18 Yuzyilda Osmanli Devletinde Suc Ve Ceza

18. YÜZYILDA OSMANLI DEVLETİ’NDE SUÇ VE CEZA KAVRAMLARI ÜZERİNE BİR  DEĞERLENDİRME

Hazırlayan: Yıldız BAYRAKTAR ONUR  Siyaset Bilimi Bahar Dönemi Doktora Programı

Suç ve Ceza Doç. Dr. Alev ÖZKAZANÇ 06.06.211

18. YÜZYILDA OSMANLI DEVLETİ’NDE SUÇ VE CEZA KAVRAMLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

GİRİŞ

1. BÖLÜM: OSMANLI HUKUKUNUN YAPISI: ŞERİAT VE KANUN

1.1

Şer’ Şer’ii Huk Hukuuk ve ve Örf Örf’i ’i Huk Hukuk uk Kavr Kavram amla ları rı

1.2

Şer’i ve Örf’i Hukukun Uygulanma Alanları

2. BÖLÜM ÖLÜM:: OSMA SMANLI DEVLETİ’ ETİ’N NİN HALKA YÖN YÖNELİK SUÇ VE CEZA

POLİTİKALARI

2.1

Osmanl Osmanlıı Devleti Devleti’nde ’nde Şehir Şehir Siyas Siyaseti: eti: III. III. Selim Selim Döne Dönemi mi Üzerin Üzerinden den Kısa Kısa Bir  Bir  Değerlendirme

2.2

Osmanlıların Osmanlıların Gözünde Gözünde Potansiyel Potansiyel Suçlular: Suçlular: “Halleri Bilinmeyenler” Bilinmeyenler” ve “Suça Meyilli Kimseler”

2.3

“Halleri “Halleri Bilin Bilinmey meyen en Sınıf”: Sınıf”: 18. 18. Yüzy Yüzyılda ılda Üskü Üsküdar dar’da ’da Şiddet Şiddet ve ve Hareke Hareketlili tlilik  k  İlişkisi Üzerinden Osmanlı’da Suçun Algılanışı ve Ele Alınışı

2.4

“Kendi Halinde Kimseler”: Osmanlı Esnafında Suç ve Ceza 2.4.1 Esnaf Suçları 2.4.2 Esnafın Denetimi 2.4.3. Esnafa Verilen Cezalar 

SONUÇ KAYNAKÇA

2

18. YÜZYILDA OSMANLI DEVLETİ’NDE SUÇ VE CEZA KAVRAMLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

GİRİŞ

1. BÖLÜM: OSMANLI HUKUKUNUN YAPISI: ŞERİAT VE KANUN

1.1

Şer’ Şer’ii Huk Hukuuk ve ve Örf Örf’i ’i Huk Hukuk uk Kavr Kavram amla ları rı

1.2

Şer’i ve Örf’i Hukukun Uygulanma Alanları

2. BÖLÜM ÖLÜM:: OSMA SMANLI DEVLETİ’ ETİ’N NİN HALKA YÖN YÖNELİK SUÇ VE CEZA

POLİTİKALARI

2.1

Osmanl Osmanlıı Devleti Devleti’nde ’nde Şehir Şehir Siyas Siyaseti: eti: III. III. Selim Selim Döne Dönemi mi Üzerin Üzerinden den Kısa Kısa Bir  Bir  Değerlendirme

2.2

Osmanlıların Osmanlıların Gözünde Gözünde Potansiyel Potansiyel Suçlular: Suçlular: “Halleri Bilinmeyenler” Bilinmeyenler” ve “Suça Meyilli Kimseler”

2.3

“Halleri “Halleri Bilin Bilinmey meyen en Sınıf”: Sınıf”: 18. 18. Yüzy Yüzyılda ılda Üskü Üsküdar dar’da ’da Şiddet Şiddet ve ve Hareke Hareketlili tlilik  k  İlişkisi Üzerinden Osmanlı’da Suçun Algılanışı ve Ele Alınışı

2.4

“Kendi Halinde Kimseler”: Osmanlı Esnafında Suç ve Ceza 2.4.1 Esnaf Suçları 2.4.2 Esnafın Denetimi 2.4.3. Esnafa Verilen Cezalar 

SONUÇ KAYNAKÇA

2

3

18. YÜZYILDA OSMANLI DEVLETİ’NDE SUÇ VE CEZA KAVRAMLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

GİRİŞ Osmanlı Devleti’nde suç, toplumsal kontrol, asayişin sağlanması, hapishanelerin durumu gibi konular, Osmanlı tarih yazımında bugüne kadar çok ele alınmamışsa da, Batı Avrupa’da uzun zamandan beri önemli bir araştırma alanı olmuştur. Bu araştırma alanı son yıllara kadar  ülkemizdeki tarihçiler tarafından ihmal edilmiştir. Bu konudaki önemli sorunlardan birisi ikinci el kaynakların son derece sınırlı olmasıdır. Yapılan araştırmaların çoğu genelde çok da iyi ince incele lenme nmemiş miş vaka vaka örnek örnekler lerind inden en oluş oluşma makt kta, a, özell özellikl iklee kadı kadı defte defterle rleri ri üzer üzerine ine yapıl yapılan an incelemelerin çoğu olayın tam kavranmasına izin vermeyen eksik anlatımları barındırmaktadır. Birk Birkaç aç önem önemli li istis istisna na dışınd dışında, a, sosy sosyal al dene denetim tim ve bast bastırm ırmay ayla la ilgili ilgili çok çok fazla fazla araştı araştırma rma yapılmamış, Osmanlı araştırmaları, “Foucault etkisi”ne göreli olarak kayıtsız kalmıştır (Göral, s. 17). Bunun temel sebebi, belki tartışmayı besleyecek malzemenin yetersizliğinden, belki de kaynak taramasının hala çok kısmi olmasından kaynaklanmıştır. Osmanlı devletinde asayişin sağlanması üzerine genel çıkarımlara varılamadığı gibi, olay incelemesi çalışmaları da çok  nadirdir. Yine de özellikle Osmanlı hapishanelerinin incelenmesi ile ilgili günümüzde ciddi araştırmalar yapılmaktadır .1  Noémi Lévy, “19. Yüzyılda Osmanlı’da Kamu Düzeni Konusunda Çalışmak: Bibliyografya Üzerine Bir Değerlendirme” adlı çalışmasında özellikle somut olay örneklerinin sınırlılığından

  bahsetmekte, bu konuda incelenmeyi bekleyen pek çok birinci el kaynak bulunduğunun ve ikinci el kaynakların sayısının da buna bağlı olarak artmasının gerektiğinin altını çizmektedir. Bu çalışma Osmanlı Devleti’nde 18. yüzyıl sonunda suç ve ceza olgularının ne anlama geldiği sorusunun cevaplandırılmasına yönelik hazırlanmıştır. Çalışmanın ilk kısmı “suç” olgunun Osma Osmanlı nlı’da ’da ne anla anlama ma geld geldiği iğine ne,, “suç” “suç” tanım tanımına ına ve buna buna karşı karşılık lık gele gelenn “ce “ceza” za”nın nın nasıl nasıl  belirlendiğine ayrılmıştır. Bu bölümde ayrıca Osmanlı Hukuku’nun yapısına da göz atılacak ve kapsamları halen oldukça tartışmalı olan  şer’i hukuk  ile örf’i hukuk  arasında nasıl bir ayrım olduğuna değinilecektir. Çalışma Çalışmanın nın ikinci ikinci bölüm bölümüü Osmanlı Osmanlı Devleti’ Devleti’nin nin halka halka yöneli yönelikk suç ve cez cezaa politik politikalar alarına ına ayrılmı ayrılmıştır. ştır. Ancak Ancak çalışma çalışmanın nın sınırlan sınırlandırıl dırılmas masıı açısında açısındann Osman Osmanlı’d lı’daa “siyaset “siyaseten” en” işlenen işlenen suçlara değil Osmanlı ahalisinin işlediği suçlara ve nasıl cezalandırıldıklarına odaklanılmıştır. 1

Bu konuda önemli bir çalışma için bkz: Hasan Şen, “The Transformation of the Punishment and The Birth of  Prison in the Ottoman Empire (1845-1910), Boğaziçi Üniversitesi, 2005.

4

Bu bölümde öncelikle Osmanlıların halkı ayırdığı iki kategori olan “kendi halinde kimseler” ile “suça meyilli kimseler”in cezalandırılma pratikleri açısından nasıl konumlandırıldıkları olgusu

incelenecektir. Burada öne çıkan soru Osmanlı Devleti’nde adalet sisteminin “kişinin toplumdaki konumuna göre” hüküm verip vermediğini aydınlatmaktır. Bu bağlamda öncelikle Suraiya Faroqhi’nin “Bursa’da Cinayet: Bir  Cui Bono2 Vakası” adlı makalesi üzerinden Osmanlı’da “adalet” olgusunun nasıl işlediğine bakılmıştır. Ardından Işık Tamdoğan’ın “Üsküdar’da Şiddet ve Hareketlilik İlişkisi” çalışması üzerinden Osmanlı’da “halleri   bilinmeyen sınıf” söz konusu olduğunda suçun algılanışına ve ele alışına odaklanılmıştır. Bölümün son kısmında ise Osmanlı Devleti’nde özel bir yeri ve önemi olan “esnaf sınıfı”nın diğer bir değişle “kendi halinde kimseler”in suç işledikleri takdirde nasıl cezalandırıldıkları ile ilgilenilmiştir. Çalışmanın sonuç bölümü devletin suça ve cezalandırmaya genel bakışını birkaç noktada özetlemeyi amaçlamaktadır. Burada yanıt aradığımız soru, Osmanlı Devleti’nde işlenen suçların adil bir şekilde cezalandırıp cezalandırmadığı, topluma yeterli adalet duygusunun verilip verilemediğidir. Özellikle Osmanlı Devleti’nin son dönemi için yapılan çalışmalarda sıklıkla bahsedilen “toplumsal dokunun bozulması”nın göç olgusu ile birlikte adalet duygusunun zayıflamasından da ileri gelip gelmediği de yanıt almaya çalışacağımız sorulardan  birisi olacaktır.

2

Cui Bono, ünlü Roma hukukçusu Marcus Tullius Cicero tarafından geliştirilen bir kavramdır. Anlamı “Kimin yararına? Bundan kim faydalanıyor?” şeklinde özetlenebilir.

5

1.

BÖLÜM: OSMANLI HUKUKUNUN YAPISI: ŞERİAT VE KANUN

Bilindiği gibi, Osmanlı Devleti’nin hukuk sistemi bütünüyle yeni ve orijinal bir hukuk sistemi olmayıp, daha önce kurulmuş Türk ve İslam Devletleri’nin hatta aynı coğrafyada daha önce hüküm sürmüş Bizans ve Farisi Devletleri’nin hukuk sistemlerinin bir karışımıdır. Ancak  Osmanlıların almış oldukları bu hukukî miras, toplumsal ve siyasal ihtiyaçlar doğrultusunda çıkartılan örf’i kanunlar ile değişmiş ve gelişmiştir. İmparatorluğun artan bürokratikleşme ihtiyacı açık, net ve ayrıntılı hukuk kurallarının yapılmasını gerektiriyordu. Bu ihtiyaç doğrultusunda Osmanlı sultanları tahta çıktıklarında ve sonrasında yönetim, vergilendirme ve ceza hukuku alanlarını kapsayan kanunnameler hazırlatmışlardı. Bu yasalar, belirli vergilerin cizye ve harac olarak belirlenmesi gibi bir takım şeriat kavramlarını ve prensiplerini de içermektedir. Osmanlı yasamasının arkasında yatan hüküm verme modellerini inceleyen Halil İnalcık(a),  bunlardan birinin geleneksel Türk ve Moğol kabile modeli olduğunu belirtir. Bu model, şefin geleneksel ve göreneğe dayalı bir şekilde bir kurallar dizgesini ilan etmesini ve keyfi yargıları önleyecek şekilde bu hükümlerin tarafsız bir şekilde yürütülmesini temin etmesini gerektiriyordu. Cengiz Han’ın yasası böyleydi. Bir diğer model ise, Abbasi Halifelerinin de kendilerine uyarladığı Farisi krallıklarının modeliydi. Bu modelde hükümdar mutlak hakimdi ve ona göre adalet ve hukuk sadece birer lütuftu. “Adil hükümdarın” tebaasının iddia ettiği adaletsizlikleri doğrudan dinlediği ve bunları düzelttiği, yöneticinin veya onun temsilcilerinin   başkanlık ettiği Osmanlılardaki mezalim mahkemeleri ve divanları, bu lütfun bir ifadesiydi (İnalcık(a), s. 107-108). Bu modellerin hiçbiri İnalcık’a göre şeriata hakiki bir değer  vermemektedir. Fakat Osmanlıların uygulamalarında şeriat, yasamanın en önemli kaynağı sayılmış, sırası geldiğinde saygı ifade eden bir müeyyide olarak gündeme gelmiştir. Osmanlı devlet ve toplum hayatında uygulamada şer’i mevzuattan çok, dünyevi otorite tarafından konan kuralların (örfi, sultani), örf ve âdetlerin hakim olduğunu, bu nedenle Osmanlı devletine şer’i devlet demenin pek kolay olmadığını söylenebilir. Bu konunun açıklığa kavuşturulması için hukuk sisteminin esasını oluşturan hukuki mevzuatın ve bunların uygulama örnekleri olan mahkeme kararlarının incelemesi gereklidir. Osmanlı hukukunun yapısını tespit edebilmek için de, hukuki mevzuatını oluşturan fıkıh kitapları ile kanunnamelere ve mahkeme kararlarına (şer’iye sicilleri) bakmak gereklidir.

6

1.1 Şer’i Hukuk ve Örf’i Hukuk Kavramları Osmanlı hukuku esas itibariyle şer’i hukuk ile bu hukukun yanında zaman içerisinde oluşan örf’i hukuktan oluşmaktadır. Kısacası, klasik fıkıh kitapları içinde yer alan ve geçmiş dönemlerde devletin müdahalesinden bağımsız olarak oluşan hukuka  şer’-i hukuk, padişahların emir ve fermanlarıyla oluşan hukuka da örf’i hukuk adı verilmiştir. Şer’i hukuku oluşturan kurallar hiçbir kişi veya kurulun tasdikine gerek olmayan, doğrudan doğruya Kur’an, sünnet, icma ve kıyasa dayanan ve fıkıh kitaplarından alınmış kurallardır. Şer’i hukukun özellikleri fıkhın özellikleri demektir. Şer’i Osmanlı hukuku, meseleci (olaysal, kazuistik) yöntemi benimsemiştir. Bu açıdan genelde, modern hukukta olduğu üzere soyut kanun maddelerinden çok meselelere göre çözüm üretilmiştir. Bunun bir nedeni şer’i hukukun, sorunları en az formalite ile çözümlemeyi amaç edinmiş olmasıdır. Dolayısıyla, şer’i hukukun etkin olduğu yargılama hukukunda, kadıların, az formalite ile çabuk ve kesin olarak adaleti gerçekleştirme çabası söz konusudur. Örfî hukukun oluşumu ise, şer’i hukuktan farklıdır. Şer’i hukuk, İslam hukukunun ana kaynaklarına ve bu arada müçtehit (içtihatta bulunan) hukukçuların bu kaynaklara dayanarak  yapmış oldukları içtihatlara dayanırken, örf’i hukuk padişahların koydukları kanunlarla oluşmuştur. Bu açıdan örf’i hukukun oluşumunda hukukçuların ilmi içtihatları etkili değildir. Örfi hukuk devletin müdahale ve katkısıyla oluşmakta ve bu yönüyle de farklılık  göstermektedir. Osmanlı hukukunda örfi hukuk denilince, sadece âdet hukuku değil, şer’i hükümlerin kanun tarzında ortaya konulması da dahil olmak üzere, padişaha tanınan sınırlı yasama yetkisi çerçevesinde, uzman hukukçuların içtihat ve fetvalarına da başvurularak ortaya konan hukuki düzenlemeler akla gelmektedir (Akgündüz, s.165). Zaman içerisinde Osmanlı  padişahlarının münferit ferman ve kanunlarıyla yapılan bu düzenlemeler önemli bir miktara ulaşınca, oluş biçimine bakılarak kendi içinde bir bütün olarak değerlendirilmiş ve “kanunname” olarak ayrı bir isimle anılmaya başlanmıştır. Osmanlı’da tarihsel olarak kaydedilmiş ilk kanunnameyi yayınlayan II. Mehmet’tir (Fatih). Bu kanunnamenin ilk babı Müslüman ve Hıristiyan reaya tarafından ödenmesi gereken vergilere ayrılmıştır; ikinci bab ise saray ve hükümet için olan idari düzenlemeleri içermektedir. Her ikisi de şeriata herhangi bir referansta bulunmamaktadır (İnalcık(a), s. 109). Her ne kadar Sultan Süleyman, Osmanlı tarihindeki en önemli kanun yapıcı olarak biliniyorsa da aslında yasamada  bir yenilik getirmemiş, kendisinden öncekileri takip etmiştir.

