Tačnost postupaka rada u montaži
65
5. TAČNOST POSTUPAKA RADA U MO TAŽI 5.1. Uvod Predviđ Predviđeni eni konst konstruk rukcio cioni ni polož položaj aj bil kog elementa u proizvodu se pri mont mo ntaž ažii obez obezb bjeđ jeđuje zahva ahvaljlju ujući njegovim odgovarajućim površinama, osama i tačkama. Pov šina ili skup površina, osa, tačaka, koje pripadaju proizvodu i koriste se za izvršenje te funkcije (baziranja), nazivaju se baza. Po svojoj na jeni, baze dijelimo u tri grupe: konstr konstrukt uktivne ivne,, tehno tehnološ loške ke i mjern mjerne. e. N karakter montažnih spojeva utiču konstr konstrukt uktivne ivne baze, baze, koje koje mogu mogu d budu osnovne i pomoćne. Na prim primje jerr, po površ vršine A tije ijela ku kutije ije mj mjenj ča brzine (Slika 5.1a) i pogonskog vratila (Slika 5.1b), pri sprezanju sa drugim površinama (u ovom slučaju sa površinama postolja i ležaja), bezbjeđuju određeni međusobni polo položa žajj titi ela ela i vrat vratilila. a. Tak Takve povr površi šine zovemo osnovnim baznim. Za raz razlik liku od od nji njih h, po pomoćne ba bazne po povr šine su postolja (Slika 5.1a), na koje naleže tjelo kutije mjenjača brzine i p ovršina klizanja ležaja (Slika 5.1b).
Slika 5.1. Vrste pov ršina elemenata Povr Površi šina na B (Sl (Slik ika a 5.1 5.1b) b),, rup rupa a kaiš kaišni nika je bazna za taj elemenat, a površina vratila, koja se u ovom slučaju spreže sa njom ima ulogu pomoćne baze. Kako vidimo, pri montaži spojeva, osnovne baze jednog elementa se se oslanjaju (opiru) (opiru) na pomoćne baze drugog. Elemen Elementi ti sa baznim baznim površi površinam nama, a, koj koj u montažnoj jedinici imaju ulogu vezne vezne karik karike e i pri mont montaži aži obez obezbje bjeđu đujj u odgovarajuće relativne položaje
66
Montažne tehnologije
drugih elemenata nazivaju se baznim elementima. U slučaju završne montaže proizvoda kada se kao osnovni montažni elementi javljaju sklopovi ili podsklopovi jedan od njih, koji ispunjava gore navedeni zahtjev (vezano za bazni element), naziva se baznim sklopom. Površina spajanja C (Slika 5.1b) - površina kaišnika, koja se spaja sa pogonskim kaišem, ima svoju osnovnu namjenu - izvršenje radne funkcije. Kod zupčanika, ove površine se nazivaju funkcionalnim. Ostale površine (D na slici 5.1a i b se ne mogu spajati).
5.2 Pojam tačnosti montaže Pod tačnošću montaže se podrazumeva stepen podudaranja stvarnih osa, kontaktnih površina ili drugih dijelova spregnutih elemenata sa položajem njihovih prototipova, određenim odgovarajućim razmjerama na crtežu ili tehničkim zahtjevima. Tačnost je jedan od najvažnijih tehničko-ekonomskih pokazatelja osobine (kvaliteta) tehnološkog sistema. Parametri, koji karakterišu tačnost, kako tehnoloških sistema u cjelini, tako njihovih konstruktivnih i montažnih elemenata, izvode se iz namjene sistema. Opravdanom se javlja tačnost, koja je optimalna za svaki konkretni sklop. Njeno bespotrebno povećavanje može biti razlog znatnog porasta cijene koštanja obrade. U toku procesa montaže vrši se povezivanje dijelova, koji u opštem slučaju imaju veći broj tolerisanih mjera. Zbog „slaganja" dijelova tokom montaže, dolazi do sabiranja pojedinačnih tolerancija u sume tolerancija. Razvijena je posebna teorija za rješavanje pitanja mjernih lanaca. Odlučivanjem za određenu metodu za rješavanje mjernih lanaca, konstruktor ima mogućnost da u velikoj mjeri utiče na produktivnost procesa proizvodnje, a pre svega procesa montaže. Mjerni lanac se sastoji od nadovezanih pojedinačnih mjera (pojedinačnih elemenata) Ai i završnog elementa A�, koji čine zatvoren sistem mjera. Pri tome nema uticaja da li pojedinačne mjere pripadaju određenim dijelovima ili određenim sklopovima. Na slici 5.2 su prikazani različiti dijelovi u montiranom stanju kao i šeme mjernih lanaca, koji u datim slučajevima igraju određenu ulogu. Kao i mjere samih dijelova, posmatrani su i navedeni zazori (procijepi) kao nezavisni elementi mjernog lanca.
