distinct category of lesser Qağans’ and who assassinated the Western Qağan, Tong Yabğu Qağan (619-630) but was ultimately unsuccessful in his attempt to seize supreme power and they figure prominently in the Chinese accounts of the infighting in the Western Qağanate. Thus, even in ‘classical’ Türk times, there was a sizable body of notables who bore the qağanal title. Within this grouping, and within the larger steppe world, however, there could be only one supreme Qağan. The claim to dominion over large segments, if not the whole of the Turko-nomadic world, rested, at this time, on descent from or connection with the charismatic Aşina clan, the control over universally recognized sacred areas (holy forests, mountains, rivers) the possession of which was seen as a sign of heavenly favor, and, of course, conquest”. 336 Ο Moravscik, Byzantinoturcica, τ. Β΄, σελ. 290, τον ταυτίζει με τον Isbara (İşbara-yabğu). Ο Sinor, Some Components, σελ. 150, τον ακολουθεί. Ο Гумилев, Тюрки, σελ.129 καθώς και Гумилев, «Биография тюркского хана в "Истории" Феофилакта Симокатты и в действительности», Византйскии Временик, Том XXVI, Москва, 1965, σελ. 73 συμφωνεί και δίνει επίσης μια ερμηνεία την οποία και αναφέρουμε: η φράση Σπάρζευγουν και Κουναξολάν και Τουλδίχ που αναφέρει ο Σιμοκάττης είναι μια λάθος μετάφραση του γράμματος του χαγάνου από τις μεταφραστικές υπηρεσίες του παλατιού. Ο ίδιος αποδίδει το νόημα «Σπάρζευγουν, Κουναξολάν Τουλδίχ» στην εξής τουρκική φράση: Işbara (Σπάρ) jabgu (ζευγούν) qunaq qa (Κουνακ) sol(d)an (σολ(ντ)άν) toldy (Τουλδίχ) το οποίο σημαίνει: Ο Ισμπαρά γιαμπγού μετά από πρόσκληση ρίχτηκε (με το στρατό του) από τα αριστερά (από ανατολή). Μια τέτοια ερμηνεία, όπως αναφέρει ο Ρώσος ιστορικός, συμπίπτει και με τα λεγόμενα του Sui shu. Όμως, όπως αναφέραμε ήδη, η μεταφραστική υπηρεσία των Βυζαντινών (όπως και αυτή των Περσών) ήταν πολύ καλή. Ο Moravscik, Byzantinoturcica, τ. Β΄, σελ. 168, συσχετίζει τον Κουναξολάν με τον Qunaqşolhan και τον Τουλδίχ με τον Tül-yığan. Βλ. και Haussig, “Theophylakts”, σελ. 378. 337 Ο Гумилев, Тюрки, σελ.118-119, ταυτίζει τον Τουρούμ με τον Ta-lo-pien (A-po), ο οποίος όμως πέθανε πολύ νωρίς. Σ’αυτή τη περίπτωση πρέπει να χρονολογήσουμε την επιστολή προς τον Μαυρίκιο τουλάχιστον 10 χρόνια νωρίτερα.

111

αντίπαλό του. Εξάλλου, για να ονομάζει τον εαυτό του κύριο των επτά κλιμάτων είναι ευνόητο ότι πρέπει να ήταν άρχοντας και των Ανατολικών Τούρκων. Ο Tardou αποδείχτηκε ότι είχε μεγάλη δύναμη από παλιότερα (ο υφιστάμενός του Τούρξανθος δεν κόμπαζε αδικαιολόγητα μπροστά στον Ουαλεντίνο)

338

, ακόμη κι όταν οι Κινέζοι, για να τον εξασθενίσουν,

συνεργαζόταν με τον Jen-kan339, που είχε πάρει τον τίτλο του K’i-min kagan. Και μόνο η νίκη του εναντίον των κινεζικών στρατευμάτων κοντά στη κινεζική πρωτεύουσα το αποδεικνύει. Χρειάστηκε να γίνει μεγάλη επανάσταση (των 10 φυλών) για να τον εξουδετερώσουν. Παρ’όλα αυτά δεν μπορούμε να είμαστε τελείως βέβαιοι. Αν θεωρήουμε, ότι ο χαγάνος, για τον οποίο γίνεται αναφορά, νίκησε το έθνος των Αβάρων με τη βοήθεια του Istemi, όπως υποθέσαμε παραπάνω, πρέπει να πρόκειται για τον χαγάνο των Ανατολικών Τούρκων. Ίσως λοιπόν να πρέπει να ταυτιστεί όχι με τον Τάρδο αλλά με τον Jenkan. Κάτι τέτοιο ενισχύεται από τις συνθήκες που έκανε μετά τον εμφύλιο ο χαγάνος με την Κίνα (Ταυγάστ), ώστε να μην γίνονται πια επαναστάσεις (παρουσιάζει ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο Σιμοκάττης συνδέει την ηρεμία στη χώρα των Τούρκων με την προϋπόθεση καλών σχέσεων με την Κίνα, πράγμα που ίσχυε την εποχή αυτή), κάτι που δεν αρμόζει στον Τάρδο αλλά στον Jen-kan, που είχε μακροχρόνια συνεργασία με την Κίνα, σε αντίθεση με τον αντίπαλό του Tou-lan, ο οποίος βρισκόταν σχεδόν πάντα σε τριβές μαζί της. Τα γεωγραφικά ονόματα που μνημονεύει ο Σιμοκάττης δεν βοηθούν, γιατί δεν τα συνδέει με τους διάφορους λαούς της εποχής. Η αποστολή της τουρκικής πρεσβείας, στο τέλος του 6ου αιώνα, στην βυζαντινή πρωτεύουσα, σημαίνει ότι η ένταση στις βυζαντινοτουρκικές σχέσεις είχε κοπάσει. Μετά τις κατηγορίες του Τούρξανθου προς τους Βυζαντινούς και πριν από την απόσυρση του στρατού των Τούρκων από την 338

Μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου ο Τάρδος είχε ισχυροποιήσει πολύ τη θέση του στη Κεντρική Ασία. Ένας από τους εγγονούς του, ο Nili khan, είχε την έδρα του στην Μπουχάρα και ένας άλλος, ο She-koei, στην Τασκένδη. 339 Jen-kan (κινεζ. Ch’i-min, βλ. Taşağıl, Gök-Türkler, σελ. 59), ξάδελφος του χάνου Baga (Юн Йоллыг), γιός του Ch’ou-lo-hou και διάδοχος του θρόνου των ανατολικών Τούρκων. Είχε επίσης και τον τίτλο του χάνου των Tölös («хана Толесов»), βλ. Гумилев, Тюрки, σελ. 152. Σ’αυτόν οι Κινέζοι της δυναστείας των Sui δέχτηκαν να στείλουν Κινέζα πριγκίπισσα για σύζυγο, σε αντίθεση με την περίπτωση του Baga (Юн Йоллыг ή Tou-lan), στον οποίο αρνήθηκαν.

112

Κριμαία, όπως ήδη αναφέραμε, οι Βυζαντινοί είχαν ήδη προσπαθήσει να εκμεταλλευτούν προς όφελός τους την τουρκική παρουσία, με σκοπό να τρομοκρατήσουν τους Αβάρους, απειλή που μπορεί να πραγματοποιήθηκε το 584, αν η πληροφορία του Ιώαννη της Εφέσσου για επίθεση των Τούρκων εναντίον των Αβάρων ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Εξάλλου, ο Βυζαντινοπερσικός πόλεμος είχε ξαναρχίσει (το 578), με στρατηγό τον Μαυρίκιο και πολλές επιτυχίες. Στη συνέχεια το 581, 586, 588 οι Βυζαντινοί με επικεφαλής τους στρατηγούς Γερμανό, Μυστάκωνα, Φιλιππικό, Ηράκλειο, Πρίσκο, νικούν τους Πέρσες, οι οποίοι το 591, μετά από επανάσταση του Βαράμ και την καταφυγή του Χοσρόη στο Βυζάντιο, αναγκάζονται να κάνουν σημαντικές εδαφικές παραχωρήσεις ώς τη λίμνη Βαν και τα όρια της Νίσιβης 340 . Από αυτή, λοιπόν, την πλευρά, οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κατηγορήσουν τους Βυζαντινούς, για μη τήρηση των συμφωνιών, ενώ συγχρόνως το γόητρο του Βυζαντίου μεγάλωσε, τη στιγμή που ο πόλεμος των Τούρκων με τους Πέρσες δεν ήταν πια επιτυχής, όπως επί Istemi. Όπως ήδη αναφέραμε παραπάνω, οι πολεμικές επιχειρήσεις του Μαυρικίου με τους Πέρσες πρέπει να έφεραν πάλι σε επικοινωνία Τούρκους και Βυζαντινούς, ίσως μεταξύ 584 και 589 και η επιστολή του χαγάνου προς τον Μαυρίκιο να ήταν ενημέρωση ενός συμμάχου με αυξημένο κύρος 341 . Πράγματι ήταν η εποχή που οι Βυζαντινοί θριάμβευσαν επί των Περσών, ενώ από την άλλη πλευρά, ο Μαυρίκιος μαχόταν με τους μισητούς στους Τούρκους Ουαρχωνίτες (Ψευδαβάρους) στο μέτωπο του Δούναβη. Εκεί από το 592 και ύστερα ο στρατηγός Πρίσκος κα ο αδελφός του αυτοκράτορα Πέτρος κέρδισαν αρκετές νίκες κατά των υποτελών των Αβάρων, Σλάβων 342 , μολονότι τα πράγματα γύρω από το σύνορο του Δούναβη παρέμειναν ρευστά. Δεν ήταν λοιπόν δυνατό στο χρονικό αυτό σημείο οι Τούρκοι να έπρατταν διαφορετικά. το κύρος του Βυζαντίου είχε ενισχυθεί και οι εχθροί ήταν κοινοί. Εάν λοιπόν οι σχέσεις των δύο αυτοκρατοριών εξακολουθούσαν να ήταν ψυχρές από την εποχή του Τούρξανθου, τώρα δεν υπήρχε λόγος να παραμένουν, δεδομένου 340

Ζακυθηνού, σελ. 91-93. Πρβλ. Zhang, Η Κίνα, σελ. 241, όπου αναφέρεται ότι η θραύση της βυζαντινοτουρκικής φιλίας το 576, δεν τερμάτισε ολοκληρωτικά τις σχέσεις μεταξύ Βυζαντίου και Ανατολής. 342 Browning, Ο Αιώνας, σελ. 220. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, «Συμβολή», σελ. 153 κ.έ. Καρδαράς, Βυζάντιο-Άβαροι, σελ. 52 κ.έ., όπου ο βυζαντινοαραβικός πόλεμος μετά το 591 μ.Χ. 341

113

μάλιστα ότι οι Τούρκοι είχαν αποχωρήσει και από την Κριμαία, πρίν από λίγα χρόνια. Ήταν επομένως η πιο κατάλληλη στιγμή για να στείλει ο Τούρκος χαγάνος την παραπάνω επιστολή στους «συμμάχους» Βυζαντινούς. δ) Περεταίρω διαίρεση των Τούρκων. Η Κίνα ρυθμιστής της κατάστασης. Οι Sui υπολόγιζαν πάντα στη συνεργασία τους με τον Jen-kan. Το 605, 20000 Τούρκοι στάλθηκαν εναντίον των Khitans, οι οποίοι και νικήθηκαν κατά κράτος343. Τρία χρόνια αργότερα οι Τούρκοι νίκησαν για λογαριασμό των Κινέζων τους Aza (A-ch’ai, T’u-yü-hun)344. Αν και υπήρχε ανάμεσα στις δύο πλευρές καχυποψία ή δείγματα μη καλής συνεργασίας

345

, ο Κινέζος

αυτοκράτορας πάντα προσπαθούσε να κρατά τους Τούρκους υπό την επιρροή του οργανώνοντας συνοριακές αγορές, δίνοντάς τους δώρα και κρατώντας όμηρους στην κινεζική αυλή. Έτσι, ο χαγάνος Jen-kan (K’i-min) δε δίσταζε να παρουσιάζεται ως υποτελής της Κίνας. Το 607 παρουσιάστηκε προσωπικά στον Κινέζο αυτοκράτορα, φέρνοντας 3000 άλογα και παίρνοντας 12000 τόπια μετάξι346. Η κατάσταση άλλαξε το 609, όταν, μετά το θάνατο του Τούρκου χαγάνου, τον διαδέχτηκε ο Shih-pi (To-ki). Ο νέος χαγάνος δεν βοήθησε τον Κινέζο αυτοκράτορα στον πόλεμο εναντίον της Κορέας, κατά τον οποίο οι κινεζικές αποτυχίες το 615 οδήγησαν, παρά την πρόσφατη επίσκεψη του νέου Τούρκου χαγάνου στη Lo-yang, σε επιθέσεις των Τούρκων εναντίον των Κινέζων347.

343

Barfield, The Perilous Frontier, σελ. 139. Wright, “The Sui”, σελ. 142: “… their women and livestock were given to the Turks as a reward.” 344 Beckwith, The Tibetan Empire, σελ. 18. 345 Barfield, The Perilous Frontier, σελ. 139: “However, Sui Yang-ti (r. 605-16, d. 618) found that he could not always count on their help. During a visit to the khagan’s court in 607 he discovered that Jankan was negotiating with envoys from Korea, and the next year, after agreeing to help the Sui with the capture of Hami in Turkestan, the Turks did not show up. But the Turks, in spite of their unreliability, had become an important part of Yang-ti’s plans for expansion. For example, he threatened the Koreans with an attack by the Turks if they did not submit to his rule”. 346 Jaghid-Symons, Peace, σελ. 40. Wright, “The Sui”, σελ. 141. 347 Barfield, The Perilous Frontier, σελ. 139, Jaghid-Symons, Peace, σελ. 41, όπου αναφέρεται ότι οι Τούρκοι παρεσπόνδισαν, επειδή ο P’ei chu συμβούλεψε τον Κινέζο αυτοκράτορα να σκοτώσει έναν έμπιστο στον Τούρκο χαγάνο νομάδα.

114

Από το έτος 603, τα πράγματα στους Δυτικούς Τούρκους ήταν ανάλογα με αυτά που επικρατούσαν στους Ανατολικούς. Μετά το θάνατο του Τάρδου348, οι δυτικότερες περιοχές του κράτους του βρίσκονταν υπό την εξουσία του Chekouei, εγγονού του Τάρδου, ενώ στην περιοχή του Illi κύριος ήταν ο Tch’ou-lo (Ta-man), γιός του Ni-li349, που έγινε πολύ ισχυρός, αφού κατόρθωσε να πάρει με το μέρος του τους Tölös και τα φύλα των Syr-Tardouch350. Εισερχόμαστε στην περίοδο κατά την οποία οι Κινέζοι αναμιγνύονται ανοιχτά στα τουρκικά πράγματα, ρυθμίζοντας την κατάσταση στην περιοχή της κεντρικής Ασίας. Από τα κινεζικά χρονικά, εκείνο των Sui μας δίνει τις περισσότερες πληροφορίες. Η μητέρα του Tch’ou-lo λεγόταν Hiang, ήταν κινεζικής καταγωγής και μαζί με το δεύτερο σύζυγό της (μετά το θάνατο του Ni-li) πήγε στην Κίνα, για να αποδώσει τις οφειλόμενες τιμές στον αυτοκράτορα. Τότε όμως ξέσπασε πόλεμος μεταξύ Κίνας και Τάρδου (καθώς είδαμε, μετά τον θάνατο του Tou-lan) και η Hiang κρατήθηκε ως όμηρος στο παλάτι. Κατά τα έτη 605-606, λόγω της κακής διοίκησης του Tch’ou-lo, όπως μας αναφέρει το Sui-shu (suishu 隋書), έγινε επανάσταση στη χώρα του, ενώ ο χαγάνος υπέστη ήττα από τους Tölös (T’ei-le). Εκείνη την εποχή ο P’ei Kiu, Κινέζος αξιωματούχος που βρισκόταν στη δυτική περιοχή της Κίνας, προσπαθώντας να πάρει με το μέρος του τις λεγόμενες «δυτικές περιοχές», δηλαδή τις περιοχές δυτικά της Κίνας (κυρίως το λεκανοπέδιο του Tarim)351 348

Ανάμεσα στα φύλα που επαναστάτησαν κατά του Τάρδου πιθανόν να ήταν και οι Άβαροι (Joanjoan), βλ. Гумилев, Тюрки, σελ. 154. Η επανάσταση αυτή των δέκα φυλών κάλυψε μια τεράσια περιοχή και κατά τη διάρκειά της ο Nili khan έχασε τη ζωή του, ενώ ο ίδιος ο Τάρδος, πιθανώς δολοφονήθηκε από τους Θιβετιανούς, βλ. Гумилев, Тюрки, σελ. 158: «Кара-Чурин (Τάρδος) бежал в Тогон и там был убить тибетцами». Ο αδερφός και συνεχιστής του Nili Khan, Poshi Tegin, κατέφυγε στην Κίνα περίπου το 603 μαζί με τη κινεζικής καταγωγής πριγκίπισσα, σύζυγο του αποθανόντος Nili. Έτσι χάνος των Δυτικών Τούρκων έγινε ο Taman (Tch’ou-lo), ο μικρότερος γιος του Nili khan. 349 Chavannes, Documents, σελ. 14, 261. Η επικράτεια του Τάρδου διοικούνταν από δύο χαγάνους: « Tandisque dans la partie la plus occidentale de ses états, son petit-fils, Cho-koei kagan, devait être investi d’une certaine autorité puisq’il pouvait nommer avant l’année 609, un gouverneur de la ville de Tachkend, un autre chef nommé Tch’ou-lo kagan parait avoir occupé la vallée de l’Illi ». Grousset, L’Empire, σελ. 134-135: « Les petit-fils de Tardou, Che-kouei n’eut que la partie la plus occidentale de son héritage, avec Tachkend ; tandis qu’ un anti-khan, Tch’ou-lo se rendait maître d’Ili ». 350 Chavannes, Documents, σελ. 261. 351 Zhang, Η Κίνα, σελ. 242, 243, όπου τα σχετικά για τις συνεννοήσεις του πολυμήχανου αυτού Κινέζου με τους Τούρκους, στη Δύση. Σύμφωνα με τη Βιογραφία του Pei-Chü όλοι αυτοί οι λαοί “ ‘…received decorations of gold and nephire as well as garments of brocade and other fabrics. There were musical performances, noisy feasts with singing and dancing, burning of incense.’ Then the whole male and female population of two garrison and trading towns ‘was ordered to dress up in splendid clothes and show themselves to the barbarians. Horsemen and carts were ordered to crowd together in a

115

και γνωρίζοντας ότι ο Tch’ou-lo (που έδειχνε τάσεις ανεξάρτητης πολιτικής από την Κίνα) συναντούσε δυσκολίες στη χώρα του και αδημονούσε για την τύχη της μάνας του, εκμεταλλευόμενος την περίσταση, έκανε αναφορά στον Κινέζο αυτοκράτορα Yang (yangdi 隋 煬 帝 ), ο οποίος αμέσως έστειλε επιστολή στον Τούρκο χαγάνο για να τον «παρηγορήσει και να τον παραινέσει». Ο Tch’ou-lo φάνηκε ιδιαίτερα ενοχλημένος από την απρόσμενη αυτή παρέμβαση και αρνήθηκε να παραλάβει την επιστολή 352 . Ο Κινέζος απεσταλμένος του υπενθύμισε ότι αυτή την περίοδο οι Τούρκοι της Δύσης που ανήκαν σ’ αυτόν, με τους Ανατολικούς Τούρκους, που βρίσκονταν υπό την εξουσία του K’i-min (Jen-kan), ήταν αντίπαλοι και ότι ο τελευταίος, επικεφαλής του στρατού του (που υπολογίζεται, καθώς είπε, σε περισσότερο από ένα εκατομμύριο) , εισήλθε στα εδάφη του Κινέζου αυτοκράτορα και δέχθηκε να γίνει υποτελής του. Ο λόγος της υποτέλειάς του, κατά τον Κινέζο απεσταλμένο, ήταν ότι με τη βοήθεια των Κινέζων σχεδίαζε να επιτεθεί και να καταστρέψει τους Δυτικούς Τούρκους. Ο Κινέζος αυτοκράτορας συμφώνησε για τη συνεργασία, αλλά η πολεμική επιχείρηση ανεβλήθη, γιατί η μητέρα του, Hiang (που βρίσκονταν όμηρος στην Κίνα), παρακάλεσε θερμά τον αυτοκράτορα να στείλει αποστολή, ώστε να πείσει τον γιό της να ενδώσει. Ο Κινέζος απεσταλμένος εκβιάζει ωμά τον Tch’ou-lo, λέγοντάς του ότι σε αντίθετη περίπτωση θα ερχόταν η καταστροφή και της μάνας του και η δική του, καθώς Κινέζοι και βάρβαροι (προφανώς Ανατολικοί Τούρκοι) θα ενώνονταν εναντίον του 353 .

Τελικά ο Tch’ou-lo φοβήθηκε

και γεμάτος

δάκρυα, αδημονώντας και για την τύχη της μάνας του, γονάτισε και πήρε το αυτοκρατορικό «έδικτο». Στη συνέχεια, ο Κινέζος απεσταλμένος, αφού του υπενθύμισε για μια ακόμη φορά την καλή τύχη του αντιπάλου του K’i-min, τον προτρέπει να space several tens of li in circumference, so as to display the prosperity of the Central Kingdom.’ P’ei Chü was, of course, the successful stage manager of this and other shows of Chinese opulence, and the foolish herdsmen, we are told, were suitably impressed, the emperor greatly pleased.” 352 Chavannes, Documents, σελ. 15: « Il refusa de se lever pour recevoir l’édit ». Άρα η επιστολή ήταν κάτι σαν διαταγή. 353 Chavannes, Documents, σελ. 15: « Avec l’aide venu gauche (de l’ est), avec l’appui venu de droit (de l’ouest), nous vous attaquerons ô kagan ; votre morte et votre ruine ne seront plus que l’affaire de moins d’un jour. Comment donc ? ce serait parce que vous regretteriez d’ accomplir le rite de deux prosternations que vous détruiriez la vie d’une mère chérie ? parce que vous répugneriez à prononcer une seule phrase pour vous dire sujet, que vous causeriez la perte du royaume des Hiong-nu ? ».

116

δείξει κι αυτός πρακτικά την εύνοιά του προς τον αυτοκράτορα με το να επιτεθεί εναντίον των T’ou-kou-hoen 354 (περιοχή Koukounor, όπου είχε καταφύγει ο Τάρδος το 603), που δεν υποτάσσονταν στην Κίνα, συμπράττοντας με τους Κινέζους που θα έκαναν επίθεση από την άλλη πλευρά355. Μετά το τέλος του πολέμου, ο Tch’ou-lo θα μπορούσε να δει τη μητέρα του. Ο Τούρκος χαγάνος συμφώνησε και έστειλε στην κινεζική αυλή πρεσβεία, ώστε να αποδώσει φόρο υποτέλειας. Οι Κινέζοι έσπερναν ζιζάνια ανάμεσα στους Δυτικούς και Ανατολικούς Τούρκους, εκβίαζαν και στο τέλος έθεταν και τους όρους τους. Ήταν το πιο αποδοτικό μέσον, ώστε μια αυτοκρατορία να απαλλαγεί από τους εχθρούς της, ολοκληρωτικά. Το 610, ο Κινέζος αυτοκράτορας, εύρισκόμενος σε επιθεώρηση στη Δύση, έδωσε την εντολή να έρθει ο Tch’ou-lo και να τον συναντήσει με τις άμαξές του και τα υποζύγια. Ο Tch’ou-lo δεν εκτέλεσε την διαταγή αυτή και ο ικανός αξιωματούχος P’ei Kiu πρότεινε να έρθουν σε επαφή με τον Che-koei (Shih-kuei) εγγονό του Τάρδου, που κυβερνούσε το δυτικότερο τμήμα των Δυτικών Τούρκων και είχε ζητήσει για σύζυγο Κινέζα πριγκίπισσα. Ο Chekoei θα δέχονταν να συνεργαστεί μαζί τους, καθώς θα έπαιρνε και τον τίτλο του μεγάλου χαγάνου και γιατί ο Tch’ou-lo του είχε αφαιρέσει την εξουσία, που η οικογένειά του είχε από παλιά, αναγκάζοντάς τον να εξαρτάται από αυτόν. Έτσι, οι δυνάμεις των Δυτικών Τούρκων θα διαιρούνταν στα δύο και θα υπάκουαν στους Κινέζους356. Πράγματι, η κατάσταση εξελίχθηκε κατ’ αυτόν τον τρόπο. Ο Che-koei συμφώνησε και χτύπησε ξαφνικά τον Tch’ou-lo, ο οποίος νικήθηκε και έφυγε προς ανατολικά, με μερικές χιλιάδες ιππέων του και κρύφτηκε στην περιοχή του Kao-tch’ang (Kara-khodjo). Στην νέα δυναστική ιστορία των T’ang (όπως και σ’ εκείνη των Sui) αναφέρεται ότι ο Tch’ou-lo δεν ήταν αγαπητός στους υπηκόους του357 και ίσως τούτο συνέβαλε στην ήττα του. Ο βασιλιάς του Kao354

Γύρω στο 603 η περιοχή αυτή έγινε κέντρο έλξης των αντικινεζικών δυνάμεων στη στέπα, βλ. Гумилев, Тюрки, σελ. 160: «Традиционный путь на запад преграждало Китаю царство Тогон. Отношения с Тогоном всегда были напряженными, а около 603 г. Тогон сделался центром притяжения антикитайских сил в степи». 355 Chavannes, Documents, σελ. 17: « Les Han les attaquent de l’ intérieur, vous, ô kagan, les combattant de l’ extérieur, leur écrasement est assuré ». 356 Chavannes, Documents, σελ. 17-18: « L’empereur……….ait lieu ». 357 Chavannes, Documents, σελ. 51.

117

tch’ang ενημέρωσε την κινεζική αυλή και ο αυτοκράτορας έστειλε τον P’ei Kiu με την μητέρα του Tch’ou-lo, Hiang, και άλλα σημαντικά πρόσωπα να τον πείσουν να συνεργαστεί, αλλά αυτός κρατούσε δύστροπη στάση. Τελικά ο Tch’ou-lo, το 611, παρουσιάστηκε στον αυτοκράτορα, ζήτησε συγχώρεση και τον συντρόφευε στις εκστρατείες του. Οι Κινέζοι άδραξαν την ευκαιρία να τον έχουν έναν εν δυνάμει «αντιχαγάνο» εναντίον των ανατολικών Τούρκων, όταν τον χρειάζονταν, λαμβάνοντας κάθε μέτρο, παράλληλα με τη συνέχιση της κατασκευής του μακρού σινικού τείχους 358 . Ένα από αυτά ήταν και η πρόσκληση παιδιών και ανηψιών των Τούρκων χάνων στην πρωτεύουσα, για «εκπαιδευτικούς» λόγους, καθώς και τα συνοικέσια, όπως έγινε και με τον Tch’ou-lo, ο οποίος το 614 παντρεύτηκε Κινέζα πριγκίπισσα. Ο αυτοκράτορας είχε προτείνει να του δώσουν την παλιά του επικράτεια αλλά, εξ’αιτίας της εκστρατείας στην Κορέα, τούτο δεν πραγματοποιήθηκε 359 . Ο Tch’ou-lo, συμμετείχε στην εκστρατεία εναντίον των Kou-li (Κορέα), συγκεκριμένα το Kongoryô, και του παραχώρησαν την ονομασία Ho-sa-na (Hesana 曷薩那) kagan360. Στα χρονικά των T’ang αναφέρεται ότι ο αντίπαλός του χαγάνος των Ανατολικών Τούρκων, Che-pi (Shih-pi), έστειλε αντιπρόσωπό του στον Κινέζο αυτοκράτορα, με σκοπό να τον βγάλουν από την μέση. Ο γιος του πρώτου αυτοκράτορα των T’ang, που εν τω μεταξύ είχε ανέβει στον θρόνο (T’aitsong/Taizong 太 宗 ), παρά τις παραινέσεις των συμβούλων του, δεν προχώρησε στην εκπλήρωση της θέλησης του Che-pi, μετά όμως από ασφυκτικές πιέσεις στον πατέρα του, αυτοκράτορα Kao-tsou (Gaozu 高祖) , άρχισε να αλλάζει η κατάσταση. ο Tch’ou-lo εστάλη στους Tchong-chou358

Wright, “The Sui”, σελ. 140-141: “… the Sui began early to repair and extend the Great Wall, and Yang-ti in 607 built or reconstructed a long L-shaped section; the longer part paralleled the north-south course of the Huang-ho, along the border between the modern provinces of Shansi and Shensi; the shorter ran from west to east roughly along the northern border of Shansi, and was joined with long existing parts of the Great Wall.” Ήδη από το 585, οι Sui είχαν αρχίσει να επεκτείνουν τις οχυρώσεις των Ch’i (Gernet, A History, σελ. 252-253) 359 Chavannes, Documents, σελ. 15-20. 360 Chavannes, Documents, σελ. 21, 22, 51 : « Pendant la période ta-ye (605-616), il suivit l’empereur Yang dans son expédition contre le Kao-li ; (l’empereur) lui décerna le titre de Ho-sa-na kagan et le marria à une fille de sa famille ; il retint son frère cadette K’iue ta-tou chad pour qu’il gardât ses troupeaux dans le commanderie de Hoei-ning ; alors celui-ci prit le titre de K’iue-kagan. Lors des troubles de Kiang-tou, Ho-sa-na alla à la suite de Yu-wen Hoa-ki à Li-yang ; il s’enfuit et revint à Tch’ang-ngan ; Kao-tsou descendit de sa couche et le fit asseoir avec lui ; il lui conféra le titre de Koei-i-wang (roi qui fait retour à la justice). (Ho-sa-na) offrit une grosse perle à l’empereur qui refusa de l’accepter en dissant : ‘Ce que je tiens pour important, c’est votre sincérité, ô roi ; quant à ceci, je ne m’en sers pas ».

118

cheng, που τον παρέδωσαν στους Ανατολικούς Τούρκους, οι οποίοι και τον σκότωσαν το 619361. Ύστερα από την προσχώρηση του Tch’ou-lo στους Κινέζους, μόνος χαγάνος των Δυτικών Τούρκων έμεινε ο Che-koei, εγγονός, όπως είπαμε του Τάρδου. Ο Che-koei αύξησε την επικράτειά του ώς τα Αλτάϊα, εγκαθιστώντας την έδρα του στο βουνό San-mi, βόρεια του Koutcha362 (κοιλάδα του ποταμού Tékès). Φαίνεται ότι δεν έμεινε για πολλά χρόνια στην εξουσία, οπωσδήποτε όχι πιο πέρα από το έτος της πτώσης των Sui (618). Τον διαδέχθηκε ο T’ong che-hou, ο οποίος πέθανε το 630363. Η πολιτική των Sui ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική. «Ο Che-koei, που όφειλε τις επιτυχίες του στη κινεζική πολιτική, φαίνεται ότι ποτέ δεν ενήργησε εναντίον της. Κατά το χρονικό διάστημα αυτό, στους Ανατολικούς Τούρκους η εξουσία κατέληξε να μείνει στα χέρια του προστατευμένου των Κινέζων, χαγάνου T’ou-li (Jen-kan) (+609) και έπειτα, όπως αναφέραμε, στον γιό του Che-pi (609-619). Στη Μογγολία, όπως στο Δυτικό Τουρκεστάν, η Κίνα των Sui είχε, χωρίς μεγάλο πόλεμο και με μόνο τις συνηθισμένες ραδιουργίες, διαιρέσει τις τουρκικές δυνάμεις, περιορίσει όλους τους απειθείς χαγάνους, φέρνοντας στην εξουσία τους μόνους χαγάνους που ήταν υπό την κινεζική επικυριαρχία» 364 . Η σπορά ζιζανίων ανάμεσα στους διάφορους Τούρκους ηγεμόνες ήταν η πρώτη ενέργεια των Κινέζων που οδήγησε στη σύγκρουση και στη διαίρεση, ακόμη και σ’ ένα είδος επικυριαρχίας ορισμένων περιοχών, ενώ η χρήση του στρατού των Τούρκων απέβλεπε πάντα στην προώθηση των κινεζικών συμφερόντων. Ο Κινέζος αυτοκράτορας Yang-ti (605-617) μπορούσε να ήταν ευχαριστημένος. κατόρθωνε και επιβαλλόταν στους Τούρκους, έχοντας τα μάτια του προς την Κεντρική Ασία, απ’ όπου περνούσαν οι δρόμοι του μεταξιού. Έτσι προσπάθησε να έρθει σε επαφή και με το Βυζάντιο, αλλά δεν 361

Chavannes, Documents, σελ. 22, 52. Στη (νέα) δυναστική ιστορία των T’ang τα πράγματα παρουσιάζονται κάπως διαφοερετικά (Chavannes, Documents, σελ. 53: « Dans un banquet donné au palais, quand on fut échauffé par le vin, on fit aller (Ho-sa-na) dans le (bâtiment du) Tchong-choucheng où on le livra aux ambassadeurs qui l’assassinèrent. On ne publia pas le chose ». Wechsler, “The Founding”, σελ. 181. 362 Chavannes, Documents, σελ. 24, 52. Εκεί, όπως είδαμε, τοποθετεί ο Chavannes την έδρα των Δυτικών Τούρκων (Εκτάγ). Βλ. και σελ. 261, 263. 363 Chavannes, Documents, σελ. 4, 263. 364 Grousset, L’Empire, σελ. 135.

119

τα κατάφερε365. Φαίνεται πως οι Πέρσες κρατούσαν ζηλότυπα την πρόσβαση προς τη Δύση για τους εαυτούς τους. Όλες αυτές οι επιτυχίες των Κινέζων εξανεμίστηκαν, όταν ο Yang-ti εκστράτευσε εναντίον της Κορέας, όπου και υπέστη δεινή ήττα. Το μεγαλύτερο μέρος της χερσονήσου της Κορέας με τις παρακείμενες περιοχές της Μαντζουρίας ανήκαν στην εποχή αυτή στο βασίλειο Kongoryô, με κέντρο τη θέση της σημερινής P’yongyang. Το κράτος αυτό ήταν δυνατό να γίνει απειλητικό για τις κοντινές περιοχές της Κίνας, αν συνεργαζόταν μάλιστα με γειτονικές φυλές, εχθρικές σ’αυτήν. Ο Κινέζος αυτοκράτορας απαίτησε ο βασιλιάς του Kongoryô να έρθει στην κινεζική αυλή και να αποτίσει φόρο τιμής, απειλώντας τον διαφορετικά, ότι οι Τούρκοι, που θα παρακινούνταν από τον ίδιο, θα εισέβαλαν στη χώρα του. Αυτές ήταν οι συμβουλές του P’ei Chu366, που πίστευε ότι το Kongoryô θα υποτασσόταν αμέσως ή γρήγορα με τουρκική δύναμη, όμως σ’αυτή τη περιοχή ο Κινέζος διπλωμάτης δεν είχε άμεση γνώση των πραγμάτων, ενώ από την άλλη πλευρά, οι Τούρκοι τελικά δεν συμμετείχαν. Το 609 πέθανε ο συνεργαζόμενος με την Κίνα χαγάνος K’i-min (Ch’imin=Jen-kan) και ο γιος του Shih-pi (To-ki), όπως είπαμε, μολονότι παντρεύτηκε Κινέζα πριγκίπισσα, δεν ήταν τόσο πρόθυμος, όπως ο πατέρας του. Ο P’ei Chu πρόβαλε τον νεότερο αδερφό του ως αντίπαλο χαγάνο και ο Shi-pi διέκοψε τις σχέσεις με την Κίνα367. Η κινεζική πολιτική της κατασκευής χαγάνου και αντιχαγάνου αυτή τη φορά είχε αποτύχει παντελώς. Ο Κινέζος αυτοκράτορας αναγκάστηκε να πολεμήσει μόνος, εναντίον ενός οργανωμένου και πολιτισμένου κράτους, με πολλές δυνάμεις και επανειλημμένες εκστρατείες, βρήκε όμως αντίσταση στις οχυρωμένες πόλεις και απέτυχε. Ύστερα από την αποτυχημένη εκστρατεία εναντίον της Κορέας, ο χαγάνος των ανατολικών Τούρκων εγκαινίασε επιθετική πολιτική, ενώ στην

365

Hirth, China, σελ. 55: “…always wished to open intercourse with Fu-lin, but did not succeed”. Wright, “The Sui”, σελ. 142: “He noted that the Han had conquered this same area and had devided it into three prefectures. He reminded the emperor that his father had attempted a conquest but had failed because of the incompetence of his field commander. He pointed out that Koguryô was ‘civilized’ and thus ready for incorporation into the empire, but here were their representatives paying court to the wretched nomad Ch’i min Qaghan.” 367 Wright, “The Sui”, σελ. 143-144. 366

120

Κίνα ξέσπασαν εμφύλιοι πόλεμοι που ανέτρεψαν τη δυναστεία των Sui368. Η πρώτη μοιραία κίνηση των Τούρκων εναντίον του αυτοκράτορα των Sui έγινε λίγο μετά την αποτυχημένη εκστρατεία των Κινέζων στη Κορέα. Το 615, οι Τούρκοι κράτησαν για δύο μήνες πολιορκημένο τον αυτοκράτορα Yang, που είχε την απρονοησία να κάνει προσωπική επιθεώρηση στα σύνορα του βορρά. «Ο αυτοκράτορας γλύτωσε με δυσκολία, αλλά είχε τόσο μεγάλο φόβο, που την επόμενη χρονιά, κόντρα στις συμβουλές των πιο σοφών συμβούλων του, εγκατέλειψε τη Lo-yang, ανατολική πρωτεύουσα της Κίνας. Αυτή η φυγή προς τον νότο, αποτελούσε ομολογία αδυναμίας. ήταν το σύνθημα που προκάλεσε από κάθε πλευρά ανταρσίες» 369 . Ο αυτοκράτορας δολοφονήθηκε (618) και ακολούθησε αναρχία μέχρι που στον θρόνο ανέβηκε ο πρώτος αυτοκράτορας της δυναστείας των T’ang (Tang 唐 ). Την ίδια εποχή που οι Ανατολικοί (Βόρειοι) Τούρκοι απειλούσαν την ίδια την ύπαρξη της Κίνας, όπως ήδη αναφέραμε, οι Δυτικοί Τούρκοι βρίσκονταν σε καλές στιγμές, αφού ο μόνος εναπομείνας χαγάνος, ο Che Kouei, είχε επεκτείνει την εξουσία του ώς τα Αλτάϊα, υποτάσσοντας τους Syr-Tardouch. Η νέα δυναστεία των T’ang έπρεπε να αρχίσει πάλι από το μηδέν.

368 369

Grousset, L’ Empire, σελ. 135. Chavannes, Documents, σελ. 261.

121

Δ) ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΤΟΥΡΚΟΥΣ, ΚΙΝΕΖΟΥΣ, ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥΣ ΚΑΙ ΠΕΡΣΕΣ. ΑΝΑΖΩΠΥΡΩΣΗ ΚΑΙ ΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ ΣΕ ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΙ ΔΥΣΗ α) Εμφάνιση και προέλευση των Χαζάρων. Από τις αρχές του 7ου αιώνα, οι Χάζαροι Τούρκοι θα κάνουν αισθητή την παρουσία τους βόρεια του Εύξεινου Πόντου και η δύναμή τους όλο θα αυξάνεται. Θα αποτελούν παράγοντα της περιοχής και ύστερα από την πτώση των Δυτικών Τούρκων, συμμετέχοντας στα ευρασιατικά δρώμενα, ως πρωταγωνιστές τουλάχιστον ώς τα μέσα του 8ου αιώνα, ενώ η παρουσία τους στην περιοχή βόρεια του Εύξεινου Πόντου, θα είναι ιδιαίτερα αισθητή για πολλές ακόμη δεκαετίες. Στα πρώιμα κείμενα του Βυζαντίου και άλλων ανατολικών λαών οι όροι Χάζαροι και Τούρκοι πολλές φορές είναι ταυτόσημοι, εννοούν δηλαδή τον ίδιο λαό, αν και μερικές φορές οι δύο ονομασίες αναφέρονται σε ξεχωριστούς λαούς. Στην ταύτιση των δύο ονομάτων τους συνέβαλε το γεγονός ότι, τουλάχιστον στην αρχή, οι Χάζαροι ήταν υποταγμένοι στους Δυτικούς Τούρκους 370 . Αργότερα, στα μέσα του 7ου αιώνα, όταν δημιουργήθηκε ανεξάρτητο χαζαρικό βασίλειο, οι δύο ονομασίες παρέπεμπαν σε διαφορετικά έθνη371. 370

Dunlop, Jewish Khazars, σελ. 26,31, Golden, Khazar Studies, σελ. 37, Golden, “The Turkic Peoples”, σελ. 49. Πάντως οι Χάζαροι ήταν γνωστοί στους Κινέζους από πολύ νωρίς, αφού στο T’angshu αναφέρεται ότι οι βόρειοι γείτονες της Po-se (Περσίας) και Fu-lin (Ρώμη-Βυζάντιο) είναι τα τουρκικά φύλα των Kesa Hirth, China, σελ. 56: “north you go straight to the Ko-sa tribe of Tu-ch’üeh”. Гумилев, Тюрки, σελ. 176. Βλ. και Moravscik, Byzantinoturcica, τ. Α΄, σελ. 81 κ.έ. 371 Κραλίδη, Οι Χάζαροι, σελ. 17, 40 (ώς τα μέσα περίπου του 7ου αιώνα, οπότε και αρχίζει η δύσκολη περίοδος για τους Δυτικούς Τούρκους), 27 (μέχρι τα τέλη περίπου του 6ου αιώνα). Christian, A History, σελ. 284: “Control of these wealthy lands in the Caucasus enhanced the influence and independence of the Khazar branch of the A-shi-na, just as the western Türk empire fell apart. Though the dynastic history of the region is obscure over the next 20 years, the Khazar polity was probably already quite independent. When we next hear of Khazar rulers they are referred to as khagans, which is strong evidence that they were of royal origin. The tenth-century Hudud al-’ alam, whose third chapter is devoted to the Khazars, claims that their rulers belonged to the A-shi-na dynasty. So, by 650, a branch of the Türk royal family, with its Türk followers, was apparently ruling an independent Khazaria,

122

Πολλές ανατολικές πηγές μνημονεύουν τους Χαζάρους πριν από τον 7ο αίωνα, αλλά δεν πρέπει πάντα να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη 372 . Στις βυζαντινές πηγές εμφανίζονται για πρώτη φορά στα γεγονότα του έτους 626, στον αγώνα του Ηρακλείου κατά των Περσών. Σχετίζονται με Ούννους, Δυτικούς Τούρκους αλλά και τους Ογώρ και Ακατζίρους, οι περισσότεροι όμως δέχονται την τουρκική τους καταγωγή και οπωσδήποτε ότι δεν ήταν Φίνοι ή Καυκάσιοι

373

. Επίσης εκφράστηκε και η άποψη ότι ήταν

ουννοταταρικής καταγωγής και ονομάσθηκαν και Τούρκοι, γιατί υπάγονταν σ’αυτούς374. Ο Θεοφάνης ονομάζει τους Χαζάρους «μέγα έθνος», που είχε ως τόπο προέλευσης

την

Βερζηλία

«th=j prw¯thj Sarmati¿aj

kaiì e)de/spose

dominated demographically and militarily by Khazar Turks.” O Golden, “The Peoples”, σελ. 264, αναφέρει ότι οι Χάζαροι αναδείχθηκαν ώς ξεχωριστές οντότητες γύρω στο 630. Βλ. επίσης Golden, “The Turkic Peoples”, σελ. 50: “The Türk hold in the western-most part of the steppes, the PontCaspian zone, had actually begun to fade in the decades preceding the final collapse. The period 630640 then, marks the full emergence of the Khazar and Onuğur/Onuğundur-Bulğar confederations, successor states of the Türk empire, ruled by rival clans of the Western Türk (On Oq). Although faced with Arab attacks on their North Caucasian territories as early as 642, the Khazars, in a protracted struggle with the Bulğar union, one which largely escaped the notice of our sources, completely defeated their rivals by the 670’s.” 372 Ο Dunlop, Jewish Khazars, σελ. 5, 6, πιστεύει ότι οι Χάζαροι έφτασαν στον Καύκασο επί βασιλείας Μαυρικίου, στα τέλη του 6ου αιώνα. Ο Zucherman, Khazary, 312 κ.έ., αναφέρει ότι σήμερα πολλοί ερευνητές πιστεύουν ότι η αναφορά για επιδρομές των Χαζάρων στο Βυζάντιο και την Περσία σώζονται σε πολύ μεταγενέστερες πηγές και είναι αμφίβολης αξίας. 373 Christian, A History, σελ. 283: “Most Khazar pastoralists were also of Turkic origin, though there were also Caucasian, Ugric and Iranian elements. Recent evidence suggests that the dominant language was an Oghur dialect. Anthropologically and linguistically the Khazars were similar to other Turkic peoples of the Pontic steppes. Anthropological remains, like those of the Hunnic and Avar empires, show a population with both Mongol and Europoid elements. ‘The impression is that of an Inner Asian ruling stratum with its core tribes (often occupying key, strategic areas) ruling over a population that was significantly less Mongoloid in somatic type.’ The ethnonym ‘Khazar’, emerged only in the late sixth century, with the appearance of a strong grouping of tribes, largely of Sabir origin, in Daghestan, within the western Turk empire. They showed the same military prowess as the Sabir. However, under Τürk leadership, they showed a great capacity for political organization.” Golden, “The Peoples”, σελ. 58-59, 263: “Indeed, in the early stages of Khazar history, the Türk period (568-650), we are hard pressed to disentangle Khazar from Türk. Many of our sources use these names interchangeably. Indeed, there may have been no distinction. Prior to the advent of the Türks we cannot find an unimpeachable source indicating the presence of the Khazars in the area. Despite attempts to do so, they are not to be identified with the Acatziri as has been convincingly demonstrated by O. MaenchenHelfen. If an actual Khazar people existed at this time, it must have been either a group of Türks or a tribe closely associated with them. It is, of course, possible that in the welter of tribes produced by the Avar and Türk incursions, a new tribal union was formed. If so, its genesis has not been recorded in our sources. A ‘Khazar people’ did, in time, emerge, in the post-Türk period, but it is impossible at this stage to see anything but their barest contours in the multi-ethnic, multi-lingual state that was the Khazar kaganate.” Βλ. επίσης σελ. 264, καθώς και Bazin, Pour une Nouvelle Hypothèse, σελ. 70-71. Βλ. και Κραλίδη, Οι Χάζαροι, σελ. 32,39. Σχετίζονται ακόμη και με τους Σαβείρους και Ακατζίρους ή Χοτζίρους. Οι ονομασίες που τους δίνουν οι Βυζαντινοί συγγραφείς είναι κατά χρονολογική σειρά Τούρκοι, Χάζαροι, Σκύθαι, Κάβαροι και πολύ αργότερα Ιππόποδες (Κραλίδη, Οι Χάζαροι, σελ. 69). 374 Στράτου, Το Βυζάντιο, σελ. 549. Άραβες συγγραφείς αναφέρουν ότι οι Χάζαροι προέρχονταν από τους απογόνους των υιών του Νώε (Ιάφεθ).

123

pa/shj th=j

peratikh=j gh=j me/xri th=j

Pontikh=j qala/sshj.» Φθάνοντας

στην περιοχή βόρεια του Εύξεινου Πόντου έκανε υποτελείς του τους εκεί εγκατεστημένους και διαιρεμένους σε πέντε τμήματα Βουλγάρους 375 . Τους ονομάζει Χαζάρεις αλλά και Τούρκους, εντάσσοντάς τους προφανώς, στη μεγαλύτερη τουρκική οικογένεια376, ενώ ο Νικηφόρος πατριάρχης τους καλεί μόνον Τούρκους. Παρουσιάζει ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο ίδιος συγγραφέας τους χαρακτηρίζει ώς «φύλον», ενώ τους Βούλγαρους, στο ίδιο σημείο, τους θεωρεί έθνος 377 , πράγμα που σημαίνει ότι κι αυτός τους κατατάσσει σε ευρύτερη οικογένεια. Ο Στράτος πιστεύει ότι ήταν τμήμα των Δυτικών Τούρκων και εμφανίσθηκαν μαζί μ’αυτούς το δεύτερο μισό του 6ου αιώνα και εγκαταστάθηκαν μεταξύ Δον και Βόλγα, φθάνοντας νότια ώς το Ντερμπέντ, ενώ το 625-26 εισέβαλαν στην Αρμενία και σε περσικά εδάφη378. Μερικοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι η κρατική υπόσταση των Χαζάρων συγκροτήθηκε από τρείς εθνικές ομάδες: «Οι καθαυτό Χάζαροι που ήταν σαβειρικής καταγωγής και είχαν ως πρωτεύουσά τους τη Balangar, οι Ούννοι του Καυκάσου στα νότια των Χαζάρων, στις ακτές τις Κασπίας, και τα υπολείμματα των λεγόμενων Δυτικών Τούρκων που ήταν οι κυρίαρχοι των πραγματικών Χαζάρων μέχρι το 650 περίπου και είχαν ως πρωτεύουσά τους την Ιτίλ379. Ορισμένοι δέχονται ότι η κοιτίδα τους ήταν ο Κάτω Ώξος ή ότι επεκτείνονταν και ανατολικά της Κασπίας380. Αραβικά και περσικά κείμενα, στα οποία περιέχονται πολλά μυθικά στοιχεία, σχετίζουν τους Χαζάρους με Εβραίους πατριάρχες, με τον Μ. Αλέξανδρο αλλά και με βασιλιάδες της Περσίας 381 . Οι Χάζαροι είχαν προσηλυτισθεί στις δύο μεγαλύτερες θρησκείες της εποχής, τον χριστιανισμό 375

Θεοφάνης [547]: «kaiì to\n prw½ton a)delfo\n Batbaΐαn, th=j prw¯thj u(potelή katasth/saj fo/rouj par' au)tou= komi¿zetai me/xri tou= nu=n.»

Boulgari¿aj aÃrxonta,

376

Θεοφάνης, σελ. 486-487. Μωϋσείδου, Το Βυζάντιο, σελ. 283. 378 Στράτου, Το Βυζάντιο, σελ 549-550. 379 Με κύριο εκφραστή αυτής της άποψης τον Czeglédy (Κραλίδης, Οι Χάζαροι, σελ. 40). 380 Πρβλ. Chavannes, Documents, σελ. 145, όπου γίνεται λόγος για τη χώρα Ho-siun ή Ho-li-si-mi (Khârizm), που βρίσκεται βόρεια του Ou-hou (Ώξου) και στα ΒΔ συνορεύει με τους Tou-kiue Ho-sa (Χαζάρους Τούρκους). Ο Dunlop, Jewish Khazars, αναφέρει ότι ανατολικά οι Χάζαροι ασκούσαν έλεγχο ώς τον Ώξο. Vernadsky, The Origins, σελ. 93: “…Eastern Khazaria (east of the Volga river) likewise must have consisted of nine districts”, (όπως η δυτική Χαζαρία), Golden, “The Peoples”, σελ. 264: “Khazar holdings in the east were not clearly defined extending into the steppelands approaching the Khwarazmshah realm”. 381 Κραλίδη, Οι Χάζαροι, σελ. 37. 377

124

και τον ιουδαϊσμό 382 , πολλοί απ’ αυτούς, όμως, παρέμειναν πιστοί στην ειδωλολατρία και στο σαμανισμό. Το πρώτο μισό του 8ου αιώνα οι Χάζαροι ήταν για 50 χρόνια μεγάλη δύναμη στην περιοχή και συνεργάζονταν ισότιμα με τους Βυζαντινούς. Αργότερα η σχέση των δύο κρατών έγινε ανταγωνιστική383, δεδομένου ότι μουσουλμανικοί πληθυσμοί, ορισμένοι από τους οποίους χαζαρικοί, ζούσαν και μέσα στο χαζαρικό κράτος, πράγμα που ο ηγεμόνας τους έπρεπε να λάβει υπόψη του384. β) Οι Τούρκοι και πάλι μεταξύ των ρυθμιστών του Ευρασιατικού χώρου. Υποταγή των ανατολικών Τούρκων στους Κινέζους, ακμή των Δυτικών Τούρκων. Ο Kao-tsu, πρώτος αυτοκράτορας της δυναστείας των T’ang, στηρίχτηκε, στην αρχή, στην υποστήριξη των Ανατολικών Τούρκων αλλά, όπως είδαμε, αναγκάστηκε να παραδώσει τον Tch’ou-lo στον χαγάνο τους Chih-pi (που τον μισούσε και τον σκότωσε). Οι Τούρκοι ζητούσαν όλο και περισσότερες παραχωρήσεις, κυρίως μετάξι και χρυσό, που τους ενδιέφερε περισσότερο απ’ ό,τι οι κινεζικές επαρχίες που έπεφταν στα χέρια τους, ενώ συγχρόνως συνεργάζονταν και με αντιπάλους των T’ang, για να κερδίζουν περισσότερα385. Το 620 ο Hie-li (Hsien-li ή Il Khan), αδελφός του Shih-pi που

382

Κραλίδη, Οι Χάζαροι, σελ. 143 κ.έ. Κραλίδης, Οι Χάζαροι, σελ. 19, 93. 384 Κραλίδη, Οι Χάζαροι, σελ. 275 κ.έ. 385 Jaghid-Symons, Peace, σελ. 69, 70: “Once the T’ang dynasty was established, continued alliance with the nomads on the terms mentioned above was impossible, as suggested by the following passage attributed to T’ang T’ai-tsung, the son of Li-Yüan who ruled for a short time as T’ang Kao-tsu: “[Emperor] T’ai-tsu said to a minister in his service, ‘Formerly, when the kingdom was about to be created, the Retired Emperor [Kao-tsu] entered into vassalage to the Turks for the sake of the people. How can we not hate this both in heart and mind? [We] wish to exterminate the Hsiung-nu [meaning the Turks] and cannot therefore rest and enjoy the taste of the food’. Wechsler, “The Founding”, σελ. 181. Emperor T’ai-tsung recognized that his father had granted immense concessions to the Turks to win their support, yet Turkic support for the T’ang state was tenuous and based upon the promise of further economic gain. In fact, even after the founding of the T’ang dynasty, the Turks secretly negotiated with a T’ang rival, Hsüeh Chü, who was occupying the southeastern part of Kansu, forcing emperor Kao-tsu to send a minister ‘to bribe Il (Khan) with gold and silk’. As a result, the Turkic Khan withheld his support from Hsüeh Chü and was induced to return to the Chinese a captured T’ang governor and the territory of Wu-yüan which the Turks had occupied. Il Khan’s decision to return the Wu-yüan area to the T’ang again suggests that, until the end of the T’ang period, although nomadic rulers might temporarily occupy and exploit agrarian areas, they had no intention of permenantly governing the peasant populace”. Βλ. επίσης, σελ. 122. 383

125

πέθανε το 619386, έγινε χαγάνος των Ανατολικών Τούρκων και οι επιθέσεις εναντίον της Κίνας συνεχίστηκαν με ταχύ ρυθμό 387 .Οι T’ang μετά από πληροφορίες για λοιμό στις στέπες, το 622, επέδραμαν εναντίον των Τούρκων, αλλά ο στρατός τους κατεστράφη κι έτσι οι Τούρκοι συνέχισαν τις επιδρομές βαθύτερα στο κινεζικό έδαφος388. Το 624, ο Hsien-li, φοβούμενος μήπως οι T’ang αποκτήσουν μεγάλη δύναμη, επιτέθηκε κατά της Tch’ang-an. Ο Κινέζος αυτοκράτορας πήρε τέτοιο φόβο, ώστε κάποια στιγμή σκέφτηκε να κάψει την πρωτεύουσα και να υποχωρήσει στο Νότο. Την κατάσταση έσωσε η ψυχραιμία του γιου του Li Che-min (Li Shimin 李世民, του μετέπειτα αυτοκράτορα T’aitsong) που, καθώς αναφέρεται, έλαβε την πρωτοβουλία της αντίστασης και πέτυχε να φοβίσει τους αντιπάλους τους και να τους αναγκάσει να υποχωρήσουν389. Τη στιγμή που ο Li Che-min ανέβαινε στον θρόνο ως T’ai-tsong, σκοτώνοντας τον πρωτότοκο αδελφό του (626 μ.Χ.), ο Hie-li, με εκατό χιλιάδες στρατό εμφανιζόταν μπροστά στα τείχη της πόλης, ζητώντας φόρο υποτέλειας, για να μην την καταστρέψει 390 . Ο T’ai-tsong, σύμφωνα με την παράδοση, που μπορεί να μην ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, παράταξε 386

Wechsler, “The Founding”, σελ. 181. Επειδή ο γιος του ήταν ανήλικος, τον διαδέχτηκε ο αδερφός του Ch’u-lo που πέθανε σ’ένα χρόνο. 387 Barfield, The Perilous Frontier, σελ. 144: “Under Hsieh-li the Turks became more aggressive, and he mounted frequent raids on the frontier that far surpassed any previous ones. About two dozens invasions were recorded for the 75 years preceding his reign, but triple that number were carried out in the first decade of his rule”. Ο Foster, The Church, σελ. 17, τον ονομάζει Gheri. 388 Barfield, The Perilous Frontier, σελ. 143. Wechsler, “The Founding”, σελ. 181. 389 Chavannes, Documents, σελ. 262. Grousset, L’Empire, σελ. 138, Barfield, The Perilous Frontier, σελ. 144: “Li Shih-min left the army, and with a hundred men rode out to challenge Hsieh-li to personal combat. When he refused the T’ang prince sent a message to Shi-po-pi and challenged him to a duel. He also refused. Li Shih-min then advanced alone towards the Turkish lines. This convinced the suspicious Hsieh-li that his rival Shi-po-pi must have struck a bargain with the Chinese, and offered to negotiate. Li Shi-min then, ‘sent mischief makers to work with T’u-li who was delighted and took his part, expressing unwillingness to fight. Uncle and nephew being thus at loggerheads, Hsieh-li was unable to fight even if he wished it’ ”. Wechsler, “The Founding”, σελ. 181, όπου αναφέρεται ότι στα μέσα του 625, ο Τούρκος χαγάνος εκστράτευσε ξανά εναντίον του T’ai-yüan με μεγάλες απώλειες για τους T’ang. 390 Wechsler, “T’ai-tsung”, σελ. 220: “Late in the eighth month of 626, just a few weeks after T’aitsung had seized the throne, Liang-Shih-tu, the last rebel surviving from the late Sui period, advised the Turks to invade China, doubtless hoping to take advantage of the internal dissension created between the two supporters of T’ai-tsung and those of this two murdered brothers, following the Hsüan-wu Gate coup. The Eastern Turksih leader Hsieh-li Qaghan (Illig Qaghan, 620-30) and his nephew T’u-li (Tölis Qaghan) thereupon combined their forces and led an army said to number 100.000 men to invade the modern province of Shensi, advancing by way of Ching-chou (about seventy-five miles northwest of Ch’ang-an) to the banks of the Wei River, a little more than ten miles west of the capital. The commander at Ching-chou was Lo I, who had been on good terms with Li Chien-ch’eng, the murdered heir apparent, and the fact the Turks were able to advance so rapidly upon the T’ang capital suggests that he may have put up only a token resistance.”

126

θαρρετά τις λίγες δυνάμεις του έξω από τις πύλες της Ch’ang-an, ενώ ο ίδιος με λίγους ιππείς προχωρούσε μπροστά απ’ το εχθρικό μέτωπο, με αποτέλεσμα οι Τούρκοι αρχηγοί, εντυπωσιασμένοι από το θάρρος του, να κατέβουν από τα άλογά τους και να τον χαιρετίσουν, ενώ συγχρόνως ο κινεζικός στρατός παρατασσόταν πίσω του, μέσα στην πεδιάδα. Ο αυτοκράτορας προχώρησε έφιππος και φθάνοντας κοντά στον χαγάνο, τον κατηγόρησε για παραβίαση των συνθηκών. Εντυπωσιασμένος ο Hie-li αναγκάσθηκε να κλείσει ειρήνη και αποχώρησε391. Είχε έρθει η ώρα της γνώριμης κινεζικής αναμείξεως στα πράγματα των Ανατολικών Τούρκων, τη στιγμή μάλιστα που ο Τούρκος χάνος ήταν ιδιαίτερα φιλύποπτος ερχόμενος σε σύγκρουση στο εσωτερικό της χώρας του 392 . Ο Κινέζος αυτοκράτορας ήρθε σε συνεννόηση με το τουρκικό φύλο των Sir Tardouch και άλλα τουρκικά φύλα, το έτος 627, που επαναστάτησαν, ενώ συγχρόνως υποστήριζε στην ανατολική Μογγολία τον T’ou-li, αντίπαλο χαγάνο του Hie-li. To 629 o T’ou-li κατέφυγε με το στρατό του σε κινεζικό έδαφος393, ενώ οι Sir Tardouch επανέλαβαν τις επιθέσεις τους394. Οι Κινέζοι 391

Parker, A Thousand Years, σελ. 198 κ.έ. Chavannes, Documents, σελ. 262 κ.έ. Grousset, L’Empire, σελ. 135, 138. Barfield, The Perilous Frontier, σελ. 144 Jaghid-Symons, Peace, σελ. 42. Πρβλ. Wechsler, “T’ai-tsung”, σελ. 221, όπου αναφέρεται ΄΄ότι η πραγματικότητα ήταν διαφορετική: “However, there is evidence that in fact T’ai-tsung not only failed to capture the Turksih qaghan but also that he was forced to part with a great deal of treasure to secure a Turkish withdrawal. One source reports that the emperor followed the advice of his general Li Ching to ‘empty out the storehouses’ to persuade the Turks to retreat, and later in his reign the emperor alluded sadly to the ‘shame he had suffered at the Wei River.” 392 Barfield, The Perilous Frontier, σελ. 145: “After agreeing to peace with China, the Turks returned home, where in 627 they were faced with a rebellion by subject tribes. Hsieh-li sent Shi-po-pi to deal with them, but he failed. Hsieh-li was angry at this and had Shi-po-pi imprisoned for a while. That year was also one of the great hardships on the steppe because heavy snows had killed many sheep and horses. Shi-po-pi rebelled the next year, beginning a new civil war. He had a strong base of support because Hsieh-li had turned over much of the administration of the Empire to foreigners, probably Sogdians from the west, who tried to run it like a sedentary state. This meant that many of Hsieh-li’s relatives were denied positions in the government, which they resented. It also appears these advisors tried to introduce the concept of regular taxation. When the pastoral disaster struck the steppe, these officials continued to collect at the regular rate. Thus, there was discontent at all levels with Hsieh-li and the revolt spread”. 393 Wechsler, “T’ai-tsung”, σελ. 221: “Soon afterwards, however, the power of the Eastern Turks was drastically reduced. In 627 some of their subject peoples, the Hsüeh-yen-t’o, the Pa-yeh-ku and the Hui-ho (Uighurs) revolted against Turkish control. Later in the same year the territories of the Eastern Turks suffered deep snowfalls in which most of their livestock perished, causing a terrible famine.. Then, in 628, when T’u-li failed to suppress the revolts of the subject peoples, Hsieh-li angrily imprisoned him and had him flogged. The personnal split which arose between the two leaders further eroded Turkish strength. Internal dissension was also aroused by the heavy reliance of the qaghan on Soghdians and other central Asians as adminidtrators, and the subsequent trend for the Turkish court to remain stationary. This provoked a reaction among the more traditional elements of the Turks who saw it as a threat to their traditional nomadic life.

127

εξασθένισαν περισσότερο τον Hsieh-li, όταν ανεγνώρισαν τον Bilgä (Bilge, P’i-chia) χαγάνο, τον οποίο εξέλεξαν τα τουρκικά φύλα που είχαν επαναστατήσει εναντίον του πρώτου. Ο νέος χαγάνος αναγνώρισε την επικυριαρχία των T’ang, στέλνοντας φόρο υποτέλειας, ενώ και άλλα τουρκικά φύλα, ώς τώρα κάτω από τον Hsieh-li, τον ακολούθησαν. Ο Hsieh-li, τελικά αποφάσισε να δεχτεί την επικυριαρχία των T’ang, αλλά ήταν αργά. Ο Κινέζος αυτοκράτορας καταλάβαινε ότι είχε αρκετά εξασθενήσει, ώστε να του επιτεθεί 395 .

Στις αρχές του 630 ο T’ai-tsong, στην εσωτερική Μογγολία,

βόρεια του Shan-si, νίκησε κατά κράτος τον Τούρκο χαγάνο, που πιάστηκε αιχμάλωτος και οδηγήθηκε στην Ch’ang-an ως πολιτικός όμηρος 396 . Εκατό χιλιάδες Τούρκοι τοποθετήθηκαν κατά μήκος της κινεζικής μεθορίου από το Ho-pei, ώς το Shansi, ενώ δέκα χιλιάδες μεταφέρθηκαν να ζήσουν στην πρωτεύουσα, όπου πολλοί από τους ηγέτες τους υπηρέτησαν ως αξιωματούχοι στον κινεζικό στρατό 397 . Έτσι άρχισε για τους ανατολικούς Τούρκους η δύσκολη περίοδος, για την οποία οι επιγραφές του Koscho-tsaïdam γράφουν ότι οι γιοι και οι θυγατέρες των ευγενών Τούρκων έγιναν σκλάβοι των Κινέζων και ότι οι ευγενείς Τούρκοι υποτάχτηκαν για πενήντα χρόνια στον «χαγάνο» της Κίνας, φέροντας κινεζικούς τίτλους των Κινέζων αξιωματούχων 398 . Για μισό αιώνα οι Κινέζοι δεν θα ενοχλούνταν από τους Ανατολικούς Τούρκους.

After T’u-li was released from prison, he secretely planned to rebel against the qaghan, and sent a letter to T’ai-tsung requesting permission to come to the T’ang court. In the fourth month of 628, T’u-li was attacked by Hsieh-li and asked for military assistance from the T’ang.” 394 Jagchid-Symons, Peace, σελ. 71: “Emperor’s T’ai-tsung’s relations with the Sir-Tartush is also instructive. The Hsin T’ang shu indicates that I-nan, the leader of the Sir-Tartush Turks, allied himself with the T’ang against the Turkic leader Il-khan. When Il-Khan was defeated in 630, the Sir-tartush occupied the old lands of the Hsiung-nu with two hundred thousand select warriors. T’ai-tsung was able, through imperial decrees, to devide the Sir-Tartush between the two sons of I-nan into southern and northern tribes, thereby reducing the danger posed by the Sir-Tartush on China’s norther frontier. Effective T’ang diplomacy contributed to subsequent Turkic weakness and instability, which precluded any serious involvement of the Turks in struggles in China until Turkic power was destroyed by the Uighurs in 745”. Βλ. επίσης και Taşağıl, Eski Türk Boyları, σελ. 103-110. 395 Wechsler, “T’ai-tsung”, σελ. 222. 396 Chavannes, Documents, σελ. 264-65: « …Parmi les prisonniers qu’elles firent se trouvaient la neuve de l’empereur Yang de la dynastie Soei et son petit-fils que les Turcs avaient accueilli après d’eux pour soutenir leur revendications contre les T’ang ». Grousset, L’Empire, σελ. 139. Barfield, The Perilous Frontier, σελ. 145. Findley, The Turks, σελ. 40. Sinor-Klyashtorny, “The Turk Empire”, σελ. 334. Sinor, “The Establishment”, σελ. 306. Gernet, A History, σελ. 254. 397 Wechsler, “T’ai-tsung”, σελ. 223. 398 Επιγραφή Kül Tegin Ε7, Ε8 (ανατολική πλευρά σειρά 7 και 8): “(E7)Çin bodununa beğlik er oğlanı kul oldu, kadınlık kız oğlanı odalık oldu. Türk beğleri Türk adını attı. Çinli beğlercesine Çin adını tutarak, Çin kağanına (E8) kapılmış. Elli yıl işini gücünü vermiş”. Βλ. και Chavannes, Documents, σελ. 265, Grousset, L’Empire, σελ. 139.

128

Σχετικά με τους Δυτικούς Τούρκους, την ίδια εποχή, ο T’ong che-hou, που όπως ήδη αναφέραμε διαδέχτηκε τον Che-kouei το 618 ή λίγο νωρίτερα399, στο βορρά είχε νικήσει τους Tölös, ενώ στη Δύση «συμπλήρωσε τις κατακτήσεις των προγενέστερων ξεπερνώντας το όριο του Ώξου, που, καθώς αναφέρεται, ο Istemi δεν είχε ξεπεράσει την εποχή του Χοσρόη Anoûschirwân», και στον νότο έφθασε στα όρια της Gandhâra (Ki-pin). Ποτέ οι βάρβαροι της Δύσης, μνημονεύει η παλιά δυναστική ιστορία των T’ang, δεν ήταν τόσο ισχυροί 400 . Επειδή οι Ανατολικοί Τούρκοι με τον χαγάνο Hie-li, 399

Μετά το θάνατο του Τάρδου, το 603, εξαιτίας της επανάστασης των Tölös υπό την ηγεσία του Jenkan (ή αλλιώς και Kimin Khan), η κατάσταση στο δυτικό κλάδο της δυναστειακής οικογένειας των Αρσλανιδών έχει, κατά τον Гумилев, ώς εξής: Ο ένας ο γιός του (Савэ, ή Tu-lu) πέθανε κατά τη διάρκεια της εκστρατείας στην ανατολική Περσία (όπως είπαμε τον σκότωσε ο Bahram Choubin), ενώ και ο γιός του και εγγονός του Τάρδου Nili-khan χάνεται επίσης το 603, βλ. Гумилев, Тюрки,σελ. 157. Συνεχιστής του θρόνου του Τάρδου αποφασίζεται να είναι ο Po-shih, ο οποίος το 603 καταφεύγει στην Κίνα μαζί με την κινεζικής καταγωγής γυναίκα του, την οποία επίσης κληρονόμησε από τον αδερφό του: «Брат и наследник Нили-хана, Басы-тегин, попробовал покорностью отстоять свой удел – Бухару. Вместе со своей Женой, китаянкой Сян-ши, которую он также унаследовал от погибшего брата». Συνεχιστής του θρόνου έγινε ο μικρός γιός του Nili Khan, Taman ή Ch’ou-lo khan. Η εξουσία έτσι πέρασε στα χέρια του δισέγγονου του Τάρδου, τη στιγμή που εν ζωή ήταν τόσο ο ένας του γιός Bagatur όσο και τρεις εγγονοί του (εντός της επικράτειας του χανάτου): ο She-koei khan, o T’ung Yabghou και ο Βaga shad (ή Moho shad, νεότερος αδερφός του T’ung Yabgou, τον οποίο ο Artamonov [βλ. υποσημείωση 314] μπερδεύει με τον Jebukhan ή T’ung Yabghou και ο οποίος πρέπει να εκτελούσε καθήκοντα πρέσβη στην Κίνα ανάμεσα στα έτη 618-626, βλ. Гумилев, Тюрки,σελ. 176). Η άνοδος του μικρού Taman (Chu-lo khan) στον θρόνο των Δυτικών Τούρκων εις βάρος του She-koei οφείλεται, σύμφωνα με την εξήγηση του Гумилев, στην ομοσπονδία φυλών Дулу (πρόκειται για τους Tölös που το 603 έκαναν την επανάσταση που έριξε τον Τάρδο), οι οποίοι προσπαθούσαν να περιορίσουν και να ελέγξουν την εξουσία των χάνων τόσο στη Δύση όσο και στην Ανατολή, βλ. Гумилев, Тюрки,σελ. 171: «...прказывает, что власть оказалась в руках племен союза дулу. Они постарались ограничить власть хана путем рассредоточения ее, т.е. на западе и на востоке наместники получил титул ‘малых ханов’, а в чиновную иерархию были введены дополнительно два чина: Сыфаян и Хунда, которые управляли госедарственными делами. Малолетний хан стал игрушкой в руках своих вассалов». Μετά από εσωτερικές διαδικασίες, εμφανίζεται ο She-koei khan ώς ανταπαιτητής του θρόνου και μέχρι το 612 νικά τον Chu-lo khan, ο οποίος, όπως είδαμε, αναγκάζεται να καταφύγει στους Sui από τους οποίους θα δολοφονηθεί το 618, έπειτα από απαίτηση του Hsie-li, χαγάνου των Ανατολικών Τούρκων, βλ. Гумилев, Тюрки,σελ. 173. Την περίοδο της βασιλείας του She-koei khan τα πράγματα ήταν ήρεμα για τους Δυτικούς Τούρκους, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό περιβάλλον, βλ. Гумилев, Тюрки,σελ. 172. Τον She-koei khan διαδέχτηκε ο αδερφός του T’ong che-hou (618-630). 400 Chavannes, Documents, σελ. 24. Wechsler, “T’ai-tsung”, σελ. 223. Ying, “From portraiture”, σελ. 260. Ο Ying πιστεύει ότι η κυκλοφορία βυζαντινών χρυσών νομισμάτων στην Κίνα συνδέεται με τους Τούρκους οι οποίοι ήθελαν να δείξουν τη δύναμή τους σ’ ανατολή και δύση, δεδομένου μάλιστα ότι ο χρυσός έπαιζε ιδιαίτερο ρόλο στις σχέσεις των Τούρκων (σ. 252, 253 όπου αναφέρονται και τα όσα περιγράφει ο Μένανδρος κατά την επίσκεψη του Ζημάρχου). Θεωρεί τους βυζαντινούς σόλιδους διπλωματικά δώρα στους Κινέζους αυτοκράτορες από τους χαγάνους (βλ. σελ. 255). Τα χρυσά βυζαντινά νομίσματα είχαν θαφτεί σε τάφους υψηλών προσώπων (από το 575 ώς το 625), αυλικών και υπουργών του αυτοκράτορα και πρέπει να είχαν δωρηθεί σ’ αυτούς από τους εκάστοτε Κινέζους αυτοκράτορες για τις υπηρεσίες που προσέφεραν (σελ. 256-259). Είναι πολύ πιθανό οι Τούρκοι χαγάνοι να έφερναν ώς δώρα στους Κινέζους αυτοκράτορες βυζαντινά νομίσματα, αλλά η υπόθεση του Ying ότι τα έδιναν ώς χρυσά νομίσματα του χαγάνου, που αντικατόπτριζε την ηγεμονία της νομαδικής αυτοκρατορίας (σελ. 260-261) είναι μάλλον υπερβολική, αφού οι Κινέζοι γνώριζαν τα νομίσματα του Βυζαντίου από παλιά (Hirth, China, σελ. 42, 45). Λαμβάνοντας υπόψη ότι στο Suishu γίνεται μνεία της κυκλοφορίας χρυσών και ασημένιων νομισμάτων στην Kansu της ΒΔ Κίνας (Zhang, Η Κίνα, σελ. 254) είναι πιθανότερο τα βυζαντινά

129

όπως ήδη αναφέραμε, είχαν αρχίσει να κινούνται εναντίον των Κινέζων, ο T’ai-tsong συνεννοήθηκε με τον T’ong Che-hou να εισβάλει στην Μογγολία. Το 622, το χειμώνα, είχε ετοιμασθεί πολύς στρατός για την εκστρατεία, όμως ο χαγάνος των Ανατολικών Τούρκων το έμαθε και ήρθε σε επαφές με τον χαγάνο των Δυτικών Τούρκων, ώστε να μην χτυπηθούν μεταξύ τους401. Αν είχε πετύχει το σχέδιο των Κινέζων, θα είχαν αποφευχθεί οι πολιορκίες της Ch’angan από τον Hie-li, που ακολούθησαν στα επόμενα χρόνια. Το χρονικό διάστημα που οι Κινέζοι αντιμετώπιζαν την απειλή των Ανατολικών Τούρκων, προσπαθούσαν να έχουν καλές σχέσεις με τους Δυτικούς 402 . Έτσι, όταν ο T’ong Che-hou ζήτησε Κινέζα πριγκίπισσα για σύζυγο, δεν του αρνήθηκαν. Όμως, ο χαγάνος των Ανατολικών Τούρκων δεν είδε με καλό μάτι το συνοικέσιο, γιατί καταλάβαινε ότι ο αντίπαλός του χαγάνος θα αποκτούσε μεγάλη δύναμη. Έτσι προσπάθησε να το ματαιώσει λέγοντας ότι δεν τους αφήνει να περάσουν από την επικράτειά του. Επομένως, καθώς σημειώνει ο Chavannes, «εάν πρέπει να πιστέψουμε μερικά κινεζικά κείμενα, οι αξιωματούχοι του Hie-li θα είχαν προχωρήσει ώς το Bichbalik… και θα είχαν καταλάβει ένα μεγάλο μέρος των εδαφών του T’ong Che-hou»403. Το 627, ο T’ong Che-hou έστειλε πρεσβεία στην Κίνα (σε απάντηση προηγούμενης κινεζικής πρεσβείας), προσφέροντας «χρυσή ζώνη κοσμημένη με 10000 (προφανώς πάρα πολλά) διαμαντικά, σε μορφή καρφιών, και 5000 άλογα»

404

. Τρία χρόνια αργότερα ο χαγάνος των Δυτικών Τούρκων

νομίσματα να προέρχονταν από το εμπόριο, αν και τα σασανιδικά (αργυρά) νομίσματα ήταν πολύ περισσότερα. 401 Chavannes, Documents, σελ. 24,53. 402 Jagchid-Symons, Peace, σελ. 71: “Once the Eastern Turkic leader Il Khan was captured and defeated, Emperor T’ai-tsung attempted to ‘use barbarians to check barbarians’ by seeking alliances with the Western Turkic and Sir-Tartush Turkic tribes against the eastern Turks. The emperor also played lesser nomadic groups against each other within the major federations and implemented a different policy for entitling nomadic rulers. When T’ai-tsung honored a nomadic ruler, he granted him honorific titles which suggested subservience to the Middle Kingdom. He also organized the tribes on the basis of Chinese institutions… Emperor T’ai-tsung continued the policies begun by Wang Mang and adopted by the Northern Wei of bestowing half-Chinese, Half-Turkic titles on nomadic leaders to emphasize that they were servants of the Chinese court with power equivalent only to that of high ranking generals in T’ang government”. Wechsler, “T’ai-tsung”, σελ. 223. 403 Chavannes, Documents, σελ. 25 : « Mais il arriva que Hie-li kagan plusieurs années de suite vint faire des ravages ; Le chemin qui menait chez les barbares de l’ ouest fut obstrué ; c’est à cause de cela que le ne put pas être effectivement contracté ». 404 Chavannes, Documents, σελ. 25, 53, 192, 193. Βλ. και Chavannes, Notes, σελ. 3: « …il revint en 627, ramenant avec lui le religieux hindou Prabhâ Karamitra ». Αυτό δείχνει ότι οι Τούρκοι χρησιμοποιούσαν τους βουσιστές μοναχούς προς όφελός τους.

130

δολοφονήθηκε. Σύμφωνα με τα κινεζικά χρονικά των T’ang ήταν καταπιεστικός405 για τον λαό του και ξέσπασε επανάσταση από τους Karlouk, ενώ ο χαγάνος των Ανατολικών Τούρκων δεν έχανε την ευκαιρία να στέλνει στρατό και να λεηλατεί την επικράτειά του406. Κινεζική πηγή θέτει τον θάνατό του το 627 ή 628407, όμως από το κείμενο του βουδιστή μοναχού Hiuen-tsang γίνεται φανερό ότι στις αρχές του 630 ζούσε ακόμη408 και ότι είχε υποτελή τον βασιλιά του Τουρφάν, ενώ ο γιος του Tardou-chad ήταν βασιλιάς του Τοχαρεστάν, με έδρα το Qundouz 409 . Από την περιγραφή του μοναχού, φαίνεται με ενάργεια ότι ο T’ong che-hou ήταν πολύ ισχυρός και επαληθεύονται οι κινεζικές πηγές. Όταν ο T’ai-tsong έμαθε το θάνατο του Τούρκου χαγάνου, σύμφωνα με τα χρονικά των T’ang, λυπήθηκε πολύ κι έστειλε άντρες να φέρουν πολύτιμα αντικείμενα, ως προσφορά στον τάφο του, όμως, εμποδίστηκαν, γιατί στη χώρα των Τούρκων ξέσπασαν ταραχές410 . Τώρα ήταν η κατάλληλη ώρα να αρχίσει η εξασθένιση και των Δυτικών Τούρκων. Όσο καιρό οι Ανατολικοί Τούρκοι ήταν απειλητικοί, η συμμαχία με τους Δυτικούς ήταν απαραίτητη. Τώρα τέτοιος λόγος δεν υπήρχε. γ) Ο αγώνας των Βυζαντινών κατά των Περσών και η συμβολή των Χαζάρων υπό τον Djeboukha-khan (Cepetux/Djepetux – Djebu Khan – Ζιεβήλ). Ο επικός αγώνας του Ηρακλείου κατά των Περσών άρχισε το 622 και μπορεί να χωρισθεί σε τρεις περιόδους. Κατά την πρώτη εκστρατεία, ο Ηράκλειος κέρδισε τη μεγάλη μάχη που έγινε στα όρια του Πόντου και της 405

Sinor, “The Establishment”, σελ. 309. Wechsler, “T’ai-tsung”, σελ. 223. Chavannes, Documents, σελ. 25 : « En ce temps, T’ong Che-hou (jabgou), se fiant sa puissance et sur sa prospérité, ne se montrait pas bon pour son peuple ; les gens de ses tribus le haïssaient tous ; les Ko-lo-lou (Karlouk) se révoltèrent en grand nombre contre lui. Hie-li kagan, mécontent de ce que le royaume du milieu lui avait accordé l’alliance et le parentage, envoya à plusieurs reprises des soldats faire des ravages chez lui… Avant qu’il eût pu contracter le mariage, il fut assassiné par son oncle paternel qui prit le pouvoir sous le nom de Mo-ho-tou heou k’iu-li se-p’i kagan ». 407 Chavannes, Notes, σελ. 4. 408 Chavannes, Documents, σελ. 265, Sinor, “The Establishment”, σελ. 309. 409 Grousset, L’Empire, σελ. 140, όπου αναφέρονται τα σχετικά με τη λαμπρότητα της αυλής και τα έθιμα των Τούρκων. 410 Chavannes, Documents, σελ. 26, 53. 406

131

Καππαδοκίας

και

η

Μ.

Ασία

ελευθερώνεται.

Γυρνώντας

στην

Κωνσταντινούπολη, λόγω του αβαρικού κινδύνου, επανήλθε στο μέτωπο το επόμενο έτος. Στο δεύτερο αυτό στάδιο προχωράει προς την Αρμενία και την Ατροπατηνή Μηδία και κυριεύει την Γάζακα και την Θηβαρμαΐδα, καταδιώκοντας τον Χοσρόη. Αφού πέρασε τον χειμώνα στην Αλβανία του Καυκάσου, το επόμενο έτος, 624, αγωνίζεται στην Περσαρμενία, έχοντας ώς συμμάχους τους Λαζούς, τους Αβασγούς και τους Ίβηρες. Το Μάρτιο του 625 περνά τον Ταύρο και τον ποταμό Τίγρι και κυριεύει την Μαρτυρόπολη, την Άμιδα, τα Σαμόσατα, τη Γερμανίκεια και τα Άδανα. Στη συνέχεια νικά τους Πέρσες στον Σάρο ποταμό και ξεχειμωνιάζει στην Σεβάστεια. Το 626 και ενώ βρισκόταν σε επαφές με τους Χαζάρους, οι Άβαροι πολιόρκησαν ανεπιτυχώς, σε συνεννόηση με τους Πέρσες, την Κωνσταντινούπολη. Από το καλοκαίρι του 627 μπαίνουμε στο τελευταίο στάδιο του πολέμου στο οποίο συμμετέχουν και οι Χάζαροι. Το Σεπτέμβριο ο Ηράκλειος κινείται νότια και στις 12 Δεκεμβρίου, σε σκληρή μάχη στη Νινευή, συντρίβει τον στρατό του Χοσρόη. Τον Ιανουάριο του 628 μπήκε στη βασιλική πόλη της Δασταγέρδης, ο Χοσρόης ανατράπηκε και ο διάδοχός του Σιρόης Β΄ σύναψε αειπαγή ειρήνη. Τα όρια των δύο κρατών επανήλθαν σε εκείνα του 591411. Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες οι Χάζαροι συμμετείχαν στον πόλεμο εναντίον των Περσών, στο πλευρό των Βυζαντινών, παρουσιάζουν αρκετά σκοτεινά σημεία, που απασχόλησαν πολλούς ερευνητές μεταξύ των οποίων των Chavannes και τον Στράτο και πιο πρόσφατα τον Bombaci. Ίσως ο Ηράκλειος ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με τους Χαζάρους το 624, όταν πήγε στον Καύκασο και συγκέντρωσε για τον στρατό του Κόλχους, Ίβηρες και Αβασγούς412, η βυζαντινοχαζαρική όμως συμμαχία πρέπει να κλείστηκε δύο

411

Ζακυθηνός, Ιστορία, σελ. 108-111. Bury, A History, σελ. 233. Χαζαρική επιδρομή στα νότια του Καυκάσου μνημονεύεται και το έτος 620. Βλ. Christian, A History, σελ. 283: “In the 620s, presumably with the support of the kaghan of the western Türk, the Khazar sad led an attack south of the Caucasus from a base in Daghestan or the North Caucasus. In its geography and its targets, the Khazar attack is reminiscent of the Scythian raids of the seventh century BCE. The attack yielded so much booty in captives, livestock and precious stones and textiles, that the sad’s father, the Yabghu khan, decided to join in a second attack. The Khazar army invaded the lands south of Darband known as Albania”.

412

132

χρόνια αργότερα (626)413. Έτσι, οι Χάζαροι έλαβαν μέρος μόνο κατά την τρίτη περίοδο του βυζαντινοπερσικού πολέμου (626-628) 414 . Σύμφωνα με τον πατριάρχη Νικηφόρο, ο Ηράκλειος έστειλε δώρα στον κύριο των Τούρκων, καλώντας τον να συμμαχήσουν εναντίον των Περσών 415 . Ο Αρμένιος ιστορικός Moise de Kaghankatouts (Dasxuranci) αναφέρει ότι το 626 ο Ηράκλειος έστειλε κάποιον με το όνομα Ανδρέας να ζητήσει βοήθεια από τον Djeboukha(Dschéboukan)-khan, βασιλιά των Χαζάρων, ο οποίος έστειλε 1000 άνδρες στην Κωνσταντινούπολη, μέσω Αλβανίας, Γεωργίας και Λαζικής και ότι το 627 ο Djeboukha-khan έστειλε τον ανηψιό του Chath, ο οποίος και λεηλάτησε την Aghovanie και το Atrapatacan416. Ο Sébéos μνημονεύει ότι οι Αρμένιοι που είχαν επαναστατήσει κατά των Περσών ετέθησαν στην υπηρεσία του μεγάλου χαγάνου, «βασιλέως των βορείων περιοχών» και κατ’ αυτόν τον τρόπο μπήκαν στην υπηρεσία του Cepetux, του Κινέζου. Στη συνέχεια μέσω της πύλης του Cor (Τζουρ) προχώρησαν προς βοήθεια του Ηρακλείου417. Κατά τον Chavannes, ο Chath είναι τίτλος (τουρκικό şad), ενώ ο Djeboukha-khan (Dschébou-kagan) του Moise de Kaghankatouts «είναι προφανώς ο ίδιος με τον Djibgha ή Djibghou, στον οποίο σύμφωνα με τα Γεωργιανά χρονικά, ανέθεσε ο αυτοκράτορας Ηράκλειος να κυριεύσει την ακρόπολη του Cala, στην περιοχή Τυφλίδας. Είναι επίσης, καθώς φαίνεται, ο ίδιος με τον Djepetoux της Κίνας, για τον οποίο κάνει λόγο ο Sébéos»418. Κατά το Στράτο, ο Cepetux του Sébéos και ο shath του Moise είναι το ίδιο πρόσωπο, δεδομένου ότι πολλές φορές οι τουρανικοί λαοί μνημονεύονται ως Κινέζοι419.

413

Στράτου, Το Βυζάντιον, σελ. 382, 551. Για τη συνεργασία Χαζάρων και Ηρακλείου, βλ και Golden, An Introduction, σελ. 238, Golden, “The Turkic Peoples”, σελ. 49-50, Dunlop, Jewish Khazars, σελ. 28 κ.έ., Koestler, The Thirteenth Tribe, σελ. 25 κ.έ., Christian, A History,σελ. 283. 414 Βλ. και Chavannes, Documents, σελ. 252. Πρβλ. Бартольд В. В., «Хазары», Работы по Историй и Филологий Тюрских и Монголских Народов, Москва, «Восточная Литература», 2002, σελ. 597601. 415 Νικηφόρος, στ. 901. 416 Chavannes, Documents, σελ. 253 (και σημ. 7: « …lequel portait le titre de Schah »). 417 Στράτου, Το Βυζάντιον, σελ. 554, Bombaci, “Jebu”, σελ. 7: « Jepetux de Çenastan, général du Xak’an des pays du Nord ». 418 Chavannes, Documents, σελ. 255. Βλ. και Dunlop, Jewish Khazars, σελ. 30, 32. 419 Στράτου, Το Βυζάντιο, σελ. 554

133

Σύμφωνα με τον Θεοφάνη (τον Ομολογητή), επικεφαλής των Χαζάρων ήταν ο Ζιεβήλ, «deute/r% oÃnti tou= Xaga/nou tv= a)ci¿#:» 420 . Ο Chavannes συνδέει τον Ζιεβήλ με τον Σιζίβουλο του Μενάνδρου, καθώς και με τον Sindjibou του Tabari, τον Djébou Khakan του Moise de Caghankatouts (Dasxuranci) και τον Djibghou των γεωργιανών χρονικών και πιστέυει ότι προφανώς το όνομα αυτό προέρχεται από τον τουρκικό τίτλο jabghou: «Ο Ziebel του 627 και ο Zibul του 562-576 είναι δύο jabghou», αναφέρει, υποθέτοντας ότι η λέξη Σιζίβουλος αναλύεται στο κύριο όνομα Sil ή Sin και στον τίτλο Sibul (Jabgou)

421

. Παρακάτω ο Chavannes σημειώνει: «O

πειρασμός θα ήταν μεγάλος να αναγνωρίσουμε στον Ziebel τον Jabgou Kagan, που βασίλευε τότε στους Δυτικούς Τούρκους, δηλαδή τον T’ong che-hou (jabgou) kagan, στον οποίο ακριβώς οι Κινέζοι ιστορικοί αποδίδουν την τιμή να έχει προσβάλει την Περσία πολλές φορές και να έχει σκοτώσει τον βασιλιά Χοσροή. Μα όσο ελκυστική κι αν είναι αυτή η προσέγγιση, νομίζω δεν μπορώ να την υποστηρίξω422. Ο Θεοφάνης και ο Moise de Caghankatouts συμφωνούν πράγματι, όταν λένε ότι ο Ziebel ή Dschébou ήταν αρχηγός των Χαζάρων Τούρκων. αυτή η διαβεβαίωση στερεώνεται εξάλλου απ’ όλη την αφήγηση. Οι Χάζαροι θα ήταν δυνατό να εξαρτώνται από τους Δυτικούς Τούρκους, αλλά δεν θα γινόταν να τους συγχέουν με αυτούς. Ο Ziebel ή Dschébou, ηγεμόνας των Χαζάρων, δεν πρέπει να ταυτίζεται με τον T’ong jabgou, χαγάνο των Δυτικών Τούρκων, μολονότι και οι δύο είχαν, κατά την ίδια εποχή, συμμετάσχει στους πολέμους που προξένησαν περισσότερο ή λιγότερο έμμεσα τον θάνατο του Χοσρόη Parwiz». Άλλοι ερευνητές εκφράζουν παρόμοιες ή διαφορετικές θέσεις (ταυτίζοντας τον Ζιεβήλ με τον T’ong che-hu)423, που έχει

420

Θεοφάνης 486 (P 264). Chavannes, Documents, σελ. 228: « Comme Istämi était, de 562 à 576, le chef des Turcs occidentaux, il est tout naturel qu’il ait été connu des Byzantines et des Arabes sous ce titre de jabhou qui était héréditaire chez les kagans des Turcs occidentaux. C’est donc bien lui qui doit être le Siziboul de Ménandre, le Sindjibou de Tabari. Il resterait à expliquer la partie sil ou sin du terme Silziboul ou Sindjibou ; mais ici nous ne pouvons que formuler une hypothèse ; nous admettons que Sil ou Sin est un nom personnel, de même que T’ong dans le nom du jabgou T’ong che-hou, descendant d’Istämi à la troisieme génération ; Silziboul, c’est Sin jabgou, et ce nom n’a rien de plus étrange que celui de T’ong yabgou ». Επίσης, σελ. 256. Haussig, “Theophylakts”, σελ. 341. 422 Chavannes, Documents, σελ. 256. 423 Christian, A History, σελ. 260. Golden, Khazar Studies, σελ. 188: “Indeed Jibğa/Jebu/Ζιεβήλ is probably the Yabgou Qağan, the ruler of the Western Kök Türks”. 421

134

περιλάβει ο Στράτος στη μελέτη του 424 , και κυρίως ο Bombaci, που ασχολήθηκε ιδιαίτερα με αυτό το αινιγματικό πρόσωπο φροντίζοντας ταυτόχρονα να παρουσιάσει όλες τις απόψεις425.