7

“Osmanlı tarihi boyunca evrilen aslında tek bir Osmanlı hukuk kitabı olduğunu  söylemek sanırım abartı olmaz. Yeni şartlara ve ihtiyaçlara göre belirlenen yeni kanun ve hükümler, daha sonra bu kanunnamenin bünyesine eklemlenmiştir” (İnalcık(a), s. 125).

Bu çerçeve içerisinde Sultan Süleyman, özellikle yeni fethedilmiş bölgelerle ilgili olarak daha önceki yasamayı genişletip detaylandırarak pek çok sayıda örf’i yasa çıkarmıştır. İnalcık onun yasalarını üç kategoriye ayırır: Her bir sancak (vilayet) için çıkartılmış kanunname; belirli konulara ve durumlara mahsus kanunları içeren hükümler ve üçüncü olarak yasama bünyesini sistematik olarak birleştiren genel bir kanunname (İnalcık(a), s. 111-117). Osmanlı devletinde şer’i hukukun yanı sıra bir de örf’i hukukun ortaya çıkışının, devletin içinde  bulunduğu mali, askeri ve idari şartlarla da ilgisi vardır. Geniş bir coğrafyaya yayılmış bulunan devlette sükûn ve asayişin zaman zaman zorlukla sağlanması ağır bir ceza politikasını, devletin mali darlık içinde bulunduğu dönemlerde para cezalarının, donanmada kürekçiye ihtiyaç   bulunduğu dönemlerde de kürek cezalarının ağırlık kazanmasını gerekli kılmış, devlet de ihtiyaca uygun bu düzenlemeleri yapmaktan geri kalmamıştır (http://archiv.jura.unisaarland.de/turkish/MSen3.html#fn1). Tekâlif-i şer’iye denilen şer’i vergilerin devletin giderlerini karşılamaması üzerine çeşitli isimler altında örfî vergilerin (tekâlif-i örfiye) konması da buna örnektir. İslam hukukunun Kur’an ve Sünnet tarafından ayrıntılı olarak düzenlenmemiş alanlarında devlet başkanına belirli bir takdir hakkını tanımış olması Osmanlı padişahlarının özellikle idare hukuku, ceza hukuku ve mali hukuk alanında yaptıkları düzenlemelere uygun bir zemin hazırlamıştır. Had ve kısas suçlarının aksine t’azir (cezalandırma) suçları denen çok geniş bir  suç kategorisinin düzenlenmesi İslam hukukunca devlet başkanına bırakılmıştır. Hangi fiillerin suç sayılacağı ve ne gibi cezalara çarptırılacağı belirli esaslar çerçevesinde devlet başkanı tarafından tespit edilmiştir. Yine şer’i vergiler dışında yeni vergilerin konulmasında da devlet  başkanının takdir yetkisi vardır. Osmanlı padişahları her iki alanda kendilerine tanınan yetkiyi düzenli bir biçimde kullanmışlardır. Osmanlı kanunnamelerinin önemli bir bölümünün cezai ve mali düzenlemelere ayrılmış olması da bunu göstermektedir.

8

1.2 Şer’i ve Örf’i Hukukun Uygulanma Alanları Örf’i hukukun yazılı kaynağı olan kanunnamelerde dikkati çeken önemli bir husus, örf’i hukukun uygulanmasının ancak şer’i bir hukuk kuralı bulunmayan durumlarda mümkün olmasıdır. Osmanlı padişahlarının, şer’i hukukun ayrıntılı olarak düzenlemiş bulunduğu alanlarda kanun koymamaya, diğer alanlarda kanun koyarken de bu hukukun genel  prensiplerine ters düşmemeye özen gösterdikleri görülmektedir. Zira örf’i hukuk, şer’i hukukun  bir takım hükümlerini ortadan kaldırmak veya değiştirmek iddiasıyla ortaya çıkmış değildir. İlke olarak Osmanlı Devleti’nde bir hukuki olgu, şer’i hukuk ile çatışırsa, şeriat hükümlerinin esas alınması gerekliydi. Osmanlı hukukunda şer’iye sicilleri incelendiğinde görülmektedir ki, modern hukuk tasnifiyle özel hukuk kapsamında yer alan şahsın hukuku, aile hukuku, borçlar hukuku, ticaret hukuku ile miras ve eşya hukukunun büyük çoğunluğunda mahkemelerin hukuk kaynağı, fıkıh kitaplarında yer alan şer’i hükümlerdir. Bunun sonucu olarak, şahıs, aile, miras, eşya, borçlar ve ticaret hukuku gibi İslam hukukunca ayrıntılı bir şekilde düzenlenmiş özel hukuk alanlarında şer’i hukuk esasları hâkim olmuştur. Ancak zaman içerisinde ve ihtiyaç duyuldukça bu alanlarda da örfî düzenlemeler yapılmıştır. Örneğin, nikâhların mahkemelerce veya kadıların verdiği izinle din adamlarınca kıyılması gibi. Anayasa, idare, ceza, vergi hukuku gibi kamu hukuku alanlarında şer’i ve örf’i hukuk yan yana bulunmaktadır. Ceza hukuku alanında ise had ve kısas suçlarında fıkıh kitaplarındaki hükümler uygulanmış; bunların dışında kalan t’azir suçlarında ise kanunnamelerde yer alan hükümler uygulama alanı bulmuştur. Aynı durum vergi hukuku alanında da geçerlidir. Devlet bir taraftan şer’i vergiler alırken diğer taraftan da yeni mali kaynaklara duyulan ihtiyaç sebebiyle birçok örf’i vergi konmuş ve tahsil edilmiştir. Osmanlılarda hukukun uygulanmasının en önemli aracısı kadıydı. Uygulamada kadının, şer-i davalar kadar örf-i davalara da bakması beklenmekteydi. Kadı yöneticilerin kanunlarına göre hükmetmek zorundaydı ve ilgili bir kural bulamadığı her örf’i vakada sultandan açık bilgi istemesi gerekliydi. Sultanın hükmü, saray siciline yazılıp sonraki davalar için emsal hüküm olarak kullanılmaktaydı. Bu aşamada çalışmamızda esas itibariyle ilgileneceğimiz ceza hukuku alanında Osmanlı hukukunun kaynaklarının ne olduğuna kısaca değinmek istiyorum. Esasen, şeriatın ceza hukuku hiçbir zaman İslam topraklarında çok fazla pratik bir önem taşımamıştır (Zubaida, s. 175-176). Çünkü şeriatın bu alanda öngördüğü temel hukuki düzenlemeler oldukça eksiktir ve yalnızca sınırlı sayıda suç için belirlenmiş cezalar vardır. Pek çok suçla ilgili hiçbir şey söylenmemiştir. Dahası, ispat vasıta ve şartları çok sıkı olduğu için çok sayıda suç layıkıyla

9

cezalandırılamamaktadır. Bu nedenle İslam’ın ilk yüzyıllarından beri ceza hukuku, büyük  ölçüde kadıların yargılama alanı dışında bırakılmıştır (Zubaida, s. 176). Osmanlı kanunnamelerinde ceza hukukuyla ilgili bölümler gelir merkezliydi: Para cezalarını tayin eden hemen hemen bütün maddelerde suça suçlunun gelirine göre değer biçilmiştir  (Zubaida, s. 177) ve çoğunlukla kadının veya resmi görevlinin bedeni ceza, özellikle dayak  cezası uygulayacağı varsayılarak, her bir vuruş için suçluya bir para cezası verilmiştir. Hırsızlıkla ilgili maddelerde, eğer suçlunun eli kesilmezse, miktarı belli bir şekilde döverek  cezalandırma ve para cezası konulmuştur. Elin kesilmesi seçeneği şart olmaktansa açık   bırakılmıştır ve bir kadının dayak ve para cezası yerine bir uzvu kesmesini belirleyen şartlar net   bir biçimde tayin edilmemiştir. Görüldüğü gibi uzuv kesme cezalarının uygulanmasında bir  gönülsüzlük hakimdir. Osmanlı ceza sistemi incelendiğinde sistemin para cezalarıyla donatılmış olduğu görülmektedir. Hatta zaman içinde bu cezalar, devlet hazinesi ve imparatorluk içindeki bütün memurlar için önemli gelir kaynağı haline gelmiştir.3 Osmanlı ceza sisteminin mali merkezli olması ve suçlulara para cezası uygulaması şeriat geleneğine kesinlikle yabancıdır. İlk Müslüman – Arap devletlerde hukukçular bunu kesinlikle yasaklamışlardır: Suçlular ilahi olarak belirlenmiş cezalardan para ödeyerek kurtulmamalıdır. Ancak ilk dönem Osmanlı uleması ve müftülerinden çok az bir kısmı bu ilkeyi kabul etmiş, çok azı da bu konuda ısrarcı olmuştur. Her ne kadar bu hükümleri dışlamasa da, onların uygulanmasını tekil mahkeme ya da celselerin kararıyla çözümlemek üzere açık bırakmıştır ve çoğu zaman da şeriat cezalarına ek olarak bunlara mali unsur insafsızca yüklenmiştir (Zubaida, s. 179). 4 Bir de ölüm cezası sorunu bulunmaktadır. Şeriat cinayet kurbanlarının varislerine bir seçim hakkı vermiştir: Katili öldür(t)mek veya para bedeli (diyet).5 Ölüm cezaları sultan veya vekilleri tarafından onaylanmak zorunda olsa da bu konu çoğunlukla şeriat mahkemelerine bırakılırdı. Eğer para bedeli kabul edilirse, kanun buna ek olarak bir de suçlunun devlete ödeyeceği bir para cezası da eklerdi. Sonuç olarak Osmanlı yasa koyucularının ve uygulayıcılarının şeriata kayıtsız olmadıklarını söyleyebiliriz. Kanunnameler genellikle şeriatın yerini tutacak şey olarak değil de onun tamamlayıcısı olarak görülmekteydi. Yasa koyucular da onların hükümlerinin ilahi yasayla çatışmadığını hevesle dile getirmekteydi. Ancak Osmanlı ceza sisteminin mali merkezli olması 3

Burada tıpkı vergilerde olduğu gibi para cezalarının da belirli kişiler tarafından toplandığını, hatta bu görevin de vergilerde olduğu gibi kiralanabildiğini belirtmemizde fayda var. 4 Tüm cezalandırmalar ve para cezaları alanı, şeriattan ayrı olarak “siyaset” sınıflandırılan kanunnamede  belirlenmişti. 5 Maddi yönü olan bir işlem olan diyet, daima taraflar arasında özel hukukla ilgili bir mesele olarak kabul edilmiştir. Bu nedenle de tamamıyla şeriat mahkemelerinin alanı içerisindedir.

10

ve suçlulara para cezası verilmesi gibi şeriat geleneği ile bağdaşmayan uygulamalar olduğunu da görmekteyiz. Bu bağlamda, kanunnamede sık sık saygıyla değinilen şeriat, hukukun fiili özünde en azından ikincil öneme sahipti ve kenara itilmişti.

2. BÖLÜM: OSMANLI DEVLETİ’NİN HALKA YÖNELİK SUÇ VE CEZA POLİTİKALARI Çalışmanın bu bölümünde Osmanlı Devleti’nin halka yönelik suç ve ceza politikalarına değineceğiz. Bölümün ilk kısmı Osmanlıların 18. yüzyıldan itibaren kent yaşantısının düzenlenmesi ve asayişin sağlanması konularında almaya çalıştığı önlemleri ele almaktadır. Ardından önce Suraiya Faroqhi’nin “Bursa’da Cinayet: Bir Cui Bono Vakası” adlı makalesi üzerinden Osmanlı Devleti’nde “adalet” olgusunun nasıl işlediğine bakılacaktır. Üçüncü kısımda Işık Tamdoğan’ın “Üsküdar’da Şiddet ve Hareketlilik İlişkisi” adlı çalışması üzerinden “halleri bilinmeyen sınıf” söz konusu olduğunda Osmanlı’nın suçu algılayışına ve ele alışına

odaklanılacaktır. Bölümün son kısmında ise Osmanlı Devleti’nde özel bir yeri ve önemi olan “esnaf sınıfı”nın diğer bir değişle “kendi halinde kimseler”in suç işledikleri takdirde nasıl cezalandırıldıkları ile ilgilenilecektir.

2.1 Osmanlı Devleti’nde Şehir Siyaseti: III. Selim Dönemi Üzerinden Kısa Bir Değerlendirme İlk olarak Osmanlı İmparatorluğu’nda modernleşme tabir edilen dönemin başlangıcını temsil eden III. Selim Devri (1789-1807) üzerinden Osmanlı’da kent yaşantısının düzenlenmesi ve asayişin sağlanması konularında yapılan uygulamalardan bahsetmek istiyorum.  Nizam-ı Cedid  adıyla anılan bu dönem içerisinde, İstanbul’da kent yaşantısının düzenlenmesi ve asayişin korunması amacıyla özel birtakım uygulamalar geliştirilmiştir. Betül Başaran’ın “III. Selim ve İstanbul Şehir Siyaseti, 1789-1792” adlı makalesinden öğrendiğimiz üzere, 1791 senesinin Aralık ayında Ayasofya Camii’nde meydana gelen sıra dışı  bir olay, III. Selim’in şehirde güvenlik ve nizamın sağlanması konusunda gösterdiği kararlılık  açısından bir dönüm noktası olmuştur. 17 Aralık 1791 Cuma günü Sultan Ayasofya Camii’nde dua ederken, cemaat içinden kimliği belirsiz biri aniden ayağa kalkıp kendi dilinde şikâyetlerde   bulunmuş, ardından cebinden bir misket güllesi çıkarıp sultana atmıştır. İkincisini atmak  üzereyken muhafızlar tarafından durdurulmuş ve sultanın emriyle anında kellesi vurulmuştur.