Tačnost postupaka rada u montaži
67
Slika 5.2. Primjeri mjernih lanaca: a) ročlani lanac, b) šestočlani lanac Završni elemenat mjernog lanca j element koji se dobija na kraju mjernog lanca u zavisnosti od svih pojedinih elemenata lanca. To je element lanca na koji utiču tole ancije svih pojedinih elemenata mjernog lanca. Da bi se obezbjedila funkcionalnost, odnosno sklopivost (montabilnost, sposobnost spajanja) sastavnih dij lova, moraju postojati određene zavisnosti između pojedinih elem nata mjernog lanca i završnog elementa. U opštem slučaju se ta zavisnost može formulisati na slijedeći način:
∆ � � � � �
�
(5.1)
m - broj elemenata, koji čine mjerni l nac, uključujući i završni element. U relativno čestom slučaju linearnih mjernih lanaca, dobija se nazivna mjera završnog elementa kao alg barska suma nazivnih mjera svih ostalih članova, pri čemu treba voditi računa o smjeru svakog pojedinog člana. Radi formulisanj konačnog izraza u konkretnom slučaju, potrebno je na proizvoljno mjestu veze fiksirati nulu i odrediti pozitivni i negativni smjer. Potrebno je izvršiti obilaženje cijelog l anca i pri tom svaki element dobija pozitivni ili negativni predznak. Pošto obilaženje počinje od usvojene nulte tačke i završava se na njoj, n jednoj strani jednakosti se nalazi obavezno nula. Za primjer b) sa slike 5.2 polazna jednačina glasi:
∆ �
(5.2)
Montažne tehnologije
68
Nazivna mjera završnog elementa lanca iznosi:
∆ � + + + +
(5.3)
5.3 Metode rješavanja mjernih lanaca Kako nije moguće izraditi dijelove koji ulaze u mjerni lanac sa tačnim vrijednostima nazivnih mjera, dolazi pri montaži do superponiranja odstupanja pojedinih mjera, tako da se dobija suma tolerancija, odnosno sumarna tolerancija Ts. Pošto završni član lanca mora da ima mjeru u određenim granicama tolerancije, da bi uređaj mogao da funkcioniše, dobijaju se za pojedine elemente mjernog lanca na bazi tolerancije završnog elementa T ∆, tačno određene vrijednosti tolerancija Ti. Tek na ovaj način se može obezbijediti da se dijelovi sklapaju, odnosno uparuju bez potrebe da se vrši dorađivanje. Radi ostvarivanja zahtijevane tolerancije završnog elementa, mogu se primijeniti slijedeće metode za rješavanje mjernih lanaca: • • • • •
metoda potpune zamijenjivosti, metoda nepotpune zamijenjivosti, metoda zamijenjivosti u okviru grupe, metoda podešavanja (dorade), metoda regulisanja.