424

Στράτου, Το Βυζάντιο, σελ. 556: «Κατά τον Marquart ο τίτλος ήτο Toug-Yabgu-khagan ή Tong Chebou Khagan, δηλαδή ο Χαγάνος των Δυτικών Τούρκων. Κατά τον Dunlop, Jibu ή Jibhu είναι τουρκικός τίτλος ο οποίος δίδεται στους αδελφούς και στους υιούς του βασιλέως. Ο Moses έναν μόνον αρχηγό γνωρίζει, τον Jebu ή Khagan Jabgu. Κακώς όμως ταυτίζει το πρόσωπον αυτό με τον ηγεμόνα των Χαζάρων. Ο τίτλος αυτός, κατά τον Chavannes, είναι ακριβώς ο τίτλος των ηγεμόνων των Δυτικών Τούρκων. Συνεπώς ο Ζιεβήλ του Θεοφάνη είναι ο ηγεμών των Δυτικών Τούρκων, ένας υπέρτατος αρχηγός, αλλά δεύτερος το αξίωμα, όπως ορθώς παρατηρεί ο Θεοφάνης, διότι επάνω από αυτόν είναι ο ύπατος ηγεμών όλων των Τούρκων, ο Βασιλεύς του Βορρά. Κατά τους Marquart και Dunlop ο Ζιεβήλ πρέπει να ταυτιστεί με τον υπό των κινεζικών πηγών αναφερόμενον T’ong-che-hou (T’ong Yabgu), Χαγάνο των Δυτικών Τούρκων. Φαίνεται ότι πράγματι ο Ζιεβήλ-Dchebu ή Jibu Khagan είναι ένα και το αυτό πρόσωπο». 425 Bombaci, “Jebu”, σελ. 8-11: « L’identification de Jebu Xak’an et Ziebel avec T’ong Yabγu Qaγan fut en réalité formulée en 1903 par J. Markwart. J. Kulakovskij accepta l’ identification de Markwart, ajoutant l’ hypothèse que le ‘Roi du Nord’, qui est mentionné chez Dasxuranci comme étant le premier en dignité avant Jebu Xak’an, doit être identifié avec le souverain des Türks de l’ Est à cette époque. J. Markwart n’accepta pas cette identification ; il supposait que le ‘Roi du Nord’ était l’Empereur de Chine et que l’appellation ‘Katsai’ du Nord que l’on trouvait chez Dasxuranci pour désigner le ‘Roi du Nord’, était une altération de Ταϊσάϊ: υιός θεού, que l’on retrouvait chez Theophylactos Simokattes. Ταϊσάϊ devait être interpreté comme ‘Tansai’, c'est-à-dire le chinois T’ien-tzu, le ‘Fils du Ciel’, qui était le titre habituel de l’Empereur de Chine… En 1936, Artamonov émettait une nouvelle hypothèse : Le ‘Roi du Nord’ serait T’ong Yabγu Qaγan et Jebu Xak’an serait un de ces frères, régnant sur les Khazars… : ‘The writer of the Armenian account knows of a single chief, whom he calls Jebu, i.e. Yabγu, Khaqan and erroneously identifies with the king of the Khazars. But Yabγu Khaqan was the title of the rulers of the West Turks, [Chavannes, 38, n. 5] from the days of Sinjibu (Sin, or Sir, Yabγu). Ziebel then is the ruler of the West Turks, a paramount chief, but still second in dignity, as Theophanes says, to the supreme Khagan of the Turks. He is perhaps to be identified with the Khaqan of the West Turks mentioned in the Chinese sources as T’ong che-hou (T’ong Yabγu), whose headquarters were in the region of the Chu and Taraz (Talas) valleys, north of Tashkent. [Marquart, Streifz., 498; Chavannes, Documents, 52] The situation in 627 is then as we seem to have seen it before: Khazars marching under West Turkish leadership. There is no evidence in the passage for the existence as yet of the Khazar Khagan or Beg’. Plus loin, Dunlop écrit : ‘in the extensive Arabic accounts of wars with the Khazars, not to mention any of the other sources, the title [Yabγu], so far as the present writer is aware, does not occur’ et explique que ‘Jepetux de Çenastan’ est une interpretation erronée et anachronique d’une forme originale ‘Sinjibu’, interprétée comme étant ‘Sin’ (Chine) jibu (Yabγu)’… En résumé, on a émis deux théories différentes concernant Ziebel ou Jebu Xak’an: a) c’etait T’ong Yabγu Qagan (Markwart, Kulakovskij et Dunlop); b) c’était un frère de T’ong Yabγu Qaγan également appelé Yabγu Qaγan, le souverain des Khazars (Artamonov, Czeglédy, Gumiliev). Seuls Czeglédy et Dunlop ont traité le problème d’une façon exhaustive. Mais, en fait, Dunlop ne mentionne ni l’opinion d’Artamonov, ni l’article de Czeglédy (il envoya probablement son ouvrage à l’impression avant la publication de cet article en 1953), pas plus qu’ Artamonov et Gumiliev ne mentionnèrent les arguments de Dunlop… Les deux théories sont d’accord pour considerer Jebu Xak’an, ou respectivement les ‘deux’. Jebu Xak’an, comme étant des Türks de l’Ouest et non pas des Khazars. Nous disccuterons ci-dessous l’opinion de Chavannes le supossant Khazar… Dans une nouvelle édition du livre de M. I. Artamonov, on trouve répétée l’identification du roi du Nord avec T’ong Yabhu Qaγan et de Jebu Xak’an avec un de ses frères, souverain des Khazars. On y trouve aussi l’hypothèse que Jabγu Qaγan était le plus jeune frère de T’ong Yabhu Qaγan, Mo-ho Şad, qui était ambassadeur en Chine entre les années 618 et 626, et avait trois fils : Ni-su [Ni-chou] Tun-vo [T’ong-ngo] et Bu-li [Pou-li] L’éditeur de livre de Artamanov, N. L. Gumilev, va même plus loin et identifie, dans une note, Şat‘, mentionné par Movses Dasxuranci comme étant un fils de Jebu Xak’an, avec Pou-li. La même théorie est répetée par L. N. Gumiliev en 1917 ».

135

Ο Bombaci πιστεύει ότι η υπόθεση του Chavannes ότι ο Ζιεβήλ ή Jebu Xak’an ήταν ο κύριος των Χαζάρων δεν είναι ακριβής, εφόσον μάλιστα ο Νικηφόρος κάνει λόγο για κύριο των Τούρκων και ο Μωυσής Daxsuranci δεν λέει ποτέ άμεσα ότι ο Jebu Xak’an ήταν αρχηγός των Χαζάρων. Το γεγονός ότι ο Jebu Xak’an δεν ήταν Χάζαρος, σύμφωνα πάντα με τον Bombaci, εξάγεται από την απάντηση του Χοσρόη ΙΙ στο απεσταλμένο του Şat, γιου του Jebu Xak’an, τον οποίο και αποκαλεί αδελφό (κατά τον Dasxuranci)426, πράγμα που σημαίνει ότι τούτο συνδέεται με το γάμο της κόρης του Πέρση βασιλιά Χοσρόη Α΄, με τον Istemi. Όμως, πρέπει να σημειώσουμε ότι αυτή η προσφώνηση μπορεί να είναι άσχετη με συγγένεια, καθώς ο Πέρσης βασιλιάς αποκαλούσε και τον Βυζαντινό αυτοκράτορα αδελφό του. Στη συνέχεια ο Bombaci υποστηρίζει περισσότερο ότι η διάκριση που κάνει ο Dasxuranci ανάμεσα στον «βασιλιά του βορρά» και στον «αντιβασιλέα» Jebu Xak’an, ανταποκρίνεται στη διάκριση που γίνεται από τον Θεοφάνη ανάμεσα στον χαγάνο και τον Ζιεβήλ427. Έτσι καταλήγει στο συμπέρασμα, ακολουθώντας τον Kulakovskij και Dunlop, ότι ο «βασιλιάς του βορρά» του Dasxuranci και ο «βασιλιάς των βορείων χωρών» του Σεβεού πρέπει να ταυτιστεί με τον ηγεμόνα των Τούρκων της Ανατολής (Ανατολικών ή Βόρειων Τούρκων), που την εποχή αυτή ήταν ο χαγάνος Hsie(n)-li, δεδομένου μάλιστα ότι το 622 υπήρξε ανάμεσα στους Δυτικούς και Ανατολικούς Τούρκους συνθήκη ειρήνης για πρώτη φορά από το 582, χρονολογία διαίρεσης της τουρκικής αυτοκρατορίας. Η ταύτιση αυτή μπορεί να είναι ελκυστική, φαίνεται όμως κάπως απίθανη, δεδομένου μάλιστα ότι οι στιγμές συνεργασίας Δυτικών και Ανατολικών Τούρκων ήταν πολύ λίγες. Έτσι, μπορεί να συνεργάστηκαν το 622 Στην παράγραφο που παραπέμπει ο Dunlop, ο Gumilev γράφει: «Степи Юго-Восточной Европы в 20-х годах VII в. находились под властью тюркютов. Наместником хана был его младший брат, носивщий титул ‘джабгу-хаган’ (джебу-хаган). Его сын был при нем полководцем с титулом ‘шад’, который в ‘Историй авган’ назван племянником ‘царя севера’. Значит, джебу-хаган был братом ‘царя севера’ (Οι στέπες της νοτιο-ανατολικής Ευρώπης, τη δεύτερη δεκαετία του 7ου αιώνα πέρασαν υπό την εξουσία των Τούρκων. Εκεί εκπρόσωπος του χάνου ήταν ο μικρότερος αδερφός του που έφερε τον τίτλο του Yabgou Khan (jebgou-khan). Ο γιός του, έφερε ώς στρατηγός τον τίτλο του shad, ο οποίος στην ιστορία του Dasxuranci ήταν το όνομα του ανιψιού του ‘βασιλιά του βορρά’. Αυτό σημαίνει ότι ο Yabgou Khan (jebgou-khan) ήταν αδερφός του βασιλιά του βορρά, Гумилев, Тюрки, σελ. 175-176. 426 Bombaci, “Jebu”, σελ. 13: “Go and tell your king, my brother Xak’an, that your house has been honoured and respected for ages by my ancestors and myself as that of our beloved brother, for we were allied with each other through our sons and daughters”. 427 Bombaci, “Jebu”, σελ. 14.

136

(βλ. παραπάνω), όμως τις άλλες περιόδους ο ένας ανταγωνιζόταν τον άλλο. Συνεχίζοντας, ο Bombaci, αναφέρει ότι η ταύτιση του Ζιεβήλ ή Jebu Xak’an με τον T’ong Yabγou, είναι προφανής, εξαιτίας του τίτλου του Yabγu Qaγan428. Το επόμενο έτος, κατά τον Moise, οι Χάζαροι μπήκαν στην Aghavanie, οδηγημένοι από τον ίδιο τον Dschéboukan-khan και τον γυιο του, και κυρίευσαν την Tchog και την Barda, πρωτεύουσα της Αλβανίας. Στη συνέχει μπήκαν στην Γεωργία και πολιόρκησαν την Τιφλίδα, όπου και συναντήθηκαν με τον Ηράκλειο 429 . Η συνάντηση του Ηρακλείου με τον Τούρκο χαγάνο περιγράφεται από τον Νικηφόρο και τον Θεοφάνη. Και οι δύο Βυζαντινοί συγγραφείς αναφέρουν ότι ο Ζιεβήλ και ολόκληρος ο στρατός των Χαζάρων προσκύνησαν τον Ηράκλειο430, ο οποίος, κατά τον Νικηφόρο, αποκάλεσε τον Τούρκο χαγάνο «te/knon iãdion». Ο Ζιεβήλ ασπάσθηκε τον Ηράκλειο στον λαιμό, κατά τον Θεοφάνη, ενώ ο Βυζαντινός αυτοκράτορας, σύμφωνα με τον Νικηφόρο, έβαλε το στέμμα του στο κεφάλι του Τούρκου χαγάνου. Κατά τον Θεοφάνη, ο Ζιεβήλ είχε μαζί του και τον γιό του, ο οποίος βρισκόταν στην εφηβεία (τον αναφέρει ως «αρχιγένειο»)431. Τέλος, ο Νικηφόρος αναφέρει ότι 428

Bombaci, “Jebu”, σελ. 20-21: « L’équivalence du grec Ζιεβήλ et de l’arménien Jebu avec Yabγu, d’abord établie par Chavannes, puis générelement acceptée, se justifie phonétiquement. Les initiales grecque et arménienne correspondent à la forme turque avec initiale ğ pour y, attestée dès l’époque ancienne ; le titre Yabγu avec initiale ğ se rencontre également dans les sources arabes. Le grec Yabγu apparaît aussi dans les formes (ειλ) ζίβουλος et (επαρ) ξευγούν. La terminaison –ουν est commun en grec ; l’élément –βουλος est également fréquent dans des mots composés et peut être dû à l’influence biblique (cf. βεελξεβούλ). La terminaison –ηλ ne s’explique pas. L’idintefication est encore appuyée par le fait signale par Czeglédy, que le recit de Moyses Dasxuranci, concernant les troubles intérieurs durant les dernières années du règne de Jebu Xak’an, correspond à celui des sources chinois relatives aux dernières années de T’ong Yabγu Qaγan. Επίσης στη σελίδα 22: « L’identification de T’ong Yabγu Qaγan avec Jebu Xak’an, est corroborée par le fait que tous deux moururent apparemment à la même époque ». 429 Chavannes, Documents, σελ. 254. Στράτου, Το Βυζάντιο, σελ. 557. 430 Νικηφόρος, σελ. 301: «a)poba\j tou= iàppou t%½ basileiÍ kata\ gh=j proskuneiÍ e)poi¿ei de\ tou=to kaiì o( su\n au)t%½ pa=j oÃxloj», Θεοφάνης, 486 (P.264): « o( de\ Zie/bhl tou=ton i¹dwÜn kaiì prosdramwÜn kataspa/zetai au)tou= to\n tra/xhlon kaiì proseku/nhsen au)to/n, o(rw¯ntwn tw½n Persw½n e)k th=j po/lewj tou= Tifi¿lεoj. pa=j de\ o( lao\j tw½n Tou/rkwn ei¹j gh=n peso/ntej prhneiÍj, e)kσtaqe/ntej e)piì sto/ma to\n basile/a e)ti¿mwn timh\n th\n par' eÃqnesi ce/nhn. o(moi¿wj kaiì oi¸ aÃrxontej au)tw½n e)piì petrw½n a)naba/ntej t%½ au)t%½ sxh/mati eÃpeson. prosh/negkeν de\ o( Zie/bhl kaiì to\n e(autou= ui¸o\n a)rxige/neion t%½ ba sileiÍ, h(duno/menoj toiÍj tou/tou lo/goij kaiì e)kplhtto/menoj th? te qe/a? kaiì th? fronh/sei au)tou=». 431

Ostrogorsky, The Byzantine Empire, σελ. 18. Παναγoπούλου, «Οι Διπλωματικοί Γάμοι», σελ. 70-72. Ο Ostrogorsky θεωρεί τη συμμαχία με τους Χαζάρους ώς «ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον γεγονός στη βυζαντινή πολιτική της πρωτοβυζαντινής περιόδου», πράγμα που ισχύει, αλλά τούτο δεν σημαίνει ότι οι Χάζαροι ήταν ενταγμένοι στη βυζαντινή σφάιρα επιρροής. Βλ. Μωεισίδου, Το Βυζάντιο, σελ. 278281, όπου γίνεται λεπτομερής ανάλυση, που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον: «Το περιστατικό της συνάντησης του αυτοκράτορα Ηρακλείου με τον Ζιεβήλ, η προσκύνησις του αυτοκράτορα από τους Χαζάρους και τους επικεφαλής τους περιγράφεται διαφορετικά από τις δύο βυζαντινές πηγές. Η περιγραφή του Πατριάρχη Νικηφόρου εντάσσει σ’αυτό το περιστατικό τη συνεννόηση για γαμικό συναλλάγιο ανάμεσα στον Ζιεβήλ και στην κόρη του Ηρακλείου Επιφάνεια/Ευδοκία, καθώς και μία

137

ο Ηράκλειος χάρισε στον Τούρκο χαγάνο σκεύη και άλλα δώρα και φοβούμενος μήπως πάθει τα ίδια με τους Αβάρους υποσχέθηκε να του δώσει σε γάμο την κόρη του Ευδοκία432. Ο Ζιεβήλ δέχθηκε και οι Χάζαροι συνέχισαν να συμμετέχουν στον πόλεμο, κατά τον Θεοφάνη με 40000 στρατό, που ο Ζιεβήλ άφησε, πριν αναχωρήσει. Ορισμένοι ερευνητές πιστεύουν ότι ο Ηράκλειος πρέπει να υποσχέθηκε την κόρη του στο γιό του Ζιεβήλ, ο οποίος παρέμεινε, και όχι στον ίδιον, που πρέπει να ήταν ηλικιωμένος433. Ο γάμος πάντως δεν έγινε, γιατί, παρά το γεγονός ότι, σύμφωνα με τον Νικηφόρο, η Ευδοκία εστάλη στους Χαζάρους, ο Ηράκλειος διέταξε να επιστρέψει, γιατί έγινε γνωστό στο μεταξύ ότι ο μνηστήρας της σφαγιάστηκε434, αν και είναι άγνωστο, αν αυτό έγινε σε πεδίο μάχης ή αλλού. Κατά την πολιορκία της Τιφλίδας, ο Moise και ο Kirakos de Ganzak αναφέρουν ένα επεισόδιο που αξίζει να μνημονευθεί. Οι πολιορκούμενοι, ζωγράφισαν το πρόσωπο του Τούρκου ηγεμόνα σε μεγάλη κολοκύθα, με τονισμένα τα μογγολοειδή χαρακτηριστικά του και τοποθετώντας την σε λόγχη, ολόκληρη τελετουργία με πολιτικές προεκτάσεις, κατά την οποία ο Ηράκλειος τοποθετώντας το στέμα/στεφάνι στο κεφάλι του Χάζαρου αρχηγού τον ονομάζει γιο του. Από την άλλη το χωρίο του Θεοφάνη, το οποίο περιγράφει, κατά τη διάρκεια της ίδιας συνάντησης, τον ασπασμό που έδωσε ο Ζιεβήλ στον τράχηλο του αυτοκράτορα, τη διαδικασία προσκύνησης του αυτοκράτορα από Χαζάρους άρχοντες και στρατιώτες,την παρουσίαση του ανήλικου γιου του Ζιεβήλ στον αυτοκράτορα και την αντίδραση του τελευταίου στη γνωριμία, δεν επιτρέπει μια τέτοια ερμηνεία. Αν υποθέσουμε ότι οι πληροφορίες του πατριάρχη Νικηφόρου είναι ακριβείς κι αναγνωρίσουμε στην πράξη αυτή και κυρίως στην απόδοση του στέμματος/στεφάνου μια πολιτική κίνηση με ιδιάζουσα σημασία, μια πολιτική διάσταση, όπως η θεωρία περί της οικογένειας των ηγεμόνων την ορίζει, θα περιμέναμε οι Χάζαροι να έχουν ενταχθεί από την πολύ πρώιμη αυτή εποχή σε μια άλλη βαθμίδα της ιεραρχίας των κρατών, απόηχος της οποία θα ανιχνευόταν ενδεχομένως και στις μεταγενέστερες πηγές. Αν πράξεις σαν κι αυτήν είχαν κάποια ιδιάζουσα, κοινώς αναγνωρισμένη σημασία, θα περιμέναμε επίσης εκτός από κάποιες μεγλύτερες απαιτήσεις από την πλευρά των Χαζάρων και μια προσπάθεια από τον ιστορικό να διαχωρίσει τη σημασία τους, πράγμα που δεν συμβαίνει εδώ. Τουναντίον στην ίδια αυτή περιγραφή ο ‘υιός’ του αυτοκράτορα, χάζαρος Ζιεβήλ, δέχεται τον συγγενικό αυτό τίτλο επειδή με την πράξη της προσκύνησης επιβεβαιώθηκε η φιλία του με τον αυτοκράτορα. Ο άρχοντας που δέχεται από το χέρι του αυτοκράτορα το κάλυμμα της κεφαλής και την επίκληση ‘υιός’ θα έπρεπε στην προκειμένη περίπτωση να είναι – ή έστω να γίνει – κάτι παραπάνω από ένας βάρβαρος σύμμαχος έστω και ισχυρός. η ιδιάζουσα περίπτωση πνευματικής συγγένειας η οποία θα δικαιολογούσε τον τίτλο του ‘υιού’ δεν υφίσταται εδώ, εφόσον οι Χάζαροι είναι αλλόθρησκοι.» Όπως φαίνεται, λοιπόν, οι σχέσεις ανάμεσα στα δύο κράτη ήταν πολύ φιλικές, για το κοινό συμφέρον, που μερικές φορές στο μέλλον θα διαταραχθούν, ανάλογα με την κατάσταση που επικρατούσε στην Κριμαία και τον Καύκασο. Πάντως στους Βίους Κωνσταντίνου-Κυρίλλου και Μεθόδιου, η σχέση τους με την αυτοκρατορία παρουσιάζεται ώς σχέση παλιάς φιλίας και αγάπης (Μωεισίδου, Το Βυζάντιο, σελ. 293, 301-302). 432 Ο Θεοφάνης δεν αναφέρει το επεισόδιο αυτό, το μνημονεύουν όμως ο Μιχαήλ ο Σύρος και ο Bar Hebraeus (Στράτου, Το Βυζάντιον, σελ. 559), Koestler, The Thirteenth Tribe, σελ. 26. 433 Στράτου, Το Βυζάντιον, σελ. 560. 434 Νικηφόρος, στ. 912.

138

πάνω στα τείχη, μπρος στα μάτια των εχθρών τους, την σημάδευαν με βέλη, έχοντας σκοπό να τους προκαλέσουν 435 . Κατά τον Moise οι πολιορκητές έφυγαν ερεθισμένοι από τις προσβολές, επέστρεψαν όμως σύντομα, η πόλη καταλήφθηκε από τον Djeboukhan Khan και οι κάτοικοι σφαγιάσθηκαν436. Ο Dchéboukha-Khan επέστρεψε στη χώρα του και άφησε τον γιό του Chath, που λεηλάτησε την Aghovanie. Σε άλλες πηγές μνημονεύεται ότι ο Ζιεβήλ και ο Ηράκλειος αποχώρησαν και αποφάσισαν να επιστρέψουν το επόμενο έτος ή ότι ο Ηράκλειος άφησε τον Ζιεβήλ να πολιορκεί το φρούριο μαζί με βυζαντινοϊβηρικές δυνάμεις. Στο μεταξύ ο Ηράκλειος είχε φέρει επί τόπου τον Adarnasé, γιό του Βουκουρίου, δούκα της Kakletia (επαρχία Ιβηρίας), τον οποίο ονόμασαν ηγεμόνα της Ιβηρίας προς αντικατάσταση του Στεφάνου, ηγεμόνα της Ιβηρίας, που συνεργαζόταν με τους Πέρσες. Πάντως πρέπει να θεωρηθεί βέβαιο ότι η Τιφλίδα κυριεύτηκε437. Ο Ηράκλειος φαίνεται ότι αναχώρησε από την Τιφλίδα, αφού αποχαιρέτησε τον Ζιεβήλ, με 20.000 Βυζαντινούς, Λαζούς και Ίβηρες και 40.000 Χαζάρους τον Σεπτέμβριο του 627 και συναντήθηκε με τον υπόλοιπο βυζαντινό στρατό που τον περίμενε, με επικεφαλής τον αδερφό του Θεόδωρο

435

Στράτου, Το Βυζάντιο, σελ. 561, Chavannes, Documents, σελ. 254: « Assiégés par les Romains et les Khazars, les habitants de Tiflis ne se laisérent pas abattre ;ils dessinèrent sur une grosse citrouille la tête grotesque du roi des Huns ; ils placèrent cette citruille sur le mur, en face de l’ ennemi, et, par leurs cris, firent appel aux troups : ‘Voilà, disaient-ils, le souverain votre monarque ; vennez lui rendre hommage ; c’est Dchéboukha-Khan’. Puis, saisissant une lance, ils la brandirent, à leur vue, sur la citrouille dont ils avaient fait son portrait. L’autre monarque n’était pas moins l’objet de leurs plaisanteries, de leurs bouffonneries et injuries, car ils le proclamaient Sodomite ». 436 Chavannes, Documents, σελ. 254: « A peine Kavâdh Schîroë était-il monté sur le trône (25 Février 628) ‘tout à coup la brise du nord souffla de nouveau et souleva la mer orientale. La bête dévastrice sortit et s’avança avec son petit avide de sang, nommé Chath. La ville de Tiflis au pays de Géorgie, fut la première sur laquelle il tourna sa face ». Christian, A History, σελ. 283: “…put its inhabtants to the sword, and punished its Persian commanders for the insults they had suffered the previous year. The Yabghu khan had them blinded, then tortured them to death, skinned them, stuffed their skins with hay, and hung them above the city walls”. Sinor, “The Establishment”, σελ. 309. 437 Στράτου, Το Βυζάντιο, σελ. 562: «Ο Ηράκλειος άφησε τον Αδαρνάσην με το σώμα του και πιθανόν και άλλο μικρό βυζαντινό απόσπασμα δια να βοηθήσει τον Ζιεβήλ και αυτός ανεχώρησε δια την Περσία κατά τα τέλη του καλοκαιριού ή τας αρχάς του Φθινοπώρου,πιθανόν τον Σεπτέμβριο του 627. Αλλά και δια την τελική πτώση της Τιφλίδας και τον θάνατο του Στεφάνου υπάρχουν μερικαί δυσκολίαι. Κατά τον Grousset το φρούριον έπεσε μετά μακράν πολιορκίαν και ο Χαγάνος έστειλε στον Ηράκλειο την κεφαλή του Στεφάνου. Κατά τον Mosses ο Χαγάνος ανεχώρησε, επέστρεψε δε το επόμενο έτος και κατέλαβε την Τιφλίδα. Κατά τον Kirakos ο Ζιεβήλ παρέμεινεν όλον τον χειμώνα και την άνοιξη κατέλαβεν εξ’εφόδου την Τιφλίδα και εφόνευσε όλον τον πληθυσμό και τας γυναίκας και τα παιδιά και μετά ανεχώρησε δια την πατρίδα του… Πιθανότατα συνεπώς ο Ζιεβήλ να παρέμεινεν επί τόπου, ο Στέφανος να είχεν ήδη φονευθεί και ο Ζιεβήλ βοηθούμενος από τον Αδαρνάσην να κατέλαβε την Κάλα, τμήμα και φρούριο της Τιφλίδος. Μετά την εκπόρθησή της ο Ζιεβήλ επέστρεψε στην χώρα του».

139

(πιθανώς στο Κόκγοβιτ του Βασπουρακάν) 438 . Ο αριθμός των Χαζάρων στρατιωτών ήταν πολύ μεγάλος και ιδιαίτερα χρήσιμος. Έτσι, ξενίζει κάπως η πληροφορία του Θεοφάνη, όταν αναφέρει πως μετά μικρό χρονικό διάστημα εγκατέλειπαν λίγο λίγο τον Ηράκλειο, λόγω του χειμώνα και των κακουχιών του πολέμου. 439 Από τις πηγές, ο πατριάρχης Νικηφόρος αλλά και οι μεταγενέστεροι Γεώργιος Μοναχός και Λέων Γραμματικός δεν αναφέρουν ότι οι Χάζαροι έφυγαν. Οι Sébéos Acoghig και Ardzrouni, αγνοούν του Χαζάρους σ’ αυτή τη φάση της εκστρατείας, αλλά οι Μιχαήλ Σύρος, Bar Hebraeus και Al Makine κάνουν λόγο για συμμετοχή τους μέχρι την Κτησιφώντα440. Ο Στράτος, που μελέτησε με λεπτομέρεια το θέμα, αναφέρει τη θέση πολλών σύγχρονων ιστορικών που συμφωνούν με τον Θεοφάνη, ο ίδιος όμως έχει πολλές αμφιβολίες, γιατί στις αρχές της εκστρατείας και χειμώνας δεν υπήρξε και οι συνεχείς επιδρομές των Περσών δεν ευσταθούν. Στη συνέχεια στηριζόμενος και στην πληροφορία του Θεοφάνη, ότι ο Σιρόης, που επρόκειτο να επαναστατήσει, θα έκανε ειρήνη όχι μόνο με τους Ρωμαίους αλλά και με τους Τούρκους, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι υπάρχει κάποιο λάθος ή στις πηγές του Θεοφάνη ή στην αντιγραφή του αρχικού κειμένου και ότι οι Χάζαροι εγκατέλειψαν τον Ηράκλειο πολύ αργότερα, όχι πριν τον Ιανουάριο του 628441. Μετά τη συντριβή του περσικού στρατού στη Νινευή και την κατάληψη της Δασταγέρδης, οι πολιτικές εξελίξεις δεν άργησαν να φανούν στο περσικό κράτος. Ο Χοσρόης, άρρωστος και συντετριμμένος, πιεζόμενος από τη σύζυγό του, Σιρίν, αποφάσισε να στέψει ως διάδοχό του το γιό του Μερδασά (Merdanshah) 442 . Ο παραγκωνισμένος πρωτότοκος γιος του Kabad, γνωστός ως Σειραίος-Σιρόης, φρόντισε να συνεννοηθεί με αξιωματούχους, με αποτέλεσμα να ξεσπάσει επανάσταση, η οποία και τον έφερε στον θρόνο. Ο Χοσρόης συνελήφθη και οδηγήθηκε δεμένος στον Kavad (Σιρόη). Λίγο αργότερα

438

Στράτου, Το Βυζάντιο, σελ. 567, 570. Θεοφάνης, σελ. 317: «… to/n xeimw½na o(rw½ntej kaiì ta\j sunexeiÍj e)pidroma\j tw½n Persw½n, mh\ u(pofe/rontej sugkopi#=n t%½ basileiÍ, hÃrcanto kat' o)li¿gon u(porre/ein, kaiì pa/ntej a)fe/ntej au)to\n, u(pe/streyan». 440 Στράτου, Το Βυζάντιο, σελ. 573-574. 441 Στράτου, Το Βυζάντιο, σελ. 576: «…όταν οι Βυζαντινοί υπεχώρησαν προς ‘Σιάζουρον’ αναμένοντας πολιτικές εξελίξεις». Προς αυτή την άποψη κλίνει και ο Κραλίδης (Οι Χάζαροι, σελ. 82). 442 Christensen, Iran, σελ. 493. 439

140

θανατώθηκε και ο νέος Πέρσης βασιλιάς έκλεισε με τους Βυζαντινούς ειρήνη, δεχόμενος όλους του όρους443. Όπως ήδη αναφέραμε παραπάνω, θα μπορούσε κανείς να ταυτίσει τον Ζιεβήλ του Θεοφάνη με τον T’ong Che-hou, τον χαγάνο δηλαδή των Δυτικών Τούρκων, δεδομένου, μάλιστα, ότι σύμφωνα με τον Θεοφάνη, αποτελούσε τον δεύτερο τη τάξει αξιωματούχο στη χώρα του (και γνωρίζοντας ότι ο χαγάνος των Δυτικών Τούρκων ήταν jabgu, ενώ ο πραγματικός χαγάνος ήταν εκείνος των Ανατολικών ή βόρειων Τούρκων), αλλά πρέπει να σημειώσουμε: α) Οι Τούρκοι είχαν ήδη χωριστεί και υπήρχαν τώρα ανά ένας (ή και περισσότεροι) χαγάνος στους Ανατολικούς και Δυτικούς Τούρκους. β) Ακόμη και κατά τις πρώτες επαφές των Βυζαντινών με τους Τούρκους, όταν οι πρεσβείες των πρώτων έφταναν στα βάθη της Ασίας, τουλάχιστον σύμφωνα με γραφόμενα του Μενάνδρου Προτήκτορα, οι Βυζαντινοί μάλλον ήταν εξοικειωμένοι με έναν χαγάνο. εκείνο των Δυτικών Τούρκων, στον οποίο πήγε ο Ζήμαρχος και στον οποίο έστειλε τον Ουαλλεντίνο ο Τούρξανθος, που είχε μικρότερο αξίωμα (στο έργο του Σιμοκάττη δεν αποκλείεται να ήταν γνωστός και ο χαγάνος των Ανατολικών Τούρκων, βλ. και παραπάνω). Νομίζουμε πως είναι πιθανότερο ο Ζιεβήλ να ήταν δεύτερος τη τάξει στους Χαζάρους, μόνο και όχι στο ευρύτερο έθνος των Τούρκων. Δηλαδή να υπήρχε ο χαγάνος των Δυτικών Τούρκων (ανεξάρτητος τώρα από εκείνον των Ανατολικών), απ’ όπου θα εξαρτώνταν και οι Χάζαροι και ειδικά για τους Χάζαρους να υπήρχε ένας jabgu (όπως θα υπήρχε και για άλλα τουρκικά φύλα). Εξάλλου βρισκόμαστε στην εποχή όπου οι κινεζικές πηγές κάνουν λόγο και για μικρούς χαγάνους. Ίσως ο Ζιεβήλ να μην ήταν Χάζαρος αλλά να στάλθηκε απευθείας από τους

Δυτικούς

Τούρκους.

Αυτό

ενισχύεται

από

τις

ειρωνίες

των

πολιορκημένων με τη ζωγραφισμένη κολοκύθα, όταν τους έλεγαν «ιδού ο υπέρτατος μονάρχης σας, προσκυνήστε τον. Είναι ο Dchéboukha-khan» 444 . Ίσως τα απωανατολικά του χαρακτηριστικά ήταν πιο τονισμένα από το μέσο όρο του στρατού των Χαζάρων, που την εποχή αυτή ήταν οι δυτικότεροι Τούρκοι (άρα κι εκείνοι που θα είχαν αναμιχθεί περισσότερο με άλλους 443 444

Στράτου, Το Βυζάντιο, σελ. 621 κ.έ., 628, 632 κ.έ. Christensen, Iran, σελ. 493-94. Chavannes, Documents, σελ 254, (βλ. και παραπάνω).

141

πληθυσμούς της Δύσης) και οι πολιορκημένοι ήθελαν να το υπενθυμίσουν για να τους σπάσουν το ηθικό (χλευάζοντάς τους ότι είχαν επικεφαλής έναν Μογγόλο). Βέβαια δεν πρέπει να απευθύνονταν προς τους Βυζαντινούς ή άλλους συμμάχους, γιατί ο υπέρτατος άρχοντας εδώ ήταν ο Ηράκλειος, μολονότι δεν πρέπει να αποκλεισθεί και η πιθανότητα να απευθύνεται στους Βυζαντινούς, για να τους χλευάσουν, για τη συνεργασία, αν και αυτό δεν γίνεται φανερό από το κείμενο. Η μη ταύτιση του Ζιεβήλ με τον T’ong Che-hu, χαγάνο των Δυτικών Τούρκων, θα ήταν δυνατό να στηριχτεί και με άλλα επιχειρήματα. Όπως αναφέρει ο Sinor, «οι μέρες της συνεργασίας, όπως υπήρξαν ανάμεσα στον Istemi και τον Mu-han, είχαν περάσει και δεν είναι πιθανό ο T’ung Yabgu να έθετε τον εαυτό του δεύτερο, πίσω από τον ανταγωνιστή του και εχθρό Hsiehli, ούτε είναι πιθανό ο υπερήφανος T’ung Yabgu να υποκλινόταν στο σύμμαχό του Ηράκλειο, όπως αναφέρεται από τον Θεοφάνη για τον Ζιεβήλ»445. Από την άλλη πλευρά, μπορεί ο T’ong Che-hu να ήταν πολύ δυνατός την εποχή αυτή αλλά είχε πολλά προβλήματα με τους Ανατολικούς Τούρκους, που προσπαθούσαν να τον εξασθενίσουν ματαιώνοντας το συνοικέσιο με Κινέζα πριγκίπισσα και ταυτόχρονα δεν ήταν ιδιαίτερα αγαπητός στον λαό του, επειδή ήταν καταπιεστικός, με αποτέλεσμα να δολοφονηθεί. Έχοντας και το δυτικό μέτωπο, στη Βακτρία και την περσική μεθόριο ανοικτό, πιστεύουμε ότι θα ήταν δύσκολο να πήγαινε αυτοπροσώπως στον Καύκασο. Ακόμη και νωρίτερα, επί Τιβερίου, όταν η τουρκική εξουσία ήταν πιο συγκεντρωτική, είδαμε ότι στην περιοχή του Ευξείνου και γενικότερα στις δυτικές περιοχές υπεύθυνος ήταν ο Τούρξανθος, ο οποίος και ήταν επικεφαλής των πολεμικών επιχειρήσεων στην Κριμαία και όχι ο χαγάνος Τάρδος που έδρευε στα βάθη της Ασίας, αν και οι αποφάσεις λαμβάνονταν από το κέντρο, όπου έπρεπε να μεταβούν οι πρέσβεις. Έτσι φαίνεται και τώρα, πως οι αποφάσεις παίρνονταν από τον χαγάνο των Δυτικών Τούρκων, του οποίου εκπρόσωπος στην περιοχή των Χαζάρων ήταν ο κατά τον Θεοφάνη Ζιεβήλ (jabgou), που ήταν και ο ουσιαστικός ηγεμόνας των Χαζάρων. Την εποχή λοιπόν πριν από το 630, υπήρχε ακόμη ισχυρή κεντρική εξουσία στους Δυτικούς Τούρκους που έφθανε 445

Sinor, “The Establishment”, σελ. 308-309.

142

ώς τους Χαζάρους και μέσω αυτών συνεννοούνταν με τους Βυζαντινούς για τον κοινό αγώνα κατά των Περσών.

δ) Η συμμετοχή των Δυτικών Τούρκων στον πόλεμο με τους Πέρσες στο πλαίσιο τουρκοβυζαντινής συμμαχίας και ευρύτερης (ευρασιατικής) κινητοποίησης. Τα ερωτήματα στα οποία καλούμαστε να απαντήσουμε τώρα είναι, αν συγχρόνως με τους Βυζαντινούς η Περσία βρισκόταν σε πόλεμο με τους Δυτικούς Τούρκους, από ανατολάς και αν η βοήθεια των Χαζάρων στο Βυζάντιο μπορεί να ορισθεί στο πλαίσιο της γενικότερης συνεννόησης με τους Τούρκους, από τους οποίους όπως είπαμε, εξαρτώνταν οι Χάζαροι 446 .Αυτά παρουσιάζουν πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον από το πρόβλημα, αν ο Ζιεβήλ ταυτίζεται με τον χαγάνο των Δυτικών Τούρκων ή όχι. Πριν δοθεί κάποια απάντηση στα δύσκολα αυτά ερωτήματα, πρέπει να αναφερθούν τα σχετικά με τις τύχες της Περσίας και τους βασιλείς που ανήλθαν στον θρόνο, από τον Σιρόη και ύστερα, γιατί υπάρχουν και κινεζικές πηγές που αναφέρονται στο θέμα αυτό και παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Τα σχετικά με τους διαδόχους του Χοσρόη μνημονεύονται σε βυζαντινές, συριακές και αραβοπερσικές πηγές, σε όλες όμως υπάρχουν ανακριβή στοιχεία. Ο Θεοφάνης μνημονεύει μετά τον Σιρόη, τους Αρδασήρ, Σαρμπαράζ, Βοράνη και Ορμίσδα, που βασίλεψαν για λίγους μήνες, και ο Νικηφόρος τους Καβόη, Ορμίσδα και πιθανώς Σαρμπαράζ447. Στις συριακές και μεταγενέστερες αραβοπερσικές πηγές (Tabari κ.α.)448 παρέχονται, κατά τον Στράτο, πιο ορθές πληροφορίες. Ύστερα από τον Σιρόη (Kabor) που θεωρείται καλός βασιλιάς και που ίσως δηλητηριάστηκε από την Σιρίν, στο θρόνο 446

Κραλίδη, Οι Χάζαροι, σελ. 17, όπου αναφέρεται ότι οι Χάζαροι απέκτησαν την ανεξαρτησία τους, μετά το 650 (όταν δηλ. άρχισε η τελική κινεζική έφοδος για την υποταγή των Δυτικών Τούρκων). Βλ. και Koestler, The Thirteenth Tribe, σελ. 25, Dunlop, Jewish Khazars, σελ. 31. 447 Στράτου, Το Βυζάντιον, σελ. 779-780. 448 Στο χρονικό του Tabari (I), σελ. 346, κ.έ., αναφέρονται οι Σιρόης (7 μήνες), Αρντεσίρ (για 18 μήνες), Σαρμπαράζ (40 μέρες), Pourândokht, κόρη του Χοσρόη που παρέδωσε τον τίμιο Σταυρό, Azermîdokht, δεύτερη κόρη του Χοσρόη, καθώς και οι Kesra, Khorzâd-Khosrau, Fîrouz, γιος του Mihrân, Ferroukhzâd-Khosrau (που όλοι τους εκθρονίστηκαν ή σκοτώθηκαν) και στο τέλος ο Yesdedjerd (Ισδιγέρδης).

143

ανέβηκε ο Αρδασήρ Γ΄, ο οποίος ήταν ανήλικος και δολοφονήθηκε από τον στρατηγό Σαρμπαράζ, στις 27/4/630, που πήρε για 42 μέρες την εξουσία. Μετά την δολοφονία του, επειδή δεν βρισκόταν απευθείας άρρην απόγονος, ο στρατός ανακήρυξε βασίλισσα την «Πουραντόχτ», που ο Θεοφάνης ονομάζει Βοράνη και ανατολικές πηγές Μπορ ή Boran, η οποία πέθανε το Φθινόπωρο του 631. Την διαδέχτηκε η αδερφή της Αζαρμιντόχτ (εν μέσω χάους, αφού σε διάφορες επαρχίες ανακηρύσσονταν και άλλοι βασιλείς), η οποία θανατώθηκε από Πέρση μεγιστάνα μετά από έξι μήνες. Ακολούθως, η κατάσταση παρουσιάζεται συγκεχυμένη για 6-9 μήνες. Η Περσία διαλυόταν, ενώ οι Άραβες προχωρούσαν ακάθεκτοι. Στο τέλος του 643, στο μακρινό Στάκρ, στέφθηκε βασιλιάς ο εγγονός του Χοσρόη Ισδιγέρδης Γ΄, 16 ετών, ο τελευταίος Πέρσης βασιλιάς πριν από την πτώση όλης της Περσίας στα χέρια των Αράβων449. Στη νέα δυναστειακή ιστορία των T’ang, στο σημείο όπου γίνεται λόγος για την Περσία, αναφέρεται: «Στο τέλος της δυναστείας των Sui (581-618), ο Che-hou (jabgou) kagan, των Δυτικών Τούρκων, πρόσβαλε και κατάστρεψε το βασίλειο. σκότωσε τον βασιλιά K’ou-sa-ho (Χοσρόη). Ο γιος του Che-li (Σιρόης) ανήλθε στον θρόνο. Ο Che-hou έστειλε διοικητές να τον επιβλέπουν και να τον κατευθύνουν. Μετά τον θάνατο του Σιρόη, (οι Πέρσες) δεν ήθελαν πια να είναι υποτελείς (των Τούρκων). έβαλαν στον θρόνο και ανακήρυξαν βασίλισσα την κόρη του Χοσρόη. Οι Τούρκοι σκότωσαν κι αυτήν επίσης. Ο Tan-kie, γιός του Σιρόη, βρισκόταν μέσα στη Fu-lin (Βυζάντιο), όπου είχε καταφύγει. οι άνθρωποι του βασιλείου (της Περσίας) πήγαν να τον ζητήσουν και τον ανέβασαν στον θρόνο. Αυτός ήταν ο I-ta-tche (Ardeschir). Με τον θάνατό του, ο I-se-se (Ισδεγέρδης) πήρε την εξουσία»450.

449

Στράτου, Το Βυζάντιο, σελ. 780 κ.έ. Από τη θέση αυτή, κατά την εποχή της Αραβικής επέκτασης, ο Ισδιγέρδης Γ΄ ζητά συνεχώς τη βοήθεια των Τούρκων και Κινέζων για να αντιμετωπίσει τους Άραβες, βλ. Tabari (II), στ. 2683-2684. 450 Chavannes, Documents, σελ. 171: « A la fin de (la dynastie) Soei (581-618), Che-hou (jabgou) kagan des Tou-kiue occidentaux, châtia et ruina ce royaume ; il tua le roi K’ou-sa-ho (Khosroû). Son fils, Che-li (Schîrôë),monta sur la trône. Che-hou envoya des gouverneurs le surveiller et le diriger. A la mort de Che-li (Schîrôë), (les Persans) ne voulurent plus se reconnaître sujets (des Tou-kiue) ; ils mirent sur le trône et proclamèrent reine la fille de K’ou-sa-ho (Khosroû). Les Tou-kiue la tuèrent elle aussi. Tan-kie, fils de Che-li (Schîrôë), se trouvait alors dans (le pays de) Fou-lin (Syrie) où il s’était réfugié ; les gens du royaume (de Perse) allèrent l’y chercher et le mirent sur le trône ; ce fut I-ta-tche (Ardeshir). A sa mort, I-se-se (Yezdegerd) prit le pouvoir ».

144

Το απόσπασμα αυτό αναφέρει σωστά τα ονόματα τριών βασιλέων, καθώς και το γεγονός ότι μια κόρη του Χοσρόη ανήλθε στον θρόνο (αν και δεν κρατάει την κανονική σειρά βασιλείας τους), κάνει όμως πολλά λάθη. Ο Χοσρόης και η κόρη του σκοτώθηκαν από Πέρσες και όχι από Τούρκους – ο Χοσρόης πάνω από δέκα χρόνια αργότερα και όχι στο τέλος της δυναστείας των Sui – και εκείνος που κατέφυγε στο Βυζάντιο δεν ήταν ο Αρδασίρ, αλλά ο ίδιος ο Χοσρόης, επί Μαυρικίου. Το σημείο όμως που πρέπει να επιμείνουμε περισσότερο είναι τα αναφερόμενα στην κινεζική πηγή για υποτέλεια της Περσίας στους Τούρκους. Αναφέρεται ότι το 618, ή λίγο πριν, ο Τούρκος χαγάνος Che-hou εισέβαλε και κατάστρεψε το κράτος αυτό. Κάτι παρόμοιο μνημονεύεται ότι έγινε και κατά την ηγεμονία του επόμενου χαγάνου, T’ong Che-hou kagan, στη νέα δυναστειακή ιστορία των T’ang: «προσάρτησε τους Tö-lös και υπέταξε την Po-se (Περσία) και την Ki-pin (Kapiça)»451. Ίσως εδώ πρέπει να διακρίνουμε τη διαφορά μεταξύ των Tö-lös, που ο T’ong Che-hou kagan προσάρτησε, και της Περσίας και Kapiça, τις οποίες κυρίευσε αλλά δεν προσάρτησε. Τούτο ενισχύεται κι από ένα χωρίο της δυναστειακής ιστορίας των Sui, όπου μνημονεύεται ότι οι Τούρκοι δεν μπόρεσαν να φτάσουν ώς αυτό το βασίλειο (Περσία), όμως «του επέβαλαν την κυριαρχία τους»452. Από τα παραπάνω πρέπει να οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι οι Κινέζοι πίστευαν πως για κάποιο χρονικό διάστημα, προς το τέλος της ύπαρξής της, η περσική αυτοκρατορία ήταν υποτελής στους Δυτικούς Τούρκους. Τούτο ενισχύεται και από τα αναφερόμενα για τον Σιρόη (έστειλαν διοικητές να τον επιβλέπουν και να τον κατευθύνουν) και για την μάταιη προσπάθεια των Περσών απαλλαγής από την κατάσταση αυτή με την άνοδο στον θρόνο της κόρης του Χοσρόη. Η υποτέλεια δηλ. τίθεται από τον θάνατο του Χοσρόη, επί Σιρόη, και στη συνέχεια, επί της κόρης του Χοσρόη, οπότε και οι Πέρσες προσπάθησαν μάταια να την αποτινάξουν. Πρέπει να θεωρηθεί βέβαιο ότι η παρακμή της Περσίας, άρχισε με το θάνατο του Χοσρόη, που επήλθε το 629 και που λανθασμένα η κινεζική πηγή τοποθετεί περίπου 12 χρόνια νωρίτερα και ότι ο Σιρόης ήταν διατεθειμένος να 451 452

Chavannes, Documents, σελ. 52. Chavannes, Documents, σελ. 171, σημ.1.

145

κάνει το παν για την ειρήνη. Σύμφωνα με τον Θεοφάνη, ο Σιρόης, προσπαθώντας να πάρει με το μέρος του τον αρχηγό του περσικού στρατού Gushnasp Aspadh και να γίνει βασιλιάς στην Περσία, του υποσχέθηκε, όπως είδαμε, ότι θα κλείσει ειρήνη όχι μόνο με τον βασιλιά των Ρωμαίων αλλά και με τους Τούρκους453. Ο Στράτος πιστεύει ότι πρόκειται για τους Χαζάρους454, αλλά ακόμη κι αν οι Χάζαροι δεν εγκατέλειψαν τον Ηράκλειο τη χρονική στιγμή που αναφέρει ο Θεοφάνης, αλλά λίγο αργότερα, είχαν αποχωρήσει τη στιγμή που ο Σιρόης επεδίωκε να ανέλθει στον θρόνο. Έπειτα, οι Χάζαροι ακολουθούσαν τον Ηράκλειο ως εξαρτημένοι απ’ αυτόν και δεν ήταν απαραίτητο να κάνουν οι Πέρσες ειρήνη και μ’ αυτούς, οι οποίοι, επιεπλέον όπως γνωρίζουμε, εξαρτώνταν ακόμη από τους Δυτικούς Τούρκους. Πιθανότερο λοιπόν είναι οι Τούρκοι, στους οποίους αναφέρεται ο Σιρόης, να είναι οι Δυτικοί Τούρκοι. Όπως ήδη μνημονεύσαμε παραπάνω, ο T’ong Che-hou αποδείχτηκε ο μεγαλύτερος Τούρκος κατακτητής στη Δύση: «συμπλήρωσε τις κατακτήσεις των προγενέστερων ξεπερνώντας τα όρια του Ώξου, που ο Istemi δεν είχε περάσει στην εποχή του Χοσρόη Anoûschirwan, και στο νότο έφθασε ώς την Ki-pin». Από τον Κινέζο περιηγητή Hieu-tsang, όπως ήδη αναφέραμε, μαθαίνουμε, ότι, το 630, το κράτος του έφθανε ως τον Ινδό ποταμό και ότι στο Τοχαρεστάν ήταν βασιλιάς γιος του. Επομένως στους Δυτικούς Τούρκους είναι βέβαιο ότι ανήκε η Βακτρία και δεν αποκλείεται οι Τούρκοι τη στιγμή αυτή (για την οποία, όπως είδαμε, αναφέρθηκε ότι ποτέ άλλοτε δεν ήταν τόσο δυνατοί), να επέβαλαν τους όρους τους στην παραπαίουσα Περσία455. Αυτό ίσως να ενισχύεται και από την εισβολή των Χαζάρων, ανεξάρτητα, το 630456, σε περσικό έδαφος, τη στιγμή που ο Ηράκλειος είχε σταματήσει τον πόλεμο. Η 453

Θεοφάνης, 362.2. Στράτου, Το Βυζάντιο, σελ. 576. Όπως είδαμε, ο Θεοφάνης καλεί τους Χαζάρους και Τούρκους (ο Νικηφόρος μόνο Τούρκους) 455 Βλ. και Grousset, L’Empire, σελ. 140. 456 Chavannes, Documents, σελ 255: « Nous apprenons encore par Moïse de Kaghankouts ‘que le roi du Nord tirait un impôt des fondeurs d’or et d’argent, des mineurs de fer, des pêcheurs du grand fleuve Kour ; qu’en la seconde année d’ Artachir, fils de Cavat (donc vers l’an 630), le roi des Khazirs préparent une grande invasion, envoya à l’avance de 3000 chevaux, commandés par le géneral Tchorpan-Tharkhan. Alors le général Chahvaraga (Scharbaraz) ou Khorian se déclara roi et détrôna Artachir. Il expédia contre les Khazirs 10000 hommes, collandés par Honahn, chef du bataillon des Tadjcatsi, c’est-à-dire des cavaliers turks. Les Perses furent vaincus auprés du lac de Gêgham. Pour les Huns, ils s’en allèrent à travers l’Arménie, la Géorgie et l’ Aghovanie ». 454

146

εισβολή των Χαζάρων μπορεί να μην ήταν τυχαία, αλλά να έγινε σε συνεννόηση με τους Δυτικούς Τούρκους, από τους οποίους εξαρτώνταν. Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι οι Δυτικοί Τούρκοι βρίσκονταν σε τριβές με τους Πέρσες κατά τη διάρκεια του περσοβυζαντινού πολέμου και ιδιαίτερα τα τρία τελευταία χρόνια. Η αναφορά και μόνο του Θεοφάνη για ειρήνη με τους Τούρκους το αποδεικνύει, δεδομένου ότι κι αν ακόμη δεχτούμε ότι πρόκειται για Χαζάρους, αυτοί δεν μπορούσαν να ενεργήσουν μόνοι τους, αφού εξαρτώνταν από τους Δυτικούς Τούρκους. Τέλος, αν ισχύει η άποψη ότι οι Χαζάροι έφθασαν πολύ αργότερα στην Κασπία 457 , τρείς περίπου δεκαετίες μετά τον βυζαντινοπερσικό πόλεμο, τότε είναι βέβαιο ότι έχουμε να κάνουμε μόνο με τους Δυτικούς Τούρκους, οι οποίοι, όπως είδαμε, είχαν φθάσει από πολύ νωρίς στην Κριμαία. Η άποψη αυτή, όπως είδαμε παραπάνω, είναι μάλλον υπερβολική, αν είναι όμως σωστή, η συνεργασία Βυζαντίου και Δυτικών Τούρκων είναι βέβαιη. Τα αναφερόμενα στις κινεζικές πηγές για κατάληψη της Περσίας από τους Δυτικούς Τούρκους ίσως αναφέρονται στη Βακτρία, περιοχή με ιρανικούς πληθυσμούς, που περιήλθε σε περσικά χέρια μετά τη συντριβή των Εφθαλιτών και αργότερα κυριεύθηκε από τουρκικές δυνάμεις (ενώ όπως είπαμε δεν έπαψε να αποτελεί πεδίο αντιπαράθεσης Περσών και Τούρκων), από την οποία ήταν δυνατό οι Τούρκοι να εισβάλουν στην κυρίως Περσία, σε στιγμές δύσκολες γι’ αυτήν, επιβάλλοντας τους όρους τους. Για την αναφερόμενη επικυριαρχία των Τούρκων στην Περσία και την ενθρόνιση ή θανάτωση βασιλέων της απ’ αυτούς, ίσως πρέπει να καταλήξουμε στο συμπέρασμα, όπως δέχεται και ο Chavannes (όταν λέει ότι Ηράκλειος και Dschéboukha-han συνέβαλαν έμμεσα στο θάνατο του Χοσρόη), ότι απλώς πρόκειται για έμμεσα αποτελέσματα, που προέρχονται από πίεση προς τους ευγενείς Πέρσες, οι οποίοι προέβαιναν σε δολοφονίες και αλλαγές βασιλέων, λόγω των τριβών με τους Τούρκους και, ακόμη περισσότερο, λόγω του ατυχούς πολέμου με το Βυζάντιο. Οι κινεζικές 457

Zuckerman, Khazary, σελ. 312 κ.έ., 333: “A new analysis of the sources used by Moyses supports the identification of Heraclius’ allies as Turks and eliminates the Khazars from the picture. A reexamination of another contemporary source, the Armenian Geography, suggests that the Khazars did not come enywhere close to the Caspian before 660s-670s. What is more, the country of Barsilia from which the Khazars emerged on the way to their first conquests, is shown to be located not in the interfluvium of Sulakand Terek, where it is most often situated by scholars, but about 1000 km. to the north, on the Volga, in the region of Samara Elbow.”

147

πηγές κάνουν λόγο μόνο για την τουρκική πίεση, γιατί ο πόλεμος της Περσίας με το Βυζάντιο ασφαλώς τους ήταν λιγότερο γνωστός. Ας μην ξεχνάμε ότι η ροή πληροφοριών από την Κίνα προς το Βυζάντιο και αντίστροφα, την εποχή αυτή, ήταν περιορισμένη και ο Κινέζος αυτοκράτορας της δυναστείας των Sui, Yang-ti, αν και το επεδίωξε, δεν μπόρεσε να έρθει σε επαφή με το Βυζάντιο (Fu-lin) 458 . Η επικοινωνία αποκαταστάθηκε μετά τη συντριβή της Περσίας, οπότε, το 643, φθάνει στην Κίνα και η πρώτη βυζαντινή πρεσβεία. Το πιθανότερο, λοιπόν, είναι η υποτέλεια αυτή που μνημονεύεται από τις κινεζικές πηγές να μην είναι τίποτε άλλο από καταβολή χρημάτων στους Τούρκους από τους Πέρσες. Σχετικά με το ερώτημα, αν οι Δυτικοί Τούρκοι βρίσκονταν σε συνεννόηση με τους Βυζαντινούς, όπως μερικές δεκαετίες πριν, επί Ιουστίνου και Istemi, θα μπορούσε να πει κανείς, ότι, αφού οι Χάζαροι εξαρτώνταν την εποχή αυτή από τους Δυτικούς Τούρκους, δεν μπορούσε παρά να ήταν ενημερωμένοι, οπότε και οι τελευταίοι ενεργούσαν για λογαριασμό τους εναντίον του κοινού εχθρού, από την ανατολή. Από την άλλη πλευρά, η εμφάνιση των Χαζάρων μόνο στην τρίτη φάση των πολεμικών επιχειρήσεων, όταν ο Ηράκλειος είχε κερδίσει ήδη αρκετές νίκες, μάλλον δείχνει ότι η συμμετοχή τους ήταν αποτέλεσμα παγκόσμιας κινητοποίησης που επέφερε ο τρομερός βυζαντινοπερσικός πόλεμος μετά την κατάληψη τεραστίων τμημάτων βυζαντινού εδάφους στην Ανατολή από τους Πέρσες και

την

διατάραξη της ώς τότε ισορροπίας. Σε μια παγκόσμια κινητοποίηση βέβαια τον πρώτο λόγο τον είχαν οι Δυτικοί Τούρκοι όχι οι υποτελείς τους Χάζαροι. Τα παραπάνω ενισχύονται και από τη συμμετοχή σ’αυτό τον υπέρτατο αγώνα, της τέταρτης μεγάλης δύναμης του ευρασιατικού χώρου, των Αβάρων, με την πολιορκία της βυζαντινής πρωτεύουσας, σε συνεννόηση με τους Πέρσες459. Είτε η συνεννόηση αυτή έγινε αφότου οι Πέρσες κατάλαβαν ότι οι Βυζαντινοί έρχονταν σε επαφή με τους Χαζάρους, είτε ανεξάρτητα και πριν απ’ αυτό, που είναι και το πιθανότερο (είναι πολύ πιθανό οι Πέρσες να είχαν 458

Hirth, China, σελ. 55. Chen, Μελέτη, σελ. 71. Βλ. και Κορδώση, Πρεσβείες, σελ 143, όπου αναφέρεται ότι πιθανότητα η Περσία να εμπόδιζε τις σχέσεις με το Βυζάντιο. 459 Δεν αποκλείεται οι Τούρκοι να κινητοποιήθηκαν αμέσως μετά την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από τους Αβάρους, βλέποντας ότι κινδύνευε ο δυτικός σύμμαχός τους από τους κοινούς εχθρούς, Πέρσες και Αβάρους (Ουαρχωνίτες).

148

συνεννοηθεί με τους Αβάρους και το 622, όταν ο Ηράκλειος αναγκάστηκε να γυρίσει από το περσικό μέτωπο), πρέπει να θεωρηθεί βέβαιο ότι η αβαρική συμμετοχή θα συμπαρέσυρε και τους Τούρκους (όπως και το αντίθετο, ότι η τουρκική συμμετοχή θα συμπαρέσυρε τους Αβάρους, μιας κι οι Πέρσες δεν θα έμεναν αδρανείς), αφού το ζητούμενο ήταν, για την κάθε πλευρά, να βάλει τον αντίπαλο στη μέση, τακτική που είχε αρχίσει με τις τουρκοβυζαντινές συνεννοήσεις επί Ιουστίνου Β΄. Εξάλλου, αυτή η διπλή συμμαχία των αντιπάλων ήταν και η φυσικότερη. Οι Τούρκοι ήταν αντίπαλοι με τους Πέρσες και μισούσαν τους Αβάρους, ενώ συνεργάστηκαν με τους Βυζαντινούς, άσχετα αν επί Τούρξανθου η συνεργασία διακόπηκε για λίγο. Οι Πέρσες ήταν αντίπαλοι με τους Βυζαντινούς και τους Τούρκους, ενώ δεν είχαν διαφορές με Αβάρους (και πρέπει να τους έβλεπαν με καλό μάτι, αφού ήταν εχθροί των εχθρών τους), οι Βυζαντινοί ήταν εχθροί όχι μόνο με τους Πέρσες (τώρα μάλιστα περισσότερο γιατί είχαν καταληφθεί σημαντικές επαρχίες του Βυζαντίου) αλλά και με τους Αβάρους, που δεν εμπιστεύονταν καθόλου. Αλλά και οι Άβαροι ευχαρίστως θα συνέπρατταν με τους Πέρσες εναντίον του Βυζαντίου, όχι μόνο γιατί είχαν διαφορές, από τη στιγμή που βρέθηκαν στα βόρεια σύνορά του, αλλά και γιατί οι Βυζαντινοί συνεργάζονταν με τους μισητούς Τούρκους, οι οποίοι ήταν αιτία της καταστροφής τους και φυγής προς την δύση (βλ. παραπάνω). Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι οι συμμαχίες που έγιναν ήταν οι φυσικότερες, στον ευρασιατικό χώρο και συνεπλάκησαν οι μεγαλύτερες δυνάμεις, εκτός από την Κίνα, που την εποχή αυτή δεν είχε γίνει ακόμη κυρία της Κεντρικής Ασίας και οι Τούρκοι είχαν ακόμη την πρωτοβουλία εκεί. Δεν πρέπει να μας εκπλήσσει η σχεδόν παγκόσμια συμμετοχή στον βυζαντινοπερσικό αγώνα. Ακόμη και λαοί που δεν συμμετείχαν ήταν ενημερωμένοι και γνώριζαν καλά τις επιπτώσεις που θα είχε αυτή η αντιπαράθεση. Έτσι, ο υπέρτατος αγώνας του Ηρακλείου έκανε εντύπωση όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά και στους Ινδούς, οι οποίοι έστειλαν στον Ηράκλειο «συχαρητήρια» για την νίκη του επί των Περσών και πλούσια δώρα 460 . Ο χωρισμός μεγάλου τμήματος του τότε γνωστού κόσμου σε 460

Θεοφάνης, σελ. 814: «…margari¿taj kaiì li¿qouj τους Ινδούς της Ερυθράς ή της σημερινής Ινδίας.

timi¿ouj i¸kanou/j».

Είναι άγνωστο αν πρόκειται για

149

συνασπισμούς, γίνεται φανερός και από τη μετανάστευση των φύλων που ο Θεοφύλακτος Σιμοκάττης ονομάζει Ταρνιάχ και Κοτζαγήροι, οι οποίοι νιώθωντας ανασφαλείς, επειδή προέρχονταν από την ίδια φυλετική ομάδα των Αβάρων (ή Ψευδαβάρων), τους Ουάρ και Χουνί, κατέφυγαν στην Ευρώπη, στον χαγάνο των Αβάρων, αφού ξέφυγαν από περιοχή που ήλεγχαν οι Τούρκοι 461 . Μ’ αυτή τη λογική μάλλον πρέπει να είναι σωστή και η πληροφορία του Νικηφόρου για εξέγερση των Βουλγάρων υπό τον Κούβρατο, κατά των Αβάρων, καθώς και η άποψη ότι αυτή πρέπει να έγινε με βυζαντινή ενθάρρυνση στα πλαίσια τις επιπλέον εξασθένισης της αβαρικής δύναμης. Την παραπάνω αυτή άποψη, δηλαδή μιας γενικευμένης σύρραξης σε παγκόσμιο επίπεδο που είχε συμπαρασύρει, άμεσα ή έμμεσα, όλες τις δυνάμεις του τότε γνωστού κόσμου, από Δύση μέχρι Ανατολή και από Βορρά προς Νότο, υποστηρίζει στην πιο ακραία της μορφή ο Гумилев. Δεν διστάζει να μιλήσει μάλιστα για τη σύμπηξη δύο αντίπαλων συνασπισμών που διέτρεχαν την Ευρασία: ο ένας συνασπισμός ήταν αυτός των Ανατολικών Τούρκων με τους Πέρσες και τους Αβάρους, ενώ ο άλλος ήταν αυτός των Κινέζων με τους Δυτικούς Τούρκους και τους Βυζαντινούς462. Υποστηρίζει μάλιστα ότι αυτοί οι συνασπισμοί ήταν άμεσο αποτέλεσμα έντονων διπλωματικών επαφών ανάμεσα σε όλα τα ενδιαφερόμενα μέλη463. Κάτι τέτοιο δεν μπορούμε να το δεχτούμε 461

Θεοφύλακτος Σιμοκάττης, σελ. 260, όπου αναφέρεται ότι και οι Ζαβενδέρ προέρχονται από την ίδια φυλή. Υπολογίζει σε 10000 αυτούς που βρήκαν καταφύγιο στους Αβάρους της Ευρώπης. 462 Гумилев, Тюрки, σελ. 202: «Для западнотюркютских ханов оставились неразрешенными две внешнеполитические проблемы: нужно было покорить аваров и пробить сквозь Иран дорогу для караванов с шелком. Собственных сил им для этого не хватало, но их естествинным союзником в обоих случаях была Византия, которую в это время громили персы». (Για τους χάνους των Δυτικών Τούρκων έμειναν δύο άλυτα προβλήματα εξωτερικής πολιτικής: Ήταν απαραίτητο να διαλύσουν τους Αβάρους και να κρατήσουν τον δρόμο ανοιχτό μέσω της Περσίας για τα καραβάνια του εμπορίου μεταξιού. Δεν είχαν τις απαραίτητες δυνάμεις για αυτό, αλλά ο μοναδικός τους σύμμαχος και στις δύο περιπτώσεις ήταν το Βυζάντιο, το οποίο εκείνη την περίοδο κατέστρεφαν οι Πέρσες). Με την σύναψη της συμμαχίας μεταξύ Βυζαντινών και Χαζάρων το 625-626, οι Δυτικοί Τούρκοι εισέρχονται στον Βυζαντινοπερσικό πόλεμο στο πλευρό του Βυζαντίου φέρνοντας ταυτόχρονα τις φιλικές-συμμαχικές σχέσεις τους με την Κίνα καθώς και τις εχθρικές σχέσεις με το χανάτο των Ανατολικών Τούρκων, βλ. Гумилев, Тюрки, σελ. 204: «Таким образом, Западнотюркютский каганат втянулся в борбу Византии и Ирана, продалжая вместе с тем дружественные отношения с Китаем и, следовательно, враждебные с Восточнотюркютским каганатом. Цепь вражды замкнулась; создались две грандиозные коалиции: с одной стороны, Китай, Западнотюркютский каганат и Византийская империя, а с другой – Восточнотюркютский каганат, Иран и держава аваров». 463 Гумилев, Тюрки, σελ. 204: «Возникает вопрос: были ли эти коалиции действительно плодом дипломатических переговоров или здесь имеют место военные выступления государств, просто совпадающие во времени? Подобно ситуации 589 г., тут наблюдается определенная связь между всеми членами обеих коалиций. Персы и авары были связаны военным союзом. Византия заключила союзный договор с наместником Западнотюркютского хана. Союз

150

χωρίς μεγάλες επιφυλάξεις, εξαιτίας της απουσίας μαρτυριών που να αποδεικνύουν την ύπαρξή τους. Είμαστε βέβαιοι ότι το Βυζάντιο δεν είχε ακόμη επικοινωνία με την Κίνα. Όπως ήδη αναφέραμε τα κινεζικά χρονικά αναφέρουν ρητώς ότι ο Yangti απέτυχε να έρθει σε επαφή με το Βυζάντιο. Έτσι η πρώτη επαφή του βασιλιά του Βυζαντίου (με το όνομα πια Fu-lin και όχι Ta-ch’in) έγινε το 643 464 . Πρέπει να θεωρηθεί βέβαιο ότι η Κίνα έμεινε αυτή την εποχή έξω από τον ευρύτερο συνασπισμό. Μόνο μετά την ίδρυση του προτεκτοράτου στην Κεντρική Ασία, με την κατάληψη των κρατών-οάσεων του δρόμου του μεταξιού και την υποταγή των Δυτικών Τούρκων, η Κίνα συμμετείχε στα Западнотюркютских ханов Шегуя и Тун-джабгу с Китаем, сначала Суйским, а после Танским, официально зафиксирован в китайских хрониках. Остается открытным вопрос о связи Византии с Китаем и Ирана с Восточными тюркютами. Документов, удостоверяющих такую связь, нет, но это reductio ad silentium, в логике недопустимое. Иран сносился с Дальним Востоком и до этого и после. По этому гораздо правдоподобнее предположить наличие дипломатических связей между Восточнотюркютским каганатом и Ираном в 20-е годы VII в., чем их отсуствие. К сожалению, арабское завоевание уничтожило сасанидские архивы, а китайцы могли не знать о секретной дипломатии их врагов. Что же касается связь между Византией и Китаем, то только ее наличие объяснает сепаратный мир Ираклия с наследником Хосроя Парвиза, Кавадом Широе, – мир, странным образом совподающий с последней активизацией восточных тюркютов. В сдучае успеха восточные тюркюти ударили бы на западных и лишили бы Ираклия единственного союзника в борьбе с Ираном. Вместе с тем победоносные действия западных тюркютов в Азербайджане были известны китайцам. Вероятно, согдийские купцы, постоянно передвигавшиеся между Востоком и Западом, своевременно оповещали своих союзников о всех перипетиах войны» (Εγείρεται το ερώτημα: ήταν αυτοί οι συνασπισμοί πραγματικά καρπός διπλωματικών επαφών ή έλαβαν χώρα εδώ πολεμικές δραστηριότητες κρατών, που απλά συνέπεσαν στον χρόνο; Όπως και στην περίπτωση του 589, τα πάντα εξαρτώνται από τον καθορισμό των σχέσεων μεταξύ των μερών κάθε συνασπισμού. Οι Πέρσες και οι Άβαροι είχαν συνάψει συμμαχία. Το Βυζάντιο είχε συνάψει συμμαχία με τον αντιπρόσωπο του χάνου των Δυτικών Τούρκων.Υπήρχε και η συμμαχία των χάνων των Δυτικών Τούρκων She-koei και T’ung Yabgou με τους Κινέζους, αρχικά με τους Sui και στη συνέχεια με τους T’ang, επίσημως καταγεγραμμένη στα κινεζικά χρονικά. Απομένει ανοικτό το ερώτημα του σχέσεων του Βυζαντίου με την Κίνα και του Ιράν με τους Ανατολικούς Τούρκους. Γραπτά που να επιβεβαιώνουν σχέσεις δεν υπάρχουν αλλά κάτι τέτοιο είναι reductio ad silentium(σ.τ.σ. δηλ. συνεπάγεται). Το Ιράν επικοινωνούσε με την Άπω Ανατολή και μέχρι τότε αλλά και μετά. Γι’αυτό είναι πιθανότερο να υποθέσουμε ύπαρξη διπλωματικών σχέσεων μεταξύ Ανατολικού χανάτου και Ιράν από τη δεύτερη δεκαετία του 7ου αιώνα, παρά την απουσία τους. Δυστυχώς η αραβική κατάκτηση κατέστρεψε τα αρχεία των σασσανιδών και οι Κινέζοι μπορεί να μην ήξεραν τις μυστικές διπλωματικές επαφές των εχθρών τους (σημ. τ.σ. σύμφωνα με τον Άραβα συγγραφέα του 11ου αιώνα Biruni, οι Άραβες κατακτητές, ειδικά ο Qutaiba, εξολοθρευσε τους ιερείς στην Περσία, Σογδιανή και Χορεσμία μαζί με τα έργα τους, βλ. Barthold, W.: Turkestan down to the Mongol Invasion, Oxford University Press, Oxford, 1928, σελ. 1). Αυτό που δείχνει τη σχέση μεταξύ Βυζαντίου και Κίνας, είναι το γεγονός πως μόνο η ύπαρξη επαφών εξηγεί την ξεχωριστή ειρήνη που έκλεισε ο Ηράκλειος με τον διάδοχο του Χοσρόη Parwiz, Καβάδη Σιρόη, - μια ειρήνη που κατά περίεργο τρόπο συνέπεσε με την τελευταία δραστηριότητα των Ανατολικών Τούρκων. Σε περίπτωση επιτυχίας οι Ανατολικοί Τούρκοι θα χτυπούσαν τους Δυτικούς Τούρκους και θα στερούσαν τον Ηράκλειο από τον μοναδικό του σύμμαχο στον πόλεμο με το Ιράν. Εκτός αυτού, οι νικηφόρες επιχειρήσεις των Δυτικών Τούρκων ήταν γνωστές στους Κινέζους. Πιθανώς, οι Σόγδιοι έμποροι που συνεχώς πηγαινοέρχονταν μεταξύ Ανατολής και Δύσης κάποιες φορές πληροφορούσαν τους συμμάχους τους για τις εξελίξεις του πολέμου.) 464 Hirth, China, σελ. 55. Chen, Μελέτη, σελ. 71.

151

τεκταινόμενα παγκοσμίως. Ο λόγος ήταν η αραβική επέκταση, κάτι που προϋπέθετε συνεννόηση με τη δυτική δύναμη, το Βυζάντιο, αφού τώρα οι Άραβες απειλούσαν την ηγεμονία της Κίνας στην Κεντρική Ασία και το Βυζάντιο ήταν σε θέση να πλήξη τους Άραβες από τη Δύση465. Το ίδιο πρέπει να ισχύει και για τους Ανατολικούς Τούρκους. Είναι μάλλον απίθανο να έρχονταν σε επαφή με την Περσία, για να πλήξουν τους Δυτικούς Τούρκους. Ας μην ξεχνάμε επιλέον ότι οι Τούρκοι ποτέ δεν θα υποστήριζαν συνασπισμό στον οποίο θα συμμετείχαν και οι μισητοί τους Ουαρχωνίτες (Άβαροι). Εξάλλου, όπως είπαμε, τις πρωτοβουλίες για ένα παγκόσμιο συνασπισμό της εποχής, από το Βυζάντιο ώς την Κίνα, μπορούσε να πάρει μόνο εκείνη η κεντρασιατική δύναμη που κατείχε τα εδάφη απ’όπου περνούσαν οι δρόμοι του μεταξιού. Όμως δεν αρκούσε μόνο αυτό. έπρεπε να υπήρχαν οι προϋποθέσεις για τη δημιουργία του συνασπισμού. Την δεκαετία του 620-630, η δύναμη αυτή ήταν οι Δυτικοί Τούρκοι, όμως αυτοί δεν ήταν σε θέση να κινητοποιήσουν κυρίως την Κίνα, η οποία δεν είχε ακόμη συμφέροντα στην Κεντρική Ασία και φυσικά ποτέ δεν θα ήθελε τόσο ενισχυμένους τους Δυτικούς Τούρκους σε βάρος των Ανατολικών. Από την άλλη πλευρά, οι τύχες του Βυζαντίου δεν ενδιέφεραν ιδιαιτέρως την Κίνα, ειδικά όταν το πρώτο απειλούνταν από μια δύναμη (όπως η Περσία) που δεν απειλούσε την ίδια. Έτσι, οι Δυτικοί Τούρκοι εκείνη την εποχή μπορούσαν να δρούν ξεχωριστά ή στο ανατολικό περιφερειακό υποσύστημα (με Κίνα, Ανατολικούς Τούρκους και Θιβέτ) ή στο Δυτικό (με Περσία, Βυζάντιο και Αβάρους). ε) Παρακμή και υποταγή των Δυτικών Τούρκων. Η Κίνα ηγετική δύναμη της Κεντρική Ασίας, σε σχέση και με τη θέση των μεγάλων δυνάμεων στο παγκόσμιο σκηνικό. Μετά τον θάνατο του T’ong Che-hou χαγάνος έγινε ο Mo-ho-tu (Moho-tou K’iu-li Se-p’i ή Bagatour), με ενέργειες του οποίου ο προηγούμενος χαγάνος είχε χάσει τη ζωή του και ο οποίος έστειλε πρεσβεία στην Κίνα με

465

Κορδώση, Η Κίνα των T’ang, σελ. 46 κ.έ.

152

δώρα466. Ο τουρκικός πληθυσμός, όμως, δεν υποτάχθηκε σ’ αυτόν και διάλεξε για χαγάνο τον Τie-li, γιο του T’ong Che-hou, που πήρε το όνομα Se Che-hou (I-p’i-po-lo Se Che-hou). Κατά το παλαιό χρονικό των T’ang και οι δύο χαγάνοι ζήτησαν νύφη από την Κίνα (κατά το νέο χρονικό των T’ang μόνο ο Mo-ho-tou), ο Κινέζος αυτοκράτορας όμως δεν συμφώνησε, με την αιτιολογία ότι οι Τούρκοι βρίσκονταν σε εμφύλιο467. Πράγματι, στις περιοχές της τουρκικής επικράτειας, όπου δέσποζε ο Tou-lou Kagan), έγινε κίνημα εναντίον του Mo-ho-tou και ο λαός δήλωσε υποταγή στον Se Che-hou. Ο Mo-ho-tou κατέφυγε στα Αλτάϊα, όπου και θανατώθηκε από τον Tou-lou. Τώρα ο τίτλος του Μεγάλου Χαγάνου δόθηκε στον Se Che-hou, ο οποίος υπέταξε τους Tölös, αλλά ήταν πολύ σκληρός και καταδίωξε πολλούς ευγενείς, μεταξύ των οποίων τον Ni-chou. Έτσι έγινε ξανά επανάσταση και ο Se Che-hou αναγκάστηκε να καταφύγει στην Σογδιανή, όπου πέθανε από λύπη468. Οι Τούρκοι έδωσαν την εξουσία στον Ni-chou (επίσης και Ta-tou kagan), ο οποίος το 633 έστειλε πρεσβεία στην Κίνα για να υποταχθεί. Πέθανε το επόμενο έτος, 634, και χαγάνος έγινε ο Tie-li-che, ο οποίος ζήτησε επίσης νύφη από την Κίνα αλλά ο Κινέζος αυτοκράτορας δεν το ενέκρινε 469 . Οι Κινέζοι ευρισκόμενοι τώρα σε πλεονεκτική θέση, αρνούνταν ό,τι παλιότερα επεδίωκαν μόνοι τους, μολονότι οι Τούρκοι τους βοηθούσαν στην υποταγή αλλόφυλων περιοχών, όπως έγινε το 634, όταν οι Κινέζοι με τη βοήθεια των τουρκικών φύλων Ch’i-pi (Tölös) και Tanguts εκστράτευσαν εναντίον των Aza470. Επί Tie-li-che πραγματοποιήθηκε και η διαίρεση των Τούρκων, που χωρίζονταν σε δέκα φυλές (On Ok – Dix Flèches). Οι Δυτικοί Τούρκοι δεν αποτελούσαν ομοιογενές έθνος αλλά ήταν χωρισμένοι σε δύο ομάδες. Τα πέντε φύλα, δυτικά της λίμνης Issyk-Koul, οι Nou-che-pi, και τα υπόλοιπα πέντε ανατολικά της, οι Tou-lou. Έτσι τώρα, χωρίστηκαν οριστικά 471 . Παρά το 466

Chavannes, Documents, σελ. 53. Chavannes, Documents, σελ. 26,54. 468 Chavannes, Documents, σελ. 27,54. 469 Chavannes, Documents, σελ. 27,54. Κατά τη νέα δυναστειακή ιστορία των T’ang (σελ. 55), σε μια μόνο χρονιά, ο Τούρκος χαγάνος έστειλε τρείς φορές πρεσβεία στην Κίνα, προσφέροντας δώρα. 470 Beckwith, The Tibetan Empire, σελ. 21. 471 Christian, A History, σελ 261. Chavannes, Documents, σελ. 27, 56: « Le kagan divisa son royaume en dix tribus ; chaque tribu avait un homme qui la commandait et à qui on remettait une flèche ; le nom 467

153

γεγονός ότι ο Tie-li-che στην αρχή αντιμετώπισε επαναστάσεις ανταπαιτητών της εξουσίας, επιτυχώς, τελικά, το 638 οι Τούρκοι ήταν χωρισμένοι στα δύο: στη μια πλευρά, τη δυτική, ο Tie-li-che και στην άλλη, την ανατολική, όπου τα πέντε φύλα των Tou-lou, ο χαγάνος που έφερε το ίδιο όνομα (Tou-lou), όνομα που, καθώς φαίνεται, συναντάται συχνά στους Τούρκους, αν δεν υπάρχουν λάθη στα κινεζικά χρονικά. Την ίδια χρονιά, οι Κινέζοι υπέταξαν τους Tanguts472. Το 639 ο Tie-li-che πέθανε στη Ferghana, όπου αποσύρθηκε, κατόπιν εχθρικών ενεργειών του Tou-lou, που ήταν χαγάνος στα ομώνυμα τουρκικά φύλα. Τον διαδέχτηκε ο αδελφός του Che-hou (I-p’i Cha-po-lo Che-hou kagan), ο οποίος έστειλε πρεσβεία στην Κίνα, στέλνοντας φόρο υποτέλειας. Το ίδιο έκανε και ο Tou-lou, στον οποίο ο Κινέζος αυτοκράτορας έδωσε πολλούς τίτλους473. Οι δύο χαγάνοι των Δυτικών Τούρκων, Tou-lou και Che-hou είχαν μεταξύ τους έχθρα, την οποία συνέχισαν, παρά τις συμβουλές του Κινέζου αυτοκράτορα, ο οποίος είχε την ικανοποίηση να κάνει τον διαιτητή 474 . Οι Κινέζοι γνώριζαν να χρησιμοποιούν βαρβάρους εναντίον βαρβάρων, στήριζαν τον Cha-po-lo Che-hou (She-po-lo Yeh-hu ή Işbara yabghu qagan)475, ο Toulou, όμως, έγινε πολύ ισχυρός, έστειλε στρατό στην Τασκένδη, πολέμησε τον Che-hou, τον σκότωσε και πήρε το βασίλειό του. Στη συνέχεια, όντας ο μοναδικός χαγάνος, λεηλάτησε το Τοχαρεστάν και τόλμησε να προσβάλει τις στρατιωτικές μονάδες των Κινέζων στο Ha-mi. To 642 νικήθηκε από τα κινεζικά στρατεύματα

476

, αλλά συνέχισε να δημιουργεί προβλήματα,

(de ces dix hommes) était les dix chad ; on les appelait aussi des dix flèches ; ils étaient divisés en (sections) de gauche et de droite ; à gauche étaint les cinq tribus de Tou-lou pour qui on avait institué cinq grands tch’ouo (tchour) ; ils résidaient à l’est de Soei-che (Tokmak) ; a droite étaient les cinq tribus Nou-che-pi pour qui on avait institué cinq grands se-kin ; ils résidaient à l’ouest de Soei-che (Tokmak). Postérieurement, on appela une flèche une tribu et le nom (de ce peuple fut) les tribus des dix noms de famille ». Wechsler, “T’ai-tsung”, σελ. 244. 472 Beckwith, The Tibetan Empire, σελ. 22. 473 Chavannes, Documents, σελ. 30. 474 Chavannes, Documents, σελ. 57. 475 Wechsler, “T’ai-tsung”, σελ. 224. 476 Chavannes, Documents, σελ. 30-31, 57: « En ce temps, les soldats de Tou-lou étaint devenus peu à peu piussants ; à plusieurs reprises ils en vivrent aux mains avec Cha-po-lo che-hou (jabgou). Il se trouva que des ambassadeurs des deux kagan arrivèrent en même temps (à la cour) ; l’empereur leur donna des instructions relatives à la sincérité et à la bonne harmonie et ordonna à chucun d’eux de cesser les hostilités. Tou-lou ne voulait pas obéir ; il envoya le t’ou-t’oen (toudoun) du royaume de Che (Tachkend) attaquer Che-hou (jabgou) kagan ; il le tua et annexa son royaume. Les Nou-che-pi ne lui étaient pas soumis ; ils se révoltèrent et le quittèrent. Tou-lou attaqua encore le T’ou-ho-lo (Tokharestan) et s’en empara. Alors il vint ravager l’arrondissement de I (Hami) ;

154

πολεμώντας στη Σογδιανή στην Τασκένδη και αλλού. Οι Τούρκοι, ιδιαίτερα οι Nou-che-pi, δεν τον ήθελαν για ηγεμόνα τους κι έτσι επαναστάτησαν και ήρθαν σε επαφή με τους Κινέζους, που πρόβαλαν ώς χαγάνο τον Che Koei (Ip’i Che Koei kagan) 477 . Ο Che-Koei επιτέθηκε στον Tou-lou (ο οποίος κατέφυγε στο Τοχαρεστάν), ελευθέρωσε τους Κινέζους πρέσβεις, που κρατούσε για πολύ καιρό ο Tou-lou, και έστειλε πρεσβεία στην κινεζική αυλή, κομίζοντας φόρο υποτέλειας και αίτηση για γάμο με Κινέζα πριγκίπισσα, αλλά ο Κινέζος αυτοκράτορας, σε αντάλλαγμα, του ζήτησε πέντε μικρά βασίλειαοάσεις στην Κεντρική Ασία478. Οι Κινέζοι στο μεταξύ, είχαν εκμεταλλευτεί την αντιπαλότητα των δύο ομάδων των Δυτικών Τούρκων για να οικειοποιηθούν όσα εδάφη κατείχαν οι τελευταίοι στην περιφέρεια του Tarim, απ’ όπου περνούσαν δύο βραχίονες του δρόμου του μεταξιού. Έτσι το 640 κατέλαβαν το Kao-tch’ang (Tourfan) και το 644 το Yen-ki (Karachar). Συνεργάστηκαν με τους Ουϊγούρους479 εναντίον των

le protecteur du Ngan-si, Kouo Hiao-k’o, sortant de Ou-kou avec deux mille hommes de cavalerie légère, vint s’opposer à lui, l’attaqua et le battit. Tou-lou se servit des soldats (des tribus) Tch’ou-yue et Tch’ou-mi poue assiéger (la ville de) T’ien-chan, mais il ne fut pas vainqueur. (Kouo) Hiao-k’o poursuivit les fuyards ; il s’empara de la ville du se-kin des Tch’ou-yue et arriva jusqu’à la montagne Ngo-souo ; il coupa plus de mille têtes, soumit la tribu des Tch’ou-mi et s’en revint ». Grousset, L’Empire, σελ. 142. 477 Chavannes, Documents, σελ. 31-58: « Tou-lou kagan avait un naturel violent et arrogant ; il retint les ambassadeurs (chinois), Yuen Hiao-yeou et ses collègues, et ne les renvoya pas ; il leur tint ces paroles déraisonables : ‘J’ai entendu dire que le Fils du Ciel de (la dynastie) T’ang était puissant à la guerre. Je vais aller châtier le K’ang-kiu (Sogdiane) : vous autres vous verrez si je suis ou non l’égal du Fils du Ciel’. Alors, emmenant avec lui (les ambassadeurs), il attaqua le K’ang-kiu (Sogdiane) ; passant par le royaume de Mi (à 100 li au sud de Samarquand), il l’attaqua à l’improviste et le vainquit ; il chargea de liens et fit prisonniers ses habitants ; il prit de butin et des captifs et n’en donna rien à ses subordonnés. Son général, Ni-chou tch’ouo (tchour) en fut irrité et s’empara de force (de sa part de butin) ; Tou-lou le décapita pour faire un exemple. Un général de Ni-chou tch’ouo (tchour), Hou-louou, attaqua par surprise avec ses soldats Tou-lou kagan et lui tua beaucoup de monde ; le royaume fut fort troublé. (Tou-lou) se disposa à aller se mettre en lieu sûr dans le T’ou-ho-lo (Tokharestan) : ses principaux ministres l’engagérent à revenir dans son royaume. Il ne leur obéit pas ; se mettant à la tête des siens, il partit et traversa la rivier Che ; quand il atteignit le royaume de Che (Tachkend), ceux de son entourage avaient disparu ou l’avaient quitté presque entièrement ; alors il se mit à l’abri dans la ville de la K’o-ho-toen (Katoun) ; il sortit à la légère pour rassembler les révoltés et les fugitifs. A-si-ki k’iue se-kin se tourna contre lui et l’attaqua ; Tou-lou, battu, s’empara par surprise de la ville barbare (hou) de Pe-choei et s’y établit. Les Nou-che-pi ne voulaient pas que Tou-lou fût kagan ; ils envoyèrent un ambassadeur au palais impérial pour demander qu’on fit une nomination. L’ empereur envoya le t’ong-che-cho-jen Wen Ou-yn, porteur d’un édit scellé, choisir, d’accord avec les principaux ministres du royaume, un homme sage parmi les fils ou petits fils des kagans des Tou-kiue et lui remettre (cet édit) ; on donna alors le pouvoir au fils de I-k’iu-li-che i-p’i Kagan ». 478 Wechsler, “T’ai-tsung”, σελ. 224. 479 Το 646 οι Ουιγγούροι (Hoei-lo) έστειλαν πρεσβεία στην Κίνα προσφέροντας φόρο υποτέλειας, Chavannes, Documents, σελ. 90: « …à cause de la gloire qu’ils acquise en battant les sie-yen-t’o (Syr Tardouch), on offrit (à ces envoyés) un banquet dans un salle du palais. »

155

Syr-Tardouch και στη συνέχεια κατέλαβαν τα Κoutcha480, Khotan, Kachgar, Kougiar, Tach-Kourgan, που οι Τούρκοι δεν παραχώρησαν στους Κινέζους, όταν οι τελευταίοι τα είχαν ζητήσει (ως αντάλλαγμα για την Κινέζα πριγκίπισσα που θα έδιναν στον Che Kouei). Την εποχή αυτή εμφανίστηκε όμως ανταπαιτητής του τουρκικού χαγανάτου ο Hou-lou, που επαναστάτησε και οικειοποιήθηκε ένα τμήμα του στρατού του Che Kouei. Ο Che Kouei έστειλε στρατό να τον κυνηγήσει και να τον παρενοχλεί και ο Hou-lou, το 648, κατέφυγε στην Κίνα, μαζί με τον λαό του, που αποτελούνταν από τρείς φυλές , όπου του παραχωρήθηκαν από την κινεζική αυλή πολλοί τίτλοι481. Όταν το 649 πέθανε ο T’ai-tsung, οι οάσεις του δρόμου του μεταξιού είχαν πέσει στα χέρια των Κινέζων και οι Δυτικοί Τούρκοι είχαν εξασθενήσει περισσότερο482. Ο διάδοχος του T’ai-tsong, Kao-tsong, (657-683), συνέχισε και αποτελείωσε το έργο του πατέρα του. Όταν πέθανε ο T’ai-tsong, ο χαγάνος Hou-lou, των φυλών Tou-lou, επαναστάτησε και το 651 κατέφυγε στη Δύση, όπου προηγουμένως είχε φτάσει ο γιός του. Οι Κινέζοι επιχείρησαν να τον προσβάλουν βασιζόμενοι στις άλλες πέντε φυλές, τους Nou-che-pi, αλλά, αποτέλεσμα ήταν ο Hou-lou να αναλάβει την εξουσία και των δέκα φυλών483. Οι Κινέζοι, άρχισαν λοιπόν επανειλημμένα να εισβάλλουν στα εδάφη τους. Το 652 και 656, με την βοήθεια των Ουιγούρων, νίκησαν τα τουρκικά φύλα Tch’ou-yue, Καρλούκ και Chou-ni-che. Τέλος το 657 και πάλι με την βοήθεια των Ουιγούρων εκστράτευσαν εναντίον του ίδιου του Ho-lou, τον οποίο και

480

Στην κατάληψη του Koutcha συνέβαλε και ο A-che-na Cho-oul, δεύτερος γιος του Tch’ou-lo kagan, που το 636, μετά από ήττα που υπέστη από τους Tardouch, μαζί με 10.000 στρατιώτες, που του είχαν απομείνει, κατέφυγαν στην Κίνα , όπου του έδωσαν τίτλους και πριγκίπισσα σύζυγο. Ακολούθησε τον T’ai-tsung στην εκστρατεία του κατά του Leao-tong και συμβούλεψε τον βασιλιά του Κhotan να προσέλθει στην κινεζική αυλή και να δηλώσει υποτέλεια, Chavannes, Documents, σελ. 175-178). 481 Chavannes, Documents, σελ. 32, 33, 59, 60. 482 Για την κατάληψη των οάσεων, βλ. Wechsler, “T’ai-tsung”, σελ. 224 κ.έ. 483 Ο Hou-lou στην Κίνα αύξησε μυστικά τους ανθρώπους του και όταν πέθανε ο T’ai-tsong σχεδίαζε να πάρει το Tourfan και το Goutchen. Φθάνοντας στη Δύση πήρε τις χώρες του Tou-lou, ο οποίος πέθανε το 653 και του οποίου ο γιος επιτέθηκε και νίκησε τον Hou-lou, βοηθώντας έτσι τους Κινέζους.Twitchett-Wechsler, Kao-tsung, σελ. 279: “At the time of To-lu’s fall from power, one of his subordinates, A-shih-na Ho-lu, fled to China, where he was appointed a general in the Chinese army, and made governor-general of a prefecture in Lungyu (Kansu). As soon as Ho-lu heard of T’ai-tsung’s death, however, he rebelled against the T’ang, anvaded I-p’i she-kuei’s territory to the west, and overthrough him. Proclaiming himself Sha-po-lo Qaghan (reign 651-7) he then went on to reunite the Western Turksih empire under his own rule. Within a short time he was in control of the whole Tarim basin, and of a vast territory stretching beyond the Pamirs to the borders of Persia.”