11

Hadiseden dört gün sonra “suikast dolayısıyla İstanbul’da temizlik” başlığı altında bir dizi tedbir alındığı anlatılmaktadır.6 Ayasofya’da meydana gelen olay, şehirde kamu düzeninin ve güvenliğinin sağlanmasını hedef  alan bir dizi nizamnameye yol açmıştır. Bu olayı takip eden dönemde Sultan Selim genel olarak  İstanbul halkının, fakat özellikle yetkililer tarafından şüpheli ve potansiyel suçlu olarak görülen işsiz bekârların ve göçmen işçilerin hareketlerinin denetlenmesi konusuna yoğun ilgi göstermeye başlamıştır. Başaran’a göre Sultan Selim’in İstanbul nüfusunu ilgilendiren uygulamalarının iki belirgin özelliği vardır: Bunlardan birincisi, kefaret defteri olarak ifade edilen ve altı ay aralarla yapılan yoklamalar sonucunda kaleme alınan teftiş defterinin tutulmaya  başlanması, ikincisi ise Osmanlı tebaasının şikâyet ve taleplerini bire bir padişahın kendisine  bildirme haklarının son bulması. Osmanlı hukukunun temel kaynağı Şeriat olmasına rağmen, kamu düzeninin denetlenmesi ve ibadullahın (Allah’ın kulları) korunması, toplum düzeninin koruyucusu olan padişahın

sorumluluğu altındaydı. Örnek teşkil etme amaçlı (sairlere mucib-i ibret ve bais-i pend ü nasit) cezalarla birlikte, düzenin idamesi (nizam-ı memleket), ibadullahın korunması ve Osmanlı diyarının temizlenmesi (te’min-i ibad ve tathir-i bilad) adına verilen cezalar, Şeriat dışında gelişen ve sultanın otoritesi altına giren ceza çeşitleriydi. Ayasofya hadisesinden hemen sonra Sultan Selim’in de bir dizi “beyaz üzerine irade” yayınlayarak kaynaklarda “nizam-ı teftiş-i  İstanbul” adıyla anılan bir uygulama başlattığını görmekteyiz. Zabıta görevlilerine mahalleleri

teftiş ve yoklama yetkisi veren bu fermanların hedef kitlesini öncelikle serseri, başıboş, bekâr  taifesi ile hamallar, bahçıvanlar, küfeciler, kayıkçılar gibi bazı esnaf grupları; ayrıca dilenciler, derviş kılığında gezenler ve başıboş medrese öğrencileri, yani devlet yetkililerine göre İstanbul’da meşru bir işi veya kefili olmama ihtimali yüksek kişiler olarak oluşturuyordu. III. Selim başkentteki suç artışı, düzen dışı davranışlar, kalabalık, kıtlık, fuhuş, yangın ve salgın hastalıklar gibi sıkıntıların büyük ölçüde ardı arkası kesilemeyen göçlerden kaynaklandığını düşünüyordu. Bu durum karşısında ilk tepkisi zabıta kuvvetlerinin yasal işi olmayanların İstanbul’a girmelerini kesinlikle engellemeleri için emir vermek oldu. İkinci olarak, kontrol noktalarını geçmeyi başarmış olanların takip edilip sıkı bir gözetime tabi tutulması talimatını verdi. Ayrıca mahalle sakinlerini birbirlerinden ve mahalle güvenliğinden sorumlu tutmak gibi geleneksel yöntemlere başvurarak, İstanbul’a dışarıdan gelen her kişinin kendisine güvenilir bir  kefil bulmasını şart koştu.

6

Aktarılan kaynak: Ahmet Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet,tertib-i cedid, V. Cilt, Dersaadet: Matbaa-i Osmaniye, 1309, s. 259.

12

III. Selim’in emri üzerine Divan-ı Hümayun tarafından özel ekipler görevlendirilerek İstanbul ve Bilad-ı Selase’ de (sur içi ve sur dışı mahallede) altı ay aralıklarla son derece detaylı teftişler  gerçekleştirilerek  kefaret defterleri kaleme alınmaya başlanmıştır.7 Tutulan defterlerde o  bölgede ikamet etmeleri uygun görülmeyenler  serseri, başıboş, bekar veya meçhulü-l ahval  sıfatıyla kayda geçmişlerdir. Arşiv belgelerinde ve dönemin kaynaklarında bu kişiler “gizli saklı hanlarda, bodrumlarda ikamet eden, pazarlarda başıboş gezen, toplumda fesat kaynağı olan işe yaramaz taife” olarak ele alınmaktadır (Başaran, s. 121). Bundan anlaşılmaktadır ki, resmi kaynaklara göre bir taraftan  serseri, bekâr, başıboş ve işsizler , diğer taraftan asayiş bozukluğu ve suç arasında 18. yüzyılın sonuna doğru bir bağlantı oluşmuş durumdaydı. Bu son derece

geniş ve ayrım gözetmeyen bir bağlantıydı. Bu defterlerden kısa süre sonra esnaf yoklama defterleri adıyla yeni bir dizi defterle karşılaşıyoruz. Bu defterlere ise işyeri ve dükkânlar, bunların sahipleri, çalışanları ve kefillerinin isim ve mensubu oldukları işkolları kaydediliyordu. Başaran’ın makalesinde yer alan ve III. Selim döneminde uygulamaya koyulan düzenlemelerin ikinci kısmı, Osmanlı tebaasının padişaha erişimindeki kısıtlamaları içermektedir. Osmanlı adalet anlayışı, tebaanın devlet yetkililerinin suiistimallerine karşı korunması ve şikâyetlerini  bire bir padişaha taşıma hakkı prensipleri üzerine kurulmuştu. Ayasofya hadisesinden kısa süre sonra, Sultan Selim, cuma namazı esnasında selamlıkta halkın kendisine şikâyet dilekçelerini sunmasını yasakladı. Ayrıca şikâyeti olanları, Divan-ı Hümayun’u sebepsiz yere meşgul eden uygunsuz dilekçeler yazmamaları konusunda da uyardı. Bu yasaklarla, imparatorluk tebaasının ve özellikle İstanbul sakinlerinin padişahtan adalet talep etme haklarını iki yönden kısıtlamış oluyordu. Osmanlı’da kefilleri olmayanlar, hukuksal açıdan mechülü’l ahval , yani “ne idüğü belirsiz” kişiler olarak biliniyorlardı. Güvenilir ve geçerli herhangi bir toplumsal bağlantıları olmadığından, böyle kişiler olası bir tehlike olarak kabul ediliyor ve fesad/mafsada ile  bağdaştırıyorlardı. Hukuki açıdan bu kişilerin ihtiyaçları, kamu yararı ve şehir sakinlerinin hakları karşısında öncelik teşkil etmiyordu. Sonuç olarak Osmanlı Devleti’nin ahalinin geneli için genel bir sınıflandırma yaptığını söyleyebiliriz. Buna göre daha önce suç işlemediği sabit olan ve insanlar arasında dürüstlüğü ile tanınan kimselere, Osmanlı hukuku tatbikatında kendi halinde kimseler  adı verilmekteydi. Bu tip sanıklar  mücerred  bir suç işleme ithamıyla karşılaştıklarında tutuklanmazlardı. Böylece, dürüst kişilerin iftiralardan korunması ve kişilik haklarına saygı gösterilerek tecavüz 7

Bu belgeler hakkında daha geniş bilgi için bkz. Nejdet Hüseyin Ertuğ, Osmanlı’da Kefaret Sistemi ve 1792 Tarihli Bir Kefaret Defterine Göre Boğaziçi, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Sakarya Üniversitesi, 2000.

13

edilmemesi sağlanmaya çalışılmıştı. İkinci grupta, daha önce suç işledikleri bilinen ya da suça meyilli oldukları bilinen kimseler yer alıyordu. Bu durumdaki bir kişinin iddiaları reddetmesi veya yemin teklif etmesi yeterli değildi. İthamın asılsızlığının ispat edilmesi zaruri idi. Bunların yanında belki bir üçüncü gruptan da bahsedilebilir ki, bu gruba girenler durumları meçhul olanlar, dolayısıyla insanların haklarında olumlu ya da olumsuz bir kanaate sahip olmadıkları kişilerdi. Bunlar hakkında belgelerde, mechul’l ahval (halleri bilinmeyen) ifadesi kullanılmıştır. Bunlar, durumları anlaşılıncaya kadar gerekli araştırmaya katlanmak mecburiyetindeydiler. Bu araştırma müddetince, makul bir süre hürriyetlerinden mahrum kalmaları mümkündü (Demirtaş, s. 80). Sultan Selim’in başlattığı bu uygulamaların 19. yüzyılda giderek daha belirgin bir hal alacak  olan yeni bir çeşit idare anlayışı ve aktifliğin habercisi olduğunu söyleyebiliriz.

2.2 Osmanlıların Gözünde Potansiyel Suçlular: “Halleri Bilinmeyenler” ve “Suça Meyilli Kimseler” Suraiya Faroqhi “Bursa’da Cinayet: Bir Cui Bono Vakası” adlı makalesinde8 büyük bir  Anadolu şehri olan Bursa’da 18. yüzyılda gerçekleşen bir cinayet vakasını ele almıştır. Ele alınan cinayet hikayesi, hem şehir sakinleri hem de Osmanlı yetkilileri tarafından marjinal addedilen, diğer bir değişle sadece yoksul olmakla kalmayıp, aynı zamanda geçimlerini fahişelik, adi suç ve taverna işletmeciliği gibi hakir görülen meslekler yoluyla sağlayan insanlar  arasında geçmektedir. Faroqhi makalesinde, Osmanlı Devleti’nin yol kesicilik söz konusu olmadığı sürece adam öldürme vakalarıyla oldukça az ilgilendiğini söylemektedir. Faroqhi’ye göre “sıradan” cinayetler akrabalar tarafından “takip edilmekteydi”.9 Akrabalar suçlu eğer yakalanabilirse kısas veya diyet talep edebilirlerdi. Osmanlı Devleti, çoğu kez ödenen kan parasına öşr-i diyet  olarak  tabir edilen bir vergi koyarken, benzer davaların her zaman kadı mahkemesinin dikkatine sunulup sunulmadığı konusunda da kesin bir bilgi bulunmamaktadır.

8

Makalenin kaynağı için bkz.: Başbakanlık Arşivi-Osmanlı Arşivi, İstanbul, Anadolu Ahkam Defterleri (ADD), defter no. 36, s. 70, belge no. 181 (Muharrem 1174/Ağustos – Eylül 1760). Bu vaka konusunda bilinenler  kurbanın akrabalarının şikâyetine cevaben yazılmış bir fermandan gelmektedir. Davacıların İstanbul’daki otoritelere başvurmadan önce davayı Bursa’da kadı mahkemesine götürüp götürmedikleri bilinmemektedir. 9 Bunun pratikte nasıl işlediği Malatya’da 18. Yüzyıla ait iki kadı sicili kaydından ortaya çıkmaktadır: Bu kayıtlar, yaşı küçük bir kızın Seyyid Hüdaverdi isimli bir adam tarafından öldürülmesine dairdir. Adam kıza kazmasıyla vurmuş, kızları da küçük kız ölene kadar onu ayakları altında çiğneyerek adama yardımcı olmuşlardır. Cinayetin sebebi bilinmiyor. Cinayet olayı 100 kuruşluk bir diyet ile kapatılmış gibi görünmekte olup cinayetin korkunçluğuna rağmen hakimin kayıtlarında suçun başka bir şekilde cezalandırıldığına dair hiçbir   bilgi yoktur.

14

“Kadıların ve bugün polis işleri olarak gördüğümüz meselelerin önemli bir kısmına bakan subaşıların yetki alanlarında gerçekleşen birtakım ölümler hakkında  şüpheleri vardı belki ama devreye girecek konumda değillerdi.” (s. 76)

Faroqhi’nin anlatımından resmi belgelerde karşılaşılan cinayet vakalarının azlığının sürpriz olmadığını anlıyoruz. Görünüşe göre o zamanda tıpkı bugün olduğu gibi, “marjinallerin” dünyasında birçok cinayet işlenmiş, ancak muhtemelen çoğu zaman bu insanlar yetkililere şikâyette bulunamamışlardı. Şikâyette bulunsalar bile “saygı duyulmayan insanlar” olarak  ifadeleri mahkemede kabul edilir sayılmazdı. Ayrıca bir yakınlarının öldürülmesi üzerine   parasal tazmin için dava açtıkları zaman yerel elitler arasından kendileri için aracılık  yapabilecek “saygın” kimselerle ilişkileri de yoktu. Bursa’daki vakada cinayet kurbanı, Şehreküstü Mahallesi’nden “Tuti” adında bir kadındı. Tuti, “Pazarcı Mustafa” isimli biriyle evliydi, muhtemelen maddi durumu da oldukça kötüydü. Çiftin yaşadığı yerin yakınlarında bulunan Narlı Mahallesi sakinlerine göre, Tuti kötü tanınan bir  kadındı ve başka “erazil ve eşkıya” yı evine kabul ediyor, içkili toplantılarda ağırlıyordu. Bir gece Tuti soyuldu ve öldürüldü. Cesedi evinde bulundu. Ancak ismi ve kimliği bilinmeyen akrabalarına göre ceset aslında “üç ya da dört” mahallenin sınırında yatarken bulunmuştu ve akrabaları onu alıp eve getirmişti. Bu durumda adı geçen Narlı Mahallesi’nin de bu sınır  mahallelerden biri olduğu düşünülebilir. Daha sonra Tuti’nin evi, muhtemelen mahkemede tanıklığı dinlenecek komşuları tarafından arandı, çalınan eşyalar tespit edildi ve bunun sonucunda ortaya çıkan bulgular kadı mahkemesince ortaya konulan bir protokolle (hüccet-i  şeriye) belgelendi.

Faroqhi’ye göre hadise kendi başına şüphelidir. Çünkü eğer ölü bir beden bir Osmanlı sokağında bulunur ve katil ortaya çıkarılamazsa, cesedin yattığı yerdeki mahalle sakinleri diyet ödemeye mecbur edilirdi. Bir kadın ya da bir erkeğin ölümünden sonra, olayla bir biçimde ilgili insanlar, kendilerini korumak amacıyla hadiseyle ilgili koşulları aktaran bir  keşif  belgesi düzenlerlerdi. Tuti’nin ölümü ortaya çıktıktan sonra bu keşif onun evinde yapılmıştır ki, bu mahalle sakinlerine göre hükümsüzdür. Akrabaların, bir keşfin yapılmasını beklemeden cesedi “üç ya da dört” mahallenin buluştuğu noktada bulmuş olduklarını belirtmeleri, diyet alma ihtimallerini maksimize etmekteydi. Gerçi kayıtlardan varislerin kan parası alıp almadıkları öğrenilememektedir, ancak yine de bu sonuç  pek de muhtemel gözükmemektedir. Zira karısının diyeti üzerinde en önemli hak sahibi olan Pazarcı Mustafa gibi Tuti’nin diğer akrabaları da Osmanlı adaletine göre ifadesine güvenilecek  kimseler değildir. 15

Bu hikâye şüpheli bir namı olan bir kadının soyulup öldürüldükten sonra neler olabileceğini ortaya koymaktadır: Sicildeki anlatımdan devletin cinayeti işleyen veya işleyenleri bulmak için  pek fazla bir girişimde bulunmadığı, ayrıca çalınanları bulmak için de kayda değer bir çaba harcanmadığı görülmektedir. Oysa hayat ve mallarını yitiren tüccarlar olduğunda bu yönde çabalara girişildiği olmuştur. Dolayısıyla bu durum özellikle cinayet vakaları söz konu olduğunda Osmanlı adalet sisteminin çok da iyi çalışmadığını, hatta kişilerin Müslüman ya da gayrimüslim olmasının, mesleğinin, toplumsal sınıfının adli mercilerin davaya bakışlarını değiştirdiğini ortaya koymaktadır. Bu da bize Osmanlı sisteminin “adamına göre iş yapan” bir  sistem olabileceğini düşündürtmektedir ki bu da daha çok gayrimüslimlerin haklarını koruma altına aldığı düşünülen Tanzimat ve sonrasında ilan edilen Islahat Fermanları’nın aslında hem Müslüman hem de gayrimüslim tebaa için ne kadar önemli olduğunu ortaya koymaktadır.