5.3.1 Metoda potpune zamijenjivosti Metoda apsolutne ili potpune zamijenjivosti se karakteriše time da se tolerancija završnog elementa T∆ dobija pri proizvoljnoj kombinaciji elemenata lanca, znači bez ikakvih dodatnih radova kao što su grupisanje elemenata, podešavanje ili dodavanje kompenzacionih elemenata. Prednosti ove metode su: jednostavna i ekonomična montaža, jednostavna tehnološka priprema montaže (moguće je lako unapred odrediti vrijeme potrebno za montažu), moguća je podjela rada na nivou pogona i na višim nivoima, jednostavna je i ekonomična popravka oštećenih proizvoda jer se svaki dio može zamjeniti proizvoljnim dijelom istog tipa. • •
• •
Tačnost postupaka rada u montaži
69
Zbog nabrojanih prednosti ova metoda je najpogodnija za proces montaže i treba težiti tome da se ona primjeni. Kada se opšta zavisnost završnog i sastavnih članova diferencira, dobija se totalni diferencijal dA∆ , a zamenjujući pojedine diferencijale dA i malim konačnim priraštajima, kao što su veličine polja rasipanja ω i; pojedinih mjera lanca, odnosno njihove tolerancije, dobijamo konačno
∆∙ ∆ � ∑
(5.4)
∆- tolerancija i-tog člana mjernog lanca. Veličine predstavljaju prenosne odnose sastavnih članova. Prenosni gdje je:
odnosi znači definišu stepen i pravac uticaja pojedinih sastavnih članova na završni član mjernog lanca. Po međusobnom položaju članova, mjerne lance dijelimo na: linijske, ravnske i prostorne. O linijskom mjernom lancu govorimo ako su svi članovi međusobno nominalno paralelni (mogu se projektovati na dva ili više paralelnih pravaca bez promene njihove veličine). Kod ravnih mjernih lanaca, članovi su raspoređeni u jednoj ili više paralelnih ravni ili nisu međusobno paralelni, dok kod prostornog mjernog lanca svi članovi ili jedan broj članova leže u neparalelnim ravnima. Za slučaj linijskih mjernih lanaca dobija se zbog
∆ � �
� ∆ � ∑
(5.5)
Pošto je tolerancija elementa Ai razlika gornje i donje granične vrijednosti tog člana važe jednačine:
� − ∆ � ∆ − ∆
∆ � + + � )−( + +⋯+ ∆ � + + � )−( + +⋯+
(5.6)
(5.7) (5.8) (5.9)
70
Montažne tehnologije
Ovo znači da je najveća mjera završnog člana jednaka razlici sume najvećih mjera rastućih članova i sume najmanjih mjera opadajućih članova i obrnuto za najmanju mjeru. Sastavni članovi mjernog lanca dijele se na rastuće i opadajuće članove. Porastom vrijednosti rastućih članova raste i vrijednost završnog člana, dok se pri porastu vrijednosti opadajućih članova smanjuje veličina završnog člana. Pošto ovdje računamo samo sa veličinom tolerancija mora se dodatno voditi računa o položaju. Ukoliko sve pojedinačne tolerancije imaju isti položaj u odnosu na nultu liniju onda isti položaj ima i tolerancija završnog člana. Ukoliko je raspored tolerancija pojedinih članova proizvoljan, najpovoljnije je preračunati položaj nulte linije, tako da se dobije simetričan raspored. Pošto se T∆ dobija različitim kombinacijama Ti postavlja se problem raspodjele ukupne tolerancije na tolerancije pojedinih članova. Postoje tri varijante određivanja nepoznatih tolerancija sastavnih članova: varijanta jednakosti tolerancija svih sastavnih članova lanca varijanta jednakosti kvaliteta svih sastavnih članova lanca, varijanta prethodno izabranih tolerancija za sve članove ili jednog člana. • • •
Razmatranje svih varijanti nije predmet razmatranja u ovoj knjizi, pa ćemo dati samo neke napomene. Prva varijanta se preporučuje ako se veličine mjera dijelova međusobno malo razlikuju (pripadaju istom ili susjednom intervalu mjera) i ako se mogu postići istim ili sličnim tehnološkim postupkom obrade. Ukoliko se mjere sastavnih članova mogu postići istom ili približno istom tačnošću obrade, preporučuje se korišćenje druge varijante, a u ostalim slučajevima treba koristiti treću varijantu. Uopšte važi da pri podjeli tolerancija završnog člana udio određenog člana lanca treba da bude utoliko veći, ukoliko je dati dio vrijedniji i ukoliko je njegova izrada složenija. Pri ovom treba imati u vidu da sužene tolerancije postavljaju povišene zahtjeve u vezi obrade i kontrole i povećavaju količinu škarta, a time i troškove proizvodnje. Snižavanjem tolerancija, troškovi proizvodnje u opštem slučaju rastu po hiperboličkoj zakonitosti. Sa druge strane, povećanje tolerancija dovodi do toga da se moraju koristiti druge metode za rješavanje mjernih lanaca, što dovodi do porasta troškova montaže po eksponencijalnoj zakonitosti (Slika 5.3.). Odluku u vezi sa tim da li je ekonomičnije proizvoditi dijelove sa uskim tolerancijama i pri tom ih montirati uz minimum utrošenog rada sa ispunjenim uslovima apsolutne zamijenjivosti, ili uz korišćenje grubljih tolerancija rasteretiti