156

νίκησαν βόρεια του Ili484. «Ο Τούρκος χαγάνος κατευθύνθηκε προς την Δύση, φθάνοντας πέρα από τον Talas, ελπίζοντας ότι θα έβρισκε άσυλο κοντά στον Chou-neou chad, που βασίλευε στην Τασκένδη, αλλά ο πρίγκιπας αυτός τον συνέλαβε και τον παρέδωσε στους Κινέζους. Την ίδια περίοδο, ένα αυτοκρατορικό στράτευμα είχε κερδίσει νίκη επί κάποιου αξιωματικού του Ho-lou στο Choang-ho, κοντά στο Eli-nor. Μια άλλη στρατιά χτύπησε στο Koutcha έναν άλλο αξιωματούχο, που είχε κοινό μέτωπο με τον Ho-lou. Τελικά το 659 ο Tchen-tchou che-hou που συνέχιζε να πολεμά, νικήθηκε με τη σειρά του. Η Κίνα έγινε έτσι επικυρίαρχος όλων των περιοχών των Δυτικών Τούρκων και τις προσάρτησε»

485

. Δύο χρόνια αργότερα, τα κινεζικά

προτεκτοράτα οργανώθηκαν στις «δυτικές περιοχές», μέσω των οποίων 484

Chavannes, Documents, σελ. 36: « La deuxièmme année hien-k’ing (657), (l’empereur) chargea le général des colonies militaires de droite Sou Ting-fang, le Protecteur de Yen-jan, Jen Ya-siang, le Protecteur en second Siao Se-ye, le grand général des gardes en cheval de gauche, commandant dy Han-hai, Hoei-ho P’o-juen et d’autres de se mettre à la tête de troupes pour le châtier et l’attaquer ; en outre il envoya le grand général des gardes militaires de droite A-che-na Mi-che et le grand général des colonies militaires de gauche A-che-na Pou-tchen avec le titre de grands envoyés chargés de calmer et de gouverner. (Sou) Ting-fang s’avança jusqu’à l’ouest de la rivière Ye-tie ; Ho-lou, à la tête de plus de vingt mille cavaliers du Hou-lou-kiu k’iue tch’ouo, et d’autres, l’attendaient en bon ordre. (Sou) Tingfang, se mettant à la tête de l’officier général en second Jen Ya-sing et des autres, lui livra bataille ; la multitude des brigandes essuya une grande défaite ». Βλ. επίσης, σελ. 93. Chavannes, Notes, σελ. 15, 20, 21. Twitchett-Wechsler, Kao-tsung, σελ. 280. 485 Golden, “The Turkic Peoples”, σελ. 50. Dunlop, Jewish Khazars, σελ. 22. Christian, A History, σελ. 261. Beckwith, The Tibetan Empire, σελ. 28. Sinor-Klyashtorny, “The Türk Empire…”, σελ. 335. Twitchett-Wechsler, “Kao-tsung”, σελ. 280. Chavannes, Documents, σελ. 267-268. Grousset, L’Empire, σελ. 150: « La cour de Chine nomma alors Khan des Tou-lou un Turc à sa devotion, A-che-na Mi-chö (657-665). De leur côté, les tribus Nou-che-pi revelaient comme khan un autre client chinois, A-che-na Pou-tchen (659-665) ». Για τους δύο χαγάνους βλ. Chavannes, Documents, σελ. 38, 39. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το έδικτο στους διάφορους διοιηκητές, που διορίστηκαν μετά τη συντριβή του Ho-lou όπου ο Κινέζος αυτοκράτορας εκφράζεται σχεδόν ως κοσμοκράτορας. (Chavannes, Documents, σελ. 39, 40: « Plus de trente années se sont écoulées depuis que les barbares de l’ouest (si Fan) se sont précipités dans les désordres ; récemment Ho-lou a terrifié par ses violences les cent familles ; lourdement il leur a fait subir ses pillages et ses déprédations. Pour moi, mon autorité souveraine gouverne les Quatres mers ; ma bienveillance leur répartit équitablement l’entretien et la nourriture ; Je ne pouvais permettre qu’un esclave pervers et fourbe se livràt à sa guise aux invasions et aux captures, que des colons innocents rencontrassent pendant longtemps la fange et les charbons ardents ; c’est pourquoi j’ai envoyé le général des colonies militaires de droite. Sou Ting-fang et d’autres à la tête de braves cavaliers, et la Marche du nord fut châtiée et poursuivie ; vous, ô grands dignitaires, (Je vous ai envoyés) étendre et prolonger l’influence de la cour, et le district du sud a été ecouragé et soutenu. Ainsi j’ai fait que les chefs funestes ont craint mon prestige, que les barbares ont chéri ma vertu ; j’ai combattu les rebelles ; j’ai traité avec bonté ceux qui se soumettaient ; les contrées occidentales ont été tout entières pacifiées. Après que Ho-lou et son fils eurent été faits prisionniers, il fallait que leurs diverses hordes eussent des chefs surpèmes ; vous, ô grands dignitaires, vous êtes venus de bonne heure vous réfugier à la cour ; pendant longtemps vous avez fait partie des gardes du corps ; vous avez été profondément touchés des bienfaites et de la justice (de l’empereur). Vous connaissez fort bien les lois et les règles : c’est pourquoi, ô grands dignitaires, je nomme chacun de vous d’une division. Cepenant, se les diverses tribus ont suivi Ho-lou, ce n’était pas leur désire naturel ; à peine, ô grands dignitaires, étiez-vous arrivés, qu’elles se sont soumises ; de votre côté, c’est avec un cœur sincère que vous irez dans vos états ; vous devrez, avec Lou Tch’eng-k’ing et ses collègues, régler d’une menière juste dans ces hordes les emplois officiels grands et petits, les insignes et les grades hautes et bas, distribuer les fonctions de préfets et celles qui sont au-dessous ».

157

διοικούνταν οι χώρες εκείνες που κατακτήθηκαν πρόσφατα ή ανήκαν στους Δυτικούς Τούρκους486. Όταν ο Κινέζος βουδιστής μοναχός Wang Hsüan-ts’e γυρνούσε το 661 από την τρίτη του αποστολή στην Ινδία, μπήκε σε ελεγχόμενη από τους Κινέζους περιοχή, όταν έφτασε στην Kapiça της Βακτρίας487. Τα πράγματα άλλαξαν πλήρως στην Ασία αλλά και ευρύτερα στον ευρασιατικό χώρο. Την θέση των Τούρκων πήρε, σταδιακά, η Κίνα, πρώτα το 630, όταν υπέταξαν τους Ανατολικούς Τούρκους και άρχισε να επιβάλλει τους όρους της στους Δυτικούς Τούρκους και περισσότερο προς το τέλος της βασιλείας του T’ai-tsung (649), όταν κυριάρχησε στα κρατίδια του Tarim και έπεσαν στα χέρια της οι προσβάσεις προς την Δύση. Τέλος, οριστικά, όταν νικήθηκαν πλήρως οι Δυτικοί Τούρκοι και ιδρύθηκαν τα κινεζικά προτεκτοράτα από το 657-661 και ύστερα. Οι Κινέζοι, όμως, γρήγορα διαπίστωσαν ότι εμφανίστηκε τώρα και άλλος παίκτης στην Κεντρική Ασία, οι Άραβες, που μετά την κατάκτηση της Περσίας αποδείχτηκαν πολύ πιο επικίνδυνοι από τους Πέρσες. Το 641 κατακτήθηκε από τους Άραβες η τελευταία πόλη των ανατολικών επαρχιών του Βυζαντίου, η Αλεξάνδρεια ,και το 642, όπως είδαμε, καταλύθηκε το περσικό κράτος. Το 643 έφθανε στην πρωτεύουσα της Κίνας, Ch’ang-an, η πρώτη βυζαντινή πρεσβεία488, που, όπως είπαμε, δεν πρέπει να ήταν άσχετη με την ακάθεκτη αραβική προέλαση489. Λίγα χρόνια νωρίτερα, το 635, είχε έρθει η πρώτη νεστοριανή αποστολή στην Κίνα. Για περισσότερο από 100 χρόνια η νεστοριανή εκκλησία θα ακμάσει στην Κίνα και οι μοναχοί θα αποτελέσουν σύνδεσμο μεταξύ των δύο μεγάλων δυνάμεων των άκρων του τότε γνωστού κόσμου, της Κίνας και του Βυζαντίου490. Εν τω μεταξύ, οι Άραβες συνέχιζαν την προέλασή τους. Το 651 κατέλαβαν την Herat και το 652 τη Merv. Στη συνέχεια προχώρησαν προς την Balkh και ώς το 655 είχαν καταλάβει τη νότια Σαμαρκάνδη491, ενώ το 667

486

Chavannes, Documents, σελ. 38, 67 κ.έ. Βλ. και σελ. 118-119 (το 658 μετέφεραν την έδρα του προτεκτοράτου Ngan-si στο Koutcha και επήλθε ειρήνη). 487 Christian, A History, σελ. 261. 488 Hirth, China, σελ. 55, 60. Chen, The Sources, σελ. 334, 340. 489 Κορδώση, Η Κίνα των T’ang, σελ. 40. 490 Κορδώση, Η Κίνα των T’ang, σελ. 36 κ.έ. 491 Grousset, L’Empire, σελ. 165. Frye, Persia, σελ. 74. Chavannes, Documents, σελ. 144.

158

οργάνωσαν εκστρατείες κατά του κάτω Τοχαρεστάν492. Το 671 οι Αραβικές εξορμήσεις πύκνωσαν με κατεύθυνση τη Buchara και τη Σαμαρκάνδη 493 . Βέβαια η μεγάλη αραβική εξόρμηση θα αρχίσει μετά το 705, όταν επικεφαλής του αγώνα θα είναι ο Qutaiba494, θα ανακοπεί μετά τον θάνατό του, σε μια περίπου δεκαετία, και θα ξαναρχίσει έπειτα από άλλες δύο δεκαετίες, με αποκορύφωμα τα μέσα του 8ου αιώνα, οπότε, μετά τη μάχη του Talas ανάμεσα σε Άραβες και Κινέζους, το 751 και την επανάσταση του An Lu-Shan (An Lushan 安祿山) στην Κίνα 495 , ο έλεγχος της Κεντρικής Ασίας θα περάσει οριστικά σε αραβικά και μουσουλμανικά χέρια. Πάντως για ένα περίπου αιώνα, η Κίνα θα είναι η σπουδαιότερη δύναμη στην Κεντρική Ασία και θα ελέγχει τον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο. Οι συνεχιζόμενες βυζαντινές πρεσβείες, ώς τα μέσα του 8ου αιώνα 496 , τώρα δεν είχαν ώς προορισμό το όρος Εκτέλ της Κεντρικής Ασίας, όπου και η έδρα των Δυτικών Τούρκων, αλλά την πρωτεύουσα της Κίνας Ch’ang-an, 1600 μίλια ανατολικότερα (όπως είχε υπολογίσει ο Σιμοκάττης). Τη θέση των Τούρκων και μάλιστα των Δυτικών, στα τεκταινόμενα της εποχής στον ευρασιατικό χώρο, παίρνει τώρα η ίδια η Κίνα. Μπορεί ορισμένα από τα κεντρασιατικά πριγκιπάτα, κυρίως το Τοχαρεστάν, να αποτελούσε σύνδεσμο μεταξύ Βυζαντίου και Κίνας497, όμως οι αποφάσεις παίρνονταν στις πρωτεύουσες των δύο αυτοκρατοριών, του Βυζαντίου και ιδιαίτερα της Κίνας, αφού αφορούσαν κυρίως τα προβλήματα που είχαν σχέση με την αραβική προέλαση. Έτσι, με τον αποφασιστικό ρόλο της Κίνας μετά το 630 και κυρίως μετά την κατάλυση της κυριαρχίας και των Δυτικών Τούρκων και την οργάνωση του κινεζικού προτεκτοράτου το 661, η ιστορία γίνεται πραγματικά παγκόσμια, αφού εμπλέκονται σ’ αυτή όλες οι δυνάμεις από τον Ειρηνικό ώς τον Ατλαντικό. Κίνα, Βυζάντιο, Άραβες και, ώς ένα βαθμό και το Θιβέτ, που κατά τον 8ο αιώνα αποτελούσε μεγάλη επίσης δύναμη και μπορούσε να μπλοκάρει τους δρόμους του μεταξιού. Ο ρόλος των Τούρκων και των κεντρασιατικών πριγκιπάτων ήταν συμπληρωματικός. 492

Gibb, Arab Conquests, σελ. 16. Gibb, Arab Conquests, σελ. 19. Frye, Persia, σελ. 76-77. 494 Gibb, Arab Conquests, σελ. 29 κ.έ.. 495 Twitchett, Hsüan-tsung (reign 712-56), CHC 3/1, σελ. 453 κ.έ. 496 Hirth, China, σελ. 55, 60. Chen, The Sources, σελ. 334, 340. 497 Κορδώσης, Η Κίνα των T’ang, σελ. 46. Κορδώσης, Πρεσβείες, σελ. 146 κ.έ. 493

159

Μάχονταν κυρίως εναντίον των Αράβων, ως υποτελείς, ή υπό την καθοδήγηση της Κίνας. Ακόμη κι όταν αναδείχθηκε η δεύτερη τουρκική αυτοκρατορία, από τα τέλη του 8ου αιώνα, βρισκόταν πολύ ανατολικά για να έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στις διεθνείς εξελίξεις.

160

Ε. ΤΑ ΜΕΣΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΚΑΙ ΣΙΝΟΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑΣ α) Τα συνοικέσια στην υπηρεσία της Διπλωματίας. Στη βυζαντινή διπλωματία είναι γνωστή η τακτική της χρησιμοποίησης ενός βαρβαρικού λαού εναντίον άλλου που ήταν πιο επικίνδυνος για τα βυζαντινά συμφέροντα, τακτική που τηρούνταν κυρίως στα βόρεια σύνορα του κράτους. Ο κίνδυνος από έναν βάρβαρο, εχθρικό λαό ήταν μεγαλύτερος βέβαια, όταν βρισκόταν πολύ κοντά στα σύνορα της αυτοκρατορίας. Στην περίπτωση αυτή έπρεπε να συνεννοηθούν οι Βυζαντινοί με άλλον, συνήθως εχθρικό προς τον πρώτο, λαό, δίπλα τους, ή πιο απομακρυσμένο, που είχε πρόσβαση προς τον εχθρικό λαό498. Η τακτική αυτή ήταν πολύ γνωστή από παλιά και στους Κινέζους499. Έτσι, όταν ο T’ong Che-hou ζήτησε Κινέζα πριγκίπισσα σε γάμο και

ο

αυτοκράτορας

Kao-tsu

συμβουλεύτηκε

τους

υπουργούς

του,

υπενθυμίζοντας ότι οι Δυτικοί Τούρκοι βρίσκονταν μακριά και ότι σε περίοδο κινδύνου δεν είχαν συμπράξει με τους Κινέζους, ένας από τους αξιωματούχους του απάντησε, ότι εκείνο που έπρεπε να γίνει πριν απ’ όλα ήταν να «ενωθούμε με αυτούς που βρίσκονταν μακριά και να χτυπήσουμε εκείνους που βρίσκονται κοντά». Έπρεπε λοιπόν να δοθεί Κινέζα νύφη στον T’ong Che-hou, για να εκφοβίσουν τους βαρβάρους του βορρά (τους βόρειους ή ανατολικούς Τούρκους) και σε μερικά χρόνια θα μπορούσαν να σκεφτούν τι θα πράξουν500. Έτσι, ο αυτοκράτορας αποφάσισε να γίνει ο γάμος. Τούτο βέβαια ίσχυε για στιγμές που η Κίνα δεν είχε καλές σχέσεις με τον κοντινότερο λαό. Εννοείται, ότι, όταν ο λαός αυτός ήταν πολύ ισχυρός, η πρώτη επιδίωξη της Κίνας ήταν 498

Βλ. και Vernadsky, Ancient Russia, σελ. 183. Jaghid-Symons, Peace, σελ. 151. 500 Chavannes, Documents, σελ. 25, 53, Jaghid-Symons, Peace, σελ. 151-152: “The emperor said: ‘Their location is too distant from us. They may be of no use in a time of need. What shall we do?’ P’ei-Chü said: ‘The northern barbarians [Eastern Turks], having enhanced their power, are disturbing the border every year. If we temporarily promise them [intermarriage], [we] can show [to the Eastern Turks] that we have aid from the outside…” 499

161

να τον φέρει κοντά της με δώρα και υποσχέσεις, πράγμα που περιείχε τον κίνδυνο για τον λαό αυτόν να περιέλθει στην σφαίρα επιρροής της Κίνας. Τούτο ήταν και ο μόνιμος φόβος του Tonyukuk κατά τις αρχές του 8ου αιώνα, όταν οι Ανατολικοί Τούρκοι είχαν συνέλθει και ιδρύσει την δεύτερη αυτοκρατορία τους501. Κάπως διαφορετική ήταν η τακτική μιας αυτοκρατορίας σε συνεργασία με έναν ισχυρό λαό, όπως οι Τούρκοι, να καταστρέψουν μαζί ή να προσπαθήσουν να καταστρέψουν μια άλλη αυτοκρατορία, όπως οι Πέρσες και οι Τούρκοι τους Εφθαλίτες και περισσότερο ακόμη οι Τούρκοι και οι Βυζαντινοί τους Πέρσες, γιατί υπήρχε κίνδυνος να διαταραχθεί η ισορροπία στην ευρύτερη περιοχή. Εννοούμε τη στρατιωτική συνεργασία και τον συντονισμό των επιχειρήσεων ως αποτέλεσμα συμμαχιών, που πολλές φορές επισφραγίζονταν με συνοικέσια. Οπωσδήποτε η συντριβή των Εφθαλιτών ήταν αποτέλεσμα και του γάμου του Χοσρόη με την κόρη του Istemi, που επισφράγισε την τουρκοπερσική φιλία. Συνοικέσια από μέρους ενός πιο πολιτισμένου λαού με μέλος της βασιλικής οικογένειας νομάδων, που θεωρούνταν λιγότερο πολιτισμένοι, δεν ήταν εύκολο να γίνουν και ο Χοσρόης δεν θα έκανε βέβαια αυτή την κίνηση, αν δεν είχε στο νου του συγκεκριμένα οφέλη. Σε τέτοιου είδους συνοικέσια υπήρχαν και πρακτικά προβλήματα, όπως η δυσκολία να ζήσει μια Κινέζα, Περσίδα ή Βυζαντινή πριγκίπισσα στη στέπα. Όμως μπροστά στο κρατικό συμφέρον οι πριγκίπισσες θυσιάζονταν και όπως θα δούμε τούτο είχε γίνει αρκετές φορές με Κινέζες πριγκίπισσες. Μερικές φορές τα πράγματα πήγαιναν πολύ άσχημα γι’αυτές, όπως για παράδειγμα με την Ch’ien-chin της δυναστείας των Chou. Μετά τον θάνατο του συζύγου της (Tabar khan) το 581, ο νέος Τούρκος χαγάνος Ishbara (Cha-po-lio) ζήτησε νύφη από τους Sui. Η πριγκίπισσα έβλεπε ότι η θέση της γινόταν απελπιστικά δύσκολη και ζήτησε ν’ αλλάξει το όνομά της, παίρνοντας εκείνο της νέας δυναστείας, Sui, μολονότι ο νέος Κινέζος αυτοκράτορας είχε σκοτώσει τον πατέρα της και τον αδερφό της. 501

Πρβλ. Tekin, A Grammar, σελ. 262: “There the ill-willed persons made harmful suggestions as follows: ‘If a people live afar (from them), they (i.e. the Chinese) give cheap materials (to them); but if a people live close to them, they (the Chinese) give them valuable materials.” (τουρκ.: Orada kötü kişi söyle öğretir imiş: ‘ Uzak(ta) isen kötü ipek verir, yakinda isen iyi ipek verir.’ Deyip öyşe öğretir imiş.)

162

Η ιδέα αυτή έγινε δεκτή, ο νέος αυτοκράτορας έδωσε στη πριγκίπισσα το όνομα της αυτοκρατορικής οικογένειας Yang και τον τίτλο πριγκίπισσα Ta-i και η πριγκίπισσα παντρεύτηκε τον νέο χαγάνο 502 . Όμως η Ch’ien-chin μισούσε τον θετό της πατέρα που είχε σκοτώσει τον φυσικό της πατέρα και τον αδερφό της και συνεργάστηκε με εχθρούς των Sui, για να τους ανατρέψει. Έτσι, όταν ο Κινέζος πρέσβης Chang-Sun sheng (που την είχε συντροφεύσει ως πριγκίπισσα Ta-i στην αυλή του Ishbara) πληροφόρησε τον Κινέζο αυτοκράτορα για τις ενέργειές της, ο τελευταίος έδωσε εντολή να την σκοτώσουν. Οι Κινέζοι εκμεταλλεύτηκαν την επιθυμία του Jen-kan (Tölis/Tuo-li ή Ch’i-min khan), γιού του Ishbara, να εξασφαλίσει Κινέζα νύφη, θέτοντάς του ως όρο να σκοτώσει την Ch’ien-chin, πράγμα που έγινε και έτσι αυτός έλαβε ως σύζυγο την πριγκίπισσα A-ni503. Η πριγκίπισσα An-i πέθανε πριν τον θάνατο του συζύγου της και οι Κινέζοι φρόντισαν να δώσουν στον χαγάνο την πριγκίπισσα I-Ch’eng, της οποίας η μοίρα ήταν περίπου η ίδια με εκείνη της Ch’ien-Chin. Αφού αναγκάσθηκε να παντρευτεί το γιό του συζύγου της, σύμφωνα με τα τουρκικά έθιμα, στο τέλος σκοτώθηκε από τους T’ang504. Για τους Τούρκους χαγάνους ίσχυε το αντίθετο. Αυτοί θεωρούσαν τιμή να παντρευτούν Κινέζα πριγκίπισσα, η οποία ασφαλώς θα έφερε στην αυλή 502

Jachid-Symons, “Peace”, σελ. 147-148. Jachid-Symons, “Peace”, σελ. 149: “As a result, Jan-kan slandered the princess in front of her husband Tu-lan khan. Tu-lan grew ungry and killed the princess in her camp. A second explanation for Ta-i’s death siggests that Tu-lan Khan simply responded to request made by an envoy specifically sent by Sui Wen-ti that she be executed”. Βλ. και σελ. 150: “As a postscript to the tragic story of Princess Ch’ien-chin, it is worth noting that the Sui’s court promise of an imperial princess for Jan-kan proved efficacious. Jan-kan, the Turk who slandered the princess and caused her death, ultimately became Ch’i-min khan or I-chen-tou Khan, also known as Tölis Khan, and reigned over the Turks from 599 to 609. As suggested in Chapter one, he was extremely loyal to the Sui. Ch’i-min khan was first given a princess of the imperial household named An-i as a wife. The Sui emperor ordered that he was also be presented with lavish gifts to promote dissension among the Turks. The favor shown to Ch’i-min khan led his rival, Yung-lü, to rebel and plunder the frontier, but Ch’i-min khan agreed to move his people south to live at the old Chinese garrison of Tu-chin. From that vantage point, he watched the movements of Yung-lü and other Turks and reported them to the Sui who could then take effective countermeasures against them”. 504 Jachid-Symons, “Peace…”, σελ. 150: “When Ch’i-min Khan died, his son Ch’o-chi-shih became Shih-pi Khan and petitioned to marry Princess I-Ch’eng. It was the custom, because of the exogamous clan-to-clan marriage traditions among the nomads, for a son to marry his father’s wife, yet, judged by Confucian moral values, this was regarded as ‘bestial’. However, to further the objectives of the Sui court, I-ch’eng was forced to adhere to nomadic customs and become the wife of Shih-pi Khan. ICh’eng outlived Shih-pi Khan and also became the wife of Ch’o-lo Khan and finally of Il Khan. While among the Turks, she witnessed the fall of her beloved Sui dynasty and the rise of the T’ang. Like Princess Ch’ien-chin she was drawn into the internal struggles in China. I-Ch’eng tried to persuade the Turks to support her blood relative, Yang Cheng-tao, as he sought to restore the Sui dynasty. When, in 630, the T’ang defeated the captured Il Khan, Princess I-Ch’eng was killed by T’ang soldiers”. 503

163

του χαγάνου και κάτι από τον πολιτισμό της μυθικής αυτοκρατορίας. Μ’ αυτή τη λογική πρέπει να δούμε και την αίτηση του Boumin (T’ou-men) να ζητήσει το χέρι πριγκίπισσας των κυρίαρχων των Τούρκων Joan-joan, κάτι που θεωρήθηκε θράσος, δεδομένου ότι οι Τούρκοι λογίζονταν ως δούλοι από την πλευρά των Joan-joan, και είχε ως αποτέλεσμα την διάλυση της αυτοκρατορίας των τελευταίων. Οι Κινέζοι όπως θα δούμε δεν είχαν τέτοιου είδους διλήμματα και το κρατικό συμφέρον υπερίσχυε. Οι Βυζαντινοί βρίσκονταν κάπου στον μέσον. Μόνο η πολύ μεγάλη ανάγκη – τουλάχιστον τους πρώτους αιώνες – τους επέβαλε να κάνουν συνοικέσια με ξένους λαούς, μάλιστα βαρβάρους, και να αποφασίσουν να στείλουν πριγκίπισσα σ’ αυτούς. Η πραγματοποίηση των συνοικεσίων έφερνε κοντά τα δύο μέρη και ώς ένα σημείο τα δέσμευε. Ο Ηράκλειος αποφάσισε να προτείνει μόνος του να δώσει στον Ζιεβήλ των Χαζάρων (ή στον γιό του) την κόρη του Ευδοκία, ώστε να εξασφαλίσει την συνέχιση της υποστήριξής του 505 . Αυτό το έκανε, σύμφωνα με τον πατριάρχη Νικηφόρο, γιατί είχε πικρή πείρα από την συμπεριφορά των Αβάρων, που άλλαζαν γνώμη από την μια μέρα στην άλλη («dediwÜj mh\ ta\ au)ta\ t%½ ¹Aba/r% kaiì par' e)kei¿nou pei¿setai»). Παρά τις νίκες που είχε κερδίσει ώς τώρα, ο Ηράκλειος θεωρούσε τη χαζαρική (και, όπως φαίνεται, γενικότερα την τουρκική) βοήθεια σημαντική και γι’αυτό επέμενε. Ένα συνοικέσιο ήταν δυνατό να σημαίνει και μέσο επιβολής του δυνατότερου στον πιο αδύνατο από τα δύο μέρη αλλά και αναζήτηση στηρίγματος του ενός μέρους, για την εκπλήρωση επιδιώξεών του. Σ’ αυτή την περίπτωση οι Κινέζοι ήταν αριστοτέχνες. Συνήθως βοηθούσαν τη μια πλευρά για να αποδυναμώσουν την άλλη, που ήταν πιο επικίνδυνη. Όταν ο αυτοκράτορας της δυναστείας των Tcheou παντρευόταν το 568 κόρη του ισχυρού χαγάνου των Ανατολικών Τούρκων Mou-han, η υποτέλειά του αυξανόταν. Το 580 ο αυτοκράτορας Tcheou έστειλε ο ίδιος πριγκίπισσα στον χαγάνο των Ανατολικών Τούρκων, για να ενισχύσει τη θέση του μέσα στα 505

Νικηφόρος, σελ. 901: « ei¹ ouÅn sunai¿reij moi kaiì bohqeiÍj kata\ tw½n e)xqrw½n, ei¹j gunaiÍka Για τα συνοικέσια στο Βυζάντιο και τι αυτά εξυπηρετούσαν, βλ. Παναγοπούλου, Οι Διπλωματικοί Γάμοι (6ος-12ος αι.), όπου αναφέρονται όλα τα συνοικέσια (συναλλάγια) με Ανατολή και Δύση. di¿dwmi¿ soi au)th/n.»

164

όρια της ίδιας της Κίνας (βλ. παραπάνω). Τις περισσότερες φορές οι Τούρκοι ζητούσαν νύφη από την Κίνα, όπως είπαμε, όχι μόνο γιατί ήταν τιμητικό αλλά και για να ενισχύσουν τη θέση τους. Έτσι, όταν ο Che-koei έστειλε στην αυλή πρέσβη για να ζητήσει Κινέζα πριγκίπισσα, ο έμπειρος αξιωματούχος P’ei-kiu πρότεινε να γίνει δεκτό το θέλημά του, αφού πρώτα συμμαχήσουν μαζί του και χτυπήσουν τον πιο επικίνδυνο Tch’ou-lo, που δε συνεργαζόταν με τους Κινέζους506. Επίσης, οι Κινέζοι υποστήριξαν και έδωσαν Κινέζα πριγκίπισσα στον Jen-kan, μολονότι ήταν πιο αδύναμος από τον Yung-yu-lü, ο οποίος όμως δεν έχαιρε εμπιστοσύνης έναντι των Κινέζων. Έτσι, αν o τελευταίος γινόταν περισσότερο δυνατός, θα ήταν μεγαλύτερο πρόβλημα γι’ αυτούς507. Η περίπτωση του Tch’ou-lο είναι από τις πιο χαρακτηριστικές (βλ. και παραπάνω). Όχι μόνον τον εκβίαζαν κρατώντας τη μητέρα του αιχμάλωτη, που, όπως είδαμε, ήταν Κινέζα και είχε κρατηθεί άθελά της στην Κίνα, για να την χρησιμοποιήσουν ως μηχανισμό πίεσης προς τον γιό της, εκμεταλλευόμενοι τώρα όχι ένα μελλοντικό αλλά ένα παρελθόντα γάμο, αλλά του έδιναν και ψευδείς ειδήσεις για τις προθέσεις του K’i-min, του χαγάνου των Ανατολικών Τούρκων, που είχε καταφύγει στην Κίνα και ο οποίος, σύμφωνα με τα λεγόμενά τους, ετοιμαζόταν μαζί με τους Κινέζους να επιτεθεί εναντίον του. Έτσι μεγαλοποιείται και δραματοποιείται ο ρόλος της μητέρας του Tch’ou-lo, η οποία σύμφωνα με τις πηγές, δήθεν μεσολαβεί στον Κινέζο αυτοκράτορα να καθυστερήσουν την επίθεση, ώστε να πεισθεί ο γιος της να αλλάξει στάση, προσπαθώντας να θίξουν τα αισθήματα του χαγάνου

508

(όπως είχαν

506

Chavannes, Documents, σελ. 17-18. Chavannes, Documents, σελ. 17-18: « Tch’ou-lo n’est pas venu à la cour, parce qu’il se fiait sur sa puissance et sa grandeur. Votre sujet propose qu’on l’affaiblisse par un stratagème ; si l’on divise son royaume, il sera facile d’en maître. Che-koei est le fils de Tou-leou et le petit fils de Ta-t’eou ; de génération en génération, (les membres de sa famille) ont eu le titre de kagan et ont gouverné et administré la région de l’Ouest. Maintenant, j’ai appris qu’il a perdu son autorité et qu’il est soumis à Tch’ou-lo et dépend de lui ; c’est pourquoi il envoie un ambassadeur pour obtenir notre aide. Je désire qu’on traite avec de grandes honneurs son envoyé et qu’à lui-même on décerne le titre de grand kagan ; alors la force des Tou-kiue sera divisée et les deux parties nous obéiront. L’empereur dit : ‘Vos paroles sont justes’. Il chargea donc P’ei Kiu d’aller soir et matin à l’hôtellerie pour endoctriner subtilement (l’envoyé). L’ empereur manda cet envoyé dans le palais Jen-fong ; il lui dit : ‘Che-koei a de bonnes dispositions ; je me propose de le nommer grand kagan ; je l’inviterai à mettre les soldats en campagne pour tuer Tch’ou-lo et après il faudra que le marriage (qu’il demende) ait lieu’ ». 508 Chavannes, Documents, σελ. 16: « Cependent votre mère, ô kagan, dame Hiang, qui était une Chinoise d’origine, est revenue dans son pays et se trouve à la capitale où elle est logée dans le bâtiment des hôtes ; quand elle apprit le décret rendu par le Fils du Ciel, elle redouta votre anéantissement, ô kagan ; du matin au soir elle resta au palais, se lamentant et pleurant d’une manière pitoyable ; c’est pourquoi le Fils du Ciel eut compassion d’elle, et, sa faveur, il cessa les plans (de 507

165

εκμεταλλευτεί και τα μητρικά αισθήματα της μάνας του), αφού στην αντίθετη περίπτωση, καθώς έλεγαν, η μητέρα του θα εκτελούνταν και το κεφάλι της θα στέλνονταν στην αυλή των βαρβάρων (στο γιο της), γιατί θα θεωρούνταν ότι εξαπάτησε τον αυτοκράτορα509. Ο Κινέζος απεσταλμένος, για να πετύχει το σκοπό του, δικαιολογεί διπλωματικά τον Tch’ou-lo, ότι δεν απέδωσε τώρα την οφειλόμενη τιμή στον αυτοκράτορα, εξαιτίας «του μακρινού δρόμου» που τους χωρίζει, και όπως είδαμε του ζητά να χτυπήσει, μαζί με τους Κινέζους, τους T’ou-kou-hoen, μιμούμενος τον K’i-min των Ανατολικών Τούρκων, στον οποίο δόθηκε ως σύζυγος Κινέζα πριγκίπισσα κι έτσι αυτός διέκοψε τις σχέσεις τους μ’αυτούς. Τούτο θα είχε ως αποτέλεσμα να δει ο Τούρκος χαγάνος «τη γριά» μητέρα του. Μολονότι ο Tch’ou-lo συμφώνησε, όπως είδαμε, δεν εκτέλεσε το σχέδιο επίθεσης, με αποτέλεσμα οι Κινέζοι να στραφούν στον αντίπαλό του Che-koei, στον οποίο έταξαν Κινέζα σύζυγο, και ο οποίος χτύπησε και νίκησε τον Tch’ou-lo. Όταν ο νικημένος Tch’ou-lo κατέφυγε στο Kao-tch’ang, οι Κινέζοι έστειλαν

πάλι

τη

μητέρα

του

(που

δεν

σκότωσαν

βέβαια,

αλλά

εξακολουθούσαν να την χρησιμοποιούν), για να τον πείσει να συνεργαστεί μαζί τους. Παρά τη δύσκολη θέση του, ο Tch’ou-lo αρνήθηκε, αλλά όχι για πολύ. Το 611 έφθασε στην κινεζική αυλή, όπου απέδωσε τιμή στον αυτοκράτορα, δικαιολογούμενος για την καθυστέρηση της ενέργειας αυτής. Ο αυτοκράτορας τον δέχτηκε και του εξήγησε ότι τώρα, πια, τελείωσε η περίοδος των πολέμων με τους Τούρκους και έφθασε η εποχή της ειρήνης, κατά την οποία όλοι αποτελούν «μια οικογένεια». Πώς εννοούσε την οικογένεια ο Κινέζος αυτοκράτορας; Όπως ένας ήλιος υπάρχει στον κόσμο, ένας έπρεπε να είναι και ο αυτοκράτορας: «Στον ουρανό δεν υπάρχει παρά μόνο ένας ήλιος που εκπέμπει το φως του και όλα είναι ήσυχα και βρίσκονται στη θέση τους. Αν υπήρχαν δύο ή τρεις ήλιοι πώς τα άπειρα (δέκα χιλιάδες) είδη όντων θα μπορούσαν να βρίσκονται σε γαλήνη;» Στη συνέχεια του είπε ότι τον δέχεται στην αγκαλιά του με πολύ χαρά, μετά από μακρά περίοδο απουσίας του. Το guerre) ; dame Hiang, se traînant à terre, implora le pardon de ses fautes ; elle demanda qu’on vous envoyât un ambassadeur pour vous avertir, ô kagan, et les mêmes faveurs el les mêmes honneurs qu’a K’i-min. Le Fils du Ciel accéda à cette demande ; c’est pourquoi il m’a envoyé ici comme ambassadeur ». 509 Chavannes, Documents, σελ. 16.

166

περιστατικό θυμίζει την παραβολή της επιστροφής του άσωτου υιού και ο ήλιος-αυτοκράτορας τη βυζαντινή πυραμίδα, όπου στην κορυφή βρίσκεται ο Βυζαντινός ηγεμόνας. Την

πρωτοχρονιά

του

επόμενου

έτους,

612,

ο

Tch’ou-lo,

ευθυγραμμιζόμενος πλήρως με την κινεζική αυτοκρατορική αντίληψη, ευχήθηκε στον Κινέζο αυτοκράτορα μακροζωία του αυτοκρατορικού θεσμού, για πολλά (δέκα χιλιάδες) χρόνια και να μείνει ανέπαφος «κάτω από τον ουρανό και πάνω στη γη, σ’όλες τις περιοχές που φωτίζουν ο ήλιος και η σελήνη» 510 . Του δόθηκαν αξιώματα και αφού συμμετέσχε στην εκστρατεία εναντίον των Kao-li (Κορέας), το 614, τον πάντρεψαν με Κινέζα πριγκίπισσα, από την οικογένεια του αυτοκράτορα Yang 511 . Τώρα, πια, βρισκόταν μέσα στην Κίνα και η παραχώρηση Κινέζας νύφης δεν ήταν τόσο δύσκολη. Όμως, η τύχη επεφύλαξε στον Tch’ou-lo σκληρό τέλος, ασυνήθιστο για όσους Τούρκους ηγεμόνες είχαν καταφύγει στην Κίνα. Όπως είδαμε, μετά από σκληρές πιέσεις του χαγάνου των Ανατολικών Τούρκων, οι Κινέζοι ουσιαστικά

τον

παρέδωσαν

σ’αυτόν,

ο

οποίος

τον

δολοφόνησε.

Αποκαλυπτικός είναι ο διάλογος του αυτοκράτορα Kao-tsou και των συμβούλων του, οι οποίοι του είπαν κυνικά: «Εάν τώρα δεν τον παραδώσετε, για την σωτηρία ενός ανθρώπου, θα χαθεί ένα ολόκληρο βασίλειο. Πιο αργά, οπωσδήποτε, θα είναι για σας αιτία προβλημάτων» 512 . Και πάλι οι Κινέζοι έβαζαν την ηθική επιταγή σε δεύτερη μοίρα, σε σχέση με τα κρατικά συμφέροντα, μολονότι ο Tch’ou-lo ήταν φυγάς και είχε, επί πλέον, παντρευτεί Κινέζα πριγκίπισσα. Δεν ξέρουμε αν η Κινέζα μητέρα του Tch’ou-lo ζούσε, αλλά, αν γνώριζε την κατάληξη που θα είχε η προσχώρηση του γιου της στους συμπατριώτες της, θα του έδινε ασφαλώς άλλες συμβουλές. Όπως ήδη αναφέραμε, η παραχώρηση Κινέζας νύφης στον T’ong Chehu απέβλεπε στον εκφοβισμό των Ανατολικών Τούρκων που ήταν αυτή την εποχή πιο επικίνδυνοι για την κινεζική αυτοκρατορία. Ο χαγάνος των Ανατολικών Τούρκων Hie-li κατάλαβε ότι η θέση του αποδυναμωνόταν, αν ο αντίπαλος χαγάνος των Δυτικών Τούρκων παντρευόταν Κινέζα πριγκίπισσα κι 510

Chavannes, Documents, σελ. 19. Chavannes, Documents, σελ. 51. 512 Chavannes, Documents, σελ. 22, 52. 511

167

έτσι έκλεισε τον δρόμο προς τους Δυτικούς Τούρκους παραβιάζοντας κάθε χρόνο τη μεθόριο513. Η κινεζική τακτική είχε αποδώσει. Η αναγγελία και μόνο του γάμου είχε για άλλη μια φορά φέρει αντιμέτωπα τα δύο τουρκικά κράτη. Από εδώ και στο εξής σχεδόν κάθε χαγάνος των Δυτικών Τούρκων θα ζητάει Κινέζα πριγκίπισσα από τους T’ang, με σκοπό να ενισχύσει τη θέση του στις ενδοτουρκικές διαμάχες, έναντι του αντιπάλου χαγάνου, αλλά οι καιροί είχαν αλλάξει514. Η κρίσιμη χρονολογία γι’ αυτή την αλλαγή ήταν βέβαια, το έτος 630, κατά το οποίο υπετάγησαν οι Ανατολικοί Τούρκοι. Ο κοντινότερος και πιο επικίνδυνος για τους Κινέζους αντίπαλος δεν υπήρχε πια κι έτσι ήταν δυνατό τώρα να αρνούνται ή να επιβάλλουν τους όρους τους στους Δυτικούς Τούρκους515. Έτσι, όταν οι Mo-ho-tou και Se Che-hou, αντίπαλοι χαγάνοι των Δυτικών

Τούρκων,

ζήτησαν

για

συζύγους

Κινέζες

πριγκίπισσες,

ο

αυτοκράτορας αρνήθηκε θυμίζοντάς τους ότι στην χώρα τους υπήρχε αναρχία και ότι χρειάζεται ο καθένας να διοικεί τις φυλές του και να μην στρέφονται ο ένας εναντίον του άλλου 516 . Ήταν ένας εύσχημος τρόπος να αρνηθεί και συγχρόνως να κάνει τον ειρηνοποιό, μολονότι ο εμφύλιος στη χώρα των δυτικών Τούρκων του εξυπηρετούσε τα σχέδια. Το ίδιο έκανε, όταν αργότερα οι αντίπαλοι χαγάνοι Che-hou και Tou-lou (638-651) έστειλαν πρεσβείες στην Κίνα, συγχρόνως: «Ο αυτοκράτορας τους έδωσε οδηγίες σχετικές με την ειλικρίνεια και την καλή αρμονία και προέτρεψε καθέναν από τους δύο να

513

Chavannes, Documents, σελ. 25, 53: « …en outre, Hie-li envoya dire (à T’ong Che-hou Kagan) : ‘Si vous allez à la rencontre de la princess des T’ang, il vous faudra emprunter mon chemin et je l’arrêterai’. T’ong Che-hou (jabgou) kagan en fut chagrin ». 514 Πρβλ. Jaghid-Symons, Peace, σελ. 151: “Unlike the Sui, the T’ang dynasty was slow to intermarry with Turks”. 515 Το ότι το σπουδαίο κριτήριο παραχώρησης πριγκιπικής νύφης σε Τούρκο χαγάνο ήταν η επικρατούσα κατάσταση στους Τούρκους, φαίνεται και από την αίτηση του χαγάνου Tardouch, το έτος 642. Όταν ο χαγάνος δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί στη συμφωνία, δηλ. να προσφέρει 3000 άλογα και 38000 δέρματα κουναβιού, ο Κινέζος αυτοκράτορας χάλασε τον αρραβώνα. Σε παρατήρηση συμβούλων του ότι καλό θα ήταν να δινόταν η πριγκίπισσα στον χαγάνο, για να είναι η μεθόριος πιο ασφαλής, ο T’ai-tsong απάντησε ότι κάνουν λάθος, γιατί κρίνουν το παρόν με κριτήρια του παρελθόντος, όταν η Κίνα ήταν αδύνατη και οι Hiong-nu (εννοεί τους Τούρκους) ισχυροί. Τώρα, συνέχισε ο αυτοκράτορας, ισχύει το αντίθετο. Έτσι, γάμος με Κινέζα πριγκίπισσα θα ισχυροποιούσε τον χαγάνο, γιατί θα του έδινε κύρος στα μάτια εκείνων των φυλών του κράτους του, που τον αμφισβητούσαν. (Έτσι όντας αδύναμος, δεν θα έκανε επιδρομές) Βλ. Chavannes, Notes, σελ. 84 κ.έ. 516 Chavannes, Documents, σελ. 26, 54: « Les Tou-kiue viennent d’être dans le désordre ; qui est le prince et qui est le sujet, c’est ce qui n’est point encore déterminé ; comment faire si promptement un mariage ? »

168

σταματήσουν τις εχθρότητες»517. Ο Κινέζος αυτοκράτορας γινόταν ο διαιτητής στους εμφύλιους πολέμους των Τούρκων, με θέληση και προτροπή δική τους! Ο χαγάνος Tie-li-che (Sha-po-lo), ο οποίος το 635 είχε στείλει πρεσβεία στη κινεζική αυλή, ζητώντας Κινέζα πριγκίπισσα για σύζυγο, προσφέροντας 500 άλογα, δε στάθηκε περισσότερο τυχερός. Η αυτοκρατορική αυλή αρκέστηκε μόνον να τον ενθαρρύνει με καλά λόγια «και δεν έδωσε ακόμη την άδεια για το συνοικέσιο»518. Προφανώς περίμεναν την κατάλληλη ευκαιρία για να θέσουν τους όρους τους. Τόσο μεγάλη ήταν η πίεση τουTie-li-che, που κατά το νέο χρονικό των T’ang έστειλε σε μια χρονιά, στην κινεζική αυλή τρείς πρεσβείες519. Οι απαιτήσεις των Κινέζων για ανταλλάγματα έναντι γάμου με Κινέζες πριγκίπισσες μεγάλωναν και όταν ο Che-koei ζήτησε κι αυτός με τη σειρά του, νύφη από την Κίνα, ασφαλώς εξεπλάγη με την απάντηση της αυλής, η οποία ενέκρινε τον γάμο, υπό τον όρο ο χαγάνος να αποσπάσει, όπως είδαμε παραπάνω, τα κράτη οάσεις της Κ. Ασίας και να τα παραχωρήσει στην Κίνα520! Ίσως η επανάσταση του Ho-lou να είχε ως αφορμή τις υπερβολικές απαιτήσεις των Κινέζων, μολονότι ο Che-hou δεν τα παραχώρησε και οι Κινέζοι αναγκάστηκαν να τα πάρουν μόνοι τους. Όπως αναφέραμε ήδη, υπήρξε και η κατηγορία εκείνη των Τούρκων χαγάνων ή πριγκίπων που είχαν καταφύγει στην Κίνα, όπου συνήθως τους δινόταν σύζυγος πριγκίπισσα και υπηρετούσαν στον κινεζικό στρατό, παίρνοντας επιπλέον τίτλους και τιμές521. Μερικοί απ’ αυτούς, όπως ο A-chena Pou-tchen, υπηρέτησαν πιστά τον Κινέζο αυτοκράτορα, κερδίζοντας πολλές

517

Chavannes, Documents, σελ. 57. Jaghid-Symons, Peace, σελ. 152: “…he was ‘warmly and politely soothed’ but not granted a marriage agreement. One might conjecture that having defeated Il-Khan of the Eastern Turks, the T’ang no longer felt it imperative to link themselves to the distant Western Turks through intermarriage”. 519 Chavannes, Documents, σελ. 55. 520 Chavannes, Documents, σελ. 32, 59: « I-pi che-koei envoya en tribu (à la Chine) des produits de son pays et demanda en outre à contacter mariage. L’empereur lui ordonna de détacher les cinq royaumes de K’ieou-tse (Koutcha), Yu-t’ien (Khoten), Sou-lei (Kachgar), Tchou-kiu-p’o (au sud de Yarkand) et Ts’ong-ling (Sirikoul), pour en faire un présent de noces ; on ne parvint pas à contracter le mariage. Sur ces entrefaites, A-che-na Ho-lou se révolta et s’empara de toutes les hordes de kagan. » 521 Πρβλ. Chavannes, Documents, σελ. 21, όπου μετά την επιστροφή του Tch’ou-lo από την εκστρατεία κατά της Κορέας, ο Kao-tsou « …descendit de sa couche en son honneur et alla à sa rencontre pour le faire asseoir avec lui. » 518

169

νίκες ακόμη και κατά των Τούρκων522. Ενεργώντας πάντα για το καλό του κράτους, οι Κινέζοι συγχώρησαν ακόμη και τον Ho-lou, όταν συνελήφθη αιχμάλωτος και ζήτησε συγγνώμη από τον αυτοκράτορα, στον οποίο, καθώς είπε, φέρθηκε με αχαριστία. Όταν πέθανε, το 659, τον έθαψαν κοντά στον τάφο του Hie-li, στον οποίο χάραξαν επιγραφή523. Οι Βυζαντινοί βρίσκονταν πολύ μακριά από τους Δυτικούς Τούρκους για να έχουν τέτοιες σχέσεις εξάρτησης, οι Χάζαροι όμως βρίσκονταν πολύ κοντά και οι κρίσιμες περιστάσεις δεν έλειψαν. Όπως είδαμε, ο Ηράκλειος πρότεινε μόνος του στον Ζιεβήλ το χέρι της κόρης του Ευδοκίας, λόγω εξαιρετικής ανάγκης. Για να τον πείσει, του έδειξε εικόνα της κόρης του, την οποία ο ζωγράφος είχε απεικονίσει μ’όλη την ομορφιά της, και τον πληροφόρησε ότι είχε στεφθεί αυγούστα των Ρωμαίων. Κατά τον Νικηφόρο, ο Ζιεβήλ θαμπώθηκε από την ομορφιά της και ερωτεύτηκε αμέσως την Ευδοκία, η οποία πρέπει να ήταν τότε γύρω στα 16524. Βρισκόμαστε στην πρώτη περίοδο των απευθείας βυζαντινοχαζαρικών σχέσεων φιλίας και αυτό είναι το μόνο γνωστό συνοικέσιο που σχεδιάστηκε, δεν πραγματοποιήθηκε όμως, για τους λόγους που ήδη αναφέραμε. Η δεύτερη μακρότερη περίοδος της βυζαντινοχαζαρικής φιλίας είναι η εποχή της βασιλείας των Ισαύρων αυτοκρατόρων, οπότε και ο γιός του Λέοντος Γ΄, Κωνσταντίνος Ε΄, θα παντρευτεί Χαζάρα πριγκίπισσα, αφού το συμφέρον του κράτους απαιτούσε συνεργασία με τους Χαζάρους, όχι μόνον για την περιοχή του Καυκάσου αλλά και (ως προς την διευκόλυνση των Βυζαντινών) για απρόσκοπτη πρόσβαση προς την Κεντρική Ασία από τον βόρειο δρόμο, που περνούσε από το κράτος των Χαζάρων 525 . Είχε προηγηθεί ο γάμος του Ιουστινιανού Β΄ με την αδελφή του Χαζάρου χαγάνου, αλλά τούτο έγινε περισσότερο για προσωπικούς παρά για κρατικούς λόγους.

522

Chavannes, Documents, σελ. 38, 64, 65. Chavannes, Documents, σελ. 38. 524 Νικηφόρος, στ. 901: «o( de\ t%½ ka/llei th=j 523

a)rxetu/pou eÃti ma=llon e)piì 525

ei¹ko/noj kaiì t%½ periì au)th\n ko/sm% trwqeiìj eÃrwti tou= tv= summaxi¿# e)pe/keito.» Στράτου, Το Βυζάντιο, σελ. 559.

Μ. Κορδώση, Η Κίνα των T’ang, σελ. 36.

170

β) Πρέσβεις, φόρος υποτέλειας και δώρα Ιδιαίτερη σημασία για την τύχη μιας πρεσβείας έχει το πρόσωπο που τίθεται επικεφαλής και τα δώρα που στέλνονται, είτε αυτά είναι συμβολικά είτε αποτελούν σημαντική προσφορά. Κάθε πρεσβεία, απ’ όποια χώρα κι αν προέρχεται, θα μεταφέρει οπωσδήποτε δώρα προς τον ηγεμόνα του κράτους που θα επισκεφτεί. Τα δώρα μπορεί να είναι απλή τυπική υποχρέωση, μπορεί να είναι και κάτι περισσότερο, όπως έκφραση φιλίας ή εκτίμησης αλλά και να κρύβουν άλλους ανομολόγητους σκοπούς. Ο Τονγιουκούκ, κατά τη δεύτερη τουρκική αυτοκρατορία, στις αρχές του 8ου αιώνα, φοβούμενος για την ανεξαρτησία των Τούρκων, επισημαίνει ότι τα υλικά που προσφέρουν οι Κινέζοι είναι πάντα ελκυστικά (όπως και οι λόγοι γλυκείς)526, που μπορούν να συντείνουν στην προσέλκυση των Τούρκων προς τον κινεζικό τρόπο ζωής. Οι μεγάλες αυτοκρατορίες της εποχής πρόσεχαν ιδιαίτερα ποιόν έστελναν πρέσβη, κυρίως σε δύσκολες αποστολές. Από τους πρέσβεις που οι Βυζαντινοί έστειλαν στους Δυτικούς Τούρκους, ο Ζήμαρχος ήταν στρατηγός «tw½n

pro\j

eÀw po/lewn» 527 . Ο Ουαλεντίνος ανήκε στη φρουρά των

ανακτόρων («eiåj de\ ouÂtoj tw½n basilei¿wn cifhfo/rwn»)528 και όπως είπαμε είχε πείρα από πρεσβείες. Οι ικανότητές του πρέπει να ήταν μεγάλες, αν κρίνουμε από την απάντησή του στις κατηγορίες του Τούρξανθου. Είχε ευγλωττία και σύνεση. Από τα ονόματά τους, παρέχεται η εντύπωση ότι και οι υπόλοιποι Βυζαντινοί πρέσβεις πρέπει να ήταν αξιωματούχοι. Μόνον αργότερα, όταν η Νεστοριανή Εκκλησία ρίζωσε στην Κίνα, οι Βυζαντινοί έστελναν και κληρικούς529, αφού το απαιτούσε η νέα κατάσταση530. Από τους πρέσβεις που οι Τούρκοι έστελναν στο Βυζάντιο, ο πρώτος, ο Μανιάχ, ο οποίος ηγούνταν και της πρώτης πρεσβείας στους Πέρσες,

526

Tekin, A Grammar, σελ. 261. Όμως αυτό ήταν αναπόφευκτο. Κινέζοι τεχνίτες έρχονταν στη χώρα των Τούρκων όπου έχτιζαν και διακοσμούσαν μαυσωλεία, φέρνοντας μαζί τους μεγάλες ποσότητες από θησαυρούς, χρυσό και ασήμι. (Tekin, A Grammar, σελ. 263, 272). 527 Μένανδρος, σελ. 116. 528 Μένανδρος, σελ. 170. Βλ. και σελ. 275, σημ. 216: “He was probably a spatharius”. 529 Hirth, China, σελ. 56, Chen, The Sources, σελ. 334. 530 Οι Νεστοριανοί, καθώς φαίνεται, αποτελούσαν το σύνδεσμο μεταξύ Βυζαντίου και Κίνας (βλ. Μ. Κορδώση, Η Κίνα των T’ang, σελ. 38 κ.έ.)

171

αναφέρεται ώς ηγέτης των Σογδαϊτών531, πράγμα που δείχνει τη σημασία που έδιναν οι Σογδαΐτες στην απρόσκοπτη ροή του μεταξιού αλλά και την στάση των Τούρκων, που εκμεταλλεύονταν τους σημαντικότερους έμπειρους υποτελείς τους. Το 618 στάλθηκε πρέσβης στην Κίνα ο K’iue kagan, αδερφός του Ho-sa-na kagan. Ο τελευταίος είχε δηλώσει, το 618, υποταγή στους Κινέζους532. Οπωσδήποτε η αποστολή, ως πρέσβη, ενός μέλους της βασιλικής οικογένειας αποτελούσε κάτι το ξεχωριστό. Το 627, μαζί με τον Κινέζο πρέσβη που είχε πάει στους Δυτικούς Τούρκους και τον Τούρκο Tchen-tchou T’ong se-kin, που στάλθηκε από τον Τούρκο χαγάνο, σε απάντηση της πρεσβείας αυτής533, ήρθε και ο Ινδός βουδιστής κληρικός Prabhâkaramitra534. Οι Τούρκοι χαγάνοι προστάτευαν τους βουδιστές και φαίνεται, επί πλέον, πως τους χρησιμοποιούσαν. Είναι γνωστή η λαμπρή υποδοχή που ο T’ong Che-hou έκανε, το 630, στον βουδιστή μοναχό Hiuan-tsang, που πήγαινε από την Κίνα στην Ινδία535. Οι Κινέζοι έστελναν συνήθως vς πρέσβεις έμπειρους αξιωματούχους, όπως ο Ts’oei Kiun-sou, ο οποίος προσπάθησε να πείσει τον Tch’ou-lo να συνεργαστεί, χρησιμοποιώντας την πειθώ αλλά και εκβιάζοντας συγχρόνως536. Τουλάχιστον σε μια περίπτωση, όταν έδωσαν τη θετική απάντηση στο αίτημα του T’ong Che-hou, για Κινέζα σύζυγο, κατόπιν συσκέψεως, ο αυτοκράτορας διάλεξε ως πρέσβη τον Tou-li, βασιλιά του Kao-p’ing537, κάτι που όπως είπαμε γινόταν σε εξαιρετικά λίγες περιπτώσεις. Πρόκειται για την απάντηση στην πρεσβεία εκείνη με την οποία ήρθε στην Κίνα και ο μοναχός Prabhâkaramitra. Ειδική περίπτωση πρέσβη ή καλύτερα μεσολαβητή αποτελούσαν και οι όχι λίγες πριγκίπισσες που στέλνονταν ως νύφες στους Τούρκους. Από την περίπτωση της μητέρας του Tch’ou-lo, γίνεται φανερό ότι η κινεζική αυλή δεν δίσταζε να τις εκμεταλλεύεται ώς το τέλος. Αν απαιτούσαν τα κρατικά συμφέροντα, μάλιστα, ήταν, όπως είδαμε, όχι ασυνήθιστο να έχουν και κακό τέλος. 531

Μένανδρος, σελ. 114: «…oÁj tw½n Sogdai+tw½n proeisth/kei…» Chavannes, Notes, σελ. 1, 2. 533 Chavannes, Documents, σελ. 25. 534 Chavannes, Notes, σελ. 3. 535 Grousset, L’Empire, σελ. 140, Franck-Brownstone, The Silk Road, σελ. 179 κ.έ. 536 Chavannes, Documents, σελ. 15-17. 537 Chavannes, Documents, σελ. 25, Grousset, L’Empire, σελ. 141. 532

172

Μερικές φορές έμποροι χρησιμοποιούνταν ως διπλωμάτες. Ήταν μάλιστα δύσκολο να ξεχωρίσεις μια καθαρά διπλωματική αποστολή από μια καθαρά εμπορική. Χρήση τέτοιων αποστολών γινόταν και από ανατολικούς λαούς και από Βυζαντινούς538. Στις κινεζικές πηγές μνημονεύονται πολλές πρεσβείες των Δυτικών Τούρκων στην κινεζική αυλή και στις περισσότερες αναφέρεται ότι οι πρεσβείες προσέφεραν φόρο υποτέλειας 539 . Σε μια από τις πρεσβείες 540 αναφέρεται ότι ο φόρος υποτέλειας αποτελείται από προϊόντα, χωρίς να κατονομάζονται541. Πρόκειται συνήθως για δώρα που οι Κινέζοι, απ’ όπου κι αν προέρχονταν (ακόμη και από την μακρινή Fou-lin)542, τα εκλάμβαναν ως φόρο υποτέλειας 543 . Πρέπει πάντως να σημειώσουμε ότι δεν ήταν πάντα εύκολο να ξεχωρίσει κανείς τα δώρα από τον φόρο υποτέλειας. Έτσι, όταν εγκρίθηκε πριγκιπική σύζυγος για τον T’ong Che-hou, ο Τούρκος χαγάνος, για να «θέσει τις βάσεις μιας συνθήκης», έστειλε όχι μόνο την πολύτιμη ζώνη, για την οποία έγινε ήδη λόγος, αλλά και 5000 άλογα 544 . Αν ληφθεί υπόψη η μεγάλη σημασία που είχε τότε το άλογο για τις πολεμικές επιχειρήσεις και μάλιστα τα άλογα ορισμένων περιοχών της Κεντρική Ασίας (είναι γνωστά τα «ουράνια» άλογα της Φεργκάνα)545, δύσκολα θα δεχόταν κανείς ότι ο Τούρκος χαγάνος ενήργησε από μόνος του. Οι Κινέζοι είχαν ανάγκη από άλογα και οι Τούρκοι το γνώριζαν καλά. Ήδη από το 553 μ.Χ. οι Τούρκοι είχαν στείλει στους Δυτικούς Wei 50.000 άλογα546 και οι Κινέζοι ανταπέδιδαν με μεγάλες 538

Sinor, “Diplomatic Practises”, σελ. 343: “In the first century B.C. the country of Chi-pin (approximately the northwestern provinces of Pakistan) sent a mission to the Chinese, but it was observed that ‘there are no members of the royal family or noblemen among those who bring the gifts; the latter are all merchants and men of low origins.’ There are instances of true metamorphosis from merchant to diplomat. The Sogdian Maniakh, whose main interest lay in the silk trade, became the head of the Türk delegation which, sent by the aforementioned Silziboulos, arrived in Constantinople in 568, carrying written credentials.” 539 Chavannes, Notes, σελ. 2 κ.έ. (το 619, 620, 621 και 626 από τον Che-hou, το 624 από τον Mo-hotou, το 633 από τον Tou-lou, το 635 από τον T’ong-ngo chad, μετέπειτα Tie-li-che και το 646 από τον Che-koei). 540 Εκείνη που έστειλε ο Che-koei μαζί με αιτήματα για συνοικέσιο (Chavannes, Documents, σελ. 32). 541 Επίσης οι τρείς πρεσβείες που έστειλε ο Cha-po-lo tie-li-che, όταν κι αυτός ζήτησε πριγκίπισσα για γάμο (Chavannes, Documents, σελ. 55) καθώς και η πρεσβεία του Se Che-hou, το 649. 542 Hirth, China, σελ. 56, Cheng, The Sources, σελ. 335. 543 Sinor, “The Establishment”, σελ. 307: “Such ‘presents’ – ‘tribute’ may be a word more appropriate in the circumstances could be very substantial”. 544 Chavannes, Documents, σελ. 53. 545 Franck-Brownstone, The Silk Road, σελ. 194 κ.έ. 546 Vaissière, Histoire, σελ. 208: « C’est après les Turcs que les Chinois trouvent, du VIe au VIIIe siècle, les chevaux dont leur armée a besoin. » Barfield, The Perilous Frontier, σελ. 133.

173

ποσότητες από μετάξι. Ήταν ένα είδος εμπορίου που γινόταν ανάμεσα στις δύο πλευρές547. Κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας του χαγάνου Mu-kan (553-572), οι Chou έστελναν ετησίως 100.000 τόπια μετάξι548. Το ίδιο έκαναν και οι Ch’i, πράγμα που, όπως είδαμε, έκανε τους Τούρκους πιο θρασείς549.Το 573 και 574 ο χαγάνος Taspar έστειλε άλογα στους βόρειους Chou αλλά η τιμή τους ήταν μόνο ένα μικρό μέρος εκείνης του κινεζικού μεταξιού550. Ο χαγάνος Tu-lan έστειλε όχι μόνον άλογα αλλά και καμήλες, βοειδή κ.λ.π.551, ενώ ο K’i-min khan, το 607, έδωσε 3000 άλογα και πήρε σε αντάλλαγμα, αυτός και οι τρεισήμισυ χιλιάδες οπλαρχηγοί του, 200.000 τόπια μεταξιού552. Εξάλλου, το ότι υπήρχαν τέτοιου είδους συμφωνίες, δηλαδή στην ουσία ανταλλαγές, γίνεται φανερό και από συμφωνία με τον ηγεμόνα των Tardouch, Tchen-tchou p’i-kia (bilge) kagan, ο οποίος το 642 έστειλε ως πρέσβη τον θείο του στην κινεζική αυλή, με σκοπό να κανονίσει τη σύναψη συνοικεσίου με πριγκίπισσα των T’ang. Η συμφωνία ήταν πράγματι εμπορικού τύπου. Για να γινόταν ο γάμος, έπρεπε ο χαγάνος να προσφέρει τρείς χιλιάδες άλογα, 38.000 δέρματα κουναβιού και (κάτι που έχει συμβολική σημασία) έναν καθρέφτη από αγάτη553. Όταν ο χαγάνος δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του (δεν υπήρχαν έτοιμα άλογα και πρόβατα και τα συγκέντρωσε ως φόρο από τους υπηκόους του, τα περισσότερα όμως χάθηκαν κατά τη μεταφορά στις ερήμους της απέραντης χώρας του), ο T’ai-tsong, γνωρίζοντας τη δύναμη της αυτοκρατορίας του, δεν δίστασε να ακυρώσει τον αρραβώνα.

547

Ecsedy, “Trade and War”, σελ. 138-139. Sinor, “The Establishment”, σελ. 307. Barfield, The Perilous Frontier, σελ. 133. Vaissière, Histoire, σελ. 206-207. Zhang, Η Κίνα, σελ. 288. 549 Barfield, The Perilous Frontier, σελ. 133: “My two children in the south are always filial and obedient, so why should I feel poverty?” 550 Sinor, “The Establishment”, σελ. 307. 551 Ecsedy, “Trade and War”, σελ. 136: “The new qaγan sent a delegation to the court, and received 3000 rolls of silk; then his Turks began to send envoys and yearly ‘tribute’ to China. Tu-lan-qaγan had a rebellious Chinese caught, and called the emperor’s attention to the danger by an envoy, who brought to the court cloth made of po and fish-glue as gifts. Shortly afterwards his uterine younger brother Jutan tegin offered a jade-stick of Yu-tien titles. In that year several delegations, i.e. Tu-lan qaγan’s high dignitaries were arriving in the court in succession; they brought 10000 horses, 20000 sheep, 500 camels and 500 cattles. Shortly afterwards another delegation arrived, asking the emperor to establish a market-place for them in boarderland so that they could trade with China; and they received the imperial permission.” 552 Jaghid-Symons, Peace, σελ. 171. 553 Chavannes, Notes, σελ. 8. Vaissière, Histoire, σελ. 208. 548

174

Ο T’ong Che-hu έστελνε στην κινεζική αυλή, για πολλά χρόνια, ως φόρο υποτέλειας, «μεγάλα αυγά του T’iao-tche (Βαβυλωνία), δέρματα λιονταριού κ.λ.π.»554. Δέρμα λιονταριού είχε στείλει το 622 και ο Che-hou555. Αυγά του T’iao-tche (πιθανότατα στρουθοκαμήλου) προσφέρονταν συχνά ως δώρο, λόγω του μεγέθους τους. Δεν ήταν σπάνιο να παρέχονται ως δώρα είδη ξένης χώρας, που ήταν περιζήτητα (π.χ. βυζαντινά χαλιά556). Εξάλλου δώρα δίνονταν στους Τούρκους από τους Κινέζους σε κάθε ευκαιρία και τα αποτελέσματα πολλές φορές ήταν χειροπιαστά. Εκτός από τα γαμήλια, πολλές φορές υπήρχαν και τα επικήδεια δώρα. Έτσι, όταν ο Ishbara πέθανε το 587, οι Sui έστειλαν στον διάδοχό του (ως δώρο συλλυπητηρίων) 5000 τόπια μεταξιού, ενώ το 619, όταν πέθανε ο χαγάνος Shih-pi, οι Κινέζοι έστειλαν στον διάδοχό του Ch’o-lo khan (περ. 619-620), ως δώρο, 30000 τόπια μεταξιού557, παρά το γεγονός ότι ο Shih-pi δεν ήταν πάντα πιστός σύμμαχος της αυτοκρατορίας. «Αυτό το εντυπωσιακό δώρο, έξι φορές μεγαλύτερο από το προηγούμενο, οδήγησε τον Ch’ou-lo κοντύτερα προς τους T’ang και βοήθησε στην σταθεροποίηση των τουρκοκινεζικών σχέσεων. Καθώς η ποσότητα των δώρων που έφθαναν από την αυλή μεγάλωνε, η τυπική σημασία των προσφορών έγινε λιγότερο σημαντική απ’ό,τι η πολιτική ή οικονομική σημασία»558. Όπως είπαμε, τα δώρα ήταν απαραίτητα, όταν ένας πρέσβης επισκεπτόταν ξένο κράτος. Αυτό βέβαια δε σήμαινε ότι η κινεζική αυλή θα δεχόταν σε κάθε περίπτωση και δώρα Τούρκων, που ζούσαν μέσα στο κινεζικό κράτος. Έτσι όταν ο Tch’ou-lo, όντας στην Κίνα, προσέφερε διαμάντι στον αυτοκράτορα, αυτός αρνήθηκε να το πάρει, λέγοντας ότι εκείνο που εκτιμάει είναι η ειλικρινής πρόθεση559. Από τις πρεσβείες που έστειλαν οι Δυτικοί Τούρκοι στο Βυζάντιο, γνωρίζουμε ότι στην πρώτη, υπό τον Μανιάχ, οι πρέσβεις μετέφεραν «dw½ra 560

meta/chj ou)k o)li¿gon ti xrh=ma»

. Το είδος του δώρου και η ποσότητα δεν

554

Chavannes, Documents, σελ. 53. Chavannes, Notes, σελ. 3. 556 Chavannes, Documents, σελ. 203. 557 Barfield, The Perilous Frontier, σελ. 144. Jaghid-Symons, Peace, σελ. 123. 558 Jaghid-Symons, Peace, σελ. 123. 559 Chavannes, Documents, σελ. 21, 22: « ‘La perle et la bonne foi sont des joyaux ; pour moi, c’est un cœur sincère ; la perle, je ne saurais qu’en faire’. En définitive il ne l’accepta pas. » Βλ. επίσης σελ. 51. 560 Μένανδρος, σελ. 114. 555

175

μας εκπλήσσει, αφού η τουρκοσογδιανή πρεσβεία ερχόταν στο Βυζάντιο για να προωθήσει το εμπόριο του μεταξιού. Δώρα δίνονταν και από την χώρα την οποία ένας πρέσβης επισκέπτονταν. Έτσι ο Τούρκος χαγάνος έδωσε δώρα στην ομάδα εκείνη που αποσχίσθηκε από την ακολουθία του Ζημάρχου και περίμεναν τον τελευταίο στη χώρα των Χολιατών, ενώ τον ίδιο τον Ζήμαρχο «qerapai¿nv e)ti¿mhse dorialw¯t%»561. Οι Βυζαντινοί βέβαια προσκόμιζαν σε κάθε πρεσβεία δώρα προς τους ηγεμόνες της χώρας για την οποία προορίζονταν. Ο Μένανδρος μνημονεύει ότι ο Ζήμαρχος έδωσε δώρα στον Ζιλζίβουλο562, αλλά δυστυχώς δεν αναφέρει τι ήταν αυτά. Πρέπει οπωσδήποτε να ήταν χαρακτηριστικά προϊόντα του Βυζαντίου, όπως π.χ. και κατά την πρώτη πρεσβεία που οι Βυζαντινοί έστειλαν το έτος 643 στην Κίνα (οπότε πρόσφεραν γυαλί, που ήταν περιζήτητο, και πολύτιμους λίθους) 563 . Από τον Ιωάννη της Εφέσσου, γνωρίζουμε ότι ο Ζήμαρχος έδωσε στον Τούρκο ηγεμόνα που συνάντησε (έναν από τους οκτώ που μνημονεύει ότι χωρίζεται η επικράτεια των Τούρκων) «λαμπρά δώρα από χρυσάφι και ασήμι και μαργαριτάρια και μεγαλοπρεπή επίσημα ενδύματα». Ο Τούρκος ηγεμόνας, βλέποντάς τα, εξεπλάγη και τα δέχτηκε και καθώς αυτά ήταν μεγαλειώδη και ωραία είπε: «αυτά είναι πράγματι δώρα ενός μεγάλου βασιλιά»

564

. Καθώς φαίνεται, τα δώρα αυτά δεν προσφέρθηκαν στον

Σιζάβουλο αλλά σε μικρότερο Τούρκο ηγεμόνα, οπότε λογικά, αν η πληροφορία του Ιωάννη είναι σωστή, τα δώρα που προορίζονταν για τον Σιζάβουλο πρέπει να ήταν ακόμη λαμπρότερα. Τα είδη δώρων που έφεραν οι πρέσβεις ήταν, κατά κάποιον τρόπο, και διαπίστωση της γνησιότητας των πρέσβεων που έφθαναν από πολύ μακρινές χώρες. Έτσι, όταν το 166 μ.Χ. η πρεσβεία από το Ta-Ch’in (Ρωμαϊκό κράτος) πρόσφερε ελεφαντόδοντο, κέρατα ρινόκερου και κελύφη χελώνας και όχι πολύτιμους λίθους, για τους οποίους κυρίως ήταν γνωστό το Ρωμαϊκό κράτος, εκφράστηκε αμφιβολία για την γνησιότητά της565.

561

Μένανδρος, σελ. 120. Μένανδρος, σελ. 118. 563 Hirth, China, σελ. 55, Chen, The Sources, σελ. 334. 564 John of Ephesus, VI, 23. 565 Hirth, China, σελ. 42, Chen, The Sources, σελ. 272. 562

176

Πολλά δώρα δόθηκαν από τους Βυζαντινούς και στους Χαζάρους. Ο Νικηφόρος αναφέρει αποστολή δώρων εκ μέρους του Ηρακλείου «προς τον Τούρκων κύριον», για συμμαχία εναντίον των Περσών, πράγμα που ο Χάζαρος ηγεμόνας δέχτηκε. Κατά τη συνάντησή τους εξάλλου, ο Ηράκλειος, εκτός από τα σκεύη, δώρισε στον Τούρκο ηγεμόνα «στολή βασιλική και ενώτια διακοσμημένα με μάργαρους»566. Κάτι διαφορετικό ήταν βέβαια ο βυζαντινός χρυσός που στέλνονταν σε βαρβάρους, για να μην κάνουν επιδρομές στη χώρα ή για να πεισθούν να πολεμήσουν εναντίον άλλων λαών, εχθρών του Βυζαντίου. Σε αντίστοιχες περιπτώσεις οι Κινέζοι προσέφεραν κυρίως μετάξι. γ) «Νόμοι», χειρισμοί και τρόποι διεκπεραίωσης. Οι χειρισμοί και η «γλώσσα» που χρησιμοποιούσαν οι πρέσβεις, καθώς και τα πρόσωπα της βασιλικής αυλής που τους δέχονταν κατά τη χρονική περίοδο των συνεννοήσεων έχουν μεγάλη σημασία και εξαρτώνται από το κράτος που στέλνει ή δέχεται την πρεσβεία, από την πολιτικοστρατιωτική κατάσταση που επικρατεί στην ευρύτερη περιοχή αλλά και από τον χαρακτήρα και την ικανότητα των ίδιων των πρέσβεων. Εξαρτώνται βέβαια και από άλλες περιστάσεις, όπως για παράδειγμα από το να βρεθούν στην ίδια αυλή συγχρόνως περισσότερες από μια πρεσβείες, οι οποίες μάλιστα μπορεί να ανήκουν σε εχθρικά μεταξύ τους κράτη. Υπήρχαν και στο μεσαίωνα άγραφοι διεθνείς νόμοι (έθη και θεσμοί) που προστάτευαν τους διπλωμάτες και που τηρούσε ακόμη και ο Αττίλας, ο οποίος κατά την πρεσβεία του Μαξιμίνου προς αυτόν, επεσήμανε στον Βιγίλα (που θεώρησε υπεύθυνο για την μη άφιξη ορισμένων φυγάδων που έμεναν στο ρωμαϊκό κράτος) ότι εκμεταλλεύεται το θεσμό της πρεσβείας και ότι διαφορετικά θα τον ανασκολόπιζε567. Ο Αττίλας σεβάστηκε τους Βυζαντινούς

566 567

Νικηφόρος, στ 901. Πρίσκος, σελ.

81, Excerpta, σελ. 128: «xaleph/naj ma=llon kaiì au)t%½ pleiÍsta loidorhsa/menoj meta\ boh=j eÃlegen w¨j au)to\n a)naskolopi¿saj pro\j bora\n oi¹wnoiÍj kaiì tau/thn au)t%½ e)piì tv= e)dedw¯kei aÃn, ei¹ mh/ ge t%½ th=j presbei¿aj qesm%½ lumai¿nesqai e)do/kei a)naidei¿# kaiì tv= tw½n lo/gwn i¹tamo/thti e)piqeiÍnai di¿khn.»

177

πρέσβεις, μολονότι ήθελαν να τον δολοφονήσουν

568

, ενώ αντίθετα

ανασκολόπισε κάποιον Σκύθη σπιούνο που στάλθηκε στους Ούννους από τους Ρωμαίους569. Ο άγραφος αυτός νόμος, που πρέπει να τηρούνταν και από τους Τούρκους, γίνεται σαφής από τα λεγόμενα του Ουαλεντίνου, όταν προσπαθεί να μαλακώσει την οργή του Τούρξανθου, παρακαλώντας τον να υπακούσει στον νόμο που προστατεύει τους πρέσβεις, καθώς αυτοί τύχαινε να είναι εργάτες ειρήνης και να υπηρετούν τα όσια570. Τα έθη αυτά της διπλωματίας φαίνεται πως παραβίασε ο Πέρσης πρέσβης κατά το γεύμα που παρέθεσε ο Σιζάβουλος. Ο Τούρκος χαγάνος, κατά τη διάρκεια του γεύματος, κατηγορούσε τους Πέρσες ότι έπαθε πολλά απ’ αυτούς κι έτσι βάδιζε τώρα εναντίον τους. Ενώ ο Σιζάβουλος έκανε με ένταση αυτή τη συζήτηση, ο Πέρσης πρεσβευτής δεν δίστασε να τον μιμηθεί. Έτσι, αναφέρει

ο

Μένανδρος,

«perifronh/saj to\n no/mon

th=j

siwph=j

to\n i¹sxu/onta par' au)toiÍj e)n taiÍj e(stia/sesin», απέρριπτε «e)pitroxa/dhn»

τις κατηγορίες του Σιζάβουλου, σε τέτοιο βαθμό, που οι παρευρισκόμενοι εκπλήσσονταν για το οργισμένο του ύφος, αφού «αγνόησε τον ‘νόμον’ (τους άγραφους κανόνες) και χρησιμοποίησε βαριές εκφράσεις.»571 Βλέπουμε λοιπόν ότι ο πρέσβης του Μεγάλου Βασιλιά, όχι μόνο αγνόησε το έθιμο της σιωπής κατά τις εστιάσεις (που όπως φαίνεται ίσχυε στην πατρίδα του) αλλά κυρίως αγνόησε το κοινό έθος να μιλάει κανείς κόσμια μπροστά σ’ένα ηγεμόνα, καθώς και στους άλλους επίσημους παρευρισκόμενους. Φαίνεται πως ο Πέρσης πρεσβευτής γνώριζε τα καλά του θεσμού της πρεσβείας (που σεβόταν και ο Αττίλας) και ίσως στηριζόταν στο γεγονός ότι ήταν απεσταλμένος μιας μεγάλης δύναμης της εποχής ή ίσως ήταν νέος πρέσβης, χωρίς μεγάλη εμπειρία σε θέματα διαπραγματεύσεων, ή απλά ήταν «θερμός» χαρακτήρας.

568

Πρίσκος, Excerpta, σελ. 580: «…to/te dh\ o( eu) nou=xoj eÃlege t%½ ¹Ede/kwni, ei¹ diaba\j e)j th\n Skuqikh\n a)ne/loi to\n ¹Atth/lan kaiì para\ ¸Rwmai¿ouj hÀcei, eÃsesqai au)t%½ bi¿on eu)dai¿mona kaiì plou=ton me/giston.» 569

Sinor, Diplomatic Practices, σελ. 340 “… a truly telling example of the Huns respect for diplomatic immunity.” Επίσης, σελ. 341 (Ούτε ο Ούννος Karaton έκανε κακό στη βυζαντινή πρεσβεία του 412-13, μολονότι οι πρέσβεις σκότωσαν τον συνεργάτη του Donatus). 570 Μένανδρος, σελ. 176: «eÃti ge mh\n t%½ koin%½ tw½n pre/sbewn pei¿qesqai no/m%. ei¹rh/nhj ga/r e)smen e)rga/tai kaiì pragma/twn o(si¿wn tami¿ai kaqesth/kamen.» 571 Μένανδρος, σελ. 122: «…gennai¿wj ta\ e)piklh/mata a)pwqou/menoj, w¨j kaiì qauma/sai tou\j paro/ntaj to\ u(perba/llon th=j au)tou= o)rgh=j, w¨j par' ou)de\n qe/menoj to\n no/mon polloiÍj te kaiì a)kola/stoij e)xrh/sato.»

178

Παρόμοια ήταν η συμπεριφορά του συμπατριώτη του Μεβώδη, εδώ όμως ο αυτοκράτορας που τον φιλοξένησε (Ιουστίνος) δεν δέχτηκε το ιταμό ύφος του. Ο Μεβώδης, σε πρεσβεία στο Βυζάντιο, για το ζήτημα της Σουανίας, που δεν είχε κανονιστεί με τον προηγούμενο πρέσβη (τον Ζίχ), ζήτησε να γίνουν δεκτοί και οι Σαρακηνοί που βρίσκονταν μαζί του. Ο Ιουστίνος δεν το επέτρεψε και όταν αυτός διαμαρτυρήθηκε, απαιτώντας να έχει την ίδια μεταχείριση με τον Ζιχ (οπότε οι Σαρακηνοί είχαν γίνει δεκτοί), ο αυτοκράτορας του αρνήθηκε να με οργή572, υπενθυμίζοντάς του ότι μιλάει με τον βασιλιά των Ρωμαίων. Τότε ο Μεβώδης, γεμάτος φόβο, έπεσε «πρηνής επ’ εδάφους», λέγοντας ότι δεν είπε κάτι τέτοιο. Ύστερα απ’ αυτό, ο Ιουστίνος δέχτηκε την εξήγησή του λέγοντας ότι έγινε λάθος στη μετάφραση και ότι δεν υπήρχε πια θέμα (περίπου το σημερινό «δεν έγινε ορθή απόδοση των λεγομένων»). Στο γεύμα του Σιζάβουλου, ο Μένανδρος δε μνημονεύει τίποτα για την αντίδραση του Τούρκου χαγάνου. Το πιθανότερο είναι ο Σιζάβουλος να μην έδωσε συνέχεια και να φέρθηκε ορθότερα από τους Πέρσες που είχαν δηλητηριάσει τους πρέσβεις του. Από τα γραφόμενα του Μένανδρου, μπορούμε να πούμε ότι φαίνεται πώς οι Τούρκοι σεβόντουσαν τα διεθνή έθιμα, που δεν σεβάστηκαν οι Πέρσες. Όπως αναφέραμε ήδη, η υποδοχή μιας πρεσβείας εξαρτάται και από την πολιτικοστρατιωτική κατάσταση της ευρύτερης περιοχής και τις σχέσεις που είχαν τη δεδομένη στιγμή ανάμεσά τους τα διάφορα μέρη. Έτσι, το χρονικό διάστημα που έφθασαν στην αυλή του Σιζάβουλου η βυζαντινή και η περσική πρεσβεία, ο Τούρκος χαγάνος έδειξε τη φιλία του προς τους Βυζαντινούς, όταν τους είπε, στο κοινό γεύμα, να καθίσουν σε πιο τιμητική θέση απ’ό,τι οι Πέρσες απεσταλμένοι και οπωσδήποτε η οργή του Πέρση πρεσβευτή πρέπει να οφείλονταν και σ’αυτό, αφού έβλεπε να ευνοούνται οι κύριοι εχθροί του. Η πλέον ανάρμοστη συμπεριφορά προς πρέσβεις ήταν εκείνη του Πέρση βασιλιά, προς του ανεπιθύμητους Τούρκους απεσταλμένους. Άρχισε στην πρώτη πρεσβεία με λιγότερο σκληρά μέτρα, όπως η αναβολή ακροάσεως, και συνέχισε με την καύση του μεταξιού, πράγμα προσβλητικό για τους 572

Μένανδρος, σελ. 108: «ti¿ ouÅn, ei¹ kaiì pefw¯ratai o( Ziìx e)piì moixei¿# plhmmelh/mati tw½n a)nhke/stwn a(lou/j, kaiì soiì kat' iãxnoj e)kei¿n% i¹te/a;»

hÄ kaiì e(te/r%

oÀt%

179

Τούρκους. Στη δεύτερη πρεσβεία συνέβη το ανήκουστο, να δηλητηριαστούν ξένοι απεσταλμένοι, κόντρα στους κανόνες της εποχής. Ο Χοσρόης φαίνεται ότι έκανε αυτή την ενέργεια, επειδή πίστευε ότι θα μπορούσε να δικαιολογήσει το θάνατό τους από το διαφορετικό κλίμα της Περσίας (t%½ pnighr%½ tw½n Persw½n au)xm%½), καθόσον οι πρέσβεις δεν ήταν συνηθισμένοι, επειδή η χώρα

των Τούρκων συνήθως ήταν χιονισμένη και κρύα. Οι επιζώντες ακόλουθοι, μολονότι υποπτεύονταν κάποια άλλη αιτία για τον θάνατο των συντρόφων τους, όταν γύρισαν στην πατρίδα τους, μετέφεραν την εξήγηση των Περσών, αλλά ο Σιζάβουλος κατάλαβε ότι οι Πέρσες δηλητηρίασαν τους πρέσβεις του 573 . Η έχθρα που ακολούθησε εξηγείται και από το γεγονός αυτό, που μπορεί να χαρακτηριστεί ως πρωτοφανές. Οι Κινέζοι προωθούσαν ψυχρά τα συμφέροντα της χώρας τους μέσα από πολιτισμένο πλαίσιο, που μπορούσε όμως να αγγίξει τον κυνισμό ή τον εκβιασμό. Ο Tonyukuk επισημαίνει, όπως είδαμε, ότι «τα λόγια» των Κινέζων είναι πάντοτε γλυκά», για να αποπλανούν τους Τούρκους (όπως και τους άλλους λαούς) που ήθελαν να εντάξουν στη σφαίρα επιρροής τους. Πράγματι, κι όταν ακόμη αρνούνταν να παραχωρήσουν Κινέζα πριγκίπισσα ως σύζυγο, σε Τούρκο χαγάνο, συνήθως συνέδεαν την άρνησή τους με ψεύτικα λόγια, όπως στον Tie-li-che

574

ή πρόβαλλαν μια μόνο δικαιολογία, χωρίς να

αποκαλύπτουν τις πραγματικές προθέσεις τους, όπως π.χ. με τους Mo-ho-tou και Se Che-hou, που αρνήθηκαν συνοικέσιο, λόγω ταραχών στις χώρες τους575, που πιθανότατα υποκινούσαν οι ίδιοι. Όλα εξαρτώνται από το κρατικό συμφέρον, μέχρι του σημείου να γίνονται κυνικοί, όπως για παράδειγμα, όταν ζητούν από τον Che-koei να τους παραχωρήσει τα πέντε βασίλεια ή ακόμη και εκβιαστές, όπως έγινε με τον Tch’ou-lo μέσω της μητέρας του, που κρατούσαν αιχμάλωτη. Για τη συμπεριφορά των Ρωμαίων προς τους Τούρκους, τα όσα λίγα διαθέτουμε προέρχονται από βυζαντινές πηγές. Η υποδοχή του Μανιάχ και της ακολουθίας του πρέπει να ήταν πολύ καλή. Ο Ιουστίνος τους δέχτηκε 573

Μένανδρος, σελ. 112. Chavannes, Documents, σελ. 27: « La cour se contenta de lui prodiguer les encouragements et les consolations et ne consentit point encore au mariage. » 575 Chavannes, Documents, σελ. 26. 574

180

«ασμενέστατα», γιατί υπολόγιζε στη συνεργασία τους εναντίον των Περσών. Με τον ίδιο, όπως είδαμε, τρόπο δέχτηκε και τον Ζιεβήλ των Χαζάρων, για τους ίδιους λόγους. Εάν η συνεργασία διακόπτεται, διακόπτεται και η φιλία. Έτσι, οι Τούρκοι δέχτηκαν φιλικά τον Ζήμαρχο και την ακολουθία του, αλλά εχθρικά τον Ουαλλεντίνο, ως μελλοντικό εχθρό, κάτι που, όπως είπαμε, οφείλεται και στον αλαζονικό χαρακτήρα του Τούρξανθου. Οι Τούρκοι δέχονταν ευχαρίστως κινεζικές πρεσβείες, ιδιαίτερα κατά τις χρονικές περιόδους που ήταν λιγότερο δυνατοί, είτε για να έχουν τους Κινέζους ως συμμάχους είτε για να υψωθούν στα μάτια των υπηκόων τους και να επιβληθούν των ενδοκρατικών αντιπάλων τους. Σχετικά με την υποδοχή των Περσών-πρέσβεων από τους Τούρκους, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι δεν ήταν άσχημη, αν αναλογιστούμε τα όσα είχαν προηγηθεί. Το ότι ο Πέρσης πρέσβης μιλούσε μ’έναν τέτοιο τρόπο στον Σιλζίβουλο, δείχνει ότι ο Τούρκος χαγάνος σεβόταν τους νόμους της φιλοξενίας. Διαφορετικά δεν θα τολμούσε να το κάνει. Και στον Ιωάννη της Εφέσσου μνημονεύεται ότι κάποιος από τους οκτώ ηγέτες των Τούρκων έδιωξε τους Πέρσες πρέσβεις, όταν διαπίστωσε ότι λένε ψέματα, λέγοντάς τους: «Θα σας έπαιρνα το κεφάλι αν ήμουν τόσο κακός όσο εσείς». Η απειλή του δηλαδή περιορίστηκε μόνο στα λόγια, μολονότι οι Πέρσες είχαν φερθεί άπρεπα. Ένα από τα σημεία που πρέπει να συζητηθούν κατά τη διάρκεια της παραμονής μιας πρεσβείες σε ξένη χώρα και συγκεκριμένα εδώ όσον αφορά στους Τούρκους, ήταν η προσπάθεια δημιουργίας εντυπώσεων από τους μεν στους δε. Είναι γνωστό ότι το Βυζάντιο (και η Κίνα) προσπαθούσαν να θέλξουν τους βαρβάρους με τα προϊόντα του πολιτισμού τους, τη λαμπρότητα των πόλεων, των παλατιών, των τελετών κλπ και οι «βάρβαροι» με άλλους τρόπους. Έτσι, οι Τούρκοι, όταν έφθασαν οι Βυζαντινοί πρέσβεις στη χώρα τους, προσπαθούσαν να τους πουλήσουν σίδερο, για να δείξουν ότι είχαν πολύ απ’ αυτό, ενώ συνέβαινε το αντίθετο 576 . Η δημιουργία, λοιπόν, ψευδών εντυπώσεων, σε μια εποχή που η πληροφόρηση ήταν ελλιπής, ήταν κάτι το

576

Μένανδρος, σελ. 116, 118.