2.3 “Halleri Bilinmeyen Sınıf”: 18. Yüzyılda Üsküdar’da Şiddet ve Hareketlilik İlişkisi Üzerinden Osmanlı’da Suçun Algılanışı ve Ele Alınışı Çalışmanın bu bölümünde Dr. Işık Tamdoğan’ın “18. Yüzyılda Üsküdar’da Şiddet ve  Hareketlilik İlişkisi” makalesi üzerinden bu yüzyıl Osmanlısında bazı meslek gruplarının,

halkın ve devletin gözünde nasıl potansiyel suçlu olarak görüldüğü üzerinde durulacaktır. Tamdoğan’ın çalışmasında 18. yüzyıl Üsküdar’ında şiddetin nasıl ifade bulduğu Kadı mahkemelerine yansımış şiddet vakaları üzerinden ele alınmıştır. 18. Yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı başkenti İstanbul dört ana bölgesinden oluşuyordu. Bu   bölgeler sur içi İstanbul, “bilad-ı selase” diye adlandırılan Eyüp, Galata ve Üsküdar’dı. Bunların her birinde bir kadı ve birçok  naib bulunuyordu. Üsküdar kadılığına bağlı bölge, Pendik’ten Karadeniz sahilinde Şile’ye kadar uzanan çok geniş bir alanı kapsıyordu (Tamdoğan, s. 80). Nüfusu İstanbul’un onda biri kadardı, bu nüfusun onda biri kadarı da gayrimüslimdi. Üsküdar 18. yüzyılda İstanbul’un başka kesimleri gibi henüz tarımsal özellikler taşıyan, Payitaht’ın Anadolu’ya açılan bir tür kapısı, Anadolu’ya gidecek olan kervanların, sefere çıkacak ordunun ve hac kervanlarının yola çıkış noktasıydı. Ayrıca 18. yüzyılda İstanbul’un Anadolu’dan gelen iaşesi de buradan geçiyordu. Dolayısıyla, 18. yüzyılda Üsküdar, limanlar, menzilhaneler (konak yeri hayvan değiştirilen yer) ve kervansaraylar gibi çok sayıda geçici ikamet alanlarıyla “hareketliliğin” yoğun olduğu bir geçiş bölgesiydi(Tamdoğan, s. 80).

16

Tamdoğan’ın araştırmasına10 göre kadı sicillerine yansımış olan şiddet vakaları en çok dış alan olarak tabir edilen hareketliliğin yoğun olduğu bölgelerde sokaklarda, limanlarda ve iskelelerde ortaya çıkmaktadır. Bu iskele ve limanlar, yalnızca ticari malların veya yolcuların alındığı ve gelip geçtiği alanlar olmayıp, aynı zamanda da şehirde geçici olarak ikamet eden insanların  bulunduğu alanlardı. İskelelerin yakınlarında bulunan Kayıkhane, hamal odaları, Mumhane vb. yerler de bu gibi kişilerin barındığı yerlerdi. Üsküdar’da geçici bir süre için ikamet eden kişilerin yoğun olarak konakladığı bu mekanlar, sosyal ilişkilerin daha yoğun ve sıkı olarak  örüldüğü, dolayısıyla daha fazla sosyal denetime tabi, “mahalle içi” bölgelere kıyasla, her türlü “kural dışılığın” da ifadesini bulduğu yerlerdi. Kadı sicilleri incelendiğinde özellikle “fuhuş” ile ilgili şikâyetlerin genellikle bu alanlarda ortaya çıktığı görülmektedir. İncelenen 64 vakada şiddetin gözlemlendiği mekânlara bakıldığında 15’inin sokakta, 13’ünün evde, 12’sinin iskelede, altısının dükkânda, dördünün han ve hamamda, altısının tarla, baş,   bahçe ve denizde, ikisinin meyhanede, ikisinin hamal odalarında, birinin debbağhanede (tabakhane) geçtiğini gözlemliyoruz. İncelenen 64 vakadan 15’inde cinayet vakaları sokaklarda ve işlek yollarda meydana gelmiştir. Ancak bunlarla ilgili kayıtlar genelde mahkeme kayıtları olmayıp keşif tutanaklarıdır, dolayısıyla bu tutanaklar cinayetin orada işlenip işlenmediği hususunda bir ipucu vermemektedir. Başka bir yerde işlenmiş bir cinayete kurban gitmiş olan kimselerin cesetlerinin böylesi bir ‘tarık-i amm’a   bırakılmış olmasının yukarıda da  bahsettiğimiz Osmanlı ceza hukukunda, faili meçhul bir cinayetlerde cesedin bulunmuş olduğu yerin sakinlerinin cinayetin birinci derecede şüphelisi durumuna düşmesi ve cinayetten dolayı katledilmiş olan kişinin ailesine kan parası ( diyet ) ödemekle yükümlü tutmasından ileri geldiği söylenebilir. Oysa ‘tarık-i amm’lar  ne kimsenin mülkü, ne de kimsenin ikametgahı olduklarından, orada bulunacak bir cesedin ailesine diyet ödemekten çevredeki hiç kimse sorumlu tutulamazdı. Kısacası buralar genelde faillerin kurbanlarını bırakmayı tercih ettikleri mekânlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Ev içerinde meydana gelen şiddet vakalarının ele alınan örneklerde ikinci sırayı aldığını, incelenen toplam 16 vakadan dokuzunda saldırgan ile kurbanın tanıştığını görüyoruz. Hatta ev içi şiddet olaylarını genellikle “aile içi şiddet” olarak tanımlayabileceğini de söyleyebiliriz. Bu suçlardan dördü kocalar, ikisi komşular diğerleri ise baba, kaynana, kayınbirader tarafından gerçekleştirilmiştir.

10

Tamdoğan çalışmasında temel olarak kadı sicillerine dayanmış, bu araştırma için 1763 tarihli ve 474 numaralı Üsküdar kadı mahkemesi sicilini esas alarak içerisinden 65 vaka üzerinden çalışmıştır.Üzerinde çalışılan vakalar  Osmanlı kaynaklarında “darb”, “cerh” ya da “katl” diye adlandırılan dayak, yaralama ve cinayet vakaları ile sınırlı tutulmuştur.

17

Evlerin dışında meydana gelen şiddet vakalarına geri dönüldüğünde bu gibi vakalarda saldırganların belirli meslek dallarında yoğunlaştığını, özellikle kayıkçı ve beygircilerin sık sık  şiddet olaylarına karıştığını görüyoruz. Kayıkçıların karıştığı şiddet olaylarının çoğunun müşterilerle aralarında ücret konusunda çıkan anlaşmazlıklar sonucu meydana geldiğini söyleyebiliriz. Burada dikkat çeken nokta şiddete konu alan kayıkçıların çoğunun esnaf  teşkilatına bağı olmayan kayıkçılar olmasıdır. Bunlara o dönemde “aylakçı” adı verilmekteydi.11 Kayıkçılarla büyük benzerlikler gösteren ve onlar gibi şiddet olaylarına sıklıkla karışan diğer   bir grup da beygircilerdi. Beygirciler ve kayıkçılar gibi, hareketliliğin yoğun olduğu iskele gibi yerlerde çalışan ya da yine onlar gibi “mahalle sakini olmayıp taşradan göç etmiş işçi” özelliğine sahip olup şiddet olaylarına karışan meslek gruplarına hamal, bekçi ve bahçıvanları da ekleyebiliriz. Kentte böylesi “iğreti” bir konumda bulunan bu meslek erbabının, şiddet olaylarına gerçekten başkalarına göre daha çok mu karıştıkları, yoksa yalnızca “gariban” olup, yerliden sayılmadıklarından mı daha sık şikayet konusu oldukları çalışmada cevaplanamayan sorulardan biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Tamdoğan’ın çalışması bize şiddet olaylarının esasen birbirinden niteliksel olarak farklı iki alanda ortaya çıktığı göstermektedir: Hareketliliğin en yoğun olduğu, dışa dönük, hatta dışa açık ve periferik kamusal alanlar (iskeleler, işlek yollar, bağ, bahçe ve tarlalar gibi) ve içe dönük, hatta kapalı ve belki de en özel alanlar sayılabilecek evler. Hareketliliğin yoğun olduğu dış alanlarda kişiler, az tanıdıkları ya da hiç tanımadıkları kişilerle, sosyal denetimden dolayısıyla uzlaştırıcı olabilecek aracılardan yoksun bir alanda hareket edip, belki de bu nedenden ötürü anlaşmazlıkları daha ziyade şiddete başvurarak çözmek durumunda kalmaktaydı. İçe dönük, kapalı ev içlerinde ise, kişiler temel olarak çok daha iyi tanıdıkları, yakın ilişki içinde oldukları kişilere karşı ve belki de bundan ötürü daha bilinçli ve önceden tasarlanmış şekilde şiddete başvurmaktaydılar. Hareketliliğin yoğun olduğu alanlarda çalışan ve kentteki konumları “iğreti” gözüken, muhtemelen “kefili olmadığından” esnaf teşkilatına kabul edilmeyen beygirci ve kayıkçıların diğer işkollarında çalışanlara oranla daha sık şiddete başvuruyor olmasının bu kişilerin sosyal denetimden uzak olmasından mı yoksa şiddete eğilimlerinin diğer kent sakinlerinden daha fazla olmasından dolayı mı meydana geldiği sorusu tam olarak yanıtlanamamaktadır. Bu kişilerin dahil olduğu şiddetin, kadı sicillerine daha fazla geçirilmiş olması muhtemelen sosyal ağın dışında kalmalarından, kadıların onlarla ilgili sorunları çözme konusunda esnafla ilgili sorunları 11

Cengiz Orhonlu tarafından 1802 yılı kayıtlarının incelenmesinden çıkan sonuçlara göre İstanbul’da o yıl 6572 kayıkçı ve 1189 aylakçı bulunmaktadır.

18

çözme konusunda olduğundan daha az istekli olmasından da kaynaklanabilir. Yine bu kişilerin suçları sebebiyle çarptırıldığı cezalara ilişkin olarak da kadı defterlerinin incelenmesinden bir  sonuca ulaşılamamaktadır. Dolayısıyla bu çalışma bize sadece hareket-yoğun alanların şiddetin ortaya çıktığı temel coğrafyayı oluşturduğunu ve hareketlilik maharetine sahip, hatta ekmeğini  bundan kazanan beygirci ya da kayıkçıların da şiddet vakalarının başta gelen failleri olduğunu göstermektedir.

2.4 “Kendi Halinde Kimseler”: Osmanlı Esnafında Suç ve Ceza Çalışmanın bu kısmı bir işkolunda meydana gelen tüm suçları ve bunlara verilen cezaları kapsadığından çalışmanın en geniş kısmının bu olduğu söylenebilir. Burada en genel ifadesi ile şehir ve kasabalarda, mal ve hizmet üretimi ile ilişkili herhangi bir iş kolunun belirli bir  alanında uzmanlaşmış olarak çalışanların meydana getirdiği mesleki örgütlenmeler olarak  tanımlanabilecek esnaf örgütlenmesine12 ve esnaf örgütü içerinde gerçekleşen suçlar ile bunlara verilen cezalara odaklanılacaktır. Bilindiği üzere Osmanlı toplumunda esnaflığın kökeni, daha önceki Türk-İslam devletlerine kadar uzanır. Osmanlılarda “esnaf teşkilatı” ile “ahi teşkilatı” arasında, devletin kuruluşundan itibaren bir ilişki olduğu bilinmektedir. Öyle ki, ahilik Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda önemli  bir etkiye sahip olan ve bu süreçte faal rol oynayan dört zümreden birisi idi. İlk Osmanlı  padişahlarının ve vezirlerinin çoğu, ahi teşkilatına mensuptu (Kal, s. 423). Klasik Osmanlı döneminde, esnaf birliklerinin idare tarzına çok önem verilmişti. Esnafın birinci derecede amiri, kadılar ve muhtesiblerdi. Bunların dışında, esnafın başında şeyh, nakib, duacı, çavuş, yiğitbaşı ve kethüda adlarıyla anılan reisleri vardı. Yine usta, kalfa ve çıraklar da, bu yapının asli unsurları arasında yer almaktaydı. Osmanlı esnaf teşkilatındaki önemli unsurlardan biri mekânlardı. Genellikle, imparatorlukta her  çeşit eşyanın pazarı ya özel mağazalar ya bedesten, çarşı ya da kervansaraylardı. Esnaf, kendisi için tespit edilmiş alanlarda ve aynı işi yapan meslektaşlarıyla bir arada, mesleklerini icra ederlerdi. Bir esnaf veya esnaf grubunun başka bir esnaf birliğinin faaliyet alanında teşkilatlanmaya kalkması halinde, o alanda tekel hakkını elinde bulunduran esnaf birliği, ilgili kadılığa veya doğrudan Divan-ı Hümayun’a müracaat ederek, tekellerine müdahale eden esnaf  grubunun faaliyetten men edilmesini talep edebilirdi. Böyle durumlarda, şikâyete konu olan esnaf grubunun, faaliyete başlaması engellenir veya başlamışsa faaliyeti durdurulurdu. Esnaf  teşkilatında aynı işi yapan esnaf, dini farklar gözetilmeksizin bir arada faaliyet göstermekteydi. 12

Osmanlı’da esnaf örgütlenmesi konusunda bkz: Mehmet Genç, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, İstanbul, 2000, s. 293, 294.

19

Hatta Müslümanlarla gayrimüslimlerin aynı mesleği birlikte icra ettiklerine dair kayıtlar  mevcuttur. Halkın temel gıda maddelerine rahatça ulaşmaları devlet açısından çok önemliydi. Özellikle ekmekle ilgili düzenlemeler ihtisab kanunnamesinde incelikle yazılmaktaydı. Et ve gıda maddelerinin temizliği de oldukça fazla önem arz etmekteydi.

2.4.1 Esnaf Suçları Kaynağını İslam hukukundan alan Osmanlı hukukunda suç, Allah’ın yasaklayıp, hakkında ceza tayin ettiği bir fiil veya terk olarak ifade edilebilir. Suçlar, mali sahtekârlık, hırsızlık olayları, devlet tarafından yasaklanan işleri yapmak, darp ve yaralama, cinayet, hakaret ve anlaşmazlık  şeklinde tasnife tabi tutulabilir. Mali sahtekârlık suçları, genellikle çarşı pazar esnafının  başvurduğu istismarlar ve ihlallerdi. Bu gibi suçlar genellikle kadı ve muhtesibin piyasayı denetlemesi sonucu ortaya çıkmakta veya şikâyetler yoluyla tespit edilmekteydi (Demirtaş, s. 80). Osmanlı ticaret hayatını düzenleyen çeşitli kanunlar, tüzükler ve nizamnameler mevcuttu. Bunların maksadı, topluma mal ve hizmet sunan esnafı denetim altında tutarak onun, toplumla ilişkilerinin meşru bir zeminde gerçekleşmesini temin etmekti. Ancak, bütün bu düzenlemelere rağmen, esnaf örgütü içinde faaliyet gösteren bazı kimseler, sözü edilen kanun, tüzük ve nizamnamelere aykırı hareket etmekte, hile yapmakta ve toplumu aldatmaktaydı. Osmanlı Devleti’nde esnafın işlediği suçların ağırlıklı bir bölümü t’azir (cezalandırma) suçlarıydı ki, bunlar rüşvet, ihtikâr (karaborsacılık) gibi suçlardı. Ta’zir suçlarının cezası, suçlunun durumuna ve suçun niteliğine göre ağır söz, hapis, dayak, ölüm gibi hakimin uygun göreceği cezalardır. T’azir suçları fıkıh kitaplarında açıkça yazılıdır. Ancak, İslam hukuku nasslarında (ayet veya hadisler) bu suçlara hangi cezaların verileceği yazılı değildir. Bu suçlara uygun cezalar tayin etme yetkisi hükümdara ve onun yetkili kılacağı kadılara verilmiştir. Kaynaklarda hiç bahsedilmemiş olsa bile hükümdar zamanın ihtiyaçlarını göz önüne alarak ve umumun menfaatlerini gözeterek, yeni suç ve cezalar ihdas edebilirlerdi. Örf’i hukuk  kapsamındaki bu cezalar kanunnameler yoluyla düzenlenirdi. T’azir suçlarında hakimin (kadının) ayrıca takdir hakkı bulunmaktaydı. Cezaların önleyici ve ödetici vasfı, kişiden kişiye değişir. Bu bakımdan, aynı suçu işleyen farklı kişilere, farklı cezalar verildiği görülmektedir. T’azir cezalarının infazını mahkemeler yapar veya yaptırırdı. Osmanlılarda, hapis, sürgün ve siyaset (t’aziren katl) gibi cezalar sadrazamlık tarafından infaz olunur; para cezası gibi nispeten küçük bir takım cezaların da diğer  ehl-i örf infaz ederdi (Demirtaş, s. 81-82).