Tačnost postupaka rada u montaži
71
proces proizvodnje na račun složenije montaže, treba doneti u svakom pojedinačnom slučaju nakon upore enja raznih varijanti. U mnogim slučajevima je moguće pogodnom konstrukcijom sprečiti pojavu previše uske tolerancije završ og člana, čime se dobijaju grublje tolerancije za pojedine članove mj rnog lanca a time je omogućeno da se dobije racionalan proces mon aže. Ekonomično područje primjene met de potpune zamijenjivosti dijelova je ograničeno na mjerne lance sa alim brojem članova i na mjerne lance sa velikim brojem članova, k ji imaju široku toleranciju završnog člana.
T r - troškovi proizvodnje dijelova T - troškovi montaže T - ukupni troškovi ∆T - prosečna veličina tolerancije
Slika 5.3. Troškovi u funk iji veličine tolerancije Mnogi proizvodi metaloprerađiva ke industrije zahtijevaju visoku tačnost uz veliki broj elemenata u jernom lancu, pa se primjena ove metode pokazala kao neracionalna, posebno u zoni malih proizvodnih količina. Mjerni lanci koji se javljaju kod pomenutih proizvoda, rješavaju se primjenom drugih metoda.
5.3.2 Metoda nepotpune zamijenjivo sti Kod metode nepotpune, odnosno djelimične, zamijenjivosti polazi se od toga, da se, prije svega kod la aca sa većim brojem članova, u praksi retko javljaju nepovoljne ekstr mne vrijednosti mjera. Uz primjenu zakonitosti teorije vjerovatnoće vrši s proširivanje tolerancija određenih po jednačinama (5.7) i (5.8), čime se stvaraju znatne olakšice u procesu proizvodnje dijelova, bez gubljenja snovnih dobrih strana prisutnih kod metoda potpune zamijenjivosti. Nar vno, mora se računati sa tim, da će se dobiti određeni, ne tako veliki, broj neupotrebljivih mjernih lanaca pri montaži, čija će stvarna vrijedno t završnog elementa izlaziti iz zone
Montažne tehnologije
72
tolerancije T∆ . Može se očekivati u vezi sa ovim da će se pojaviti određeni dodatni troškovi zbog potrebe dorade dijelova. Treba naglasiti da se dijelovi neupotrebljivih lanaca ne moraju bacati, već se mogu sa drugim dijelovima sklopiti u upotrebljive proizvode. Vjerovatnoća pojave kombinacije nepovoljnih ekstremnih mjera opada sa porastom broja članova u mjernom lancu. Odatle slijedi, da iznos, za koji se smije povećati suma pojedinačnih tolerancija, ima utoliko veću vrijednost, ukoliko je veći broj članova mjernog lanca. Orijentacione vrijednosti dozvoljenog procentualnog povećanja date su u tabeli 5.1.
Tabela 5.1. Broj članova mjernog lanca (bez završnog člana)
Dozvoljeno povećanje zbirne tolerancije %
2 3 4i5 preko 5
0 do 5 do 10 do 20
Za proračun verovatne veličine zbirne tolerancije po metodi nepotpune zamijenjivosti, potrebno je poznavati zakone raspodjele stvarnih vrijednosti svih članova mjernog lanca. U opštem slučaju stvarne vrijednosti pojedinih elemenata nisu normalno raspoređene po širini tolerancijskog polja. Uz korišćenje određenih zakonitosti računa vjerovatnoće, može se uz prisustvo najmanje četiri elementa mjernog lanca za slučaj normalne raspodjele, pet elementa kod trougaone raspodjele ili kod pravougaone raspodjele, vjerovatna veličina sumarne tolerancije odrediti približno po jednačini:
∆ � ∙ ∑ ( )
(5.10)
Faktor rizika t se određuje na bazi prihvatljive veličine škarta - tabela 5.2. Vrijednosti koeficijenta disperzije K i najčešćih zakona raspodjele daju se prema slici 5.4. Zona ekonomične primjene metode nepotpune zamijenjivosti je zona relativno velikog broja proizvedenih proizvoda, a uglavnom se koristi kod mjernih lanaca sa velikim brojem elemenata i uskom tolerancijom završnog elementa.