181

σύνηθες. Το ίδιο έκαναν και οι Άβαροι, όταν έστελναν πρεσβεία στον Ιουστίνο. προσπάθησαν να τον εκφοβίσουν, αλλά χωρίς αποτέλεσμα577. Πέρσες και Βυζαντινοί, λόγω της μεταξύ τους έχθρας, προσπαθούσαν να φανούν στα μάτια των Τούρκων περισσότερο ισχυροί απ’ό,τι ο αντίπαλος. Ο Ιωάννης της Εφέσσου αναφέρει ότι κατά την ίδια πρεσβεία του Ζημάρχου, όταν ο Βυζαντινός πρέσβης με την ακολουθία του έφθασαν στον Τούρκο ηγεμόνα που αναφέραμε παραπάνω, σε στιγμή που βρισκόταν και μια αντιπροσωπεία από την Περσία, ο τελευταίος ρώτησε τους Βυζαντινούς, αν είναι σωστά όσα αναφέρουν οι Πέρσες, ότι ο Ρωμαίος βασιλιάς είναι δούλος τους και πληρώνει κάθε χρόνο φόρο υποτέλειας σ’αυτούς. Ο Ζήμαρχος απάντησε αρνητικά κατηγορώντας τους Πέρσες ότι λένε ψέματα, αφού πολλοί Ρωμαίοι βασιλιάδες εισέβαλαν στα εδάφη τους, λεηλατώντας τα, και αιχμαλώτισαν τον πληθυσμό τους. Ως απόδειξη ανέφερε την εισβολή του Τραϊανού, ο οποίος τόσο πολύ κατατρόπωσε τους Πέρσες, «ώστε ακόμη και σήμερα φοβούνται και τρέμουν προ του αγάλματος του ιδίου (του Τραϊανού), που ο ίδιος ύψωσε στη χώρα τους. Κανένας απ’ αυτούς δεν τολμά, ακόμη και σήμερα, να περάσει έφιππος μπροστά του». Ακολούθως, ο Τούρκος ηγεμόνας ρώτησε τους Πέρσες πρέσβεις, πώς είναι δυνατό οι Ρωμαίοι να είναι δούλοι τους, αφού, τρέμουν ακόμη μπρος στην εικόνα του Ρωμαίου βασιλιά που εισέβαλε στη χώρα τους και του αποδίδουν φόρο τιμής. Τότε, ο Τούρκος ηγεμόνας θύμωσε και έδιωξε τους Πέρσες πρέσβεις ως ψεύτες. Όταν επέστρεψαν οι πρέσβεις στην Περσία, ο Πέρσης βασιλιάς θύμωσε τόσο που διέταξε να ανατρέψουν το άγαλμα του Τραϊανού, γιατί κατάλαβε το εχθρικό προς αυτόν κλίμα578. Παρουσιάζει ενδιαφέρον η πληροφορία ότι ο Πέρσης βασιλιάς μετά τον ερχομό της περσικής πρεσβείας θύμωσε ιδιαίτερα, «γιατί πίστευε ότι οι Ρωμαίοι θα υποκινούσαν αυτές τις φυλές εναντίον του, ειδικά αφού ο βασιλιάς των Τούρκων είχε υπερβολικά τιμήσει τους πρέσβεις τους»579. Δε γνωρίζουμε πόσο ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα τα όσα μνημονεύει ο Ιωάννης της Εφέσου, όμως πρέπει να εκλάβουμε ως βέβαιο ότι μια βυζαντινοτουρκική 577

Μένανδρος, σελ. 92 κ.έ. John of Ephesus, VI, 12, VI, 23. Dickens, Medieval, σελ. 46. 579 John of Ephesus, VI, 23. 578

182

συμμαχία έφερνε τον Πέρση βασιλιά σε απελπιστικά δύσκολη θέση, θέση στην οποία βρέθηκε και ο Πέρσης πρέσβης, όταν είδε την εύνοια που έδειχνε ο Τούρκος χαγάνος προς τους Βυζαντινούς. Οι προσφωνήσεις των πρεσβευτών προς τον ηγεμόνα που τους φιλοξενούσε παρουσιάζουν ενδιαφέρον. Σε μια προσφώνηση, προς τον Τούρκο χαγάνο, οι πρέσβεις μιας από τις μεγάλες αυτοκρατορίες (Βυζάντιο, Κίνα, Περσία) όφειλαν να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί, για να μην προσβάλουν τον ηγεμόνα που τους φιλοξενούσε αλλά και να μη μειώσουν τον δικό τους αυτοκράτορα. Από τον Μένανδρο, γνωρίζουμε ότι ο Ουαλεντίνος προσφώνησε τον Τούρξανθο «ω, Τούρκων ηγεμών» 580 και τον Σιζάβουλο, που ήταν ο χαγάνος, «ω τοσούτων εθνών ηγεμών»581, πράγμα που δείχνει και τη διαφορά, γιατί ο Σιζάβουλος ήταν άρχοντας όλων των εθνών που εξουσίαζαν οι Δυτικοί Τούρκοι, ενώ ο Τούρξανθος μόνον ενός τμήματος. Στην ίδια προσφώνηση του Ζημάρχου προς τον Σιζάβουλο, ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου καλείται «καθ’ήμάς βασιλεύς ο μέγας». Φαίνεται πως ο Ζήμαρχος γνώριζε τι έκανε και ότι το μέγας δεν ήταν παραπάνω από κάποιον ηγεμόνα που είχε στην εξουσία του πολλά έθνη, πολλούς δηλαδή βασιλείς. Εξάλλου και στον τίτλο που ο ίδιος χαγάνος χρησιμοποιούσε για τον εαυτό του λίγα χρόνια αργότερα και γνωρίζουμε από την επιστολή που έστειλε προς τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Μαυρίκιο582, βλέπουμε ότι τονιζόταν το μέγεθος της επικράτειάς του (κύριος κλιμάτων της οικουμένης επτά). Ονομάζεται επίσης «μέγας δεσπότης επτά γενεών», πράγμα που δείχνει ότι οι Βυζαντινοί με την προσφώνησή τους κράτησαν ίσες αποστάσεις, αφού ο δεσπότης τόσων λαών ονομάζεται «μέγας», όπως δηλαδή ονόμασαν οι Βυζαντινοί πρέσβεις τον δικό τους αυτοκράτορα, το γεγονός όμως ότι δεν είπαν το «μέγας» άμεσα, ίσως δείχνει ότι δεν το ήθελαν. Κατά τον ίδιο τρόπο κι ο χαγάνος στην επιστολή του είχε αποκαλέσει τον Βυζαντινό αυτοκράτορα βασιλέα Ρωμαίων και όχι μέγα βασιλέα. Τέλος, σύμφωνα με τα γραφόμενα του Ιωάννη της Εφέσου, οι Βυζαντινοί πρέσβεις στην αυλή του Τούρκου ηγεμόνα που τους φιλοξένησε αποκάλεσαν τον

580

Μένανδρος, σελ. 176. Μένανδρος, σελ. 118. 582 Θεοφύλακτος Σιμοκάττης, σελ. 257. 581

183

αυτοκράτορα του Βυζαντίου αδελφό, κάτι που θυμίζει τη σχέση του με τον Πέρση βασιλιά. Μολονότι στα κινεζικά χρονικά μνημονεύονται οι τίτλοι «χαγάνος», «μικρός χαγάνος» και «μεγάλος χαγάνος»583, (ο τελευταίος μάλιστα δινόταν από την κινεζική αυλή, όταν οι Κινέζοι ήθελαν να κάνουν κάποιο Τούρκο ηγεμόνα επικεφαλής των Δυτικών Τούρκων) 584 , η προφώνηση του Κινέζου πρέσβη προς τον Tch’ou-lo ήταν απλώς Kagan585, (ας ήταν ο μεγάλος χαγάνος) ένας τίτλος που επικρατούσε και στους ίδιους τους Τούρκους586, παρά το ότι ο Ishbara χρησιμοποιούσε και το «Ουράνιος Χαγάνος» σε αναλογία με τον Κινέζο αυτοκράτορα. Ο τίτλος χαγάνος ήταν ο υψηλότερος στην αυτοκρατορία της στέπας. Προέρχονταν από τους Jouan-jouan και τον υιοθέτησαν όχι μόνο οι Τούρκοι αλλά και οι Άβαροι, που έφθασαν στην Ευρώπη. Η προσφώνηση Τούρκου πρέσβη προς τον Κινέζο αυτοκράτορα δεν μας είναι άμεσα γνωστή. Σε διάφορα κείμενα ονομάζεται Ουράνιος Χαγάνος 587 , το πιθανότερο όμως ήταν να προσφωνούνταν

«Γιος του Ουρανού» 588 , αν και οι Κινέζοι τον

προσφωνούν και «η μεγαλειότητά σας»589. Τέλος, σημασία έχουν και οι λύσεις που δίνονταν κυρίως από έμπειρους πρέσβεις σε προβλήματα που δημιουργούνταν ανάμεσα στα δύο μέρη, σχετικά με την ανωτερότητα του ενός ή του άλλου ηγεμόνα. Έτσι, όταν ο Τούρκος χαγάνος Ishbara αρνήθηκε να σηκωθεί και να υποκλιθεί μπροστά στον Κινέζο πρέσβη, Chang-sun Sheng, που συντρόφευε την πριγκίπισσα Ch’ien-min (Ta-i) και παρουσίασε το αυτοκρατορικό διάταγμα του Wen-ti, ο πρέσβης τον έπεισε λέγοντας, ότι και ο Τούρκος χαγάνος και ο Κινέζος αυτοκράτορας είναι γιοί του Ουρανού αλλά ο τελευταίος είναι πατέρας της βασίλισσας, και επομένως, ο ίδιος γαμπρός του. Ο Ishbara τελικά υποκλίθηκε μπροστά στον πεθερό του, αν και οι ωφέλειες που θα είχε απ’αυτόν τον γάμο πρέπει να ήταν το κύριο

583

Chavannes, Documents, σελ. 16, 17, 18, 26: « et était petit kagan, à ce moment il se proclama grand kagan », 28, 54, Chavannes, Notes, σελ. 9,14. 584 Chavannes, Documents, σελ. 18: «… je me propose de le nommer grand kagan. » 585 Chavannes, Documents, σελ. 16, 17. 586 Chavannes, Notes, σελ. 9: « Le kagan de nous, les Sie-yen-t’o (Syr Tardouch)…, 14 : « Le kagan des Yen-t’o… ». 587 Wechsler, “T’ai-tsung”, σελ. 222, (t’ien k’o-han). 588 Chavannes, Documents, σελ. 58, 62, Chavannes, Notes, σελ. 9,14. 589 Chavannes, Documents, σελ. 66.

184

κίνητρο590. Βέβαια, βρισκόμαστε στην αρχή της δυναστείας των Sui, όταν οι Τούρκοι ήταν ακόμη πολύ δυνατοί, κι έτσι ο Κινέζος πρέσβης δεν μπορούσε να επικαλεστεί τη θεωρία του ενός ήλιου στον κόσμο, όπως έκανε αργότερα με τον Tch’ou-lo (βλ. παραπάνω). Λίγα χρόνια αργότερα, η κατάσταση άλλαξε υπέρ των Κινέζων. Ο Ishbara αναγκάστηκε να μετακομίσει πιο κοντά στην κινεζική μεθόριο, ώστε να αποφύγει την πίεση του χαγάνου των Δυτικών Τούρκων, Τάρδου, και εξαρτιόταν από την βοήθεια των Sui. Έτσι, τώρα τα «διαπιστευτήρια» που παρουσιάζονταν από τον Ishbara στην κινεζική αυλή άλλαξαν: δεν έφερε το τίτλο «Ουράνιος χαγάνος» αλλά χαγάνος των Τούρκων και υποτελής (του αυτοκράτορα)591, ενώ στέλνοντας τον γιό του ως όμηρο, αναγνώριζε την ανωτερότητα του Κινέζου αυτοκράτορα592.

590

Jaghid-Symons, Peace, σελ. 148: “Initially, when Chang-sun Sheng presented the imperial decree from Sui Wen-ti to Ishbara, he refused to stand up and bow, because he considered himself as equal or even superior stature to the Chinese court. The Sui envoy, tactfully dealt with this problem by saying: ‘Both the [lords] of the Turks and the Sui are the Sons of Heaven of the Great Kingdoms. The Khan refused to stand up. How can I disagree? But the Khatun (Queen) is the daughter of the Emperor; therefore, the Khan is the son-in-law of the Great Sui. How can [the khan] refuse to honor the father-inlaw?’ Ishbara accepted this rationale and told his ranking officials, ‘I have to bow to the father in law. I shall obey’. Despite the awkwardness of submitting to his father-in-law, Ishbara was willing to do so because this new familial relationship enabled him to claim the silk, cloth, and other riches of China”. 591 Jaghid-Symons, Peace, σελ. 122: “He no longer addressed himself as the ‘Heaven-born…Khan of the Great Turk, Wise Saint under Heaven…’, but now he more humbly approached the court as the ‘Khan of the Great Turk, [I, your] vassal.’” 592 Jaghid-Symons, Peace, σελ. 122: “I recognize that the Emperor of the Great Sui possesses the realm of the four oceans and is in harmony with the will of Heaven above and is the only sage of the tens of thousands of generations… Although the majestic court is far away to the south, I dare not overlook the ritual that a vassal should keep”. Ακόμη, δεν δίστασε να κάνει στον αυτοκράτορα και προτάσεις ανεδαφικές (σελ. 40): “More suprising, he asked the Sui emperor to allow him and his people to adopt Chinese dress and customs. The emperor discouraged this arguing that: ‘…the superior man taught the people not to alter their customs; he allowed them to cut their hair, tattoo their bodies if it suited their natures, and wear different clothes of various styles…” Η κινεζική πολιτική ήταν πάντοτε ρεαλιστική.

185

ΣΤ. ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΣΤΟ ΔΡΟΜΟ ΤΟΥ ΜΕΤΑΞΙΟΥ α) Εμπόριο και πόλεμος στη σινοτουρκική μεθόριο. Από την έναρξη των σινοτουρκικών σχέσεων, οι Τούρκοι έρχονταν στα κινεζικά σύνορα να ανταλλάξουν προϊόντα τους με μετάξι. «Πρόβατα και άλογα για την μια πλευρά σήμαινε για την άλλη μετάξι» 593 . Όπως ήδη αναφέραμε, η τιμή του μεταξιού και άλλων πολύτιμων αντικειμένων, όπως υφάσματα λινά, χρυσός, αγγεία, ενδύματα, κ.λ.π., που έπαιρναν οι Τούρκοι από την Κίνα ήταν πολύ μεγαλύτερη από τα «δώρα» που έδιναν στους Κινέζους, που περιλάμβαναν πάντα ζώα, που έτρεφαν οι ίδιοι, ή γούνες. Έτσι η ευημερία και η δύναμη των Τούρκων, εξαρτιόταν από το κινεζικό μετάξι594. Από την άλλη πλευρά, οι χιλιάδες Τούρκοι που έμεναν στην Ch’ang-an, πρωτεύουσα των Chou, ζούσαν πολυτελώς, με έξοδα του κινεζικού θησαυροφυλάκιου595 και πολλοί υιοθέτησαν τον κινεζικό τρόπο ζωής. Οι Τούρκοι πίεζαν τους Κινέζους ηγεμόνες με περιοδικές επιδρομές ή, όταν τους δινόταν ευκαιρία, υποστηρίζοντας τη μια δυναστεία εναντίον της άλλης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η στάση των Τούρκων έναντι των βορείων Chou και βορείων Ch’i. Οι πρώτοι ήθελαν να καταστρέψουν τους δεύτερους, αλλά οι Τούρκοι δεν το επεδίωκαν, γιατί γνώριζαν ότι η ύπαρξη δύο ανταγωνιστικών κρατών στην Κίνα θα είχε ως συνέπεια γι’αυτούς οικονομικά και πολιτικά οφέλη. Έτσι, όταν το 577 οι Chou πρόσβαλαν τους Ch’i, οι Τούρκοι είχαν πρόθεση να βοηθήσουν τους πρώην εχθρούς τους, Ch’i, 593

Ecsedy, “Trade and War”, σελ. 138: “…the terms ‘presents’ and ‘products’ of their land certainly refer to silk from the Chinese side and first of all to livestock from the Turk side”. Επίσης σελ. 139. 594 Christian, A History, σελ. 250: “Chinese luxury goods sustained the power of the Turk empire by providing the wealth that bound the alliance system together.” 595 Christian, A History, σελ. 251. Zhang, Η Κίνα, σελ. 288: «Οι Τούρκοι στην πρωτεύουσα (Chang’an) είχαν ακόμη καλύτερη μεταχείριση. Ήταν χιλιάδες, ντύνονταν με μεταξωτά και έτρωγαν κρέας. Η αυλή των Qi εξάντλησε τον θησαυρό της επίσης για προσφορές προς τους Τούρκους, από φόβο για επιδρομές και εισβολές. ώς αποτέλεσμα, οι Τούρκοι έπαιρναν ετησίως τουλάχιστον 200.000 μεταξωτά ρούχα κάθε χρόνο, στην περίοδο 550-581 από την Κίνα».

186

αλλά δεν μπόρεσαν, γιατί οι Chou πέτυχαν το σκοπό τους, πρίν την τουρκική αντίδραση 596 . Η πολιτική των Τούρκων αποσκοπούσε στην ύπαρξη μιας διαιρεμένης Κίνας, νότια του μακρού σινικού τείχους 597 . Το ίδιο έγινε και στην αρχή της δυναστείας των T’ang. Ο Li Yüan (Li Yuan 李淵), ιδρυτής της δυναστείας, πλησίασε τον χαγάνο Shih-pi, για να τον υποστηρίξει, στην διεκδίκηση της εξουσίας, υποσχόμενος ότι, αν πετύχαινε, «πλούτος, μετάξι, χρυσός και κοσμήματα θα περιέρχονταν στους Τούρκους»598. Η πρόθεση του χαγάνου, καθώς βοηθούσε τον Li Yüan, ήταν όχι να αποσπάσει κινεζικά εδάφη, αλλά να ωφεληθεί οικονομικά. Έτσι, όπως ήδη αναφέραμε, υποστήριξε και τον αντίπαλό του, ο οποίος υποστηρίχτηκε και από άλλους χαγάνους, ενώ αργότερα ο ίδιος, ζώντας εξόριστος στην αυλή του Il khan, παρότρυνε τους Τούρκους να εισβάλουν στην Κίνα. Τέτοια ήταν η εξάρτηση του πρώτου αυτοκράτορα της δυναστείας των T’ang από τους Τούρκους, ώστε αργότερα ο γιος του, αυτοκράτορας T’ai-tsung, κάνει λόγο για φόρο υποτέλειας που πλήρωνε ο πατέρας του στους Τούρκους, «χάριν του λαού» 599 , μολονότι οι δυναστειακές ιστορίες αναφέρουν τα γεγονότα κάπως διαφορετικά και συγκαλυμμένα600. Η συμμετοχή των Τούρκων στο εμπόριο ήταν ανάλογη με τη δύναμή τους. «Πόλεμος και εμπόριο δεν βρίσκονταν σε αντίθεση. Είναι αξιοσημείωτο ότι τα δώρα έρχονται μαζί με τις επιδρομές και τις λεηλασίες. Ο Τούρκος ηγεμόνας που στέλνει μια πρεσβεία με αιτήματα, βρίσκεται επίσης επικεφαλής μιας εκστρατείας, εναντίον της Κίνας, όταν συναντούσε άρνηση, ενώ μπορεί να είναι ο ίδιος ηγεμόνας που δεν προσφέρει πια δώρα, με την ελπίδα ότι η

596

Jaghid-Symons, Peace, σελ. 68. Jaghid-Symons, Peace, σελ. 70. 598 Jaghid-Symons, Peace, σελ. 69: “Li Yüan, a successful bidder for the assistance of the Turks, paid a very high price for Turkic aid. Put simply, Shih-pi Khan extracted a promise from the T’ang founder that he would receive all movable wealth in China.” 599 Jaghid-Symons, Peace, σελ. 69. 600 Jaghid-Symons, Peace, 122-123: “For instance, they suggest that Shih-pi Khan ‘sent his envoy… to pay as tribute (hsien) two thousad horses and to command five hundrend soldiers to join us.’ They also state that the ‘words in the letters of the Turks were usually impolite and always demanding something. Emperor Kao-tsu, because the realm under Heaven had just been settled, usually treated them courteously…Shih-pi khan had no reason to tribute to the emerging T’ang emperor, rather, it is the T’ang ruler who was forced to include the Turkic Khan to assist him.” 597

187

αυλή, ίσως από φόβο, θα ενδώσει στις απαιτήσεις του»601. Πρέσβεις δηλαδή έκαναν τις προτάσεις για τις εμπορικές συναλλαγές, ενώ πίσω τους βρισκόταν ο στρατός ως εγγυητής της υλοποιήσεώς τους, αν οι Κινέζοι δεν συμφωνούσαν. Πόλεμος μπορούσε να ξεσπάσει, όταν τα δώρα που έδιναν οι Κινέζοι για τα άλογα και τα άλλα ζώα των Τούρκων έρχονταν αργά, ενώ οι απαιτήσεις των Τούρκων συνεχώς μεγάλωναν. Άλογα στέλνονταν, σε μεγάλες ποσότητες, και αν οι Κινέζοι δεν ανταποκρίνονταν στέλνοντας «δώρα», προς ανταπόδοση, ακολουθούσαν οι επιδρομές, αναγκάζοντας την αυλή να δώσει περισσότερα. Από την πλευρά της Κίνας, το μετάξι δεν ήταν παρά το κόστος της ειρήνης. «Αισθάνονταν τις απαιτήσεις των Τούρκων για μετάξι ένα είδος ληστείας»602, ενώ αυτή η απομύζηση είχε άσχημα αποτελέσματα και στο εσωτερικό της Κίνας. Η κινεζική κυβέρνηση ζητούσε το μετάξι μόνο ως φόρο, από τον λαό, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται όχι μόνο οικονομικά αλλά και κοινωνικά προβλήματα, που μπορούσαν να οδηγήσουν σε ταραχές603. Το είδος αυτό του εμπορίου είχε και καλά αποτελέσματα. Ο αριθμός των ίππων που χρησιμοποιούσαν οι T’ang για στρατιωτικές ανάγκες ήταν πολλαπλάσιος εκείνου των Sui 604 , ενώ μετά από αιτήσεις των Τούρκων ορίστηκαν αγορές σε καθορισμένα σημεία της σινοτουρκικής μεθορίου, ώστε οι Τούρκοι να εμπορεύονται νόμιμα και ειρηνικά 605 . Μεταγενέστερες πηγές των T’ang μιλούν ευνοϊκά γι’αυτές τις αγορές, των οποίων απώτερος σκοπός ήταν να ειρηνεύσουν οι βάρβαροι 606 . Το ίδιο ευνοϊκά μιλούν και για τα 601

Ecsedy, “Trade and War”, σελ. 138, 141: “…the number of the gift-bearer Turk delegations must have been nearly one fifth of the number of all the other foreign delegations which delivered ‘tribute’ to the officials of the imperial court.” 602 Ecsedy, “Trade and War”, σελ. 142: “… By regular military actions the Turks succeeded in forcing China to continue this barter also in those cases when it was disadvantageous for China. Naturally, in this barter relation, enforced by war, the quantities taking part in the exchange were determined mostly by the proportions of military powers, of fear and tactics (hence the unproportionately enormous quanitites of silk sent by China at several occassions to the Turks), - and thus as trade in China was subjected to imperial permission, especially in case of selling silk in a bigger quantity and to foreigners, - every Turk attempt at barterled to military collision or at least to the hostility of the Turks and the Chinese Empire as a whole.” 603 Ecsedy, “Trade and War”, σελ. 144-145. 604 Vaissère, Histoire, σελ. 208: « … le commerce des chevaux devient la forme normale de relations entre Chinois et Turcs au VIIe et au VIIIe siècle. Les Tang ont créé une cavalerie nombreuse qui manquait à leurs prédécesseurs Sui et ils se sont approvisionnés auprés des Turcs : de 5000 à l’avènement de la dynastie, en 618, le nombre de chevaux passe, au millieu du VΙe siècle, a plus de 700000. On sait ainsi qu’en 643 les Tarduş envoient 50000 bêtes aux Tang. » 605 Ecsedy, “Trade and War”, σελ. 136-137, 139-140, Jaghid-Symons, Peace σελ. 122. 606 Ecsedy, “Trade and War”, σελ. 143: “By this method they quited the borderland and calmed China; and thus, establishing barter-trade, i.e. by the method of treating (the barbarians) kindly and controlling

188

συνοικέσια ανάμεσα στους Κινέζους και τους Τούρκους, καθώς και την ανταλλαγή αλόγων με μετάξι και ενδύματα λεπτά και στιλπνά (σατέν), δεδομένου ότι ήταν λύση ανάγκης 607 και μολονότι, όπως ήδη αναφέραμε παραπάνω, το ισοζύγιο ήταν σε βάρος της Κίνας και οι σύγχρονοι Κινέζοι έβλεπαν αυτό το εμπόριο σαν είδος ληστείας. Η ευνοϊκή αντιμετώπιση αυτού του είδους των συναλλαγών, οφείλεται οπωσδήποτε και στη διαπίστωση ότι μ’αυτόν τον τρόπο υπήρξε τόνωση του εμπορίου. Το μετάξι ήταν ένα είδος χρήματος που έπαιζε διαμεσολαβητικό ρόλο στις οικονομίες των χωρών της Ευρασίας. Οι Τούρκοι αλλά και άλλοι λαοί της Ασίας το χρησιμοποιούσαν και το πουλούσαν σε άλλους, μερικές φορές και δια των όπλων608. «Τα αγαθά του εμπορίου περνούσαν στη δυτική πλευρά της αυτοκρατορίας, όπου και χρησιμοποιούνταν στη διπλωματία ή στο εμπόριο με το Ιράν και το Βυζάντιο» 609 . Κινεζικά προϊόντα με πρώτο το μετάξι προωθούνταν στη Δύση και οπωσδήποτε το μετάξι που οι Τούρκοι έπαιρναν από τους Κινέζους ως δώρο, μετά από ανταλλαγή με ίππους, πρόβατα και βοειδή, αποτελούσε το πρώτο που είχαν συμφέρον να πουλήσουν 610 . Καθώς δηλαδή οι Τούρκοι συγκέντρωναν μεγάλες ποσότητες μεταξιού, ήταν αναγκαίο να το διοχετεύσουν μέσω των σπουδαιότερων δρόμων προς την Δύση και μάλιστα το Βυζάντιο 611 , που καθώς είδαμε ήταν από τους μεγαλύτερους καταναλωτές. «Αυτό το είδος εμπορίου δεν μπορούσε κανείς να το παραβλέψει, καθώς διοχέτευε διάφορα είδη από την Κίνα σε άλλες χώρες

(them) by restraint, we retarded them. We have pursued this policy from the beginning of the Hanperiod. Then we appointed the market-places and enacted the laws concerning the (frontier) passes and markets. In this way, by bribes, who gained their confidence [i.e. that of the Barbarians]. Among (our) measures of defence this was one of the tactics to pacify the Barbarians.” 607 Jaghid-Symons, Peace, σελ. 42: “He determined that the best T’ang strategy was ‘… to roll up our armor and put away our weapons and tempt with jade and silk. The vain pride of those stubborn barbarians will begin from this point to cause their decline. This is to say, if we wish to take from them, we have to give to them.” Επίσης σελ. 171: “The importance of this exchange was recognised by Sui and T’ang rulers, as suggested by this statement attributed to Emperor Hsüan-tsang of the T’ang: ‘Formerly, our country carried out intermarriage agreements with the Turks; and both the Chinese and the Barbarians enjoyed peace and the troops rested. Our country bought sheep and horses from the Turks, and the Turks received satin and silk from our country. Consequently, both they and we were rich and bountiful.” 608 Ecsedy, “Trade and War”, σελ.142. 609 Christian, A History, σελ. 250. 610 Vaissière, Histoire, σελ. 207: « La soie que Maniakh et ses Sogdiens proposent au qaghan d’écouler dans l’empire perse (puis, après un échec, dans l’empire byzantine), est la soie payée par les Chinois an quantités énormes exactement au même moment. » 611 Harmatta-Litvnisky, “Tocharestan”, σελ. 367.

189

και το αντίθετο. Και τα δύο μέρη ενδιαφέρονταν γι’αυτό το εμπόριο, καθώς οι Κινέζοι αγόραζαν ευχαρίστως «εξωτικά προϊόντα, που προσέφεραν οι ξένοι.»

612

. Εξ’ άλλου έχουμε μπεί σε μια εποχή που χιλιάδες ξένοι

εμπορεύονται και μέσα στην Κίνα. Στην πρωτεύουσα Ch’ang-an υπάρχουν έμποροι απ’ όλες τις χώρες τις Ασίας, ενώ βρίσκουν πρόσφορο έδαφος για διάδοση και ανάπτυξη όλες οι θρησκείες της εποχής, ανάμεσα στις οποίες και ο χριστιανισμός, με τη μορφή του νεστοριανισμού613. β) Η προώθηση των προϊόντων από την κινεζική μεθόριο στο Βυζάντιο μέσω του βόρειου δρόμου του μεταξιού. Ανταγωνισμός Βυζαντινών, Περσών και Τούρκων. Όπως αναφέραμε, οι Τούρκοι, έχοντας εξασφαλίσει μεγάλες ποσότητες μεταξιού από τους Κινέζους, είχαν ανάγκη να τις διοχετεύσουν προς την Δύση. Το ίδιο ίσχυε και για τις ποσότητες που παράγονταν στην Κεντρική Ασία. Πρέπει να δεχτούμε ότι η σηροτροφία είχε διαδοθεί και αναπτυχθεί και εκεί. Από κάποιο σημείο της Κεντρικής Ασίας, ίσως από τη Σογδιανή, πρέπει να έφεραν στο Βυζάντιο τους σπόρους του μεταξοσκώληκα οι δύο, γνωστοί, μοναχοί 614 . Σήμερα γνωρίζουμε τα λεγόμενα υφάσματα Zandaniji, που 612

Ecsedy, “Trade and War”, σελ. 146: “Nevertheless, the trade connections established in this peaceful way could develop only to a certain limited extent, because every business, including local trade, too, when proved to be financially advantageous, was immediately monopolised by the government and soon afterwards, on the places which were officially controlled the bureaucratic difficulties, put in the foreign merchants’ way, made this local trade wasted slow by slow.” 613 Saeki, P., The Nestorian Monument in China, London, 1916. Foster, The Church, σελ. 24 κ.έ. Pelliot, P., L’inscription nestorienne de Si-Ngan –fou (εκδόση A. Forte), Paris, 1996. 614 Προκόπιος, VIII 17, 7. Η Σήρινδα τοποθετείται πάνω από τα πολλά ινδικά έθνη. Βλ. Κορδώσης, Ιστορικογεωγραφικά, σελ. 153: «Ο Προκόπιος αναφέρει ότι οι μοναχοί ήλθαν ‘εξ Ινδών’. Πιο κάτω, πιο συγκεκριμένα, αναφέρει ότι οι μοναχοί έμειναν για αρκετό καιρό στη χώρα Σηρίνδα, που βρίσκεται ‘πάνω απ’ τα πολλά ινδικά έθνη’, δηλαδή βόρεια των Ινδιών. (Εκεί είχαν μάθει ότι σκώληκάς τινάς της μετάξης δημιουργούς είναι και ότι ήταν εύκολο να μεταφερθεί στο Βυζάντιο μόνο ο γόνος του σκώληκα που μεταβάλλεται σε ζώα με τη θερμότητα της κόπρου). Εάν ληφθεί υπόψη ότι το βόρειο μέρος της Ινδίας κλείνεται από τα Ιμαλάια, μένει το βορειοδυτικό μέρος, όπου γνωρίζουμε ότι τα ινδικά φύλα έφταναν μέχρι τον ινδικό Καύκασο. Επομένως, η Σηρίνδα έπρεπε να βρισκόταν βόρεια του Ινδικού Καυκάσου. Ο Θεοφάνης Βυζάντιος αναφέρει ότι τα αυγά ήλθαν ‘εκ Σηρών’. Τι εννοούσε; Όπως είναι γνωστό, το όνομα Σήρες αποδίδεται σε πολλούς λαούς της Κεντρικής Ασίας, οι οποίοι ήταν επιφορτισμένοι με τη διακίνηση του μεταξιού. Παρακάτω, όμως, ο Θεοφάνης γίνεται πιο συγκεκριμένος. Αναφέρει ότι τότε τα εμπόρια και τους λιμένας των Σηρών κατείχαν οι Τούρκοι. πριν από αυτούς, αναφέρει, τα είχαν οι Εφθαλίτες και πριν από τους τελευταίους οι Πέρσες. Αν ληφθεί υπόψη ότι η περιοχή των Εφθαλιτών μοιράστηκε ανάμεσα στους Πέρσες και τους Τούρκους, παίρνοντας οι πρώτοι την Βακτρία και οι δεύτεροι τη Σογδιανή, είναι λογικό να συμπεράνουμε ότι οι Σήρες του Θεοφάνη (και προφανώς η Σηρίνδα του Προκοπίου) πρέπει να ταυτιστεί με τη Σογδιανή.»

190

προέρχονται είτε από τη Σογδιανή είτε από το λεκανοπέδιο του Tarim και συνδέονται με τη διεξαγωγή ενός ζωηρού εμπορίου με την Κεντρική Ασία, μέσω του Καυκάσου. Zandana ονομάζεται χωριό κοντά στην Μπουχάρα, που, τον 10ο αιώνα, παρήγαγε ένα ύφασμα μεγάλης αξίας, άγνωστο αν ήταν από μετάξι ή βαμβάκι615. Τα Zandaniji χωρίζονται σε δύο ομάδες, από τις οποίες η πρώτη χρονολογείται στον 7ο ή 8ο αιώνα616. Απ’όπου κι αν ερχόταν η μεγαλύτερη ποσότητα του μεταξιού, είτε από την Κίνα (που είναι το πιθανότερο και μάλιστα καλύτερης ποιότητας) είτε από την Κεντρική Ασία, οι Τούρκοι έπρεπε να το προωθήσουν στις αγορές της Δύσης, για δικό τους καλό. Έτσι, βλέποντας τη δύναμή τους να αυξάνεται, υπολόγισαν ότι ο έλεγχος των εμπορικών οδών θα διευκόλυνε ιδιαίτερα τη ροή του μεταξιού προς την Δύση. Αυτός λοιπόν ήταν ένας από τους λόγους που έδειξαν μεγάλη επιθετικότητα, καταλύοντας στην αρχή το κράτος των Εφθαλιτών και εξασφαλίζοντας τη Σογδιανή, σε συνεργασία με τους Πέρσες, που κράτησαν τα εδάφη νότια του Ώξου617.

Βλ. επίσης και Пигулевская, Византия, σελ. 195: «Очевидно, речь идет о средней и централной Азии или об одном из оазисов ‘шелковой дороги’...». Επίσης, σελ. 196: «Феофан Византиец говорит, что они пришли εκ Σήρων – ‘из страны серов’. Судя по тому, что он же говорит, что торговые города и гавани ‘серов’ принадлежала сначала персам, а затем перешли к тюркам, не может быть, чтобы подразумевались китайские города и гавани. У Прокопия фигурируют два названия: Индия (εξ’ Ινδών) и Серинда (Σήρινδα). Следовательно, это не Китай, а области либо северное Индии, либо Средней Азии.» σελ. 197: «Серинда – это перепутье между Дальним и Ближним Востоком, та Средняя Азия, в которой трудолюбивые и искусные согды занимались ремеслом и торговлей.» (= σελ. 195: προφανώς λόγος γίνεται για την Κεντρική Ασία ή για μια από τις οάσεις του ‘δρόμου του μεταξιού’… σελ. 196: Ο Θεοφάνης ο Βυζάντιος λέει ότι έφθασαν από τους Σήρες. Εξαιτίας αυτού λέει ότι οι εμπορικές πόλεις και οι περιοχές των ‘Σηρών’ ανήκαν στην αρχή στους Πέρσες και μετά πέρασαν στους Τούρκους και άρα δεν μπορεί να υπονοούνται οι κινεζικές πόλεις και περιοχές. Σελ. 197: Σηρίνδα – αυτό το σταυροδρόμι μεταξύ Άπω και Εγγύς Ανατολής, αυτή η Κεντρική Ασία, στην οποία οι εργατικοί και ικανοί Σόγδιοι ασχολούνταν με χειροτεχνήματα και εμπόριο). O Haussig, Die Geschichte, σελ. 9, ταυτίζει τη Σηρίνδα με το Ταρίμ. 615 Vaissière, Histoire, σελ. 234: « Le tissus Zandaniji doivent leur gloire dans l’historiographie au fait d’être l’un des rares types de tissus anciens identifiés. A l’ église collégiale Notre-Dame de Huy (Belgique) est en effet conservée une grande pièce de soie (1,9m sur 1,2m) au dos de laquelle l’inscription sogdienne suivante a été déchiffrée : ‘long 61 empanes Zandaniji… » avec un dernier mot inconnu (y’s δh). 616 Vaissière, Histoire, σελ. 235: « On date le premier dy VIIe ou du VIIIe sècle. Certains tissus de Moşçevaja Balka doivent être inclus dans le seconde groupe, assigné au VIIIe ou au IXe siècle ». Τα υφάσματα Zandaniji αποδίδονται στη Σογδιανή: « Il pourrait s’agir de copies chinoises de modèles iraniens pour le commerce sogdien, il importe peu que les tissus zandaniji viennent de Samarcande ou d’ un peu plus à l’est : ils sont passés par l’Asie centrale, et c’est la seule chose qui compte ici. Indépendement des attributions de tissus, la découverte de fragments chinois sur le site vient d’ailleurs grandement renforcer l’élément centre-asiatique à Moşçevaja Balka. L’ensemble comprende un reste de compte en chinois sur papier, des papiers mâchés portant des caractères, un extrait de sutra et un fragment d’icône bouddhique ». 617 Harmatta-Litvinsky, “Tocharestan”, σελ. 368.

191

Όπως είναι γνωστό, τρείς ήταν οι σημαντικότεροι δρόμοι που οδηγούσαν από την Κίνα στη Δύση618: α) Ο νότιος δρόμος, που, μέσω των οάσεων του νοτίου τμήματος του Tarim οδηγούσε στη σημερινή ΒΔ Ινδία και, στη συνέχεια, μέσω του Ινδού, στον Ινδικό Ωκεανό619. Μια διακλάδωση του δρόμου αυτού οδηγούσε μέσω κεντρικής Περσίας στη Σελεύκεια του Τίγρη (Κτησιφώντα). β) Ο κεντρικός δρόμος, που, μέσω των βόρειων οάσεων του λεκανοπεδίου του Tarim, οδηγούσε στην Περσία και στη συνέχεια μέσω Νισίβεως ή των ποταμών Τίγρι και Ευφράτη, στην Αντιόχεια620. Πρόκειται για τον σπουδαιότερο δρόμο, από τον οποίο διοχετεύονταν οι μεγαλύτερες ποσότητες μεταξιού, με αποτέλεσμα η Περσία να διαθέτει μεγάλες ποσότητες621 και να ελέγχει έτσι τη ροή του μεταξιού προς το Βυζάντιο και άλλες χώρες της Δύσης και του Ινδικού. γ) Ο βόρειος δρόμος, περνούσε βόρεια των όρεων Tien-shan και στη συνέχεια μέσω του Ώξου και των βόρειων ακτών της Κασπίας, οδηγούσε προς την Κωνσταντινούπολη. Είναι ο δρόμος που ακολούθησαν ο Μανιάχ, ο Ζήμαρχος και οι άλλοι Βυζαντινοί πρέσβεις, δρόμος ο οποίος, όπως είδαμε, είχε πρόσβαση προς τη βυζαντινή πρωτεύουσα μέσω Καυκάσου και Τραπεζούντας ή μέσω Χερσώνας και Σινώπης 622 και που χρησιμοποιούνταν κυρίως αυτήν την εποχή, αφού οι Πέρσες πρόβαλλαν κωλύματα στον κεντρικό δρόμο (όπως και στον θαλασσινό) 623 . Αυτό το γεγονός, καθώς είδαμε, δεν αφορούσε μόνο τους Βυζαντινούς (οι Πέρσες καθόριζαν τη ροή του μεταξιού και τις τιμές, με αποτέλεσμα ο Ιουστινιανός να λάβει μέτρα, όπως το μονοπώλιο του μεταξιού, που όμως δεν είχε μόνιμα αποτελέσματα)624, αλλά και τους Τούρκους, αφού οι Πέρσες έφθασαν μέχρι

618

Miller, The Spice Trade, σελ. 124, 211. Στο Βαρβαρικό (περίπου στο ίδιο σημείο με τη Σινδού του Κοσμά Ινδικοπλεύστη) κοντά στις εκβολές του Ινδού (Κορδώση, Ιστορικογεωγραφικά, σελ. 314-316), βλ. και Chen, Οι Χερσαίοι Δρόμοι, σελ. 150 κ.έ. 620 Chen, Οι Χερσαίοι Δρόμοι, σελ. 150 κ.έ. 621 Κοσμάς Ινδικοπλεύστης Α, σελ. 353. Zhang, Η Κίνα, σελ. 301. 622 Haussig, Die Geschichte, σελ. 24-26. Miller, The Spice Trade, σελ. 211. Zhang, The Northern Silk, σελ. 127-128. 623 Οι Πέρσες προαγόραζαν τις ποσότητες μεταξιού στα ινδικά λιμάνια και ο Ιουστινιανός προσπάθησε να πείσει του Αιθίοπες να αγοράζουν αυτοί το μετάξι, ώστε ο βυζαντινός χρυσός να μην πηγαίνει σε εχθρικά χέρια. Οι Αιθίοπες δέχτηκαν, αλλά δεν μπόρεσαν να πετύχουν, καθώς οι Πέρσες ήταν πιο κοντά στα λιμάνια της Ινδίας (Προκόπιος, Ι, ΧΧ, 11-12. Zhang, Η Κίνα, σελ. 215.) 624 Ο Προκόπιος, στα Ανέκδοτα, τον κατηγορεί ότι έτσι έβλαψε το εμπόριο του μεταξιού, λογίζοντας ώς υπαίτιο τον άνθρωπο που διόρισε ώς υπεύθυνο, τον Πέτρο Βαρσύμη, που πλούτιζε σε βάρος των άλλων. Κορδώση, Ιστορικογεωγραφικά, σελ. 304-306. Βλ. και Zhang, Η Κίνα, σελ. 215 κ.έ. 619

192

σημείου να δηλητηριάσουν και τους απεσταλμένους των Τούρκων, για πολιτικούς λόγους, αλλά και γιατί ο Πέρσης μονάρχης ήθελε να προστατέψει τα συμφέροντα των εμπόρων της επικράτειάς τους, σε βάρος των Σογδίων εμπόρων και των Τούρκων επικυρίαρχών τους 625 . Το εμπόριο λοιπόν του μεταξιού συνδεόταν άμεσα με τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής, ιδιαίτερα εκείνες της Κ. Ασίας, οι οποίες προσπαθούσαν με διπλωματικά και στρατιωτικά μέσα να κρατούν τον έλεγχο των δρόμων και να διοχετεύουν ομαλά το μετάξι προς τις μεγάλες αγορές, κυρίως της Δύσης. Ο βόρειος δρόμος είχε πάντα σπουδαιότητα για το εμπόριο του Εύξεινου626 και της Ανατολικής Μεσογείου από αρχαιοτάτων χρόνων (από τον Ηρόδοτο). Κατά την πρώτη βυζαντινή περίοδο, αναφέρεται από τον Ιορδάνη, οι έμποροι των Altziagiri, βόρεια της Χερσώνας, μετέφεραν τα αγαθά της Ασίας κατά το τέλος του 5ου αιώνα μ.Χ., κάτι που έκαναν και οι Ουιγούροι, οι οποίοι προφανώς έλεγχαν το δρόμο προς τα Ουράλια. Επί Ιουστίνου Α΄, η βυζαντινή επικυριαρχία αποκαταστάθηκε στο Βόσπορο (Κέρτς), απ’ όπου ξεκινούσαν οι δρόμοι προς βορρά και ανατολή με ευεργετικά αποτελέσματα για το βυζαντινό εμπόριο627. Είναι ευνόητο, τώρα, γιατί οι Τούρκοι κατέλαβαν τον Βόσπορο και πολιόρκησαν την Χερσώνα. Έτσι, όχι μόνον έπλητταν το Βυζάντιο, αλλά, με την ολοκλήρωση της κατάληψης της περιοχής γίνονταν κύριοι ολόκληρου του δρόμου, από την Κίνα ώς τον Εύξεινο. Η στρατηγική τους λοιπόν ήταν, μέσω της στρατιωτικής τους δύναμης, που τώρα δεν απειλούνταν από κανέναν, να μην αφήσουν στο βόρειο δρόμο δεύτερο άλλο 625

Vaissière, Histoire, σελ. 226: « Des sources indepéndents convergent donc vers l’idée d’une politique de contrôle des frontières, et plus précisément du commerce frontalier dans l’empire sassanide, au moyen de la délivrance de permis de commencer dans les grandes villes frontalières. L’empire sassanide dispose d’une classe marchande puissante : il est donc normal, pour le shah, de refuser un contact direct entre marchands sogdiens et marchands syriens ou grecs, c’est-à-dire la fin de la puissance des intermédiaires persans, l’éviction de ces sujets du commerce terrestre. Rien d’autre ici que la saine politique commerciale d’un roi qui sait avoir besoin d’une classe marchande dans son royaume, et la favorise en tentant de préserver une zone commerciale exclusivement perse. » 626 Βλ. και Chen, Οι Χερσαίοι Δρόμοι, σελ. 159. 627 Haussig, Die Geschichte, σελ. 41. Christian, A History, σελ. 278-283 : “Control over the Crimean Bosporus gave Byzantium leverage over the trade with the Pontic steppes in which livestok produce was exchanged for the wines, textiles, salt and craft goods of Crimea. Byzantium also demanded that the Bosporus supply ships and naval equipment, so that control over the Bosporus enhanced Byzantine naval power, as it had that of the Goths in the fourth century. It also enhanced Byzantium’s ideological influence, for Bosporus became a Christian bishopric. From c.520 Christian missionaries worked amongst Turkic/Hunnic tribes in the North Caucasus, preaching to Christian captives and translating texts into local languages. Their activities were supported by Christian towns of the Bosporan kingdom which sent them wheat,wine, oil, linen and religious paraphernalia such as candles and priestly robes.”

193

μέτοχο στη διακίνηση του μεταξιού, πέρα από τους υπηκόους τους. «Οι βέβαιες εμπορικές επαφές που άνοιξαν οι Τούρκοι δημιούργησαν ένα νέο ‘παγκόσμιο σύστημα’ που συνέδεε μεταξύ τους τη Μεσόγειο, την Εγγύς Ανατολή, την Περσία, την Ινδία την Ινδοκίνα και την Κίνα.»628 Από το τέλος του 6ου αιώνα, οι εμπορικές επαφές μέσω Χερσώνος της Κριμαίας πύκνωσαν629. Η Κωνσταντινούπολη έγινε το νέο κέντρο στη Δύση, όπου οι ξένοι εμπορεύονταν, υποσκελίζοντας την Αντιόχεια. Σύμφωνα με τα κινεζικά χρονικά των T’ang, ακόμη και ο κεντρικός δρόμος του μεταξιού τέλειωνε όχι πια στην An-tu (Αντιόχεια) αλλά στην Fu-lin (Κωνσταντινούπολη) 630 , όπου σχηματίστηκαν παροικίες ξένων μεταξύ των οποίων, όπως ήδη μνημονεύσαμε, 106 Τούρκων631. Η αύξηση της σπουδαιότητας του βόρειου δρόμου αύξησε και την σπουδαιότητα των σταθμών του, όπως π.χ. της Σαμαρκάνδης632, πόλη που ο χαγάνος τιμούσε ιδιαίτερα. Η παραδοσιακή δυναστεία της αφέθηκε να κρατά την εξουσία και ο χαγάνος Ταρντού (Τάρδος) παντρεύτηκε την κόρη του ηγεμόνα της633. Τα λιμάνια των Σηρών που μνημονεύει ο Θεοφάνης Βυζάντιος, ότι πριν τα είχαν οι Πέρσες, μετά οι Εφθαλίτες και τώρα οι Τούρκοι

628

Christian, A History, σελ. 254: “It also stimulated new trade networks through Khorezm and along the Volga river, which laid the foundations for the power of the Khazars and, later, the Viking Rus’ Further East, it enhanced the significance of the small oasis principality of Kao-ch’ang (Kocho, near Turfan).” 629 Zhang, The Northern Silk Route, σελ. 127. Βέβαια, διάφορα προϊόντα εξακολουθούσαν να φθάνουν και από άλλα σημεία της βυζαντινής μεθωρίου. Miller, The Spice Trade, σελ. 51, 52: «Galanga, as has been noted, appears for the first and only time in the writings of the phycisian Aëtius of Amida, who wrote in the sixth century A.D. Amida was a town of the Upper Tigris in Roman Mesopotamia and lay on an important trade route between Persia and Syria. A story sited by Burkill recounts that Aëtius had been to Alexandria, and returning home met with galang as merchandise traveling westwards, as he did the cloves and nutmegs which he also used. The story is important as pointing to a trading connection between the Roman Empire and China, both overland and via the Persian Gulf at that time. The A. galanga Swartz, which is the best known of the Malayar species, is called lênguas by the Malays, and in commerce the Greater or Java galangal. It is a tall plant, growing to the height of a man or even higher, and for that reason the Chinese of classical times gave it the epithet of kao.” Τον 4ο αιώνα, ήδη, ο Αμμιανός Μαρκελλίνος, σελ. 25, κάνει λόγο για κινεζικά προϊόντα που έφθαναν στις Βάτνες, επί του Ευφράτου, κάθε Σεπτέμβρη οπότε γινόταν η ετήσια πανήγυρη. 630 Κορδώση, Πρεσβείες, σελ. 153 κ.έ. Ο δρόμος οδηγούσε μέσω Ssu-lin (Σελεύκεια) στη βυζαντινή πρωτεύουσα, με κατέυθυνση βορειοδυτική. 631 Μένανδρος, σελ. 170, Βλ. και Zhang, Η Κίνα, σελ. 290. 632 Zhang, Η Κίνα, σελ. 293: «Η Σαμαρκάνδη είχε πολύ καλή θέση, ώστε να είναι ο πρώτος μεγάλος σταθμός σ’αυτή την οδό που άφηνε τα κινεζικά σύνορα στο Dun-huang και στρεφόταν βόρεια στο Turfan, στο εσωτερικό της Μογγολίας, αντί να κατευθυνθεί προς την κοιλάδα του Tarim. Από τη Σαμαρκάνδη, τα αγαθά ταξίδευαν προς τα βόρεια και προς τα δυτικά και η παρουσία των Σογδιανών παροικιών στη Κριμαία και στη Κασπία θάλασσα δείχνει την έκταση των εμπορικών τους συμφερόντων.» 633 Christian, A History, σελ. 254.

194

(προφανώς, όπως είπαμε, στον Ώξο, επί της Σογδιανής)634, άκμαζαν. Μεγάλες ποσότητες

μεταξιού

μεταφέρονταν

μέσω

του

δρόμου

αυτού

στην

Κωνσταντινούπολη, μολονότι η μεταξοσκωληκοτροφία είχε ήδη εισαχθεί στην πρωτεύουσα του Βυζαντίου635. Το γεγονός ότι ο Ζήμαρχος κατά την επιστροφή του από την Κεντρική Ασία μετέφερε μεγάλες ποσότητες636, αποτελεί απόδειξη. Οι τουρκοβυζαντινές επαφές μέσω του βορείου δρόμου ενίσχυσαν τη θέση του Βυζαντίου έναντι των Περσών, οι οποίοι ως απάντηση κυρίευσαν το 571 την Ευδαίμονα Αραβία 637 , έτσι ώστε να ελέγχουν πλήρως το θαλάσσιο εμπόριο μεταξιού, επιζητώντας πάντα να έχουν το μονοπώλιο στη διακίνηση μεταξιού

638

. Όπως είναι γνωστό, βάσει του κειμένου του Κοσμά

Ινδικοπλεύστη639, μεγάλες ποσότητες μεταξιού έφθαναν στην Περσία από την xερσαία οδό και η τουρκοσογδιανή συνεργασία με το Βυζάντιο για μεταφορά του μεταξιού από τη βόρεια οδό θα στερούσε από την Περσία μεγάλες ποσότητες και άρα το πλεονέκτημα του μονοπωλίου640. Αυτός είναι ο λόγος που οι Πέρσες προσπαθούσαν να θέσουν προσκόμματα στο δρόμο που περνούσε μέσω Καυκάσου, μόνοι τους ή με τη συνεργασία ντόπιων λαών (βλ. παραπάνω), κάτι που ήταν αδύνατο να επιτύχουν στο βραχίονα του βόρειου δρόμου που περνούσε από την Χερσώνα. Το μετάξι γινόταν αιτία όχι μόνο συνεννοήσεων αλλά και συγκρούσεων. Από καθαρά εμπορικής πλευράς, ο βόρειος δρόμος αποδείχθηκε σημαντική αρτηρία προωθήσεως του μεταξιού και άλλων προϊόντων μετά την ενοποίησή του από τους Τούρκους, αποτελώντας συμπλήρωμα των άλλων δρόμων, κυρίως του κεντρικού χερσαίου.

634

Hannestad, “Les Relations”, σελ. 483. Bury, A History, II, σελ. 121, 332. Zhang, Η Κίνα, σελ. 287. 636 Μένανδρος Προτήκτωρ, σελ.126 Vaissière, Histoire, σελ. 231. 637 Θεοφάνης Βυζάντιος, σελ.271. 638 Vaissière, Histoire, σελ. 224, 226: « Il est en revanche certain que l’ état iranien a tout fait pour réserer à ses marchands le monopole de la vente de la soie aux Grecs dès lors que ce commerce à été menacé : c’est le sens de sa contre-offensive au Yémen ». 639 Κοσμας Ινδικοπλεύστης, σελ. 353: «ως δι ολίγου χρόνου βασταγάς μεταξίου γίνεσθαι εκ των εκεί, εκ διαδοχής, ετέρων εθνών, εν Περσίδι, δια της γής, δια δε της θαλάσσης πολλά διαστήματα απέχουσα από της Περσίδος.» 640 Vaissière, Histoire, σελ. 228: « Le coup de force sogdo-turc porte sur le cœur économique de l’empire ; il échoue, mais cette tentative prouve en revanche que les marchands sogdiens étaint assez présents sur la route du Khorassan pour pouvoir envisager de s’étendre plus à l’ouest ». 635

195

Αποτέλεσμα του εμπορίου αυτού ήταν η ενίσχυση των επαφών μεταξύ Ανατολής και Δύσης, που εκφράζεται με τον συγκρητισμό της τέχνης των σταθμών της Κεντρικής Ασίας, απ’ όπου περνούσε ο δρόμος του μεταξιού και η παρουσία μερικών βυζαντινών νομισμάτων στη βόρεια Κίνα. Οι ThierryMorison αναφέρουν ότι τα βυζαντινά χρυσά νομίσματα δεν είχαν ευρεία κυκλοφορία στο δρόμο του μεταξιού, σε αντίθεση με τα σασανιδικά αργυρά νομίσματα, και χρησιμοποιούνταν για αποθησαύριση. Ο Zhang, όμως, αναφέρει ότι το Sui-shu μνημονεύει ότι κυκλοφορούσαν χρυσά και αργυρά νομίσματα στο διάδρομο του Kansu επί δυναστείας βορείων Zhou (557-580 μ.Χ.)641 . Είναι βέβαιο ότι πρόκειται για βυζαντινά (τα χρυσά) και σασανιδικά (τα αργυρά) νομίσματα. Οπωσδήποτε πολλά βυζαντινά νομίσματα έφθασαν στην Κίνα επί Ιουστινιανού (ο Κοσμάς κάνει λόγο για την ευρεία κυκλοφορία του χρυσού βυζαντινού νομίσματος 642 ώς την Κεϋλάνη) απ’ όλους τους χερσαίους δρόμους. Αν λάβουμε υπόψη την εποχή που άκμασαν οι Zhou (557580), βυζαντινά νομίσματα πρέπει να έφθαναν στην Κίνα κυρίως από το βόρειο δρόμο, όταν οι σινοβυζαντινές σχέσεις βρίσκονταν σε ακμή. γ) Πέρσες μεταπράτες. Οι Σόγδιοι και ο ρόλος τους στο εμπόριο και τη διατήρηση ισορροπιών στην Κεντρική Ασία. Όπως ήδη είχαμε την ευκαιρία να δούμε παραπάνω, ο ρόλος των Περσών στη διακίνηση του μεταξιού ήταν καθοριστικής σημασίας. Όχι μόνον ο κεντρικός δρόμος του μεταξιού περνούσε από τη χώρα τους αλλά έλεγχαν ουσιαστικά και τον θαλασσινό δρόμο, αφού, ευρισκόμενοι πιο κοντά, απ’ ό,τι οι Βυζαντινοί και οι Αιθίοπες, στις αγορές της Ινδίας και της Κεϋλάνης, προαγόραζαν τις ποσότητες του μεταξιού πολύ πριν φτάσουν εκεί τα αιθιοπικά πλοία. Ακόμη και στο βόρειο δρόμο του μεταξιού, στον βραχίονα που περνούσε από τον Καύκασο, προσπαθούσαν να θέτουν εμπόδια για τους 641

Zhang, Η Κίνα, σελ. 254, 255-256: «Ίσως θα πρέπει να δεχτούμε ότι η κυκλοφορία των βυζαντινών νομισμάτων ήταν ποεριορισμένη μεταξύ των πλούσιων και αριστοκρατών των κρατιδίων του δρόμου του μεταξιού και των βασιλείων της βόρειας Κίνας, αφού είναι γνωστό ότι στις αγορές κυκλοφορούν κυρίως ασημένια και ακόμη περισσότερο χάλκινα νομίσματα.» 642 Κοσμάς Ινδικοπλεύστης, Γ΄, σελ. 351: «Ην ουν το νόμισμα όβρυζον, λαμπρόν, εύμορφον. τοιαύτα γαρ εκλεκτά προχωρούσιν εκεί.» Ανάλογα, πρέπει να κυκλοφορούν βυζαντινά νομίσματα και προς την Κίνα, τουλάχιστο τη βορειοδυτική.

196

Βυζαντινούς. Αυτό γινόταν επί αιώνες. Τα κινεζικά χρονικά μνημονεύουν ότι οι An-hsi (Πάρθοι) εμπόδιζαν την άμεση επαφή κινεζικού και ρωμαϊκού κράτους, για να μπορούν να κανονίζουν τα πάντα643. Εκατοντάδες σασανιδικά νομίσματα βρέθηκαν στην Κίνα (στις επαρχίες Xinjiang, Qinghai, Shenxi, Hebei, Shanxi, Έσωτερική Μογγολία), που, όπως φαίνεται, είχαν μεταφερθεί εκεί, όπως και τα βυζαντινά, κυρίως μέσω Περσών και Σογδίων εμπόρων. Τούτο δείχνει τη βαρύνουσα σημασία της βόρειας Κίνας ως οικονομικό κέντρο 644 και δικαιολογεί τον συγκρητισμό της τέχνης στην περιοχή αυτή, κυρίως δε στο Xinjiang. Οι Πέρσες ήταν οι κύριοι ανταγωνιστές των Σογδίων645, οι οποίοι, όπως θα δούμε, και πριν ακόμη από την εμφάνιση των Τούρκων, δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα στον τομέα αυτό. Οι Σόγδιοι, που ζούσαν ανάμεσα στον Ώξο και τον Ιαξάρτη, στη Σογδιανή, γνωστή από τους αρχαίους χρόνους και την εποχή του Μ. Αλεξάνδρου, ίδρυσαν παροικίες από τη Μαργιανή Αντιόχεια (Μερβ) ώς την Κίνα, αναλαμβάνοντας το ρόλο των σπουδαιότερων μεταπρατών646. Κατά τον πέμπτο αιώνα, επί Εφθαλιτών, οι Σογδιανοί κυριαρχούσαν ως έμποροι στον ευρασιατικό χώρο647. «Η ροή των περσικών νομισμάτων προς την Κίνα, από τον 5ο αιώνα έως τα μέσα του 6ου αιώνα, δείχνει ότι οι Εφθαλίτες ίσως μείωσαν αλλά δεν διέκοψαν τις περσο-κινεζικές σχέσεις, ειδικά τις εμπορικές, κατά το διάστημα της κατοχής από μέρους τους της Gandhara, της Σογδιανής, της Βακτρίας και των περιοχών Khotan, Kashgaria, Bukhara, Khorasan, καθώς και της βόρειας Ινδίας, περιοχών δηλ. που ευρίσκονταν ανάμεσα στην Περσία και την Κίνα.»

648

Οι Εφθαλίτες δηλαδή στήριζαν τους Σόγδιους στο

διαμετακομιστικό εμπόριο της μετάξης και άλλων προϊόντων, όπως αργότερα

643

Hirth, China, σελ. 42. Chen, The Sources, σελ. 272. Zhang, Η Κίνα, σελ. 253, 300, 302. Η ύπαρξη νομισμάτων στην Καντόνα οφείλεται στη λειτουργία του θαλάσσιου δρόμου. 645 Vaissière, Histoire, σελ. 223. 646 Zhang, Η Κίνα, σελ. 291: «Ύστερα από τον Μ. Αλέξανδρο, οι Σογδιανοί δέχτηκαν κατά σειρά την κυριαρχία ξένων δυναστειών, όπως των Σελευκιδών και των Κουσάνα, αλλά δεν απώλεσαν ποτέ την μεγάλη σημασία τους ώς έμποροι μεταξύ Κίνας και κεντρικής Ασίας. Στις αρχές του αιώνα, οι Σογδιανές ομάδες στο Dun-huang (δυτική πύλη της Κίνας) έφταναν τις 1.000.» Vaissière, « Des Chinois », σελ. 933 κ.έ. 647 Vaissière, Histoire, σελ. 203. Boulnois, The Silk Road, σελ. 148, κ.έ. Miller, The Spice Trade, σελ. 181, 187. 648 Zhang, Η Κίνα, σελ. 300-301. 644

197

οι Τούρκοι, για δικό τους όφελος649. Οι Σόγδιοι «μπόρεσαν να επεκτείνουν τη σφαίρα της οικονομικής τους δραστηριότητας ώς τα σύνορα της Κίνας και της Περσίας, με την οποία οι Εφθαλίτες μπορεί να είχαν διαφορές αλλά και περιόδους ειρηνικές650. Η συνεργασία των Σογδίων έγινε ακόμη πιο στενή με τους νέους κυριάρχους τους, τους Τούρκους, τους οποίους καθοδηγούσαν651. Σύμφωνα με τα λεγόμενα Κινέζου στρατηγού των Sui, «οι Τούρκοι είναι αφελείς και κοντόφθαλμοι και έτσι η έριδα μπορεί εύκολα να ξεσπάσει ανάμεσά τους. Δυστυχώς, όμως, πολλοί Σογδιανοί, που ζουν ανάμεσά τους, είναι έξυπνοι και διορατικοί. Έτσι αυτοί δασκαλεύουν και καθοδηγούν τους Τούρκους.» 652 Υπήρξε

λοιπόν

μια

πραγματική

τουρκο-σογδιανή

συνεργασία

και

συγχρωτισμός που οδήγησε μάλιστα και σ’ένα ανάμικτο πολιτισμό. 653 Οι Τούρκοι χρησιμοποιούσαν τους Σόγδιους σε διάφορες υπηρεσίες, όπως π.χ. εκείνη του πρέσβη (Μανιάχ κ.α.). Αρκεί να αναφέρουμε ότι ο κύριος υποκινητής της επανάστασης στην Κίνα στα μέσα του 8ου αιώνα που συγκλόνισε τη δυναστεία των T’ang, ο An-lu-Shan, ήταν Σόγδιος από πατέρα και Τούρκος από μητέρα. Γνώριζε έξι βαρβαρικές γλώσσες και ήταν διαμεσολαβητής για τους ξένους λαούς στις παραμεθόριες αγορές της Κίνας654. Η διασπορά των Σογδίων ανατολικά, και μάλιστα στην Κίνα, είναι εντυπωσιακή: «Από τον 6ο αιώνα ήδη οι Σογδιανοί έμποροι επεξέτειναν το εμπορικό τους δίκτυο ώς τον Yangtze ποταμό. Από το Merv έως το Zhang-ye, είχαν πρακτορεία ή αποικίες σε όλα τα κέντρα στάθμευσης, κατά μήκος του δρόμου, ή χρησιμοποιούσαν επαγγελματικούς σταθμούς καραβανιών για να επιτελέσουν το σκοπό τους. Από τον 6ο ώς τον 10ο αιώνα, οι Σογδιανοί 649

Zhang, Η Κίνα, σελ. 291, 301. Zhang, Η Κίνα, σελ. 301: «Από τις πρεσβείες των Εφθαλιτών στην Κίνα, αρκετές (του 507, 517 και 553) συντροφεύτηκαν από Πέρσες απεσταλμένους. ‘Περσικό χρυσοποίκιλτο ύφασμα’ ήταν ανάμεσα στα δώρα που έφεραν οι Εφθαλίτες απεσταλμένοι το 520.» 651 Σύμφωνα με τον Φιρντουσί, οι Σογδιανοί στην αρχή των επιθέσεων των Τούρκων δυσαρεστήθηκαν από τις εξελίξεις και την προώθηση των Τούρκων, αλλά από την άλλη αρνήθηκαν να πολεμήσουν ενεργά στο πλευρό των Εφθαλιτών, βλ. Гумилев, Тюрки, σελ. 47: «По словам Фирдоуси, согдийцы при наступлении тюркютов много плакали, но воевать за эфталитов не хотели». 652 Zhang, Η Κίνα, σελ. 292. Christian, A History, σελ. 253. Vaissière, Histoire, σελ. 200. 653 Vaissière, Histoire, σελ. 198. Vaissière, « Des Chinois », σελ. 942-943. Soucek, S.: A History of Central Asia, Cambridge University Press, 2000, σελ. 51 “Its sogdian princes (Transoxiana’s) recognised the souzerainty of the Turkic qaghans ever since their earlier overlords, the Hephthalite kings of Afghanistan, were defeated by a Turco-Persian coalition in the first half of 560’s.” 654 Sinor, Languages, σελ. 8. 650

198

ίδρυσαν στην κοιλάδα του ποταμού Chu 18 πόλεις και ακόμη περισσότερους άλλους τόπους διαμονής. Στις αρχές του 7ου αιώνα οι Σογδιανοί έμποροι εγκαταστάθηκαν στο Yi-wu (Hami). To 630 ο αρχηγός τους Shi-wan-nian υποτάχθηκε στην αυλή των T’ang μαζί με πολλούς υπηκόους τους εμπόρους και σημαντικό πλούτο. Στο μεταξύ, οι Σογδιανοί ίδρυσαν 4 πόλεις-αποικίες στη νότια όχθη του Lop-nor, από τις οποίες η πιο σημαντική ήταν η ‘Pu-taocheng’ (η κωμόπολη του αμπελιού). Το όνομα δείχνει ότι οι Σογδιανοί είχαν αναπτύξει τη γεωργία και την καλλιέργεια του αμπελιού. Το Xin-tang-shu λέει ότι η μετανάστευση των Σογδιανών εκτεινόταν ακόμη και ώς την εσωτερική Μογγολία, όπου η αυλή των T’ang έπρεπε να οργανώσει μια ειδική διοικητική περιοχή, με ευθύνη για τους Σογδιανούς μετανάστες. Η επίδοση των Σογδιανών στο εμπόριο αναφέρεται σε κινεζική πηγή ώς εξής: ‘Ο λαός της χώρας του Kang (Σαμαρκάνδη) ειδικεύεται στο εμπόριο. τα αγόρια τους μαθαίνουν να διαβάζουν σε ηλικία 5 ετών, και στη συνέχεια εμπλέκονται στην πρακτική του εμπορίου. Αυτοί που κέρδιζαν τα περισσότερα χρήματα θεωρούνταν άξιοι.’» 655 Οι Σόγδιοι που ζούσαν στη διασπορά, ανατολικά, ιδιαίτερα στην Κίνα, ήταν κυρίως βουδιστές, ενώ αυτοί στη Σογδιανή ήταν κυρίως Νεστοριανοί και Μανιχαίοι. Ο βουδισμός στη Σογδιανή είχε κάνει μικρές προόδους656. Δυτικά της Σογδιανής, προς την πλευρά του Βυζαντίου, από τον βόρειο δρόμο, οι Σόγδιοι έμποροι είχαν μικρότερη διείσδυση. Πάντως, θεωρείται βέβαιο ότι ακόμη και βόρεια της Κασπίας δεν ήταν οι Βυζαντινοί ή Καυκάσιοι έμποροι που διακινούσαν τα προϊόντα αλλά κυρίως κεντρασιάτες. Από τα αρχαιολογικά ευρήματα, τα περισσότερα έχουν σχέση με Σόγδιους και ύστερα με Πέρσες και Χωρασμίους657. 655

Zhang, Η Κίνα, σελ. 293-294. Βλ. επίσης Frye, The Heritage, σελ. 180. Vaissière, Histoire, σελ. 203 : « l’existence d’un espace commercial steppique contrôlé par les Sogdiens à partir du Gansu est un fait acquis. De rares témoignages archéologiques viennent le confirmer. » 656 Frye, The Heritage, σελ. 190. 657 Vaissière, Histoire, σελ. 235, 249: « La faible concetration des trouvailles de vaisselle précieuse au sein de l’ empire khazar rend toute utilisation statistique délicate. Notons simplement que, sur six trésors situés dans l’empire khazar (Dagestan, Grozniyj, Limarovka, Pavlovka et Pereşçepino), quatre sont constitués partiellement ou entièrement d’objets centre-asiatiques ou passés par les mains de marchands centre-asiatiques. Ainsi, le trésor d’Azov (embouchure du Don) contient une cruche sogdienne du VIIIe siècle ; au Dzgestan a été trouvé une tasse en argent khorezmienne du VIIe siècle ; à Limarovka, à une certaine de kilomètres au nord de la mer d’Azov, le vase d’argent sassanide découvert porte une inscription sogdienne ; à Pereşçepino enfin, la tombe du roi des Bulgares Kuvrat

199

Οι Χωράσμιοι που βρίσκονταν δυτικότερα των Σογδίων658 επεξέτειναν την δραστηριότητά τους βορειοδυτικά, στο Βόλγα και ακόμη μακρύτερα 659 . Τον 9ο και 10ο αιώνα το κράτος των Χαζάρων διασχιζόταν από τους εμπόρους της Χωρασμίας. Από θησαυρό 82 πολύτιμων πιάτων που βρέθηκαν στη δασώδη ζώνη δυτικά των Ουραλίων, κατασκευασμένα πριν από το τέλος του 8ου αιώνα, 36 ήταν σασανιδικά, 23 σόγδια, 10 χωρασμιακά, 8 τουρκικά, 2 από το Τοχαρεστάν, 2 από το

Αφγανιστάν ή τη ΒΔ Ινδία και 1 από το

Καμπουλιστάν. Τα περισσότερα απ’ αυτά είχαν διακινήσει Σόγδιοι και Χωράσμιοι έμποροι660. Εκτός από τους Πέρσες, Σόγδιους και Χωράσμιους, ένα μικρότερο μέρος της διακίνησης αγαθών γινόταν από Υρκάνιους, Βάκτριους και, νωρίτερα, Κουσάνες661. Από τα παραπάνω, συμπεραίνουμε ότι οι Σόγδιοι εμπορεύονταν και δυτικά του Βόλγα, ερχόμενοι έμμεσα σε επαφή με βυζαντινά προϊόντα662 και ίσως και βυζαντινούς εμπόρους, αν κι οι εμπορικές επαφές εκεί και οι δραστηριότητές τους, όπως είπαμε, δεν μπορούν να συγκριθούν με εκείνες που διεξάγονταν στην Ανατολή. Το πιθανότερο, λοιπόν, είναι οι Σόγδιοι να είχαν άμεσες εμπορικές σχέσεις και με τους Βυζαντινούς, βόρεια του Ευξείνου. Οι Σόγδιοι γνώριζαν ότι οι Βυζαντινοί ήταν οι μεγαλύτεροι καταναλωτές μεταξιού663 και όπως είδαμε, ο Μανιάχ, που έκανε την πρόταση στον Τούρκο

contenait de la vaisselle d’or sassanide, des plats sogdoturcs du VIIe siècle et un plat représentant Shapur II avec une inscription sogdienne. Cela confirme l’emprise commerciale centre-asiatique, car le présence de ces objets, ou de ces inscriptions, ne s’explique pas par les pillages khazars sur le Caucase. » Επίσης σελ. 246: « L’étude des plats d’argent montre à elle seule que les marchands d’Asie centrale sont très présents dans le commerce à destination des régions forestières du Nord-est : au moins 45% des plats orientaux fabriqués avant 700 et retrouvés sur le Kama sont passés par leurs mains, et ce pourcentage s’élève à 75% pour les plats du VIIIe siècle. » 658 Vaissière, Histoire, σελ. 252: « La route de l’Ouest-Yourt, qui mène des principaux centres Khorezmiens dans le delta de l’Amou Daria à la steppe khazare, en contournant par l’ouest la mer d’Aral, supporte tardivement des réseaux de caravansérails. » 659 Frye, The Heritage, σελ. 190. 660 Vaissière, Histoire, σελ. 245. Βλ. και σελ. 236, όπου τα σχετικά με τους εμπόρους της Σογδιανής και Χωρασμίας από τον Anania de Şirac. 661 Miller, The Spice Trade, σελ. 181, 189. 662 Vaissière, Histoire, σελ. 250 : « Un indice fourni par deux plats byzantines, l’un du VIe siècle portant une inscription en écriture sogdiene dans sa variante boukhariote et l’autre du VIIe siècle portant une inscription khorezmienne, vient confirmer cette interprétation. Ces inscriptions ne sont pas liées au trajet Byzance-Asie centrale-Kama, comme on les interprète habituellement, mais à la présence de marchands sogdiens et khorezmiens dans la steppe caspienne. Cette hypothèse permet d’éviter d’avoir à imaginer pour ces objets un détour démesuré. De même, les plats sassanides portant des inscriptions similaires ont pu se trouver aux mains de Sogdiens ou de Khorezmiens dans l’empire khazar. » 663 Hannestad, “Les Relations”, σελ. 431. Vaissière, Histoire, σελ. 233.

200

χαγάνο, πήγε ο ίδιος στο Βυζάντιο. Ο E. de la Vaissière, υποστηρίζει επίμονα664, ότι, πιθανότατα, η Σουγδαία, στα βόρεια παράλια του Ευξείνου, ονομάστηκε έτσι από τους Σόγδιους, όντας εμπορική αποικία τους. Αν αυτό είναι σωστό, οι Σόγδιοι θα είναι και ο μοναδικός λαός του οποίου η παρουσία ήταν επιβλητική από το ανατολικό ώς το δυτικό άκρο του βόρειου δρόμου του μεταξιού. Έχοντας υπόψη τα παραπάνω, μας επιτρέπεται να συμπεράνουμε ότι η Σογδιοτουρκική συνεργασία στο εμπόριο άνοιξε τους ορίζοντες στη τουρκική διπλωματία και στρατηγική και οδήγησε στην απομόνωση της Περσίας με αποτελέσματα δυσάρεστα για τον Πέρση βασιλιά και το κράτος του, μολονότι η τουρκοβυζαντινή συνεργασία συνάντησε εμπόδια. Επίσης είχε ευεργετικά αποτελέσματα

και

ως

προς

τη

διάδοση

σύγχρονων

γνώσεων

και

πληροφοριών665.Όμως, η συνεργασία των Σογδίων με τους Τούρκους δεν ήταν μονόδρομος. Απλώς είχε φτάσει σε ένα πολύ υψηλό βαθμό. Ήδη πριν από την επικράτηση των Τούρκων συνεργάζονταν με τους Εφθαλίτες. Γι’ αυτούς σημασία είχε να κρατούν το εμπόριο στα χέρια τους, άσχετα κάτω από ποια επικυριαρχία666. Κινεζική πηγή αναφέρει ότι οι Σόγδιοι κι άλλοι υποταγμένοι λαοί, συνεργάζονταν στενά με τον τελευταίο χαγάνο των Ανατολικών Τούρκων Hie-li και όντας φιλάργυρος και επαρμένος, συντέλεσαν στην αυτομόληση από το τουρκικό στρατόπεδο πολλών φυλών667. Αυτό βέβαια ήταν μία από τις αιτίες της εξασθένισης των Τούρκων και της παράδοσής τους στους Κινέζους. Άλλωστε, όπως αναφέραμε παραπάνω, ο αρχηγός των 664

Vaissière, Histoire, σελ. 237-244. Πρβλ. Zhang, Η Κίνα, σελ. 294: «Οι συχνές πολιτικές ανταλλαγές των Τούρκων με την Κίνα και το Βυζάντιο και ο κινητοποιητικός ρόλος των Σογδιανών στο τεράστιο εμπορικό δίκτυο θα μπορούσαν να δικαιολογήσουν πολλά γεγονότα, όπως την είσοδο της Βυζαντινής αυτοκρατορίας στη Κινεζική φιλολογία με το νέο όνομα Fu-lin, την εμφάνιση της εντυπωσιακά ακριβούς καταγραφής ιστορικών γεγονότων της βόρειας Κίνας από τον Σιμοκάττη, την κυκλοφορία σε μεγάλη έκταση βυζαντινών και περσικών νομισμάτων και τις σχετικά σαφείς περιγραφές των λαών της κεντρικής Ασίας, σε κινεζικές πηγές.» 666 Пигулевская, Византия, σελ. 201: « Смена Кушан эфталитами, эфталитов тюрками вызвала временное замешательство, затруднения, но согдийцы быстро восстанавливали свою хозяйственную жизнь, выращивая сельскохозяйственные културы и занимаясь ремеслом.» (η αντικατάσταση των Κουσάνων από τους Εφθαλίτες και των Εφθαλιτών από τους Τούρκους οδηγούσε σε πρόσκαιρες ανακατατάξεις ή δυσκολίες, όμως οι Σογδιανοί γρήγορα αποκαθιστούσαν την οικονομική τους ζωή καλλιεργώντας την οικονομία του μεταξιού και ασχολούμενοι με το εμπόριο.) 667 Vaissière, Histoire, σελ. 200: « Xieli confiait tout aux divers hu et tenait son propre peuple à distance. Les hu sont avares et présomptueux et par nature peu sûrs et chengeants. Les lois furent multipliées et l’armée mise en branle chaque année. Les gens du peuple (les Turcs) n’aiment pas cela et les tribus désertaient. » 665

201

Σογδίων που είχαν εγκατασταθεί στο Hami υποτάχθηκε στην Κίνα. Ήταν η ίδια χρονιά υποταγής του Τούρκου χαγάνου Hie-li. Οι Σόγδιοι δεν ενδιαφέρονταν για το ποιος τους κυβερνά, αλλά για την προώθηση των οικονομικών τους συμφερόντων. Ήταν ο λαός που για αιώνες κυριαρχούσε οικονομικά στην Κεντρική Ασία καθώς και σε ολόκληρο το βόρειο δρόμο, που από τα μέσα περίπου του 6ου ώς τα μέσα του 8ου αιώνα ήταν η σπουδαιότερη αρτηρία προωθήσεως των προϊόντων από την Ανατολή στη Δύση.

202

Ζ) ΟΙ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ 6ΟΥ ΚΑΙ 7ΟΥ ΑΙΩΝΑ α) Γενικά προβλήματα και εισαγωγικές παρατηρήσεις. Στα προηγούμενα κεφάλαια μελετήσαμε και αναλύσαμε την διπλωματία και στρατηγική των δυνάμεων εκείνων που κατά τη γνώμη μας ήταν οι κύριοι δρώντες στην Ευρασία του 6ου και 7ου αιώνα. Με τους δύο αυτούς όρους όμως εισήλθαμε στο πεδίο μιας επιστήμης που είναι σχετικά καινούργια στον χώρο των κοινωνικών και πολιτικών επιστημών – χωρίς βέβαια να αφήσουμε το πεδίο της ιστορίας. Βρεθήκαμε στο πεδίο της επιστήμης των διεθνών σχέσεων. Ο όρος «διπλωματία» για παράδειγμα (τον οποίο χρησιμοποιούμε με την έννοια του “foreign affairs” ή των «εξωτερικών υποθέσεων» και όχι με την έννοια των «καλών τρόπων συμπεριφοράς») εμπίπτει κατά βάση σήμερα στο πεδίο των διεθνών σχέσεων και ανασύρει ζητήματα διεθνών σχέσεων. Τα πράγματα θα ήταν πιο απλά ίσως, αν αναφερόμασταν μόνο στην ιστορία των Τούρκων ή στην ιστορία της Περσίας, της Κίνας, του Βυζαντίου την περίοδο του 6ου και 7ου αιώνα. Η διπλωματία όμως, ώς χειρισμός εξωτερικών υποθέσεων, προϋποθέτει ένα εσωτερικό καθώς και μια ευρύτερη κοινωνία ή σύνολο πάνω στο οποίο ξεδιπλώνονται οι εξωτερικές υποθέσεις. Αναπόφευκτα λοιπόν και έμμεσα ή άμεσα στην ιστορία μας τίθενται θεωρητικά και πρακτικά ζητήματα που αφορούν στις διεθνείς σχέσεις668. Τα ίδια ζητήματα τίθενται και από τον όρο «στρατηγική». Ο όρος «στρατηγική» μπορεί να εφαρμοστεί σχεδόν σ’ όλα τα πεδία της ανθρώπινης δραστηριότητας. Εφ’ όσον, όμως, τον χρησιμοποιούμε σε συνδυασμό με τον 668

Tα ζητήματα αυτά δεν λύνονται και από την πλευρά των ιστορικών, οι οποίοι έχουν δυσκολίες στο να ορίσουν τί ακριβώς εννοούν όταν λένε διπλωματία. Ο Kazhdan. A., “The notion of Byzantine diplomacy”, Byzantine Diplomacy, Variorum, 1992, σελ. 5-6 για παράδειγμα, αναφέρει ότι αν και η απάντηση στο ερώτημα τι είναι διπλωματία είναι φαινομενικά εύκολη, στην πράξη είναι δύσκολο να οριστεί: “Is diplomacy identical with foreign relations? Zakythinos argues, by contrast, that foreign policy and international relations are not the same as ‘la diplomatie byzantine’; he restricts our task to studying the ‘technique of foreign relations.’”

203

όρο «διπλωματία», δε μιλάμε για τη «στρατηγική» που εφαρμόζεται στο πεδίο της μάχης (και άρα δεν εμπίπτουμε στο πεδίο της τέχνης ή επιστήμης του πολέμου). Ούτε επίσης αναφερόμαστε στη «στρατηγική» της επίτευξης στόχων στο μικροοικονομικό επίπεδο της πολιτικής οικονομίας (για παράδειγμα στο επίπεδο μιας επιχείρησης) ή στη «στρατηγική» που ακολουθείται από ένα συγκεκριμένο άτομο για την επίτευξη προσωπικών στόχων. Αναφερόμαστε στους συμβατικούς ή μη συμβατικούς, λογικούς ή παράλογους, τρόπους επίτευξης στόχων 669 που αφορούν τις εξωτερικές υποθέσεις (διπλωματία). Φυσικά, αυτή η στρατηγική μπορεί να απαρτίζεται από όλες τις παραπάνω στρατηγικές. Αγγίζουμε, λοιπόν, ζητήματα διεθνών σχέσεων: Στρατηγική για επίτευξη στόχων, ποιού, σε σχέση με ποιόν και πού (σε ποιο περιβάλλον – και δεν εννοούμε μόνο γεωγραφικό) είναι ερωτήματα που ανοίγουν την πόρτα σε θεωρητικά ζητήματα διεθνών σχέσεων, που μόνο αν κάναμε ότι τα παραβλέπουμε θα μπορούσαμε να τα αποφύγουμε. Η ενασχόλησή μας με αντικείμενα του πεδίου των διεθνών σχέσεων, με τη σειρά της, ενέδειξε μια σειρά μεθοδολογικών προβλημάτων. Πιο συγκεκριμένα ένα πρώτο εμπόδιο που μπορεί να αναφερθεί, χωρίς να σημαίνει ότι επειδή είναι πρώτο είναι και γενεσιουργό των επόμενων, σ’ ότι αφορά στις διεθνείς σχέσεις και στην ιστορία, είναι ότι οι πρώτες, ως επιστημονικό πεδίο, αποτελούν γέννημα της νεότερης εποχής. Οι περισσότεροι από τους μελετητές τους670, είτε θεωρητικοί, είτε αναλυτές της πρακτικής τους, τις τοποθετούν σ’ ένα χρονικό όριο που ξεκινά από το 1648 (Συνθήκη της Βεστφαλίας)671. Το 669

Βλέπε Luttwak, E. N., Strategy. The Logic of War and Peace, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, 2001, σελ 3. 670 Ο Wight, Διεθνής Θεωρία, σελ 2 αναφέρει: «Δεν μπορεί να μιλά κανένας για διεθνείς σχέσεις πριν από την εμφάνιση του κυρίαρχου κράτους. Αυτό το κράτος, το οποίο δεν αναγνωρίζει καμία πολιτική αρχή ανώτερή του, δημιουργήθηκε σε μεγάλο βαθμό στη Δυτική Ευρώπη την εποχή του Machiavelli, στην αρχή του 16ου αιώνα, στο κατώφλι της ‘σύγχρονης ιστορίας’». Στην ίδια σελίδα και λίγο παρακάτω αναφέρει: «Ο κόσμος των φεουδαρχικών σχέσεων, μιας Οικουμενικής Εκκλησίας με πολιτική και φορολογική εξουσία και μιας Αυτοκρατορίας με τουλάχιστον Οικουμενικές βλέψεις, ήταν διαφορετικός από εκείνον των διεθνών σχέσεων». Επίσης για την αρχαία εποχή: «Αν και ο ελληνορωμαϊκός κόσμος είχε διεθνείς σχέσεις (η υπογράμμιση δική μας, αφού, εδώ ο Wight έρχεται σε αντίθεση με τα ίδια του τα λεγόμενα πιο πάνω)...ο κύρος όγκος των κλασσικών συγγραμμάτων αφορά την πόλη με την πολιτική να έχει τη γνωστή έννοια του όρου». Ανάλογες τοποθετήσεις κάνει και ο Carr, E. H. στο Η εικοσαετής κρίση 1919 – 1939. Εισαγωγή στη Μελέτη των Διεθνών Σχέσεων, εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα, 2001, σελ. 29. 671 Kissinger, H., ΗΠΑ: Αυτοκρατορία ή ηγετική δύναμη; Για μια διπλωματία του 21ου αιώνα, Λιβάνη, Αθήνα, 2002, σελ. 20, όπου μας λέει: Ο ίδιος ο όρος διεθνείς σχέσεις είναι στην πραγματικότητα σχετικά πρόσφατος, καθώς υποδηλώνει ότι το έθνος-κράτος αποτελεί αναπόφευκτα τη βάση για την οργάνωσή τους. Βλ. επίσης του ιδίου Διπλωματία, Νέα Σύνορα, Αθήνα, 1995, σελ. 25. Μια από τις

204

έτος αυτό είναι κατά γενική ομολογία ορόσημο για το «Έθνος - Κράτος»672, αφού από εκεί αρχίζουν να διακρίνονται τα πρώτα σύγχρονα γνωρίσματά του, τα οποία σφυρηλατούνται δια μέσου των επόμενων αιώνων, πότε με πισωγυρίσματα και πότε όχι, ώς τη σύγχρονη εποχή. Ο ίδιος ο όρος «διεθνείς» για παράδειγμα δείχνει ότι αυτή η επιστήμη έχει τις ρίζες της στην εποχή των εθνών, δηλαδή στην τουλάχιστον μετά την Αναγέννηση εποχή, αφήνοντας τις υπόλοιπες περιόδους της ιστορίας, τουλάχιστον σιωπηλά, απ’ έξω. Παρόλα αυτά, πολλές φορές οι διεθνείς σχέσεις χρησιμοποιούν την ιστορία ως ένα πεδίο από το οποίο μπορούν να αντλήσουν υλικό το οποίο θα επιβεβαιώσει ή όχι τις προτάσεις τους673 (γενικότερα υπάρχει η τάση σύνδεσης των κοινωνικών επιστημών με την ιστορία, μιας και οι πρώτες, τώρα, περισσότερο εγκαταλείπουν τα «κοινωνικά πειράματα» και προστρέχουν στα ιστορικά δεδομένα)

674

. Υπάρχουν πολλές μελέτες, είτε με την μορφή

μονογραφιών είτε με την μορφή άρθρων, οι οποίες ασχολούνται με ιστορικές περιόδους από την πλευρά των διεθνών σχέσεων, χωρίς να δίνουν σημασία στην ορολογία675. Η ιστορία γίνεται το πειραματικό εργαστήρι των μελετητών

εξηγήσεις που δίνει γι’αυτό ο Αμερικανός θεωρητικός και πρακτικός των διεθνών σχέσεων είναι ότι κάτι τέτοιο, συμβαίνει επειδή τη νεότερη εποχή αναδύθηκε στην Ευρωπαϊκή ήπειρο ένα σύστημα ισορροπίας που όμοιο του είχε να δει η ανθρωπότητα από την εποχή των πόλεων-κρατών της αρχαίας Ελλάδας ή της Ιταλίας της Αναγέννησης. Αυτό το σύστημα ισορροπίας σε συνδυασμό με την γενικότερη φιλοσοφική τοποθέτηση της εποχής περί απόλυτης ισορροπίας και αρμονίας του σύμπαντος, οδήγησε στην άποψη ότι το έθνος κράτος και η ισορροπία δυνάμεων είναι η φυσική κατάσταση του διεθνούς συστήματος. Ο ίδιος ο Kissinger δεν φαίνεται να αποδέχεται κάτι τέτοιο, παρ’ όλα αυτά ξεκινά τη μελέτη του από το 17ο αιώνα κι όχι από πιο πρίν. Για μια κριτική αυτών των απόψεων, βλ. Buzan-Little, International, σελ. 2. 672 όπως αυτό βγαίνει μέσα από τις εμπειρίες του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. 673 Ο Mortor Kaplan αναφέρει στην εισαγωγή της βασικής του εργασίας για το διεθνές σύστημα ότι «Κατά μία άποψη, η επιστήμη της διεθνούς πολιτικής οφείλει πάντα ευγνωμοσύνη στην ιστορία. Η ιστορία είναι το μεγάλο εργαστήρι στο οποίο εκτυλίσσεται η διεθνής δράση», Dougherty, J. E., Pfaltzgraff, E. L., Ανταγωνιστικές Θεωρίες Διεθνών Σχέσεων. Μια Συνολική Αποτίμηση, Παπαζήση, Αθήνα, 1992, τόμος Α΄, σελ. 35, βλ. επίσης Κολιόπουλος, Υψηλή., σελ. 33. 674 Ο Durkheim στον πρόλογό του στο έργο L’ Année Sociologique, κάνει έκκληση για έναν επαυξημένο διάλογο μεταξύ ιστορίας και κοινωνιολογίας. Επίσης σε άλλα έργα του αναφέρει ότι η ιστορία παίζει ένα μεγάλο ρόλο σε σχέση με τη κοινωνιολογία σαν προμηθευτής ακατέργαστου υλικού. Επίσης ότι η ιστορία παίζει το ρόλο του μικροσκοπίου στις φυσικές επιστήμες, βλ. Hobden, S., International Relations and Historical Sociology. Breaking Down Boundaries, Routledge, London – New-York, 1998. 675 Στο άρθρο του Modelski, “Comparative”, σελ. 670, παρατηρείται ότι η συμβολή στη συγκριτική μελέτη των διεθνών σχέσεων θα ήταν πολύ μεγαλύτερη, αν οι συγγραφείς έκαναν μια πιο συστηματική ανάλυση και ταξινόμηση των όρων των διεθνών σχέσεων σε σχέση με την εποχή που περιγράφουν. Αναφερόμενος στο έργο της Bozeman, Politics and Culture in International History, Princeton University Press, Princeton, 1960, για παράδειγμα, η χρήση των όρων «έθνος» για την περιγραφή των δρώντων την εποχή της 2ης χιλιετίας τα οποία εξυπηρετούσαν τα «εθνικά συμφέροντά τους» μέσω «εθνικών πολέμων» είναι τουλάχιστον παραπλανητική για τον συγγραφέα. Ο Modelski αναγνωρίζει

205

των διεθνών σχέσεων. Οι περισσότεροι, όμως, μελετητές καταλήγουν να μπερδεύουν έννοιες της πολιτικής επιστήμης και των διεθνών σχέσεων και να τις συσχετίζουν με εντελώς διαφορετικές έννοιες που συναντούν στην ιστορία, ενώ άλλοι προσπαθούν απλώς να επιβεβαιώσουν δικές τους, θετικιστικής προσέγγισης 676 , θεωρήσεις, για τις σύγχρονες διεθνείς σχέσεις, δίνοντας υπερβολικές ερμηνείες

677

στα ιστορικά γεγονότα. Κοντολογίς, επικρατεί

μεγάλη σύγχυση και στο τέλος το θύμα είναι η επιστήμη της ιστορίας αλλά και αυτή των διεθνών σχέσεων. Στην προσπάθειά τους οι ερευνητές να μελετήσουν το φαινόμενο των διεθνών σχέσεων, να του δώσουν το απαραίτητο «βάθος», ερευνώντας άλλες εποχές πλην της νεότερης, και να επιβεβαιώσουν τις θεωρητικές τοποθετήσεις τους, μεταφέρουν θεωρητικά πρότυπα, παραδοχές και προτάσεις της νεότερης ή και σύγχρονης εποχής στις ιστορικές περιόδους που μελετούν678. Το ζήτημα που τίθεται σ’ αυτό το κεφάλαιο είναι να εντάξουμε την περιγραφή της διπλωματίας και της στρατηγικής, που είδαμε στα προηγούμενα στον κάθε συγγραφέα το δικαίωμα να χρησιμοποιεί λέξεις και όρους όπως αυτός νομίζει καλύτερα, εφιστά όμως προσοχή στο αποτέλεσμα που μπορεί να έχει μια τέτοια χρήση. 676 Kaplan, “Problems”, σελ. 6. Πρόκειται για την τάση που ονομάζεται scientific approach και η οποία έχει αποκτήσει πολλούς οπαδούς κυρίως τα χρόνια μετά τον Β΄Π.Π. Ο Kaplan είναι ένας από τους κλασικούς οπαδούς της εμπειρικής προσέγγισης, ο οποίος, αν και αναγνωρίζει ότι οι ανθρωπιστικές επιστήμες είναι πιο αβέβαιες από τις φυσικές, εντούτοις πιστεύει ότι θα πρέπει να προσπαθήσουν να ομοιάσουν στις τελευταίες όσο το δυνατόν περισσότερο. Σε αντίθεση μ’ αυτήν την άποψη, ο Hedley Bull πιστεύει ότι περιορίζοντας τον εαυτό τους σ’ αυτό που μπορεί να επαληθευθεί εμπειρικά ή λογικά, οι οπαδοί της επιστημονικής προσέγγισης απορρίπτουν δύο σημαντικά εργαλεία για τους αναλυτές των διεθνών σχέσεων: την κρίση και την ηθική, βλ., Johnson Bagby, “Fathers of International”, σελ. 18-19. Βλ. επίσης Βλ. Waltz, K. N., Theory of International Politics, University of California, Berkeley, 1997 καθώς και τα άρθρα των Bull, “International”, σελ. 372, όπου ρητά αναφέρει ότι τέτοιες προσεγγίσεις τελικά κάνουν περισσότερο κακό στη μελέτη των διεθνών σχέσεων, αφού έτσι η έρευνα καταλήγει να γίνει προσπάθεια επιβεβαίωσης προτάσεων και να υποταχθεί στην πολιτική πρακτική των δρώντων. Αναφέρει ακόμη ότι μπορεί να καταλήξουν σε μοντέλα που δεν έχουν καμία σχέση με την πραγματικότητα που εξετάζουν, Bull, “International”, ό.π., σελ 370. Επίσης σημαντικές οι παρατηρήσεις του Hoffman, “International”, σελ. 356, όπου ο συγγραφέας θέτει ανάλογα ερωτήματα. 677 Το ζήτημα της θεωρίας και της ερμηνείας είναι ένα θέμα που έχει ταλανίσει το πεδίο των διεθνών σχέσεων και γενικά των κοινωνικών επιστημών, αφού κατά μία έννοια «η αναζήτηση της θεωρίας μπορεί να χαρακτηριστεί ώς η επιθυμία να προσδοθεί στις κοινωνικές επιστήμες το status των φυσικών επιστημών», βλ. Kaplan, “Problems of Theory”, σελ. 6. 678 Βλέπε για παράδειγμα τη συζήτηση για το ευρωπαϊκό μεσαιωνικό φεουδαλικό σύστημα μεταξύ των Fischer, “Feudal”, σελ. 427-466 και των Hall-Kratochwil, “Medieval”, σελ. 479-491. Οι Hall και Kratochwil κατηγορούν τον Fischer ότι μεταφέρει αυτούσιες θεωρητικές παραδοχές του νεορεαλισμού σε μια εποχή (μεσαίωνας) της οποίας το ιστορικό πλαίσιο είναι τελείως διαφορετικό από αυτό που διαμόρφωσε την νεορεαλιστική θεώρηση (και που είναι το σύγχρονο διεθνές σύστημα), μόνο και μόνο για να επιβεβαιώσει τη θεώρησή του. Οι Buzan-Little αναφέρουν ότι αποτελεί στόχο του έργου τους να δείξουν ότι «η βασισμένη στη Βεστφαλία και μετά θεωρία διεθνών σχέσεων δεν είναι μόνο ανίκανη να κατανοήσει τα πριν της μοντέρνας εποχής διεθνή συστήματα αλλά και ότι η έλλειψη ιστορικής προοπτικής την καθιστά ανίκανη να απαντήσει ή και σε πολλές περιπτώσεις να καταπιαστεί με τα πιο σημαντικά ερωτήματα σχετικά με το μοντέρνο διεθνές σύστημα», βλ. Buzan-Little, International, σελ.3.