20

T’azir suçları da dahil olmak üzere, Osmanlı esnafının ve tüccarlarının işlediği suçlar genel olarak iki gruptu. Bunların ilki, bütün esnaf birliklerinde görülebilecek ortak suçlardı ki, esnafın ruhsat veya izin almadan dükkân açması, üretimi ve satışı kendi yetkisinde olmayan bir malı alıp satması, karaborsacılık ve kaçakçılık yapması ve borcunu ödememesi ya da geciktirmesi gibi suçlar, bu gruba dahil suçlardı. İkinci grupta yer alan suçlar ise, genellikle her esnaf  grubuna özgü ve daha çok mesleğin özellikleriyle bağlantılı suçlardı. Söz konusu suçları, esnafın nizama aykırı hareket edip malın kalitesini veya dirhemini düşürerek haksız kazanç elde etmesi, belirlenen fiyatın dışında fiyatla mal satması şeklinde ifade edebiliriz. Osmanlı esnafında en çok karşılaşılan suçlara bakıldığında narh (mal ve hizmetlerin satış fiyatlarının kamu otoriteleri tarafından saptanması) ve kalite konusuna riayetsizliğin ilk sırada geldiği görülecektir. Özellikle temel ihtiyaç maddelerindeki ihlallerin daha yaygın olduğu dikkatlerden kaçmamaktadır. Bu konuda, kadı sicilleri arasında yer alan hükümlerde, çeşitli hilelere vurgu yapılmıştır. Bu durumdan hareketle narh ve kalite konusunun devleti oldukça uğraştıran bir mesele olduğu sonucuna varılabilir (Demirtaş, s. 82-83). Şimdi kısaca Osmanlı esnafının işlediği suçlara bir göz atalım.

Ruhsatsız İşyeri Açma Osmanlı esnafının uymak zorunda olduğu kurallar daha dükkân açma aşamasında başlamakta ve her aşamada devam etmekteydi. 15. Yüzyılın ortalarından itibaren görülmeye başlayan bu sisteme göre hangi esnafın nerede faaliyet göstereceği, kefillerinin kimler olacağı tespit edilerek  deftere kaydedilirdi. Bir iş kolunda kaç adet dükkânın faaliyet yürüteceği de böylece  belirlenmiş olurdu. Devletin tespit etmiş olduğu sayıdan daha fazla dükkân açmak, Osmanlı Esnaf Nizamı’na göre suç sayılmıştı. Bunda, ticari faaliyetlerin sağlıklı bir şekilde sürdürülmesi fikrinin yanında, sosyal ve ekonomik hayatın düzenli bir şekilde işlemesi düşüncesinin de etkili olduğu söylenebilir. İhtiyaç fazlası olduğuna karar verilen dükkânların faaliyetlerine derhal son verilmekteydi.

Kaçak Yollarla Tablakârlık/Seyyar Satıcılık Yapmak  İstanbul’un gıda ihtiyacının, özellikle şehrin günlük ekmeğinin temini ve zaruri yiyecek  maddesinde spekülasyonun önlenmesi için fiyatların makul bir seviyede tutulması zamanın idarecilerinin en önemli meselelerinden biriydi. Özellikle fırıncılar Osmanlı esnafı içinde suçun en fazla görüldüğü meslek grubunun başında gelmekteydi. Fırıncı esnafında sıklıkla karşılaşılan istismarlardan biri, kaçak yollarla tabla veya iskemle açmalarıydı. Seyyar tezgâh anlamına gelen tabla ve ekmekle beraber diğer mamullerin de satıldığı iskemlelerin sayısı ve satış

21

yapacakları yerler, önceden nizamla belirlenmekteydi. Bu nizamın dışına çıkmak da suç sayılmaktaydı.

Hisse Devri veya Gedik Hakkını Satmada İşlenen Suçlar Osmanlı esnafı arasında görülen suçlardan biri de, sahibi veya kiracısı ölen, firar eden veya çeşitli sebeplerle dükkânını terk eden kişilerin dükkânlarının başkalarına usulsüz bir şekilde devredilmesi, gedik hakkının satılması, devlete borcu olan dükkân sahiplerinin borçlarını ödememesi gibi konularda görülen suçlardı. Yetkisi ve hakkı olmayan birinin dükkân açması, suç olduğu gibi, dükkânın işletme hakkının rastgele devri de suçtu.

Meslek İlkelerine ve Kurallarına Aykırılık  Genel olarak Osmanlı esnafının ahilikten de aldığı terbiye gereği, mesleğin ilkelerine sadık  kalması, ahlaki yapısının iyi olması gerek esnaf arasındaki gerekse halk ve devlet nezdindeki itibarı açısından çok önemliydi. Esnafların, birbirlerine karşı sorumlulukları olduğu gibi, kendi içlerinde de belli bir disiplin dahilinde ve ahlaki prensiplere uygun davranmaları gerekirdi. Bu  bakımdan esnafın ahlaksızlıkları suç sayılmıştı. Örneğin kasap esnafının işlediği suçlardan biri, hayvanlara kötü tutum ve davranışlar sergilemesiydi. Hayvanlara küfretmeyi adet haline getiren  bir kasabın şahitliğinin dahi kabul edilmemesi devletin esnafı nasıl görmek istediğini ortaya koymaktadır (Özcan, s. 121). Osmanlı esnafının işlediği suçlar mukayese edildiğinde en yaygın olanının, narha ve kalite  prensiplerine aykırı hareketler oldukları görülmektedir. Her gruptaki esnaf, malını daha fazla fiyata satmak veya dirheminde hile yapmak yoluyla haksız kazanç elde etmeye çalışmıştır. Fiyatı narha bağlı mallarda daha çok görülen bu suçun yaygın olmasının en önemli sebebi, kar  oranının düşük olmasıydı. Özellikle ekmekçilik sektöründe buğdayın temininden, değirmenlere nakledilmesine ve öğütülmesine, unun fırınlara ulaştırılmasından, ekmek olarak pişirilmesine ve tüketiciye ulaştırılmasına kadar hemen her aşamada çeşitli yolsuzluklar ve usulsüzlükler meydana geliyordu. Bu konuda öne çıkan meslek grubu ise almaları gereken yerlerin dışında un alan fırıncılardı. Fırıncılar bu nedenle sık sık devlet müdahalesiyle karşı karşıya geliyorlardı. Fırıncıları bahçıvan ve bostancılar, tuzcular, müşterilerden fazla taşıma ücreti isteyen kayıkçılar, özellikle donanmanın sefer yapacağı dönemde yasak olan yerlere satış yaparak don yağı sıkıntısı çıkmasına neden olan mumcu esnafı, kılıççı esnafı gibi meslek grupları takip etmekteydi.

22

Mekan İhlali Osmanlı esnafının hangi malı hangi mekânda satacağı nizamlarla belirlenmişti. Malın, satılması gereken mekânın dışında satılması da, esnaf suçları arasında yer almaktaydı. Bu, ticari faaliyetlerin düzenli bir şekilde sürdürülmesi ve esnaf arasında sosyal ahengin temin edilmesi için olduğu kadar bazı toplumsal hassasiyetler de mekân belirlemesinde önemli rol oynuyordu. Örneğin kadınların sıkça kullandıkları yol ağızlarında ya da hamam yolu üzerinde dükkân açılması uygun bulunmuyordu. Ayrıca, esnafın devletin izni olmadan dükkânının ya da tezgâhının yerini değiştirmesi, mekân  prensibine aykırı olduğundan yasaktı.

Mesleki Yeterlilik  Osmanlı esnafının en çok şikâyet ettiği konuların başında, işin ehli olmayan, mesleki birikimi zayıf ve acemi kişilerin, esnafın arasına karışması ve esnaf nizamını bozmaları gelmekteydi. Bu hem mesleğin itibarını zedelemekte, hem de haksız rekabete yol açarak, esnafın kazancını düşürmekteydi. Örneğin herhangi bir ustalık eğitimi almadan ve emek harcamadan para kazanmak hırsıyla hareket eden bazı kişiler, fırıncı veya ekmekçi olmadıkları halde, ekmek imal ederek satmaktaydılar. Bu kişilerin davranışları çeşitli şikâyetlere konu olmuş ve bunların ekmek imalatından vazgeçmeleri temin edilmişti (Demirtaş, s. 138-140).

Yetki Gaspı – Alana Müdahale Osmanlı esnaf nizamına göre, üretimi ve satışı kendi yetkisinde olmayan bir malı veya hizmeti üretip satmak suçtu. Esnaf veya herhangi biri, kendi mesleği olmayan bir alanda faaliyet gösteremezdi. Hangi esnafın hangi mal veya hizmeti üretip satacağı, nizamda belirtilmişti. Esnafın en çok üzerinde durduğu konuların başında bu husus gelmekteydi. Bu sebeple esnaflar, üretimi veya satışı kendi yetkisinde olan bir malın başkaları tarafından üretilip satılmasına rıza göstermediği gibi, söz konusu malın dışarıdan getirilmesine de engel olmaya çalışılmışlardır. Bu çerçevede esnaflar, fazla zenginleşeni aralarından çıkarır, tüccar sayardı. Tüccarın kazancı,  bir çeşit vurgunculuk, spekülasyon ürünü, kanun dışı kazanç olarak görülmekteydi. Esnafın yetkililerin rızası ve izni olmadan faaliyet alanını değiştirmesi de yasaktı. Dolayısıyla mülk sahibi bile olsa bir kişinin kendi dükkânını başka bir iş için yeniden düzenlemesi de kendi yetki alanının dışındaydı ve suç sayılmaktaydı.

Kefaret Uygulamasındaki Suçlar 23

Osmanlı Devleti’nde kefaret uygulaması 16. yüzyıl öncesine kadar inmektedir (Başaran, s. 122). Buna göre, Osmanlı esnafında işyeri açmanın önemli şartlarından biri, esnafın bir kefile  bağlanmasıydı. Kefilsiz olarak dükkân açmak, esnaf nizamına göre suç olmasına rağmen, İstanbul’da izinsiz açılan dükkânların tamamı aynı zamanda kefilsizdir.

Borcunu ödememe Osmanlı esnafı, kendi aralarındaki ticari faaliyetlerde yürürlükteki nizama göre işlem yapmak  mecburiyetinde idi. Borcun zamanında ödenmesi, ticaretin önemli kurallarından biriydi ve ödenmemesi suç sayılmıştı. Böyle bir durumda alacaklılar, mahkemeye dava açarak alacaklarını tahsil etmeye çalışmışlardır. Esnaflar diğer meseleleri kendi aralarında çözmeye çalışmış olsalar  da, alacak verecek anlaşmazlıklarında oldukça etkin olan “kadılık kurumu”na başvuruyorlardı. Esnafın kendi arasında çözemediği için mahkemeye götürdüğü ihtilafları, kadı çoğu zaman bir  uzlaşma ile neticelendirdiğinden ceza takibine ihtiyaç duyulmamaktaydı.

Kaliteyi Bozma Osmanlı esnafının işlediği suçların ağırlıklı bir kısmını malı, kalitesini düşürerek satması meydana getirmiştir. Bu ihlal her meslek erbabında görülmekle birlikte, gıda maddelerinin ticaretini yapan esnafta daha yaygın olduğu söylenebilir. Temizlik kurallarının ihlali ile malın saflığının bozulması (örneğin süte çok su katılması, ekmekçilikte kalitesiz un kullanılması, kömürün içine taş ve kum atılması) en çok rastlanan ihlallerdi. Osmanlı esnafının yetişme şartları temelde dürüstlük esasına dayandığı için pek çok suçun ortaya çıkarılmasında birçok  kere, esnafın bizzat kendisi yardımcı olmuş, bu durum suç oranını düşürmekle birlikte suçun ortadan kalkmasını önlemeye yetmemiştir (Demirtaş, s. 204-205).

Narh ve Dirhemde İhlal Başta ekmek, buğday, un gibi temel ihtiyaç maddelerine resmi makamlarca konan narh, bir  mala uygulanan azami fiyattı (Kütükoğlu, s. 562). Narhın, esnafın karaborsa ve fazla ücret talebi gibi olaylara sebebiyet veren davranışları yüzünden, zaruri olarak ortaya çıktığı anlaşılmaktadır (Kazıcı, s. 89). Narh verilirken malın fiyatına etki eden bütün faktörler göz önünde bulundurulur ve zam yapılmasına ihtiyaç duyulması halinde yeniden narh verilirdi.  Normal zamanlar dışında kıtlık, kuraklık, para ayarlaması, harp gibi olağanüstü durumlarda fiyatların yeniden tespit edilmesi ihtiyacı hâsıl olmaktaydı. Narh tespitine doğrudan doğruya devlet tarafından teşebbüs edildiği gibi, tüketici veya esnafın müracaatı üzerine de yapılabilirdi.

24

Ayrıca fiyatların anormal bir şekilde artması halinde halk, resmi makamlara müracaat ederek  dondurulmasını isteyebilirdi.  Narh verilirken bütün ihtimaller ve her türlü masraf hesaplanır, gerek kalite gerekse fiyat konusunda herhangi bir esneklik bırakılmayarak, esnafın çeşitli bahanelere sığınmasının önüne geçilirdi. Bu durumda esnaf, herhangi bir istismarı, suç olduğunu bilerek sonuçlarına katlanmayı peşinen kabul etmiş olurdu.  Narha riayetin temini ancak, esnafın denetimi ile mümkün olmaktaydı. Denetimsizlik genelde esnafın hile yapmasıyla sonuçlanıyordu. Esnafın narh konusunda suç işlemesinin çeşitli gerekçeleri vardı. Başta gıda maddeleri olmak üzere, her türlü malda kar oranları genellikle yüzde ondu, bazı maddelerinde en fazla 12 ya da 15’e kadar çıkabiliyordu. Bunun bir sonucu olarak esnafın bir kısmı, bu kar oranıyla yetinmeyerek malını fazla fiyata satmaya çalışırdı.  Narhın belirlenmesinde asıl yetkili kadıydı, esnaf birlikleri maliyetin belirlenmesi konusunda kadıya yardımcı olurdu. Bunun dışında kaçakçılık, karaborsacılık ve vurgunculuk da ağır şekilde cezalandırılan esnaf  suçları arasında yer alıyordu.