Tačnost postupaka rada u montaži
73
Tabela 5.2. Faktor rizika t 3,89 3,29 3,00 2,58 2,00 1,65
Procenat škarta 0,01 0,10 0,27 1,00 4,55 10,00 Gausov zakon raspodjele Simpsonov zakon raspodjele Ravnomerno rastuća raspodjela Ravnomerna raspodjela
Slika 5.4. Koeficijent disperzije za određene zakone raspodjele Kod korišćenja ove metode moraju se dijelovi koje treba montirati uzimati na potpuno slučajan način iz ukupne količine istovijetnih dijelova, što znači da se mora na odgovarajući način isključiti biranje dijelova od strane učesnika u procesu montaže (biranje dijelova „koji će se dobro upariti"). Ukoliko se ovo ne uradi, može se očekivati da se poveća potreba za dorađivanjem i škart.
5.3.3 Metoda zamijenjivosti u okviru grupe (metoda biranja) Pri primjeni metode zamijenjivosti u okviru grupe vrši se proizvodnja dijelova uz relativno široke tolerancije, koje su ekonomski veoma pogodne i biće označene kao ukupne tolerancije T i. Nakon izrade se vrši sortiranje dijelova u okviru n tolerancijskih polja veličine T t i time se omogućava proizvoljno sparivanje dijelova iz iste tolerancijske grupe (Slika 5.5). Preduslovi za primjenu ove metode su:
74
Montažne tehnologije 1. Ukupne tolerancije T1, T2, .... T elemenata koji ulaze u sastav mjernog lanca, moraju biti iste veličine i moraju se podijeliti na isti broj polja parcijalnih tolerancija Tt iste širine. U suprotnom bi se mjenjao dobijeni sklop od grupe do grupe (Slika 5.6). 2. Karakter i kvalitet spoja ne zavise od ukupne tolerancije, već od n puta uže parcijalne tolerancije. Stoga odstupanja oblika i položaja, uključujući i kvalitet obrade površine, moraju biti usaglašeni sa relativno uskom tolerancijom Tt. Ukoliko kvalitet obrade površine nije u skladu sa širinom polja parcijalne tolerancije, može doći do toga, da se pri sklapanju dijelova presovanjem ne ostvari očekivani čvrst sklop. 3. Uslov za racionalnu primjenu metode zamijenjivosti u okviru grupe je da stvarne mjere sastavnih elemenata mjernog lanca imaju isti zakon raspodjele. U suprotnom se dobijaju različiti brojevi dijelova u okviru istog polja parcijalne tolerancije što onemogućava korišćenje određenog broja dijelova i stvara potrebu za naknadnom obradom tih dijelova u skladu sa nekim drugim parcijalnim tolerancijskim poljem. Ovo je, naravno, povezano sa porastom troškova proizvodnje. Da bi se sprečila pogrešna montaža i slični nesporazumi, moraju na crtežima biti date napomene koje upućuju na to da je primjenjena metoda biranja (sortiranja). Zbog potrebe sortiranja i označavanja dijelova koji spadaju u istu grupu, te zbog prisustva posebnih problema pri isporuci rezervnih dijelova, primjena metode zamijenjivosti u okviru grupe je opravdana samo onda, kada su ulaganja i napori u vezi sa navedenim znatno manji od pozitivnog efekta dobijenog proširivanjem tolerancijskih polja. Polje ekonomične primjene ove metode je ograničeno prije svega na mjerne lance sa malim brojem elemenata i uskom tolerancijom završnog člana. Primjer primjene je kod proizvodnje valjčastih ležaja.