206

κεφάλαια, σ’ ένα πλαίσιο διεθνών σχέσεων που θα μας προφυλάξει από τέτοιου είδους ετεροχρονισμούς που θα φίλτραραν λανθασμένα τα γεγονότα της ιστορίας μας, δίνοντάς τους λάθος ερμηνεία679. Ταυτόχρονα είναι θεμιτό το πλαίσιο αυτό να προσφέρει και μια καινούργια, επεξηγηματική οπτική, στα σύγχρονα προβλήματα διεθνών σχέσεων. Ένα τέτοιο θεωρητικό πλαίσιο προκύπτει από τον συνδυασμό της ιστορικής ανάλυσης που κάναμε στα προηγούμενα κεφάλαια με το έργο του Carl Schmitt680, Γερμανού θεωρητικού του μεσοπολέμου, με κύριο άξονα το βιβλίο του The Nomos of the Earth in the International Law of the Jus Publlicum Europaeum 681 αλλά και άλλα έργα του. Η έννοια του Νόμου 682 , όπως λέει και ο ίδιος, είναι μια εφαρμοσμένη προσπάθειά του να βρει κατανοητές βασικές κατηγορίες που θα ξεπερνούν τα φράγματα που θέτουν τα διάφορα επιστημονικά πεδία που ασχολούνται με ζητήματα της κοινωνικής ζωής683, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θα απορρίπτει τα επιτεύγματά τους. Πριν επιχειρήσουμε το συνδυασμό, είναι απαραίτητο να περιγράψουμε εν σύντομία τα βασικά σημεία του έργου, που εμείς χρησιμοποιούμε ως το θεωρητικό υπόβαθρο για το πλαίσιό μας. 679

Έχουν υπάρξει πολλές μελέτες που έχουν προσπαθήσει να ξεπεράσουν αυτά τα προβλήματα και να συνδέσουν την επιστήμη της ιστορίας με αυτή των διεθνών σχέσεων: βλ. για παράδειγμα τα έργα των Παπασωτηρίου, Βυζαντινή Υψηλή, και Κολιόπουλος, Υψηλή. Το θεωρητικό πλαίσιο της υψηλής στρατηγικής αναλύεται στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου του Παπασωτηρίου, Βυζαντινή Υψηλή, σελ. 13-35, όπου ο συγγραφέας προσδιορίζει πέντε σημεία πάνω στα οποία στηρίζει την ανάλυσή του: στρατιωτική στρατηγική, οικονομική διάσταση, εσωτερική πολιτική, διεθνής νομιμοποίηση και διπλωματία. Βλ. Επίσης το βιβλίο του Luttwak, The Grand Strategy. Επίσης οι μακροϊστορικές προσεγγίσεις όπως τα έργα των Watson, A., Η Εξέλιξη. Buzan-Little, International. Bozeman, Politics. Αναφορικά με τις νομαδικές αυτοκρατορίες ο Christian, D., “State Formation in the Inner Eurasian Steppes” στο Silk Road Studies II: Worlds of the Silk Roads: Ancient and Modern. Proceedings from the Second Conference of the Australian Society for Inner Asian Studies, Macquarie University, September 22-24, 1996, Brepols, σελ. 51-76, προσπαθεί να αναπτύξει ένα πλαίσιο «πολιτικήςκρατικής θεωρίας» στηριγμένος στον τρόπο παραγωγής της στέπας. 680 Περισσότερα για τη ζωή αυτού του Γερμανού νομικού επιστήμονα και κυρίως για την αμφιλεγόμενη πολιτική του δράση αλλά και έργο βλ. McCormick, Carls Schmitt’s critique of Liberalism. Against politics as Technology, Cambridge Univeristy Press, Cambridge, 1997, σελ. 16 κ.έ. Βλ. επίσης την εισαγωγή του Ulmen, G. L. στην αγγλική μετάφραση του Römischer Katholizismus und politische Form (Roman Catholisism and political form, Greenwood Press, London, 1996, σελ. x-xxxvi. Επίσης την εισαγωγή του Julien Freund στη γαλλική μετάφραση των έργων του Schmitt La notion de politique και Théorie du Partisan, Flammarion, 1996, σελ. 7-38 καθώς και στο πρόλογο της συλλογής άρθρων του Ανανιάδη, Γ., Carl Schmitt, σελ. 11-16. 681 Scmhitt, The Nomos. Σε μερικά σημεία χρησιμοποιήσαμε επίσης τη γαλλική μετάφραση, Le Nomos, στην οποία βρήκαμε πολύ χρήσιμα τα σχόλια του μεταφραστή καθώς και την εισαγωγή. 682 Στο εξής, όταν θα αναφερόμαστε στη λέξη Νόμος, όπως αυτή περιγράφεται στο βιβλίο του Schmitt θα την γράφουμε με κεφαλαίο «Ν», για να την διακρίνουμε από την καθιερωμένη έννοια της λέξης (π.χ. από τον τάδε νόμο του Συντάγματος κ.τ.λ.) 683 Schmitt,“Appropriation”, σελ. 52.

207

Στο πρώτο μέρος του βιβλίου του, The Nomos of the Earth, περιγράφει την έννοια Νόμος και την πορεία της ώς την εποχή του. Σήμερα, μας λέει, ο Νόμος συγχέεται με τον κανόνα ή την ντιρεκτίβα. Για τον Γερμανό θεωρητικό, η έννοια έχει υποστεί παραφθορά, εξαιτίας των απρόσεχτων και επιπόλαιων θετικιστών νομικών του 19ου αιώνα, οι οποίοι μπέρδεψαν την νόρμα ή τον κανόνα με τον Νόμο684. Μια από τις πρώτες παραφθορές της αρχικής έννοιας της λέξης, ωστόσο, προέρχεται από τους σοφιστές685. Ήδη από τον Πλάτωνα, ο Νόμος πήρε την έννοια ενός «σχεδίου», δηλαδή ενός απλού κανόνα. Σήμερα, αν και οι φιλόλογοι μπορεί να διαφωνούν, όπως μας αναφέρει, η έννοια Νόμος είναι ταυτόσημη για τους ιστορικούς και νομικούς επιστήμονες με την έννοια κανόνας, ή στην καλύτερη περίπτωση, για να διακρίνουν τους γραπτούς νόμους-κανόνες, με την παράδοση ή το έθιμο. Έτσι, σαν απλή νόρμα, ο Νόμος, δεν διακρίνεται από τον θεσμό, το ψήφισμα ή το ρήμα686. Η αρχική παραφθορά της έννοιας του όρου βρίσκεται σε μία σειρά διακρίσεων και αντιθέσεων από τις οποίες η πιο σημαντική είναι η διάκριση μεταξύ Νόμου και φύσης687. Μόνο στον Αριστοτέλη ο Schmitt διακρίνει ένα διαχωρισμό μεταξύ του Νόμου, με την αρχική του, ολική, έννοια, και δευτερευόντων νόμων688. Τον πρώτο, τον αντιπροσωπεύει η «πολιτεία»689 από την οποία πηγάζουν οι δευτερεύοντες νόμοι, οι θεσμοί, τα ψηφίσματα. β) Χαρακτηριστικά του Νόμου. Ο Νόμος ως πολιτειακή οργάνωση. Για τον Schmitt, o Νόμος έχει μια ειδικότερη πολιτικοκοινωνική διάσταση καθώς και κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Στην αρχή του πρώτου μέρους του βιβλίου του μας λέει: «Η γη, ονομάζεται στην γλώσσα των μύθων μητέρα του Νόμου»690. Αυτό συνεπάγεται ένα τριπλό «ρίζωμα»691 του Νόμου και της δικαιοσύνης επί της γης: Κατά πρώτον, ο μόχθος και η εξάντληση, το 684

Ulmen, “The concept”, σελ. 39-51. Πρβλ. και Ανανιάδης, Carl Schmitt, σελ. 55 κ.έ. Schmitt, Le Nomos. σελ. 71, Ulmen, “The concept”, σελ. 43. 686 Schmitt, Le Nomos, σελ. 72. 687 Schmitt, Le Nomos, σελ. 72. 688 Πρβλ. Ulmen, “The concept”, σελ. 43. 689 Schmitt, Le Nomos, σελ. 71. 690 Schmitt, Le Nomos, σελ. 47. 691 Η Γαλλική μετάφραση χρησιμοποιεί το ρήμα “enraciment” (=ρίζωμα, φύτεμα). Ο συγγραφέας προσπαθεί, μ’αυτή τη λέξη, να δώσει την άμεση εξάρτηση νόμου και γης. 685

208

όργωμα και η εργασία του ανθρώπου επί της γης φέρουν αφ’ εαυτών την αμοιβή υπό την μορφή του καρπού και της σοδειάς. Αυτός είναι ένας νόμος που τον γνωρίζουν όλοι οι αγρότες692. Κατά δεύτερο λόγο, η γη (το έδαφος) που δουλεύεται από τον άνθρωπο, φέρει σταθερές και έκδηλες διαχωριστικές γραμμές. Οι διαχωριστικές αυτές γραμμές τίθενται από την οριοθέτηση πεδιάδων (...) και δασών. Απ’ αυτές πηγάζει η ποικιλία των κάμπων και ερήμων, των καλλιεργήσιμων και των χέρσων εκτάσεων693. Τέλος, κατά τρίτον, η γη φέρει φράχτες και περίβολους, σύνορα, τοίχους, σπίτια κι άλλα κτήρια. Εντός αυτών γεννιούνται κι αναπτύσσονται οι διαχωρισμοί και κατευθύνσεις της ζωής εν κοινωνία: η οικογένεια, η φατρία, η φυλή, το κράτος694. Η γη λοιπόν είναι κατά τρεις τρόπους δεμένη με τον Νόμο. Τον φέρει εντός της, ως αμοιβή (απονομή) της εργασίας, τον εκδηλώνει επί της επιφανείας της με την μορφή εδαφικών ορίων και τρίτον ο Νόμος εκδηλώνεται επί της επιφανείας της με την μορφή δημόσιων διαχωριστικών σημείων695. Ο δεσμός ή το ρίζωμα του Νόμου με την γη γίνεται ακόμη πιο εύληπτος, αν κάποιος προσπαθήσει να αντικαταστήσει τη γη με τη θάλασσα. «Η θάλασσα» γράφει ο Schmitt, «δεν γνωρίζει τέτοια προφανή ενότητα μεταξύ χώρου και Νόμου, τάξης, τοποθεσίας και προσανατολισμού». Οι ναυτικοί που «οργώνουν» τη θάλασσα δεν αφήνουν κανένα ίχνος πίσω τους. “Sur les vagues tout est vague”, δεδομένου ότι η θάλασσα από τη φύση της δεν μπορεί να «χαραχθεί», να δεχτεί σταθερά, διαχωριστικά όρια696 (τουλάχιστον μέχρι την αυγή της μοντέρνας εποχής). Κάνοντας μια φιλολογική έρευνα, ο Schmitt αναφέρει ότι η λέξη Νόμος πηγάζει από το Ελληνικό ρήμα «νέμειν» που σημαίνει: «έχω-κατέχω»,

692

Schmitt, Le Nomos, σελ. 47. Schmitt, Le Nomos, σελ. 47. 694 Schmitt, Le Nomos, σελ. 47. 695 Schmitt, Le Nomos, σελ. 48. 696 Schmitt, Le Nomos, σελ. 48. Πρβλ. επίσης στο Defarges, Géopolitique, σελ. 17: « La terre – par opposition à la mer – est le cadre ‘naturel’ de l’homme. Les repères qu’elle fournit - montagnes, vallées, plaines, fleuves… - ne se modifient qu’exceptionnellement à l’échelle du temps humain. La terre peut être marquée, délimitée, partagée. Les mers et les océans, qui couvrent plus des deux tiers de la surface de notre planète, constituent un milieu dans lequel l’homme ne peut s’enraciner. » 693

209

«χωρίζω-μοιράζω», «ενοικώ» 697 . Κτήση – κατοχή, μοιρασιά και,

με μια

διευρυμένη ερμηνεία του ενοικώ, παραγωγή και κατανάλωση, είναι έννοιες που φέρει μέσα της η λέξη Νόμος. Κάθε μια από τις τρεις αυτές διαδικασίες είναι τμήμα της ιστορικής και κοινωνικής τάξης698. Ο Πίνδαρος τον αναφέρει ως Νόμο Βασιλιά. Ο Αριστοτέλης επίσης τον ονομάζει έτσι κατά πρώτο λόγο για να τον φέρει σε πολεμική αντίθεση με τα ψηφίσματα του δήμου, καταδεικνύοντας την υπεροχή του και κατά δεύτερο γιατί τον θεωρεί χαρακτηριστικό ενός σταθερού πολιτεύματος699. Στο κείμενο του Πινδάρου700, όμως, ο Νόμος ορίζεται ως η πιο δυνατή (βίαιη) αυθαίρετη πράξη η οποία θέτει τάξη. Ο Schmitt απορρίπτει κάτι τέτοιο ως την πηγή της τυπικής σκέψης του μοντέρνου νομικιστικού θετικισμού 701 . Ο Νόμος είναι μια έννοια

697

Schmitt, Le Nomos, σελ. 74. Επίσης στο Δημητράκου Δ. Β. Νέον Λεξικόν, έκδοσις Β΄, εκδόσεις «Δέλτα», Αθήνα, 1964, σελ. 865. Επίσης στο λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής Liddell-Scott: ☯A.] to deal out, distribute, dispense, of meat and drink, Hom., etc.; of the gods, Od.; to pay one due respect, Aesch., etc.:--Pass., is freely bestowed upon them, Hdt.; portions of meat, Xen. [II.] Mid. to distribute among themselves, and so, to have as one's portion, possess, enjoy, Hom., etc. [2.] to dwell in, inhabit, id=Hom.: absol. to dwell, Hdt. [3.] to spend, pass, Pind. [III.] Act. much like Mid. to hold, possess, ⌧ Hdt., attic:--Pass., of places, to be inhabited, Hdt.; of a country, to maintain itself, be constituted, Thuc. [2.] to hold sway, manage, Hdt., Aesch.:-to manage the helm, Aesch.; ⌧ to support one's strength on staves, id=Aesch.; to use the tongue, id=Aesch. [3.] like to hold, consider as so and so, Soph.; to take as one's patron, Arist. [B.] of herdsmen, to pasture or graze their flocks, drive to pasture, tend, Lat. pascere, Od., Hdt., attic, etc.:--metaph., ⌧ Soph. [2.] Mid., of cattle, to feed, i. e. go to pasture, graze, Lat. pasci, Hom., etc.: c. acc. cogn. to feed on, Hdt., etc.; of men, to eat, Soph.; of fire, to consume, devour, Il., etc.; of cancerous sores, to spread, Hdt. [II.] c. acc. loci, to graze the hills [with cattle], Xen.: Pass., [ Xen. [2.] metaph., to give a city to the flames, Hdt.: Pass., ⌧ the land is devoured by fire, Il. 698 Schmitt, “Appropriation”, σελ. 54. Βλ. επίσης τον ορισμό της έννοιας από τον Isidore de Séville: Jus gentium est sedium occupatio, aedificatio, munitio, bella, captivitates, servitudes, postliminia, foedera pacis, indutiae, legatorum non violandorum religio, connubial inter alienigenas prohibita (=Δημόσιο δίκαιο είναι η κατοχή της γής, η ανέγερση πόλεων και των οχυρωμάτων τους, οι πόλεμοι, οι αιχμάλωτοι, η δουλεία, η επιστροφή αιχμαλώτων, οι συνθήκες ειρήνης και ανακωχής, το απαραβίαστο των πρέσβεων και η απαγόρευση του γάμου με τους ξένους), Schmitt, The Nomos, σελ. 49. 699 Schmitt, Le Nomos, σελ. 77. 700 Αφορούσε έναν από τους άθλους του Ηρακλή, την κλοπή των βοδιών του Γηρυόνη. 701 Schmitt, Constitution, σελ. 32. « Sa théorie du droit repose sur le principe selon lequel il existe une ‘primauté de la norme vis-à-vis de l’empire’. Il en résulte une diqualification des doctrines dominantes qui réduisent le droit à la reamité empirique, que ce soit la force (Macht), ou l’intérêt. D’un coté, on ne peut juger le droit à l’aune de la puissance physique de contrainte ; le droit défini par la contrainte devient nécessairement le produit du plus fort. D’un autre côté, la définition du droit par l’intérêt, c’està-dire soit par la volonté humaine soit par le but (Zweck) est une définition matérialiste méconnaissant la fait que la sécurité juridique ne peut pas être le butultime de droit. »

210

διαφορετική από αυτή της αυθαίρετης δύναμης που επιβάλει μια ιεραρχία και μια τάξη. Ακολουθώντας τη φιλολογική-ετυμολογική του έρευνα βλέπουμε ότι ο Schmitt αναδεικνύει μια ξεχασμένη διάσταση της έννοιας του Νόμου. παίρνοντας την παράγωγη λέξη νέμος που σημαίνει τόπος συγκέντρωσης702, ο Γερμανός συγγραφέας συνδέει το χώρο και τη νομή του με τη συνέλευση: «ο κύκλος των ατόμων που περικλείει, ο φράχτης που σχηματίζεται από τους ανθρώπους, ο κύκλος των ανθρώπων είναι η αρχαία μορφή της τελετουργικής, νομοπαραγωγικής και πολιτικής ζωής703». «Στην αρχή βρίσκεται ο κύκλος. Ο κόσμος επεξεργασμένος από τον άνθρωπο, θεμελιωμένος και καθορισμένος μέχρις νεωτέρας, από τον κύκλο, τον περίβολο, τα σύνορα (της συνέλευσης)»

704

. Ο Νόμος είναι λοιπόν μια άμεση διαμόρφωση, ένα

περίγραμμα ή μια διάταξη κάτω απ’ την οποία η κοινωνική και πολιτική τάξη ενός λαού γίνεται κατά ειδικό τρόπο αντιληπτή705, είναι η πρώτη μέτρηση και διανομή των βοσκότοπων και του δικαιώματος βοσκής. Ο Νόμος είναι το μέτρο που χωρίζει και παγιώνει το χώρο κατά μία τάξη συγκεκριμένη καθώς και η διάταξη από την οποία πηγάζουν η πολιτική, κοινωνική και θρησκευτική τάξη. Δεν είναι τυχαίο που ο Schmitt αναφέρει τον Ηράκλειτο, όταν αυτός ταυτίζει τον νόμο με το τείχος, γιατί «όπως το τείχος έτσι και ο Νόμος βασίζεται σε ιερούς προσανατολισμούς»706. 702

Liddell-Scott, Μέγα Λεξικόν, σελ. 219: «σύνεδρος τόπος και νομήν έχων, νάπος» Ησύχ., Λατ. Nemus, εν νέμεϊ σκιερώ Ιλ. Λ. 480. νέμος επάκτιον, «επάκτιον άλσος» (Σχολ.), Σοφ. Αί. 413, Άνθ. Π. 7. 55. 703 Schmitt, Le Nomos, σελ. 79. 704 Schmitt, Le Nomos, σελ. 78. 705 Schmitt, Le Nomos, σελ. 74. 706 Schmitt, The Nomos, σελ. 70. Είναι σημαντικό να πούμε ότι άλλη μια σημαντική κοινωνιολόγοςανθρωπολόγος, η Arendt, H., Η Ανθρώπινη Κατάσταση (Vita Activa), Γνώση, 1986, σελ. 92, αναγνωρίζει τη μεγάλη σημασία της έννοιας νόμος. Ο νόμος «αποτελούσε κυριολεκτικά ένα τείχος, χωρίς το οποίο θα μπορούσε να υπάρχει ένα τυχαίο άθροισμα σπιτιών, μια πόλη (άστυ), αλλά όχι μια πολιτεία, μια πολιτική κοινότητα. Μάλιστα και αυτή αναφέρεται στον Ηράκλειτο (υποσημείωση 62), όταν αυτός λέει ma/xesqai xrh\ to\n dh=mon u(pe\r tou= no/mou oÀkwsper tei¿xeoς («ο λαός πρέπει να υπερασπίζεται τους νόμους όπως τα τείχη»). Επίσης στην υποσημείωση 64: «Η λέξη πόλις αρχικά σήμαινε το περίπου ‘κυκλικό τείχος’ και φαίνεται πώς και το λατινικό urbs εξέφραζε κι αυτό την ιδέα ενός ‘κύκλου’ και είχε την ίδια ρίζα με το orbis. Βρίσκουμε την ίδια ρίζα στην αγγλική λέξη town, η οποία αρχικά, όπως η γερμανική Zaun, σήμαινε έναν περιφραγμένο χώρο. Ο Γερμανός συγγραφέας αναγνωρίζει στον Αριστοτέλη έναν ορισμό του Νόμου πιο κοντά στην αρχική του έννοια. Ο Νόμος για τον Αριστοτέλη είναι η «πόλη», γιατί αυτή είναι η έκφραση της χωρικής και κατ’ επέκταση, κοινωνικής τάξης. Ο Σόλων για παράδειγμα είναι για τον Αριστοτέλη ο πραγματικός νομοθέτης κατά τρόπο ιδιαίτερο και προσωπικό, αφού, όπως ο Λυκούργος, δημιούργησε ταυτόχρονα την πολιτεία και τους νόμους διανέμοντας τις γαίες και ακυρώνοντας τα χρέη, ενώ ο Δράκων νομοθέτησε σε μια πολιτεία ήδη υπάρχουσα. Ο όρκος του Σόλωνα, που δέσμευε τους Ηλιαστές συνίστατο (κατά το

211

Η κατοχή της γης θεμελιώνει τον Νόμο ως προς δύο κατευθύνσεις: προς το εσωτερικό και προς το εξωτερικό 707 . Όσον αφορά στο εσωτερικό – εννοείται της κοινότητας που κατέχει τη γη – η πρώτη νομή και αναδιανομή του εδάφους δημιουργεί την πρώτη τάξη σ’ όλες τις σχέσεις ιδιοκτησίας και περιουσίας 708 . Όλα τα ζητήματα της κοινής ιδιοκτησίας ή της ατομικής ιδιοκτησίας, της δημόσιας ή ιδιωτικής κατοχής ή όλων αυτών ταυτόχρονα, οι ακριβείς

κτηματολογικές

καταγραφές

είναι

ύστατα

ερωτήματα

που

προϋποθέτουν την πράξη της συλλογικής κατοχής της γης και πηγάζουν απ΄αυτή709. Στην ιστορική πραγματικότητα είναι παρόντες όλοι οι πιθανοί και δυνατοί συνδυασμοί συστημάτων δικαιοπραξίας και ιδιοκτησίας710. Ως προς το εξωτερικό της κοινότητας, η κοινότητα που κατέχει γη βρίσκεται αντιμέτωπη με άλλες κοινότητες και δυνάμεις που κατέχουν γη711ή με γη άνομη (που δεν ανήκει σε κανένα – κανείς δεν τη νέμεται). Σε τέτοιες περιπτώσεις, η κατοχή γης παρουσιάζεται με δύο διαφορετικούς τρόπους ως απαίτηση δημοσίου δικαίου. Από τη μιά η γη καταχτάται ως έδαφος το οποίο ήταν ελεύθερο, δηλαδή δεν είχε άρχοντα ή ιδιοκτήτη αναγνωρισμένο απ’ τη σκοπιά του νόμου της κοινότητας που διαπράττει την κατοχή. από την άλλη η γη (έδαφος) μπορεί να αφαιρείται από τον προηγούμενο – αν και αναγνωρισμένο – άρχοντα και ιδιοκτήτη της και να αποδίδεται σε καινούργιο712. Η μία πράξη βέβαια είναι εντελώς διαφορετική από την άλλη. Σε κάθε περίπτωση η κατοχή και οριοθέτηση γης είναι μια πράξη δικαιοπαραγωγική, είναι ο Νόμος καθ’ αυτός, μια πράξη που θεμελιώνει όλο το παράγωγο δίκαιο713. Δημοσθένη) στο να υποσχεθούν αυτοί ότι θα δίκαζαν συμμορφωμένοι προς τους νόμους, ενώ τους απαγορεύονταν να προχωρήσουν σε ένα διαμερισμό της γης ή σε μια ανάκληση των χρεών, Schmitt, Le Nomos, σελ. 72. 707 Schmitt, Le Nomos, σελ. 50. 708 Schmitt, Le Nomos, σελ. 50. 709 Schmitt, Le Nomos, σελ. 50. 710 Schmitt, Le Nomos, σελ. 50. 711 Schmitt, Le Nomos, σελ. 51. 712 Schmitt, Le Nomos, σελ. 51. 713 Ο χθόνιος χαρακτήρας του Νόμου δεν ξέφυγε της προσοχής κι άλλων θεωρητικών του δικαίου. Ο G. Vico , για παράδειγμα, παρατηρεί ότι το πρώτο δίκαιο δόθηκε από ήρωες με την μορφή αγροτικών νόμων, βλ Schmitt, Le Nomos, σελ. 52. Για τον Vico, η αναδιανομή της γης μαζί με την θρησκεία, το γάμο, και τον θεσμό του ασύλου, αποτελούν τα τέσσερα συστατικά στοιχεία όλου του δικαίου των ανθρώπων και όλης της ανθρώπινης ιστορίας, βλ. Schmitt, Le Nomos, σελ. 52. Η χθόνια φύση του νόμου γίνεται αντιληπτή όχι μόνο από θεωρητικούς του μεσαίωνα αλλά κι από μοντέρνους θεωρητικούς του 17ου και 18ου αιώνα. Ο John Locke επίσης λέει ότι η ουσία της πολιτικής δύναμης

212

γ). Νόμος και εχθρός. Ο Νόμος ως κύκλος των ανθρώπων που περικλείει και αποκλείει είναι η αρχαία μορφή της τελετουργικής, νομοπαραγωγικής και πολιτικής ζωής. Ο Νόμος αυτός δημιουργεί δύο χώρους. Εντός του κύκλου βασιλεύει η τάξη και η ειρήνη, ενώ εκτός του κύκλου το χάος και ο πόλεμος. Ο κύκλος σχηματίζεται από φίλους, ενώ εκτός αυτού βρίσκονται οι εχθροί. Εξ αρχής η τάξη κι η ειρήνη, είναι φαινόμενα τοπικά, εδράζονται σε χωρικές περιφράξεις714 και πιο συγκεκριμένα το μεγαλύτερο πρόβλημα κάθε τάξης δεν είναι η κατάργηση του πολέμου αλλά ο περιορισμός του, δηλαδή ο αποκλεισμός του από ορισμένες περιοχές715. Για τον Schmitt λοιπόν ο Νόμος ταυτόχρονα με τη χωρική του διάσταση έχει και μια ακραιφνώς πολιτική διάσταση, αφού το πολιτικόν είναι εξ’ ορισμού η διάκριση σε Φίλους και Εχθρούς: «Η ειδικά πολιτική διάκριση, στην οποία μπορούν να αναχθούν οι πολιτικές πράξεις και τα πολιτικά κίνητρα, είναι η διάκριση Φίλου και Εχθρού.» 716 Μια τέτοια διάκριση δίνει έναν εννοιακό (η υπογράμμιση δική μας) προσδιορισμό με το νόημα ενός κριτηρίου, όχι ως εξαντλητικό ορισμό ή δήλωση του περιεχομένου 717 . Με λίγα λόγια η διάκριση αυτή είναι κενή περιεχομένου. υποδηλώνει απλά μια υπαρξιακή κατάσταση, και το βαθμό έντασης μιας σύνδεσης ή αποσύνδεσης των ανθρώπων, των οποίων τα κριτήρια μπορεί να είναι αισθητικού, θρησκευτικού, εθνικού, οικονομικού ή άλλου είδους718. Όμως, όταν η κατάταξη σε Φίλο ή Εχθρό είναι τόσο ισχυρή, ώστε να θέτει κατα μέρος τα καθαρά θρησκευτικά ή τα καθαρά νομικά κριτήρια, υπόκειται στις τελείως νέες, ιδιόμορφες συνθήκες της πολιτικής πλέον κατάστασης, οι οποίες, θεωρούμενες από εκείνο το καθαρό θρησκευτικό βρίσκεται κατά πρώτο λόγο στη δικαιοδοσία επί των γαιών (εδάφους). O Immanuel Kant αναφέρει χαρακτηριστικά: «La première acquisition d’une chose ne peut être que celle du sol » βλ. Schmitt, Le Nomos, σελ. 53 . Αυτός ο « loi distributive du Tien et du Mien de chacun sur le sol » δεν είναι φυσικά ένας νόμος θετικός με την έννοια των κρατικών κωδίκων που χαρακτηρίζουν τη δικαιοπαραγωγή ενός κρατικού συστήματος: είναι αφ’εαυτή μια ιστορική πολιτική πράξη που πηγάζει από την κατοχή της γης. 714 Schmitt, The Nomos, σελ. 74. 715 Schmitt, The Nomos, σελ. 74. 716 Schmitt, The Concept, σελ. 26. 717 Schmitt, The Concept, σελ. 26. 718 Schmitt, The Concept, σελ. 27.

213

ή το καθαρό οικονομικό και από τα άλλα καθαρά σημεία εκκίνησης, είναι συχνά ασυνεπείς και ανορθολογικές 719 . Συνεπώς οι έννοιες Φίλος ή Εχθρός πρέπει να λαμβάνονται με το υπαρξιακό τους νόημα και όχι αναμεμειγμένες με, ή αποδυναμωμένες από, οικονομικές, ηθικές, ιδιωτικές ή άλλες παραστάσεις720. Τα παραπάνω ο Schmitt τα συνδέει με μια θεωρία περί κράτους και κυριαρχίας: Κάθε αντίθεση που εδράζεται σε διαφοροποιήσεις του κοινωνικού γίγνεσθαι μεταμορφώνεται σε πολιτική αντίθεση, όταν είναι αρκετά ισχυρή για να κατατάξει τους ανθρώπους σε Φίλους και Εχθρούς721 και επιπλέον γίνεται κυρίαρχη (η έμφαση δική μας) όταν διατηρεί μόνο για τον εαυτό της το δικαίωμα να διακρίνει σε Φίλους και Εχθρούς 722 , όταν ενώνει (και φυσικά χωρίζει) κάτω από τη σημαία της τους ανθρώπους. Ενότητα και κυριαρχία, έτσι, αποκτούν συμπληρωματικό νόημα, γίνονται οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος και συνδέονται με τον περιφραγμένο, οριοθετημένο χώρο. Σε μια μάχη εναντίον του Εχθρού μια τέτοια πολιτική ενότητα είτε υπάρχει είτε δεν υπάρχει, οπότε δεν υφίσταται ούτε Εχθρός, ούτε περιφραγμένος χώρος. Ο Εχθρός και η εχθρότητα αποτελούν κατ’ αυτό τον τρόπο τους συντελεστές ενότητας ενός συγκεκριμένου γεωγραφικού χώρου με την κοινωνία που κατοικεί σ’ αυτόν και της πολιτικής διάσπασης του συνόλου του χώρου, αφού «η πολιτική ενότητα και κυριαρχία προϋποθέτει την πραγματική δυνατότητα του Εχθρού και έτσι μιαν άλλη, συνυπάρχουσα, πολιτική ενότητα. Γι’ αυτό όσο υπάρχει ένα κράτος, υπάρχουν στη γη πάντα περισσότερα κράτη και δεν μπορεί να υπάρξει ένα παγκόσμιο “κράτος”, το οποίο θα περιλάμβανε όλη τη γη και όλη την ανθρωπότητα. Ο πολιτικός κόσμος είναι ένα πλουραλιστικό κι όχι ένα μονιστικό σύμπαν.» 723 Κατά τον Schmitt, αυτό που είναι σημαντικό και που συνιστά στοιχείο του Νόμου είναι η χαλιναγώγηση του στοιχείου της εχθρότητας. Δεν τον ενδιαφέρει η αποκήρυξη του πολέμου: «Ακόμη και μια αποκήρυξη του πολέμου ως εργαλείου εθνικής πολιτικής», μας λέει ο έμπειρος πολιτικός παρατηρητής, «δεν αναιρεί τη διάκριση Φίλου και Εχθρού, αλλά της δίνει 719

Schmitt, The Concept, σελ. 38. Schmitt, The Concept, σελ. 27-28. 721 Schmitt, The Concept, σελ. 37. 722 Schmitt, The Concept, σελ. 38. 723 Schmitt, The Concept, σελ. 53. 720

214

μέσω των νέων δυνατοτήτων μιας διεθνούς κύρηξης σε hostis νέο περιεχόμενο και νέα ζωή (κι ένας πόλεμος ο οποίος υπηρετεί την διεθνή πολιτική μπορεί να είναι χειρότερος από έναν πόλεμο ο οποίος υπηρετεί μόνον την εθνική πολιτική)724». Συνεπώς, ο Νόμος εκτός από την οριοθέτηση του χώρου είναι και οριοθέτηση της εχθρότητας και του πολέμου725. Η κατάσταση του πολέμου εξοστρακίζεται από ορισμένες περιοχές και το στοιχείο του μίσους και της εχθρότητας χαλιναγωγείται. Κάθε εποχή ανέπτυξε τις δικές τις οριοθετήσεις και τις δικές τις αντιλήψεις για τον Εχθρό και τον Φίλο, ανάλογα με το κοινωνικό γίγνεσθαι και τη γεωγραφική περιοχή που εξετάζουμε, δηλαδή κάθε εποχή έχει να αναδείξει το δικό της Νόμο. Ο Νόμος είναι λοιπόν η κατ’ εξοχήν ιδρυτική πράξη κοινωνίας και πολιτείας, άμεσα συνυφασμένη με τον χώρο, με τη Γη. Είναι μια πράξη που δομεί τον χώρο, καταστατική της τάξεως και του προσανατολισμού του ανθρώπου726. Εκτός απ’ την οριοθέτηση του χώρου, ο Νόμος είναι και μια ιεράρχηση και κατάταξη των ανθρώπων σε Εχθρούς και Φίλους και η εγκαθίδρυση σχέσεων ειρήνης ή (και) πολέμου με αυτούς.

Τέτοιες

καταστατικές διαδικασίες δεν γίνονται φυσικά κάθε μέρα ούτε αποτελούν ξεπερασμένα θέματα ιστορικού ή αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, καθώς: «Όσο καιρό η παγκόσμια ιστορία παραμένει ανοικτή και ρευστή, όσο καιρό οι καταστάσεις δεν είναι σταθερές και προσδιορισμένες δηλαδή με άλλα λόγια όσο καιρό οι άνθρωποι και οι λαοί δεν έχουν μόνο παρελθόν αλλά και μέλλον, ένας καινούργιος Νόμος θα αναδύεται από τις συνεχώς καινούργιες εκδηλώσεις των παγκόσμιων ιστορικών γεγονότων. Εξαιτίας αυτού, για εμάς, ο Νόμος είναι ένα ζήτημα που αφορά στη βασική διαδικασία της απόκτησης και κατάτμησης του χώρου που είναι ουσιαστική σε κάθε ιστορική εποχή – ένα ζήτημα που καθορίζει την τάξη και τον προσανατολισμό της συνύπαρξης των ανθρώπων σ’αυτόν τον επιστημονικά πλεόν καθορισμένο πλανήτη. Κατ’ αυτόν τον τρόπο γίνεται λόγος εδώ για το Νόμο της Γης. Κάθε νέα εποχή και κάθε νέα περίοδος στην συνύπαρξη λαών, αυτοκρατοριών και χωρών ή ηγεμόνων και δομών εξουσίας οποιουδήποτε είδους εδράζεται σε νέους χωρικούς 724

Schmitt, The Concept, σελ. 38. Πρβλ. και Ανανιάδης, Carl Schmitt, σελ. 64. 726 Schmitt, Le Nomos, σελ. 78. 725

215

διαχωρισμούς, σε νέους χωρικούς συγκερασμούς και σε νέες χωρικές τάξεις της γής.»727 Ο Νόμος, με αυτή την ξεχασμένη του έννοια, που φέρνει στο φως ο Schmitt, είναι ως επί το πλείστον μια πράξη προσανατολισμού, μια πράξη κατανομής, κατάταξης και αξιολόγησης728. δ). Οι Ιστορικές Περίοδοι της Έννοιας του Νόμου. Ο Schmitt διακρίνει τρεις περιόδους του Νόμου. Η πρώτη περίοδος είναι αυτή που ξεκινά από την αυγή της ιστορίας και φτάνει μέχρι τις μεγάλες ανακαλύψεις του 15ου αιώνα. Η δεύτερη είναι αυτή που κρατά μέχρι και τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο και η Τρίτη είναι αυτή που διανύουμε σήμερα, η οποία είναι μια εποχή αναζήτησης ενός νέου Νόμου της Γης. Το βασικότερο ορόσημο στην ιστορία του Νόμου είναι η εποχή των ανακαλύψεων των νέων γαιών στο ταξίδι από την Ευρώπη προς τις Ινδίες μέσω των ωκεανών και η συνειδητοποίηση της σφαιρικότητας της Γης 729 . Μέχρι αυτό το σημείο δεν υπήρχε μια συνείδηση του τί είναι η Γη στην οποία κατοικούν οι άνθρωποι730. Συνεπώς δεν ήταν εφικτός ένας διεθνής Νόμος, ικανός να αγκαλιάσει όλο τον πλανήτη και όλη την ανθρωπότητα731. Όλες οι ανθρώπινες τάξεις των εποχών που αναδύθηκαν πριν τις μεγάλες ανακαλύψεις του 15ου αιώνα δεν ήταν ένας Νόμος της Γης με την πραγματική του έννοια732. Φυσικά υπήρχαν διαχωρισμοί κοινωνιών, πολιτειών κ.τ.λ. (ακόμη κι αν οι άνθρωποι που ζούσαν σ’ αυτές τις ξεχωριστές κοινωνίες δεν γνώριζαν για την ύπαρξη άλλων) αλλά δεν υπήρξε μια χωροθέτηση της Γης ως σύνολο 733 . Οι διάφορες αυτοκρατορίες που

727

Schmitt, Le Nomos, σελ. 78-79.. Βλ. και Palaver, W., “Carl Schmitt on Nomos and Space”, Telos Journal, τ.106, σελ. 107, όπου αναφέρει: “Accordingly, nomos does not mean law in the sense of rule or “Gesetz” but, rather, both decision and order”. 729 Πρβλ. και Ανανιάδης, Carl Schmitt, σελ. 65. 730 Υπήρχαν φυσικά μυθικές εξηγήσεις (τόσο για τη ξηρά όσο και για τη θάλασσα όπως για τον ουρανό) αλλά όχι μια σφαιρική κατανόηση της Γης ώς πλανήτη και συνεπώς οι προσανατολισμοί που κατά καιρούς ανέπτυξαν οι άνθρωποι δεν είχαν κάτι το κοινό μεταξύ τους. Πρέπει να αναφερθεί ότι σε όλες τις εποχές υπήρχαν άνθρωποι που υποστήριζαν τη σφαιρικότητα του πλανήτη (Κορδώσης, Ιστορικογεωγραφικά, σελ. 65 κ.έ.), αλλά οι περισσότεροι, ιδιαίτερα τον μεσαίωνα, την απέρριπταν. 731 Schmitt, The Nomos, σελ. 50. 732 Schmitt, The Nomos, σελ. 51. 733 Schmitt, The Nomos, σελ. 51. 728

216

εμφανίστηκαν στο πρόσωπο της Γης (η Αιγυπτιακή, η Ασιατική, οι Ελληνιστικές αυτοκρατορίες, η Ρωμαϊκή ακόμη και οι αυτοκρατορίες των Νέγρων στην Αφρική ή των Ίνκας στη Νότια Αμερική), αν και μπορεί να είχαν ένα βαθμό επικοινωνίας μεταξύ τους, έλειπε από τον χαρακτήρα τους η παγκόσμια διάσταση734. Κάθε μια από αυτές θεωρούσε τον εαυτό της ως τον κόσμο ή ως το κέντρο του κόσμου ή τον οίκο, ενώ ο χώρος έξω απ’ αυτές, στην περίπτωση που δεν ήταν απειλητικός, θεωρούνταν μη ενδιαφέρων και παράξενος 735 . Στην περίπτωση που ήταν απειλητικός, ήταν ένας χώρος που βασίλευε το βίαιο χάος κι η εχθρότητα. ένας χώρος για κατάκτηση, επέκταση και αποικισμό736. Η εποχή των ανακαλύψεων είναι σημαντική για τον Νόμο, γιατί ανέδειξε τη Γη στην μορφή που πραγματικά είχε και γιατί για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία η θάλασσα, οι ωκεανοί λαμβάνονται υπόψη στον προσανατολισμό του ανθρώπου. Αμέσως σχεδόν μετά το 1492 αρχίζουν κι οι πρώτες προσπάθειες μοιρασιάς της σφαίρας 737 . Ο πιο σημαντικός τύπος μοιρασιάς της σφαίρας ήταν οι αγγλικές amity lines738. Αν και ανήκαν στην εποχή των ευρωπαϊκών θρησκευτικών πολέμων739, οι amity lines συνέχισαν να χρησιμοποιούνται για πολύ καιρό αργότερα. Σημαντικό είναι επίσης το γεγονός ότι οι amity lines καθόριζαν και γεωγραφικά τις περιοχές εκείνες όπου 734

Schmitt, The Nomos, σελ. 51. Πρβλ. και Koder, Βυζάντιο, σελ. 114, όπου αναφορικά με τα σύνορα που είχε η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία με τον εξωτερικό περίγυρό της αναφέρει: «Σε αντίθεση με τα σύνορα μεταξύ των δύο τμημάτων της αυτοκρατορίας, τα υπόλοιπα σύνορα κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή σηματοδοτούσαν τις περισσότερες φορές το πέρασμα στη ‘Μη-οικουμένη’.» 736 Schmitt, The Nomos, σελ. 51. 737 Schmitt, The Nomos, σελ. 86. Το κεφάλαιο φέρει τον τίτλο First Global Lines και σκιαγραφεί τις εξελίξεις μέχρι τον 17ο αιώνα. Ανάμεσα στις πρώτες διαχωριστικές γραμμές που τραβήχτηκαν μετά την έκδοση των πρώτων παγκόσμιων χαρτών ήταν ήταν κι αυτή στο διάταγμα Inter caetera divinae του Πάπα Αλέξανδρου VI (4 Μαΐου του 1494), η οποία διέτρεχε τη σφαίρα της Γής από τον βόρειο στον νότιο πόλο και περνούσε 100 μίλια δυτικά του μεσημβρινού των Αζορών και του Πράσινου (Verde) ακρωτηρίου. Ένα μήνα μετά ακολουθούν οι Ισπανοί και οι Πορτογάλοι. Στη συνθήκη Tordesillas (7 Ιουνίου 1494), η οποία επικυρώθηκε και από τον Πάπα Ιούλιο ΙΙ, οι δύο καθολικές δυνάμεις τραβούν μια γραμμή που χωρίζει τον Ατλαντικό στη μέση (περνά 370 μίλια δυτικά του ακρωτηρίου Verde και αποφασίζουν ότι οι περιοχές που ανακαλύπτονται δυτικά αυτής της γραμμής θα ανήκουν στην Ισπανία, ενώ αυτές στα ανατολικά θα ανήκουν στη Πορτογαλία. Σημαντικοί είναι κι οι διάφοροι τύποι διαχωριστικών γραμμών που ο Schmitt παραθέτει. Έτσι έχουμε τις rayas, οι οποίες ήταν γραμμές που χαράσσονταν από δύο πρίγκιπες (εξουσίες), οι οποίοι αναγνωρίζουν από κοινού και την ίδια πνευματική εξουσία (Πάπας και Καθολική Εκκλησία) και το ίδιο διεθνές δίκαιο, βλ. Schmitt, The Nomos, σελ. 91. 738 Οι amity lines εμφανίζονται για πρώτη φορά σε μια μυστική ρήτρα της συνθήκης CateauCambrésis (1559), βλ. Schmitt, The Nomos, σελ. 92. Ο Ανανιάδης, Carl Schmitt, σελ. 68 μεταφράζει τον όρο ως γραμμές φιλότητας. 739 Schmitt, The Nomos, σελ. 92 735

217

επιτρεπόταν ελεύθερα η πειρατεία. Στην 1 Ιουλίου του 1634 ο καρδινάλιος Richelieu της Γαλλίας προκήρυξε στο όνομα του βασιλιά της Γαλλίας ότι οι Γάλλοι ναυτικοί απαγορεύεται να επιτίθενται σε ισπανικά και πορτογαλικά πλοία από τη μια πλευρά του τροπικού του Καρκίνου, ενώ επιτρεπόταν από την άλλη πλευρά, εφόσον οι Ισπανοί και οι Πορτογάλοι αρνούνταν να τους δώσουν πρόσβαση στις κτήσεις τους (τόσο επί ξηράς όσο και θάλασσας) στην Αμερική740. Η καινούργια αντίληψη για την γη και για την μοιρασιά της έφερε και καινούργιες αντιλήψεις για την εχθρότητα και τον χώρο της. Εκτός από όριο και σύνδεσμο δύο εποχών και δύο κόσμων, οι γραμμές αυτές αποτέλεσαν και τα όρια του δικαίου πέρα από τα οποία κάθε αρχή έπαυε να ισχύει και σε ισχύ βρίσκονταν μόνο ο νόμος του ισχυρού. Το ευρωπαϊκό δημόσιο δίκαιο έπαυε να ισχύει μετά από τις γραμμές αυτές741: «Μαζί μ’αυτό έπαυαν κι οποιοιδήποτε περιορισμοί στον πόλεμο, πράγμα που σήμαινε ότι ο αγώνας για κατοχή γης στον Νέο Κόσμο δεν γνώριζε όρια. Πέραν της γραμμής βρισκόταν μια θαλάσσια ζώνη κι ένα κομμάτι γης όπου, αν κάποιος έψαχνε νόμο, θα συναντούσε μόνον αυτόν του ισχυρού742». Ο αγώνας δίχως περιορισμούς για την απόκτηση γης στον Νέο Κόσμο, εκείθεν της γραμμής, επέτρεψε τον περιορισμό του ένθεν της γραμμής, δηλαδή στον «Παλιό Κόσμο» της Ευρώπης743. Απ’ αυτή τη γόνιμο διαλεκτική Παλιού και Νέου Κόσμου θα προκύψει στην Ευρώπη ένας νέος Νόμος της Γης, καθαρά μοντέρνας και ευρωπαϊκής σύλληψης βασισμένος σε μια νέα έννοια: το κράτος 744 . Το κράτος αποτελεί μια προσπάθεια ουδετεροποίησης και ξεπεράσματος των θρησκευτικών διενέξεων στο όνομα των οποίων είχαν διαπραχθεί οι χειρότερες κτηνωδίες 745 . Αυτή η νέα κατάσταση, δηλαδή το κράτος, δεν είναι παγκόσμια. Αντίθετα είναι συγκεκριμένη ιστορικά και γεωγραφικά και αποτελεί προσπάθεια μόνο των ευρωπαϊκών κοινωνιών. 740

Schmitt, The Nomos, σελ. 93. Schmitt, The Nomos, σελ. 93. 742 Schmitt, The Nomos, σελ. 93-94. 743 Schmitt, The Nomos, σελ. 140. 744 Schmitt, The Nomos., σελ. 126. Στην αγγλική μετάφραση ο όρος είναι statehood και στη γαλλική caractère étatique βλ. Schmitt, Le Nomos, σελ. 126. Σε υποσημείωση στην ίδια σελίδα δίνεται και η γερμανική λέξη Staatlichkeit. 745 Schmitt, The Nomos, σελ. 141. 741

218

Εκδηλώθηκε φυσικά με τη δημιουργία μιας νέας χωροταξίας: το κράτος αποτέλεσε, απέναντι σε άλλες πολιτικές ενότητες, μια αυτοπεριχαρακωμένη οντότητα συγκεκριμένης έκτασης με σταθερά όρια και με συγκεκριμένες σχέσεις με άλλες παρόμοιες οντότητες746. Μαζί μ’ αυτή εμφανίστηκε και μια νέα αντίληψη εχθρότητας: Η αντίληψη του ότι ο πόλεμος επί ευρωπαϊκού εδάφους περιοριζόταν απλά σε συγκρούσεις δύο εδαφικά ορισμένων οντοτήτων που είχαν την μορφή δημοσίων προσώπων (personae publicae) που ζούσαν στο ίδιο έδαφος και ανήκαν στην ίδια «ευρωπαϊκή» οικογένεια, ήταν που έκανε τον πόλεμο να μοιάζει σαν μια μονομαχία747. Το γέννημα της πολιτικής σκέψης και πράξης της Ευρώπης της εποχής που περιγράψαμε πιο πάνω ως Jus Publicum Europaeum, το κράτος, θα αποτελέσει και το όχημα για την διάλυσή της. «Η προηγούμενη ισορροπία, βασισμένη στη διάκριση μεταξύ γης και θάλασσας, έχει καταστραφεί. Η εξέλιξη της μοντέρνας τεχνολογίας στη σύγχρονη εποχή, αφαίρεσε από τη θάλασσα το στοιχειακό της χαρακτήρα. Μια νέα – τρίτη διάσταση – ο εναέριος χώρος έχει γίνει το πεδίο δοκιμών της ανθρώπινης δύναμης και δραστηριότητας 748 . Σήμερα πολλοί πιστεύουν ότι ολόκληρος ο κόσμος, ο πλανήτης μας, είναι μόνο ένας διάδρομος προσγείωσης ή ένα αεροδρόμιο, μια αποθήκη πρώτων υλών και ένα μητρικό διαστημόπλοιο για ταξίδια στο διάστημα. Αυτά είναι βέβαια φανταστικά αλλά δείχνουν την ένταση με την οποία το ζήτημα για ένα νέο Νόμο της Γης τίθεται συνέχεια»749. Αυτό το θόλωμα των διαχωριστικών γραμμών και των διαχωρισμών φυσικά επηρέασε και τις αντιλήψεις της εχθρότητας (το δίπολο Εχθρού-Φίλου), που αποτελεί την άλλη διάσταση του Νόμου. Οι παραδοσιακές αντιλήψεις και οι διαβαθμίσεις της εχθρότητας που είχαν επιτρέψει έναν εξοστρακισμό του πολέμου από κάποιες περιοχές και περιορισμό του έχουν χαθεί ή έχουν θολώσει κι αυτές. Η παγκοσμιότητα των συνθημάτων της ανθρωπότητας, πάνω στην οποία στηρίχθηκαν τόσο οι φιλελεύθερες όσο και οι μαρξιστικές 746

Schmitt, The Nomos, σελ. 129. Schmitt, The Nomos, σελ. 141. 748 Defarges, Géopolitique, σελ. 19 : « Au XXe siècle, la conquête de l’air puis de l’espace extraatmosphérique éveille chez l’homme de nouvelles perceptions de l’espace. Les villes ne sont plus que des alignements de cubes, les champs des tapis de rectangles. Les obstacles naturels se trouvent diminués, les distances formidablement raccourcies. » 749 Schmitt, “The New Nomos of the Earth”, 354. 747

219

μεσιανικές θεωρήσεις δεν κατέστρεψαν μόνο τις χωρικές τάξεις αλλά και τις αντιλήψεις της εχθρότητας, όπως αυτές προέκυψαν στη σύγχρονη εποχή750. ε) Ο Νόμος σαν μονάδα του διεθνούς συστήματος του 6ου και 7ου αιώνα-Το διεθνές σύστημα του 6ου και 7ου αιώνα στην Ευρασία και οι πρωταγωνιστές του. Η εποχή των ανακαλύψεων ήταν η σημαντικότερη στιγμή στην ιστορία του Νόμου, αλλά όχι η πρώτη σημαντική στιγμή. Σημαντική περίοδος για την έννοια είναι αυτή του περάσματος από την νομαδική κατάσταση στη σταθερή οικία: στον οίκο. Αυτό το πέρασμα προϋπέθετε μια κατοχή γαίας κατά τρόπο τελειωτικό που την έκανε να διαφέρει από την αενάως μεταβατική κατοχή γης του νομάδα751. Η κατοχή γης είναι μια προϋπόθεση της μοιρασιάς της, η οποία καθορίζει και την ευρύτερη τάξη. Σε καμία όμως περίπτωση ο Νόμος, σαν έννοια, δεν περιορίζεται στη σταθερή και διατηρητέα κατάσταση που δημιουργεί η κατοχή μιας γης752. Ανεξάρτητα από το πώς και πότε προέκυψαν οι ποιμενικές νομαδικές κι οι εδραίες κοινωνίες στην Ευρασία 753 , ή τί είδους ποιμενικές-νομαδικές ή

750

Προβάλλουν τώρα μια αόριστη ανθρωπότητα η οποία κατοικεί στον πλανήτη Γη και η οποία έχει αόριστα εχθρούς. Η ανθρωπότητα όμως δεν μπορεί να περιχαρακωθεί σ’ ένα μέρος της επιφάνειας της Γης. Η ανθρωπότητα δεν έχει εχθρούς – τουλάχιστον σ’ αυτόν τον πλανήτη – κοντολογίς, η ανθρωπότητα δεν είναι μια πολιτική έννοια και δεν υπάρχει πολιτική οντότητα, κοινωνία ή κατάσταση που να της αντιστοιχεί, βλ. Schmitt, The Concept, σελ. 55. 751 Schmitt, “Nomos” σελ. 341. 752 Schmitt, “Nomos” σελ. 341. 753 Στο βιβλίο Khazanov, Nomads, σελ. 84-118, ο συγγραφέας κάνει μια συνολική συγκριτική περιγραφή των θεωριών γύρω απ’την εμφάνιση των νομάδων και των εδραίων κοινωνιών. Συνοπτικά εμείς θα αναφέρουμε ότι υπάρχει η τριμερής θεωρία σύμφωνα με την οποία οι νομάδες ξεπηδούν πρίν από τις εδραίες κοινωνίες μέσα από τις περιφερόμενες κοινωνίες των κυνηγών συλλεκτών. Μια τέτοια θεώρηση όμως σύμφωνα με τον συγγραφέα (αλλά και με τον Lattimore, Inner Asian, σελ. 158-163) δεν εξηγεί τη δυνατότητα εξημέρωσης ζώων, όπως το άλογο ή το πρόβατο, τα οποία αποτελούσαν τη βάση της οικονομίας των κοινωνιών των στεπών. Απ’ αυτό το πρόβλημα ξεπηδά μια άλλη θεώρηση για την καταγωγή των νομάδων, σύμφωνα με την οποία οι τελευταίοι ζούσαν σε εδραίες ή ημινομαδικές κοινωνίες που επέτρεψαν την εξημέρωση αυτων των ζώων (βλ. το κεφάλαιο του Lattimore, Inner Asian, σελ. 158-163, με τίτλο The Sedentary Origins of Nomadism), εξαναγκάστηκαν όμως στο νομαδικό τρόπο ζωής από την πίεση που ασκούσαν οι κατά πολύ ισχυρότερες, αγροτικές και εδραίες κοινωνίες. Άλλη μια εξήγηση που δίνεται αφορά στην αύξηση του αριθμού των ζώων και γενικά των κοπαδιών και στην συνεπαγόμενη δυσκολία για τις εδραίες, αγροτικές κοινωνίες να τα συντηρήσουν. Εξ’ αιτίας αυτού έπρεπε να βρεθούν καινούργιοι τόποι για βοσκή που σταδιακά μετατοπίζονταν όλο και πιο μακριά από το κέντρο της εδραίας κοινωνίας. Ο Khazanov εκφράζει αμφιβολίες και γι’ αυτή τη θεώρηση τόσο γιατί ποτέ δεν υπήρχαν μόνο αυξήσεις στον αριθμό των ζώων αλλά και μειώσεις λόγω ασθενείων κ.τ.λ. αλλά και γιατί όταν υπήρχαν οι αυξήσεις αυτές

220

εδραίες κοινωνίες ήταν αυτές754, άρχισαν σιγά-σιγά να διαμορφώνονται και να αποκρυσταλλώνονται δύο περιοχές στην ήπειρο, τις οποίες χώριζε μια νοητή γραμμή, από τις ακτές του Ειρηνικού ωκεανού ώς τις ακτές του Ατλαντικού ωκεανού. Στη βόρεια πλευρά του ορίου αυτού αναπτύχθηκαν και οργανώθηκαν οι κοινωνίες της στέπας, οι νομάδες με τους χάνους και τις ορδές τους, τα άλογά τους και τα κοπάδια των ζώων τους. Νοτίως, βρισκόταν ο χώρος των εδραίων αυτοκρατοριών με τους δυναστειακούς οίκους τους, τις οχυρωμένες πόλεις τους, την αγροτική, εντατική οικονομία τους και τις αυτοκρατορίες τους755. Το όριο αυτό δεν ήταν σταθερό αλλά μετακινούνταν, όπως θα δούμε, πότε βορειότερα και πότε νοτιότερα, ανάλογα με τις ιστορικές περιστάσεις και την δύναμη ή την αδυναμία των κοινωνιών αυτών. Επίσης, δεν ήταν αδιαπέραστο (όπως είναι κάθε γεωγραφικό όριο, ακόμη και τα σημερινά κρατικά σύνορα, τα οποία πολλές φορές διαπερνούνται από ανθρώπους, ιδέες, προϊόντα κ.τ.λ.), παρά τις προσπάθειες (κυρίως από τις εδραίες αυτοκρατορίες) να το οχυρώσουν756.

οφείλονταν στην εύρεση νέων τόπων βοσκής και ήταν, δηλαδή, αποτέλεσμα του νομαδισμού και όχι αίτιό του. 754 Ο Khazanov πάλι στο βιβλίο του αναφέρει μια τυπολογία νομαδικών κοινωνιών που κατά καιρούς έχουν αναπτύξει διάφοροι μελετητές του φαινομένου. Συνοπτικά μόνο θα αναφέρουμε ότι οι νομαδικές κοινωνίες δικρίνονται με βάση τη γεωγραφική κατανομή, το είδος και τη σύσταση των κοπαδιών, την απόσταση των εποχιακών μετακινήσεών τους ή την κατεύθυνσή τους, τον τύπο των καταυλισμών κ.ο.κ., βλ. Khazanov, Nomads, σελ. 18. 755 Πρβλ. και Defarges, Géopolitique, σελ. 12 όπου αναφέρει ότι μια βασική διάκριση στην αντίληψη του χώρου γίνεται από τους καλλιεργητές της γης και τους νομάδες: « L’agriculteur appartient à la terre qu’il travaille et qui assure sa subsistance. Il est le paysan – égyptien, chinois, français… -, répétant, de génération en génération, les mêmes gestes méthodiques pour faire produire le même sol. Pour cette homme, son espace, ce sont son champ, sa demeure, son village. Or, pendent des millénaires, la quasi-totalité des hommes ont vécu ainsi, leur monde, le monde étant cet espace quasi immobile, délimité ; de l’horizon ne sauraient venir des menaces. « - Pour le nomade, identifié à son cheval, l’espace est infini. Il est là pour être parcouru, conquis, dévasté. Si le paysan est enraciné dans la terre (tout en tentant souvent de s’en échapper), le nomade est le mouvement, la course. Il écrase, massacre, pille le paysan. Ainsi l’histoire serait régie par une lutte permanente entre le sédentaire et le nomade – comme le racontent ces westerns opposant l’homme en mouvement (le cow-boy),et le fermier soucieux de fixer, de clôturer sa terre. » 756 Όπως θα δούμε στη συνέχεια, οι Κινέζοι, στην ανατολική άκρη του ορίου αυτού κατασκεύασαν το μεγαλύτερο οχυρωματικό έργο, το Σινικό τείχος για το οποίο υπερβολικά λέγεται ότι είναι ορατό ακόμη κι απ’ τη Σελήνη, ενώ στο δυτικότερο άκρο, στο νησί της Αγγλίας, οι Ρωμαίοι φτιάχνουν το περίφημο τείχος του Ανδριανού και προχωρούν σε κατασκευή οχυρωματικών έργων κατά μήκος των ποταμών Ρήνου, Δούναβη, κ.τ.λ. κατα μήκος δηλαδή των Limes ή των ορίων της αυτοκρατορίας. Ταυτόχρονα στη περιοχή του Ιράν οι κατα καιρούς διάφοροι δυναστειακοί οίκοι οχυρώνουν τα όρια της αυτοκρατορίας τους: Τον Ώξο ποταμό και τα στενά περάσματα από τις κοιλάδες της Κασπίας ή αλλιώς τις Πύλες της Κασπίας.

221

Σ’ αυτή τη μεταβολή που συντελέστηκε στην έννοια του Νόμου οφείλεται και η διάκριση σε νομαδικές ή κοινωνίες της στέπας και σε εδραίες κοινωνίες (κοινωνίες που αναπτύχθηκαν σε συγκεκριμένο χώρο και δεν ήταν νομαδικές). Αν το σημείο απ’ όπου μπορούμε να μιλάμε για το πέρασμα από τον μεσαίωνα στην σύγχρονη εποχή είναι οι μεγάλες γεωγραφικές ανακαλύψεις του 15ου αιώνα, τότε το πέρασμα από την προϊστορία στην εποχή της ιστορίας είναι η «στάση» του Νόμου σε συγκεκριμένο χώρο πάνω στη Γη. Από αυτή τη διαλεκτικότητα εδραίας κοινωνίας και νομαδικής κοινωνίας σχηματίστηκε το διεθνές σύστημα του μεσαίωνα κατά τον ίδιο τρόπο που από τη διαλεκτικότητα Παλιού και Νέου Κόσμου ξεπήδησε το σύστημα των εθνών-κρατών στη σύγχρονη εποχή. Στα ανατολικό άκρο της Ευρασίας, γεννήθηκε η αυτοκρατορία της Κίνας, οι σχέσεις της οποίας με τη στέπα, που απλώνεται στα βόρεια και βορειοανατολικά της, θα αποτελέσουν τον οδηγό και για τις άλλες δύο αυτοκρατορίες της εποχής. Τα σύνορα της Κινεζικής Αυτοκρατορίας με τις στέπες στα βόρεια σύνορά της (Μογγολία-Κινεζικό και Ρωσικό Τουρκεστάν) αποτελούν, όπως λέει και ο Lattimore, locus classicus όλων των σχέσεων που ανέπτυξαν οι εδραίες αυτοκρατορίες με τη στέπα 757 . Επίσης, ίσως πουθενά στην ιστορία του εδραίου πολιτισμού δε φαίνεται τόσο ξεκάθαρα η έννοια του Νόμου που περιγράψαμε πιο πάνω ως ορίου που διακρίνει δύο ξεχωριστές, αυτοπεριορισμένες οντότητες, η κάθε μια από τις οποίες έχει το δικό της χώρο, χωρισμένες από το μεγαλύτερο οχυρωματικό έργο όλων των εποχών: το Σινικό τείχος758. Επίσης, πουθενά καλύτερα δεν φαίνεται η επικράτηση ενός οίκου σε μια εδραία κοινωνία και η ενότητα που αυτή επέφερε μέσω τις δικαιοσύνης παρά στην περίπτωση της Κίνας: στην Κίνα ο νόμος (Fa) με την έννοια του κανόνα ποτέ δεν κατείχε περίοπτη θέση 759 . Αν και στη Κινεζική πολιτική φιλοσοφία έχει αναπτυχθεί από πολύ νωρίς μια νομοκρατική σχολή (Fa 757

Lattimore, Inner Asian, σελ. 53. Σχετικά με την κατασκευή του Σινικού τείχους, υπάρχει μια μεγάλη συζήτηση μεταξύ αρχαιολόγων και ιστορικών σχετικά με το αν ήταν από την αρχή της δυναστείας των Ch’in ένα συνεχές οχυρωματικό έργο ή αν απλά τότε ετέθησαν με τη μορφή απομονωμένων οχυρών ή ασυνεχών οχυρώσεων τα όρια της Κίνας και στους μετέπειτα αιώνες οι επερχόμενες δυναστείες (κυρίως αυτή των Ming) τα επεξέτειναν ή τα συνένωσαν σε ένα οχυρωματικό έργο, βλ. Waldron, “The Problem”, σελ., 658. 759 Βελισσαρόπουλος, Ιστορία, σελ 30. 758

222

chaio760) με κυριότερους εκπροσώπους τους Shang Yang (γύρω στα 400 π.Χ.) και Han Fei Tse (280 –233 π.Χ.)761, η πορεία της ήταν μάλλον ανεπιτυχής. Με την επικράτηση όμως μιας και μοναδικής, αδιμφησβήτητης δυναστείας των Ch’in, όπως παρητηρεί και ο Watson, στη Κίνα, η εποχή των μαχόμενων βασιλείων λήγει και αρχίζει μια εποχή διακαιοσύνης, όπου η νομικιστική σχολή Fa-chaio κυριαρχεί στην εσωτερική πολιτική σκηνή762. Ο Νόμος χάνει την πλαστότητά του και την κινητικότητά του και αντίθετα πλέον τώρα συνδέεται με συγκεκριμένο χώρο και εκφράζει συγκεκριμένη τάξη.

Η

αυτοκρατορία της Κίνας γεννιέται και ως εδραία κοινωνία χαράσσει τα όριά της, κάνει διακριτό το Νόμο της σε σχέση με τις άλλες κοινωνίες που την περιβάλλουν. Στο κέντρο της Ευρασίας, οι μετακινήσεις των Ινδο-αρείων στα μέσα της δεύτερης χιλιετίας π.Χ., πιθανώς να μας οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι οι φυλές αυτές κάθε άλλο παρά είχαν αναπτύξει εδραία αντίληψη του πολιτισμού και του τρόπου ζωής. Παρ’ όλα αυτά ίσως θα ήταν καλό να πούμε ότι η ρίζα άρειος (aryâ) είχε αρχικά τη σημασία «χωρικός» και αργότερα συσχετίστηκε με τη σημασία «ευγενής»763. Συνεπώς, η αρχική ετυμολογική σημασία απέρρεε από την αγροτική αποστολή μιας ινδο-ιρανικής ομάδας που βαδίζει προς το στάδιο της μόνιμης εγκατάστασης. Το Ιράν ή η Περσία αποτελεί ένα στάδιο της ιστορικής πορείας των λαών που εγκαταστήθηκαν στην περιοχή αυτή. Το Αχαιμενιδικό Ιράν, είναι αυτό που από τις πολιτικές και νομικές παραδόσεις της αρχαίας Εγγύς Ανατολής δημιούργησε ένα διεθνές κράτος, το οποίο κυβέρνησε ολόκληρη την Εγγύς Ανατολή για περισσότερους από δύο αιώνες. Ήταν αυτό που, κατ’ εντολή του Δαρείου, δημιούργησε έναν παγκόσμιο νόμο, data, ή νόμο του μεγάλου βασιλιά, ο οποίος εφαρμοζόταν αδιακρίτως σ’ όλη την αυτοκρατορία και υπερίσχυε όλων των τοπικών νόμων764. Αυτό το Ιράν ήταν που έθεσε και χωροταξικά τα πρώτα όρια της αυτοκρατορίας του, του

760

Βλάχος Γ. Κ., Η Πολιτική Σκέψη στην Αρχαία Κίνα, Αθήνα 1977, σελ. 87. Βελισσαρόπουλος, Ιστορία, σελ. 461 και 474. 762 Watson, Η Εξέλιξη, σελ. 174. 763 Breuil, Ο Ζωροαστρισμός, Ινστιτούτο του Βιβλίου-Μ. Καρδαμίτσα (σειρά Que sais-je?, μεταφρ.), Αθήνα, 1993, σελ. 16. 764 Frye, Persia, σελ. 2. 761

223

Iranshahr 765 , αφού την εποχή της δημιουργίας του Αχαιμενιδικού Ιράν, ο Κύρος Β΄ θέτει και το βορειότερο σύνορο της αυτοκρατορίας του στον ποταμό Ιαξάρτη (σημ. Syr-Darya) και το οχυρώνει με μια γραμμή επτά φυλακίων κατά μήκος της νότιας όχθης του ποταμού. Το Ιράν, όμως, ουσιαστικά οριοθετείται την εποχή της Σασανιδικής δυναστείας. Την εποχή αυτή κατασκευάζονται τεράστιες οχυρώσεις, όπως το τείχος που μπορεί να περιγραφεί ως ένα μικρό Σινικό τείχος στην περιοχή της Υρκανίας, ανατολικά της Κασπίας. Το τείχος αυτό αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα οχυρωματικά έργα και εκτεινόταν από τις ακτές της Κασπίας προς την ανατολή σε μήκος 200 χλμ766. Μερικά σημεία του τείχους είναι ακόμη και σήμερα ευδιάκριτα αλλά η ακριβής ημερομηνία κατασκευής του δεν είναι γνωστή. Πιθανολογείται ότι χτίστηκε την ύστερη σασανιδική περίοδο767. Την ίδια περίοδο χρονολογείται και το παρακείμενο τείχος του Tammisha, ανατολικά της σημερινής πόλης Sari, το οποίο κατασκευάστηκε ως άμυνα απέναντι στους Τούρκους πιθανώς από τον Χοσρόη Α΄ (531-79)768. Στην ουσία πρόκειται για δύο οχυρωματικά έργα εκ των οποίων το ένα προστάτευε από τις νομαδικές επιδρομές τις εύφορες περιοχές της Υρκανίας και το άλλο το Tabaristan

769

, ενώ και τα δύο υπάγονταν σε μια αμυντική πολιτική

σχεδιασμένη κυρίως από τον Χοσρόη Α΄. Κατά τη διακυβέρνηση της ίδιας δυναστείας (Σασανίδες, λίγο μετά τα μέσα του 6ου αιώνα), το Ιράν εγκαταλείπει τον Syr-Darya (Ιαξάρτη) ως το βορειότερο σύνορό του και οχυρώνεται πίσω απ’ τον Amu-Darya (Ώξος), κάνοντας τον ποταμό όριο της ιρανικής αυτοκρατορίας και του τουρκικού χανάτου770.

765

Iranshahr ονομάζεται μεταγενέστερα (εποχή Σασανιδικής δυναστείας) η περιοχή που κυβερνιόταν από Πέρσες και η οποία ήταν ώς επί το πλείστον περσική ή σασανιδική στο πολιτισμό, βλ. Frye, Persia, σελ. 15. 766 Frye, Persia, σελ. 14. Στις πηγές το τείχος αυτό ονομάζεται Sadd-I Iskandar (το φράγμα του Αλέξανδρου) ή Qizil Yilan (Κόκκινο Φίδι). 767 Frye, Persia, σελ. 14. 768 Christensen, Iran, σελ. 373-374: « Des fortifications solides, construites par Khusro, mirent fin, pour le moment, à ces incursions, mais l’événement contribua à créer une irritation entre l’Iran et Byzance. » Η περιγραφή του Baladuri (βλ. υποσημ. 101) για το τέχνασμα του Χοσρόη απέναντι στον Σιζάβουλο με σκοπό την κατασκευή ενός τείχους, αν δεν είναι μυθική, μπορεί να συσχετισθεί με το Sadd-I Iskandar ή το Qizil Yilan. 769 Frye, Persia, σελ. 14. 770 Chavannes, Documents, σελ. 229. Christensen, Iran, σελ. 373.

224

Παράλληλα μ’ αυτά τα τείχη αλλά αυτή τη φορά δυτικά της Κασπίας υπήρχαν και το φρούριο και οι οχυρώσεις της περιοχής Derbend, που είναι και τα πιό φημισμένα, δεδομένου ότι ήταν μέρος της άμυνας και της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Οι οχυρώσεις αυτές εκτείνονταν μεταξύ της οροσειράς του Καυκάσου και των δυτικών ακτών της Κασπίας. Τα τείχη προστάτευαν και τις δύο αυτοκρατορίες από τις επιθέσεις Ουνικών ή Τουρκικών φύλων ή και αργότερα από τις επιδρομές των Χαζάρων και πολλές φορές το Βυζάντιο πλήρωνε τεράστια ποσά στο Ιράν για τη διατήρηση των οχυρώσεων αυτών771. Όπως και η Κίνα, το Ιράν δημιούργησε το δικό του Νόμο πάνω στη γη και αυτός εκφράστηκε τόσο με κωδικοποίησεις κανονισμών για την κοινωνική ζωή όσο και χωρικά με την οριοθέτηση του εδάφους το οποίο θεωρούνταν Ιρανικό. Στη

Δύση

γεννήθηκε

η

Ρώμη,

μια

αυτοκρατορία

που

έχει

πολυσυζητηθεί στην δυτική ιστοριογραφία και στη θεωρία διεθνών σχέσεων. Μέχρι και την εποχή του Αδριανού, τα όρια της αυτοκρατορίας είχαν χαραχθεί επακριβώς, ώστε όλοι να μπορούν να πουν τι ήταν ρωμαϊκό και τι όχι 772 . Σημαντική είναι και η έννοια των limes τα οποία παίρνουν και τη σημασία της αμυντικής περιμέτρου (με τις οχυρώσεις τους και τα φυλαγμένα σημεία τους) 773 . Τα limes αποτελούν την απόδειξη του (αυτό)περιορισμού της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στο συγκεκριμένο ιστορικό της χώρο. Το οχυρό του Derbend, που βρισκόταν όπως είπαμε μεταξύ της ανατολικής πλευράς της οροσειράς του Καυκάσου και των δυτικών ακτών της Κασπίας, φυλασσόταν από την Περσία (με την οικονομική συνδρομή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, πολλές φορές) ενάντια στις επιδρομές νομαδικών φύλων που έπλητταν και τις δύο αυτοκρατορίες, σε συνδυασμό με το οχυρό Dariel (βρίσκεται στο κέντρο 771

Frye, Persia, σελ. 14. Luttwak, The Grand Strategy, σελ.60. 773 Ο Luttwak, διακρίνει τρείς περιόδους της Ρωμαϊκής υψηλής στρατηγικής: η πρώτη, την οποία ονομάζει ηγεμονική (ή σύστημα Ιουλιανών-Κλαυδιανών) χαρακτηρίζεται βασικά από την απουσία περιμετρικής άμυνας και από έναν έλεγχο των περιφερειακών της αυτοκρατορίας δυνάμεων μέσω πολιτικών επαφών. Η δεύτερη περίοδος (από τους Φλαβιανούς στους Severii) χαρακτηρίζεται από τις πολιτικές μετατροπής της αυτοκρατορίας σε φρούριο με πρώτο βήμα τον καθορισμό επακριβώς των συνόρων με βάση φυσικά όρια ή όπου αυτό δεν ήταν δυνατόν με τεχνητές οχυρώσεις, βλ. Luttwak, The Grand Strategy, σελ. 57. Η Τρίτη περίοδος χαρακτηρίζεται από το στοιχείο της άμυνας εις βάθος, αφού πλέον οι ξένες δυνάμεις στις παρυφές της αυτοκρατορίας ήταν ικανές να διεισδύσουν βαθιά μέσα στο έδαφος της αυτοκρατορίας παρακάμπτοντας ή διαλύοντας τις περιμετρικές άμυνες, βλ. Luttwak, The Grand Strategy, σελ. 131. 772

225

του Καυκάσου 774 ). Δυτικά του Ευξείνου Πόντου, βρίσκουμε το δέλτα του Δούναβη, ενός ποταμού που οι όχθες του σήκωσαν πολλές από τις οχυρώσεις των Ρωμαιων-Βυζαντινών, απαραίτητες, μιας και ο ποταμός αποτέλεσε ένα υδάτινο φράγμα για τις νομαδικές φυλές775. Προχωρώντας ακόμη πιο δυτικά, κατά μήκος του Δούναβη, βρίσκουμε την ευαίσθητη περιοχή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στο κενό που σχηματίζεται από τους ποταμούς Ρήνο και Δούναβη, την περιοχή της Vindonissa. Εξ’ αιτίας αυτού του ρήγματος στις φυσικές οχυρώσεις που προσέφεραν οι ποταμοί, η περιοχή αυτή αποτέλεσε αντικείμενο έντονων οχυρωματικών έργων, τα οποία συγκεκριμενοποιήθηκαν στο λεγόμενο σύνορο του Αντωνίνου 776 . Πιο δυτικά ακόμη, στο νησί της Βρετανίας , ξεδιπλώθηκε άλλο ένα πέτρινο παραπέτασμα, ορατό σε μερικά σημεία μέχρι και στις μέρες μας. Πρόκειται για το τείχος του Ανδριανού (122 μ.Χ.) με μήκος 731/3 μίλια, ενώ το 142 μ.Χ. κατασκευάζεται βορειότερα το τείχος του Αντωνίνου (κατά 37 μίλια πιο μακρύ). Βόρεια αυτών των περιοχών, σε μήκος εκατοντάδων χιλιομέτρων, όπως είπαμε, απλώνονται οι τεράστιες, αχανείς, επίπεδες έκτασεις γης στην Ασία, που αποκαλούνται στέπα. Σ’αυτά τα εδάφη αναπτύχθηκαν ανθρώπινες κοινωνίες που διαφέρουν ως προς τις εδραίες σε ένα καίριο σημείο: είναι κινητικές, δηλαδή δεν αναπτύσσουν χαρακτηριστικά μόνιμης διαβίωσης σ’ ένα συγκεκριμένο χώρο. Απ’ αυτό το χαρακτηριστικό μπορεί να δοθεί η εντύπωση στον μελετητή ότι οι κοινωνίες αυτές λειτουργούν τελείως άναρχα τείνοντας να καταλάβουν όλο το χώρο, όπως τα μόρια ενός αερίου μέσα σ’ ένα δοχείο εξαπλώνονται σ’ όλο τον όγκο του. Παρά την κινητικότητα που επέδειξαν οι νομαδικές κοινωνίες, όμως, επέδειξαν συγχρόνως και μια σαφή αντίληψη του χώρου ο οποίος ήταν δικός τους. Όντως, η φύση της οικονομίας τους (νομαδικός ποιμενισμός) τους επέβαλλε τη συνεχή μετακίνηση από το ένα μέρος στο άλλο, από τον ένα τόπο βοσκής στον άλλο, ανάλογα με την εποχή. Η περιοδικότητα των μετακινήσεων 774

Blockley, East Roman Foreign Policy, σελ. 50. Πρβλ. Koder, Βυζάντιο, σελ. 113: «Τα ευρωπαϊκά σύνορα της ύστερης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ακολουθούσαν στο ανατολικό της ήμισυ κατά κύριο λόγο τον Δούναβη, ο κάτω ρους του οποίου προσέφερε ένα καλό φυσικό στήριγμα αμυντικών έργων καθιστώντας δυνατή τη ρύθμιση ή την απόκορουση των μεταναστευτικών κινήσεων μεταξύ του 3ου και του 6ου αιώνα.» 776 Luttwak, The Grand Strategy, σελ. 88. 775

226

όμως συνοδευόταν από μια κυκλικότητα, δηλαδή ένα πέρασμα από τα ίδια μέρη που είχαν περάσει και πέρυσι και πρόπερσι κ.ο.κ. Όπως λέει και ο Khazanov: «Μια νομαδική φυλή φυσικά και κατέχει μια συγκεκριμένη περιοχή και υπ’ αυτήν την έννοια μπορεί να θεωρηθεί χωρική μονάδα. Δεν έχει βέβαια καμία ομοιότητα με ένα καντόνι ή μια περιφέρεια (σ.τ.Σ. μιας εδραίας κοινωνίας) και φυσικά αναπτύσσονται δεσμοί με το έδαφος. Εξ’αιτίας αυτών, η φυλή ως χωρική μονάδα δεν μπορεί να αποχωριστεί από ζητήματα που αφορούν την ιδιοκτησία σημαντικών πόρων καθώς και από την υπεράσπισή τους777». Συνεπώς και στην κοινωνία της στέπας είχε αναπτυχθεί μια αντίληψη περιορισμού και ενός ορίου χωρικού. Μάλιστα η νομαδική κοινωνία τελείωνε εκεί που τελείωνε και η στέπα, δηλαδή οι τεράστιες εκτάσεις βοσκής των πολυπληθών κοπαδιών των νομαδικών κοινωνιών. Δεν μπορούσε να νοηθεί νομαδική κοινωνία στα πλαίσια μιας εδραίας αγροτικής κοινωνίας, εκεί όπου τις εκτάσεις κατάλληλες για βοσκή, διέτρεχαν φράχτες ή αρδευτικά έργα για το πότισμα των καλλιεργειών των αγροτών. Δεν μπορούσε επίσης να νοηθεί νομαδική ζωή στον περίκλειστο από τα τείχη χώρο μιας πόλης. Στις περιπτώσεις όπου οι νομαδικές κοινωνίες εισέβαλαν σε έδαφος εδραίας κοινωνίας, αυτό έγινε ή για να μαζέψουν πλούτο και προμήθειες και να ξαναγυρίσουν στη στέπα ή για να καταστρέψουν χωράφια, αρδευτικά έργα και πόλεις και να μετατρέψουν πάλι το καλλιεργημένο έδαφος σε στέπα και χώρο για βοσκή (άρα επεκτείνανε τα όρια της στέπας)778. Σε όποια άλλη περίπτωση η παραμονή μέσα ή δίπλα από εδραίες κοινωνίες επέφερε σιγά-σιγά την

777

Khazanov, Nomads, σελ. 18. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια ενός βάρβαρου ηγεμόνα Fu-sheng, την εποχή όπου στη βόρειο Κίνα επικράτησαν τα νομαδικά, βαρβαρικά φύλα (πρωτο-Τουρκικά και πρωτο-Μογγολικά) επί της δυναστείας των Chin (περίπου στα μέσα του 4ου αιώνα), όταν οι περιοχές στις οποίες κυβερνούσε είχαν ερημώσει και κάθε αγροτική καλλιέργεια είχε σχεδόν σταματήσει. Απαντώντας λοιπόν στα παράπονα και στις εκκλήσεις των Κινέζων υποτελών του να τους απαλάξει από τα άγρια θηρία που πλέον είχαν παρουσιασθεί σε μεγάλους αριθμούς στις περιοχές όπου πρώτα αυτοί καλλιεργούσαν, είπε: «Αυτά τα ζώα είναι πεινασμένα, αλλά μόλις χορτάσουν δεν θα φάνε κανέναν άλλον». Εκτός από τη μεγαλύτερη συμπάθεια που προφανώς έτρεφε για τους λύκους, σε σχέση με τους γεωργούς, η φράση του φανερώνει την ικανοποιήσή του γιατί η εισβολή της χώρας αυτής από τα άγρια ζώα της στέπας φαινόταν να συνδράμει στην κατοχή της από τους Τουρκο-Μογγόλους.Βλ. Grousset, The Rise, σελ. 107. 778

227

απεμπόληση των χαρακτηριστικών της νομαδικής ζωής και την υιοθέτηση εκείνων της εδραίας779. Είναι αλήθεια πάντως ότι οι κοινωνίες της στέπας δεν έχουν να επιδείξουν ανάλογες οχυρώσεις-όρια, όπως αυτά που έχουν να επιδείξουν η Κίνα, η Περσία και η Ρώμη. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχε ένα αδιαπέραστο τείχος πίσω απ’ το οποίο μπορούσαν να καταφύγουν οι νομάδες και το οποίο εμπόδιζε τις φάλαγγες των εδραίων αυτοκρατοριών να προελάσουν 780 . Το τείχος αυτό, αν και αόρατο, ήταν αποτελεσματικό και συνίστατο στην κινητικότητα που ήταν δυνατό να αναπτύξουν οι νομάδες, οι οποίοι μπορούσαν να κινηθούν με μεγάλες, σε σχέση με τους συμβατικούς αυτοκρατορικούς στρατούς, ταχύτητες, βαθιά μέσα στο αφιλόξενο περιβάλλον της στέπας. Ο στρατός που θα τους ακολουθούσε θα ήταν καταδικασμένος σε πείνα, δίψα, καιρικές αντιξοότητες και σε ξαφνικές επιθέσεις από έφιππους νομάδες. Για τους Τούρκους, όπως και για όλους τους νομάδες, ισχύει μια περιγραφή ενός Κινέζου στο χρονικό Shih-chi που αναφέρεται στη νομαδική αυτοκρατορία των Hsiung-nu: «Αν η μάχη εξελίσσεται καλά γι’ αυτούς, θα προχωρήσουν, αν όχι όμως, θα υποχωρήσουν, καθώς δεν το θεωρούν ντροπή να φύγουν τρέχοντας. Το μόνο που τους ενδιαφέρει είναι το συμφέρον τους και δεν ξέρουν τίποτε από ευπρέπεια και αρετή»781. Στα κείμενα που άφησαν πίσω οι Τούρκοι της εποχής του 8ου αιώνα (Τουρκ: Gök Türkler, Κινεζ.: 图绝 ) (και που ένα μέρος τους τον 5ο και 6ο αιώνα αποτελεί έναν από τους πρωταγωνιστές της ιστορίας που ακολουθεί), η Γη (

= RiY= yer = τόπος, γη, έδαφος)782 είναι μια σημαντική θεότητα που

πολλές φορές, αν και διακρίνεται, εξισώνεται ή αλληλοσυμπληρώνεται με τον

779

Di Cosmo, N., “Intoduction: Inner Asian Ways of Warfare in Historical Perspective”, Warfare in Inner Asian History (500-1800), Brill, Leiden-Boston-Köln, 2002, σελ. 8: “Indeed, the topos of the moral and physical decline of nomadic states as a result of the slackening effect of ‘post-conquest relaxation’ is one that goes hand-in-hand with the ‘ecological warrior’ notion.” 780 Πρβλ. Ecsedy, I., “Nomads in History and Historical Research” AOASH, τομ. 35, αρ. 2-3 (1981), Budapest, σελ. 205: “The nomad conquerors who obtained huge territories without taking them completely in possession – by tilling the lands gained, by organizing the countries won - , when living witout respect to frontiers, also missed the protection of those frontiers.” 781 Barfield, T. J., “The Hsiung-nu Imperial Confederacy: Organization and Foreign Policy”, The Journal of Asian Studies, 41, αρ. 1 (Nov., 1981), σελ. 55. 782 Βλ. Talât, A Grammar, σελ. 247.

228

Ουρανό 783 (

=Tenğri=Tengri=ουρανός) 784 , ο οποίος είναι η υπέρτατη

θεότητά τους. Νόμος και εξουσία συνδέονται με το χώρο, καθώς φαίνεται από το γεγονός ότι η έδρα του Χάνου είναι ένα βουνό, το βουνό Ötüken (σημερ. Χανγκάι), ıdıq ötükan785, που είναι ταυτόχρονα και ιερό μέρος τόσο για τους Τούρκους όσο και αργότερα για τους Μογγόλους. Η φράση στην επίγραφή Kül Tegin «αν ο Τούρκος Χαγάνος κυβερνά από τα βουνά Ötüken, δεν θα υπάρξει πρόβλημα στο βασίλειο» 786 και «το μέρος απ’ όπου οι φυλές μπορούν καλύτερα να ελεγχθούν είναι τα βουνά Ötüken...» 787 , δείχνει, εκτός από τη στρατηγική σημασία που είχε το βουνό και την ψυχολογική σημασία του, ως τόπος νομιμοποίησης της εκάστοτε εξουσίας, αφού «ο τόπος που ‘δένει’ την αυτοκρατορία (των Τούρκων) πάντα ήταν το βουνό Ötüken»788. Τη σύνδεση με συγκεκριμένο χώρο μπορεί κανείς να τη διακρίνει και στα λόγια του χαγάνου Bilge, όταν αυτός προειδοποιεί τον λαό του, λέγοντας τα εξής: «(Ω Τουρκικέ λαέ!) (αν) δεν τολμήσεις να αποχωριστείς από τον χαγάνο σου και από τους άρχοντές σου, από (τα εδάφη σου και) τα νερά σου, θα δεις μόνο καλό και θα υπακούς μόνο στη πατρίδα σου»789. Κάτι ανάλογο γίνεται αντιληπτό και στην περίπτωση των Αβάρων ή μάλλον ψευδαβάρων (αφού, όπως φαίνεται, πρόκειται για τους Βαρ και Χουνί) την περίοδο (περίπου το 559) εκείνη που ζητούν άδεια εγκατάστασης από τον

783

Giraud, L’Empire, σελ. 105. Βλ. επίσης Ögel, Türk Mıtolojisi, σελ. 283: “Eski Türk dininde, yerle gök arasında ayrılık ve mücadele yok... Yer ve gök birbirini tamamlayan iki kutsal bütündü”. Στη σαμανική κοσμολογία (όχι μόνο της κεντρικής Ασίας αλλά και άλλων περιοχών του κόσμου π.χ. Αμερική, Αφρική, Αυστραλία) το σύμπαν συλλαμβάνεται ως τρία επίπεδα – ουρανός, γή, κάτω κόσμος – που τα διαπερνά στο κέντρο ένας άξονας, βλ. Eliade M., Shamanism. Archaic techniques of ecstasy, Arkana-Penguin books, Arkana, 1989, σελ. 259. 784 Talât, A Grammar, σελ. 247. 785 Giraud, L’Empire, σελ. 106. Βλέπε επίσης και Pelliot, P., “Le mont Utuken chez les anciens Turcs”, T’oung Pao, 1929, 4-5, 212-219. 786 Talât, A Grammar, σελ.231 και 261: “Türk kağanı Ötüken ormanında oturursa ilde tasa yok (olmaz).” 787 Talât, A Grammar, σελ.231 και 261: “Ötüken ormanindan yeğ(i), iyi(si) yok imiş. İl tutulacak yer Ötüken ormanı imiş.” 788 Giraud, L’Empire, σελ. 57, 107. βλ. επίσης και Ögel, Türk Mıtolojisi, σελ. 275: “Asıl Gök Türk Devleti batıdakı on kabile tarafından kurulduğu halde, devlet kurulduktan sonra başkentin, doğudaki Orhun nehrinin kayanaklarında bulunan Ötügen’e kaldırıldığını görüyoruz. Büyük Hun Devletinin, Uygur Kağanlığının, Çingiz-Han imparatorluğunun başkenti de hep bu Ötügen’de idiler. Niçin başkentler burada kuruluyordu? Cünkü Ötügen Ormanı (Ötügen Yış) ve Ötügen Yer’ı kutsal idi”. 789 Στήλη Bilge Kagan N13-14 (βόρεια πλευρά , σειρά 13-14), βλ. Talât, A Grammar, σελ. 247 και 281. Το κείμενο στα τουρκικά έχει ώς εξής: “Türk bodunu, bu kağanından, bu beğlerinden, suyundan ayrılmazsan, Türk boduna özünde iyilik göreceksin. Evine gırebileceksin”.