2.4.2 Esnafın Denetimi Yukarıda belirtilen suçlara verilen cezalara geçmeden önce “önleyici kovuşturma” olarak da adlandırabileceğimiz “denetim” mekanizmasından söz etmekte fayda var. Osmanlı Devleti’nin esnafı sıkı kontrol altında tutma sebebi esnafı cezalandırma güdüsünden değil, halk sağlığını ve ekonomiyi korumak ihtiyacından kaynaklanıyordu. Denetim, Osmanlı ticari hayatının vazgeçilmez bir unsuruydu. Devlet de esnafın denetimine büyük önem vermiş, bu iş için çeşitli derecede yetkili kişileri görevlendirmiş, onları da hükümete karşı sorumlu kılarak görevlerini yapmalarını sağlamaya çalışmıştır. Bu çerçevede, Osmanlı esnafının denetiminden sorumlu çeşitli devlet görevlileri, ticari hayatın içinde fiilen yer almışlardır. Buna göre, padişahlar bile zaman zaman tebdil gezerek, kanun ve nizamlara riayet edilip edilmediğini bizzat kontrol ederek gördükleri aksaklıkların giderilmesi için sadrazamlara emir vermişlerdir. Esnafı denetleyen ve çeşitli cezalar veren, teklif eden, mahkemeye sevk eden veya bizzat infaz eden görevlilerin –padişah hariç- yetki ve konum  bakımından en önemlisi sadrazamdı (Demirtaş, s. 283). Sadrazamın beraberindekilerle birlikte esnafı teftişe çıkmasına kola çıkmak denirdi. Teftiş esnasında sadrazam, gerek gördüğünde narh ile ilgili meseleleri kadı veya muhtesibe sorardı. Kadıların Osmanlı Devleti’ndeki rolünün bir kez daha altını çizmekte fayda var. Osmanlı Devleti’nde kadıların çok geniş yetkileri bulunuyordu. Şer’iyye mahkemelerinde görev yapan 25

kadılar insanlar arasında meydana gelen davaları yürürlükteki hükümlerle çözüme kavuşturan kişi olarak sultan tarafından atanıyordu (Tekin, s. 209,210). Osmanlı Devleti’nde kadının, mülki, beledi, askeri ve adli sahaları kapsayan görevleri göz önünde bulundurulursa, onun kadar  geniş görev alanı bulunan bir memur olmadığı da söylenebilir (Ortaylı, s. 69). Ticari hayatın her  safhasında ve aşamasında yapılan uygulamalar kadının yetkisi dahilindeydi, hatta kadı belediye   başkanı gibi çalışmaktaydı (Demirtaş, s. 287). Kadı, sadrazamla yaptığı teftişi (Çarşamba divanından sonra yapılan teftiş) mahiyetindeki bir heyetle falaka, değnek ve terazi taşıyan kişiler olduğu halde tek başına da yapabilirdi. Kadı dışında esnafın nizamından sorumlu kişilerden birisi de muhtesibdi. İslam şehirlerinde çarşı ve pazar esnafını din kurallarına göre denetleyen görevli olarak tanımlayabileceğimiz muhtesib, kadı yoğun adli meseleler yüzünden teftiş işleriyle ilgilenmeye pek zaman  bulamadığından bu konuda zamanla ön plana çıkmıştır. Muhtesibin emrinde doksan kadar kul oğlanı ve on iki bölükbaşı bulunurdu (Uzunçarşılı, s. 137-138). Narh dahil olmak üzere birçok  konuda esnafın denetimini yapan muhtesib, devlet adına işçi sınıfını kontrol edip aynı zamanda haklarını korumakta, loncaları da yakından takip etmekte idi. Şehir ve kazaların zabıta ve polis müdürü olarak görev yapan şubaşılar, kamu düzenini doğrudan ihlal eden suçlarda kimsenin şikâyetine gerek kalmaksızın zanlıyı kadının önüne çıkarabilme yetkisine sahiplerdi (Akman, s. 65). Esnafın denetimi ile ilgili devlet görevlilerinden olan subaşının, aynı zamanda esnafı cezalandırma yetkisine de sahip olduğu söylenebilir. Subaşının bu tür bir yetkisi olması, onu, esnaf nezdinde önemli bir görevli durumuna getirmiştir.

2.4.3. Esnafa Verilen Cezalar Şuç işlemenin doğal sonucu olarak Osmanlı esnafı, işlediği suçlardan dolayı çeşitli müeyyidelere tabi tutulmuştur. Osmanlı hukukunda, esnafı ilgilendiren cezaları çeşitli  bölümlere ayırmak mümkündür. Örneğin bedeni cezalar bağlığı altında idam, kat-ı uzv (uzvun kesilmesi) ve celdeyi (dayak) sayabiliriz. Hapis, sürgün, prangabend (zincire vurma) ve kürek  cezasını hürriyeti bağlayıcı cezalar olarak ele almak mümkündür. Manevi cezalar ise, tevbih yani suçlunun tekdir edilmesi, azarlanması ya da nasihat yoluyla ikaz edilmesi ile teşhir  edilmesi şeklindeki cezalardı (Ekinci, s. 338-339). Esnaf temsilcilerinin çeşitli hafif cezalar verme yetkisi olmakla birlikte, Osmanlı Devleti’nde esnafın işlediği suçlara genellikle mahkemeler bakmakta, gerektiğinde çeşitli cezalar  vermekteydi. Yargılama usulü açısından şer’iyye mahkemelerinin yetki alanı hem

26

Müslümanları hem de gayrimüslimleri kapsamaktaydı. Adı geçen mahkemeler, ülkede yaşayan her vatandaşın cezai ve hukuki davalarına bakmakla yükümlüydü. Rahatlıkla söylenebilir ki, ceza gerektiren suçlarda faaliyetin türüne bağlı olmak şartıyla, öncelikle ceza verilmez, daha çok ikaz ile yetinilirdi. Normal zamanlarda ceza ancak, suçun tekrarında gündeme gelmekteydi. “Cezayı gerektiren halde, esnafın ikaz edildiğine dair çok   sayıda arşiv kaydına rastlamak mümkündür” (Demirtaş, s. 293-294). Verilen cezalarla ilgili

dikkati çeken hususlardan biri de, cezanın infazının hükümet tarafından dikkatli bir şekilde takip edilmesiydi. Özellikle sürgün ve kalebentlik cezası verilenlerin, ceza mahalline ulaşıp ulaşmadıklarının sorulması titizlikle uygulanır, yetkililer bu konuda ikaz edilirdi. Cezaların infazı da çeşitli mercilerce yapılmaktaydı. Esnafın suçunu tekrar etmesi halinde, ciddi cezalara muhatap olduğu göz önünde bulundurulduğunda, uyarının da bir ceza olarak kabul edilmesi

gerektiği

anlaşılır.

Uyarı cezasını

kadı, muhtesib ve

diğer

yetkililer 

uygulayabilmekteydi. İkaz etme, dayak atma veya falakaya yatırma gibi nispeten hafif cezalar  dışında kalan cezaların karar mercii ise kadılık, diğer bir değişle mahkemelerdi. Muhtesib,  beraberindeki diğer görevlilerle birlikte piyasayı dolaşarak, kendi yetkisinde olan cezaları uygularken, daha ağır suçlarda esnafı kadının huzuruna çıkarırdı. Çalışmanın bu bölümünde cezaları manevi cezalar, maddi cezalar, bedeni cezalar ve hürriyeti kapsayıcı cezalar olarak sınıflandıracağız.

a) Manevi Cezalar

Uyarı Cezası: Esnafın işlediği suçlarda en sık uygulanan ceza, uyarıydı. Ceza konusunda, ikaz etmek, bir daha yapılmamasını tavsiye etmek, kamu otoritesinin en çok başvurduğu yoldu. Genellikle ilk ihlalde suçlular ikaz edilmekteydi. Ancak cezalar, suçun tekrarı halinde ağır  olurdu (Genç, s. 298). Örneklere bakıldığında devletin esnaf suçlarını ağır cezalarla cezalandırmamak için büyük gayret gösterdiği, bunun yerine, olabildiğince ıslah etmeye yönelik   bir anlayışı sergilediği anlaşılmaktadır. Uyarı cezasının verildiği durumlar sahte mal satmak, ekmeğin dirhemini düşük tutmak, ekmeğin gramajından çalmak, esnaf grubuna dahil olmadığı halde işi yapmak gibi suçlardı. Bu suçlarda yetkililer esnafı önce uyarmış, ancak kişi suçunda ısrar ederse kalebentlik cezasına kadar giden ağır cezalara çarptırılmıştır. Uyarı cezasının esnafı ya da tüccarı rencide eden bir yönü olduğu için, özellikle dürüst esnaf için önemli bir ceza kabul edilir.

27

Teşhir Cezası: Osmanlı esnafının muhatap olduğu cezalardan birisi de rencide edecek şekilde   pazarda dolaştırılmasıydı. Teşhir cezasında maksat, esnafın rencide edilmesi, suçunu tekrar  etmeye yeltenmesinin engellenmesiydi. Bu ceza, manevi bir müeyyide olsa bile, çeşitli maddi sonuçları olan bir cezaydı. Ceza sürecince, esnafın ekonomik bir kayba uğradığı söylenebilir. Yine esnafın, itibarı zedelendiğinden güvenilirliğini kaybetmesi ve buna bağlı olarak ticari faaliyetlerinin yavaşlaması, ekonomik bir kayıp olarak algılanabilir. Hileli mal üreten ve satan esnafın malının teşhir ve tahrip edilmesinin yanı sıra, kendisinin kafasına tahta bir külah koyularak eşek üzerinde pazarda dolaştırılırdı. Buradaki amaç da esnafı pişman edip, hatasını tekrarlamasından alıkoymaktı. Böylece toplum içinde rencide olan esnafın caydırılması hedeflenir, suçun tekrarının önüne geçilmeye çalışılırdı. Bu haldeki esnaf ciddi itibar kaybına uğradığı için, teşhir cezası, suçun önlenmesinde oldukça etkili bir yöntem olarak değerlendirilir  (Koçu, s. 229). Esnafın teşhir cezasını gerektiren suçları ile ilgili bazı örnekler vermek  gerekirse, sahte ve çürük mal imal edilmesinde teşhir cezası uygulanır ayrıca esnafın tüm malları imha edilirdi. Ayrıca kantar ve tartıların, ölçü aletlerinin nizamlı olmaması da teşhir  cezasını gerektirmekteydi.

b) Maddi Cezalar Osmanlı esnafının, işlediği suçlar karşısında aldığı cezalardan biri de mali cezalar grubuna dahil olan cezalardı. Bu suçlar birkaç başlık altında toplanabilir.

Dükkân Kapatma – Meslekten Çıkarma: Dükkân kapatma veya meslekten çıkarma cezaları geçici ya da kalıcı olarak uygulanan cezalardı. İncelenen dönemde, verilen dükkân kapatma cezalarının çoğu kalıcı olmuşken, meslekten çıkarma veya ihraç cezalarının geçici olarak  uygulandığı gözlemlenmiştir. Esnaflıktan çıkarma cezaları, çok nadir hallerde verilir ve mesleki suçlardan çok, genel cezai ve ahlaki suçlarda uygulanırdı. Mesleki suçlardan ihraç cezası verildiği hallerde de, bu ceza genellikle geçici nitelikte olur, belli bir süre geçtikten sonra ceza alan esnaf, tekrar işine dönebilirdi. Dükkân kapatma cezasının en sık uygulandığı durumlar, ihtiyaç fazlası işyerlerinin açılması haliydi. Ruhsatsız ve gayrı resmi yollarla ya da kefilsiz açılan her işyerine, kapatma cezası uygulanmaktaydı. Belirlenen yerler dışında açılan işyerlerinin aldıkları cezalar da, kapatmaydı. Örneğin mahalle aralarında açılan debbağhanelerin çevreye yaydıkları kötü kokular ve 28

saçtıkları pislikler, bu yerlerin kapatılması için yeterli sebepler olarak sayılmıştı. Yine mahalle aralarında nişasta imal ederek çevreye kötü kokular yayılmasına sebep olan nişastacının dükkânının kapatılmasına hükmedilmişti (Özcan, s. 317, 337). Çevreye ve halka rahatsızlık  veren işyerlerinin de kapatılma cezasına tabi tutuldukları ile ilgili yaygın örnekler arasında,   bozahaneler gelmekteydi. Bu kapsamda, bazı bozahaneler, içki sattıkları için ve buralara şekavet-i pişe makulesinden kişilerin girmesi dolayısıyla, fitne yuvası haline geldiklerine hükmedilerek kapatılmıştı (Özcan, s. 151). Esnaftan herhangi biri, hileli mal üretmesi, meslek ilkelerine riayet etmemesi, başkasının yetisine ve faaliyet sahasına müdahale etmesi, devlete ödemesi gereken vergiyi vermemesi, kiracısı bulunduğu vakıf dükkânının kirasını ödememesi gibi durumlarda esnaflıktan çıkarma cezası ile cezalandırılır veya dükkânı kapatılırdı. Nitekim hileli mal üreten esnafa verilen cezalardan birinin, işten el çektirme gibi ağır bir ceza olduğuna dair kayıtlar mevcuttur  (www.osmanli.org). Yine meslek ilkelerine aykırı davranan esnaf da, meslekten men edilmiştir.

Dükkân Yıkma: Bu cezanın özellikle IV. Murad döneminde kahvehaneler için uygulandığı  bilinmektedir. Bu dönemde, tütünle beraber kahvenin de içilmesi yasaklanarak kahvehaneler  fitne yuvası haline geldikleri gerekçesiyle yıkılmışlardı. İncelenen dönemde de bu cezanın çok  sınırlı olmakla birlikte yine kahvehaneler için uygulandığını görmekteyiz. Ancak bu defa kahvehanelerde sazlı sözlü, alemli eğlenceler tertip edilmesi gibi durumların bu cezalara neden olduğu görülmektedir.

Malın Müsadere – İmha Edilmesi: Devlet tarafından büyük meblağda mala veya işyerine el konulması veya dükkânın suçlu esnaftan alınarak başkasına devredilmesi cezasının, kısacası müsaderenin en çok kullanıldığı suçlar, İstanbul’un beslenmesi konusundaki ihlaller, sahte ve hileli mal üreterek halkı aldatma, kaçakçılık, devlete veya vakıflara olan borcunu ödemeden firar etme gibi usulsüzlüklerdi. İstanbul’un beslenme ihtiyaçlarını temin etmekle mükellef esnaf  ve tüccarın, daha ilk aşamada, çeşitli suçlara bulaştıkları ve diğer cezalarla birlikte müsadere cezasına da çaptırıldıkları görülmektedir. Müsadere cezasının verildiği durumlardan bir diğeri de kaçakçılık ile sahte mal satılmasıydı. Devlete olan borcunu ödemeden firar eden esnafın muhatap olacağı ceza da, dükkânının elinden alınarak başkasına devredilmesiydi.

Para (Cürm-ü Cinâyet Cezası): Osmanlı esnafının işlediği suçlar karşılında aldığı cezaların   biri de para cezasıydı. Bu cezanın uygulanması, daha çok, esnafın denetimi sırasında karşılaşılan narha aykırı hallerde olurdu. Esnafın malın gramajına riayet etmemesi vergi cezası 29

almasına sebep olmaktaydı. Para cezasının bir diğer sebebi ise malın kalitesinin bozuk  olmasıydı. Ekmeğin temiz çıkmaması, iyi pişmemesi, siyah olması ceza miktarını artırmaktaydı. Suçun ağırlığı arttıkça, cezanın da arttığı bir sistem kurularak düzen sağlamaya çalışılmıştı (Kütükoğlu, s. 326).

c) Bedeni Cezalar Bedeni cezalar kişinin bedenine zarar vererek, yaptığı kötülüğü karşılıksız bırakmama ve onu   benzer bir suçu tekrar işlemekten alıkoyma maksadına yönelik olarak verilen cezalar, bu kapsamda yer alan cezalardı.

Dayak Cezası: Osmanlı esnafının işlediği çeşitli suçlar için uygulanan dayak, bedeni olup hafif  cezalar arasında yer almaktadır. Yaygın olarak verildiği bilinen dayak cezası, hapis veya sürgün gibi ağır cezaların önüne geçmek için düşünülen bir alt ceza olarak düzenlenmişti (Demirtaş, s. 315). Dayak, narha riayet etmeyen esnafa özellikle uygulanan cezalardan biridir. Piyasayı dolaşarak narha aykırı durumları tespit eden görevliler, para cezası ile birlikte dayak cezası da vermekteydiler (Demirtaş, s. 316). Özellikle fırıncılara sıklıkla dayak cezası verildiği görülmektedir. Bu ceza, çoğunlukla denetim esnasında infaz edilmekteydi. Falakaya yatırma da dayak cezası kapsamına girmekteydi. Çünkü bu cezanın uygulanması esnasında falakayla yetinilmez, aynı zamanda dayak da atılırdı. Cezayı hak edenin yaşına ve servetine bakılmaksızın falakaya yatırılarak ayak tabanına sopayla vurulması şeklindeki dayak  cezası İstanbul Kadısı’nın esnafı teftişe çıktığı sırada uygulanan bir ceza idi. Aynı zamanda muhtesibin de sıklıkla bu cezayı uyguladığı bilinmektedir.