Tačnost postupaka rada u montaži
75
Slika 5.5. Princip metode biranja pri azan na primjeru provrta i vratila
Slika 5.6. Šematski prikaz promjene araktera sklopa u slučaju T o≠ T r , za slučaj o > T r
5.3.4 Metoda podešavanja Kod metode podešavanja (naziva s još i kompenzacionom metodom) usvajaju se za sve elemente mjernog lanca ekonomski prihvatljive tolerancije Ti i unapred se računa da će sumarna tolerancija Ts biti veća od funkcionalno potrebne toleran ije završnog elementa T∆. Zbog ovoga se pri montaži mora izvršiti iz jena određenih mjera (ili mjere) u sastavu mjernog lanca, da bi se dobila potrebna tolerancija T∆, odnosno izvodi se „kompenziranje nedozvoljeno velike sumarne tolerancije“. Osnovna prednost metode podeš vanja sastoji se u tome što svi sastavni dijelovi mogu da imaju konomski prihvatljive tolerancije.
Montažne tehnologije
76
Nedostaci su: povećan utrošak rada pri montaži i povećani troškovi montaže uslijed potrebe da se vrši mj renje i podešavanje. Kod metode podešavanja se iz funkcionalnih razloga potrebna veličina tolerancije završnog elementa mjernog lanca obezbjeđuje na taj način, što se pri montaži menjaju mjere ili oblik elementa mjernog lanca, koji je obično već unapred ut rđen. Princip realizacije metode prikazan je na primjeru na slici 5.7.
Slika 5.7. Princip met de podešavanja Tolerancije pojedinih elemenata mjernog lanca mogu se proširiti, a time dobiti i ekonomičnija proizvodnja, ako se primjeni metoda podešavanja. Gornju graničnu mjeru kompenzaci onog člana je potrebno odrediti tako da se za sve moguće kombi nacije stvarnih mjera elemenata mjernog lanca može obezbijediti potrebljiva vrijednost tolerancije završnog elementa lanca. Uz pretpostavku da tolerancijska pollja svih elemenata mjernog lanca imaju simetričan položaj u odnosu n nazivnu mjeru, može se u opštem slučaju odrediti nazivna mjera kompenzacionog člana A’i po jednačini
, � +
(5.11)
pri čemu se maksimalna veličina kompenzacije izračunava po jednačini: (5.12) ∆ ∑ ∆
� −
Tačnost postupaka rada u montaži
77
U vezi sa izborom, položajem i oblikom kompenzacionog člana treba imati u vidu slijedeće: 1. Za kompenzacione elemente se ne smiju birati oni elementi, koji pripadaju različitim, paralelno postavljenim mjernim lancima, jer će se korekcija kompenzaci nog elementa odraziti i na ostale mjerne lance. 2. Da bi se sprečila pojava dem ntaže ili da bi se demontaža svela na najmanju moguću mjer , poželjno je da kompenzacioni element bude poslednji elem nt koji se montira. Ovaj zahtjev se može ispuniti tako što će kom penzacioni element biti postavljen na sam kraj mjernog lanca, ili će biti tako izveden, da nije potrebno da se vrši demo taža pri njegovoj ugradnji. Ovo pravilo važi i za metodu podešavanja pomoću čvrstih kompenzacionih elemenata. Definitivan aksijalni položaj vratila prenosnika sa slike 5.8, se određuje tek pri montaži. Ovaj položaj se fiksira pomoću distantnih prstena odgovarajuće debljine. Distantni prsteni (ovdje kom enzacioni elementi) su izvedeni sa prorezima i mogu se postavlj ti u gnijezdo ležaja tako da vratilo prođe kroz prorez prstena (pri podešavanju je dvodijelno kućište prenosnika otvoreno). Pri ovo nije potrebno demontirati vratilo.
Slika 5.8. Fiksiranje nepokretn g ležaja vratila prenosnika 3. Poželjno je da površine, oje je potrebno obrađivati na kompenzacionom elementu, udu što manje (Slika 5.9). Posebno u slučaju ručno izvođene dor ade (tuširanje) smanjenje površine
78
Montažne tehnologije koju je potrebno dorađiva i daje direktno proporcionalno smanjenje vremena potrebno za doradu.