229

Ιουστινιανό790 εντός της ρωμαϊκής πλευράς του Δούναβη. Τελικά, οι Άβαροι διπραγματεύονται με ρωμαϊκή πλευρά τα σχετικά με τον τόπο εγκατάστασής τους (αν θα ήταν η Δευτέρα Πανονία την οποία τους είχε υποδείξει ο Ιουστινιανός με τους συμβούλους του ή η Μικρή Σκυθία791 που ήθελαν αυτοί) χωρίς φυσικά να αναφέρεται πουθενά (τουλάχιστον στις πηγές) ότι σκεφτοντουσαν να εγκαταλείψουν το νομαδικό τρόπο ζωής. Αυτή η υπόθεση με τους Άβαρους δείχνει ότι ταυτόχρονα με μια σταθερή έκταση εδάφους, οι νομάδες Άβαροι ήθελαν να διατηρήσουν και τα νομαδικά χαρακτηριστικά τους. Η θετικιστική κωδικοποίηση νόμων, όπως ο Ρωμαϊκός κώδικας (codex Romanus) της Ρωμαϊκής και Βυζαντινής αυτοκρατορίας ή ο data της Περσικής και η σχολή Fa-chaio στην Κίνα συναντάται και στο τουρκικό χανάτο. H έννοια του törü, töre και törük792, η οποία μεταφράζεται ώς κρατικός νόμος, κανόνες ή κανονισμοί

793

και ώς τελετή, είναι μια νομοθεσία και

δικαιοπαραγωγική διαδικασία, όμως δεν μπορούμε να πούμε με σιγουριά, αν αφορούσε μόνο την άρχουσα elit (π.χ. κανόνες διαδοχής) ή και ευρύτερα τμήματα των νομαδικών ή εδραίων πληθυσμών (έχοντας ποινικές και άλλες διατάξεις) που βρίσκονταν στο χανάτο των Τούρκων, καθώς και το αν ήταν γραπτός ή προφορικός.

790

Μένανδρος, σελ. 49: «kaiì ouÅn Kandiìx oÃnoma/ tij v(re/qh presbeuso/menoj u(pe\r A ¹ ba/rwn prw½toj, e)j ta\ basi¿leia e)sfoith/saj eÃlece t%½ au)tokra/tori w¨j pa/resti to\ me/gisto/n te kaiì a)lkimw¯taton tw½n e)qnw½n, kaiì w¨j to\ fu=lon oi¸ ãAbaroi a)katama/xhtoi¿ te/ ei¹si kaiì to\ a)ntistatou=n oiâoi¿ te r(#di¿wj a)pw¯sasqai¿ te kaiì diafqei¿rein, kaiì w¨j prosh=ko/n e)sti t%½ basileiÍ e)j o(maixmi¿an sfa=j e(tairi¿sasqai a)lechth=ra/j te eÃxein a)gaqou/j, kaiì w¨j ou)k aÃllwj eu)nou/statoi eÃsontai tv= R ¸ wmai+kv= politei¿# hÄ dw¯roij e)j ta\ ma/lista timiwta/toij kaiì xrh/masin e)thsi¿oij kaiì gh=j eu)forwta/thj oi¹kh/sei.» 791

Βλ. Blockley, Menander, υποσημείωση 28, σελ. 253: “Justinian wanted to settle the Avars in the part of Pannonia II called Bassiana, where they would threaten and be threatened by the Gepids. They themselves wanted the province of Scythia Minor. This would have put Thrace at risk”. 792 Στήλη Kül Tegin Ε3, Ε16, Ε30, Βilge Κagan Ε2, Ε36, Ε4. 793 İli tutup töre düzenlemiş (=αφού έφτιαξαν κράτος δημιούργησαν νόμους και κανόνες) Kül Tegin Ε3 ή Töreye göre üste amcam Kağan oturdu (=σύμφωνα με τους νόμους ο θείος μου έγινε χαγάνος) Kül Tegin Ε16. Επίσης: Bu cağda kendim oturup bunca ağır töreyi dört yandakı... etdim (=αφού ανέβηκα στο θρόνο έθεσα τόσους πολλούς σημαντικούς νόμους… (στους πληθυσμούς που ζούσαν) στα τέσσερα σημεία του κόσμου.

230

στ. Η οικουμενικότητα των εδραίων αυτοκρατοριών (Βυζαντίου, Περσίας και Κίνας) και του Τουρκικού χανάτου. Η διαμόρφωση μιας διεθνούς κοινωνίας διαφαίνεται και στις αντιλήψεις περί εχθρότητας που αναπτύχθηκαν και παγιώθηκαν στους τέσσερις πρωταγωνιστές μας. Πρέπει να πούμε ότι και οι τέσσερις αυτοκρατορίες του 6ου και 7ου αιώνα είχαν αναπτύξει οικουμενικές αξιώσεις για τον εαυτό τους. Πίστευαν δηλαδή η κάθε μία με τον τρόπο της, ότι αποτελούσαν το κέντρο του κόσμου και ότι η τελική τους επικράτηση στη γη έναντι των άλλων αυτοκρατοριών ήταν αναπόφευκτη. Στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, όπως είδαμε παραπάνω, μέχρι και τον 4ο αιώνα, το λατινικό orbis terrarum – ο κύκλος της γης, ή οικουμένη –ταυτίζεται με τον orbis Romanus – τον κύκλο των Ρωμαίων794, τη Ρωμαϊκή πολιτεία795. Το Σασανιδικό Ιράν με τη σειρά του, θεωρώντας τον εαυτό του συνεχιστή της δοξασμένης Αχαιμενιδικής αυτοκρατορίας, αξίωνε μια οικουμενικότητα που συνέπιπτε σε πολλά ιδεολογικά και γεωγραφικά σημεία μ’ αυτή της Ρώμης και του Βυζαντίου. Ο τίτλος του Πέρση βασιλιά “Shahanshah” (=βασιλιάς των βασιλέων), που σημαίνει βασιλιάς αρείων και μη αρείων, έδειχνε ότι ο Πέρσης μονάρχης «ήταν βασιλεύς των Ιρανών, αλλά και βασιλεύς των βασιλέων των μη ιρανικών λαών, οι οποίοι βρίσκονταν στη σφαίρα επιρροής του, που αισθανόταν ελεύθερος να καθυποτάξει κατά βούληση» 796 . Αρκεί να πούμε ότι ο Σαπώρ Β΄, σε επιστολή του προς τον αυτοκράτορα Κωστάντιο Β΄, αναφέρει μεταξύ άλλων ότι: «...το κράτος των

794

Χρυσός, «Το Βυζάντιο», σελ. 61. Chrysos, E., “Byzantine Diplomacy”, σελ. 25. Προσωπικότητα κλειδί για την κατανόηση του της Ρωμαιοβυζαντινής αντίληψης για την οικουμένη αποτελεί ο Στράβων. Ο Johannes Engels έδειξε ότι ο Στράβων υπήρξε ο «ακραίος απολογητής του ρωμαϊκού bellum justum», και ότι «έθεσε τις προϋποθέσεις ήδη από τις αρχές του 2ου αιώνα π.Χ., για την αδιαφιλονίκητη νομιμότητα της ρωμαϊκής οικουμενικής ηγεμονίας στα όρια της αυτοκρατορίας επί Αυγούστου». Επιπλέον, ο Στράβων δικαίωσε τη ρωμαϊκή οικουμενική αυτοκρατορία στις ακραίες διαστάσεις της από την Ισπανία, την Καρχηδόνα και την Αίγυπτο ώς την Ελλάδα, τη Μικρά Ασία και την Αρμενία. Ό,τι βρίσκεται έξω απ’ τα σύνορα της ρωμαϊκής οικουμένης, σύμφωνα με τον Στράβωνα, δεν αξίζει να γίνει αντικείμενο κατάκτησης και ενσωμάτωσης στην ειρηνοκρατούμενη αυτοκρατορία του Αυγούστου, βλ. Koder, J., «Η Γεωγραφική Διάσταση της Βυζαντινής Οικουμένης», (Το) Βυζάντιο ώς Οικουμένη, σελ. 25-45.Επίσης, Dagron, “L’ oecumenicité Politique: Droit sur l’espace, droit sur les temps”, (Το) Βυζάντιο ώς Οικουμένη, 47-57. Για τις αντιλήψεις περί Γης (ορίων, σχήματος κ.τ.λ.) όπως αυτές κληρονομήθηκαν από την αρχαιότητα στη βυζαντινή αντίληψη του κόσμου, βλ. Κορδώσης, Ιστορικογεωγραφικά, στο κεφάλαιο: Η γή. Τα Μεγάλα Γεωγραφικά Προβλήματα, σελ. 31-67. 796 Χρυσός, «Το Βυζάντιο», σελ. 61. 795

231

προκατόχων μου έφτανε ώς τον ποταμό Στρυμόνα και τα σύνορα της Μακεδονίας, το μαρτυρούν ακόμη και οι δικές σας ιστορικές πηγές. Δικαιούμαι λοιπόν να διεκδικήσω τις περιοχές αυτές, αφού - και αυτό ας μην θεωρηθεί αλαζονικό – εγώ ξεπερνώ τους αρχαίους βασιλείς σε μεγαλείο και σε αρετές»797. Τα οικουμενικά προγράμματα τόσο της Ρωμαϊκής όσο και της Περσικής αυτοκρατορίας συγκρούονταν με άλλη μια οικουμενική αξίωση της αυτοκρατορίας που βρίσκονταν στα βόρειά τους. Η πρώτη αυτοκρατορία των Τούρκων είχε και αυτή οικουμενικές αξιώσεις, όπως μαρτυρούν οι τίτλοι με τους οποίους περιβάλλει τον εαυτό του ο Τούρκος χαγάνος της ανατολής, στο γράμμα του προς τον αυτοκράτορα Μαυρίκιο798: "τ%½ basileiÍ tw½n o( Xaga/noj o( me/gaj despo/thj e(pta\ genew½n

¸Rwmai¿wn

kaiì ku/rioj klima/twn th=j

oi¹koume/nhj e(pta." Επιλέον, όπως μας πληροφορεί και ο Ögel Bahaeddin, οι

Τούρκοι

είχαν

αναπτύξει

μια

αντίληψη

οικουμενικότητας

για

την

αυτοκρατορία τους, σύμφωνα με την οποία όλοι οι άνθρωποι του κόσμου ήταν λαός του τουρκικού κράτους και ο Τούρκος ηγεμών ήταν ηγεμόνας όλου του κόσμου799. Επίσης, η θρησκεία των Τούρκων, η λατρεία του Tenğri (Ουρανός), αφήνει πολλά περιθώρια για μια παγκόσμια πολιτική κατά τα πρότυπα του Χριστιανισμού, του Ισλάμ ή του Βουδισμού800. Η αντίληψη αυτής της οικουμενικότητας ή τουλάχιστον της προσπάθειας για την επίτευξή της φαίνεται και στα κείμενα που άφησαν πίσω τους οι Τούρκοι της δεύτερης περιόδου του μεγάλου τουρκικού χανάτου. Στις στήλες Kül Tigin και Bilge Kagan, όπου περιγράφονται τα κατορθώματα των πρώτων Τούρκων χαγάνων (Bumin και İstemi), οι Τούρκοι αντιμετώπιζαν έναν εχθρικό κόσμο και στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα: «(Όλοι οι λαοί που ζούσαν) στις τέσσερις γωνιές του κόσμου ήταν εχθρικοί προς αυτούς (σημ.

797

Χρυσός, «Το Βυζάντιο», σελ. 62. Whitby, The History, σελ. 188, βλ. Επίσης υποσ. 32 στην ίδια σελ. καθώς και υποσ. 43, σελ. 190. 799 Ögel, Türk Mıtolojisi, σελ. 274: “Eski Türklere göre bütün dünyanın insanları, Türk devletinin halkı, Türk hükûmdarı ise dünyanın hakanı idi. Hukuk tarihinde bu tür devlet anlayışına ‘Universal Devlet’, bu düşünçeye dayanan doktrine de ‘Universalismus’ denir”. 800 Βλ. την ανάλυση που κάνει ο Bira, Sh., “Mongolian Tengerism and Modern Globalism. A Retrospective Outlook on Globalisation”, Journal of the Royal Asiatic Society, σειρά 3, τομ. 14, αρ. 1 (2004), σελ. 7 κ.έ. Στην περίπτωση των Τούρκων βέβαια η οικουμενικότητα της θρησείας τους πρακτικά δεν μπορούσε να έχει την εμβέλεια που είχε αργότερα, κατά την εποχή των Μογγόλων. 798

232

στους χαγάνους Bumin και İstemi). Εκστρατεύοντας, κατέκτησαν όλους τους λαούς στα τέσσερα σημεία του κόσμου και τους υπέταξαν» 801 . Κάτι τέτοιο γίνεται φανερό και από τη στάση τους απέναντι στους Ουαρχωνίτες (Αβάρους). Ενδιαφέρονταν πάρα πολύ γι’αυτούς (σε σημείο που να θραύσουν τη συμμαχία με τους Βυζαντινούς), επειδή η φυγή τους προς τα δυτικά, έχοντας γλυτώσει την επικυριαρχία των Τούρκων, τους ανέδειξε σε έναν πόλο αντιτουρκικής πολιτικής στη στέπα. Οι Άβαροι, μολονότι βρίσκονταν πολύ μακριά, όχι μόνο από την κυρίως αυτοκρατορία των Τούρκων στην Κεντρική Ασία αλλά και από το σημείο που έφθανε η επιρροή τους μέσω των υποτελών τους (Κριμαία), ήταν για την εξουσία των Τούρκων, μια ενόχληση που έπρεπε να εξαλειφθεί. Η απειλή του Τούρξανθου ότι εξαρτιόταν από τη θέλησή του να φτάσει ώς τον Δούναβη και τον Έβρο (βλ. παραπάνω), σημαίνει ότι θεωρούσε και τον χώρο αυτό κομμάτι της τουρκικής οικουμένης. Αν μάλιστα στηριχτούμε στην πληροφορία του Ιωάννη της Εφέσου για εμφάνιση των Τούρκων βόρεια του Δούναβη, συμπεραίνουμε ότι υλοποίησαν ώς ένα σημείο, την απειλή τους. Η οικουμενική αποστολή φαίνεται και στο ίδιο το ρήμα που χρησιμοποιούν οι Τούρκοι για να εκφράσουν την έννοια του κατακτώ. όταν έθεταν υπό την κυριαρχία τους άλλες νομαδικές φυλές ή εδραίες κοινωνίες είχαν συνείδηση ότι αυτό που έκαναν ήταν μια πράξη ενσωμάτωσης, συνολοποίησης διαφορετικών οντοτήτων. Το ρήμα που χρησιμοποιούν kop (qop) almak ή kop (qop) etmek εκτός από «κατακτώ» σημαίνει επίσης «ενώνω», «κάνω ένα», «τα οργανώνω όλα σ’ένα σύνολο»802. Η επίτευξη ενός συνόλου που θα περιλαμβάνει όλα τα υποσύνολα ήταν η ύστατη αποστολή των Τούρκων. Ταυτόχρονα γνώριζαν ότι αυτό που δημιουργούσαν ήταν ένα πολιτικό μέγεθος διαφορετικό από αυτά που γνώριζαν μέχρι τότε στη πολιτική

801

στήλες Kül Tigin και Bilge Kagan Ε2 (ανατολική πλευρά, σειρά 2η). το κείμενο στα τουρκικά έχει ώς εξής: Dört yan hep yağı imiş. Ordu salınca dört yandakı bodunu hep almış, hep buyruğunda kılmış. Βλέπε επίσης και Talât, A Grammar, σελ. 232 (μετάφραση) και 263 (μετάφραση στα αγγλικά). 802 Στη φράση που συναντούμε στην επιγραφή Kül Tegin, Ε2 (ανατολική πλευρά, σειρά 2η) για παράδειγμα: Ordu salınca dört yandakı bodunu hep (αρχικό κείμενο kop ή qop) almış, hep (kop ή qop) buyuruğunda kılmış (=εκστρατεύοντας, κατέκτησαν όλους τους λαούς στα τέσσερα μέρη του κόσμου και τους υπέταξαν), βλ. Talât: A Grammar, σελ. 232 και 263. Λίγο πιο πρίν στην Kül Tegin, S3 (νότια πλευρά, σειρά 3η): Bunca bodunun bütün (αρχικό κείμενο kop ή qop) ettim (=τόσους λαούς οργάνωσα διεξοδικά!), βλ. Talât: A Grammar, σελ. 231 και 261. Πρβλ. Giraud, L’Empire, σελ. 26.

233

σκηνή της νομαδικής ζωής, όπως η φυλή ή το χαγανλίκι803. Η έννοια του il σημαίνει αυτό το σύνολο των λαών που είναι οργανωμένο κάτω από ένα διοικητικό μηχανισμό και η φράση illig bodun804, σημαίνει ο λαός σε κράτος και ανεξάρτητος. Ο

τουρκικός

οικουμενισμός

συναντιόταν

γεωγραφικά

με

τα

οικουμενικά προγράμματα του Βυζαντίου και της Περσίας (όπως συνέβαινε και με τους οικουμενισμούς της Περσίας και του Βυζαντίου), δηλαδή τις περιοχές που βρίσκονταν βορείως του Δούναβη και βορείως των ακτών του Ευξείνου Πόντου, όπου βρίσκονταν οι βυζαντινές κτήσεις του Βοσπόρου (Κριμαία), αλλά και τις περιοχές της Τρανσοξιανής, ανάμεσα στους ποταμούς Ώξο και Ιαξάρτη (σημερ. Amu Darya και Sur Darya). Επίσης, όμως, συναντιόταν και με τον οικουμενισμό της έταιρης εδραίας αυτοκρατορίας, της Κίνας. Πράγματι, αν το Βυζάντιο (ως η ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία), η Περσία των Σασανιδών (ως συνέχεια του Αχαιμενιδικού Ιράν) και το χανάτο των Τούρκων (δυτικό και ανατολικό) είχαν οικουμενικές αξιώσεις, η Κίνα δεν υπολείπονταν σε τίποτε σε ό,τι αφορά στην αντίληψη που είχε για τον εαυτό της, ως την οικουμένη, ή το κέντρο του κόσμου. Zhong guo (中国) ή κεντρικό βασίλειο, είναι ένας από τους τρόπους που αποκαλούσαν την χώρα τους οι Κινέζοι, αν και η αυτοκρατορία τους κάθε άλλο παρά στο κέντρο της οικουμένης βρισκόταν. Είναι λίγο, πολύ γνωστό, ότι ο Κινέζος αυτοκράτορας, ως υιός του Ουρανού, θεωρούνταν όχι μόνο υπέρτατος άρχοντας των υποκειμένων της Κινεζικής αυτοκρατορίας αλλά και όλου του κόσμου. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, εξηγείται και το γεγονός, ότι, όταν οι Κινέζοι δέχονταν αντιπροσωπίες από άλλα κράτη, θεωρούσαν τα δώρα ως φόρο υποτέλειας προς τον αυτοκράτορα και απαιτούσαν την εκτέλεση του γνωστού kowtow (ketow, 803

Η λέξη bodun (φυλή) όπως και η kağanlık (χαγανλίκι) συναντούνται πολλές φορές στα κείμενα των πρώιμων Τούρκων. Η λέξη bodun αναφέρεται στο πλήθος, ενώ το kağanlık (qaγanlϊk) σημαίνει τους έχοντες χαγάνο, δηλαδή τους ανεξάρτητους, βλ. Talât: A Grammar, σελ. 340 . 804 Την φράση αυτή τη βρίσκουμε στις επιγραφές των πρώιμων Τούρκων, όταν αναπολούν την πρώτη τους αυτοκρατορία: İlli bodum idim. İllim şimdi hani? (=Ήμουν λαός με κράτος (δηλ. ανεξάρτητος). Πού είναι τώρα το κράτος μου;). Για την έννοια bodun ο Гумилев γράφει ότι έχει περισσότερο την έννοια του δήμου και όχι αυτή του έθνους, καθώς ο bodun (ο λαός) αντιτίθονταν στους άρχοντες (beğler) : «Они составляли ‘бодун’ – народ, но не в смысле ‘этнос’, а в смысле, близком к понятию ‘демос’, так как ‘бодун’ противопостовлялись беги (bäglär)». Πρβλ. επίσης και Giraud, L’ Empire, σελ. 25-26.

234

磕 头 ) ως ένδειξη σεβασμού και υπακοής προς τον αυτοκράτορα 805 . Στην αντίληψη των Κινέζων οι ξένοι δεν έρχονταν για διαπραγματεύσεις αλλά ως υπήκοοι για να υποβάλουν τα σεβάσματά τους, κάτι που δείχνει την πεποίθησή τους, ότι τα υπόλοιπα έθνη ήταν υποδεέστερα της Κίνας. ζ) Το δίπολο Εχθρός και Φίλος μέσα από τις οικουμενικότητες των αυτοκρατοριών των Τούρκων και των εδραίων αυτοκρατοριών της Ευρασίας. Η εχθρότητα λοιπόν μπορεί να εξοστρακιζόταν από το εσωτερικό της κάθε αυτοκρατορίας, ήταν όμως απανταχού παρούσα στα εξωτερικά της σύνορα, ως έκφραση οικουμενικότητας που συγκρούονταν με άλλες εκφρασμένες οικουμενικότητες.

Παρόλα αυτά, η εχθρότητα προς το

εξωτερικό απ’ τη πλευρά κάθε αυτοκρατορίας δεν ήταν μονολιθική ούτε απόλυτη, είχε διαβαθμίσεις. Από το 4ο αιώνα και μετά, το λατινικό orbis terrarum – ο κύκλος της γης ή οικουμένη – παύει να ταυτίζεται με τον orbis Romanus – τον κύκλο των Ρωμαίων 806 . Ο τελευταίος όρος, που σημαίνει «πολιτεία Ρωμαίων» 807 χρησιμοποιείται πιο συχνά μαζί με τις φράσεις «τα Ρωμαίων», «τα Ρωμαίων πράγματα», «η Ρωμαίων γη» κ.τ.λ., που αναφέρονται στο χώρο της αυτοκρατορίας ως διακριτού χώρου από την υπόλοιπη

805

Ακριβώς αυτή η πρακτική των Κινέζων και του αυτοκράτορα αποτέλεσε ένα από τα μόνιμα σημεία διπλωματικής αντιπαράθεσης στη νεότερη εποχή με αντιπροσώπους ευρωπαϊκών δυνάμεων, οι οποίοι αρνούνταν να εκτελέσουν το kowtow (να υποκλιθούν εμπρός στον αυτοκράτορα τόσο, ώστε το κεφάλι τους να αγγίξει το έδαφος εννιά φορές), θεωρώντας ότι σύμφωνα με το ευρωπαϊκό διεθνές δίκαιο όλα τα κράτη είναι ισότιμα μεταξύ τους. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας παρεξήγησης αποτελεί η περίπτωση του λόρδου George Macartney, ο οποίος ως απεσταλμένος των Βρετανών στην Κίνα το 1793, είχε μοναδικό στόχο την εγκαθίδρυση βρετανικής πρεσβείας στην πρωτεύουσα της Κίνας και το άνοιγμα κι άλλων λιμανιών για την διεξαγωγή του εμπορίου. Ο Macartney ήταν έμπειρος διπλωμάτης αλλά μπορεί κάποιος να φανταστεί τα συναισθήματά του, όταν είδε στο πλοίο που τον μετέφερε μέσω του ποταμού Bei He την εξής πινακίδα: «Κομιστές Φόρου Υποτελείας των Ερυθρών Βαρβάρων». Το επόμενο αξιοπερίεργο γεγονός αφορούσε το ίδιο το kowtow, στη συνάντηση με τον αυτοκράτορα. Πριν ακόμη προλάβει να συστηθεί ο βρετανός αξιωματούχος, οι μανδαρίνοι της αυλής του ζήτησαν την εκτέλεση του kowtow. Εκείνος δεν αρνήθηκε, αλλά ζήτησε την ίδια βαθιά υπόκλιση από τους μανδαρίνους προς ένα πορτρέτο του βασιλιά Γεωργίου Γ΄, το οποίο είχε φέρει μαζί του. Φυσικά κανείς δεν υποκλίθηκε και η συνάντηση έληξε άδοξα, βλ. Travis Hanes III, W. - Sanello Frank, Οι πόλεμοι του οπίου. Η εξάρτηση μιας αυτοκρατορίας και η διαφθορά μιας άλλης, Γκοβόστη, Αθήνα, 2004, σελ. 35-43. 806 Χρυσός, «Το Βυζάντιο», σελ. 61. 807 Ο όρος orbis εξελισσεται από την αρχική έννοια του «κύκλου» ή περιφραγμένου χώρου σ’ αυτήν της «πολιτείας».

235

οικουμένη808. Η Ρωμαϊκή γή διακρίνεται πλέον και νομικά ως ο χώρος που έχει ισχύ το κωδικοποιημένο δίκαιο –επί πάσης της γής, ην ο Ρωμαίων επέχει νόμος (7η Νεαρά του Ιουστινιανού) και ως termini iurisdictionis Romanae του Αμμιανού Μαρκελίνου809. Η εχθρότητα αποκτά μια ενδιαφέρουσα χροιά, για παράδειγμα στις σχέσεις του Βυζαντίου με τη Περσία. Ενώ μέχρι και τον 4ο αιώνα η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία θεωρούσε τον εαυτό της οικουμένη (με την επιτηδευμένη γεωγραφική ασάφεια που αυτός ο όρος περιέχει, αφού μπορεί να σημαίνει το γνωστό τότε κόσμο όσο και τη στέρεα γή που, κατά τους τότε κοσμογράφους, περικλειόταν από τον ωκεανό810), τον τέταρτο αιώνα η οικουμενικότητά της έρχεται σε σύγκρουση με τις οικουμενικές αξιώσεις της νέας αυτοκρατορίας της Σασανιδικής Περσίας. Παρά τη σύγκρουση, οι οικουμενικότητες των δύο αυτοκρατοριών, κατάφεραν να συμβιώσουν για περίπου 400 χρόνια, κυρίως επειδή «ανέπτυξαν και σεβάστηκαν έναν κώδικα ειρηνικών διακρατικών σχέσεων, με αναγνώριση του μεταξύ τους συνόρου και με αμοιβαία αναγνώριση του γείτονα ως ισότιμου πολιτικού εταίρου»811. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που το Βυζάντιο αναγνώριζε έναν μόνο βασιλιά, τον Πέρση, ενώ όλοι οι άλλοι αποκαλούνταν «ρήγες» καθώς και τον όρο «πολιτεία» για να περιγράψει το πολιτικό μόρφωμα του Ιράν812. Όπως έχει ήδη παρατηρηθεί813, η συνύπαρξη και η αμοιβαία αποδοχή της μιας αυτοκρατορίας από την άλλη εκφράζεται στη φράση που μας παραθέτει ο Θεοφύλακτος Σιμοκάττης

«du/o tisiìn o)fqalmoiÍj to\n ko/smon katala/mpesqai pa/nta

aÃnwqen kaiì e)c a)rxh=j to\ qeiÍon e)pragmateu/sato, tou=t' eÃsti tv= dunatwta/tv tw½n Rwmai¿wn basilei¿# kaiì toiÍj e)mfronesta/toij skh/ptroij th=j Persw½n 814

politei¿aj.»

808

Χρυσός, «Το Βυζάντιο», σελ. 61. Χρυσός, «Το Βυζάντιο», σελ. 61. 810 Χρυσός, «Το Βυζάντιο», σελ. 61. Κορδώση, Ιστορικογεωγραφικά, σελ. 47, όπου οι έννοιες οικουμένη: (α) ο τόπος που κατοικείται, σε αντίθεση με τους ακατοίκητους, β) η σημερινή περίπου σημασία, γ) με στενότερη σημασία, δηλ. με την ύπαρξη όχι μιας οικουμένης αλλά περισσότερων, δ) η ταύτισή της με τη χριστιανική οικουμένη. 811 Χρυσός, «Το Βυζάντιο», σελ. 61. 812 Χρυσός, «Το Βυζάντιο», σελ. 62. 813 Χρυσός, «Το Βυζάντιο», σελ. 63. 814 Historiae 4.11.2.1 ` to Historiae 4.11.3.1 809

236

Βυζάντιο και Ιράν αναγνωρίζουν η μία την άλλη ως ισοδύναμες οντότητες με δίκαιες οικουμενικές αξιώσεις. Η οικουμενική έχθρα που πηγάζει από τα προγράμματα οικουμενισμού τους περιορίζεται. Όταν βρίσκονταν σε πόλεμο και οι δύο εμπόλεμοι αναγνώριζαν ο ένας στον άλλον τον ίδιο πολιτικό χαρακτήρα και τα ίδια δικαιώματα. Σαν αποτέλεσμα, η έννοια του εχθρού πήρε άλλη διάσταση. Οι Πέρσες για τους Βυζαντινούς δεν ήταν ένας εχθρός που έπρεπε να εξαλειφθεί από προσώπου γης. Συνεπώς, μια συνθήκη ειρήνης που θα τελείωνε τον όποιο πόλεμο γίνονταν στόχος εφικτός και μάλιστα το ζητούμενο 815 . Μήπως εδώ δε βρίσκουμε ένα παραλληλισμό με τον justus hostis 816 , τον νόμιμο εχθρό, πάνω στον οποίο στηρίχτηκε το οικοδόμημα κρατών-εθνών και του πολέμου σε ευρωπαϊκό έδαφος από τις Βεστφαλίες και μετά μέχρι την κατάρρευσή του στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο; Κάτι περίπου αντίστοιχο είχαμε και στα βόρεια σύνορα της αυτοκρατορίας με τους νομαδικούς ή ημι-νομαδικούς γείτονές της. Η Ρώμη εκφράζει μια αμυντική, αυτοπεριοριστική πολιτική, που όπως είδαμε συνίσταται στις οχυρώσεις κατά μήκος των ποταμών Δούναβη και Ρήνου αλλά και «σε μια αναγνώριση και προθυμία να προχωρήσει σε συνεννόηση και συμφωνία για την ειρηνική εγκατάσταση των απειλητικών γειτόνων στα εδάφη νοτίως του Δουνάβεως»817, όπως δείχνει το παράδειγμα με τους Ουαρχωνίτες (ψευδαβάρους) αλλά και άλλα βαρβαρικά φύλα. Ρωμαϊκή αυτοκρατορία και Κίνα επίσης είχαν εγκαθιδρύσει ένα δίκτυο ανταλλαγής πρεσβειών με αφορμή εμπορικούς λόγους, οι οποίες είχαν πολλές φορές πολιτικές προεκτάσεις 818 . Όπως οι Τούρκοι συνεργάστηκαν με τους Βυζαντινούς με σκοπό να βάλουν την Περσία στη μέση, έτσι και οι 815

Αυτό δείχνει η σειρά των συνθηκών ειρήνης που υπέγραφαν οι αντιπροσωπίες Βυζαντινών και Περσών στη μακραίωνη ιστορία των βυζαντινο-περσικών συνοριακών διαφορών. Πρβλ. Chrysos, “Byzantine Diplomacy”, σελ. 37: “The whole mechanism of Byzantine diplomacy revolves around the drafting, signing, renewing or changing of inter-state treaties.” Επίσης, λίγο παρακάτω: “For this reason the assumption prevails on modern scholarship that international relations moved only between two opposite poles: political reality, the concrete political facts, on the one hand, and political ideology, a set of fictions in the other. No room is left for a third dimension, although this too possesses its own dynamic This neglected reality, to be found between facts and fictions, is the legal reality as it was being established through the network of inter-state trreaties.” 816 Η έννοια του justus hostis, ώς διαβάθμηση της εχθρότητας, αναπτύσεται στα όρια του μεσαίωνα με τη μοντέρνα εποχή από τον Ισπανό καθολικό Francisco de Vitoria, την εποχή της ισπανικής conquista (κατάκτησης) του Νέου Κόσμου. 817 Χρυσός, «Το Βυζάντιο», σελ. 61. 818 Κορδώση, Η Κίνα των T’ang, σελ. 38 κ.έ.

237

βυζαντινοκινεζικές συνεννοήσεις πρέπει να είχαν στόχο την αναχαίτιση της αραβικής λαίλαπας, όταν οι Άραβες κατέλαβαν την Περσία και προήλαυναν στην Κ. Ασία, ώς τα μέσα του 8ου αιώνα, οπότε και ο αγώνας κρίθηκε υπέρ τους. Το Ιράν από την πλευρά του επίσης ανέπτυξε διαβαθμισμένες αντιλήψεις εχθρότητας. Κάτι τέτοιο φαίνεται από τον τρόπο με τον οποίο ήταν διαιρεμένος ο κόσμος σύμφωνα με τις αντιλήψεις της σασανιδικής περιόδου. Επρόκειτο για έναν κόσμο διαιρεμένο στα τέσσερα, πρώτος ηγεμόνας του οποίου ήταν ο Πέρσης βασιλιάς. Στην αίθουσα θρόνου του Χοσρόη Α΄, κάτω από τον δικό του θρόνο, υπήρχαν άλλοι τρείς κενοί θρόνοι. Ο ένας προοριζόταν για τον αυτοκράτορα της Κίνας, ο άλλος για τον μεγάλο χαγάνο των νομαδικών φύλων της Κ. Ασίας και ο τρίτος για τον αυτοκράτορα των Ρωμαίων819. Το Ιράν εκτός από τη Ρώμη αναγνώριζε και σε άλλες οντότητες το status του ισότιμου συνομιλητή. Διπλωματικές επαφές είχε και με τη στέπα, όπως για παράδειγμα, η συνεργασία του Χοσρόη Anoshirvan με τον χαγάνο Istemi, η οποία μπορεί να θεωρηθεί ως συνεργασία κορυφής, επισφραγισμένη μάλιστα με ένα γάμο (της κόρης του Istemi με τον γιο του Χοσρόη ή με τον ίδιο τον Χοσρόη, βλ. και παραπάνω), που εξομοιώνει τους δύο ηγέτες και δείχνει την αμοιβαία αναγνώριση δύο διαφορετικών οντοτήτων. Στην αμοιβαία αναγνώριση μπορεί να οδηγηθεί κάποιος αντίστροφα. Η άρνηση του Ιράν να αναγνωρίσει εμπορικά δικαιώματα στους Τούρκους, με την πρεσβεία του 567, ή ακόμη και η δολοφονία των απεσταλμένων του Τούρκου χαγάνου το ίδιο έτος, που σήμαινε άρνηση του status του ισότιμου συνομιλητή στους Τούρκους, οδήγησαν στη συμμαχία των τελευταίων με τους Βυζαντινούς. Αυτή η συμμαχία ήταν που κλόνισε το οικοδόμημα του Ιράν και συνέβαλε στην αποσύνθεση της αυτοκρατορίας μετά από πενήντα χρόνια. Τα πράγματα πιθανόν να ήταν διαφορετικά για το Ιράν, αν είχε αναγνωρίσει τα εμπορικά δικαιώματα των Τούρκων και φυσικά δεν είχε σκοτώσει τους πρέσβεις τους. Εκτός από τους Ρωμαίους (Βυζαντινούς) και τους Τούρκους, οι Πέρσες φυσικά είχαν διπλωματικές επαφές και με την αυτοκρατορία της Κίνας. Οι 819

Κορδώση, Το Βυζάντιο, σελ. 56.

238

επαφές της δυναστείας των Σασανιδών με την Κίνα αποτελούν ένα κρίκο στη μακρά αλυσίδα διπλωματικών επαφών και εμπορικών σχέσεων που είχαν εγκαινιαστεί τουλάχιστον από την εποχή των Αρσακηδών (Πάρθοι), όταν το 120 μ.Χ. εμπορική πρεσβεία είχε αποσταλεί στην αυλή του Κινέζου αυτοκράτορα820. Μαζί με την Περσία και το Βυζάντιο και η Κίνα έχει να επιδείξει ανάλογες αποδοχές οικουμενικοτήτων. Είναι λίγο-πολύ γνωστή η κινεζική παράδοση που αναφέρει ότι στον κόσμο, εκτός από τους βασιλιάδες υπάρχουν και οι τέσσερις «υιοί του ουρανού» 821 . Ανατολικά ο υιός του ουρανού της Κίνας (Tsin), της οποίας ο λαός είναι πολυάριθμος, νότια ο της Ινδίας (T’ienchou), στην οποία ζούν πολλοί ελέφαντες, δυτικά ο υιός του ουρανού του TaCh’in (Ρωμαϊκού κράτους), που περιέχει πολύ χρυσό και πολύτιμους λίθους, και βορειοδυτικά των Ινδοσκυθών ή Κουσάνα (Yüe-che), που έχουν πολλά άλογα 822 . Η Κίνα, όμως, και φιλοσοφικά δεν θεωρούσε τον εαυτό της απομονωμένη από τον έξω κόσμο. Στη κινεζική πολιτική φιλοσοφία, όπως μας λέει ο σινολόγος Marcel Granet, «η γη, που έιναι τετράγωνη, διαιρείται επίσης σε τετράγωνα. Τα εξωτερικά τείχη των ηγεμονιών πρέπει να σχηματίζουν ένα τετράγωνο, όπως και τα τείχη των πόλεων823». « Ο καθορισμός του σημείου του ορίζοντα αλλά και των τοποθεσιών ανήκει στον αρχηγό, αφού αυτός προεδρεύει στις θρησκευτικές συναντήσεις. Οι τεχνικές της διαίρεσης και της διαρρύθμισης του χώρου (χωρομετρία, πολεοδομία, αρχιτεκτονική, πολιτική γεωγραφία)...συνδέονται

προφανώς

με

τις

πρακτικές

της

δημόσιας

λατρείας»824. Οι ίδιοι οι πιστοί της δημόσιας λατρείας σχημάτιζαν τετράγωνο, «και το θυσιαστήριο τους εδάφους, γύρω απ’ το οποίο πραγματοποιούνταν οι μεγάλες συναθροίσεις, ήταν ένα τετράγωνο ανάχωμα» 825 . Η σύνδεση της συγκέντρωσης, της νομής και της πολιτικής διάρθρωσης είναι εμφανής και στην περίπτωση των Κινέζων. Η ιδέα μιας τετράγωνης Γης, ενός τετράγωνου

820

Hirth, China, σελ. 169. Κορδώση, Το Βυζάντιο, σελ. 57. 822 Κορδώση, Το Βυζάντιο, σελ. 57. 823 Granet, Η Κινεζική, σελ. 103. 824 Granet, Η Κινεζική, σελ 104. 825 Granet, Η Κινεζική, σελ 104. 821

239

χώρου μοιάζει συνδεδεμένη μ’ενα σύνολο κοινωνικών κανόνων826. «Γεμάτος χώρος υπάρχει μόνο όταν η έκταση είναι μέρος μιας κοινωνίας» 827 . Ένας αρχηγός μπορεί να ανακοινώσει τις αποφάσεις τους πέρα από το τετράγωνο που σχηματίζουν οι πιστοί του, σ’ ένα μεγαλύτερο τετράγωνο που σχηματίζουν οι αρχηγοί των βαρβάρων. Οι τελευταίοι όμως «πρέπει να παρατάσσονται έξω απ’ την τελετουργική ζώνη που οι πιστοί επιφυλάσσουν αποκλειστικά στον εαυτό τους, επειδή αυτοί ανήκουν στη συντεταγμένη κοινωνία»828. Η θεωρία των πέντε ζωνών στην εξωτερική πολιτική της Κίνας των Han, αλλά και πιθανόν και της περιόδου των Tang, αποδεικνύει τη σύνδεση αυτή με τον έξω κόσμο, εκτός από το φιλοσοφικό και στο πρακτικό επίπεδο. Οι Κινέζοι αξιωματούχοι και ο Κινέζος αυτοκράτορας θεωρούσαν ότι τα πιο απομακρυσμένα «βαρβαρικά» κράτη ήταν διπλωματικώς «διαπιστευμένα» από τη στιγμή που είχαν στείλει μια φορά αντιπροσωπία με δώρα (τα οποία βέβαια οι ίδιοι ονόμαζαν διακυρηκτικά «φόρο υποτέλειας») και δεν αξίωναν τη συχνή ανταλλαγή πρεσβειών829. Όσον αφορά στις διπλωματικές αποστολές, οι Κινέζοι γνώριζαν από πολύ νωρίς και τις δύο αυτοκρατορίες, δηλαδή τόσο τη Περσική όσο και τη Ρωμαϊκή. Είναι χαρακτηριστικό ότι από την εποχή της πρώτης τους εξάπλωσης προς τη Δύση (πέρα από τη σημερινή επαρχία του Xingjiang, περίπου στα τέλη του πρώτου χριστιανικού αιώνα), έστειλαν πρεσβείες στους Αρσακίδες και αργότερα προς τους Ρωμαίους830. Εξ’αιτίας της εξάπλωσης αυτής των Κινέζων προς την δύση (υπό τον στρατηγό Pan Ch’ao) οι Αρσακίδες, φοβούμενοι μια τυχόν συνεργασία μεταξύ Ρωμαίων από τα δυτικά σύνορά τους και των Κινέζων από τα ανατολικά, έστειλαν το 94 μ.Χ. μια πρεσβεία με δώρα, η οποία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως φέρουσα φόρο υποτέλειας831. Πάντως, οι διπλωματικές επαφές μεταξύ της Κίνας και των άλλων αυτοκρατοριών πυκνώνουν την εποχή που Κίνα και Περσία πλησιάζουν εδαφικά η μια την 826

Granet, Η Κινεζική, σελ 105. Granet, Η Κινεζική, σελ 105. 828 Granet, Η Κινεζική, σελ 106. 829 Βλ. Yü Ying-Shih, “Han foreign relations”, CHC, τόμ. Ι, σελ. 379 κ.έ. 830 Hirth, China, σελ. 35 κ.έ. Chen, The Sources, σελ. 267 κ.έ. Ghirshman, Iran, σελ. 250: “About 115 B.C. Mithridates received an embassy from the Emperor of China, and the two rulers concluded a treaty designed to facilitate the movement of international commerce in which Iran, as a transit state, formed a vitally important link.” Hirth, China, σελ. 35, 42 κλπ. Chen, The sources, σελ. 276 κ.έ. 831 Βλ. και Grousset, The Rise, σελ. 74. 827

240

άλλη (εποχή κατάκτησης του λεκανοπεδίου του Tarim από τους Κινέζους) καθώς και όταν εμφανίζεται η απειλή της αραβικής εξόρμησης832. Οι Κινέζοι ταυτόχρονα αναπτύσσουν και μια μακρά παράδοση στις διπλωματικές επαφές με τη στέπα ήδη από την εποχή της αυτοκρατορίας των Hsiung-nu. Έτσι, για παράδειγμα μετά την ήττα του αυτοκράτορα των Han, Kao-tsu, από τους Hsiung-nu, εγκαινιάζεται η πολιτική ho-ch’in, η οποία αποτέλεσε το πλαίσιο των μελλοντικών τους επαφών και η οποία είχε τέσσερις κύριους πυλώνες. Ο πρώτος αφορούσε τις ετήσιες πληρωμές, τις οποίες οι Κινέζοι ήταν υποχρεωμένοι να κάνουν, ο δεύτερος αφορούσε το γάμο μιας Κινέζας πριγκίπισσας με τον Shan-yü, το χαγάνο των Hsiung-nu, ο τρίτος εξομοίωνε το status του κινεζικού κράτους και του κράτους των Hsiung-nu (τα δύο κράτη δηλαδή θεωρούνταν ισότιμα) και ο τέταρτος όριζε ως επίσημο όριο των δύο κρατών το Σινικό τείχος833. Οι συνθήκες και συμφωνίες για την ειρήνη ή τον τερματισμό εχθροπραξιών ήταν κοινή πρακτική και αργότερα με τους Τούρκους 834 αλλά και με άλλους λαούς της στέπας, κάτι που δείχνει ότι η πρακτική της ισότιμης αναγνώρισης του συνομιλητή στο επίπεδο των διμερών επαφών ήταν κάτι που είχε επικρατήσει σ’ όλη την Ευρασία. Επιπλέον, όπως και στη περίπτωση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, πολλές φορές η Κίνα, ανάλογα με την πολιτική κατάσταση που αντιμετώπιζε, ήταν ανοιχτή στην εγκατάσταση «βαρβαρικών» πληθυσμών στα εδάφη της πιστεύοντας ότι θα μπορούσαν να αποτελέσουν κομμάτι του πολιτισμού της835. Αναφορικά με την τουρκική νομαδική αυτοκρατορία, η οποία δεν έχει να

ζηλέψει τίποτα από

τις άλλες

τρείς

σε επίπεδο

διακυρήξεων

οικουμενικότητας (άρα και απόλυτης εχθρότητας προς το εξωτερικό), η εξέταση της πρακτικής διαχείρισης των εξωτερικών σχέσεων δείχνει ότι η

832

Κορδώση, Η Κίνα των T’ang, σελ. 45 κ.έ. Barfield, “The Hsiung-nu”,σελ. 52. 834 Στήλη Kül Tegin S4, S5, “…Ήρθα σε συμφωνία με τους Κινέζους. Θα (μας) δίνουν (οι Κινέζοι) χρυσάφι, ασήμι και μετάξι σε αντάλλαγμα (για την ειρήνη).», βλ. Talât: A Grammar, σελ.231, 261. Τουρκ.: “Çin kağanı ile anlaştım. Altunu, gümüşü, işlenmiş (karşı koymadan) verir”. 835 Escedy, I., “A Note on ‘Slavary’ in the Turk Rulers’ Burial Customs (around 649 A. D.)” AOASH, τομ. XLII, αρ. 1 (1988), σελ. 4: “China, however, traditionally considered every foreigner wishing to stay on her land, a potential subject to be civilized; by the way, the historical experience does not contradict this presupposition after all. Thus, those who fulfilled China’s demand – expressed e.g. in an imperial order – could only be a servant or a ‘slave’, although recompensed sometimes by Chinese officials with a hundred thousand rolls of silk or a place for grazing land and lodging.” 833

241

άρχουσα τουρκική ελίτ, η δυναστεία Ashina (Αρσλανηδών) 836 είχε μια ρεαλιστική εικόνα του διεθνούς περιβάλλοντός της και των εσωτερικών περιορισμών της. Έτσι, παρά την ενοποίηση που επέφεραν με τις κατακτήσεις τους, οι Τούρκοι γνώριζαν ότι, τουλάχιστον, στη δυτική τους πτέρυγα (το δυτικό χανάτο) αποτελούσαν την άρχουσα αλλά και απόλυτη μειοψηφία 837 . Στις δυτικές περιοχές τις οποίες καταλάμβαναν, εκτός από κατακτητές, αποδείχτηκαν και άξιοι διοικητές που γνώριζαν με ποιους από τους άλλους λαούς και πώς θα μοιράζονταν την εξουσία τους838. Γι’αυτό άλλωστε, όπως είδαμε στα προηγούμενα κεφάλαια, φρόντισαν να μοιραστούν την εξουσία με τους υποτελείς τους. ο διορισμός του Σογδίου Μανιάχ – και μετά τον θάνατό του, του υιού του – ως ενός από τους επικεφαλείς του πρεσβευτικού σώματος των Τούρκων στις διαπραγματεύσεις με τους Πέρσες και αργότερα με τους Βυζαντινούς δείχνει αυτή τη θέληση των Τούρκων να συνεργαστούν, σε πολιτικό επίπεδο, με άλλους λαούς. Η συνεργασία αυτή ήταν απαραίτητη και για τον λόγο ότι οι Τούρκοι, ως νέα δύναμη στα πράγματα της τότε παγκόσμιας πολιτικής, είχαν ανάγκη των συμβουλών και της πολιτικής πείρας άλλων λαών, ακόμη κι όταν αυτοί ήταν υποτελείς τους. Ταυτόχρονα, όπως δείχνει και η περίπτωση της βυζαντινοτουρκικής συμμαχίας, καταλάβαιναν, πως χρειαζόντουσαν τη συνδρομή και συνεργασία και άλλων δρώντων της εποχής ακόμη και στην περίπτωση που βραχυπρόθεσμα ή μεσοπρόθεσμα η συνεργασία αυτή δεν εξυπηρετούσε άμεσα τα συμφέροντά τους. Έτσι, όπως αναφέραμε παραπάνω, παρά την απογοήτευσή τους με τη συμφωνία Βυζαντινών και Αβάρων (Ουαρχωνιτών) και την εχθρότητα που επέφερε η

836

Η τουρκική δυναστεία της οικογένειας των Αρσλανηδών (κιν. A-che-na, Ashina 阿史那), είναι η πρώτη δυναστεία που εμφανίζεται σε νομαδική αυτοκρατορία, η οποία σε γενικές γραμμές έχει τα ίδια χαρακτηριστικά με μια δυναστεία εδραίας αυτοκρατορίας. Πρβλ. Barthold, W.: Histoire des Turcs d’ Asie Centrale, Maisonneuve, 1945, σελ. 7: « L’Etat turc se distinguait au VIe siècle des autres Etats nomades par le fait qu’il était soumis à une dynastie, et non à une seule personne. Les khans qui régnaient dans la partie de l’Empire étaient dès l’origine tout à fait indépendents : ils recevaient des ambassadeurs et concluaient des traités avec eux sans les envoyer dans l’est de l’Empire, comme le faisaient au temps de l’empire mongol les premiers khans de la Horde d’Or. » 837 Гумилев, Тюрки, σελ. 164: «На западе... Тюркюти там были в абсолютном меньшинстве» 838 Гумилев, Тюрки, σελ. 164: «Приходиться признать, что Истеми и Кара-Чурин Тюрк были не только полководцами, но и выдающимися администраторами. Они создали modus vivendi для тех стран, в которые они присвои сильы в постоянных мелких войнах, вкусили сладость мирной жизни и получили все возможности для разбития своего кочевого скотоводческого хозяйства, что свою очередь привело к возникновению сознания единства, которое с тех пор стала называться тюркским»

242

τελευταία από την πλευρά των Τούρκων, το κλίμα δεν άργησε να αλλάξει πάλι υπέρ των Βυζαντινών λόγω των αναγκών της τουρκικής δυναστείας. Η θέση της, άλλωστε, ως σύνδεσμος μεταξύ Δύσης και Ανατολής, δεν άφηνε και πολλά περιθώρια για διαφορετικούς ελιγμούς839 και εξαιτίας αυτής της θέσης της ανέπτυξε ένα πυκνό δίκτυο επαφών και ανταλλαγής πρεσβειών με τις γύρω αυτοκρατορίες. η). Νόμος της Γης τον 6ο και 7ο αιώνα. Αυτοκρατορία της στέπας και εδραία αυτοκρατορία. Αν προσπαθήσει κανείς, όπως έκανε ο Schmitt για τη νεότερη εποχή, να βρει ένα Νόμο της Γης για την Ευρασία το Μεσαίωνα, πάνω στον οποίο να στηριχτεί μια θεώρηση διεθνών σχέσεων, τότε σημαντικό μέρος στην οπτική του θα έχει το όριο μεταξύ εδραίων αυτοκρατοριών και αυτοκρατοριών της στέπας. Παραφράζοντας λίγο τη φράση του Churchill περί σιδηρού παραπετάσματος, όταν προσπαθούσε να περιγράψει τη διεθνή πολιτική κατάσταση στην κεντρική Ευρώπη μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, θα μπορούσε κάλλιστα να μιλήσει κανείς για ένα λίθινο παραπέτασμα από την μια άκρη της Ευρασίας στην άλλη. Πρέπει να γίνουν κάποιες παρατηρήσεις εδώ. Πρώτον, όπως και στη προαναφερθείσα φράση, υπάρχει ένα εικονοπλαστικό στοιχείο. Με τη φράση λίθινο παραπέτασμα δεν εννοούμε ότι πράγματι υπήρχε ένα τείχος φτιαγμένο από ανθρώπινα χέρια κατά μήκος της Ευρασίας πίσω από το οποίο έβρισκαν ασφάλεια οι κάτοικοι των εδραίων αυτοκρατοριών από τις επιδρομές των φυλών της στέπας, κατά τον ίδιο τρόπο που και στην κεντρική Ευρώπη δεν υπήρχε σιδηρούν παραπέτασμα. Ένα τόσο μακρύ τείχος ποτέ δεν υπήρξε και για την εποχή που εξετάζουμε εμείς αυτό ισχύει ακόμη περισσότερο, αφού και το περίφημο σήμερα Σινικό Τείχος δεν είχε τη μορφή

839

Βλ. Findley, The Turks, σελ. 43: “The significance of the Türk empire was great. For a comparatively long time by Inner Asian standards, it created a Pax Turcica, uniting lands stretching the length of the network of trade routes commonly known as the silk routes, from China to Byzantium, with a multiethnic society that served as a medium for transmission of both goods and ideas.” Επίσης λίγο παρακάτω: “Subject populations retaining their own kings included the Sogdians, with their major centers at Bukhara and Samarkand and farflung merchand colonies, willing collaborators with a nomadic state that posessed the military power to force open the Chinese markets.”

243

που έχει τώρα840. Η φράση περιέχει μια αλήθεια, στο βαθμό που οι διάφορες δυναστείες στις τρεις εδραίες αυτοκρατορίες που εξετάσαμε, εκμεταλλεύτηκαν το γεωφυσικό ανάγλυφο της γης, αλλού αφήνοντάς το όπως είναι και αλλού οχυρώνοντάς το, αν έκριναν ότι η γεωμορφία δεν εξυπηρετούσε τους στρατηγικούς σκοπούς τους. Όπως μας λέει το Hu Han Shu, «Ο Ουρανός έφτιαξε τα βουνά και τα ποτάμια. Οι Ch’in έφτιαξαν μακρά τείχη και οι Han φρούρια και οχυρά. Όλα σκοπεύουν στο να διαχωρίσουν το εσωτερικό από αυτό που είναι ξένο και να διακρίνουν αυτούς που έχουν διαφορετικές παραδόσεις»841. Συνεπώς το λίθινο παραπέτασμα πρέπει να εκληφθεί εδώ ως οι προσπάθειες που έκαναν οι

εδραίες αυτοκρατορίες να οχυρώσουν την

επικράτειά τους απέναντι στις επιδρομές της στέπας. Η άλλη παρατήρηση που πρέπει να γίνει είναι ότι με την φράση αυτή προσπαθούμε να δώσουμε τη μυθική διάσταση που υπάρχει γύρω απ’ το τείχος που προστατεύει τις εδραίες από τις νομαδικές κοινωνίες. Στην περίπτωση της Κίνας τα τείχη (συμπεριλαμβανομένου και του σημερινού Σινικού Τείχους) αποτελούν κάτι περισσότερο από αμυντική γραμμή. Για τους Κινέζους το τείχος έδειχνε το όριο μπροστά από το οποίο βασίλευε ο πολιτισμός και μετά το οποίο βρίσκονταν οι βαρβαρικές ορδές των Ούνων, Τούρκων, Μογγόλων κ.τ.λ., που επανειλημμένα απειλούσαν την αυτόχθονα Κίνα. Κάτι τέτοιο φέρει στο μυαλό μας έναν άλλο μύθο που αναπτύχθηκε στη δύση. Η ιστορία με τις φυλές των Gog και Magog, που αναφέρονται στη Βίβλο και που από πολύ παλιά έχει περάσει και στις παραδόσεις της Μέσης Ανατολής842 και αργότερα και στη Δύση, μας περιγράφει πώς ο Μέγας Αλέξανδρος τις έκλεισε πίσω από τα τείχη του. Αυτό το τείχος του Αλεξάνδρου, το sedd Iskender 843 , πολλές φορές έχει αναμειχθεί με τους θρύλους γύρω απ’ τα τείχη της Κίνας. Δεν είναι παράξενο λοιπόν που ο ibn-Batuta (1307-77), ο Άραβας περιηγητής που επισκέφτηκε την Κίνα γύρω στο 1347, ρώτησε για το τείχος των Gog και Magog και του υπέδειξαν μια περιοχή σε απόσταση εξήντα ημερών, στην 840

Ο Waldron, The Great Wall, μας λέει ότι το τείχος με τη σημερινή του μορφή είναι έργο της δυναστείας των Ming (1368-1644). Φυσικά οι δυναστείες πριν τους Ming, με προεξέχουσα της πρώτης των Ch’in, επιδοθήκαν στη κατασκευή τειχών εξίσου επιβλητικών με το σημερινό τείχος. 841 Waldron, The Great Wall, 42. 842 Dickens, Medieval, σελ. 44. 843 Waldron, The Great Wall, 204.

244

οποία ζούσαν φυλές που έτρωγαν τους ανθρώπους που έπιαναν844. Αυτές οι φυλές ήταν προφανώς οι γνωστοί ανθρωποφάγοι του Αμμιανού Μαρκελίνου που δεν βρίσκονταν μακριά από τούς Σήρες και οι οποίοι περιστοιχίζονταν από celsorum aggerum summitates, μια φράση που πολλοί τη μεταφράζουν ως «ψηλά, απότομα τείχη» στα οποία βλέπουν το περίφημο Σινικό Τείχος, αν και μάλλον πρόκειται για βουνά845. Αργότερα, στην εποχή του ύστερου μεσαίωνα, αυτοί οι αρχαίοι θρύλοι θα αναμιχτούν και θα συνδεθούν με το Σινικό Τείχος συμβάλλοντας στο γενικότερο μύθο γύρω από τα τείχη. Η τρίτη παρατήρηση που πρέπει να γίνει αφορά την ματαιότητα του εγχειρήματος της κατασκευής τειχών ως αμυντικής στρατηγικής πολιτικής από την πλευρά των εδραίων αυτοκρατοριών. Σε καμιά από τις τρεις εδραίες αυτοκρατορίες οι συνοριακές οχυρώσεις και τα μακριά τείχη δεν στάθηκαν ικανές να ανακόψουν τις επιδρομές και τις επιθέσεις των νομάδων. Η Κίνα έπεσε πολλές φορές θύμα κατοχής από νομαδικές φυλές στην ιστορία της, παρά τις κατά καιρούς τεράστιες προσπάθειες διαφόρων δυναστειών να προστατεύσουν τα όριά τους – ή τουλάχιστον αυτά που θεωρούσαν όριά τους. Κανένα βουνό ή ποταμός δεν αποτέλεσε το ύστατο όριο για τις επιδρομές των νομάδων. Ούτε ο Ώξος για την Περσία, ούτε ο Δούναβης για την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Αυτή ήταν και η μοίρα του σιδηρού παραπετάσματος του Churchill, το οποίο, αν δεν είχε αποδειχτεί διάτρητο όχι μόνο για ανθρώπους αλλά και για ιδέες και ιδεολογίες, θα υπήρχε ακόμη σήμερα χωρίζοντας την Ευρώπη και τον κόσμο στα δύο. Υπάρχει όμως ένα στοιχείο που παραμένει αναλλοίωτο πίσω από την αποτυχία του ρόλου των τειχών και τους μύθους που τα περιβάλλουν. Τη φράση λίθινο παραπέτασμα, τη χρησιμοποιούμε για να δώσουμε στη εποχή που εξετάζουμε μια ψυχολογική αλήθεια, όπως ακριβώς έκανε και ο Churchill όταν μιλούσε για το σιδηρούν παραπέτασμα. Αυτή η αλήθεια έχει να κάνει με το γεγονός ότι για τους κατοίκους των εδραίων κοινωνιών, όπως και για τις άρχουσες ελίτ, η στέπα με το πολιτισμό, την οργάνωσή της, τον τρόπο ζωής, είτε σε περίοδο ειρήνης είτε πολέμου, ήταν κάτι το εντελώς ξένο και 844

Waldron, The Great Wall, 204. Waldron, The Great Wall, 204. Οι Σύρες για πολλούς συγγραφείς ήταν μυθικός λαός, στους οποίους δίνονταν πολλές ιδιότητες, όπως εκείνη των ειρηνόφιλων (Κορδώση, Ιστορικογεωγραφικά, σελ. 51). 845

245

απειλητικό. Ήταν δύο πολιτικά αλληλοαποκλειόμενες οπτικές απέναντι στη ζωή 846 . Ο μύθος που περιβάλλει τα τείχη, είτε αυτά είναι πραγματικά είτε φανταστικά, δείχνει με γλαφυρό τρόπο αυτή την αντίληψη της νομής της Γης σε εδραίες και νομαδικές κοινωνίες

847

. Και στα δύο αυτά σύνολα

αναπτύχθηκαν διαφορετικές αντιλήψεις περί εχθρότητας και εχθρού. Η διαφοροποίηση δε συνίσταται μόνο οριζόντια (δηλαδή διαφορά νομαδικήςεδραίας κοινωνίας) αλλά και κάθετα (διαφορές εντός των εδραίων και νομαδικών κοινωνιών). Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι δεν υπήρξε μόνο μια έκφανση εδραίας ή μόνο μια έκφανση νομαδικής κοινωνίας. Η Κίνα, η Περσία και το Βυζάντιο ανέπτυξαν διαφορετικές αντιλήψεις για τον εχθρό, ενώ και στις νομαδικές κοινωνίες η μια φυλή είχε διαφορετικές αντιλήψεις από την άλλη. Τελειώνοντας αυτό το κεφάλαιο, πρέπει να πούμε συμπερασματικά, ότι αν, με βάση τη θεώρηση του Schmitt, ένα διεθνές σύστημα απαρτίζεται από Νόμους, δηλαδή από (αυτο)περιχαρακωμένες γεωγραφικές περιοχές, εντός των οποίων ζούν άνθρωποι, οι οποίοι έχουν αναπτύξει συγκεκριμένες αντιλήψεις περί Εχθρού και Φίλου, τότε όσο διεθνές είναι το σύστημα στο οποίο ζούμε εμείς σήμερα, αλλό τόσο διεθνές είναι το σύστημα που απάρτιζαν οι αυτοκρατορίες του Βυζαντίου, του Ιράν, της Κίνας και των Τούρκων τον 6ο και 7ο αιώνα. Οι αυτοκρατορίες αυτές ήταν διεθνείς δρώντες ενός διεθνούς συστήματος, οι οποίες είχαν αναγνωρίσει η μια στην άλλη ένα πολιτικό (ή κρατικό, με τις επιφυλάξεις που παραθέσαμε στην αρχή αυτού του κεφαλαίου, αφού ο όρος κράτος παραπέμπει περισσότερο στη νεότερη εποχή) status, όμοιο με αυτό που η καθεμια θεωρούσε ότι είχε για τον εαυτό της. Το διεθνές σύστημα της Ευρασίας του 6ου και 7ου αιώνα ήταν και διαφορετικό αλλά και ουσιαστικά ίδιο με αυτό των αρχαίων ελληνικών πόλεων-κρατών ή των μεσαιωνικών της Ιταλίας ή των σημερινών εθνών-κρατών.

846

Πρβλ. Κωνσταντακοπούλου, Α., Βυζαντινή Θεσσαλονίκη. Χώρος και Ιδεολογία, Γιάννενα, 1996, σελ. 16 και Κορδώση, Μ., Τα Βυζαντινά Γιάννενα. Κάστρο (πόλη)-ξώκαστρο, κοινωνία-διοίκηση-οικονομία, Αθήνα, 2003, σελ. 119 κ.έ. όπου τα κάστρα της Θεσσαλονίκης και των Ιωαννίνων, με τα ισχυρά τους τείχη, δεν προστάτευαν μόνο τους κατοίκους, αλλά ήταν και σύμβολα διάκρισης και εξουσίας, δύο διαφορετικοί κόσμοι. 847 O Chaliand, Les Empires, σελ. 47-111, μιλά, σχηματικά, για ένα ενιαίο πολεμικό μέτωπο της στέπας με τις εδραίες κοινωνίες από τον 4ο π.Χ. ως τον 16ο αιώνα.

246

θ) Η αυτοκρατορίες του 6ου-7ου αι. και η αυτοκρατορία του 21ου αι. Οι εδραίες αυτοκρατορίες του 6ου και 7ου αιώνα (Κίνα, Περσία, ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία-Βυζάντιο και η τουρκική νομαδική αυτοκρατορία) αποτέλεσαν όλες τους δρώντες ενός διεθνούς συστήματος που είχε τους δικούς του ιδιαίτερους κανόνες αλλά και χαρακτηριστικά που δεν το έκαναν να διαφέρει από κανένα άλλο διεθνές σύστημα (όπως π.χ. αυτό της Αρχαίας Ελλάδας, της μεσαιωνικής Ιταλίας ή και του σύγχρονου διεθνούς συστήματος). Συνεπώς, αν και αυτοκρατορίες, οι πρωταγωνιστές του διεθνούς συστήματος των αιώνων που περιγράψαμε λειτουργούσαν όπως περίπου λειτουργούν τα σημερινά έθνη-κράτη ή οι πόλεις κράτη της αρχαίας και μεσαιωνικής εποχής. Σ’ αυτό το σημείο βρίσκεται και η συμβολή της εργασίας μας στη σύγχρονη θεωρία διεθνών σχέσεων, καθώς σήμερα, σε επίπεδο θεωρίας διεθνών σχέσεων, μιλάμε όλο και περισσότερο για το πολιτικό μέγεθος της αυτοκρατορίας, η οποία «διακρίνεται κατά βάση από την έλλειψη συνόρων. η εξουσία της αυτοκρατορίας δεν έχει όρια. Πρώτα απ’ όλα, λοιπόν, η έννοια της αυτοκρατορίας προϋποθέτει ένα καθεστώς το οποίο ουσιαστικά περικλείει τη χωρική ολότητα, ή μάλλον κυβερνά όλον τον ‘πολιτισμένο’ κόσμο. Δεν υπάρχουν εδαφικά σύνορα που να περιορίζουν την εξουσία της.»848 Η συζήτηση γύρω από την αυτοκρατορία σε επίπεδο διεθνών σχέσεων συνοδεύεται από μια αμφισβήτηση που παρατηρείται τόσο σε πρακτικό όσο, όπως είπαμε, και σε θεωρητικό επίπεδο. Αυτή η αμφισβήτηση πιστεύεται ότι μπορεί να δώσει καινούργιες απαντήσεις στα βασικά ερωτήματα των διεθνών σχέσεων και ταυτόχρονα απορρίπτοντας – ως καταστρεπτικές – τις απαντήσεις που δόθηκαν από τις προηγούμενες θεωρητικές προσεγγίσεις. Από την νέα αυτή σκοπιά αμφισβητούνται η κυριαρχική εξουσία των κρατών, αποδομώντας τις οριοθετήσεις των αρχουσών δυνάμεων, τονίζοντας διεθνείς κινήσεις και ροές, οι οποίες δεν υπακούουν σε καμιά κανονικότητα. Κατακερματίζουν με

848

Hardt-Negri, Αυτοκρατορία, σελ. 18.

247

αυτόν τον τρόπο τις σταθερές ενότητες και αντιθέσεις»849 κάνοντας επίθεση στο προηγούμενο παράδειγμα έρευνας που λίγο ώς πολύ ταυτίζεται με τις μεθόδους του ρεαλισμού και του νεορεαλισμού και άρα επικεντρώνεται στην έννοια της κυριαρχίας, νοούμενης συνήθως ως συνώνυμης της εξουσίας των εθνικών κρατών, της έννομης χρήσης της κρατικής βίας και της εδαφικής ακεραιότητας. Το καινούριο παράδειγμα έρευνας και πρακτικής των διεθνών σχέσεων πραγματεύεται επίσης από διαφορετική οπτική τα βασικά ζητήματα των διεθνών σχέσεων, ένα από τα οποία είναι το ζήτημα της ετερότητας, δηλαδή της ύπαρξης πολλών διακριτών και ανεξάρτητων αρχών (π.χ. κράτη) τα οποία πολλές φορές έρχονται σε σύγκρουση ή σε συνεργασία μεταξύ τους 850 . Ως προς αυτό το σημείο η θεωρία διεθνών σχέσεων, μέχρι τώρα, πάλευε με το ερώτημα, αν αυτή η ετερότητα είναι εγγενής στην ίδια την πολιτική φύση και πράξη του ανθρώπου ή αν αποτελεί αδυναμία αυτής της πολιτικής φύσης και πράξης. Η ετερότητα, ως ιστορικό γεγονός, «βρίσκεται στη βάση του ‘διεθνούς προβλήματος’»851 και η ιστορία των διεθνών σχέσεων καθώς και η ιστορία της θεωρίας των διεθνών σχέσεων έχει ως βασικό πυρήνα από τη μια πλευρά τις αξιώσεις για ένα διεθνιστικό ή αυτοκρατορικά δομημένο κόσμο και από την άλλη αξιώσεις για διακριτές συλλογικές οντότητες και διακριτή κυριαρχία852. Σ’ αυτή τη θεωρητική «πάλη», στη θεωρία διεθνών σχέσεων, το νέο παράδειγμα ανάλυσης θέλει να δώσει οριστικά τέλος, με την άρνηση του φαινόμενου της πολιτικής ετερότητας, ως μιας ανωμαλίας της ιστορίας των διεθνών σχέσεων853. Με βάση το νέο παράδειγμα: «Η παρακμή της κυριαρχίας των εθνικών κρατών και η αυξανόμενη αδυναμία τους να ρυθμίσουν τις οικονομικές και πολιτισμικές ανταλλαγές αποτελεί στην πραγματικότητα ένα από τα κυριότερα συμπτώματα της έλευσης της αυτοκρατορίας.»

854

849

Hardt-Negri, Αυτοκρατορία, σελ. 196-197. Μια περίληψη των βασικών ερωτημάτων στα οποία προσπαθεί να δώσει απάντηση η θεωρία διεθνών σχέσεων, βρίσκεται στο Ήφαιστος, Π., Κοσμοθεωρητική Ετερότητα. 851 Ήφαιστος, Π., Κοσμοθεωρητική Ετερότητα, σελ. 93. 852 Ήφαιστος, Π., Κοσμοθεωρητική Ετερότητα, σελ. 93. 853 Πρβλ. Κονδύλης, Από τον 20ο στον 21ο αι., σελ. 135. Η ιδέα του παγκόσμιου κράτους ταυτίζεται από τους υποστηρικτές της με την ιδέα της αιώνιας ειρήνης και επαινείται ακριβώς απ’ αυτήν την έννοια.» 854 Hardt-Negri, Αυτοκρατορία, σελ. 14. Πρέπει να πούμε ότι αν και οι Hardt-Negri βλέπουν με καλό μάτι την αποχώρηση του εθνικού κράτους από τη παγκόσμια σκηνή, το βιβλίο τους αποτελεί μια 850

248

Καταφάσκει λοιπόν υπέρ του ηγεμονισμού δηλαδή υπέρ της αξίωσης για μια και μόνη αρχή στον πλανήτη και κατάργηση της ανεξαρτησίας των επιμέρους αρχών (κρατών ή άλλων συλλογικών οντοτήτων), μια αξίωση που προβάλλει στο όνομα της παγκόσμιας ειρήνης και συνεργασίας, αφού θεωρεί την πολυδιάσπαση της εξουσίας ως αιτία της αδικίας και του φαινόμενου του πολέμου στο κόσμο855. Ταυτόχρονα, επιζητά ποινικοποίηση του πολέμου σ’ όλα τα επίπεδα και σε όλες τις εκφάνσεις του, επικαλούμενη το διεθνές δίκαιο ή την ειρήνη, αφήνοντας αναπάντητα όλα τα ζητήματα που αφορούν στα αίτια του φαινόμενου του πολέμου. Η αυτοκρατορία λοιπόν, σαν όρος επιστρέφει, τουλάχιστον στην σκέψη των μελετητών των διεθνών σχέσεων, και υπό αυτό το πρίσμα η εργασία μας έχει να προσφέρει μια επιπλέον οπτική γωνία στην όλη συζήτηση. Η έννοια της αυτοκρατορίας χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο από τους υπερασπιστές του νέου παραδείγματος πρακτικής και ανάλυσης των διεθνών σχέσεων 856 στην προσπάθειά τους να πείσουν για την ορθότητά του. Η επίκληση κυρίως της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας είναι μια από τις συνηθέστερες πρακτικές τους. Στην ανάλυσή μας, όμως, είδαμε ότι τόσο η Ρωμαϊκή, η Περσική ή η Κινεζική, όσο και η νομαδική αυτοκρατορία των Τούρκων, αν και αυτοκρατορίες, είχαν σαφή επίγνωση των ορίων τους, και σαφή αναγνώριση των ορίων των άλλων αυτοκρατοριών. Η αυτοκρατορική εξουσία δεν κριτική στο φαινόμενο που αυτοί περιγράφουν ώς «Αυτοκρατορία», καθώς και μια αντιπρόταση η οποία όμως, στις θεωρητικές της αφετηρίες, δεν διαφέρει σε τίποτε από το φαινόμενο της «Αυτοκρατορίας». 855 Πρβλ. Hardt-Negri, Αυτοκρατορία, σελ. 79: «Ε λοιπόν, αν αυτή η νεωτερικότητα έχει φτάσει στο τέλος της, και αν το έθνος κράτος των νεότερων χρόνων, το οποίο υπήρξε η αναπόδραστη συνθήκη της ιμπεριαλιστικής κυριάρχησης και αναρίθμητων πολέμων, εξαφανίζεται από τη παγκόσμια σκηνή, τότε καλώς να χαθεί!». Μια τέτοια τοποθέτηση όπως η παραπάνω δεν λαμβάνει υπόψη της μια παρατήρηση όπως αυτή που κάνει ο Κονδύλης: «Στην αντίπερα όχθη φωνασκεί η κοσμοπολίτικη και ειρηνιστική ‘αριστερά’, η οποία ελπίζει ότι η έκλειψη του των εθνών θα φέρει τη μόνιμη ειρήνη. Το λογικό σφάλμα είναι προφανές: πόλεμοι γίνονταν και προ της δημιουργίας των εθνών, και καμιά στατιστική δεν στηρίζει τη θέση ότι η εμφάνιση του εθνικισμού πολλαπλασίασε τους πολέμους. Πρίν λίγα χρόνια ακόμη η ανθρωπότητα βρισκόταν στο χείλος της πηρυνικής καταστροφής όχι εξαιτίας αχαλίνωτων εθνικισμών αλλά λόγω του ανταγωνισμού δύο στρατοπέδων, που και τα δύο τους επικαλούνταν οικουμενικές ιδεολογίες.», βλ. Κονδύλης, Από τον 20ο στον 21ο αι., σελ. 94. 856 Το νέο παράδειγμα ανάλυσης και πρακτικής λέγεται αλλιώς μεταμοντέρνα ή μετανεωτερική προσέγγιση των διεθνών σχέσεων. Βλ. Hardt-Negri, Αυτοκρατορία, σελ. 196-197. Στην πραγματικότητα η ονομασία του ως «μετανεωτερικού» υποκρύπτει και υποθάλπτει, κατά τη γνώμη μας, την αιώνια τάση του επαναστατισμού στις διεθνείς σχέσεις όπως φαίνεται και μέσα από την ανάλυση του Wight, Διεθνής Θεωρία, σελ. 50: «Αυτό που έκαναν (σ.τ.σ οι «επαναστατικοί») ήταν να αναβιώσουν ή να διαιωνίσουν, την ιδέα της μειονότητας των στοχαστών του Μεσαίωνα για μια ενιαία ανθρώπινη δημοκρατία, για ένα imperium mundi (Dante), ή να προάγουν τη διεθνή κοινωνία σε ένα παγκόσμιο κράτος, να το καθορίσουν και να το καταστήσουν υπερ-κράτος.»

249

απλωνόταν στα πέρατα της οικουμένης (άσχετα απ’ το αν σε επίπεδο διακηρύξεων αυτό ήταν απαραίτητο). Κάθε μια απ’ αυτές τις αυτοκρατορίες, ήταν αυτοκρατορία σε συγκεκριμένη έκταση εδάφους. Συνεπώς, διακρίνουμε ότι ο ιστορικός τύπος της αυτοκρατορίας, τουλάχιστον για την περίοδο που εξετάζουμε εμείς, είναι μια κατάφαση στην ετερότητα και όχι στον ηγεμονισμό

857

. Κάθε μια απ’ αυτές αναγνώριζε η μια την άλλη,

ανταλλάσσοντας πρέσβεις και θεωρούσε η μια την άλλη, όταν βρίσκονταν σε πόλεμο, ως justus hostis. Όλες, σε γενικές γραμμές, αναγνώριζαν τα όριά τους, τα οποία φρόντιζαν κιόλας να κάνουν διακριτά, χτίζοντας μακρά τείχη ή οχυρώσεις ή παραμένοντας εντός ενός γεωγραφικού περιβάλλοντος που προστάτευε την διαφορετικότητα του τρόπου ζωής τους. Για να είναι το Βυζάντιο αυτοκρατορία, έπρεπε να αναγνωρίσει το ίδιο δικαίωμα και στη Περσία και αντίστροφα, καθώς «η πολιτική ενότητα και κυριαρχία (σ.τ.Σ. δηλαδή η πολιτική ύπαρξη αυτή καθαυτή) προϋποθέτει την πραγματική δυνατότητα του Εχθρού και ως εκ τούτου μιαν άλλη, συνυπάρχουσα, πολιτική ενότητα. Γι’ αυτό όσο υπάρχει ένα κράτος, υπάρχουν στη

γη πάντα

περισσότερα κράτη και δεν μπορεί να υπάρξει ένα παγκόσμιο “κράτος”, το οποίο θα περιλάμβανε όλη τη γη και όλη την ανθρωπότητα858.» Με λίγα λόγια, ιστορικά, αυτοκρατορία μπορεί να νοηθεί σ’ ένα πλαίσιο ετερότητας, δηλαδή σ’ ένα πλαίσιο όπου υπάρχει και η μη-αυτοκρατορία ή ένας άλλος σχηματισμός πέραν της (δικής μας) αυτοκρατορίας. Αυτή είναι και μια από τις βασικές συνιστώσεις αυτής της εργασίας, γιατί αν η αυτοκρατορία της μετανεωτερικής προσέγγισης των διεθνών σχέσεων δεν έχει γεωγραφικά όρια, τότε δεν είναι πολιτικό μέγεθος (κάτι που ποτέ δεν παραδέχονται οι υπερασπιστές του νέου παραδείγματος σκέψης στις διεθνείς σχέσεις). Αν είναι πολιτικό μέγεθος, δηλαδή αν χωρίζει κάποιους ανθρώπους κι αν συσπειρώνει κάποιους άλλους, τότε έχει και γεωγραφικά όρια, δηλαδή δεν μπορεί να καλύψει ολόκληρο τον πλανήτη. Η ανθρωπότητα, η ισότητα και τα δικαιώματα 857

Το γεγονός ότι στο εσωτερικό της, η κάθε αυτοκρατορία επέβαλλε την πολιτική ομογενοποίηση και την συγκέντρωση της εξουσίας στο αυτοκρατορικό κέντρο (πολλές φορές με βία) πάλι δεν αναιρεί τον ιστορικό της ρόλο (τουλάχιστον για την εποχή που εξετάζουμε εμείς) ως φύλακα της ετερότητας στο οικουμενικό επίπεδο, αφού η ένοπλη (τουλάχιστον) αντίσταση κάθε μιας από τις αυτοκρατορίες στις αντίπαλες είναι ιστορικό γεγονός. 858 Schmitt, The Concept, σελ. 53.

250

των ανθρώπων, τα οποία επικαλούνται σε διακηρυκτικό επίπεδο οι φορείς της νέας σκέψης στις διεθνείς σχέσεις, δεν μπορούν να αποτελέσουν κριτήριο πολιτικής ομαδοποιήσης και πολιτικής πράξης859 με βάση το δίπολο Φίλου και Εχθρού, εκτός κι αν κάποιος κάνει την άστοχη (κι ταυτόχρονα επικίνδυνη) παραδοχή ότι άνθρωποι ζουν μόνο σε μια πλευρά του πλανήτη και ότι όλοι οι άλλοι που ζουν από την άλλη πλευρά δεν είναι άνθρωποι. Μια τέτοια εχθρότητα, που θα έθετε ένα μέρος των ανθρώπων hors l’humanité δεν διαφέρει σε τίποτα από την απόλυτη εχθρότητα που μπορεί να οδηγήσει στον απόλυτο πόλεμο860. μια τέτοια εχθρότητα επίσης δεν έχει τίποτα κοινό με τον ρόλο που έπαιξε ιστορικά η αυτοκρατορία, η οποία, τουλάχιστον στη περίοδο που εξετάσαμε, ποτέ δεν μίλησε για ανθρωπότητα και για ανθρώπινα δικαιώματα, τουλάχιστον όχι με τον τρόπο που ακούγονται σήμερα. Ο ιστορικός ρόλος της έννοιας της αυτοκρατορίας του 6ου και 7ου αι. ήταν να παρεμποδίσει, ως ιστορική πολιτική δύναμη, την έλευση του ηγεμονισμού και να διαφυλάξει την ετερότητα, κρατώντας την εχθρότητα εντός του πλαισίου του «πολιτικού» . Με λίγα λόγια η αυτοκρατορία του 6ου και 7ου αιώνα δεν έχει καμία σχέση, σε θεωρητικό επίπεδο, με την αυτοκρατορία που προτείνει το μετανεωτερικό μοντέλο σκέψης των διεθνών σχέσεων στον 21ο αι. Όμως, στο θεωρητικό πλαίσιο του Schmitt, ακόμη κι η «αυτοκρατορία» του 21ου αι. δεν μπορεί να νοηθεί παρά σαν άλλο ένα φαινόμενο ετερότητας, εντός των διεθνών σχέσεων και όχι εκτός. Όπως οι αυτοκρατορίες των Βυζαντινών, Περσών, Τούρκων και Κινέζων, έτσι και αυτή, όπως και κάθε άλλο πολιτικό μέγεθος, δεν μπορεί να είναι ά-τοπη. Έχει συγκεκριμένα όρια και συνεπώς έχει και συγκεκριμένη έκταση, πάνω στην οποία, όπως κάθε άλλη πολιτική οντότητα, ασκεί την εξουσία της. Ακριβώς επειδή η αυτοκρατορία 859

Πρβλ. και Κονδύλης, Από τον 20ο στον 21ο αι., σελ. 61, όπου ξεκάθαρα αναφέρει: «Δεν υπάρχουν ανθρώπινα δικαιώματα. Για να το πούμε ακριβέστερα: εν έτει 1998 δεν υπάρχουν ανθρώπινα δικαιώματα και κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει αν θα υπάρξουν στο μέλλον. Η διαπίστωση αυτή είναι αναπόδραστη αν επιθυμούμε να ορίσουμε τη έννοια του ‘δικαιώματος’ και του ‘ανθρώπινου δικαιώματος’ αυστηρά, αδιαφορώντας απέναντι σε πολιτικές-ιδεολογικές σκοπιμότητες.» 860 Και φυσικά δεν διαφέρει από το είδος της εχθρότητας που εξέφρασαν τα κράτη-έθνη κατά τη διάρκεια των πολεμικών αναμετρήσεών τους στον 20ο αιώνα. Υπ’αυτή την οπτική, όπως το δικαίωμα του Γερμανού ή του Γάλλου ή του Ρώσου (κ.τ.λ.) έτσι «τα ‘ανθρώπινα δικαιώματα’ είναι πολιτικό εργαλείο μέσα σε μια πλανητική κατάσταση, η πυκνότητα της οποίας καθιστά βέβαια απαραίτητη τη χρήση οικουμενιστικών ιδεολογημάτων, μέσα στην οποία όμως η δεσμευτική ερμηνεία των ιδεολογημάτων αυτών συνεχίζει να εναπόκειται στις διαθέσεις και στα συμφέροντα των ισχυρότερων εθνών», βλ. Κονδύλης, Από τον 20ο στον 21ο αι., σελ. 67.

251

είναι πολιτικό μέγεθος και έχει εντοπιότητα, πρέπει να εκφραστεί χωροταξικά. Υπ’ αυτήν την άποψη δεν είναι παρά μια άλλη μοιρασιά του κόσμου, μια επανοριοθέτηση και απ’αυτή τη σκοπιά δεν διαφέρει σε τίποτα από το έθνος κράτος της νεωτερικότητας, ή την πόλη κράτος της αρχαίας Ελλάδας ή του ιταλικού μεσαίωνα, ή τις αυτοκρατορίες της Κίνας, Βυζαντίου, Περσίας και Τούρκων που μελετήσαμε σ’ αυτή την εργασία. Οι υπερασπιστές της αυτοκρατορίας στις διεθνείς σχέσεις σήμερα, διακηρύσσουν ότι αυτή έχει σκοπό να κυβερνήσει τον κόσμο ως ενιαίο 861 , επικαλούμενη την κατάργηση των συνόρων. Η αυτοκρατορία όμως τόσο στον 6ο και 7ο αιώνα όσο και στο 21ο πρέπει να είναι οριοθετημένη και να έχει ξεκάθαρα σύνορα, αλλιώς δεν υφίσταται. Όπως είδαμε στις προηγούμενες σελίδες, αν η αυτοκρατορία θέλει να είναι πολιτικό μέγεθος, τότε η οριοθέτηση του χώρου και οι διακρίσεις σε Φίλους και Εχθρούς είναι παρούσες σε κάθε περίπτωση και οι πιο σημαντικές – οι κατεξοχήν πολιτικές – από όλες τις διαστάσεις. Ένας οργανισμός, είτε κράτος είναι είτε «αυτοκρατορία», που επικαλείται την κατάργηση των συνόρων, θέλει άμεσα την κατάργηση των συγκεκριμένων συνόρων και των συγκεκριμένων οντοτήτων που σχηματίζουν τον κόσμο και έμμεσα θέλει να επιβάλει τα δικά του σύνορα στο ύστατο ερώτημα της διανομής της επιφάνειας της Γης και να διακρίνει εκ νέου τους ανθρώπους σε Φίλους και Εχθρούς. Συνεπώς, η αυτοκρατορία σήμερα ουσιαστικά δεν θέλει να καταργήσει τα σύνορα και να επιλύσει τους πολέμους αλλά να τα επανεισάγει δίνοντάς τους διαφορετική χωρική υπόσταση και διακρίνοντας τους ανθρώπους εκ νέου σε Φίλους και Εχθρούς. Ο πόλεμος έτσι δεν καταργείται από την αυτοκρατορία αλλά διεξάγεται υπέρ «ιερότερων» σκοπών κι ενός ανώτερου δικαίου, του οποίου η «‘αρχή’ ή ‘κυριαρχία’, σημαίνει την αρχή και την κυριαρχία των ανθρώπων εκείνων, οι οποίοι μπορούν να επικαλούνται το ανώτερο δίκαιο και να αποφασίζουν ποιο είναι το

861

Πρβλ. ομοιότητες νε τους «επαναστατικούς» των διεθνών σχέσεων στο Wight, Διεθνής Θεωρία, σελ. 51: «Το βασικό χαρακτηριστικό της θεωρίας των επαναστατικών είναι ότι εξομοιώνει τις διεθνείς σχέσεις με μια κατάσταση εσωτερικής πολιτικής. Όσο περισσότερο η διεθνής κοινωνία γίνεται αντιληπτή ως μια civitas maxima, τόσο περισσότερο οι διεθνείς σχέσεις θα γίνονται αντιληπτές ως η εσωτερική πολιτική μιας οικουμενικής civitas. Υπάρχουν τρείς τρόποι για να πραγματωθεί αυτή η εξομοίωση: η δογματική ομοιομορφία, ο δογματικός ιμπεριαλισμός και ο κοσμοπολιτισμός.»

252

περιεχόμενό του και πώς και από ποιους πρέπει να εφαρμοστεί»

862

.

Παραφράζοντας λίγο τον Schmitt, η αυτοκρατορία (όπως τη συλλαμβάνουν οι Hardt-Negri) είναι αυτή που σήμερα «αναθεματίζει τον πόλεμο ως δολοφονία ανθρώπων και απαιτεί μετά απ’ τους ανθρώπους να διεξάγουν πολέμους και να θανατώνουν ή να θανατώνονται στον πόλεμο για να μην υπάρξει “ποτέ πια πόλεμος”, κάτι που είναι μια χειροπιαστή απάτη»863. Οι αυτοκρατορίες της Κίνας, του Βυζαντίου, της Περσίας και των Τούρκων, όπως και τα κράτη-έθνη της νεωτερικότητας ή η αυτοκρατορία της μετανεωτερικότητας, έτσι όπως τη συλλαμβάνουν οι Hardt-Negri στο βιβλίο τους, είναι Νόμοι του ίδιου και του αυτού διεθνούς συστήματος και επιτελούν την ίδια ακριβώς λειτουργία, χωρίς να είναι ο ένας λιγότερο αιμοσταγής ή λιγότερο ειρηνικός από τον άλλο.

862 863

Schmitt, The Concept, σελ. 66-67. Schmitt, The Concept, σελ. 76.