Kulağından Duvara Çivileme: Esnafın kulağından duvara çivilenerek cezalandırılması, çok  sık karşılaşılan bir durum değildi. Ancak yine de bu tür cezalarında uygulandığı görülmektedir. Özellikle nizama aykırı iş yapan fırıncıların kulaklarından duvara mıhlandıklarını söylemek  mümkündür (Barkan, s. 62). Bu ceza daha çok sadrazamın beraberindekilerle kola çıkması esnasında uygulanmaktaydı. Kayıtlar incelendiğinde bu cezanın da daha çok fırıncılara yönelik  uygulandığı görülebilmektedir.

İdam Cezası: Osmanlı Devleti’nde esnafa idam cezası verilmesinin örnekleri çok azdır. Daha çok esnaf temsilcileri veya görevlilerine idam cezası verildiği bilinmektedir. Muhtemelen Cengiz yasasındaki asil sınıfın kanının akıtılmayacağı prensibinin bir sonucu olarak, kadılara siyaset cezası uygulanması yerine görevini doğruluk ve adaletli şekilde yerine getirmeyenlerin 30

“dibekte dövülerek helak edileceği” gibi bir ceza tehdidi olsa bile bunun uygulandığına dair bir 

kayda rastlanmamıştır (Ortaylı(b), s. 70). Ancak esnaf için idam cezasının uygulandığı hakkında arşiv kayıtları mevcuttur. Osmanlı hukukunda yer alan cezalar arasında en ağır olanı idam cezasıydı. Esnafa bu cezanın kolaylıkla verilmediği, suçun tekrarı prensibinden anlaşılmaktadır. En ağır cezalara muhatap olan fırıncılara bile, ilk usulsüz işlemlerinde uyarı cezasının, ardından diğer cezaların verildiği   bilinmekte olduğundan, idam cezasının ancak suçun aynı surette birçok kere tekrar  edilmesinden sonra gündeme geldiği kanaatine varılabilir (Demirtaş, s. 321).

d) Hürriyeti Bağlayıcı Cezalar Esnafın karşı karşıya kaldığı hürriyeti bağlayıcı cezaları dört başlık altında ele almak  mümkündür: Hapis, sürgün, kalebendlik ve kürek cezası. İncelenecek olan bu tür cezaların meslek erbabına çok sık verilmediği, çoğu zaman suçun tekrar etmesi halinde verildiği, ayrıca cezaların kısa süreli olduğu ve bir süre sonra affedildiği de görülmektedir.

Hapis Cezası: Esnafın ciddi suçlarında veya suçun tekrarında uygulanan cezalardan biri hapis cezasıydı. İstanbul’da esnafın hapsedildiği bazı yerler olmakla birlikte kimi zaman esnaf çeşitli adalara ve kalelere de gönderilerek buralarda hapsedilirdi. Kadı tarafından verilen birkaç günlük  cezalar ise, kolluk bodrumlarında veya mahkeme binalarının bodrumlarında infaz edilirdi. Ceza infazında zindana kapatmakla kalınmaz, mahkum, gündüzleri tersanede veya iplikhanede ağır  işlerde amele olarak çalıştırılırdı (Demirtaş, s. 108). Esnafa verilen hapis cezasının gerekçelerinden biri, ahlaki prensiplere aykırı davranışlar  sergilemesiydi. Bir diğer sebep de esnafın müşteriyi, hileli mal satmak suretiyle aldatmasıydı. Yine narha aykırı satış yapanlara, malı dirhemin altında satanlara ve piyasada mal darlığına yol açan usulsüzlükler yapanlara da hapis cezası verildiği görülmektedir. Bu kapsamda, esnafın yanında çalışan kalfa veya şagirtlerin de (çırak) örneğin esnaftan hırsızlık yapması durumunda hapis cezasına çarptırıldığı görülmektedir.

Kalebendlik Cezası: Osmanlı hukukunda sıklıkla başvurulan cezalardan biri kalebendlik  cezasıydı. Hapis ve kalebendlik cezası birbirlerine benzemekle birlikte, kayıtlarda farklı cezalar  olarak yer almaktadır. Kalebendlik cezasının kalelerde infaz edilmesi mecburi olduğu halde, hapis cezası kalelerde infaz edildiği gibi, suçlular kale dışındaki zindanlarda da tutulmuşlardır.

31

Kalebendlik cezasının önemli bir sebebi, malı piyasa değerinin veya belirlenen fiyatın üzerinde,   belirlenen narhtan fazla bir fiyata satmaktı. Ayrıca esnaflık terbiyesine uymayan, esnaflığın itibarını düşüren suçlulara verilen cezalar arasında kalebendlik de bulunmaktaydı.

Kürek Cezası: Osmanlı donanmasının ihtiyacı olan kürekçilerin temin edildiği beş kaynaktan   biri kürek cezasına çarptırılan mücrimlerdi. İhtiyacı olan kadırgalar durumlarını merkeze   bildirerek mücrimlerden kendilerine kürekçi verilmesini sağlamaktaydı. Bu uygulama suç işleyip mücrim (suçlu) durumuna düşmüş esnaf ve tüccar için de geçerliydi. Dolayısıyla esnaf  ve tüccar arasında bu cezayı alan kişilerin gönderildikleri yerler donanmaydı. Daha çok  gayrimüslimler için uygulanan kürek cezası, esnafın yardımcıları durumundaki kişilere de verilmekteydi. Örneğin Unkapanı Çarşısı’nda gece bekçisi olan zımni birisi, bir kuyumcu dükkânını açıp içindeki malın bir kısmını çalmış, yakalandıktan sonra suçunu itiraf etmişti. Bunun üzerine kendisine bir sene kürek cezası verilmişti (Demirtaş, s. 340). Esnafın devlete vermek  mecburiyetinde olduğu vergiyi ödememesi durumunda, uygulanan cezalardan biri de yine kürek  cezasıydı. Esnafın daha fazla para kazanmak maksadıyla dükkânında bulundurması gereken malı, narhtan fazla bir fiyata dışarıya satmak suretiyle halktan fazla para alması, bu şekilde şehirde mal darlığına sebep olması da kürek cezasını gerektiren hallerdendi. Gayrimüslim esircilerin kendi dinlerinden olanlara Müslüman esir satmaları, ciddi bir suç olarak kabul edildiğinden, bu durumdakilerin küreğe konulacaklarına dair hükümler mevcuttur  (Tekin, s. 146).

Sürgün (Nefy=Tağrib) Cezası: Osmanlı esnafının işlediği suçlara, ağırlığına ve tekrarına bağlı olarak verilen cezalardan biri sürgündü. Osmanlı hukukunda sürgün cezasının kürek cezasından daha ağır bir ceza olduğu düşünülmektedir. Esnafın meslek ilkelerine ve belirlenen nizama aykırı davranışları sürgün cezasını gerektirmekteydi. Malın fiyatına ve kalitesine riayet etmeyen, kendi yetkisi ve hakkı olmadığı halde kanunsuz şekilde, herhangi bir malın ticaretini yapan esnafa, diğer bazı cezalarla birlikte duruma göre, sürgün cezası da verilmekteydi. Bu tür  cezalarda caydırıcılık ve başkalarına ibret olması düşüncesi etkiliydi. İzinsiz dükkân açmak ve ikazlara aldırmadan faaliyetine devam ettirmek de, dükkân kapatma cezasının yanında bazı durumlarda sürgün cezası ile cezalandırılmıştır. Esnafın meslek ahlakına uymayan veya kendi mesleği ile ilgisi bulunmayan bazı gayrimeşru işlere bulaştığında diğer    bazı cezalar yanında sürgün cezası da aldığı görülen bir durumdur. Kahvecilik yapan bu 32

şekildeki bir kişi Bozcaada’ya sürgün edilmiştir (Tekin, s. 14). Elindeki cariyelere hırsızlık  yaptıran esircinin önce kürek cezasına çarptırılması sonra sürgün edilmesi bir başka örnektir. Daha önce kürek cezasına çarptırılan ve serbest bırakılan esirci esnafı, ıslah olmadığından, cariyeleri ile birlikte bir sene süreyle, önce Bursa’ya sürgün edilmiş, geri geldikten sonra aynı suçu işlemeye devam etmiştir. Bir vakada da yakalanmış, suçunun sabit olduğundan şüphe kalmamış ve Ayşe isimli cariyesi ile birlikte Limni Adası’na sürgün edilmesine karar verilmiştir  (Aktaran Demirtaş, s. 344).

SONUÇ Bu çalışma Osmanlı Devleti’nde özellikle 18. yüzyıl sonunda suç ve ceza olgularının ne anlama geldiği sorusunun cevaplandırılmasına yönelik hazırlanmıştır. Çalışmanın ilk kısmı “suç” olgunun Osmanlı’da ne anlama geldiğine, “suç” tanımının ve buna karşılık gelen “ceza”nın nasıl belirlendiğine ve cezaların kaynağını oluşturan  şer’i hukuk  ile örf’i hukuk  arasında nasıl  bir ayrım olduğuna odaklanmıştır. Çalışmanın ikinci bölümü ise son yıllarda Osmanlı Devleti’nin halka yönelik suç ve ceza  politikaları konusunda yazılmış bazı makaleler üzerinden Osmanlı ahalisinin işlediği suçlara ve nasıl cezalandırıldıklarına ayrılmıştır. Bu bölümde Osmanlıların halkı ayırdığı iki kategori olan “kendi halinde kimseler” ile “suça meyilli” kimselerin cezalandırılma pratikleri açısından nasıl

konumlandırıldıkları olgusu incelenmiş, Osmanlı Devleti’nde adalet sisteminin “kişinin toplumdaki konumuna göre” hüküm verip vermediği sorusu aydınlatılmaya çalışılmıştır. İncelenen makalelerden Osmanlı Devleti’nde kişilerin mesleklerine ya da oturdukları mahallere göre “güvenilir” ya da “güvenilmez” olarak sınıflandırılmakta olduğu, mahkemelerde karar  mercii olan kadıların da bu kişilerin davaları konusunda -eğer önüne gelebilirse- esnaf  davalarında olduğu kadar yumuşak ve uzlaştırıcı tavır takınmadığı görülmüştür. Öte yandan ikinci kısmın sonunda “esnaf sınıfı”nın diğer bir değişle “kendi halinde kimseler”in işlediği suçlar ve aldığı cezalar ayrıntılı şekilde incelenmiştir. Yapılan incelemeden kadıların bu suçlarda genelde uzlaştırıcı tavırlar takındıkları, suçun ilk kez meydana geldiği durumlarda genellikle “uyarı cezaları” ile yetinildiği, buna karşılık toplum düzenini ve ekonomik hayatı zarara uğratacak faaliyetlere kesinlikle izin verilmediği, bu durumlarda esnafların sert şekilde cezalandırıldığı anlaşılmaktadır. Çalışmada Osmanlıların, kendilerinden önceki Türk-İslam devletlerinden almış oldukları hukukî mirası imparatorluğun merkezileşme ve bürokratikleşme ihtiyacı, toplumsal ve siyasal ihtiyaçlar doğrultusunda çıkartılan örf’i kanunlar ile değiştirdiğini ve geliştirdiğini görmekteyiz. 33

Özellikle hükümdar kendi otoritesi altına bırakılan vergilendirme ve ceza hukuku alanlarını kapsayan, açık ve net yazılmış yasalar çıkarmıştır. Geniş bir coğrafyaya yayılmış bulunan devlette sükûn ve asayişin zaman zaman zorlukla sağlanması ağır bir ceza politikasını, devletin mali darlık içinde bulunduğu dönemlerde para cezalarının, donanmada kürekçiye ihtiyaç  bulunduğu dönemlerde de kürek cezalarının ağırlık kazandığını, devletin de ihtiyaca uygun bu düzenlemeleri yapmaktan geri kalmadığını görmekteyiz. Özellikle ilk bölümde yapılan incelemelerden Osmanlı yasa koyucularının ve uygulayıcılarının şeriata kayıtsız olmadıklarını, ancak kanunnamelerde sık sık saygıyla değinilen şeriatın, daha çok ikincil öneme sahip olduğunu ve kenara itildiğini söyleyebiliriz. Osmanlı ceza sisteminin şeriatın öngördüğünün aksine mali merkezli olması ve suçlulara para cezası uygulaması ile örneğin şeriatın hırsızlık suçlarında öngördüğü uzuv kesme cezalarının uygulanmasında devletin gönülsüz davranması buna örnek olarak değerlendirilebilir. Yine ölüm cezalarında suçlunun çoğu zaman “kan parası” ödeyerek cezadan kurtulabiliyor olması da Osmanlı adalet sisteminin şeriatla bağdaşmadığı noktaların başında gelmektedir. İkinci bölümde Osmanlı Devleti’nin ahaliyi genel bir sınıflandırmaya tabi tuttuğunu görmüştük. Buna göre daha önce suç işlemediği sabit olan ve insanlar arasında dürüstlüğü ile tanınan kimselere, Osmanlı hukuku tatbikatında kendi halinde kimseler  adı verilmekteydi. İkinci gruptaki suçlular, daha önce suç işledikleri bilinen ve insanlar arasında suça meyilli oldukları ve her an suç işleyebilecekleri düşünülenlerdi. Üçüncü grupta ise durumları meçhul olanlar, dolayısıyla insanların haklarında olumlu ya da olumsuz bir kanaate sahip olmadıkları kişiler yer  almaktaydı ki, bunlara mechul’l ahval (halleri bilinmeyen) kişiler adı verilmekteydi. Bu bölümün ikinci kısmında incelenen Suraiya Faroqhi’nin “Bursa’da Cinayet: Bir Cui Bono Vakası” adlı makalesinde Bursa’da 18. yüzyılda gerçekleşen bir cinayet vakası ele almıştı.