Slika 5.9. Smanjenje površina koj se obrađuju pri podešavanju U poređenju sa jednostavnim skl panjem kod primjene metode apsolutne zamijenljivosti, metoda podešavanja ima nedostatke u dodatnim radovima i to: 1. M erenje stvarnih mjera radi utvrđivanja kompenzacione veličine odnosno radi utvrđivanja p trebne mjere kompenzacionog elementa ili radi konstatovanja prisustva greške u mjernom lancu; 2. Obrada kompenzacionog elementa, pri čemu mu se mijenjaju mjere i/ili oblik; Uopšte uzevši, radovi na podešavanju su teški, dugotrajni i povezani sa velikim varijacijama potrebnog vre ena za izvođenje podešavanja. Ako obrada kompenzacionog ele enta mora da se izvodi ručno, turpijanjem, struganjem, tuširanje , šmirglanjem i ako se još istovremeno radi o neodređenom podešavanju, onda su varijacije vremena posebno izražene i veoma j teško tačnije prognozirati vrijeme potrebno za izvođenje podeša anja. Za izvođenje operacija podešavanja je potrebno angažovanje visokokvalifikovanih radnika. Dalje, postoji mogućnost, da zb og dorade dijelova skidanjem strugotine u jedinicu koja se montir a, dospije nečistoća, tako da je potrebno izvršiti djelimičnu ili potpunu demontažu, čišćenje i ponovnu montažu. Radovi na podešavanju često zahtij vaju povratni transport dijelova u odjeljenja za obradu, čime se uzroku je prekid montaže date jedinice i, ponekad, čekanje učesnika u pro esu u odjeljenju montaže. Ovo
Tačnost postupaka rada u montaži
79
dovodi do produženja vremena potr ebnog za montažu, do produženja angažovanja površina u odjeljenju montaže, a takođe stvara velike probleme u planiranju proizvodnje i nemogućava ili otežava uvođenje viših organizacionih formi. Zbog svega ovog se primjena metode podešavanja ograničava na rješavanje mjernih lanaca sa veli im brojem elemenata i visokim zahtjevima u vezi tačnosti, kod poje inačne i maloserijske proizvodnje.
5.3.5 Metoda regulisanja Metoda regulisanja se razlikuje od metode podešavanja samo po načinu kompenzacije nedozvolje o velikih sumarnih tolerancija. Tolerancija završnog člana se održava u dozvoljenim granicama tako što se: koriste posebni dijelovi sa potrebnim dimenzijama (tzv. metoda kompenzacije uz primjenu čvrstih dijelova, kao što su distantni prsteni, čaure, pl čice) ili, koriste podesivi elementi (tzv. podesivi kompenzatori, kao vijci za podešavanje, ekscentri). •
•
Obe forme metode regulisanja date su na slici 5.10:
Slika 5.10. Mjerni lanac sa kori ćenjem metode regulacije a) Regulisanje pomoću distantnog prstena koji se izrađuje u više raspoloživih debljina (čvrst ko penzator); b) Regulisanje pomoću pomjerlji e čaure (podesivi kompenzator). Da bi se sprečilo skladištenje velik g broja dijelova različitih mjera u prostoru za montažu, izrađuju se ko mpenzatori od višeslojnog tankog
80
Montažne tehnologije
lima. Paket limova željene debljine se dobija veoma jednostavnim skidanjem nepotrebnih limova (Slika 5.11).
Slika 5.11. Pločica za podešavanje od višeslojnog lima Osnovna prednost metode regulisanja u odnosu na metodu podešavanja je da više nije potrebno dorađivati kompenzacioni elemenat (mašinski ili ručno), što je bilo vezano sa utroškom velike količine vremena. Nedostatak je da se u određenim slučajevima povećava broj dijelova potrebnih za formiranje mjernog lanca. Metoda regulacije je posebno pogodna tamo, gdje se od mjernog lanca sa velikim brojem elemenata traži visoka tačnost, a uslijed habanja ili temperaturnih promjena je često potrebno ponovno podešavanje.