253

Συμπεράσματα Πριν οι Τούρκοι γίνουν ο ισχυρότερος λαός στην Κεντρική Ασία, η δεσπόζουσα δύναμη στην περιοχή ήταν οι Εφθαλίτες με τους οποίους οι Πέρσες είχαν συγκρουστεί πολλές φορές, ιδιαίτερα επί Περόζη, ο οποίος σύμφωνα με ανατολική πηγή , αιχμαλωτίσθηκε και ελευθερώθηκε με βυζαντινό χρυσό. Αυτό, αν αληθεύει, δείχνει ότι οι Βυζαντινοί ήταν διατεθειμένοι να συμμετέχουν στα διεθνή δρώμενα της εποχής. Η ισχυροποίηση των Τούρκων βασίστηκε και στη συνεργασία και επιγαμία με τους Δυτικούς Wei, δηλαδή οργανωμένο κράτος της Β. Κίνας, που βοηθήθηκε για να πλήξει τους εχθρούς του Joan-joan (μάλλον οι Άβαροι), που ήταν επικυρίαρχοι των Τούρκων, και που πράγματι νικήθηκαν από τους τελευταίους, το 552, αποδεικνύοντας ότι οι Τούρκοι γνώριζαν καλά να κάνουν τις κινήσεις εκείνες που έπρεπε, για να συντρίψουν τους επικυρίαρχούς τους. Οι Τούρκοι στη συνέχεια έγιναν οι διαιτητές ανάμεσα στα κινεζικά κράτη των βορείων Chou και βορείων Ch’i, με απώτερο σκοπό να έχουν τους ηγεμόνες τους υποχείριά τους και να τους αποσπούν πολύτιμα αγαθά, ιδιαίτερα μετάξι. Έχοντας αποκτήσει μεγάλη ισχύ, οι Τούρκοι υπέταξαν πολλούς λαούς στην Κεντρική Ασία και στράφηκαν προς την Δύση, όπου διοχετευόταν το μεγαλύτερο μέρος του μεταξιού. Έκαναν συμμαχία με τον Πέρση βασιλιά Χοσρόη Α΄ και νίκησαν τους Εφθαλίτες, αφού, Τούρκοι και Πέρσες τους χτύπησαν συγχρόνως. Οι Βυζαντινοί φαίνεται πως είχαν προσπαθήσει να έρθουν σε επαφή με τον λαό αυτό, ώστε να αποκτήσουν πλεονέκτημα έναντι του κύριου εχθρού τους, των Περσών, οι οποίοι είχαν, με τους Εφθαλίτες, όχι μόνο εχθρικές αλλά και φιλικές σχέσεις, ιδίως επί βασιλείας Καβάδη. Η απόφαση του Χοσρόη να τους εξοντώσει, σε συμμαχία με τους Τούρκους, ίσως να οφείλεται σε οικονομικούς λόγους, όπως η δραστηριοποίηση των Σογδίων που ήταν δεινοί έμποροι και υπό την κυριαρχία των Εφθαλιτών. Με τους Εφθαλίτες παρατηρούνται τα πρώτα δείγματα επαφών ανάμεσα σε δύο 254

δυνάμεις, με σκοπό να συνεργαστούν σε βάρος άλλης δύναμης της περιοχής, με περιορισμένα αποτελέσματα. Τα αποτελέσματα αυτά γίνονται περισσότερο αισθητά, όταν βγαίνουν στο προσκήνιο οι Τούρκοι, οι οποίοι φαίνεται ότι είχαν έρθει σε επαφή με τους Βυζαντινούς, πριν από την πρεσβεία του Μανιάχ, το 568. ίσως το 553, όταν βυζαντινή πρεσβεία (σύμφωνα με τουρκικές πηγές) συμμετείχε στην τελετή ταφής του Boumin, ή το 563, όταν ο ηγεμόνας των Ερμιχιόνων (μάλλον Τούρκων και όχι Χιονιτών, Ογώρ ή Αβάρων) έφθανε στο Βυζάντιο, με σκοπό την εμπόδιση των επαφών ανάμεσα στους Βυζαντινούς και τους Ουαρχωνίτες (Ψευδαβάρους) πράγμα ιδιαίτερα σημαντικό για τους Τούρκους. Η τοποθέτηση των Ερμιχιόνων και άλλων λαών κοντά στον Ωκεανό δείχνει όχι μόνο τις περιορισμένες γεωγραφικές γνώσεις της εποχής από την πλευρά του βορρά και της Ανατολής αλλά και τη σύγχυση των Βυζαντινών σχετικά με την προέλευση, την ονομασία και τη χώρα όπου ζούσαν οι λαοί αυτοί. Ύστερα από την αποτυχία των τουρκοσογδίων πρεσβειών στην Περσία, υπό την ηγεσία του Μανιάχ, και την αμοιβαία καχυποψία ανάμεσα σε Τούρκους και Πέρσες (προφανώς γιατί οι Πέρσες πίστευαν ότι οι Τούρκοι δεν τηρούσαν όλους τους όρους της ώς τότε συνεργασίας τους, που είχε φέρει λαμπρά αποτελέσματα, κυρίως με τη διάλυση του κράτους των Εφθαλιτών), οι Τούρκοι στρέφονται προς τους Βυζαντινούς, προς εξασφάλιση της προώθησης του μεταξιού αλλά και της βυζαντινοτουρκικής συμμαχίας εναντίον των Περσών, οι οποίοι τώρα θα βρίσκονταν μεταξύ δύο πυρών, ενώ θα δέχονταν και οικονομικά πλήγματα. Για την Περσία, δεν είναι η πρώτη φορά που βρέθηκε σ’αυτή τη θέση. Το ίδιο είχε συμβεί και την εποχή της δημιουργίας της αυτοκρατορίας των Κουσάνων, επί της δυναστείας των Αρσακιδών, όταν οι τελευταίοι, σε συνδυασμό, με τους Ρωμαίους, πίεζαν τους Πέρσες από ανατολή και δύση. Όσο για τους Βυζαντινούς, η τουρκική πρεσβεία θεωρήθηκε ως ευκαιρία όχι μόνο να πληγούν οι παραδοσιακοί εχθροί τους αλλά και να ληφθούν πληροφορίες για τους ίδιους τους Τούρκους και τη νέα κατάσταση που είχε δημιουργηθεί στην Κεντρική Ασία μετά τη διάλυση του κράτους των Εφθαλιτών (με τους οποίους είχαν στο παρελθόν κάποια, έστω έμμεση, συνεργασία). Θα μάθαιναν, μεταξύ άλλων, αν και κατά πόσο οι 255

Εφθαλίτες είχαν υποταχθεί, αν όλες οι πόλεις τους είχαν πέσει στα χέρια των Τούρκων (και των Περσών) κλπ. Η καταφατική απάντηση των Τούρκων περιείχε όχι ακριβώς ολόκληρη την αλήθεια, αφού οι Εφθαλίτες ήταν μεν υποτελείς τους, κράτησαν όμως τους βασιλείς τους, έχοντας κάποια πολιτειακή οργάνωση και, έτσι πολλές φορές στο μέλλον θα συγκρουσθούν με τους επικυρίαρχούς τους. Λιγότερες ήταν οι ερωτήσεις για τους Αβάρους (μάλλον όχι τους Ουρχωνίτες). Εδώ οι Βυζαντινοί είναι περισσότερο ενημερωμένοι, γιατί οι Άβαροι νικήθηκαν από τους Τούρκους νωρίτερα κι έτσι οι ερωτήσεις αφορούσαν μάλλον δευτερεύοντα θέματα. Σχετικά με τους ιδίους τους Τούρκους, ο χωρισμός της επικράτειάς τους σε 4 τμήματα, που όλα υπάκουαν στον Σιζάβουλο (Istemi), δείχνει ότι πιθανότατα ο Μένανδρος, σ’ αυτό το σημείο δεν κάνει λόγο για Ανατολικούς Τούρκους. Επομένως, οι πληροφορίες του φθάνουν, τώρα, μόνο ώς ένα συγκεκριμένο σημείο της Κεντρικής Ασίας. Η πολυμελής πρεσβεία υπό τον Ζήμαρχο, προς ανταπόδοση εκείνης του Μανιάχ, μια πρεσβεία που συνάντησε τον χαγάνο στο Χρυσούν όρος (A-kie), στερέωσε την βυζαντινοτουρκική φιλία και έδειξε και μέχρι πού είχαν προχωρήσει οι περσοτουρκικές σχέσεις. Όχι μόνο ο Τούρκος χαγάνος εκστράτευσε εναντίον των Περσών, αλλά, όταν συνάντησε περσική πρεσβεία, στο δρόμο του, της έδωσε να καταλάβει ότι η φιλία με τους Βυζαντινούς ήταν ισχυρή. Οι Πέρσες κατανόησαν τί σήμαινε αυτό και η απάντησή τους ήταν η τοποθέτηση εμποδίων, για τους Βυζαντινούς πρέσβεις, στο δρόμο της επιστροφής, δυτικά της Κασπίας (πράγμα που δείχνει την περσική επιρροή εκεί) αλλά και η περσική εκστρατεία, αργότερα, στη Ευδαίμονα Αραβία, για να σταματήσει τους Βυζαντινούς από την πρόσβαση στο μετάξι, μέσω του θαλάσσιου δρόμου. Η βυζαντινοτουρκική συμμαχία σφραγίσθηκε με τον ερχομό πολλών Τούρκων στο Βυζάντιο. Ήδη από την πρώτη πρεσβεία των Βυζαντινών στους Δυτικούς Τούρκους, για βυζαντινοτουρκική συνεργασία, πολλοί (ίσως δεκάδες) Τούρκοι ακολούθησαν τον Ζήμαρχο (όπως και ορισμένοι εκπρόσωποι υποτελών του χαγάνου, ανάμεσα στους οποίους οι Χολιάτες), προβλήματα όμως δημιουργήθηκαν στην Αλανία, όπου ο ηγεμόνας της έβλεπε με καχυποψία τους Τούρκους, αφού καταλάβαινε ότι ήταν ζήτημα

256

χρόνου να έρθει και η σειρά του, μιας και οι Τούρκοι είχαν επιβάλει την κυριαρχία τους σε ορισμένα φύλα της περιοχής του. Οι Τούρκοι ουσιαστικά είχαν πετύχει τον διπλό σκοπό τους, γιατί, αν οι Σόγδιοι ενδιαφέρονταν για την προώθηση του μεταξιού, αυτοί ενδιαφέρονταν και για τη συνεργασία με τους Βυζαντινούς, εις βάρος των Περσών. Ο Ιουστίνος πράγματι ανταποκρίθηκε έμπρακτα, στηρίζοντας πολλές ελπίδες στην βυζαντινοτουρκική σύμπραξη, αλλά οι Τούρκοι είχαν ευρύτερα σχέδια. Μέσω συνοικεσίων και της στρατιωτικής απειλής, συνεργάζονταν και με τα βόρεια κινεζικά κράτη της διαιρεμένης Κίνας (Δυτικούς Wei και ύστερα βόρειους Chou και Ch’i), ώστε να ωφελούνται διπλωματικά και οικονομικά (λαμβάνοντας

μεγάλες

ποσότητες

μεταξιού,

εκβιαστικά)

και

να

ισχυροποιήσουν τη θέση τους στην Ευρασία, τώρα, σε βάρος της Περσίας, από την οποία αφαίρεσαν τη Βακτρία. Από την άλλη πλευρά, οι επαφές με το Βυζάντιο ήταν πυκνότατες. Μέχρι την τελευταία πρεσβεία του Ουαλεντίνου παρεμβλήθηκαν 4 ή 5 βυζαντινοί πρέσβεις. Αν λάβουμε υπόψη την απόσταση και το χρόνο που χρειάζονταν για κάθε μια απ’αυτές τις πρεσβείες, είναι βέβαιο ότι η μια πρεσβεία, όταν έφτανε στην Κωνσταντινούπολη, ακολουθούνταν από άλλη, χωρίς μεγάλο χρονικό κενό, πράγμα που δείχνει ότι υπήρχε ενδιαφέρον και αναφύονταν νέα στοιχεία προς διαπραγμάτευση. Από τους απεσταλμένους των Τούρκων, γνωρίζουμε λιγότερα ονόματα, τούτο όμως δε δείχνει ότι το ενδιαφέρον τους ήταν μικρότερο, τουλάχιστον μέχρι το έτος 576. Εξάλλου ο Μένανδρος δεν αναφέρει όλους τους πρέσβεις που αντάλλαξαν μεταξύ τους οι δύο πλευρές, αλλά μόνον εκείνους που συνοδευτήκαν από Τούρκους. Η άσχημη υποδοχή του Ουαλεντίνου από τον Τούρξανθο, ο οποίος αναφέρεται ως ένας από τους οκτώ Τούρκους ηγεμόνες (αν λάβουμε υπόψη ότι νωρίτερα έγινε λόγος για χωρισμό σε τέσσερα μέρη της επικράτειας των Τούρκων, ίσως αντιστοιχούσαν δύο ανώτεροι ηγεμόνες σε κάθε μια, επομένως ίσως τώρα μπορούμε να πούμε ότι ο Μένανδρος κάνει λόγο και για δυτικούς και ανατολικούς Τούρκους), δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία και μάλλον η επιστροφή μαζί του όλων των Τούρκων που είχαν πάει ώς τότε στην Κωνσταντινούπολη έδειχνε ότι τα πράγματα είχαν αλλάξει. Ο Ουαλεντίνος 257

ζήτησε να επιτεθούν οι Τούρκοι κατά των Περσών, ως υποχρέωση των πρώτων που απέρρεε από τη συνθήκη μεταξύ Βυζαντινών και Σιλζίβουλου, πατέρα του Τούρξανθου. Όταν ο Τούρξανθος όχι μόνο αρνήθηκε αλλά και τους απείλησε κατηγορώντας τους για διγλωσσία, λόγω της συνθήκης με τους Ουαρχωνίτες (Αβάρους της Δύσης), που οι Τούρκοι θεωρούσαν δούλους τους, ο Ουαλεντίνος του υπενθύμισε ότι ήταν κατά κάποιον τρόπο υποχρέωση των Τούρκων

να

έχουν

φιλικές

σχέσεις

με

τους

Βυζαντινούς,

καθώς,

κληρονομώντας τα εδάφη του πατέρα του, έπρεπε ο Τούρξανθος να δεχτεί και τους φίλους του, ενώ την ίδια στιγμή προσπάθησε να ηρεμήσει τον Τούρκο ηγεμόνα, ο οποίος ήταν προκλητικότατος, πράγμα που δείχνει ότι τα πράγματα είχαν αλλάξει. Η τελετή της ταφής του Σιλζάβουλου έγινε πρίν αναχωρήσει ο Ουλεντίνος για το όρος Εκτέλ, ώστε να βρεί τον χαγάνο Τάρδο, επομένως ο Τούρκος χαγάνος δεν ενταφιάστηκε στο όρος αυτό αλλά δυτικότερα. Πριν φθάσει στην έδρα του Τάρδου, ο Ουαλεντίνος πέρασε και από άλλους Τούρκους ηγεμόνες, με τους οποίους βέβαια θα είχε συνομιλίες. Η πολιορκία του βυζαντινού Βοσπόρου από τους Τούρκους, ενώ ο Ουαλεντίνος βρισκόταν στην αυλή του Τούρξανθου, δείχνει ότι ο Τούρκος ηγεμόνας είχε πάρει τις αποφάσεις του από πριν. Πράγματι, τουρκικά φύλα της περιοχής βόρεια του Ευξείνου, άρχισαν να πολιορκούν την πόλη μετά το πέρασμα της βυζαντινής πρεσβείας από την Κριμαία, πριν φτάσει η κύρια δύναμη των Τούρκων με τον Βώχανον, που στάλθηκε αμέσως μετά την άφιξη των Βυζαντινών στην αυλή του Τούρξανθου. Βρισκόμαστε ακόμη σε περίοδο που οι Τούρκοι ήταν ενωμένοι από Ανατολή μέχρι Δύση και ο Τούρξανθος υπολόγιζε τον εαυτό του ως συμμετέχοντα στην εξουσία σ’ολόκληρη την τουρκική επικράτεια. Οι διάφοροι ηγεμόνες των Τούρκων βρίσκονταν μεταξύ τους σε συνεργασία και η δύναμή τους ήταν μεγάλη. Έτσι, μολονότι αυτοί είχαν δίκιο για τη συνεργασία των Βυζαντινών με τους Αβάρους (Ουαρχωνίτες), το άλλο σκέλος της συμφωνίας (επίθεση των Βυζαντινών εναντίον των Περσών) είχε γενικά τηρηθεί από τους Βυζαντινούς. Οι Βυζαντινοί ζητούσαν τώρα κάτι αντίστοιχο από τους Τούρκους, αλλά οι αποφάσεις των Τούρκων είχαν ήδη παρθεί. Αυτό 258

ενισχύεται και από την κατηγορία των Τούρκων για οδήγηση των πρεσβειών τους από δύσκολους δρόμους και τη γνώση τους για την πορεία που πήραν οι Ουαρχωνίτες προς το Βυζάντιο. Αυτά αποτελούσαν και αφορμή και έμμεση προειδοποίηση προς τους Βυζαντινούς, ότι γνώριζαν από πού να επιτεθούν εναντίον του Βυζαντίου. Η πραγματική αιτία ήταν η σύγκρουση συμφερόντων βόρεια του Ευξείνου, όπου οι Τούρκοι, υποτάσσοντας πια όλα τα έθνη , εποφθαλμιούσαν τις βυζαντινές κτήσεις, βάσει του δικαίου του ισχυρότερου. Οι Βυζαντινοί τώρα βρίσκονταν στη θέση των Αλανών πριν από λίγα χρόνια. Οι Τούρκοι ενεργούσαν ως η κύρια δύναμη του Ευρασιατικού χώρου, δεδομένου μάλιστα ότι στην Ανατολή η κυριαρχία τους ήταν βέβαιη, αφού τα αδύναμα κινεζικά κράτη Chou και Ch’i ήταν ανταγωνιστικά μεταξύ τους και ουσιαστικά υποτελή στους Τούρκους, προσπαθώντας πάντα να έχουν καλές σχέσεις μεταξύ τους. Από πληροφορία του Θεοφάνη Βυζάντιου, ότι οι Ερμιχιόνες (Τούρκοι), έστειλαν πρεσβεία στον Ιουστίνο για να μην δεχτεί τους Αβάρους (κάτι που φαίνεται έμμεσα στον Μένανδρο), γίνεται φανερό ότι τέτοια τουρκική απαίτηση πράγματι υπήρχε και ότι ο Ιουστίνος τήρησε τη δέσμευσή του, μη συνάπτοντας συνθήκες με τους Αβάρους (Ουαρχωνίτες). Οι τουρκικές λοιπόν αιτιάσεις πρέπει να βασίζονται στη βυζαντινοαβαρική συνθήκη του 574, αφού προηγουμένως και μάλιστα στην πρεσβεία του Μανιάχ ή του Ζημάρχου δεν τέθηκε θέμα. Αν λάβουμε υπόψη ότι η πρεσβεία των Ερμιχιόνων έγινε πριν από την εγκατάσταση των Αβάρων στην Παννονία, είναι λογικότερο να συμπεράνουμε ότι η πρεσβεία πρέπει να εστάλη το 563 επί Ιουστινιανού, όπως γράφει ο Θεοφάνης Ομολογητής. Ο Θεοφάνης ο Βυζάντιος φαίνεται πως κάνει λάθος μνημονεύοντας ότι η πρεσβεία εστάλη στον Ιουστίνο, σωστά όμως παρουσιάζει τον αυτοκράτορα να τηρεί τη συμφωνία με τους Τούρκους και να μην κάνει, τουλάχιστον στην αρχή, συνθήκες με τους Αβάρους. Φαίνεται πως ο ένας Θεοφάνης συμπληρώνει τον άλλον. Προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι, αν και μακριά, βόρεια του Δούναβη, οι Τούρκοι ενδιαφέρονταν για την τύχη των πρώην υποτελών τους και προσπάθησαν να εμποδίσουν τους Βυζαντινούς να συνάψουν συμφωνία μαζί τους. Το γεγονός αυτό δείχνει, ότι, για τους Τούρκους, ο Ευρασιατικός χώρος θεωρούνταν ενοποιημένος και η Βαλκανική 259

όχι μακριά από τα ενδιαφέροντά τους, όπως εξάλλου έδειξαν και οι γνώσεις του Τούρξανθου για τη γεωγραφία της περιοχής. Η υποταγή των Εφθαλιτών και η τιμωρία των Περσών άνοιξε στους Τούρκους νέα πεδία προς το τέρμα της βόρειας οδού του μεταξιού και τώρα άνοιγαν δρόμο εκ των προτέρων. Ίσως αυτός να ήταν ο κύριος λόγος που οι Τούρκοι ενδιαφέρονταν τόσο πολύ για τους Ουαρχωνίτες. Μέσω αυτού του ενδιαφέροντος φαίνεται πως σχεδίασαν να προχωρήσουν ακόμη δυτικότερα. Αυτό είναι πιθανό να έγινε πραγματικότητα λίγα χρόνια αργότερα, αν η πληροφορία του Ιωάννη Εφέσσου για προώθηση των Τούρκων στη Βαλκανική, πράγμα που κατατρόμαξε τους Αβάρους, είναι σωστή. Η υπεροχή των Τούρκων στον Ευρασιατικό χώρο κράτησε ώς το 581 μ.Χ., έτος που η νέα κινεζική δυναστεία των Sui ενοποίησε την Κίνα, καταλύοντας το φιλικό κράτος στους Τούρκους, Chou. Οι Sui έβαλαν ως σκοπό να διαιρέσουν τους Τούρκους, ενισχύοντας τον ηγεμόνα των Δυτικών Τούρκων, Τάρδο, με σκοπό να βλάψουν τους Ανατολικούς, που ήταν πιο κοντά στην Κίνα. Πρώτα έγινε η ανεξαρτητοποίηση του Τάρδου, που δεν υπάκουε στις εντολές του χαγάνου των Ανατολικών Τούρκων (Che-tou), ο οποίος ήταν επικεφαλής όλων των Τούρκων, και ακολούθησε η υποστήριξη από τον ίδιο τον Τάρδο του αντιχαγάνου A-po, εναντίον του Che-tou (Cha-polio). Τα αποτελέσματα για την Κίνα ήταν ευνοϊκότατα, αφού και ο Che-tou και ο Τάρδος (τον οποίο οι Κινέζοι αναγνωρίσαν ως μεγαλύτερο χαγάνο), ζήτησαν από τους Κινέζους βοήθεια ή υποταγή, για να ανταπεξέλθουν ευκολότερα στον αγώνα με τους αντίπαλούς τους. Η Κίνα έδινε στα πράγματα την κατεύθυνση που ήθελε και οι όροι εξάρτησης αντεστράφησαν. Στη συνέχεια οι Κινέζοι, βλέποντας να ισχυροποιείται ο Τάρδος, άλλαξαν τακτική, δεδομένου μάλιστα ότι ο Cha-po-lio συνεργαζόταν μαζί τους. Έτσι τον βοήθησαν να νικήσει τον A-po, με αποτέλεσμα ο Cha-po-lio να δίνει ετήσιο φόρο υποτέλειας. Στη Δύση ο A-po επέρχεται τώρα εναντίον του πρώην συνεργάτη του Τάρδου, ο οποίος όμως παραμένει ισχυρός και το 594 και αργότερα επιτίθεται εναντίον του νέου χαγάνου των Ανατολικών Τούρκων Yon-yu- lü (Tou-lan), που μοιραζόταν την εξουσία με τον Jen-kan (Tou-li ή Isbhara). Οι Κινέζοι

όχι μόνο προσπάθησαν να στρέψουν τους Δυτικούς 260

Τούρκους εναντίον των Ανατολικών και αντίστροφα αλλά και μέσα στις περιοχές του καθενός (κατασκευάζοντας αντιχαγάνους) τον ένα χαγάνο εναντίον του άλλου. Ο χαγάνος με τον οποίο συνεργάστηκαν μόνιμα κυρίως εναντίον του Τάρδου ήταν ο Jen-kan, ενώ ο Tou-lan, επίσης των Ανατολικών Τούρκων, είχε κοινό μέτωπο με τον Τάρδο. Μετά τον θάνατο του Tou-lan, ο Τάρδος έμεινε μόνος χαγάνος στη Δύση αλλά, όπως πίστευε ο ίδιος, και σε όλους τους Τούρκους. Οι Κινέζοι μπόρεσαν να τον καταβάλουν μόνο με την υποκίνηση επανάστασης των 10 λεγόμενων τουρκικών φύλων (μάλλον Ουιγούροι). Με την εξαφάνισή του από το προσκήνιο έλειψε όχι μόνο ένας μεγάλος χαγάνος για τους Τούρκους, αλλά και το πνεύμα της αντίστασης στην υποταγή στην Κίνα, με το οποίο συμφωνούσε πλήρως ο Jen-kan. Σ’αυτόν τον αγώνα για επικράτηση, πρώην συνεργάτες γίνονταν εχθροί (όπως ο A-po με τον Τάρδο) και πρώην εχθροί σύμμαχοι (όπως ο Yong-yu-lü ή Tou-lan, που επίσης αντιστεκόταν στους Κινέζους, με τον Τάρδο). Η θέση της Περσίας, ιδιαίτερα μετά τους επιτυχείς αγώνες του Μαυρικίου, αλλά και των Τούρκων (που φαίνεται, πάλι σε συνεννόηση με το Βυζάντιο, πίεζαν τους Πέρσες, κυρίως κατά τα έτη 588-89), ήταν πολύ δύσκολη, αλλά με τη συμβολή του στρατηγού Bahram Tschoubin, η Περσία κατόρθωσε να αντιστρέψει τους όρους και να καταστήσει τους Τούρκους για λίγο φόρου υποτελείς. Οι Πέρσες αγωνίζονταν στα εδάφη που παλιότερα ήταν εφθαλιτικά και οι ζώντες εκεί Εφθαλίτες είχαν πνεύμα ανεξαρτησίας που κατευθύνονταν άλλοτε εναντίον των Περσών και άλλοτε εναντίον των Τούρκων. Το 597-98, οι Πέρσες σημείωναν πάλι επιτυχίες, φθάνοντας ώς την Balkh, μολονότι το 590 η κατάσταση είχε μεταβληθεί εις βάρος τους, μετά την επανάσταση του στρατηγού Tschoubin, εναντίον του Χοσρόη Β΄. Ο χαγάνος που έστειλε την επιστολή στον Μαυρίκιο, όπου τιτλοφορείται, λίγο – πολύ, ηγεμόνας όλης της οικουμένης, μάλλον πρέπει να είναι ο Τάρδος, όταν το 598 σκοτώθηκε ο Tou-lan (ίσως ο Τουρούμ του Σιμοκάττη που έκανε επανάσταση) και έμεινε μόνος χαγάνος των Δυτικών Τούρκων, χωρίς να υπολογίζει προφανώς τον χαγάνο των Ανατολικών Τούρκων Jen-kan, που συνεργαζόταν με τους Κινέζους και είχε προσφύγει σ’αυτούς επανειλημμένα. Οι λαοί που αναφέρονταν στην επιστολή ότι είχαν 261

ηττηθεί πριν από την επανάσταση, ανάμεσα στους οποίους οι Άβαροι, Εφθαλίτες και Ουαρχωνίτες, πρέπει να εκληφθούν σίγουρα ότι ηττήθηκαν από προηγούμενους χαγάνους. Τα αναφερόμενα από τον Σιμοκάττη δεν αντλήθηκαν μόνο από την επιστολή του χαγάνου αλλά προφανώς και από πληροφορίες που έφθασαν στην Κωνσταντινούπολη από Βυζαντινούς και Τούρκους πρέσβεις που προηγήθηκαν. Αν ο Στεμβισχάδας είναι πράγματι ο Istemi, πρέπει να συμπεράνουμε ότι ο Σιμοκάττης κάνει έμμεσα λόγο και για τον χαγάνο των Ανατολικών ή βόρειων Τούρκων. Τούτο ίσως ενισχύεται από το γεγονός ότι ο Σιμοκάττης αναφέρεται και σε πολύ απομακρυσμένους λαούς, ανατολικά των Τούρκων, όπως η Ταυγάστ (Κίνα), για την οποία μας παρέχει την πρώτη, αρκετά λεπτομερή, αν και ημι-μυθική, περιγραφή. Η επιστολή του χαγάνου προς το τέλος του 6ου αιώνα, 598 ή 599, δικαιολογείται από το γεγονός ότι οι σχέσεις των Τούρκων με τους Βυζαντινούς πρέπει να είχαν και πάλι αναθερμανθεί, μετά την κακή υποδοχή του Ουαλεντίνου και την επίθεση των Τούρκων εναντίον βυζαντινών πόλεων, όχι μόνο γιατί οι Βυζαντινοί ξανάρχισαν τον πόλεμο με τους Πέρσες, επί Μαυρικίου, με πολύ καλά μάλιστα αποτελέσματα, που αύξησαν το κύρος του Βυζαντίου, αλλά και γιατί οι Τούρκοι αποχώρησαν από την Κριμαία. Δεν αποκλείεται οι βυζαντινοτουρκικές σχέσεις να είχαν αποκαταστηθεί, ήδη, πρίν από την εκστρατεία των Τούρκων στη Βαλκανική και επομένως οι πληροφορίες του Ιωάννη της Εφέσσου, για την εκεί σύντομη παρουσία τους, να είναι σωστή. Άλλωστε, ο εμφύλιος πόλεμος, οι αποτυχίες στο περσοτουρκικό μέτωπο και η ενδυνάμωση της Κίνας, που έμπαινε δυναμικά στις τουρκικές υποθέσεις, πρέπει να μετρίασαν την αλαζονεία των Τούρκων που θεώρησαν, καθώς φαίνεται, αναγκαίο να αναθερμάνουν τις σχέσεις τους με τους πρώην συμμάχους τους, Βυζαντινούς. Μετά την εξαφάνιση από το προσκήνιο του Τάρδου, ο γιος του Chekouei, ήταν λιγότερο ισχυρός από τον άλλο χαγάνο των Δυτικών Τούρκων, τον Tch’ou-lo, ο οποίος δεν ήθελε να αναγνωρίσει την κινεζική επικυριαρχία. Οι Κινέζοι δε δίστασαν ξανά να χρησιμοποιήσουν την ίδια τακτική, της διαίρεσης των αντιπάλων, κατά τρόπο μάλιστα ωμό. Παρουσίασαν στον Ch’ou-lo την κατάσταση με τα μελανότερα χρώματα, λέγοντας ότι ο αντίπαλός του, χαγάνος 262

των Ανατολικών Τούρκων K’i-min (Jen-kan), ο οποίος εξακολουθούσε πάντα να είναι πιστός στην Κίνα (μη διστάζοντας να παρουσιάζεται ως υποτελής του Κινέζου αυτοκράτορα), αδημονούσε να επιτεθεί εναντίον του με κινεζική βοήθεια αλλά οι Κινέζοι το ανέβαλαν, επειδή η μητέρα του Ch’ou-lo, Κινέζα πριγκίπισσα που βρισκόταν στην Κίνα, ουσιαστικά αιχμάλωτη του Κινέζου αυτοκράτορα, παρακαλούσε να σταλεί επιστολή στον γιό της, ώστε να ενδώσει. Ο απεσταλμένος του Κινέζου αυτοκράτορα, εκβιάζοντας έτσι τον Tch’ou-lo, κατόρθωσε να τον φοβίσει για την τύχη της μητέρας του και να του παραδώσει την επιστολή και μαζί μ’αυτήν να τον προτρέψει να επιτεθεί εναντίον εχθρών της Κίνας συμπράττοντας με τα κινεζικά στρατεύματα. Ο Ch’ou-lo, μολονότι συμφώνησε, όταν ήρθε η ώρα, δεν συνέπραξε με τους Κινέζους κι έτσι οι τελευταίοι αποφάσισαν να βοηθήσουν τον αντίπαλο χαγάνο Che-kouei, ο οποίος με κινεζική δύναμη νίκησε τον Ch’ou-lo, αναγκάζοντάς τον, με όργανο πίεσης πάντα τη μητέρα του, να παρουσιαστεί στην Κίνα. Τώρα θα συνέπραττε με τον Κινέζο αυτοκράτορα, αφού μάλιστα παντρεύτηκε και Κινέζα πριγκίπισσα. Οι Κινέζοι ενεργούσαν ωμά και εκβιαστικά για να πετύχουν το σκοπό τους, χρησιμοποιώντας από τη μια πλευρά τα μητρικά και τα υικά αισθήματα και από την άλλη, τη δύναμη του Jen-kan, υποταγμένου σ’αυτούς χαγάνο των Ανατολικών Τούρκων, που, δήθεν, θα απόβαινε καταστροφική για τον Ch’oulo, αν ο αντίπαλός του συνεργαζόταν με τους Κινέζους. Η αντιζηλία, πράγματι μεταξύ των δύο τουρκικών χαγανάτων ήταν μεγάλη και τελικά κατέστρεψε τον Ch’ou-lo, όχι όμως στο πεδίο της μάχης, αλλά μέσα στη κινεζική αυλή, μολονότι ο νέος χαγάνος των Ανατολικών Τούρκων Shih-pi, που το 609 διαδέχτηκε τον Jen-kan, δεν συνεργαζόταν με τους Κινέζους (μάλιστα μετά την αποτυχία της κινεζικής εκστρατείας στην Κορέα, το 615, επιτέθηκε κατά της Κίνας). Ο Shih-pi απαίτησε επίμονα την παράδοση του Ch’ou-lo και οι Κινέζοι, μετά από πολλούς δισταγμούς και αμφιταλαντεύσεις, τον παρέδωσαν. Ο θάνατός του στα χέρια των Ανατολικών Τούρκων πείθει ότι οι Κινέζοι μπροστά στο κρατικό συμφέρον δεν λογάριαζαν τίποτε, δεδομένου ότι ο Ch’ou-lo ήταν πια συνεργάτης τους, όπως και άλλοι Τούρκοι φύλαρχοι, που είχαν καταφύγει στην κινεζική πρωτεύουσα και 263

συνέπρατταν με τους Κινέζους, εξασφαλίζοντας Κινέζες συζύγους, κι όχι ένας απλός φυγάς. Από την μια πλευρά, ο Ch’ou-lo δε βρισκόταν σε τουρκικά εδάφη, ώστε να έχει υπό την εξουσία του Τούρκους που θα αποτελούσαν αντίβαρο και συγχρόνως πρόβλημα για τους Κινέζους. Έτσι, για τους τελευταίους το θέμα ήταν μόνο ηθικό και επικράτησε το εθνικό συμφέρον. Από την άλλη πλευρά βλέπουμε και την κοντόφθαλμη πολιτική των Τούρκων. Τώρα για τον Shih-pi ο Ch’ou-lo ήταν ακίνδυνος αλλά προτίμησε να ικανοποιήσει το παλιό του μίσος για τον εχθρό του, ενώ χαγάνος στους δυτικούς Τούρκους ήταν ο Che-kouei, ο οποίος φαίνεται πως ποτέ δεν ενήργησε εναντίον της Κίνας, αφού όφειλε τις επιτυχίες του στη κινεζική πολιτική. Η πολιτική των Κινέζων απέδιδε. Με ενέργειές τους προωθούσαν στην εξουσία φιλικούς, ή τουλάχιστον όχι εχθρικούς, προς αυτούς, χαγάνους, συνήθως υποτελείς τους, που συνέπρατταν με αυτούς στρατιωτικά, βοηθώντας τους εναντίον των εχθρών τους. Όλα αυτά ανατράπηκαν με την αποτυχημένη εκστρατεία του Κινέζου αυτοκράτορα στην Κορέα (612-14). Οι Ανατολικοί Τούρκοι παρεσπόνδισαν σχεδόν αμέσως (615) και παραλίγο να αιχμαλωτίσουν τον αυτοκράτορα. Η δυναστεία των Sui έπεφτε (το 618, με τη δολοφονία του αυτοκράτορα) και η νέα ηγεσία των T’ang βρισκόταν σε πολύ δύσκολη θέση. Οι Ανατολικοί Τούρκοι επέδραμαν πολλές φορές εναντίον της Κίνας, υπό την ηγεσία του χαγάνου Hien-li, φέρνοντας σε δύσκολη θέση τον νέο Κινέζο αυτοκράτορα, του οποίου ο θρόνος σώθηκε χάρη στη ψυχραιμία του γιου του, μετέπειτα αυτοκράτορα T’ai-tsong. Αντιδρώντας, στη συνέχεια, οι Κινέζοι εφάρμοσαν κι εδώ τη γνωστή τακτική του «διαίρει και βασίλευε», ερχόμενοι σ’επαφή με τον ισχυρό χαγάνο των Δυτικών Τούρκων (T’ong chehou), του οποίου το κράτος έφθανε πέρα από τον Ώξο ώς την Gandhara. Όμως οι Τούρκοι συνεννοήθηκαν μεταξύ τους και η σύγκρουση ανάμεσά τους αποφεύχθηκε, με αποτέλεσμα οι Ανατολικοί Τούρκοι να φτάσουν ώς τη Ch’ang-an, που έσωσε η γενναιότητα του T’ai-tsong. Βλέποντας οι Κινέζοι ότι ο κίνδυνος προέρχεται από τους Ανατολικούς Τούρκους, αποφάσισαν να στηρίξουν στη Μογγολία αντίπαλο χαγάνο του Hie-li (τον T’ou-li) και συγχρόνως να συνεννοηθούν με τους Syr Tardouch (627), ώστε να γίνει 264

επανάσταση στη χώρα των Τούρκων. Συγχρόνως συνεννοούνταν με τους Δυτικούς Τούρκους, αποφασίζοντας να στείλουν Κινέζα πριγκίπισσα για τον χαγάνο τους. Αυτό ήταν και το αποκορύφωμα της διπλωματίας τους, αφού ο χαγάνος των Ανατολικών Τούρκων γνώριζε καλά ότι θα βρισκόταν σε μειονεκτική θέση έναντι των Δυτικών Τούρκων. Αποτέλεσμα ήταν οι εχθροπραξίες μεταξύ των δύο χαγανάτων (ο Hie-li έκανε επιδρομές πάντα στα εδάφη των δυτικών Τούρκων) και η εξασθένιση των Ανατολικών Τούρκων, που το 630 υποτάχθηκαν στους Κινέζους. Την ίδια χρονιά θα δολοφονηθεί και ο ισχυρός χαγάνος των Δυτικών Τούρκων, αφού σημειώθηκαν ταραχές στην επικράτειά του και έτσι θα αρχίσει και γι’αυτούς η παρακμή. Οι Κινέζοι, παρά τη δύσκολη θέση στην οποία βρίσκονταν για περισσότερο από δέκα χρόνια, κατόρθωσαν ξανά να γίνουν κύριοι της κατάστασης στον ανατολικό ευρασιατικό χώρο, με τις ίδιες μεθόδους, υποστηρίζοντας όποιον χαγάνο ήθελαν, δημιουργώντας αντιχαγάνους και ξεσηκώνοντας υποτελή φύλα. Είχε έρθει τώρα και η σειρά των Δυτικών Τούρκων και η αρχή της μεγαλειώδους εξόρμησης της Κίνας στην Κεντρική Ασία. Όμως οι Δυτικοί Τούρκοι είχαν προλάβει να βρεθούν και πάλι στο παγκόσμιο σκηνικό, επεμβαίνοντας στον πόλεμο των Βυζαντινών με τους Πέρσες, μέσω του τουρκικού φύλου των Χαζάρων ή χτυπώντας τους Πέρσες από τα ανατολικά. Από τις αρχές του 7ου αιώνα και όχι πολύ αργότερα (μετά το 650), παρουσιάζονται στο προσκήνιο της ιστορίας οι Χάζαροι, τουρκικό μάλλον φύλο ή μίγμα διαφόρων λαών, που έχουν μεγάλη σημασία όχι για την Κίνα αλλά για το Βυζάντιο, δεδομένου ότι θα θέσουν υπό την εξουσία τους την περιοχή βόρεια του Ευξείνου, καλύπτοντας τα εδάφη δυτικότερα της μεγάλης τουρκικής αυτοκρατορίας του τέλους του 6ου αιώνα, και επομένως δρώντας στον άμεσο χώρο ενδιαφέροντος των Βυζαντινών. Έτσι και οι Χαζάροι, τουλάχιστον στην αρχή (μάλλον ώς τα μέσα του 7ου αιώνα μ.Χ.) ήταν υποταγμένοι στους Δυτικούς Τούρκους και συγχέονταν μ’αυτούς. Με τους Βυζαντινούς θα έρθουν πολλές φορές σε επαφή άμεσα, βοηθώντας τους επί Ηρακλείου και τηρώντας στενές σχέσεις το Α΄ μισό του 8ου αιώνα, όταν οι Χαζάροι ήταν μεγάλη δύναμη της περιοχής.

265

Πολλές πηγές, βυζαντινές και ανατολικές, αναφέρονται στην χαζαρική βοήθεια προς το Βυζάντιο, όταν αυτό συγκρούονταν με τους Πέρσες. Η χαζαρική βοήθεια που έλαβε ο Ηράκλειος, κατά τον αγώνα εναντίον των Περσών, από τον χαγάνο των βόρειων Τούρκων, με επικεφαλής τον Cepetux, ή τον Jebu khan ή τον Ζιεβήλ, παρουσιάζει πολλά προβλήματα. Η ταύτιση του βασιλιά του βορρά ή των βορείων περιοχών με τον χαγάνο των «βορείων» ή Ανατολικών Τούρκων, και του Jebu ή Ζιεβήλ με τον T’ong Che tu, που ήταν jabghou των Δυτικών Τούρκων, δεν μπορεί να γίνει εύκολα παραδεκτή. Κάτι τέτοιο θα σήμαινε έγκυρη πληροφόρηση των αρμενικών πηγών και του Θεοφάνη, που θα αναφέρονταν στα γεγονότα, για συνεννόηση μεταξύ Δυτικών και Ανατολικών Τούρκων, ανάμεσα στα έτη 626 και 629, κάτι όμως που δεν είναι σωστό (αντίθετα βρίσκονταν μεταξύ τους σε ανταγωνισμό) αλλά και για συμμετοχή του T’ong Che hu στον πόλεμο του Ηρακλείου, επίσης κάτι πολύ δύσκολο, γιατί αυτά τα χρόνια ο χαγάνος των Δυτικών Τούρκων είχε να αντιμετωπίσει αμεσότερα προβλήματα στην Κεντρική Ασία με τους Ανατολικούς Τούρκους, την ανανεωμένη κινεζική ισχύ υπό του T’ai-tsung, την ισχυρή ακόμη αλλά παραπαίουσα, μετά τη βυζαντινή αντεπίθεση του Ηρακλείου, Περσία (οι ανατολικές επαρχίες της οποίας φαίνοταν τώρα για τους Τούρκους ως ώριμο φρούτο, που θα μπορούσε να πέσουν στα χέρια τους) και τους υπηκόους του, οι οποίοι τον μισούσαν. Πιο σωστό θα είναι να θεωρήσουμε ότι ο Jebu ή Ζιεβήλ ήταν αρχηγός των Χαζάρων σταλμένος ή διορισμένος από τους Τούρκους, εκπρόσωπος δηλαδή των Δυτικών Τούρκων στους Χαζάρους, που εξουσίαζαν μια περιοχή που ήταν υπό τουρκική επικυριαρχία, όπως την εποχή του Istemi (Σιζάβουλου). Αυτό είχε και τη μεγαλύτερη σημασία, καθώς Δυτικοί Τούρκοι και Χάζαροι ενήργησαν ως ένα σώμα και οι Χάζαροι έπραξαν βάσει διαταγών που έρχονταν από τον χαγάνο των Δυτικών Τούρκων, όπως μισό περίπου αιώνα νωρίτερα οι Ουιγούροι ενεργούσαν βάσει εντολών του Τούρξανθου και εμμέσως του χαγάνου των Δυτικών Τούρκων, Τάρδου, εναντίον των Βυζαντινών. Η ταύτιση του Jebu khan ή Cepetux με τον χαγάνο των Δυτικών Τούρκων (κάτι που όπως είπαμε, δεν θεωρούμε ιδιαίτερα πιθανό αλλά δεν μπορούμε και να αποκλείσουμε) έχει δευτερεύουσα σημασία, αφού ούτως ή άλλως και στις δύο 266

περιπτώσεις η τουρκοβυζαντινή συμμαχία είναι βέβαιη και η περικύκλωση της Περσίας επίσης βέβαιη. Μπορούμε λοιπόν να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η τουρκοβυζαντινή συνεργασία συνεχιζόταν και ότι η διακοπή των τουρκοβυζαντινών σχέσεων επί Τούρξανθου ήταν απλώς μια παρένθεση. Λαμβάνοντας υπ’όψη ότι κινεζικές πηγές μνημονεύουν πως για ένα χρονικό διάστημα, από το τέλος της δυναστείας των Sui, οι Πέρσες ήταν υποτελείς των Τούρκων, οι οποίοι και κανόνιζαν τη διαδοχή των βασιλέων τους, καθώς και ότι ο Θεοφάνης αναφέρει ότι ο Σιρόης θα έκλεινε ειρήνη όχι μόνο με τους Βυζαντινούς αλλά και με τους Τούρκους (οπωσδήποτε τους Δυτικούς και όχι μόνο τους Χαζάρους), πρέπει να εξαγάγουμε το συμπέρασμα ότι οι Πέρσες βρίσκονταν σε τριβές και με τους Δυτικούς Τούρκους, τουλάχιστον κατά τα τελευταία χρόνια της βυζαντινοπερσικής σύγκρουσης. Την εποχή αυτή ο χαγάνος των Δυτικών Τούρκων ήταν πολύ ισχυρός, ελέγχοντας ουσιαστικά και τους δρόμους του μεταξιού και είναι πολύ πιθανό η Περσία (ή τμήμα της στην Ανατολή) να ήταν υποτελής του. Το Βυζάντιο λοιπόν πρέπει να είχε έρθει σε επαφή με τους Δυτικούς Τούρκους, συμφωνώντας και πάλι να θέσουν την Περσία στο μέσον, προσβάλλοντάς την και από τις δύο πλευρές, όχι μόνο γιατί οι Χάζαροι ήταν υποτελείς των Δυτικών Τούρκων και για να ενεργήσουν έπρεπε να έχουν την άδεια του Τούρκου χαγάνου, αλλά και γιατί η συνεννόηση ήταν πολύ ευρεία, δεδομένου ότι στον αγώνα έλαβαν μέρος όλες οι μεγάλες δυνάμεις του ευρασιατικού χώρου (εκτός μάλλον από την Κίνα που δεν είχε ακόμη εξέλθει στην Κεντρική Ασία). Οι δύο συνασπισμοί μάλιστα που σχηματίστηκαν μπορούν να χαρακτηριστούν και ως φυσικές συμμαχίες, αν ληφθεί υπόψη η πρόσφατη ιστορία της καθεμιάς από τις μεγάλες δυνάμεις που συμμετείχαν και τα συμφέροντά της. Έτσι, οι Τούρκοι συνασπίστηκαν με τους φυσικούς τους συμμάχους, τους Βυζαντινούς, εναντίον των κοινών εχθρών τους, Περσών και Αβάρων και οι Πέρσες με τους Αβάρους, εναντίον των κοινών εχθρών τους, Τούρκων και Βυζαντινών. Ο ανταγωνισμός αυτός συμπαρέσυρε και τις μικρότερες δυνάμεις των ενδιάεσων περιοχών (περιοχές Καυκάσου και βόρεια του Ευξείνου) που προτίμησαν να ταχθούν με τον ένα ή τον άλλο αντίπαλο.

267

Μετά την κατάλυση της επικράτειας των Ανατολικών Τούρκων που ήταν και περισσότερο επικίνδυνοι για την Κίνα, λόγω της εγγύτητάς τους, οι Δυτικοί Τούρκοι, δεν μπορούσαν να ελπίζουν σε τίποτε, παρά την ισχύ τους, επειδή οι Κινέζοι γνώριζαν ότι δεν ήταν τόσο επικίνδυνοι. Έτσι, οι τελευταίοι, αρνούνταν να παραχωρήσουν στους Τούρκους χαγάνους πριγκίπισσες, ώς συζύγους, με διάφορα προσχήματα ή έχοντας υπερβολικές απαιτήσεις, όπως η παραχώρηση ορισμένων οάσεων-κρατών στο Tarim, απ’ όπου περνούσαν οι δύο βραχίονες

του δρόμου του μεταξιού, τις οποίες οι Κινέζοι τελικά

κυρίευσαν μόνοι τους, στερεώνοντας σιγά-σιγά την παρουσία τους στην Κεντρική Ασία. Οι Τούρκοι της Δύσης διαιρέθηκαν οριστικά και ο Κινέζος αυτοκράτορας γινόταν ορισμένες φορές διαιτητής στις διαφορές τους, εν μέσω επαναστάσεων τουρκικών φυλών. Προς στιγμή, ο Ch’o-lou κατόρθωσε να ενοποιήσει τους Δυτικούς Τούρκους αλλά οι Κινέζοι με τη βοήθεια των Ουιγούρων Τούρκων μπόρεσαν να επιβληθούν στους Δυτικούς Τούρκους οριστικά το 657 και 659 και να γίνουν η δεσπόζουσα δύναμη στη Κεντρική Ασία για 100 χρόνια, μολονότι τώρα είχαν εμφανισθεί και προχώρησαν πολύ οι Άραβες, μετά την κατάλυση της Περσίας. Με την επικράτηση της Κίνας, στον ευρασιατικό χώρο η ιστορία γίνεται παγκόσμια (με τα μέτρα της εποχής) σχεδόν από τον ειρηνικό ώς τον Ατλαντικό. Οι βυζαντινές πρεσβείες δεν σταματούν πια στο Εκτέλ, αλλά φθάνουν στη κινεζική πρωτεύουσα και οι αποφάσεις για την αντιμετώπιση της νέας δύναμης στην Κεντρική Ασία που θα αντικαταστήσει

τους

Πέρσες,

τους

Άραβες,

λαμβάνονται

στην

Κωνσταντινούπολη και κυρίως στην Ch’ang-an, μολονότι εκείνοι που θα κρατούν το μεγαλύτερο βάρος στον αντιαραβικό αγώνα στην Κεντρική Ασία θα είναι τα πριγκιπάτα της περιοχής, πολλά από τα οποία υπό τουρκική διοίκηση. Οι Τούρκοι για εκατό χρόνια (περίπου ώς τα μέσα του 8ου αιώνα) θα είναι στην Κεντρική Ασία οι κύριοι αντίπαλοι των Αράβων, μόνοι τους ή, συνηθέστερα, με την καθοδήγηση των Κινέζων. Για το Βυζάντιο και την Κίνα η συντριβή βαρβαρικών λαών, που έκαναν επιδρομές στα εδάφη τους, επέβαλλε τη συνεργασία με άλλους βάρβαρους λαούς, κοντινούς στον εχθρό ή κι ακόμη πιο μακρινούς. Ένα από τα μέσα για τους Βυζαντινούς και για τους Κινέζους να φέρουν κοντά τους τον 268

λαό που θα χρησιμοποιούσαν εναντίον των εχθρών τους, ήταν τα συνοικέσια. Για την κινεζική διπλωματία αυτό ήταν το κυριότερο μέσο. Αν το απαιτούσε το κρατικό συμφέρον, οι Κινέζες πριγκίπισσες στέλνονταν χωρίς δισταγμό, στη στέπα, όπου τις περίμενε όχι μόνο μια διαφορετική ζωή αλλά πολλές φορές και σκληρή τύχη, αν η κατάσταση άλλαζε όχι μόνο στη νέα τους πατρίδα αλλά και στην ίδια την Κίνα. Επί πλέον πολλές φορές γίνονταν αντικείμενο ωμών εκβιασμών από τους ίδιους τους συμπατριώτες τους, αν το απαιτούσαν οι περιστάσεις. Για τους Βυζαντινούς τα πράγματα ήταν πιο στεγανά. Μόνο σε μεγάλη ανάγκη θα μπορούσε να σταλεί πριγκίπισσα σε βαρβάρους. Από την πλευρά των Τούρκων ηγεμόνων, αντίθετα, ένα συνοικέσιο με Κινέζα πριγκίπισσα ήταν κορυφαίο γεγονός, γιατί τους εξύψωνε στα μάτια των υπηκόων και των αντιπάλων τους και τους ισχυροποιούσε. Η αναγγελία και μόνο ενός γάμου ήταν αρκετό να φέρει αντιμέτωπους δύο χαγάνους. Αυτό ο Κινέζοι το γνώριζαν καλά και το εκμεταλλεύτηκαν αριστοτεχνικά. Ο Τούρκος ηγεμόνας που θα έπαιρνε Κινέζα πριγκίπισσα έπρεπε να πληρούσε όλους τους όρους που συνέφεραν την Κίνα, ανάλογα με τις περιστάσεις και τους εχθρούς της. Προτιμούνταν αυτοί που ήταν σε θέση να βοηθήσουν την Κίνα ενάντια σε κάποιον εχθρό της (συνήθως εχθρικού χαγάνου), ενώ η παραπληροφόρηση, οι υποσχέσεις και οι εκβιασμοί ήταν πάντα στην ημερήσια διάταξη. Κάπως διαφορετικά ήταν τα πράγματα για τους Τούρκους ηγέτες που είχαν καταφύγει ή ζούσαν στην Κίνα και παντρεύτηκαν Κινέζες πριγκίπισσες, βοηθώντας από μέσα την αυτοκρατορία εναντίον των εχθρών της, αφού είχαν δεχτεί την υποτέλεια και την θεωρία του Κινέζου αυτοκράτορα (ανάλογη με εκείνη του Βυζαντίου), ότι ένας πρέπει να είναι α αυτοκράτορας, όπως ένας είναι και ο ήλιος στον ουρανό. Παρόλα αυτά υπήρξαν και περιπτώσεις Τούρκων που κατέφυγαν και παντρεύτηκαν στην Κίνα, αλλά είχαν άσχημο τέλος λόγω μεγάλης κρατικής ανάγκης. Οι Κινέζοι, μπροστά στο κρατικό συμφέρον δεν δίσταζαν σε τίποτε, ήταν ικανοί όμως, σε στιγμές ομαλές, να συγχωρούν και τους πιο ασπόνδους εχθρούς, που είχαν καταφύγει στην Κίνα, αναγκαστικά ή οικειοθελώς. Κρίσιμα χρόνια για τα κινεζοτουρκικά συνοικέσια ήταν το 630, έτος συντριβής των Ανατολικών Τούρκων. Από το έτος αυτό και ύστερα οι Κινέζοι 269

δεν είχαν διλήμματα. Μάταια οι Δυτικοί Τούρκοι ζητούν Κινέζες πριγκίπισσες. Οι όροι που θέτουν οι Κινέζοι ισοδυναμούν με άρνηση, είτε επεμβαίνοντας στις εσωτερικές αντιζηλίες των χαγάνων των Δυτικών Τούρκων κάνοντας τον ειρηνοποιό (ενώ αυτή η κατάσταση τους ευνοούσε), είτε ζητώντας τους τόσα, που σήμαινε ουσιαστικά παράδοση των Τούρκων στην αυτοκρατορία, κάτι που έγινε πραγματικότητα περίπου τριάντα χρόνια αργότερα, όταν οι Δυτικοί Τούρκοι έγιναν υποτελείς στην Κίνα. Είναι φυσικό οι Χάζαροι να είχαν επαφές με τους Βυζαντινούς που βρίσκονταν κοντά και όχι με τους Κινέζους, αλλά αυτές δεν ήταν σχέσεις εξάρτησης, δεδομένου μάλιστα ότι τα δύο κράτη δεν είχαν εκτεταμένα σύνορα. Η αγωνία του Ηράκλειου να εξασφαλίσει την τουρκική υποστήριξη στον αγώνα κατά των Περσών οδήγησε στο ανήκουστο για το Βυζάντιο, Βυζαντινή πριγκίπισσα, και μάλιστα κόρη του αυτοκράτορα, να συμφωνηθεί να παντρευτεί εκτός Βυζαντινού κράτους και μάλιστα σε βαρβάρους. Δεν αποκλείεται στη ματαίωση του συνοικεσίου να συνέβαλε και ο λόγος αυτός. Αργότερα, όταν το Βυζάντιο θα βρίσκεται και πάλι σε δύσκολη θέση, με τον αγώνα

εναντίον

των

Αράβων,

θα

πραγματοποιηθεί

το

πρώτο

βυζαντινοχαζαρικό συνοικέσιο (η σύζευξη του Ιουστινιανού Β΄ με Χαζάρα πριγκίπισσα ήταν κάτι το τυχαίο και ενώ ο Ιουστινιανός είχε εκθρονιστεί), δεν θα δοθεί όμως βυζαντινή πριγκίπισσα στους Τούρκους, αλλά Χαζάρα πριγκίπισσα θα παντρευτεί το γιο του Λέοντα Γ΄, Κωνσταντίνο Ε΄. Τούτο ήταν ευκολότερο από το να πάει μια βυζαντινή πριγκίπισσα σε λιγότερο πολιτισμένο λαό. Πολύ αργότερα, (10ο αιώνα) θα δοθούν Βυζαντινές πριγκίπισσες σε ξένους λαούς (στους Γερμανούς και τους Ρώσους). Η προσωπικότητα των πρέσβεων και η θέση που κατέχουν στη χώρα από την οποία προέρχονται έχουν μεγάλη σημασία στις διακρατικές σχέσεις. Συνήθως στέλνονται αξιωματούχοι, πρίγκιπες, ή και βασιλιάδες υποτελών κρατών, κληρικοί, αλλά ακόμη και έμποροι. Συνήθως οι Βυζαντινοί πρέσβεις ήταν αξιωματούχοι υψηλού βαθμού και είχαν πείρα. Το ίδιο περίπου ισχύει και για τους Κινέζους πρέσβεις. Για τους Τούρκους ήταν καλύτερο να εκμεταλλεύονται την ικανότητα έμπειρων υποτελών, όπως οι Σόγδιοι. Εξίσου σημαντικά ήταν και τα «δώρα», που ανταλλάσσονταν, όπως διάφορα προϊόντα, 270

που οι Κινέζοι πολλές φορές λογάριαζαν σαν φόρο υποτέλειας, ιδίως αν έρχονταν από μακριά. Με τους κοντινούς λαούς, όπως ήταν οι Τούρκοι, τα προϊόντα ανταλλάσσονταν σε μεγάλες ποσότητες. Οι Τούρκοι προσέφεραν ζώα, κυρίως άλογα, σε μεγάλες ποσότητες και οι Κινέζοι διάφορα πολύτιμα είδη, κυρίως μετάξι. Τα άλογα δίνονταν από τους Τούρκους κατά χιλιάδες, όμως δεν ήταν δυνατό να εξισορροπήσουν το κινεζικό μετάξι, που πολλές φορές εκβιαστικά έπαιρναν και που μπορεί να συγκριθεί με τον βυζαντινό χρυσό που έβγαινε έξω από τα βυζαντινά σύνορα, για να δοθεί ως πληρωμή στους Βαρβάρους. Οι ποσότητες των διαφόρων προϊόντων που ανταλλάσσονταν ήταν μεγάλες, οπότε και η οικονομική σημασία των ανταλλαγών αυξανόταν, σε βάρος της συμβολικής. Ακόμη και γάμοι ματαιώθηκαν επειδή δεν έφτασε στην Κίνα ολόκληρη η ποσότητα των συμφωνηθέντων δώρων (κυρίως ζώα), από την στέπα. Δεν ήταν ασυνήθιστα και τα επικήδεια δώρα που στέλνονταν από την Κίνα, όταν έφθανε η είδηση θανάτου ενός χαγάνου. Οι περιπτώσεις άρνησης παραλαβής ενός δώρου, όπως π.χ. διαμάντι που ο Tch’ou-lo προσέφερε στον Κινέζο αυτοκράτορα, ήταν λίγες, και φυσικά εξαρτιόταν από την θέση του καθενός. Αν ο Tch’ou-lo βρισκόταν εκτός Κίνας, ο Κινέζος αυτοκράτορας δεν θα αρνούταν. Δυστυχώς δεν γνωρίζουμε τί δώρα έφερε ο Ζήμαρχος στους Τούρκους, ξέρουμε όμως τί έδωσε ο Ηράκλειος στον Χάζαρο χαγάνο και τι δώρα προσφέρθηκαν κατά την πρώτη βυζαντινή πρεσβεία στην Κίνα (643 μ.Χ.) Η προσφορά μεταξιού από τους Τουρκοσόγδιους στην Κωνσταντινούπολη ήταν κάτι το αναμενόμενο. Σχετικά με την διπλωματία υπήρχαν και στη μεσαιωνική εποχή άγραφοι νόμοι (έθη και θεσμοί) που γενικά τηρούνταν. Φαίνεται πως σε γενικές γραμμές τους τηρούσαν και οι Τούρκοι (όπως και ο Αττίλας), ενώ υπάρχουν σαφή παραδείγματα ότι τα παραβίαζαν οι Πέρσες, οι οποίοι από τον βασιλιά τους ώς τους πρέσβεις, που στέλνονταν στο Βυζάντιο και τους Τούρκους, έδειξαν μια συμπεριφορά, που ίσως θα ήταν δυνατό να εξηγηθεί και από την δύσκολη κατάσταση στην οποία είχαν φτάσει, μετά τα σαφή δείγματα εχθρότητας από μέρους των Τούρκων και τις βυζαντινοτουρκικές επαφές και φιλία, που γνώριζαν καλά τι μπορούσαν να σημαίνουν γι’αυτούς. Οι σχέσεις 271

μεταξύ δύο κρατών, λοιπόν, εξαρτώνταν και από την ανάμεσά τους φιλία ή έχθρα, από τη γενικότερη πολιτικοοικονομική κατάσταση και από την προσωπικότητα των ίδιων των πρέσβεων. Οι Τούρκοι δέχονται ευχαρίστως τους Κινέζους πρέσβεις από τους οποίους εξαρτώνται πολλά, ακόμη και η ευμάρειά τους. Οι Κινέζοι, κατά τις επαφές τους με τους Τούρκους, ως έμπειροι διπλωμάτες, έβλεπαν τα πράγματα αρκετά διαφορετικά. Δεν έβγαιναν έξω από τα διπλωματικά όρια, μολονότι πολλές φορές φέρονταν κυνικά και περισσότερο επαγγελματικά από τον καθένα. Κρύβονταν πίσω από τη διπλωματική «γλώσσα» της εποχής, και δεν αποκάλυπταν τις αληθινές τους προθέσεις. Η συμπεριφορά των Ρωμαίων προς τους Τούρκους ήταν σύμφωνα με τις πηγές καλή και το ίδιο ίσχυε και για τους Τούρκους προς αυτούς, με εξαίρεση τον Τούρξανθο, ο οποίος όμως δεν πραγματοποίησε τις απειλές τους κατά της ζωής των Βυζαντινών πρεσβευτών, τους πρόσβαλε όμως βάναυσα. Το γεγονός αυτό οφείλεται στις περιστάσεις (οι Τούρκοι τότε δεν ήταν πλέον φίλοι με τους Ρωμαίους) αλλά και στον χαρακτήρα του Τούρξανθου. Η δημιουργία ψευδών εντυπώσεων απ’όλες τις πλευρές ήταν κάτι το συνηθισμένο, την εποχή αυτή της ελλιπούς πληροφόρησης, αφού ο καθένας όφειλε να φένεται στα μάτια του άλλου ισχυρότερος, χρησιμοποιώντας κάθε μέσον. Αντίθετα, μεγάλη σημασία δινόταν στους τίτλους, κατά τις προσφωνήσεις, όπως και στους τύπους. Οι προσφωνήσεις ήταν καθορισμένες, μπορεί όμως να άλλαζαν κι αυτές, ανάλογα με τις περιστάσεις, ιδιαίτερα για τους Τούρκους, που άλλοτε ήταν ισχυρότατοι και άλλοτε ανίσχυροι και εξαρτώμενοι. Η ανταλλαγή προϊόντων στη μεθόριο της Κίνας με τους Τούρκους ήταν επιζήμια για τους Κινέζους. Η οικονομία των Τούρκων εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από το εμπόριο αυτό και γι’αυτό προσπαθούσαν να διατηρείται πάντα ζωντανό. Έτσι, οι Τούρκοι δεν δίσταζαν να εκβιάζουν, χρησιμοποιώντας απεσταλμένους για συνομιλίες προς ανταλλαγή προϊόντων (όπου οι Κινέζοι έδιναν τα περισσότερα), την ίδια στιγμή που πίσω τους έφθαναν οι τουρκικές ορδές. Πόλεμος και εμπόριο πήγαιναν μαζί, με απαιτήσεις που αυξάνονταν ή μειώνονταν, ανάλογα με τις περιστάσεις. Οι εκβιασμοί αυτοί περνούσαν πιο 272

άνετα, αν υπήρχαν στην Κίνα αντίπαλοι ή ανταγωνισμός μεταξύ φατριών. Έτσι, οι Τούρκοι ήθελαν την Κίνα διαιρεμένη, απαιτώντας και από τις δύο πλευρές περισσότερα υλικά αγαθά και όχι κινεζικά εδάφη. Όταν η Κίνα ήταν ενωμένη, ακόμη και ισχυρή, απαιτήσεις οικονομικού περιεχομένου (ανταλλαγές) υπήρχαν αλλά ήταν μειωμένες. Αποτέλεσμα των υπερβολικών αυτών απαιτήσεων ήταν οικονομική πίεση των φορολογούμενων Κινέζων, που μερικές φορές οδηγούσε σε κοινωνικές αναταραχές, αλλά και ενδυνάμωση του εμπορίου, που διεξαγόταν και σε αγορές, σε προκαθορισμένα σημεία της μεθορίου. Το μετάξι ήταν είδος χρήματος. Οι Τούρκοι το πουλούσαν προωθώντας, πρώτα-πρώτα, τις ποσότητες εκείνες που έπαιρναν με ποικίλους τρόπους από τους Κινέζους (γιατί τους συνέφερε περισσότερο από το να προωθήσουν το μετάξι που παραγόταν στην Κεντρική Ασία), προς τη Δύση και ιδιαίτερα στο Βυζάντιο. Έτσι έχουμε τόνωση του εμπορίου, ανάμεσα δύο άκρες του γνωστού τότε κόσμου. Το πρόβλημα των Τούρκων ήταν πώς να προωθήσουν τις μεγάλες ποσότητες του μεταξιού που έπαιρναν από την Κίνα, αλλά και όσες ποσότητες παρήγαγαν οι υποτελείς τους λαοί στα εδάφη της Κ. Ασίας, (περιοχές που είχαν σχέση με το μετάξι ονομάζονται στις βυζαντινές πηγές με το εθνικό Σήρες ή Σηρίνδα). Μετά την αποτυχία των συνεννοήσεων με τους Πέρσες, η μόνη αρτηρία διοχέτευσης ήταν ο βόρειος δρόμος. Υπάρχουν αποδείξεις ότι από τον δρόμο αυτό το εμπόριο εξακολουθούσε να διακινείται και στους επόμενους αιώνες, μέσω Καυκάσου. Έτσι, οι Τούρκοι, ως κεντρασιατική δύναμη, μιμήθηκαν τους Πέρσες και επέβαλαν ολοκληρωτικά τον έλεγχο πάνω στο μόνο δρόμο όπου μπορούσαν να δεσπόζουν, τον βόρειο, όταν κατέλαβαν τη βυζαντινή Βόσπορο. Αυτό βέβαια δεν κράτησε για πολύ, αφού οι Τούρκοι όχι μόνο έχασαν ένα μεγάλο τμήμα της δύναμής τους, αλλά και εννόησαν ότι η συνεργασία με το Βυζάντιο τους ευνοούσε και οικονομικά αλλά και στρατιωτικά. Η ροή μεγάλων ποσοτήτων μεταξιού (και άλλων προϊόντων) από τον βόρειο δρόμο ενίσχυσε πολύ τους σταθμούς που βρίσκονταν πάνω σ’αυτόν (όπως είναι η Σαμαρκάνδη) αλλά και τη θέση της Κωνσταντινούπολης, αφού 273

το τέρμα του δρόμου βρισκόταν σ’αυτήν, κι όχι πια στην Αντιόχεια, κι ενίσχυσαν τις επαφές μεταξύ Δύσης και Ανατολής. Από την άλλη πλευρά, οι Πέρσες, που έβλεπαν να χάνουν το μονοπώλιο και να μειώνεται η στρατηγική σημασία της χώρας τους, ανησυχούσαν με αποτέλεσμα να προσπαθήσουν να θέσουν προσκόμματα στο βόρειο δρόμο, μέσω Καυκάσου, και να επέμβουν στρατιωτικά σε καίριο σημείο του θαλάσσιου δρόμου, ώστε να ελέγχουν πλήρως το θαλασσινό εμπόριο. Η δεύτερη ενέργειά τους πέτυχε, αλλά δεν μπόρεσαν να εμποδίσουν την ελεύθερη ροή του μεταξιού από τον βόρειο δρόμο. Έτσι η Περσία όχι μόνο περικλειόταν τώρα στρατιωτικά αλλά και έχανε οικονομικά οφέλη. Οι Πέρσες ήταν από παλιά μεσάζοντες στο δρόμο του μεταξιού αλλά απ’ τον 5ο αιώνα και ύστερα τους ανταγωνίζονταν σε μεγάλο βαθμό οι Σόγδιοι. Οι παροικίες των Σογδίων έφθαναν ώς την Κίνα, όπου η παρουσία τους ήταν πολύ ζωντανή, ενώ οι Σόγδιοι έμποροι έφθαναν ώς τον Βόλγα και δυτικότερα, ίσως ώς τον Εύξεινο. Ήταν ο λαός του οποίου το κύριο χαρακτηριστικό ήταν το εμπόριο και κατά την περίοδο των Εφθαλιτών και κυρίως την περίοδο των Τούρκων. Τους τελευταίους οι Σόγδιοι καθοδηγούσαν, ώστε να έχουν οι ίδιοι το κύριο μέρος των οικονομικών ωφελειών. Πρέπει να θεωρηθεί βέβαιο ότι η παρουσία των Σογδίων, ως του κυριότερου υποταγμένου λαού, αρχικά στους Εφθαλίτες και μετά στους Τούρκους, είχε πολιτικό αντίκτυπο, γιατί απ’ αυτούς κυρίως εξαρτιόταν και η οικονομική ευμάρεια του κατακτητή, ιδιαίτερα των Τούρκων που είχαν και πλήρη συνεργασία μ’αυτούς. Είναι σίγουρο ότι οι Σόγδιοι με τις ενέργειές τους συνέβαλαν το 630 στην υποταγή των Τούρκων στους Κινέζους. Φαίνεται ότι το αισθητήριό τους υπαγόρευε ότι είχε περάσει η εποχή των Τούρκων. Η ενασχόλησή μας με τη διπλωματία και τη στρατηγική των Βυζαντινών, Περσών, Κινέζων και Τούρκων και με τις σχέσεις που αναπτύχθηκαν ανάμεσά τους, μας οδήγησαν σε ζητήματα που απασχολούν την πολιτική επιστήμη και ειδικότερα έναν κλάδο αυτής, τις διεθνείς σχέσεις. Ήταν απαραίτητο να εντάξουμε την ιστορική μας έρευνα και σ’ ένα πλαίσιο διεθνών σχέσεων, το οποίο θα προσέφερε μια ικανοποιητική εξήγηση των διεθνών εξελίξεων της εποχής, χωρίς όμως να τις διαστρεβλώνει μεταφέροντας 274

σύγχρονα μοντέλα ανάλυσης διεθνών σχέσεων σε μια εποχή που σίγουρα δεν θα είχαν καμιά εφαρμογή. Ταυτόχρονα έπρεπε να συνεισφέρουμε στη σύγχρονη θεωρία διεθνών σχέσεων, παράγοντας μια θεωρητική πρόταση από την ιστορική μας μελέτη που δεν θα ήταν ασύμβατη με τις σύγχρονες εξελίξεις στη επιστήμη των διεθνών σχέσεων. Τη λύση μας την έδωσε η θεωρητική σκέψη του Γερμανού νομικού επιστήμονα του μεσοπολέμου Carl Schmitt. Έχοντας προσαρμόσει τα θεωρητικά εργαλεία του Νόμου της Γης και του δίπολου Φίλου και Εχθρού, καταλήξαμε σε μια θεμελίωση των διεθνών σχέσεων πάνω στην έννοια του συνόρου και της περιορισμένης εχθρότητας. Με λίγα λόγια, έχουμε διεθνείς σχέσεις όπου υπάρχουν σύνορα που είναι αναγνωρισμένα και όπου ο πόλεμος διεξάγεται μεταξύ αμοιβαίως αναγνωρισμένων οντοτήτων, για τις οποίες η διεξαγωγή του δεν αποτελεί παρά ένα εργαλείο για την επίτευξη περιορισμένων σκοπών και αποβλέπει σε μια όσο το δυνατό πιο μακρά ειρήνη και όχι στον αφανισμό του εχθρού. Με βάση αυτές τις θεωρητικές αφετηρίες, εξηγήσαμε πώς οι αυτοκρατορίες της Κίνας, του Βυζαντίου, της Περσίας αλλά και η νομαδική αυτοκρατορία των Τούρκων, αν και είχαν οικουμενικές αξιώσεις (εξέφραζαν δηλαδή μια απεριόριστη εχθρότητα προς το εξωτερικό σε επίπεδο διακηρύξεων), σε πρακτικό επίπεδο αναγνώριζαν η μια την άλλη, διεξήγαγαν πολέμους που τελείωναν με την υπογραφή συνθηκών, επικοινωνούσαν και συμμαχούσαν ως ισότιμες οντότητες. Αποτελούσαν ισότιμα μέρη ενός διεθνούς συστήματος κατά τον ίδιο τρόπο που ήταν οι αρχαίες ή μεσαιωνικές πόλεις-κράτη, στην αρχαία Ελλάδα ή μεσαιωνική Ιταλία, αντίστοιχα, ή τα έθνη-κράτη της νεότερης εποχής, στο σύγχρονο διεθνές σύστημα. Η μη αναγνώριση της ισοτιμίας από την πλευρά ενός εκ των δρώντων επέφερε συσπειρώσεις που είχαν σκοπό την εξισορρόπησή του απ’ τους άλλους, όπως δείχνει το παράδειγμα της βυζαντινοτουρκικής συμμαχίας ενάντιον των Περσών. Ταυτόχρονα, η πλήρης εξάλειψη του αντιπάλου οδηγούσε σε καταστάσεις που βρίσκονταν πέρα από τις δυνατότητες πρόβλεψης και αντίδρασης των δρώντων, αν κάποιος κρίνει από τα αποτελέσματα που είχε η κοινή εισβολή Βυζαντινών και Τούρκων στα περσικά εδάφη που είχε σκοπό 275

την πλήρη υποταγή της Περσίας: την εξάπλωση της αραβικής-ισλαμικής λαίλαπας, που έφτασε μέχρι και τις παρυφές της Κίνας, αφαιρώντας τόσο από τους Βυζαντινούς όσο και από τους Τούρκους εδάφη που παραδοσιακά ήταν υπό τον έλεγχό τους. Εκτός όμως από ένα πλαίσιο επεξηγηματικό των διεθνών σχέσεων της εποχής, προσπαθούμε να συμβάλουμε και στη σύγχρονη συζήτηση στη θεωρία των διεθνών σχέσεων, ειδικότερα στο διάλογο μεταξύ νεωτερικής και μετανεωτερικής θεωρητικής οπτικής. Γίνεται συχνά επίκληση της έννοιας της αυτοκρατορίας από τους υποστηρικτές του μετανεωτερικού παραδείγματος στις διεθνείς σχέσεις, ως το πολιτικό εκείνο μέγεθος το οποίο θα σώσει την ανθρωπότητα από το πρόβλημα του πολέμου, στη βάση μια ανώτερης δικαιοσύνης που δεν θα αναγνωρίζει σύνορα. Τοποθετούμε το φαινόμενο της αυτοκρατορίας στις ιστορικές του διαστάσεις (ή τουλάχιστον στις διαστάσεις που αυτό είχε τον 6ο και 7ο αι.) και δείχνουμε ότι ποτέ η αυτοκρατορία δε σήμαινε ούτε την κατάργηση του πολέμου, ούτε και μια ανώτερη δικαιοσύνη. Σίγουρα η αυτοκρατορία ήταν συνυφασμένη με μια έννοια δικαίου, διαφορετικού, σε κάθε μια, ξεχωριστά (το οποίο εφαρμοζόταν εντός της περιφέρειας κάθε αυτοκρατορίας και πρακτικά δεν είχε παγκόσμιες ή έστω οικουμενικές διαστάσεις) και με έναν περιορισμό του πολέμου σε επίπεδο διεξαγωγής του (ποτέ όμως δεν καταργήθηκε πλήρως σαν εργαλείο πολιτικής). Το σημαντικότερο είναι ότι η αυτοκρατορία, ως ιστορική έννοια, ήταν μια κατάφαση του φαινόμενου της ετερότητας στις διεθνείς σχέσεις και όχι άρνησή της, όπως θέλουν να την παρουσιάζουν οι μετανεωτερικοί θεωρητικοί και πρακτικοί των διεθνών σχέσεων. Υπ’ αυτήν την οπτική, αυτοκρατορία και έθνος-κράτος δεν διαφέρουν καθόλου στις διεθνείς σχέσεις, αφού και τα δύο αυτά πολιτικά μεγέθη αποτέλεσαν, στην εποχή τους, μέρη ενός ευρύτερου διεθνούς συστήματος και συνέβαλαν στην αύξηση παρά μείωση της ετερότητας στην πολιτική ζωή. Η αυτοκρατορία, ακόμη και με τον τρόπο που την προσεγγίζουν οι μετανεωτερικοί θεωρητικοί των διεθνών σχέσεων σήμερα, δεν μπορεί να νοηθεί παρά σ’ ένα περιβάλλον ετερότητας και δεν μπορεί παρά κι αυτή με τη σειρά της να προσδώσει νέες μορφές στην ετερότητα του διεθνούς συστήματος. 276

Τελειώνοντας

μέσα

από

αυτό

το

πλαίσιό

προσπαθούμε

να

διατηρήσουμε αδιάσπαστη μια εικόνα διεθνών σχέσεων, από την εποχή των εδραίων και νομαδικών αυτοκρατοριών ώς τη σύγχρονη εποχή των εθνώνκρατών και της συζήτησης για την αυτοκρατορία στον 21ο αιώνα. Ύστερα απ’ όσα αναφέραμε ως εδώ, συνοψίζουμε: Βυζάντιο και Κίνα (αλλά και Περσία) ήταν οι αυτοκρατορίες από τις οποίες εξαρτώνταν, σε μεγάλο βαθμό, η δύναμη και ευμάρεια των βαρβαρικών λαών που ζούσαν έξω από τα σύνορά τους. Το παράδειγμα των Τούρκων με την Κίνα είναι χαρακτηριστικό. Οι Τούρκοι ήθελαν να έχουν την πρωτοβουλία στις σχέσεις με τη μεγάλη αυτοκρατορία της Άπω Ανατολής, για να ωφελούνται στρατιωτικά και οικονομικά. Ο βαθμός της δύναμής τους και επομένως, ώς ένα σημείο, και της ευμάρειάς τους, εξαρτιόταν από τη δύναμη της Κίνας. Η Κίνα ήθελε διαιρεμένους τους Τούρκους, αλλά και οι Τούρκοι ήθελαν διαιρεμένη την Κίνα. Η επικράτηση των Κινέζων οφείλεται κυρίως στην υψηλή διπλωματική τέχνη της αυτοκρατορίας, η οποία είχε ξακάθαρους στόχους (διαίρεση του αντιπάλου της), που έκρυβε πίσω από την τήρηση των τύπων (σε αντίθεση με τους Πέρσες που φαίνονταν πιο αυθόρμητοι, ίσως λόγω των περιστάσεων). Ένας άλλος παράγοντας της επικράτησης των Κινέζων είναι και τα μέσα που είχαν, αφού εκτός από τα πολύτιμα είδη, κυρίως το μετάξι (που λειτουργούσε ως το διεθνές συνάλλαγμα της εποχής), προσέφερε και το ανώτερο πολιτισμικό επίπεδο, που οι Τούρκοι γεύονταν, είτε παραμένοντας στην πρωτεύουσα της Κίνας είτε με γάμους με Κινέζες πριγκίπισσες, κάτι που γι’αυτούς ήταν τιμή και αναγνώριση. Με τους Βυζαντινούς τα πράγματα ήταν διαφορετικά, γιατί δεν είχαν εκτεταμένα κοινά σύνορα, με εξαίρεση την περιοχή της Κριμαίας. Τα σχέδια των Τούρκων φαίνεται πως έφθαναν ώς τη Βαλκανική, με πρόσχημα τους Αβάρους (Ουαρχωνίτες), και φαίνεται ότι ο στρατός τους, μια φορά, έφτασε ώς τον Δούναβη αλλά χωρίς μόνιμα αποτελέσματα. Μπορούμε να πούμε ότι οι καλές σχέσεις με το Βυζάντιο ήταν για τους Τούρκους μονόδρομος, όχι μόνο γιατί εξασφάλιζε συνεργασία εναντίον των κοντινών εχθρών, κυρίως των Περσών (η κινεζική θεωρία και πρακτική περί συνεργασίας με μακρινούς λαούς για να αντιμετωπιστούν οι κοντινοί εχθροί ίσχυε για όλους) αλλά και 277

γιατί από το Βυζάντιο εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό η ευμάρειά τους, καθώς πουλούσαν σ’αυτό τις μεγάλες ποσότητες μεταξιού που έπαιρναν από την Κίνα. Το επίπεδο ζωής των λαών της στέπας εξαρτιόταν, όπως φαίνεται, κυρίως από τις εδραίες αυτοκρατορίες. Οι Τούρκοι ενεργούσαν ώς παγκόσμια, με τα μέτρα της εποχής, δύναμη, μετά το 552. Τα πρώτα μάλιστα χρόνια της ηγεμονίας του Τάρδου πίστευαν ότι μπορούσαν να κανονίζουν τα πράγματα μόνοι τους. Η ενοποίηση της Κίνας από τους Sui, τους έπεισε ότι κάτι τέτοιο δεν ήταν δυνατό κι ότι μόνο οι συμμαχίες με άλλες μεγάλες δυνάμεις (σε συνασπισμούς) θα έφερναν τα ποθητά αποτελέσματα. Ξαναήρθαν λοιπόν κοντά στο Βυζάντιο (επί Μαυρικίου και Ηρακλείου), σε μια συμμαχία που διήρκησε πολλά χρόνια, τουλάχιστον ώς το 630, κατορθώνοντας την περίοδο αυτή να είναι ηγετική δύναμη στην Κεντρική Ασία, με εξαίρεση την εποχή της ακμής των Sui (τέλη 6ου, αρχές 7ου αιώνα). Για τους Βυζαντινούς η συμμαχία αυτή ήταν πολύτιμη, δεδομένου ότι μπορούσαν όχι μόνο να πλήξουν τους Πέρσες αλλά να επηρεάσουν τα πράγματα στην Κεντρική Ασία και να ελέγχουν καλύτερα τα βαρβαρικά φύλα που βρίσκονταν στον βορρά (Δούναβη, Κριμαία). Αν το μετάξι ήταν για τους Κινέζους το σπουδαιότερο από τα πολύτιμα είδη, με τα οποία, ουσιαστικά πλήρωναν τους βαρβάρους του βορρά, με άσχημα πολλές φορές αποτελέσματα για την οικονομία της χώρας, για το Βυζάντιο το αντίστοιχο αγαθό ήταν ο χρυσός. Οι βάρβαροι του βορρά και της ανατολής ήταν ο σπουδαιότερος παράγοντας που οδήγησε στο άδειασμα των ταμείων του αυτοκρατορικού θησαυροφυλακίου. Ο χρυσός ίσως έφθανε να αντικαταστήσει και τις βυζαντινές πριγκίπισσες που την εποχή αυτή σπανιότατα τις έστελναν ως νύφες σε βάρβαρους, σε αντίθεση με την Κίνα που επί πολλές δεκαετίες αποτελούσαν «συμπλήρωμα» του μεταξιού και άλλων πολύτιμων αγαθών που στέλνονταν στη στέπα. Πάντως, το μετάξι αποτέλεσε το πρώτο είδος τόνωσης του εμπορίου στην απέραντη περιοχή της Κεντρικής Ασίας και συνέβαλε στην ανάδειξη των Σογδίων μετά τις τριβές των Τούρκων με τους Πέρσες (καθώς και, μετά, την ανάδειξη του βορείου δρόμου), ως κυριότερων διαμετακομιστών, που τους έδωσε πλούτο, αφαιρώντας τον από τους Πέρσες. 278

Βυζάντιο, Περσία, Κίνα και νομαδική αυτοκρατορία των Τούρκων, είναι τα ισότιμα, αμοιβαίως αναγνωρισμένα, μέρη ενός διεθνούς συστήματος στον 6ο και 7ο αιώνα που σε πολύ λίγα πράγματα διαφέρει από το διεθνές σύστημα των πόλεων-κρατών της αρχαίας Ελλάδας ή της μεσαιωνικής Ιταλίας ή από το σύγχρονο διεθνές σύστημα. Αν και αυτοκρατορίες, είχαν σαφή γνώση του πού σταματούσαν τα δικά τους όρια και πού ξεκινούσαν τα όρια των άλλων αυτοκρατοριών. Η ανταλλαγές πρεσβευτικών αποστολών, η σύναψη συμμαχιών και συμφωνιών δείχνει την ισοτιμία που η μια επεφύλασσε για την άλλη. Ο ιστορικός ρόλος της αυτοκρατορίας (τουλάχιστον για τους 6ο και 7ο αιώνες) ήταν η διαφύλαξη της πολιτικής ετερότητας στον κόσμο και όχι η επίτευξη παγκόσμιας ηγεμονίας. Ακόμη κι αν έγινε προσπάθεια μερικές φορές για παγκόσμια ηγεμονία, αυτό ήταν ανέφικτο, όπως φάνηκε πολύ γρήγορα.

279

Συντομογραφίες – Βιβλιογραφία∗

Aalto, “Iranian Contacts”

Aalto, Penti, “Iranian Contacts of the Turks in Pre – Islamic Times”, Studia Turcica, Budapest, 1971, σελ. 29-37. Aalto, Penti, “The Horse in Central Asian Nomadic Cultures”, SO, τομ. 46, 1975, σελ. 1-9.

Αγαθίας

Agathiae Myrinaei, Historiorum libri quinque : Corpus Fontium Historiae Byzantinae II, έκδ. R. Keydell, Berolini, 1967.

Άμαντος, «Αι πρώται»

Άμαντος, Κ., «Αι Πρώται Ελληνοτουρκικαί σχέσεις 6ου αιώνος μ. Χ.», Μικρά Μελετήματα. Άρθρα και Λόγοι, Αθήναι, 1940, σελ. 61-65.

Αμμιανός Μαρκελλίνος

Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum Libri qui supersunt, εκδ. Loeb τ. I-III, London, 1971-72.

Ανανιάδης, Carl Schmitt

Ανανιάδης, Γ., Ιδέα, απόφαση, πολιτική. Τρία δοκίμια για τον Carl Schmitt, νήσος, Αθήνα, 2006.

AO

Acta Orientalia

AOASH

Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, (Budapest) Arendt, H., Η Ανθρώπινη κατάσταση (Vita Activa), Γνώση, Αθήνα, 1986.

∗

Τα ρωσικά άρθρα και οι μονογραφίες παρατίθενται στη δική τους αλφαβητική σειρά στο τέλος της συνολικής βιβλιογραφίας.

280

Ayda, A., “Le nom Grec des Etrusques”, TTKB, τομ. 39, αρ. 155 (1975), σελ. 413428. Ayda, A., “Une theorie sur l’ origine du mot ‘Turk’”, TTKB, τομ. XXL, αρ. 158 (1976), σελ. 228-247. Baldwin, “Menander”

Baldwin, B., “Menander Protector”, Dumbarton Oaks Papers, τομ. 32 (1978) σελ. 99+101-125

Barfield, “The Hsiung-nu”

Barfield, T. J., “The Hsiung-nu Imperial Confederacy: Organization and Foreign Policy”, The Journal of Asian Studies, τομ. 41, αρ. 1 (1981) 46-61.

Barfield, The Perilous Frontier

Barfield, T., The Perilous Frontier. Nomadic Empires and China, Basil Blackwell, London, 1989.

Barthold, Turcs d’ Asie Centrale

Barthold, W., Histoire des Turcs d’ Asie Centrale, Maisonneuve, 1945. Barthold, W.: Turkestan down to the Mongol Invasion, Oxford University Press, Oxford, 1928. Baskakov, N. A., “The Turkic Languages in Central Asia: Problems of Planned Culture Contact”, issued by the Central Asian Research Centre in association with St Antony’s College (Oxford) Soviet Affairs Study Group, London, 1952. Baskakov, N. A., « L’ Etude des Langues Turques en Union Soviétique », Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, τομ. 9, Budapest, 1959, σελ. 39-53. Bazin, L., “Un Texte Proto-Turc du IVe siècle : Le Distique Hiong-nou du ‘TsinChou’”, Oriens, τομ. 1, Leiden, 1948, σελ. 208-219.

281

Bazin, « Notes »,

Bazin, L., « Notes sur les mots Oguz et Türk », Oriens, 6, Leiden, 1953, σελ. 315-322.

Bazin, « Pour une nouvelle hypothese »

Bazin, L., « Pour une nouvelle hypothèse sur l’origine des Khazar », MT, τομ. 7/8, (1981/82), σελ. 51-71.

Beckwith, The Tibetan Empire

Beckwith, C. I., The Tibetan Empire in Central Asia: A History of the Struggle for Great Power among Tibetans, Turks, Arabs and Chinese during the Early Middle Ages, Princeton University Press, 1993 (Α΄ έκδ. 1945).

Begijanyan, “Competition”

Begijanyan, E., “Competition in the Countries of Central Asia in the Name of Cultural Influence”, Cultural Interaction, σελ. 321-337.

Βελισσαρόπουλος, Ιστορία

Βελισσαρόπουλος, Δ. Κ., Ιστορία της Κινεζικής Φιλοσοφίας, τόμος Ι, «Δωδώνη», Αθήνα – Γιάννινα, 1981 Bira, Sh., “Mongolian Tengerism and Modern Globalism. A Retrospective Outlook on Globalisation”, Journal of the Royal Asiatic Society, σειρά 3, τομ. 14, αρ. 1 (2004), σελ. 3-12

Bivar, A. D. H., λήμμα Hayâtila στην EI, τομ. 3, Paris, 1971 Blockley, East Roman Foreign Policy

Blockley, R., East Roman Foreign Policy. Formation and Conduct from Diocletian to Anastasius, Francis Cairns, Leeds, 1992.

Bombaci, « Jebu »

Bombaci, A., « Qui était Jebu Xak ‘an? », Turcica, τομ. II, Paris, 1970, σελ. 7-24.

282

Bona, “Die Geschichte der Avaren”

Bona, I., “Die Geschichte der Awaren im Lichte der Archaeologischen Quellen”, Settimane di Studio del Centro Italiano di Studi Sull’alto Medioevo: Popoli delle Steppe: Unni, Avari, Ungari, 23-29 aprile 1987, τομ. 2, 1988, σελ.437-463. Boodberg, P. A., “Marginalia to the Histories of The Northern Dynasties”, HJAS, τομ. 3, αρ. ¾ (Dec., 1938), σελ. 223-253.

Boodberg, “Three Notes”

Boodberg, P. A., “Three Notes on T’u – chüeh Turks”, Semetic And Oriental Studies, 11 (1951), σελ. 1-11.

Boulnois, The Silk Road

Boulnois, L., The Silk Road, μετάφρ. στα Αγγλικά D. Chamberlin, London 1966. Boyle, J. A., λήμμα «Khan», EI, τομ. 4, Paris, 1978.

Bozeman, Politics

Bozeman, A., Politics and Culture in International History, Princeton University Press, Princeton, 1960. Breuil (de), P., Ο Ζωροαστρισμός, Ινστιτούτο του Βιβλίου-Μ. Καρδαμίτσα (σειρά Que sais-je?), Αθήνα, 1993. Brill Olcott, M., Central Asia’s Second Chance, Carnegie Endowment for International Peace, Washington D.C., 2005.

Browning, Ο Αιώνας

Browning, R., «Ο Αιώνας του Ιουστινιανού», Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τομ. Z΄, σελ. 150-221.

Bull, “International”

Bull, H., “International Theory: The Case for a Classical Approach”, WP, τομ. 18, αρ. 3 (1966), σελ. 361-377.

Bury, “The Turks”

Bury J. B., “The Turks in the 6th century”, EHR, τομ. 12, αρ. 47 (1897), σελ. 417-426. 283

Bury, A History

Bury, J. B., A History of the Later Roman Empire from Arcadius to Irene (395 A.D. to 800 A.D.), τομ. I, II, London, 1889 Adolf M. Hakkert, (και ανατ. Amsterdam, 1966).

Buzan-Little, International

Buzan, B.,-Little, R., International Systems in World History. Remaking the Study of International Relations, Oxford University Press, Oxford, 2000.

(Το) Βυζάντιο ως οικουμένη

Το Βυζάντιο ως Οικουμένη, Εθνικό ΄Ιδρυμα Ερευνών, Ινστιτούτο Βυζαντινών Μελετών, Διεθνή Συμπόσια 16, Αθήνα, 2005

Cahun, Asie

Cahun, L., L’histoire de l’Asie. Turcs et Mongoles des Origines à 1405, Paris, 1896. Carr, E. H., Η εικοσαετής κρίση 1919 – 1939. Εισαγωγή στη Μελέτη των Διεθνών Σχέσεων, εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα, 2001.

CHC

Cambridge History of China, τομ. 3/1, Cambridge, επιμ. Twitchett, D., 1979.

Chaliand, Les Empires

Chaliand, G., Les Empires Nomades de la Mongolie au Danube (Ve-IVe siècles av. J.-C. / XVe-XVIe siècles ap. J.-C.), Perrin, Malesherbes, 2003.

Chavannes, Documents

Chavannes E., Document sur les Tou – Kiue (Turcs) occidentaux, recueillis et commentés, suivis des notes additionelles, Paris, 1900, (επανέκδ. 1969).

Chavannes, Notes

Chavannes E., «Notes additionelles sur les Tou – Kiue (Turcs) occidentaux, recuellis et commentés, suivis des notes additionelles», T’oung Pao, 5 (1904), σελ. 1 κ.έ.

CHEIA

The Cambridge History of Early Inner 284

Asia, επιμέλ. Sinor, D., Cambridge University Press, 1990 Chen, «Οι Χερσαίοι»

Chen Zhi-Qiang, «Οι χερσαίοι δρόμοι επικοινωνίας μεταξύ της Κίνας και του Βυζαντίου», Ιστορικογεωγραφικά, τ. 4, (1994), σελ. 149-164.

Chen, “The Sources”

Chen Zhi-Qiang, “The Sources of Roman-Greek World in ancient and Medieval Chinese Texts (1st century B.C. – 19th century A.D.), Ιστορικογεωγραφικά, τ. 10 (2004), σελ. 255-434.

Christensen, Iran

Christensen, A., L’Iran sous les Sassanides, (φωτοαναστατ. έκδ. της 2ης έκδ.), Otto Zeller, Osnabrück, 1971. Christian, D., “State Formation in the Inner Eurasian Steppes”, Silk Road Studies II: Worlds of the Silk Roads: Ancient and Modern. Proceedings from the Second Conference of the Australian Society for Inner Asian Studies, Macquarie University, September 22-24, 1996, Brepols, σελ. 51-76.