Hikâye şüpheli bir namı olan Tuti isimli bir kadının soyulup öldürüldükten sonra neler  olabileceğini ortaya koymaktaydı. Sicildeki anlatımdan devletin cinayeti işleyen veya işleyenleri bulmak için pek fazla bir girişimde bulunmadığı, ayrıca çalınanları bulmak için de kayda değer bir çaba harcanmadığı anlaşılmaktadır. Oysa devletin hayat ve mallarını yitiren tüccarlar söz konusu olduğunda bu yönde çabalara girişildiği olmuştur. Dolayısıyla bu durum özellikle cinayet vakaları söz konu olduğunda Osmanlı adalet sisteminin çok da iyi çalışmadığını, hatta kişilerin Müslüman ya da gayrimüslim olmasının, mesleğinin, toplumsal sınıfının adli mercilerin davaya bakışlarını değiştirdiğini ortaya koymaktadır. Bu da bize Osmanlı adalet mekanizmasının “adamına göre iş yapan” bir sistem olabileceğini düşündürtmektedir ki bu da daha çok gayrimüslimlerin haklarını koruma altına aldığı düşünülen

34

Tanzimat Fermanı (1839) ve Islahat Fermanı’nın (1856) aslında hem Müslüman hem de gayrimüslim tebaa için ne kadar önemli olduğunu ortaya koymaktadır. Dr. Işık Tamdoğan’ın“18. Yüzyılda Üsküdar’da Şiddet ve Hareketlilik İlişkisi” makalesinde bu yüzyıl Osmanlısında bazı meslek gruplarının, halkın ve devletin gözünde nasıl potansiyel suçlu olarak görüldüğü üzerinde durulmuştur. Bu çalışma esasen bize sadece hareket-yoğun alanların şiddetin ortaya çıktığı temel coğrafyayı oluşturduğu ve hareketlilik maharetine sahip, hatta ekmeğini bundan kazanan beygirci ya da kayıkçılar da şiddet vakalarının başta gelen failleri olduğunu göstermektedir. Çalışmada beygirci ve kayıkçıların diğer işkollarında çalışanlara oranla daha sık şiddete başvuruyor olmasının bu kişilerin sosyal denetimden uzak olmasından mı yoksa şiddete eğilimlerinin diğer kent sakinlerinden fazla olmasından mı kaynaklandığı sorusu tam olarak yanıtlanamamaktadır. Bu kişilerin dahil olduğu şiddetin, kadı sicillerine daha fazla geçirilmiş olmasının ise muhtemelen bu kişilerin sosyal ağın dışında kalmalarından dolayı kadıların onlarla ilgili

sorunları

çözme konusunda daha

az istekli

olmasından

kaynaklanmaktadır. Esnaf suçları ile ilgili bölümün esnafla ilgili tüm suçları ve bunlara verilen cezaları içerdiğinden çalışmanın en kapsayıcı kısmı olduğu söylenebilir. T’azir suçları da dahil olmak üzere, Osmanlı esnafının ve tüccarlarının işlediği suçlar genel olarak iki grupta toplanmıştır. Bunların ilki,  bütün esnaf birliklerinde görülebilecek ortak suçlardı ki, esnafın ruhsat veya izin almadan dükkân açması, üretimi ve satışı kendi yetkisinde olmayan bir malı alıp satması, karaborsacılık  ve kaçakçılık yapması ve borcunu ödememesi ya da geciktirmesi gibi suçlar bu gruba dahildi. İkinci grupta yer alan suçlar ise, genellikle her esnaf grubuna özgü ve daha çok mesleğin özellikleriyle bağlantılı suçlardı. Söz konusu suçları, esnafın nizama aykırı hareket edip malın kalitesini veya dirhemini düşürerek haksız kazanç elde etmesi, belirlenen fiyatın dışında fiyatla mal satması şeklinde ifade edebiliriz. Osmanlı esnafında en çok karşılaşılan suçlara bakıldığında narh ve kalite konusuna riayetsizliğin ilk sırada geldiği görülmektedir. Özellikle temel ihtiyaç maddelerindeki ihlallerin daha yaygın olduğu dikkatlerden kaçmamaktadır. Bu konuda, kadı sicilleri arasında yer alan hükümlerden hareketle narh ve kalite konusunun devleti oldukça uğraştıran bir mesele olduğu sonucuna varılmaktadır. Bu bölümde esnaf suçlarına verilen cezalara geçmeden önce Osmanlı idarecileri tarafından oldukça fazla önem verilen “denetim” mekanizmasından söz edilmiştir. Bu çerçevede, Osmanlı esnafının denetiminden sorumlu çeşitli devlet görevlileri, ticari hayatın içinde fiilen yer  almışlar, padişahlar bile zaman zaman tebdil gezerek, kanun ve nizamlara riayet edilip edilmediğini bizzat kontrol etmişledir. Sadrazamın da beraberindekilerle birlikte esnafı teftişe 35

çıkmıştır. Osmanlı Devleti’nde esnafın denetiminden, özellikle cezalandırılmasından fiilen sorumlu olan en önemli kişi kadıydı. Osmanlı esnafı, işlediği suçlardan dolayı çeşitli müeyyidelere tabi tutulmuştur. Esnafın işlediği suçlarda en sık uygulanan ceza, uyarıydı. Ceza konusunda, ikaz etmek, bir daha yapılmamasını tavsiye etmek, kamu otoritesinin en çok başvurduğu yoldu. Genellikle ilk ihlalde suçlular ikaz edilmekteydi. Ancak cezalar, suçun tekrarı halinde ağır oluyordu. Devletin de esnaf suçlarını ağır cezalarla cezalandırmamak için gayret gösterdiği, bunun yerine, olabildiğince ıslah etmeye yönelik bir anlayışı sergilediği anlaşılmaktadır. Teşhir cezalarında ise amaç esnafı pişman edip, hatasını tekrarlamasından alıkoymaktı. Böylece toplum içinde rencide olan esnafın caydırılması, suçun tekrarının önüne geçilmesi hedeflenmekteydi. Bu haldeki esnaf ciddi itibar kaybına uğradığı için, teşhir cezası, suçun önlenmesinde oldukça etkili bir yöntem olarak değerlendirilir. Osmanlı esnafının, işlediği suçlar karşısında aldığı cezalardan biri de mali cezalar grubuna dahil olan cezalardı. Bunlardan dükkân kapatma ve meslekten çıkarma cezaları geçici ya da kalıcı olarak uygulanmaktaydı. Dükkân kapatma cezasının en sık uygulandığı durumlar, ihtiyaç fazlası işyerlerinin açılması haliydi. Ruhsatsız ve gayrı resmi yollarla ya da kefilsiz açılan her  işyerine, kapatma cezası uygulanmaktaydı. Diğer bir ceza çeşidi olan dükkân yıkmanın ise özellikle IV. Murad döneminde kahvehaneler  için uygulandığını, incelenen dönemde ise kahvehanelerin amacı dışında kullanılması durumunda bu cezanın olduğunu görmekteyiz. Devlet tarafından büyük meblağda mala veya işyerine el konulması veya dükkânın suçlu esnaftan alınarak başkasına devredilmesi cezasının, kısacası müsaderenin İstanbul’un  beslenmesi konusundaki ihlaller, sahte ve hileli mal üreterek halkı aldatma, kaçakçılık, devlete veya vakıflara olan borcunu ödemeden firar etme gibi usulsüzlükler sebebiyle verilen bir ceza olduğunu görüyoruz. Osmanlı esnafının işlediği suçlar karşılında aldığı cezalardan biri de para cezasıydı. Bu cezanın uygulanması, daha çok, esnafın denetimi sırasında karşılaşılan narha aykırı hallerde olurdu. Esnafın malın gramajına riayet etmemesi vergi cezası almasına sebep olmaktaydı. Para cezasının bir diğer sebebi ise malın kalitesinin bozuk olmasıydı. Bedeni cezalar kişinin bedenine zarar vererek, yaptığı kötülüğü karşılıksız bırakmama ve onu  benzer bir suçu tekrar işlemekten alıkoyma maksadına yönelik olarak verilen cezalardı. Osmanlı esnafının işlediği çeşitli suçlar için uygulanan dayak, bedeni olup hafif cezalar arasında yer  almaktadır. Yaygın olarak verildiği bilinen dayak cezası, hapis veya sürgün gibi ağır cezaların

36

önüne geçmek için düşünülen bir alt ceza olarak düzenlenmişti. Falakaya yatırma da dayak  cezası kapsamına girmekteydi. Esnafın kulağından duvara çivilenerek cezalandırılması, sık karşılaşılan bir durum değildi. Bu ceza daha çok sadrazamın beraberindekilerle kola çıkması esnasında uygulanmaktaydı ve caydırma amacı ön plandaydı. Osmanlı Devleti’nde esnafa idam cezası verilmesinin örnekleri de çok azdır. Daha çok esnaf  temsilcileri veya görevlilerine idam cezası verildiği bilinmektedir. Osmanlı’nın esnafı konuma refleksini hesaba katacak olursak, esnafın idamını gerektiren suçun oldukça ağır bir sebebi olacağını düşünebiliriz. Esnafın karşı karşıya kaldığı hürriyeti bağlayıcı cezaları dört başlık altında ele almak  mümkündür: Hapis, sürgün, kalebendlik ve kürek cezası. İncelenen örneklerden bu tür cezaların meslek erbabına çoğu zaman suçun birçok defalar tekrar edilmesi halinde verildiği, ayrıca cezaların kısa süreli olduğu ve bir süre sonra affedildiği sonucuna varılmaktadır. Esnafın ciddi suçlarında veya suçun tekrarında uygulanan cezalardan biri hapis cezasıydı. Bazı durumlarda ceza infazında zindana kapatmakla kalınmaz, mahkûm gündüzleri tersanede veya iplikhanede ağır işlerde amele olarak çalıştırılırdı. Hapis cezası daha çok kısa süreli -birkaç gün- ve ders verme amaçlıydı. Osmanlı hukukunda sıklıkla başvurulan cezalardan biri de kalebendlik cezasıydı ve ancak aynı suçun tüm uyarılara rağmen birçok defa tekrar edilmesi neticesinde böyle bir ceza veriliyordu. Son olarak Osmanlı esnafının işlediği suçlara, ağırlığına ve tekrarına bağlı olarak verilen cezalardan biri sürgündü. Osmanlı hukukunda sürgün cezasının kürek cezasından daha ağır bir  ceza olduğu düşünülmekteydi. Esnafın meslek ilkelerine ve belirlenen nizama aykırı davranışları, malın fiyatına ve kalitesine riayet edilmemesi, bir esnafın kendi yetkisi ve hakkı olmadığı halde kanunsuz şekilde herhangi bir malın ticaretini yapması durumlarında sürgün cezası verilebilmekteydi. Kısaca Osmanlı ceza sistemi konusunda şu sonuçlara varabiliriz: Osmanlı Devletinde “halleri   bilinmeyen kimseler” “kendi halinde kimseler”e oranla olağan şüpheli konumunda   bulunmaktaydı. Bu gibi kişilerin şahitliğine güvenilmediği gibi, bu kişilere karşı işlenen suçlarda devlet (kadılar) suçun takibi konusunda fazla ısrarcı olmuyorlardı. Diğer yandan bu kişilerin suç işlemesi durumunda devlet uzlaştırma gereği duymadan bu kişileri ağır bir biçimde cezalandırıyordu. Esnaflar söz konusu olduğunda devlet birbirleriyle alacak verecek sorunu olan esnafları önce uzlaştırmaya çalışıyor, sorunun çözümü konusunda etkin şekilde devreye giriyordu. Esnafın işlediği suçlarda ise esnafı ilk defasında sadece uyarmakla yetiniyordu. Ardından suçun tekrarı 37

halinde cezalar da kademe kademe arttırılıyordu. Devlet kendine karşı işlenen suçlarda -örneğin verginin ödenememesi, narha aykırı hareket gibi- suçluları daha ağır şekilde cezalandırıyordu. Osmanlı Devleti halk sağlığının, kamu düzeninin korunması, şehrin temel gıda maddelerinin temin edilmesi ve esnaf nizamına aykırı hareket edilmemesi konusunda hassastı. Esnafın sıkı kontrol altında tutulması esnafı cezalandırma güdüsünden değil, halk sağlığını ve ekonomiyi koruma ihtiyacından ileri geliyordu. Özellikle narh ile ilgili suçlarda ağır cezalar veriliyordu. Esasen devletin, piyasa fiyatlarına aşırı müdahale etmesi ve fiyatların piyasada serbestçe oluşmasına izin vermemesi temel gıda ürünlerinde esnafın karının çok düşük kalmasına neden oluyor, bu da bir anlamda böyle suçların önünü açıyordu. Esnafın ölüm, sürgün, kalebendlik gibi ağır cezalarla cezalandırılması oldukça istisnai bir  durumdu ve aslında esnafın başka suçlar işlemesinden –hırsızlık, dolandırıcılık, kalpazanlık  gibi- kaynaklanıyordu. Bunlardan çıkardığımız sonuç Osmanlı’da ceza sisteminin çok da sistematik olmadığını göstermektedir. Osmanlılar genellikle esnafın geneline karşı yumuşak bir tutum izliyor, ancak  örneğin kayıkçılar, beygirciler ya da fırıncılar söz konusu olduğunda cezalar ağırlaşıyordu. Suçun tekrarı halinde verilen cezalar da değişiyordu. Suç ve karşılığında verilen ceza konusunda da tam tutarlılık bulunmuyordu. Suçun yorumlanması ve verilecek cezanın  belirlenmesi konusunda kadıların geniş bir takdir yetkisi vardı. Çalışmanın genelinde yanıt aradığımız soru olan, Osmanlı Devleti’nin işlenen suçları adil bir  şekilde cezalandırıp cezalandırmadığı sorusunu yanıtlamak gerekirse, Osmanlı’da adalet sisteminin iyi niyetli olduğunu, genellikle halkı korumak amacıyla çaba sarf ettiğini, ancak  uygulamada bir yeknesaklık sağlayamadığını ve tebaanın dini ve sınıfsal sebeplerle rahatlıkla ayrımcılığa uğrayabildiğini, bu ayrımcılıklar karşısında da başvurabileceği bir mercii olmadığını söyleyebiliriz.

38

KAYNAKÇA BARKAN, Ömer Lütfi, “  XV. Asrın Sonunda Bazı Büyük Şehirlerde Eşya ve Yiyecek   Fiyatlarının Tespiti ve Teftişi Hususlarını Tanzim Eden Kanunlar”, İstanbul, 1992.

BAŞARAN, Betül, “III. Selim ve İstanbul’da Şehir Siyaseti, 1789-1792” , Osmanlı’da Asayiş, Suç ve Ceza 18.-20. Yüzyıllar, Derleyenler: Noémi Lévy, Alxandre Toumarkine, İstanbul, 2007, s. 116-124. DEMİRTAŞ, Mehmet, “Osmanlı Esnafında Suç ve Ceza: İstanbul Örneği” , Bileşik Yayınevi, Ankara, 2010. EKİNCİ, Ekrem Buğra, “Osmanlı Hukukunda Adalet ve Mülk” , İstanbul, 2008. FAROQHİ, Suraiya “Bursa’da Cinayet: Bir Cui Bono Vakası”, Osmanlı’da Asayiş, Suç ve Ceza 18.-20. Yüzyıllar, Derleyenler: Noémi Lévy, Alxandre Toumarkine, İstanbul, 2007, s. 68-79. GENÇ, Mehmet, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi” , İstanbul, 2010. GÖRAL, Özgür Sevgi, “19. Yüzyıl İstanbul’unda Suç, Toplumsal Kontrol ve Hapishaneler  Üzerine Çalışmak”, Osmanlı’da Asayiş, Suç ve Ceza 18.-20. Yüzyıllar, Derleyenler: Noémi

Lévy, Alxandre Toumarkine, İstanbul, 2007, s. 17-33. İNALCIK, Halil(a), “Osmanlı Hukukuna Giriş, Örfî- Sultanî Hukuk ve Fatih’in Kanunları, Siyasi İlimler ve Hukuk” , C. XIII, No:2, 1958 (İnalcık, Örfî- Sultanî Hukuk).

İNALCIK Halil(b), “ Devlet-i Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I, Klasik   Dönem (1302-1606): Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Gelişim”, İstanbul, Haziran, 2009.

KAL, Ahmet, “İstanbul Esnaf Birlikleri ve Nizamları-I”, İstanbul, 1998. KAZICI, Ziya, “Ahilik”, DİA-1, s. 54-542. KOÇU, Reşat Ekrem, “Tarihte İstanbul Esnafı”, İstanbul, 2002. KÜTÜKOĞLU, Mübahat S.,“Osmanlı İktisadi Yapısı, Osmanlı Devleti Tarihi-II, Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu” , İstanbul, 1999. ORTAYLI, İlber, “Osmanlı Devleti’nde Kadı”, DİA-24, İstanbul 2001. ÖZCAN, Tahsin, “Osmanlı Esnafı”, İstanbul, 2003. TAMDOĞAN, Işık, “Atı Alan Üsküdar’ı Geçti ya da XVIII. Yüzyılda Üsküdar’da Şiddet ve   Hareketlilik İlişkisi”, Osmanlı’da Asayiş, Suç ve Ceza 18.-20. Yüzyıllar, Derleyenler: Noémi

Lévy, Alxandre Toumarkine, İstanbul, 2007, s. 80-95. UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, “Osmanlı Devleti’nde İlmiye Teşkilatı, Ankara, 1988. ZUBAIDA, Sami, “İslam Dünyası’nda Hukuk ve İktidar ”, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2008, İstanbul.

39