Christian, A History

Christian, D., A History of Russia, Central Asia and Mongolia, τομ. 1, Inner Eurasia from Prehistory to the Mongol Empire, Blackwell, Oxford, 1998.

Chrysos, Some Aspects

Chrysos, E., “Some aspects of Roman Persian Relations”, Κληρονομιά, 8 (1978), σελ. 1-60.

Chrysos, E., “Byzantine Diplomacy”

Chrysos, E., “Byzantine Diplomacy, AD 300 – 800: Means and ends”, στο J. Shepard & S. Franklin, Byzantine Diplomacy, Variorum, 1992, σελ. 25-39.

Χρυσός, «Η Βυζαντινή Διπλωματία»:

Χρυσός, Ε., «Η βυζαντινή διπλωματία ως μέσο επικοινωνίας», Η επικοινωνία στο Βυζάντιο, επιμ. Ν. Γ. Μοσχονάς, Κέντρο Βυζαντ. Ερευνών/Ε.Ι.Ε., Αθήνα 1993, 285

σελ. 199-407.

Χρυσός, «Το Βυζάντιο»

Χρυσός, Ε., «Το Βυζάντιο και η Διεθνής Κοινωνία του Μεσαίωνα», (Το) Βυζάντιο ως οικουμένη, σελ. 59-78.

Clauson, “Turk”

Clauson, G., “Turk, Mongol, Tungus”, Asia Maior, N. S. τομ. 8, αρ.1 (1960), σελ. 105-123. Clauson, G., “The Origine of the Turkish ‘Runic’ Alphabet”, AO, τομ. 32 (1970), σελ. 60-75. Clauson, G., “Turks and Wolves”, SO, τομ. 28, αρ. 2 (1964), σελ. 3-22

Κοσμάς Ινδικοπλεύστης

Cosmas Indicopleustes, Topographie Chrétienne, έκδ. W. Wolska-Conus, τ. ΙΙΙΙ, Paris, 1968-1973 (Sources Chrétiennes, αρ. 141, 152, 197). Cosmo (di) N., “Intoduction: Inner Asian Ways of Warfare in Historical Perspective”, Warfare in Inner Asian History (500-1800), Brill, LeidenBoston-Köln, 2002

Cultural Interaction

Cultural Interaction and Conflict in Central Asia. Papers presented at the Central and Inner Asia Seminar, University of Toronto, 3-4 May 2002 and 23-24 May 2003, Toronto Studies in Central and Inner Asia

Curtis, Μύθοι

Curtis, Vesta Sarkosh, Μύθοι των Περσών, Παπαδήμα, μετάφρ. Η. Σακελλαρίου, Αθήνα, 1996.

Czaplicka, The Turks

Czaplicka, M. A., The Turks of Central Asia in History and Present Day, Oxford, Clarendon Press, 1918. 286

Daffinà, La persia

Dafinà, P. « La Persia sassanide secondo le fonti cinesi », Rivista degli Studi Orientali 57 (1983), σελ. 121-170. Dagron, G., “L’ oecumenicité politique: Droit sur l’espace, droit sur les temps”, (Το) Βυζάντιο ως οικουμένη, σελ. 47-57. Dani, A. H., Central Asia Today,, SangE-Meel Publications, Lahore (Pakistan), 1996. Dani, A. D., New Light on Central Asia, Sang-E-Meel Publications, Lahore (Pakistan), 1996.

Dani-Litvinsky-Safı, “Eastern Kushans”

Dani, A. H.-Litvinsky, B. A.-Zamir Safı, M. H., “Eastern Kushans, Kidarites in Gandhara and Kashmir, and Later Hephthalites”, History, σελ. 163-183.

Defarges, Géopolitique

Defarges, Philippe Moreau, Introduction à la géopolitique, Seuil, 2005 (1η εκδ. 1994)

Dickens, Medieval

Dickens, M., Medieval Syriac Historians’ Perceptions of the Turks, Mphil Dissertation in Aramaic and Syriac Studies, Faculty of Oriental Studies, University of Cambridge, August 2004. Dougherty, J. E.- Platzgraff, R. L., Ανταγωνιστικές Θεωρίες Διεθνών Σχέσεων. Μια Συνολική αποτίμηση, τ. Α΄, Β΄, Παπαζήση, μετάφρ. Θ. Αθανασίου-Ν. Σταματάκης, Αθήνα 1992.

Drompp, “Imperial State”

Drompp, M. R., “Imperial State Formation in Inner Asia: The Early Turkic Empires (6th to 9th Centuries A. D.), AOASH, τομ. 58, αρ. 1, (2005), σελ. 101-111.

287

Du, Y., “The Yugur Nationality of China”, Eurasian Studies Yearbook, τομ. 73 (2001), σελ. 174-175. Dunlop, Jewish Khazars

Dunlop, D., M., The History of the Jewish Khazars, Princeton, N. Jersey, 1954. Ecsedy, I., “A Note on ‘Slavary’ in the Turk Rulers’ Burial Customs (around 649 A. D.)” AOASH, τομ. XLII, αρ. 1 (1988), σελ. 3-16. Ecsedy, I., “Nomads in History and Historical Research” AOASH, τομ. 35, αρ. 2-3 (1981), Budapest, σελ. 201-227.

Ecsedy, “Trade and War”

Ecsedy, H.: “Trade and War Relations Between the Turks and China in the Second of the VIth century”, AOASH, τομ. 21 (1968), σελ. 131-151. Eliade M., Shamanism. Archaic techniques of ecstasy, Arkana-Penguin books, Arkana, 1989, σελ. 259.

EHR

English Historical Review

EI

Encyclopédie de l’Islam, Nouvelle édition. Enoki, K, “On the Nationality of the Ephthalites”, Memoirs of the Research Department of the Tokyo Bunko (1955), No. 18, σελ. 1-58.

Ήφαιστος, Κοσμοθεωρητική

Ήφαιστος, Π., Κοσμοθεωρητική ετερότητα και αξιώσεις πολιτικής κυριαρχίας. Ευρωπαϊκή άμυνα, ασφάλεια και πολιτική ενοποίηση, Ποιότητα, Αθήνα, 2001.

288

Erdemir, “The Nature”

Erdemir, H., “The Nature of the TurkoByzantine Relations in the Sixth Century AD”, TTKB, τομ. 68, αρ. 252 (2004), σελ. 423-430.

Esin, Tarkhan Nizak

Esin, E., “Tarkhan Nizak or Tarkhan Tirek? An Enquiry concerning the Prince of Badhghis Who in A. H. 91/A. D. 709710 Opposed the 'Omayyad Conquest of Central Asia”, Journal of the American Oriental Society, τομ. 97, Αρ. 3 (1977), σελ. 323-332.

Ευάγριος

Evagrii, The Ecclesiastical History, έκδ. J. Bidez-L. Parmantier, London, 1898 (ανατ. Amsterdam, 1964).

Felföldi, “A Prominent”

Felföldi, S., “A Prominent Hephthalite: Katulph and the Fall of the Hephthalite Empire”, AOASH, τομ. 54, αρ. 2-3 (2001), σελ. 191-202.

FHG

Fragmenta Historicorum Graecorum

Findley, The Turks

Findley, C. V., The Turks in World History, Oxford University Press, Oxford, 2005.

Fischer, “Feudal”

Fischer, M., “Feudal Europe, 800-1300: Communal Discourse and Conflict Practises”, στο Int-Org, τομ. 46, αρ. 2, 1992, σελ. 427-466.

Foster, J., The Church

Foster, J., The Church of the T’ang dynasty, London, 1939.

Franck-Brownstone, The Silk Road

Franck, I.-Brownstone, D., The Silk Road. A History, N. York,, 1986.

Frye-Ehsan-Gabain, “The Political History”

Frye, R. N - Ehsan, Y. - Gabain (von), A., “The Political History of Iran under the Sassanians”, The Cambridge History of Iran, τομ. 3, Cambridge University Press, 1983 (επανέκδ.1996), σελ. 116289

177.

Frye, Persia :

Frye, R., The Golden Age of Persia. The Arabs in the East, Weidenfeld – London, 1975.

Frye, The Heritage

Frye, R., The Heritage of Central Asia. From Antiquity to the Turkish Expansion, εκδ. Markus Wiener, Princeton, 2001 (Γ΄ έκδοση).

Gernet, A History

Gernet, J., A History of Chinese Civilization, Cambridge, 1972 (επανέκδ. 1989).

Ghirshman, Les Chionites

Ghirshman R.M., Les ChionitesHephtalites, Le Caire, Imprimerie de l’Institute Français d’ Archéologie Orientale, 1948.

Ghirshman, Iran

Ghirshman, R. M., Iran, from the Earliest Times to the Islamic Conquest, Penguin Books, Harmondsworth Middlesex, 1954.

Gibb, Arab Conquests

Gibb, H.A.R., The Arab conquests in Central Asia, London, 1923.

Giraud, L’Empire

Giraud, R., L’empire des Turcs Celestes. Les règnes d'Elterich, Qapghan et Bilga (680-734), Paris, Librairie d'Amérique d'Orient Adrien Maisonneuve, 1960.

Γκιοκάλπ, Τουρκισμός

Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Αρχές Τουρκισμού, μετάφρ. Άρης Αμπατζής, Κούριερ, Αθήνα, 2005.

Golden, “Imperial Ideology”

Golden, P., “Imperial Ideology and the Sources of Political Unity amongst the pre-Cinggisid Nomads of Western Eurasia”, Nomads, σελ. 37-76.

290

Golden, The peoples

Golden, P., The peoples of the south Russian stepes, CHEIA, σελ. 256-284.

Golden, “The Peoples”

Golden, P., “The Peoples of the Russian forest belt”, CHEIA, σελ. 229-253.

Golden, “The Turkic Peoples”

Golden, P., “The Turkic Peoples and Caucasia”, Nomads, σελ. 45-64.

Golden, An Introduction

Golden, P., An Introduction to the History of the Turkish Peoples: Ethnogenesis and State-Formation in Medieval and Early Modern Eurasia and Middle East (Turcologia), Wiesbaden, 1992.

Golden, Khazar Studies

Golden, P., Khazar Studies: A Historicophilological Inquiry into the Origins of the Khazars (Bibliotheca Orientalis Hungarica), Akadémiai Kiadó, Budapest, 1980.

Granet, Η Κινεζική:

Granet, Μ., Η Κινεζική Σκέψη, Γνώση, μετάφρ. Π. Λάμψα, Αθήνα 1992 Grönbech, K., “The Steppe Region in World History II”, AO, εκδ. Societates Orientales Danica, Norregica, Svecika, τομ. XXIV, αρ. 1, Copenhagen, 1959, σελ. 15-28.

Grousset, L’Empire

Grousset, R., L’Empire des Steppes. Attila, Genghis-Khan, Tamerlan, Payot, Paris, 1970.

Grousset, R., The Rise

Grousset, R., The Rise and Splendour of the Chinese Empire, Univ. of California Press, Berkeley-Los Angeles, 1968.

291

Hall-Kratochwil, “Medieval”

Hall, R. B.-Kratochwil, F. V., “Medieval Tales: Neorealist “Science” and the Abuse of History”, Int-Org, τομ. 47, αρ. 3 (1993), σελ. 479-491.

Hannestad, « Les relations »

Hannestad, K., « Les Relations de Byzance avec la Transcaucausie et l’ Asie Central aux 5e. et 6e. siècles », Byzantion, 25-26-27, (1957), σελ. Hardt-Negri, Αυτοκρατορία, έκδ. Scripta, Αθήνα, 2003.

Harmatta-Litvinsky, “Tocharistan”

Harmatta, J.-Litvinsky, B. A., “Tokharistan and Gandhara under Western Türk Rule (650-750), History, σελ. 367-401.

Haussig, “Theophylakts”

Haussig, H. W., “Theophylakts Exkurs über die Skythischen Völker”, Byzantion 23 (1953), σελ. 275 – 462.

Haussig, Die Geschichte

Haussig, H. W., Die Geschichte Zentralasiens und der Ζeidenstrasse in islamischer Ζeit, Darmstadt, 1988. Hildinger, E., Warriors of the Steppe. A Military history of Central Asia, 500 B.C. to A.D. 1700, Da Capo Press, 2001.

Hirth, China

Hirth, F., China and the Roman Orient. Researches into their Αncient and Μedieval Relations as Represented in Old Chinese records, Leipsig, Munich, Shanghai, Hong – Kong, 1885.

History

History of Civilizations of Central Asia, Vol. 3, εκδ. UNESCO, 1996.

HJAS

Harvard Journal of Asiatic Studies Hobden, S., International Relations and Historical Sociology. Breaking Down Boundaries, Routledge, London – NewYork, 1998. 292

Hoffman, “International”:

Hoffman, S. H., “International Relations: The Long Road to Theory”, WP, τομ. 11, αρ. 3 (1959), σελ. 346-377.

Int-Org

International Organization

Ιωάννης της Εφέσου

Payne, S., The Third Part of the Ecclesiastical History of John Bishop of Ephesus, Oxford, at the University Press, 1860.

Jagchid-Symons, Peace

Jagchid S.-Symons (van) J, Peace, War and Trade along the Great Wall. Nomadic Chinese Interaction through two Millenia, Indiana University Press, Bloomington-Indianapolis, 1989.

Jonson, Vladimir Putin

Jonson, L., Vladimir Putin And Central Asia: The Shaping of Russian Foreign Policy (Culture and Society in Western and Central Asia), I. B. Tauris & Company, 2004.

Kaplan, Theory”

“Problems

of

Kaplan, M. A., “Problems of Theory Building and Theory Confirmation in International Politics”, WP, τομ. 14, αρ. 1, The International System: Theoretical Essays, 1961, σελ. 6-24.

Καραγιάννης, Τουρκική εξωτερική πολιτική,

Καραγιάννης, Μ., Η Τουρκική εξωτερική πολιτική στον Καύκασο, Παπαζήση, Αθήνα, 2006.

Καρδαράς, ΒυζάντιοΆβαροι

Καρδαράς, Γ., Το Βυζάντιο και οι Άβαροι, Στ΄-Θ΄ αι., δ.δ. αδημοσ., Ιωάννινα, 2007.

Καρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί

Καρπόζηλος, Α., Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, τ. Α΄ (4ος-7ος αι.), Αθήνα, 1977. Kazhdan. A., “The notion of Byzantine diplomacy”, Byzantine Diplomacy, Variorum, 1992, σελ. 3-21.

293

Khazanov, Nomads

Khazanov, A. M., Nomads and the Outside World, Cambridge University Press, Camridge, 1983. Κυριάκης, Ε., Βυζάντιο και Βούλγαροι (7ος-10ος αι.) Συμβολή στην εξωτερική πολιτική του Βυζαντίου, Αθήνα, 1993. Kissinger, H., Διπλωματία, Λιβάνη, μετάφρ. Γ. Κοβαλένκο, Αθήνα, 1995. Kissinger, H., ΗΠΑ: Αυτοκρατορία ή ηγετική δύναμη; Για μια διπλωματία του 21ου αιώνα, Λιβάνη, μετάφρ. Α. Φιλιππάτος Αθήνα, 2002. Kleveman, L., The New Great Game. Blood and Oil in Central Asia, Atlantic Books, London, 2003.

Kljastornyi-Livsic, “The Sogdian Inscription”

Kljastornyi S. G.-Livsic, V. A., “The Sogdian Inscription of Bugut revised”, AOASH, τομ. XXVI, αρ. 1 (1972), σελ. 69-102.

Koder, Βυζάντιο

Koder, J., Το Βυζάντιο ως χώρος. Εισαγωγή στην ιστορική γεωγραφία της ανατολικής Μεσογείου στη βυζαντινή εποχή, μετάφ. Σταθακόπουλος, Δ. Χ., Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2004. Koder, J., «Η Γεωγραφική Διάσταση της Βυζαντινής Οικουμένης», (Το) Βυζάντιο ως οικουμένη, σελ. 25-45.

Koestler, The Thirteenth Tribe

Koestler, A., The Thirteenth Tribe. The Khazar Empire and its Heritage, Hutchison of London, London, 1976.

Κολιόπουλος, Η Yψηλή

Κολιόπουλος, K., Η Yψηλή στρατηγική της αρχαίας Σπάρτης 750-192 π.Χ., Ποιότητα, Αθήνα, 2001.

Κονδύλης, Από τον 20ο στον 21ο αι.

Κονδύλης, Από τον 20ο στον 21ο αιώνα. Τομές στην πλανητική πολιτική περί το 294

2000, Θεμέλιο, Αθήνα, 1998. Κωνσταντακοπούλου, Α., Βυζαντινή Θεσσαλονίκη. Χώρος και Ιδεολογία, Γιάννενα, 1996 Κορδώσης, «Η Κίνα των T’ang»

Κορδώση, Μ., «Η Κίνα των T’ang, η κινεζική Νεστοριανή Εκκλησία και το ‘αιρετικό’ Βυζάντιο», Α΄Διεθνές Συνέδριο Σινο-Ελληνικών Σπουδών, Σχέσεις Ελληνικού και Κινεζικού Κόσμου, περιλήψεις, Ιωάννινα, 2004

Κορδώσης, Το Βυζάντιο

Κορδώσης, Μ., Το Βυζάντιο και ο Δρόμος προς την Ανατολή. Πρωτοβυζαντινή Περίοδος (324 – 610 μ.Χ.), Βιβλιοπωλείο Διονυσίου Νότη Καραβία, Αθήνα, 2002.

Κορδώσης, Ιστορικογεωγραφικά

Κορδώσης, Μ., Ιστορικογεωγραφικά Πρωτοβυζαντινών και εν γένει Παλαιοχριστιανικών Χρόνων, Βιβλιοπωλείο Διονυσίου Νότη Καραβία, Αθήνα, 1996 Κορδώσης, Μ., Τα Βυζαντινά Γιάννενα. Κάστρο (πόλη)-ξώκαστρο, κοινωνίαδιοίκηση-οικονομία, Αθήνα, 2003.

Κορδώσης, «Πρεσβείες»

Κορδώσης, Σ., «Οι Πρεσβείες των Βυζαντινών και Ασιατών στους Τούρκους της Κεντρικής Ασίας, από τις Επιγραφές του Kül Tegin», Ιστορικογεωγραφικά, τ. 10, (2004), σελ. 435-444.

Κραλίδη, Οι Χάζαροι

Κραλίδης, Α., Οι Χάζαροι και το Βυζάντιο. Ιστορική και Θρησκειολογική Προσέγγιση, Σαββάλας, Αθήνα, 2003.

Kyzlacov, “Northern Nomads”

Kyzlacov, L. R., “Northern Nomads”, History, σελ. 315-325.

295

Λαμπράκη-Πάγκαλου, Έλληνες

Λαμπράκη, Γ. Κ. – Πάγκαλου, Φ. Ν., Έλληνες και Τούρκοι στον 6ο αιώνα. Πρώτη Ελληνοτουρκική Επαφή. Ιουστινιανός, Ιουστίνος Β΄, Μπου – μιν Καγκαν (Διλζίβουλος), Ιωαν. & Αρίστ. Γ. Παπανικολάου, Αθήνα, 1934.

Landau, Παντουρκισμός

Landau, J. M., Παντουρκισμός. Το Δόγμα του Τουρκικού Επεκτατισμού, μετάφρ. Εύη Νάντσου, Θετίλη, Αθήνα, 1981.

Lattimore, Inner Asian

Lattimore, O., Inner Asian Frontiers of China, Oxford University Press, Hong Kong, Oxford, New York, 1988.

Litvinsky, “The Hephthalite”

Litvinsky, B. A., “The Hephthalite Empire”, History, σελ. 135-161.

Livşits, “Eski Türk Runik”

Livşits, V. A., “Eski Türk Runik Yazısı Ortaya Çıkışı Üzerine”, Tarih Araştırmaları Dergisi, τομ. 20, αρ. 31(2000), σελ. 37-49.

Luttwak, E. N., Strategy. The Logic of War and Peace, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, 2001. Luttwak, Strategy

The

Grand

Luttwak. E., The Grand Strategy of the Roman Empire, John Hopkins Univ. Press, Baltimore-London, 1979.

Macartney, C. A., “On the Greek Sources”

Macartney, C. A., “On the Greek Sources for the History of the Turks in the Sixth Century”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, τομ. 11, αρ. 2 (1944), σελ. 266-275.

(A) Manual on the Turanians

A Manual on the Turanians and Panturanianism, Compiled by the Geographical Section of the Naval Intelligence Division, Naval staff, Admiralty, London, Published by his Majesty’s stationary office, 1921.

296

McCormick, Carls Schmitt’s critique of Liberalism. Against politics as Technology, Cambridge Univeristy Press, Cambridge, 1997 McGregor, A., “Caliphate in Central Asia: Islamist Ambition or Political Fantasy?”, Cultural Interaction, αρ. 6, University of Toronto, Toronto, 2004, σελ. 331. Μένανδρος Προτήκτωρ

Blockley, R., The history of Menander the Guardsman. Introductory Essay, Text, Translation and Historiographical Notes, Francis Cairns Ltd., Liverpool, 1985.

Miller, The Spice Trade

Miller, J., The Spice Trade of the Roman Empire, Oxford, 1969.

Miyakawa –Kollautz, Die Hephthaliten

Miyakawa, H.-Kollautz, A., Die Hepthaliten, ihr Volkstum und Geschichte nach chinesischen, orientalischen und byzantinischen Berichten, Βυζαντιακά, 9 (1989), σελ. 89118.

Modelski, “Comparative”

Modelski, G., “Comparative International Systems”, WP, τομ. 14, αρ. 4 (1962), σελ. 662-674.

Moravscik, Byzantinoturcica

Moravcsik, G., Byzantino Turcica, 2η έκδοση, Berlin, τομ. I – II, 1958 (ανατύπ. Leiden 1983).

Μωυσείδου, Γ., Το Βυζάντιο

Μωϋσείδου, Γ., Το Βυζάντιο και οι βόρειοι γείτονές του τον 10ο αιώνα, Αθήνα, 1995.

MT

Materialia Turcica

Niyazov, Rukhnama

Niyazov, S., Rukhnama, Ashgabat, 2001

297

Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, «Συμβολή»

Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, «Συμβολή εις την χρονολόγηση των αβαρικών και σλαβικών επιδρομών επί Μαυρικίου (582602)», Σύμμεικτα, 2 (1970)

Νικηφόρος

Νικηφόρου Πατριάρχη Κων/λεως, Ιστορία σύντομος, έκδ. Migne, Patrologia Graeca, τ. 100 [και C. Mango, Corpus Fontium Historiae Byzantinae, XIII, Dumbarton Oaks Texts, X, Ουάσινγκτον, 1990].

Nomads

Nomads and their Neighbours in the Russian Steppe: Turks, Khazars and Qipchaqs (Variorum Collected Studies), Variorum, 2003

Ögel, Türk Mıtolojisi

Ögel, Bahaeddin, Türk Mitolojisi (Τουρκική Μυθολογία), τ. Ι-ΙΙ, Ankara, 1987. Ostrogorsky, G., Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τομ. Ι μεταφρ.: Ι. Παναγόπουλος, επιστημ. εποπτεία Ε. Χρυσός, Ιστορικές Εκδόσεις Σ. Βασιλόπουλος, Αθήνα, 1978. Pahlavi, P. C., “The Conquests of a Common Cultural Legacy: Turkey and Turkic Asia”, Cultural Interaction, σελ. 263-289. Palaver, W., “Carl Schmitt on Nomos and Space”, Telos Journal, τ.106 (1996), σελ. 105-127.

Παναγοπούλου, Οι Διπλωματικοί Γάμοι

Παναγοπούλου, Α., Οι Διπλωματικοί Γάμοι στο Βυζάντιο (6ος-12ος αι.), Αθήνα, 2006.

Παπασωτηρίου, Βυζαντινή Υψηλή

Παπασωτηρίου, Χ., Βυζαντινή υψηλή στρατηγική 6ος – 11ος αιώνας. Ποιότητα, Αθήνα, 2000.

298

Parker, A Thousand Years

Parker, E. H., A Thousand Years of the Tartars, Kelly & Walsh Ltd, Shanghai, Hongkong, Yokohama, Singapore, 1895.

Parker, “The Origin”

Parker, E. H., “The Origin of the Turks”, EHR, 11 (1896), σελ 431-441. Pelliot, P., “Le mont Utuken chez les anciens Turcs”, T’oung Pao, 1929, 4-5, σελ. 212-219. Πλατιάς Α., Διεθνείς σχέσεις και στρατηγική στο Θουκυδίδη, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 1999.

Pohl, Die Awaren

Pohl, W., Die Awaren. Ein Steppenvolk in Mitteleuropa, 567-822 n.Chr., Μόναχο, 1988.

Pope, Sons

Pope, H., Sons of the Conquerors. The Rise of the Turkic World, Overlook Duckworth, 2005.

Ποτέμκιν, Διπλωματία

Ποτέμκιν, Β. Π., Ιστορία της Διπλωματίας, μεταφ.Πρωτόπαπα, Σ., Γκοβόστης.

Πρίσκος

Πρίσκος, Ιστορία Βυζαντιακή, FHG IV, σελ. 71-110

Προκόπιος, Όπερα

Procopii Caesariensis, Opera, έκδ. J.Hawry-G. Wirth, Lipsiae, 1962-1964, τ. I. Ρουμπρούκ (ντε), Γουλιέλμος, Ταξίδι στην Αυτοκρατορία των Μογγόλων (12531255), μετάφρ. Μ. Μαυρονικόλας, Αθήνα, 1991.

Roux, Η Ιστορία των Τούρκων

Roux, J. P., Η Ιστορία των Τούρκων. 2000 χρόνια από τον Ειρηνικό ώς την Μεσόγειο, μετάφρ., Μαρία Σμυρνιώτη, επιμέλ., Βασιλική Αναστασοπούλου, Γκοβόστης Εκδοτική, Αθήνα, 1998.

299

Saeki, P., The Nestorian Monument in China, London, 1916. Samolin, W., “Some Notes on the Avar Problem”, Central Asiatic Journal, τομ. III, αρ. 1 (1956), σελ. 62-65. Σαββίδης, Α., “Some notes on the terms Khan and Khagan in Byzantine Sources”, Βυζαντινά-Τουρκικά-Μεσαιωνικά. Ιστορικές συμβολές, Ηρόδοτος, Θες/νικη, 2002, σελ. 425-437. Σαββίδης, Ούννοι

Σαββίδης, Α., Ούννοι, Βυζάντιο και Ευρώπη. Ο Κόσμος των πρώιμων Τούρκων, Ίδρυμα Γουλανδρή – Χόρν, 2η έκδοση, Αθήνα, 2004.

Σαββίδης, Από την Ύστερη Αρχαιότητα

Σαββίδης, Α., Από την Ύστερη Αρχαιότητα στον Μεσαίωνα. Ιστορικά δοκίμια, Ηρόδοτος, Αθήνα, 2006.

Σαββίδης, Βυζαντινοτουρκικά

Σαββίδης, Α., Βυζαντινοτουρκικά Μελετήματα (Ανατύπωση άρθρων 19811990), Ηρόδοτος, Αθήνα, 1991.

Σαββίδης, Οι Αλανοί

Σαββίδης, Α., Οι Αλανοί του Καυκάσου και οι μεταναστεύσεις τους στην ύστερη Αρχαιότητα και στο Μεσσαίωνα, Ίδρ. Γουλανδρή-Χορν, Αθήνα, 2003.

Σαββίδης, «Οι Σασανίδες»

Σαββίδης, Α., «Οι Σασανίδες Πέρσες μεταξύ Βυζαντίου και Εφθαλιτών. Το διπλό μέτωπο της αυτοκρατορίας», Corpus, τεύχ. 56 (2004), σελ. 56-63.

Σαββίδης, Οι Τούρκοι

Σαββίδης, Α., Οι Τούρκοι και το Βυζάντιο. Α΄, Προ-οθωμανικά φύλα στην Ασία και στα Βαλκάνια, Β΄ εκδ., Αθήνα, 2006.

Sayılı, “The Nationality”

Sayılı, A., “The Nationality of the Ephthalites”, TTKB, τομ. 45, αρ. 181 (1982), σελ. 17-33.

300

Schatz, Modern

Schatz, E., Modern Clan Politics. The Power of “Blood” in Kazakhstan and Beyond, Jackson School Publications in International Studies, University of Washington Press, 2004.

Schmitt,“Appropriation”

Schmitt, C., “Appropriation/ Distribution/ Production. An Attempt to determine from Nomos the Basic Questions of Every Social and Economic Order”, Schmitt, The Nomos, σελ. 324-335.

Schmitt, “Nomos”

Schmitt, C., “Nomos – Nahme – Name”, Schmitt, The Nomos, σελ. 336-350.

Schmitt, Constitution

Schmitt, C., Théorie de la Constitution, Presses Universitaires de France, Paris, 1993. Schmitt, C., “The New Nomos of the Earth”, Schmitt, C., The Nomos, 2003, σελ. 351-355. Schmitt, C., La notion de politique και Théorie du Partisan, Flammarion, 1992.

Schmitt, Le Nomos

Schmitt, C., Le Nomos de la Terre dans le Droit des Gens du Jus Publlicum Europaeum, Presses Universitaires de France, Vendôme, 2001.

Schmitt, The Concept

Schmitt, C., The Concept of the Political, μετάφρ. George Schwab, The University of Chicago Press, 1996.

Schmitt, The Nomos

Schmitt, C., The Nomos of the Earth in the International Law of the Jus Publlicum Europaeum, Telos Press, 2003.

Sinor-Klyashtorny, “The Türk Empire”

Sinor, D.-Klyashtorny, S. G., “The Türk Empire”, History, σελ. 327-347.

301

Sinor, “Diplomatic practices”

Sinor, D., “Diplomatic Practices in Medieval Inner Asia”, Variorum, 1997, XVI.

Sinor, “Languages”

Sinor, D., “Languages and Cultural Interaction along the Silk Roads”, Variorum XIX.

Sinor, “Some Components”

Sinor, D., “Some Components of the Civilization of the Türks (6th to 8th cetury A.D.)”, Altaistic Studies: Papers presented at the 25th meeting of the Permanent International Altaistic Conference at Uppsala. June 7-11 1982, έκδ. G. Jarring – S. Rosen, Kungliga Vitterhets Historie och Antikvites Akademiens Konferenser 12. Stockholm, 1985.

Sinor, « Autour d’ une migration »

Sinor, D., « Autour d’une Migration de Peuples au VIe siècle », Journal Asiatique (1946-47), σελ. 1-77.

Sinor, “Historical Role”

Sinor, D., “Historical Role of the Turk Empire”, Cahier d’ histoire Mondiale, 1, Assona, 1958, σελ. 427-434.

Sinor, “Reflections”

Sinor, D., “Reflections on the History and Historiography of the Nomad Empires in Central Eurasia”, AOASH, τομ. 58, αρ. 1, (2005), σελ. 3-14.

Sinor, “The Establishment”

Sinor, D., “The Establishment and Disolution of the Türk Empire”, History, σελ. 285-316.

Sinor, Inner Asia

Sinor, D., Inner Asia and its Contacts with Medieval Europe, Variorum, London, 1977.

Sinor, Introduction

Sinor, D., Introduction à l’étude de l’Eurasie centrale, Otto Harrassowitz Wiesbaden, 1997.

302

Sinor, « Réflexions »

Sinor. D., « Réflexions sur la présence Turco-Mongole dans le monde Méditerranéen et Pontique à l’époque pré-Ottomane », AOASH, τομ. 36 (1982), σελ. 485-501.

SO

Studia Orientalia Soucek, S., A History of Central Asia, Cambridge University Press, 2000.

Στράτου, Το Βυζάντιον

Στράτου, Α., Το Βυζάντιον στον Ζ΄αιώνα, Τ. Β΄: 626 – 634, Βιβλιοπ. της Εστίας, Αθήναι, 1966.

Tabari (I)

Chronique de Abou-djafar-Mo’hammedBen-Djarir-Ben-Yezid Tabari, trad. Par M. Hermann Wotenberg, T. 2me , Editions d’art les heures claires-Maisonneuve et Larose, Paris, 1977.

Tabari (II)

The History of al-Tabarī, Τ. XIV (The Conquest of Iran), State University of New York Press, Albany. 1994.

Talât, A Grammar

Talât, T., A Grammar of Orkhon Turkic, Indiana University, 1968.

Taşağıl, Eski Türk Boyları

Taşağıl, A., Çin Kaynaklarına göre Eski Türk Boyları (Οι Φυλές των Μεσαιωνικών Τούρκων σύμφωνα με τις Κινεζικές Πηγές), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2004.

Taşağıl, Gök Türkler

Taşağıl, A., Gök – Türkler, I-II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2003.

Ternon, Empire Ottoman

Ternon, Empire Ottoman. La déclin, la chute, l’effacement, le félin, Quetigny, 2005.

Θεοφάνης Βυζάντιος

Theophanis Byzantius: Fragmenta, FHG, IV, 270 – 271.

303

Θεοφάνης Ομολογητής

Theophanis, Chronographia, εκδ. Βόννης [και C. de Boor, I, Leipzig, 1883]

Θεοφύλακτος Σιμοκάττης

Theophylacti Simocattae: Historia, εκδ. C. de Boor-P. Wirth, Stutgardiae, 1972.

Thual, GéopolitiqueCaucases

Thual, F., Géopolitique des Caucases, Ellipses, Paris, 2004. Travis H. III, W. - Sanello F., Οι Πόλεμοι του Οπίου. Η Εξάρτηση μιας Αυτοκρατορίας και η Διαφθορά μιας άλλης, Γκοβόστη, μετάφρ. Γ. Ασημακόπουλος, Αθήνα, 2004.

Turan-Turan, «Οι σχέσεις της Τουρκίας»

Turan G.- Turan, Il., «Οι σχέσεις της Τουρκίας με τις τουρκογενείς δημοκρατίες». Ανάλυση της Τουρκικής εξωτερικής πολιτικής. Μύθος και πραγματικότητα, infognomon, Αθήνα, 2001.

TTKB

Türk Tarih Kurumu Belleten Tuyakbayev, S., “Myth of Pan-Turkism: Turkish Central Asian Policy in the Early 1990s”, Cultural Interaction, σελ. 299-319.

Twitchett, “Hsüan-tsung (reign 712-56)”

Twitchet, D., “Hsüan-tsung (reign 71256)”, CHC, 3/1, σελ. 333-463.

Twitchet, Introduction

Twitchett, D., Introduction, CHC, 3/1, Cambridge, σελ. 1-47.

Twitchett-Wechsler, “Kaotsung”

Twitchett, D. – Wechsler, H., “Kao-tsung (reign 649-83) and the Empress Wu: the Inheritor and the usurper”, CHC, 3/1, σελ. 242-289. Ulmen, G. L. Catholisism and political form, Greenwood Press, London, 1996

304

Ulmen, “The concept”

Ulmen, G. L., “The concept of Nomos: Introduction to Schmitt’s ‘Appropriation/ Distribution/ Production’”, Telos Journal 95, Spring 1993.

Vaissière, Histoire

Vaissière (de la) E., Histoire des Marchands Sogdiens, Biblioteque de l’ Institute des Hautes Etudes Chinois, Paris, 2002.

Vaissière, « Des Chinois »

Vaissière, E. (de la), « Des Chinois et des Hu. Migrations et integration des Iraniens orientaux en milieu chinois durant le haute Moyen Âge: « Annales », Histoires Sciences Sociales », 59 (2004), σελ. 931-969.

Vallhé, “Projet”

Vailhé S., “Projet d’Alliance TurcoByzantine au VIe Siécle”, Echos d’orient, 12 (1909), σελ. 204-214.

Vernadsky, Ancient Russia

Vernadsky G. V., Ancient Russia, New Haven, 1952.

Vernadsky, The Origins

Vernadsky, G., The Origins of Russia, Oxford, Clarendon Press, 1959. Βλάχος Γ. Κ., Η Πολιτική Σκέψη στην Αρχαία Κίνα, Αθήνα 1977.

Waldron, “The Problem”

Waldron A. N., “The Problem of the Great Wall of China”, HJAS, τομ. 43, αρ. 2, 1983, σελ. 643-663.

Waldron, The Great Wall

Waldron, A., The Great Wall of China. From History to Myth, Cambridge University Press, 1990. Waltz, K. N., Theory of International Politics, University of California, Berkeley, 1997. Watson, A., Η Εξέλιξη της Διεθνούς Κοινωνίας. Μια συγκριτική ιστορική ανάλυση, μετάφρ. Λ. Στροίκου, Ποιότητα, Αθήνα, 2005. 305

Wechsler, “The Founding”

Wechsler, H., “The Founding of the T’ang Dynasty: Kao-tsu (reign 618-26)”, CHC, τομ.3/1, σελ. 150-187.

Wechsler, “T’ ai – tsung”

Wechsler, H., “T’ ai – tsung (reign 626 – 49) the Consolidator”, CHC, τομ. 3/1, Cambridge 1979, σελ. 188 – 241.

Whitby, The History

Whitby, M.-M., The History of Theophylact Simocatta. An English Translation with Introduction and Notes, Clarendon Press, Oxford, 1986.

Wight, Διεθνής Θεωρία

Wight, M., Διεθνής Θεωρία. Τα Τρία Ρεύματα Σκέψης, Ποιότητα, μεταφρ. Η. Στροίκου, Αθήνα, 1998.

WP

World Politics

Wright, “The Sui”

Wright, A., “The Sui Dynasty (581-617), CHC, τ. 3/1, Sui and T’ang China, σελ. 48-149.

Ying, L., “From Portraiture”

Ying, L., “From Portraiture of Power to the Gold Coin of Kaghan. Western Turks and the Eastward Diffusion of Soldi”, Dal “Denarius” al “Dinar”. L’Oriente e la Moneta Romana. Atti dell’incontro di studio, Roma 16-18 settembre, 2004, σελ. 239-263. Yü Ying-Shih, “Han foreign relations”, CHC, τόμ. Ι, σελ. 377-462.

Ζαχαρίας Μυτιλήνης

Ζαχαρίας Μυτiλήνης, The Syriac Chronicle of Zachariah of Mitylene, μεταφρ. στα Αγγλικά F. J. Hamilton, E.W. Brooks, London, 1899.

Ζακυθηνού, Βυζαντινή Ιστορία

Ζακυθηνού, Δ., Βυζαντινή Ιστορία, 3241071, εν Αθήνας, 1972 ζ1977 (ανατ. 1989).

306

Zeimal, “The Kidarite”

Zeimal, E. V., “The Kidarite Kingdom in Central Asia”, History, σελ. 119-133.

Zenkovsky, Pan-Turkism

Zenkovsky, S., A., Pan-Turkism and Islam in Russia, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, 1960.

Zhang, Η Κίνα

Zhang, Xu-shan, Η Κίνα και το Βυζάντιο. Σχέσεις – εμπόριο – αμοιβαίες γνώσεις, από τις αρχές του 6ου ώς τα μέσα του 7ου αιώνα, Αθήνα, 1998 [ανατύπωση από τα Ιστορικογεοραφικά, 6 (1996-97), σελ. 155-343].

Zhang, “The Northern Silk Route”

Zhang, Xu-shan, “The Northern Silk Road Route and its western terminus in the Balkans”, Ιστορική Γεωγραφία. Δρόμοι και Κόμβοι της Βαλκανικής από την αρχαιότητα στην ενιαία Ευρώπη, Διεθνές Συνέδριο Ιστορικής Γεωγραφίας Θες/νίκη 25-27 Σεπτεμρίου 1995, Θες/νίκη, 1997, σελ. 125-132.

Zuckerman, “Khazary”

Zuckerman, C., “Khazary I Vizantija: pervye kontakty. Materaly po Arkheologii, istorii i etnograffii, Tavrii (Simferopol), 8 (2001), 312-333. (περίληψη στα Αγγλικά: Proceedings of the International Colloquium on the Khazars (Jerusalem, 2001), σελ. 333: The Khazars and Byzantium. The first encounter.

Бартольд, «Тюрки»,

Бартольд В. В., «Тюрки. Историкоэтнографически обзор», Работы по Историй и Филологий Тюрских и Монголских Народов, Москва, «Восточная Литература», 2002, σελ. 576-595. Бартольд В. В., «Хазары», Работы по Историй и Филологий Тюрских и Монголских Народов, Москва, «Восточная Литература», 2002, σελ. 597-601.

307

Бротлей, Этнос и Этнография (Έθνος και Εθνογραφία), Москва, НАУКА, 1973. Гумилев Л. Н., «Биография тюркского хана в "Истории" Феофилакта Симокатты и в действительности» («Βιογραφία του Τούρκου χάνου στην ‘Ιστορία’ του Θεοφύλακτου Σιμοκάττη και στη πραγματικότητα», Византйскии Временик, Том XXVI, Москва, 1965, σελ. 67-76. Гумилев, «Эфталиты»:

Гумилев Л. Н., «Эфталиты – Горцы или Степянки?» (Εφταλίτες – λαός των βουνών ή της στέπας;», Вестник Древней Истории, τομ. 101, αρ. 3, Москва, 1967, pp. 91-99.

Гумилев, Из истории Евразии:

Гумилев, Л. Н., Из истории Евразии (Από την ιστορία της Ευρασίας), Издательство «Искусство», Москва, 1993.

Гумилев, Тюрки:

Гумилев, Л. Н., Древние Тюрки Αρχαίοι Τούρκοι), НАУКА, Москва, 1967. Гумилев, Л. Н., «Содержание и значение категории “Этнос”. Методологические аспекты взаимодействия общественных естественных и технических наук в свете решений XXV съезда КПСС (Περιεχόμενο και σημασία της λέξης ‘Έθνος.’ Μεθοδολογικές όψεις της αλληλοδράσης κοινωνικών, φυσικών και τεχνικών επιστημών υπό το φώς των αποφάσεων του 25 συνεδρίου КПСС) Москва, Обнинск, 1978. Гумилев, Л. Н., Гетерохронность Увлажнения Евразии в Средие века, Вестник Ленинградского Университета, αρ. 18, 1966.

308

Гумилев, Л. Н., «Этногенез и этносфера» (Εθνογέννεση και εθνοσφαίρα», Природа, αρ. 1, 1970

Гумилев, Л. Н., «Этно-ландшафтные регионы Евразии за исторический период» («Οι ανθρωπογεωγραφία της Ευρασίας ανα ιστορική περίοδο», Чтения памяти академика Л.С. Берга, τ. 8-11, Ленинград, 1968. Гумилев, Л. Н., Этногенез и биосфера Земли (εθνογέννηση και βιοσφαίρα της Γης), Выпуск. 1-3, Москва, Винити, 1979. Киселев, Древная История Сибирий:

Киселев, С. В., Древная История Сибирий (Αρχαία Ιστορία της Σιβηρίας), Москва, 1951. Козлов, «О биолого-географической концепции этнической истории» («Περί της βιολογο-γεωγραφικής αντίληψης της εθνικής ιστορίας»), Вопросы историй, 1974, αρ. 12.

Пигулевская, «Византиская Дипломатия»:

Пигулевская Н. В., «Византийская Дипломатия и Торговля Шелком в VVII вв.» (Βυζαντινή Διπλωματία και το Εμπόριο της Μετάξης) , Византйскии Временик, τομ. I (XXVI), Москва, 1947, σελ. 184-214.

Пигулевская, Византия и Иран:

Пигулевская Н. В., Византия и Иран на рубеже VI-VIII вв (Βυζάντιο και Ιράν στο διάστημα 6ου – 8ου αιώνα), МоскваЛенинград, 1946.

Пигулевская, Византия:

Пигулевская Н. В., Византия на путях в Индию (Το Βυζάντιο στο δρόμο προς την Ινδία), Москва- Ленинград, 1951.

309

Тихонов, «Россия»:

Тихонов, О. С., «Россия – Китай – Централная Азия: Проблемы Региолной Безопасности» («Ρωσία – Κίνα – Κεντρική Ασία: Προβλήματα Περιφερειακής Ασφάλειας»), Вестник Московского Университета, 2002, No 3, Москва, σελ., 50-55.

Файзрахманов, Древние Тюрки:

Файзрахманов, Г., Древние Тюрки в Сибире и Центролной Азий,(Αρχαίοι Τούρκοι στη Σιβηρία και στη Κεντρική Ασία). Казан, Мастер Лайн, 2000.

310

έτη 551552

552574??

574603

ΔΥΤΙΚΟ ΧΑΝΑΤΟ Μπουμίν, Boumin, ρωσ. Бумын κιν. T’ou-men, Tumen, 土門, τουρκ. και ως İl kagan. İstemi (τουρκ.), κιν. Che-tie-mi, Shidianmi, 室點密, ελ. Στεμβισχάδας, Σιζάβουλος, Σιλζίβουλος

Τάρδος, ρωσ. Кара-Чурин, Тардуш-хан, κιν. Ta-t’eou, Datou, 達頭.

έτη 551552

ΑΝΑΤΟΛΙΚΟ ΧΑΝΑΤΟ Μπουμίν, Boumin, ρωσ. Бумын κιν. T’ou-men, Tumen, 土門, τουρκ. και ως İl kagan.

552553

Kara kagan (τουρκ.), ρωσ. Кара-Иссык хан (Kara Issyk khan) ή Исиги-хан, κιν. K’o-lo, Keluo, 科羅. Muhan, ρωσ. Муган-хан, τουρκ. Mukan, κιν. Μugan, 木杆. Taspar (τουρκ.), κιν. Tuobo, 佗鉢, ρωσ. Тобо-хан.

553572 572581 581582 (αρχές 583) 582 (αρχές 583)587

587

574603

Τάρδος, ρωσ. Кара-Чурин, Тардуш-хан, κιν. Ta-t’eou, Datou, 達頭.

587588 588-?? ??-597

597601

574603

Işbara (τουρκ.), κιν. Cha-po-lio, Shapolio, Shetu 攝 圖, ρωσ. Шету.

Αντιχαγάνος Turum, ρωσ. Терумен, Або-хан, κιν. Ta-lopien, Daluobian, 大邏 便, abo, 阿波, ελ. Τουρούμ. Αντιχαγάνος (T)Ch’ou-lo-hou, Chuluohou, 處羅侯 (κιν.)

Baga (τουρκ.), ρωσ. Юн Йоллыг, κιν. Yong-yu-lu, Yongyulü, 雍虞閭 ή Tou-lan, Dulan, 都 蘭. (T)Ch’ou-lo-hou, Chuluohou, 處羅侯 (κιν.)

Baga (τουρκ.), ρωσ. Юн Йоллыг, κιν. Yong-yulu, Yongyulü, 雍虞閭 ή Tou-lan, Dulan, 都蘭. Jen-kan, Ch’i-min, Αντιχαγάνος Baga (τουρκ.), ρωσ. Юн Tou-li, Tuli, 突利, Йоллыг, κιν. Yong-yu(κιν.), αλλιώς και lu, Yongyulü, 雍虞 χάνος των Tölos (ρωσ.хан Толесов) 閭 ή Tou-lan, Dulan, 都蘭. Jen-kan, Ch’i-min, Αντιχαγάνος Τάρδος (Δυτικοί Tou-li, Tuli, 突利, Τούρκοι), (κιν.), αλλιώς και χάνος των Tölos (ρωσ.хан Толесов)

Τάρδος, ρωσ. Кара-Чурин, Тардуш-хан, κιν. Ta-t’eou, Datou, 達頭. 601603

603611

An-lo (κιν.), ρωσ. Амрак.

κιν. Tch’oulo, Ta-man, Ho-sa-na kagan, Hesana, 曷 薩那

Αντιχαγάνος

Che-koei Shihkuei, (από το

Τάρδος (Δυτικοί Τούρκοι), ρωσ. Кара-Чурин, Тардуш-хан, κιν. Ta-t’eou, Datou, 達頭

603609

Jen-kan, Ch’i-min, Tou-li, Tuli, 突利, (κιν.), αλλιώς και χάνος των Tölos (ρωσ. хан Толесов)

609-

Che-pi, Shih-pi

311

610) 611618? 618?630

619

Che-koei, Shih-kuei T’ong che-hou, Ζιεβήλ(???)

619630

Hie-li, Hsien-li (κιν.) τουρκ. Il Khan

T’ou-li, (Αντιχαγανος (από το 627 μέχρι το 629).

Bilgä, Bilge, (τουρκ), κιν. P’i-chia 630??

??633 633634 634639 639?? ??-??

??-?? ??659

Mo-ho-tu, Αντιχαγάνος Mo-ho-tou Τie-li, Se CheK’iu-li Sehou, I-p’i-po-lo p’i (κιν.) Se Che-hou τουρκ Bagatour Τie-li, Se Che-hou, I-p’i-po-lo Se Che-hou Ni-chou, Ta-tou kagan Tie-li-che

Αντιχαγάνος Tou-lou (από το 638 και μετά)

Che-hou (Ip’i Cha-polo Che-hou kagan Tou-lou

Αντιχαγάνος Tou-lou

Che Koei, Ip’i Che Koei kagan Hou-lou

ΚΙΝΕΖΙΚΗ ΕΠΙΚΥΡΙΑΡΧΙΑ – ΚΙΝΕΖΙΚΟ ΠΡΟΤΕΚΤΟΡΑΤΟ

Αντιχαγάνος Che Koei, I-p’i Che Koei kagan (από το 642 και μετά) Αντιχαγάνος Hou-lou μετά το 644

ΚΙΝΕΖΙΚΗ ΕΠΙΚΥΡΙΑΡΧΙΑ – ΚΙΝΕΖΙΚΟ ΠΡΟΤΕΚΤΟΡΑΤΟ

312

έτος 527 565 565 578 578 582

Βυζαντινοί Αυτοκράτορε ς Ιουστινιανός Ι

έτος

Πέρσες Βασιλείς

531-579

Χοσρόης Ι

579-590 590

Χορμήσδας IV Parverz Ανταπαιτητή ή ς Βαχράμης Khusra VI, (Bahram u VI) Abarve z Βαχράμης VI, (Bahram VI)

Τιβέριος Ι Κωνσταντίνος

591-628 628-629 Μαυρίκιος

629

Φωκάς

629 (δύο μήνες)

Shahrbaraz

610 641

Ηράκλειος

629-630

Βοράν (Boran)

641 668

581 604

Sui Wendi 隋 文帝

604 617 617 618 618 626

Sui Yangdi 隋煬帝

Parverz ή Khusrau Abarvez Σιρόης ή Καβάδης ΙΙ (Kavad II) Αρδασήρ ΙΙΙ (Ardashir III)

582 602 602 610

641

Κινέζοι Αυτοκράτορε ς

Ιουστίνος ΙΙ

590-91

641

έτο ς

626 649

Κωνσταντίνος ΙΙΙ και Ηρακλώνας Ηρακλώνας Κωνστάντιος ΙΙ

632-τέλος σασανιδική ς δυναστείας, κατάκτησης από τους Άραβες.

ΧορμάσδηςV (Xormazd V) Γεζδεγέρδης ΙΙΙ (Yazdgird III)

649 683

Sui Gongdi 隋恭帝 Tang Gaozu 唐 高祖 ή Li Yuan 李淵 Tang Taizong 唐太宗 ή Li Shimin 李世民 Tang Gaozong 唐高宗

313

ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥ ΤΩΝ ΑΡΣΛΑΝΗΔΩΝ (Τα ονόματα παρατίθενται σύμφωνα με τη σειρά που εμφανίζονται στην ιστορία της δυναστείας και όχι κατ’ αλφαβητική σειρά.)

Boumin, χαγάνος ή İl kağan (τουρκ.) ή T’ou-men, Tumen 土門 (κιν.) Πρόκειται για τον ιδρυτή του τουρκικού χανάτου, ο οποίος το 545, παρακάμπτοντας την υποτέλειά του στους Jouan-jouan (Rouran 柔 然 ), έρχεται σε απ’ ευθείας συνεννόηση με τη δυναστεία των δυτικών Wei (xiwei 西魏). Μέχρι το 552, ο Boumin (στη ρωσική βιβλιογραφία αναφέρεται ως Бумын ή Ильхан) καταφέρνει να νικήσει τους Jouan-jouan και να πάρει τη θέση τους βόρεια της Κίνας. Ο Boumin, που μοιραζόταν τα εδάφη της αυτοκρατορίας του με τον αδερφό του İstemi (κιν. Che-tiemi, Shidianmi 室點密), πέθανε αμέσως μετά την νίκη του το 552 και τη θέση του ανέλαβε ο γιός του, Kara kagan (κιν. K’olo).

314

İstemi yabghou (τουρκ.) ή Che-tie-mi, Shidianmi 室點密 (κιν.) Ο yabghou İstemi, αδερφός του Boumin, θεωρείται, με βάση τις επιγραφές του Orkhon, συνιδρυτής του τουρκικού χανάτου. Πρόκειται για τον Στεμβισχάδα του Θεοφύλακτου Σιμοκάττη ή τον Σιζάβουλο ή Σιλζίβουλο

του Μενάνδρου

Προτήκτωρα. Ο τίτλος του yabghou δινόταν σε αυτόν που είχε την διοίκηση και την εξουσία στις δυτικές περιοχές του τουρκικού χανάτου. Αν και είναι κατώτερος τίτλος απ’ αυτόν του χαγάνου, στην πράξη πολλές φορές η εξουσία του yabghou ήταν ισοδύναμη με αυτή του χαγάνου, τουλάχιστον σ’ ότι αφορούσε στις δυτικές περιοχές. Μέχρι και το 582 ο yabghou δεν αμφισβητεί την ανώτερη εξουσία του χαγάνου. Ο yabghou İstemi (Истеми στη ρωσ. βιβλ.) είναι υπεύθυνος για την πολιτική του χανάτου στη δύση, όπου δύο είναι τα χαρακτηριστικά γεγονότα: α) συμμαχία με του Πέρσες ενάντια στους Εφθαλίτες (που ουσιαστικά βρισκόταν ανάμεσα σε Πέρσες και Τούρκους) και β) συμμαχία με την ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία – Βυζάντιο για την διευκόλυνση του εμπορίου του μεταξιού, όταν οι Πέρσες προσπαθούσαν να μονοπωλήσουν τις μεταφορές στην Ευρασία. Ο yabghou İstemi πεθαίνει γύρω στο 574 και τη θέση του ως yabghou των Τούρκων στη δύση παίρνει ο γιός του, Τάρδος (κιν. Ta-t’eou, Datou 達頭).

Kara kagan ή Kara Issyk khan (τουρκ.) ή K’o-lo (Keluo 科羅) (κιν.) Ο Kara kagan αποτελεί τον συνεχιστή του Boumin, ο οποίος πέθανε το 552. Ο Kara kagan (στη ρωσ. βιβλ. Кара-Иссык хан ή Исиги-хан ή Коло Исиги хан), όμως πεθαίνει κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες, το 553, για να τον διαδεχτεί όχι ο γιός του Shapolio, αλλά ο μικρότερος αδερφός του Muhan kagan. Αυτό το γεγονός πιθανώς αποτέλεσε το σπέρμα για τις μελλοντικές έριδες που διασπάσαν τους Τούρκους σε Ανατολικούς και Δυτικούς.

315

Muhan kagan (Mu-han, Mu-kan) Ο Muhan kagan είναι ο μικρότερος αδερφός του Kara kagan (και ο άλλος γιός του Boumin), ο οποίος, μετά τον θάνατο του πρώτου το 553, αναλαμβάνει τον τίτλο του χάνου των Τούρκων. Το γεγονός ότι παραγκώνισε τον γιό του Kara kagan, Işbara (Shapolio Cha-po-lio ή Che-t’ou, Shetu 攝圖) , αφήνει πολλά ερωτηματικά ως προς το αν ο θάνατος του αδερφού του δεν ήταν δικό του έργο. Το 572 Muhan kagan πεθαίνει, αφήνοντας διάδοχό του τον αδερφό του Taspar.

Taspar kağan (τουρκ.) ή Tuobo 佗鉢 (κιν.) Ο Taspar είναι ο διάδοχος του Muhan kagan και τελευταίος από τους γιούς του Boumin που ανέλαβε το χαγανιλίκι. Μέχρι και αυτόν δεν υπήρξαν προβλήματα διαδοχής αναφορικά με το ποιος θα είναι ο επόμενος χαγάνος των Τούρκων. Ο Taspar (στη ρωσ. βιβλιογρ. αναφέρεται ως Тобо-хан, Арслан, Арсила, Табак-хан) κινεί τις διαδικασίες διαδοχής του το 581, όταν διαισθάνεται τον θάνατό του. Μη έχοντας εμπιστοσύνη στον δικό του γιο An-lo (στη ρωσ. βιβλιογ. Амрак), προτείνει να δοθεί ο θρόνος στον ανεψιό του και γιο του Muhan kagan, Ta-lo-pien ή A-po (Daluobian 大邏便, Abo 阿波) παρακάμπτοντας τον ανεψιό του και γιο του Kara kagan, Işbara. Έτσι ο τελευταίος απειλεί με εμφύλιο και ο An-lo γίνεται ο επόμενος χαγάνος των Τούρκων, αυτή τη φορά με την αντίδραση του Ta-lo-pien. Εξ’αιτίας αυτών των αντιδράσεων, ο An-lo παραιτείται υπέρ του Işbara, περίπου στο τέλος του 582, ενώ και οι Κινέζοι της δυναστείας των Sui βρίσκουν ευκαιρία να αναμιχθούν στα εσωτερικά των Τούρκων.

316

Τάρδος, Ta-t’eou, Datou 達頭(κιν.) Ανέλαβε yabghou της δυτικής πτέρυγας του τουρκικού χανάτου αμέσως μετά τον θάνατο του πατέρα του, İstemi, περίπου το 574. Ο Τάρδος, αποδείχτηκε μεγάλος στρατηγός και διοικητής τόσο στη Δύση όσο και στην Ανατολή αφού κατά τη διάρκεια της διοίκησής του το χανάτο επεκτάθηκε δυτικά, μέχρι τις βυζαντινές κτήσεις της Χερσώνας (κατάληψη της πόλης Βόσπορος στη Κριμαία), αλλά και ανατολικά, αφού παρεμβλήθει στις έριδες των Ανατολικών Τούρκων (Işbara και Talo-pien). Με τον Τάρδο εμφανίζεται και η πρώτη ουσιαστική διάσπαση των Τούρκων σε Δυτικούς και Ανατολικούς αφού για πρώτη φορά ο yabghou των δυτικών περιοχών επιζητά να εξισωθεί, τουλάχιστον, με τον χαγάνο των Ανατολικών περιοχών. Ο Τάρδος είναι πιθανότητα ο χαγάνος που έστειλε την επιστολή στον αυτοκράτορα Μαυρίκιο (γύρω στα τέλη της δεκαετίας του 590) με την οποία διακήρυττε την απόλυτη υπεροχή του στο τουρκικό χανάτο. Πρόκειται για την περίοδο μετά την ήττα του Τουρούμ του Θ. Σιμοκάττη, ο οποίος πρέπει μάλλον να ταυτιστεί με κάποιον από τους δύο διεκδικητές του τίτλου του χάνου, Işbara ή Ta-lopien (πιθανότερα με τον τελευταίο). Ο Τάρδος χάνεται από το προσκήνιο το 603, μετά την επανάσταση των φυλών Tölös την οποία υποκίνησε ο Jen-khan ή K’i-min (ή Ch’i-min) .

Işbara και Ta-lo-pien Οι Işbara και Ta-lo-pien με τις έριδές τους για την εξουσία, αποτελούν, ουσιαστικά, τα πρόσωπα που διασπούν την δύναμη των Ανατολικών Τούρκων και φέρνουν την κινεζική παρέμβαση στα εσωτερικά των Τούρκων. Βασικά, πρόκειται για ξαδέρφια που μαλώνουν για τον ανώτατο τίτλο του χαγάνου, επιζητώντας και οι δύο, κυρίως την κινεζική βοήθεια, αλλά και αυτή του yabghou της δυτικής πτέρυγας του τουρκικού χανάτου, Τάρδου, που είχε αυτονομηθεί. Το τέλος των ερίδων, βρίσκει τον Ta-lo-pien (πιθανώς ο Τουρούμ του Σιμοκάττη) δολοφονημένο από τον Τάρδο και τον Işbara να καταφεύγει στην Κίνα, αφήνοντας με τον τίτλο του χαγάνου τον γιο του Baga (τουρκ.) ή Tou-lan han (κιν.) Στη συνέχεια ο τελευταίος αφήνει τον τίτλο στον θείο του (αδερφό του Işbara), Ch’ou-lo-hou, ο οποίος θα έρθει σε πολεμική ρήξη με τον Τάρδο όταν ο τελευταίος αξίωσε την αυτονόμηση των δυτικών περιοχών που ήταν υπό τη διοίκηση του. Από αυτή τη διαμάχη θείου (Τάρδος) και ανεψιού (Ch’ou-lo-hou), νικητής θα βγει ο πρώτος αφού στερήσει τη ζωή από τον δέυτερο. Ο 317

Baga παίρνει πάλι τον τίτλο του χαγάνο, ελέγχεται απόλυτα όμως από τον Τάρδο.

Jen-kan ή Ch’i-min ή K’i-min, Tou-li, Tuli, 突利, (κιν.), αλλιώς και χάνος των Tölos Μετά τους Işbara και Ta-lo-pien, συνέχεια στην ιστορία των ερίδων έρχεται να δώσει ο Jen-kan. Η στήριξη που παρείχε ο Τάρδος στον Baga ή Tou-lan, οδηγεί τον Jen-kan στην απόφαση να ξεσηκώσει ενάντια στον πρώτο τα φύλα των Tölös, κάτι που οδήγησε στον αφανισμό του Τάρδου, το 603. Ο Jen-kan γίνεται χαγάνος των Ανατολικών Τούρκων και εποφθαλμιά τις περιοχές των Δυτικών οι οποίοι τώρα βρίσκονται υπό την καθοδήγηση του Tch’ou-lo.

Tch’ou-lo ή Ch’ou-lo, Ta-man, Ho-sa-na kagan, Hesana, 曷薩那 Ο Tch’ou-lo ανέλαβε τις δυτικές περιοχές μετά τον θάνατο του Τάρδου (603) και απολάμβανε και της κινεζικής υποστήριξης της δυναστείας των Sui, οι οποίοι τον χρησιμοποιούσαν ενάντια στον Jen-kan. Το 611, μετά από εσωτερικές έριδες, ο Tch’ou-lo καταφεύγει στην Κίνα, όπου δολοφονείται, το 619, μετά από απαίτηση του Che-pi ή Shih-pi, γιου και συνεχιστή του Jen-kan.

Che-pi ή Shih-pi Ο Che-pi ή Shih-pi, γιος του Jen-kan, αποτελεί μια από τις τελευταίες ανεξάρτητες από την Κίνα προσωπικότητες, αφού εγκαινίασε επιθετική πολιτική κατά των Κινέζων, μετά την πανωλεθρία που είχαν υποστεί οι τελευταίοι στη Κορέα. Παρόμοια πολιτική συνεχίστηκε και από τον αδερφό του Shih-pi, τον Hie-li, Hsien-li (κιν.) ή Il Khan (τουρκ.), που τον διαδέχτηκε το 619, μέχρι το 630 όπου οι T’ang τον αποδυναμώνουν εσωτερικά και τον αιχμαλωτίζουν στη εσωτερική Μογγολία.

318

ΟΙ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΟΙ ΠΕΡΣΕΣ ΒΑΣΙΛΕΙΣ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥ ΤΩΝ ΣΑΣΑΝΙΔΩΝ (Τα ονόματα παρατίθενται σύμφωνα με τη σειρά που εμφανίζονται στην ιστορία της δυναστείας και όχι κατ’ αλφαβητική σειρά.)

Χοσρόης Ι Ανουσιρβάν Πρόκειται για τον γιο του Καβάδη Ι και για μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της ύστερης δυναστείας των Σασανιδών (γνωστός και ως μεγάλος Χοσρόης). Επίσης, είναι ένας από τους βασιλείς στον οποίο η Περσία χρωστά μεγάλο μέρος των περιμετρικών οχυρώσεών της. Επί της βασιλείας του Χοσρόη, η μοναρχία εξήλθε νικήτρια και ενισχυμένη στον αγώνα της ενάντια στην αριστοκρατία και τον λαό. Ήταν ο υπαίτιος μεταρρυθμίσεων στο εσωτερικό (εισήγαγε δικαιότερο σύστημα φορολόγησης) και στον στρατό (όπου διόρισε τέσσερις αντί για έναν ανώτατους διοικητές). Ο Χοσρόης Ι είναι γνωστός για μια σειρά πολέμων που διεξήγαγε ενάντια στο Βυζάντιο, κατά την περίοδο της βασιλείας του Ιουστινιανού Α΄ (επί της βασιλείας του καταλαμβάνεται η Αντιόχεια). Ο Χοσρόης Ι διεξήγαγε επίσης μια σκληρή πολιτική και στο ανατολικό σύνορο της Περσίας, αφού κατάφερε να διαλύσει το κράτος των Εφθαλιτών και να μοιραστεί τα εδάφη του με το νεότευκτο χανάτο των Τούρκων.

Χορμίσδας IV Ο Χορμίσδας IV, επίσης, θεωρείται ένας από τους ευφυείς και ικανούς βασιλείς της Περσίας. Ανέλαβε τον θρόνο μετά το 579 προσπαθώντας να εξισορροπήσει τους ευγενείς Πέρσες με τους Χριστιανούς, τους οποίους επίσης προσπαθούσε να χρησιμοποιήσει ως χαρτί και όπλο στο διεθνές παιχνίδι της εποχής του. Με αυτή την πολιτική του, δημιούργησε εσωτερικούς 319

εχθρούς (κυρίως από την πλευρά του ιερατείου των Ζωροαστρών που έβλεπαν την παραδοσιακή τους δύναμη να μειώνεται). Εξαιτίας αυτών των ζητημάτων, πολλοί επιζητούσαν την καθαίρεσή του από τον θρόνο και την ανάρρηση σ’ αυτόν του μεγάλου Πέρση στρατηγού Βαχράμη VI, ο οποίος είχε να παρουσιάσει

μια

σειρά

από

επιτυχίες

στο

ανατολικό

μέτωπο

της

αυτοκρατορίας, ενάντια στους Τούρκους. Το 590, ο Βαχράμης VI στασιάζει με τις μονάδες του και τότε το ιερατείο και οι ευγενείς βρίσκουν ευκαιρία να αντικαταστήσουν τον Χορμίσδα IV, με τον γιο του Χοσρόη ΙΙ ή Χοσρόη Parwîz .

Βαχράμης VI, Bahrâm Tschoubîn, Bahram VI Ο Βαχράμης VI είναι ένας από τους πιο επιτυχημένους στρατηγούς της ύστερης σασανιδικής περιόδου και πολύ δημοφιλής στις περσικές μάζες (κυρίως στο στρατό). Ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματά του ήταν η νίκη του επί της στρατιάς των Τούρκων, το 588-89. Προφανώς οι επιτυχίες του και η εσωτερική κατάσταση στην περσική αυλή του δημιούργησαν προσδοκίες για άνοδό του στον περσικό θρόνο αν και δεν ήταν μέλος της σασανιδικής οικογένειας. Καταλήγει στο χανάτο των Τούρκων, ηττημένος από τα στρατεύματα του Χοσρόη Parwîz, τον οποίο συνέδραμε και ο Μαυρίκιος, όπου και δολοφονείται.

Χοσρόης Parwiz ή Khusrau Abarvez O Χοσρόης Parwiz είναι ο τελευταίος σασανίδης ηγεμόνας της Περσίας πριν από την περίοδο της έντονης αστάθειας που χαρακτηρίζει την εσωτερική πολιτική σκηνή της περσικής αυλής. Η βοήθεια που του δόθηκε από την πλευρά του Βυζαντίου για να αντιμετωπίσει τον στασιαστή Βαχράμη του κόστισε όλη την Αρμενία. Παρόλα αυτά, με πρόσχημα τη δολοφονία του Μαρικίου από τον Φωκά καταλαμβάνει τις ανατολικές επαρχίες του Βυζαντίου, 320

ενώ και στο ανατολικό μέτωπο είχε επιτυχίες εναντίον των Εφθαλιτών, υποτελών των Τούρκων. Η αντίδραση του Βυζαντίου δεν άργησε να έρθει με τον νέο αυτοκράτορα Ηράκλειο. Στα τελευταία χρόνια των βυζαντινοπερσικών πολέμων (από το 626 και μετά), ο Χοσρόης Parwiz, άρρωστος και συντετριμμένος από τις αλλεπάλληλες ήττες στο μέτωπο, δολοφονείται από τον πρωτότοκο γιο του Σιρόη (ή Καβάδης ΙΙ, Kavad II), ο οποίος και κλείνει ειρήνη με τον Ηράκλειο. Η Περσία είχε εισέλθει στο στάδιο αποσύνθεσης του αυτοκρατορικού της οίκου (Σασανίδες), όπως φανερώνει μια πλειάδα από βασιλείς και βασίλισσες που ανέβηκαν στον περσικό θρόνο μέχρι το 643 όπου στο μακρινό Στάκρ, στέφθηκε βασιλιάς ο εγγονός του Χοσρόη Ισδιγέρδης Γ΄, 16 ετών. Στο μεταξύ, οι Άραβες προχωρούσαν ακάθεκτοι στα εδάφη της Περσική αυτοκρατορίας.

321

ΟΙ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΟΙ ΚΙΝΕΖΟΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΕΣ ΤΩΝ ΔΥΝΑΣΤΕΙΩΝ SUI ΚΑΙ TANG (Τα ονόματα παρατίθενται σύμφωνα με τη σειρά που εμφανίζονται στην ιστορία της δυναστείας και όχι κατ’ αλφαβητική σειρά.)

Sui Wendi ή Wen-ti, 隋文帝

Είναι ο ιδρυτής της δυναστείας των Sui 隋 (581-618) και ο πρώτος Κινέζος αυτοκράτορας που αναμίχτηκε στα εσωτερικά του δυναστειακού οίκου των Τούρκων, προσπαθώντας να εκμεταλλευτεί τις έριδές τους. Ήταν συναισθηματικά προσκολλημένος στον Βουδισμό και αντίθετος προς τον Κομφουκιανισμό. Μια από τις πρώτες κινήσεις του, αφού κατέλυσε το κράτος των Chou και έδιωξε όλους τους Τούρκους που κατοικούσαν εκεί ήταν να σταματήσει να πληρώνει τα μεγάλα ποσά σε μετάξι, κάτι που έπληττε ιδιαίτερα τους Τούρκους. Μετέφερε την πρωτεύουσα στη Δύση (Changan) και ακολούθησε σφιχτή οικονομική πολιτική κάτι που προκάλεσε την αντίδραση των ευγενών και τελικά την δολοφονία του από τον πρίγκιπα Kuang (μετέπειτα Yangdi).

Sui Yangdi ή Yang-ti, 隋煬帝 O δεύτερος αυτοκράτορας των Sui, Yangdi, αναλαμβάνει τα ηνία της αυτοκρατορικής εξουσίας στην Κίνα γύρω στο 604-605. Η πρώτη ενέργεια ήταν να μεταφέρει την πρωτεύουσα πάλι στην ανατολή (Loyang). Επί της βασιλείας του κατασκευάστηκαν τα μεγάλα κανάλια που ένωναν τις βόρειοανατολικές και νότιες επαρχίες με την πρωτεύουσα. Σε αντίθεση με τον προκάτοχό του μεταχειρίστηκε τον Κομφουκιανισμό με προσοχή και σεβασμό. Στην εξωτερική πολιτική, σε γενικές γραμμές ακολούθησε την πολιτική του προκατόχου που συνίστατο στη διατήρηση της διάσπασης των Τούρκων σε Δυτικούς και Ανατολικούς, αλλά και περεταίρω διάσπασή τους, με την υποστήριξη αντιχαγάνων. Προσπάθησε να έρθει σε επαφή και με το Βυζάντιο, 322

αλλά δεν τα κατάφερε, λόγω των Περσών. Ύστερα από την αποτυχημένη εκστρατεία εναντίον της Κορέας, ο χαγάνος των ανατολικών Τούρκων εγκαινίασε επιθετική πολιτική, ενώ στην Κίνα ξέσπασαν εμφύλιοι πόλεμοι που ανέτρεψαν τη δυναστεία των Sui, το 618.

Kao-tsu ή Tang Gaozu 唐高祖 ή Li Yuan 李淵

O Gaozu είναι ο πρώτος αυτοκράτορας της δυναστείας των Tang 唐, μιας δυναστείας που διακρίνεται κυρίως για της εξωστρέφειά της και για την γνώση του εξωτερικού της περιβάλλοντός, κυρίως αυτού της στέπας. Περιγράφεται σας άνθρωπος μέτριων τόνων που προτιμούσε τις χαρές του κυνηγιού παρά τα βάρη της καθημερινής διοίκησης. Παρόλα αυτά ανέλαβε με επιτυχία το έργο της αποκατάστασης της κεντρικής διοίκησης στην Κίνα μετά την πτώση των Sui και προχώρησε σε διοικητικές μεταρρυθμίσεις στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας αλλά και στο στρατιωτικό μηχανισμό αφού έθεσε τις μονάδες του κινεζικού στρατού κατευθείαν υπό τις διαταγές της Changan (κιν. πρωτεύουσα). Προχώρησε επίσης και σε αναδιανομή των γαιών προσπαθώντας να δημιουργήσει μια ραχοκοκαλιά φορολογούμενων απ’ τους οποίους θα προέρχονταν τα εισοδήματα του κράτους. Σημαντική του συμβολή η δημιουργία σταθερής νομισματικής μονάδας, κάτι που έλλειπε από τον οικονομικο-διοικητικό μηχανισμό της Κίνας και η συνέχιση της κατασκευής των αρδευτικών έργων. Στον τομέα της ιδεολογίας, ο Gaozu στήριζε τον Κομφουκιανισμό ενώ χρησιμοποίησε την αντίθεση με τον Βουδισμό για να ελέγξει και το άλλο κινεζικό ρεύμα σκέψης, τον Ταοϊσμό.

323

T’ai-tsung, Tang Taizong 唐太宗 ή Li Shimin 李世民 Ο Taizong (626-649) είναι ίσως ο πιο σημαντικός από τους αυτοκράτορες των Tang εκείνης της περιόδου. Σύμφωνα με τα κινεζικά χρονικά, εξαιτίας του ο πατέρας του, αυτοκράτορας Gaozu, αναγκάστηκε να στασιάσει εναντία στους Sui. Κάτι τέτοιο όμως δεν επιβεβαιώνεται από άλλες κινεζικές πηγές. Τα πρώτα χρόνια της διακυβέρνησής του, ο Taizong επέδειξε αυτοσυγκράτηση, σύνεση και μετριοφροσύνη. Όταν όμως, γύρω στο 630, η εξουσία του είχε εμπεδωθεί η συμπεριφορά του έγινε πιο αλαζονική απέναντι στους υπηκόους του και τους συνεργάτες του. Όπως και ο πατέρας του προχώρησε σε διοικητικές μεταρρυθμίσεις μειώνοντας την υπερμεγέθη γραφειοκρατία. Στο στρατό συνέχισε τις μεταρρυθμίσεις του πατέρα του ενώ στο ιδεολογικό επίπεδο δεν υποστήριξε τον Βουδισμό και θέλησε να ελέγξει τις δραστηριότητές αποφεύγοντας όμως να αποξενώσει τελείως τη βουδιστική εκκλησία. O Taizong έμεινε γνωστός και ως ο «Κινέζος χαγάνος», τέτοια ήταν η επιρροή του, ακόμη και στους Τούρκους. Ο αυτοκράτορας αυτός συνδέθηκε με την πλήρη υποταγή των Ανατολικών Τούρκων (το 630) και την διάλυση των Δυτικών Τούρκων (πράγμα που επέτρεψε στον επόμενο αυτοκράτορα Gaozong να τους υποτάξει). Η τακτική του Taizong δεν διέφερε από τους προκατόχους του (στήριξη πολλών χαγάνων ταυτόχρονα), όμως, την εφάρμοζε με τόση αριστοτεχνία που ακόμη και ένας χαγάνος, μέλος της δυναστείας των Αρσλανηδών της ανατολικής πτέρυγας, ο Sho-eül, αδερφός του τελευταίου χαγάνου Hsie-li, ήταν έμπιστος, ικανός και υπάκουος στρατηγός προς τον Κινέζο αυτοκράτορα και συνέβαλε στην υποταγή μεγάλου μέρους του λεκανοπεδίου του Tarim.

324

Επεξήγηση ορισμένων όρων που βρίσκονται στο κείμενο

Bodun Η λέξη bodun σημαίνει λαός, φυλή. Έχει περισσότερο την έννοια του δήμου ή και της μάζας ή του πλήθους και όχι αυτή του έθνους, καθώς ο bodun (ο λαός) ήταν κάτι το διαφορετικό από τους άρχοντες (beğler) αλλά και από το bod που σημαίνει μία (συγκεκριμένη) φυλή ή φατρία.

Data Παγκόσμιος νόμος, ή νόμος του μεγάλου βασιλιά, ο οποίος εφαρμοζόταν αδιακρίτως σ’ όλη την Περσική αυτοκρατορία και υπερίσχυε όλων των τοπικών νόμων. Συνδέεται με την άνοδο στην εξουσία της δυναστείας των Αχαιμενιδών και την δημιουργία της περσικής αυτοκρατορίας με την ενοποίηση των εδαφών που την αποτελούσαν

Fa-chaio Όπως και στην περίπτωση του data, στην Περσία, έτσι και ο fa-chaio συνδέεται με την άνοδο στην Κίνα της δυναστείας των Ch’in και την ενοποίηση της Κίνας μετά την περίοδο των μαχόμενων βασιλείων. Πρόκειται για ένα ενιαίο σύστημα κανόνων που επικρατούσε σ’ όλη την επικράτεια της αυτοκρατορίας της Κίνας.

Ho-ch’in Ho-ch’in είναι το όνομα μιας εκ των δύο πολιτικών που, κατά βάση, ακολούθησαν οι Κινέζοι απέναντι στη στέπα και τις φυλές της. Ενώ ο πόλεμος και η εχθρότητα ήταν η άλλη, η πολιτική Ho-ch’in δίνει περισσότερο έμφαση στις αμοιβαίες σχέσεις και στην αναγνώριση. Η πολιτική είχε τέσσερις κύριους πυλώνες. Ο πρώτος αφορούσε τις ετήσιες πληρωμές, τις οποίες οι Κινέζοι ήταν υποχρεωμένοι να κάνουν, ο δεύτερος αφορούσε το γάμο μιας Κινέζας 325

πριγκίπισσας με τον Shan-yü, το χαγάνο των Hsiung-nu, ο τρίτος εξομοίωνε το status του κινεζικού κράτους και του κράτους των Hsiung-nu (τα δύο κράτη δηλαδή θεωρούνταν ισότιμα) και ο τέταρτος όριζε ώς επίσημο όριο των δύο κρατών το Σινικό τείχος. Οι συνθήκες και συμφωνίες για την ειρήνη ή τον τερματισμό εχθροπραξιών ήταν κοινή πρακτική και αργότερα με τους Τούρκους αλλά και με άλλους λαούς της στέπας, κάτι που δείχνει ότι η πρακτική της ισότιμης αναγνώρισης του συνομιλητή στο επίπεδο των διμερών επαφών ήταν κάτι που είχε επικρατήσει σ’ όλη την Ευρασία.

Il Η έννοια του il σημαίνει το σύνολο των λαών που είναι οργανωμένο κάτω από ένα διοικητικό μηχανισμό. Συνεπώς μπορεί να ταυτιστεί με το κράτος των Τούρκων εκείνη την περίοδο, δηλαδή με την χαλαρή συνομοσπονδία φυλών. Πολλές φορές η έννοια αυτή μπορεί να είναι συμπληρωματική με την έννοια του bodun που σημαίνει λαός, φυλή: illig bodun σημαίνει λαός με κράτος δηλ. ανεξάρτητος.

Il khan Ο χαγάνος του il, δηλαδή του κράτους των Τούρκων (της χαλαρής συνομοσοπονίας φυλών), είναι ο ανώτατος άρχοντας των Τούρκων. Ο il khan προέρχεται από τον ανατολικό κλάδο της δυναστικής οικογένειας των Αρσλανηδών (A-shi-na) και ήταν ανώτατος άρχοντας και της ανατολικής και δυτικής πτέρυγας του μεγάλου χανάτου των Τούρκων.

Shad Shad ή şad είναι τίτλος ευγενείας αλλά και διοικητικός τίτλος στο τουρκικό χανάτο. Οι Şad προέρχονταν πιθανότερα από την δυναστική οικογένεια των Αρσλανηδών (Ashina) και πιθανώς να ήταν διοικητές των

326

κλιμάτων, όπως δείχνει η περίπτωση του Τούρξανθου (μεταφράζοντας το όνομά του σε Türk-şad), ο οποίος ήταν ένας από τους οκτώ Τούρκους ηγέτες. Αν οι tegin ήταν αρκετοί για να διοικήσουν και τα οκτώ κλίματα τότε οι şad

Shahanshah Ένας από τους τίτλους του Πέρση βασιλέα. Σημαίνει Βασιλιάς των Βασιλέων και βασιλιάς αρείων και αναρείων. Έδειχνε ότι ο Πέρσης μονάρχης «ήταν βασιλεύς των Ιρανών, αλλά και βασιλεύς των βασιλέων των μη ιρανικών λαών, οι οποίοι βρίσκονταν στη σφαίρα επιρροής του, που αισθανόταν ελεύθερος να καθυποτάξει κατά βούληση.

Shan-yü, Shan-yu Τίτλος των Hsiung-nu, πιθανώς ομότιμος του χαγάνου, αντικαταστάθηκε όμως από τον τελευταίο πιθανότερα κατά τη περίοδο του χανάτου των Jo(u)anjo(u)an.

Tarkhan, Ταρχάν Η

λέξη

Tarkhan

είναι

προφανώς

πολιτικό-διοικητικό

αξίωμα.

Ετυμολογικά η λέξη πιθανώς προέρχεται από το θέμα tar και τη λέξη khan. Taramak ή Tarımak σημαίνει «καλλιεργώ, δουλεύω επί της γης». Άρα λοιπόν, κι αν κρίνουμε από το γεγονός ότι ο Ταγμά που είχε σταλεί ως πρέσβης από τους Τούρκους, είχε το αξίωμα του ταρχάν, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι οι ταρχάν ήταν διοικητικός τίτλος το οποίο έφεραν οι άρχοντες των υποτελών στους Τούρκους λαών ή φυλών που ήταν αγροτικές ή έστω εδραίες. Τέτοια περίπτωση ήταν και οι Σόγδιοι.

327

Tegin, Tigin Tegin ή Tigin είναι ένας δυναστικός τίτλος ή τίτλος ευγενείας. Είναι επίσης και πολιτικό-διοικητικό αξίωμα. Συνήθως μεταφράζεται με την έννοια του πρίγκιπα. Tegin ήταν όλοι οι γόνοι της οικογένειας των Αρσλανηδών και απ’ αυτούς επιλεγόταν ο επόμενος il khan, που θα τίθενταν επικεφαλής των Τούρκων. Από τους Tegin επιλέγονταν και οι αρχηγοί των κλιμάτων, δηλαδή των περιφερειών στις οποίες ήταν διαιρεμένο το χανάτο. Ταυτόχρονα, όπως είναι φυσικό, ήταν και πολεμικός τίτλος και αξίωμα καθώς, όπως μας δείχνει η γνωστή επιγραφή του Orkhon (αν και αφορά τη δεύτερη περίοδο του τουρκικού χανάτου) αφιερωμένη στον Kül Tegin (πρίγκιπα Kül), ο Tegin ήταν και επικεφαλής μέρους των στρατευμάτων του il khan και φυσικά έπαιρνε μέρος και στο σχεδιασμό και εκτέλεση των πολεμικών εκστρατειών.

Tenğri Η υπέρτατη θεότητά των Τούρκων. Στη σαμανική κοσμολογία (όχι μόνο της κεντρικής Ασίας αλλά και άλλων περιοχών του κόσμου π.χ. Αμερική, Αφρική, Αυστραλία) το σύμπαν συλλαμβάνεται ως τρία επίπεδα – ουρανός, γή, κάτω κόσμος – που τα διαπερνά στο κέντρο ένας άξονας. Πολλές φορές επίσης και η Γη εξισώνεται με τον Ουρανό αν και μάλλον είναι κατώτερη θεότητα.

Törü, töre, törük Πρόκειται για δικαιοπαραγωγική διαδικασία, όμως δεν μπορούμε να πούμε με σιγουριά, αν αφορούσε μόνο την άρχουσα elit (π.χ. κανόνες διαδοχής στη δυναστεία των Αρσλανηδών) ή και ευρύτερα τμήματα των νομαδικών ή εδραίων πληθυσμών (έχοντας ποινικές και άλλες διατάξεις) που βρίσκονταν στο χανάτο των Τούρκων, καθώς και το αν ήταν γραπτός ή προφορικός.

328

Yabghou Ο τίτλος του yabghou δινόταν σε αυτόν που είχε την διοίκηση και την εξουσία στις δυτικές περιοχές του τουρκικού χανάτου. Αν και είναι κατώτερος τίτλος απ’ αυτόν του χαγάνου, ή il khan, στην πράξη πολλές φορές η εξουσία του yabghou ήταν ισοδύναμη με αυτή του χαγάνου, τουλάχιστον σ’ ότι αφορούσε στις δυτικές περιοχές. Μέχρι και το 582 ο yabghou δεν αμφισβητεί την ανώτερη εξουσία του χαγάνου.

Γιος του Ουρανού Γιος του Ουρανού, ένας από τους τίτλους που είχε ο Κινέζος αυτοκράτορας.

Μεγάλος χαγάνος, μικρός χαγάνος Στα κινεζικά χρονικά μνημονεύονται οι τίτλοι «μικρός χαγάνος» και «μεγάλος χαγάνος», (ο τελευταίος μάλιστα δινόταν από την κινεζική αυλή, όταν οι Κινέζοι ήθελαν να κάνουν κάποιο Τούρκο ηγεμόνα επικεφαλής των Δυτικών Τούρκων)

Ουράνιοι Τούρκοι, Gök Türkler Ως Gök Türkler ονομάζονται οι Τούρκοι του δεύτερου τουρκικού χανάτου (680-748).

Ουράνιος χαγάνος Ουράνιος Χαγάνος ήταν μια από τις επονομασίες του χαγάνου των Τούρκων πάντα σε αναλογία με τον Κινέζο αυτοκράτορα. Πολλές φορές η

329

προσφώνηση Ουράνιος Χαγάνος γινόταν και προς τον Κινέζο αυτοκράτορα, ειδικά τις περιόδους που η Κίνα επιβαλλόταν στους Τούρκους (όπως η περίοδος του Tai zong).

Χαγανλίκι Το χαγανλίκι, όπως το il ή το bodun, είναι πολιτική έννοια. Το χαγανλίκι είναι θεσμός των φυλών της στέπας. Σημαίνει τους έχοντες χαγάνο, δηλαδή τους ανεξάρτητους. Περιγράφει πολιτικό θεσμό αλλά πιθανόν και γεωγραφική επικράτεια καθώς κάθε χαγανλίκι έδρευε κάπου, έστω και εποχιακά και είχε δικά του βοσκοτόπια. Στην έννοια χαγανλίκι πιθανόν να εμπερικλείονται και ζωικές μονάδες, όπως αριθμός κοπαδιών, είδη ζώων κ.τ.λ.

330

331

Πίνακας γραμμάτων των τουρκικών των επιγραφών του Orkhon864 (αρχές 8ου αιώνα μ.Χ.)

A=A,E

B = aB b = eB I=I,İ D = aD d = eD O = O , U G = aG g = eG = Ö , Ü K = aK k = eK L = aL l = eL N = aN n = eN R = aR r = eR S = aS s = eS T = aT t = eT Y = aY y = EY

Η = Ça

c = iÇ, Çİ (διαβάζεται İÇ)

V = ld, lt (διαβάζεται ALT)

M =Ma

Q = ıK, KI (διαβάζεται IK)

C = nç (διαβάζεται ANÇ)

q = oK, uK, KO, KU (διαβάζεται OK)

J = nd, nt (διαβάζεται ANT)

P = Pa Ş = Şa

X = öK, üK, KÖ, KÜ (διαβάζεται ÖK)

Z = Za

H = ng (διαβάζεται ANG) F = yn (διαβάζεται AYN)

Στήλη Bilge Kagan N13-14 : 865

:...:edgrlgb:UB:ADHNGK:UB:I...:NDOB:Xr t: (Orkhon)

:...:EDGiReLGeB:UB:ADÑıNaGaK:UB:I...:NuDOB:KÜRÜT Türk bodunu, bu kağanından, bu beğlerinden, 866

:AJNDOB:Xr t:RSMLRD:ADHBUS:... (Orkhon)

:ATNuNuDOB:KÜRÜT:RaSaMLıRDa:ADÑuBUS:... 864

Βλ. http://sozumuz.blogspot.com/, σελ. 3-18 και Talat, A Grammar, σελ. 23-24 http://sozumuz.blogspot.com/, σελ. 171. 866 http://sozumuz.blogspot.com, σελ. 171. 865

332

suyundan ayrılmazsan, Türk bodununda ... 867

:ns:iηtrφk: gd:hZφ (Orkhon)

:NeS:İÇeTRÖK:ÜGDe:ÑüZÖ özünde iyilik göreceksin.

Στήλη Kül Tegin S4, 868

:idi:giy:ADŞIy:nXtφ

:İDİ:GİY:ADŞIY:NeKÜTÖ Ötüken ormanından yeğ(i), iyi(si) 869

:şmr:şiy:nXtφ:riy:KSTUT:li:şmr:qY

:ŞiMRe:ŞIY:NeKÜTÖ:RİY:KıSTUT:Lİ:ŞiMRe:KOY yok imiş. İl tutulacak yer Ötüken ormanı imiş.

Στήλη Kül Tegin S4-S5. 870

:elrib:NGK:ΗGBT:PRLO:idriy:UB

:ELRİB:NaGaK:ÇaGBaT:PuRuLO:EDRİY:UB Bu yerde oturup Çin kağanı ile 871

:ΗGBT:r rib:aC:ZSHUB:YTUq:itgsi:şm k:NUTL:mtlZ t

RÜRİB:AÇNa:ZuSÑUB:YaTUK:İTiGŞİ:ŞüMÜK:NUTLa:MüTLüZÜT anlaştım. Altunu, gümüşü, işlenmiş ipeği tasasız (karşı koymadan) verir.

867

http://sozumuz.blogspot.com/, σελ. 172. http://sozumuz.blogspot.com/, σελ. 65. 869 http://sozumuz.blogspot.com/, σελ. 66. 870 http://sozumuz.blogspot.com/, σελ. 66. 871 http://sozumuz.blogspot.com/, σελ 66. 868

333

Στήλη Kül Tegin Ε7, Ε8 :IRU:klgb:AKNDOB:ΗGBT :IRU:KiLGeB:AKNuDOB:ÇaGBaT Çin bodununa beğlik er :rlgb:Xr t:IVUB:hφk:nLGu:ZıQ:klis:IVUB:LUK:niLGU :ReLGeB:KÜRÜT:IDLOB:ÑÜK:NıLGO:ZIK:KiLİŞi:IDLOB:LUK:NILGO oğlanı kul oldu, kadınlık kız oğlanı odalık oldu. Türk beğleri :ΗGBT:NPTUT:nıTa:ΗGBT:rlgb:IGΗGBT:ITI:nıTa:Xr t :ÇaGBaT:NaPuTUT:NITA:ÇaGBaT:ReLGeB:IGÇaGBaT:ITI:NITA:KÜRÜT Türk adını attı. Çinli beğlercesine Çin adını tutarak, Çin :AKNGK :AKNaGaK kağanına smrib:gη k:gsi:Lıy:gl:sMr k :ŞiMRİB:GiÇÜK:GiŞİ:LIY:GiLe:ŞiMRÖK kapılmış. Elli yıl işini gücünü vermiş. (ανατολική πλευρά σειρά 7 και 8): “(E7)Çin bodununa beğlik er oğlanı kul oldu, kadınlık kız oğlanı odalık oldu. Türk beğleri Türk adını attı. Çinli beğlercesine Çin adını tutarak, Çin kağanına (E8) kapılmış. Elli yıl işini gücünü vermiş”.

Στήλη Kül Tegin, Ε2 :IKDHLOB:trφt:npl s: s: :IKaDÑuLOB:TRÖT:NePiLÜS:ÜS Ordu salınca dört yandaki :smLıK:ZB:POK:smL:POK:GNDOB :ŞıMLIK:ZaB:POK:ŞıMLa:KOP:GıNuDOB 334

bodunu hep almış, hep buyruğunda kılmış. (ανατολική πλευρά, σειρά 2η) για παράδειγμα: Ordu salınca dört yandakı bodunu hep (αρχικό κείμενο kop ή qop) almış, hep (kop ή qop) buyuruğunda kılmış (=εκστρατεύοντας, κατέκτησαν όλους τους λαούς στα τέσσερα μέρη του κόσμου και τους υπέταξαν).

335