672386_Guia CCSS 6 SH gllg.pdf

BIBLIOTECA DO PROFESORADO

Ciencias Sociais GUÍA DIDÁCTICA A guía didáctica Ciencias Sociais 6, para sexto curso de Primaria, é unha obra colectiva concibida, deseñada e creada no Departamento de EdiciónsEducativas de Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, Obradoiro, S. L., dirixido por Teresa Grence Ruiz e Ana M.ª Guerra Cañizo. Na súa elaboración participou o seguinte equipo: TEXTO Álvaro Bellón Mena María Ángeles Fernández de Bartolomé Anna Ubach Royo EDICIÓN Grand Guignol Ediciones Xoán L. Bendaña EDICIÓN EXECUTIVA Aurora Moral Santa-Olalla DIRECCIÓN DO PROXECTO Lourdes Etxebarria Orella DIRECCIÓN E COORDINACIÓN EDITORIAL DE PRIMARIA Maite López-Sáez Rodríguez-Piñero

A I R A M I R P

Dirección de arte: Xosé arte: Xosé Crespo González. Proxecto gráfico: Estudio gráfico: Estudio Pep Carrió. Xefa de proxecto: Rosa Marín González. Coordinación de ilustración: Carlos Aguilera Sevillano. Xefe de desenvolvemento de proxecto: Javier proxecto: Javier Tejeda de la Calle. Desenvolvemento gráfico: Raúl gráfico: Raúl de Andrés González, Jorge Gómez Tobar Tobar e Julia Ortega Peralejo. Perale jo. Dirección técnica: Jorge técnica: Jorge Mira Fernández. Subdirección técnica: José técnica: José Luis Verdasco Verdasco Romero. Coordinación técnica: Xoán técnica: Xoán L. Bendaña e Lourdes Román Viñas. Confección e montaxe: Manuel montaxe: Manuel Baña González, Marisa Valbuena Rodríguez e Eva Hernández Malye. Asesoramento lingüístico: Ramiro lingüístico: Ramiro Combo García e Antón Palacio Sánchez.

© 2015 by Edicións Obradoiro, S. L. / Santillana Educación, S. L. Entrecercas, 2 15705 Santiago de Compostela Printed in Spain ISBN: 978-84-9972-576-5 978-84-9972-576-5 CP: 672386 Depósito legal: M-29305-2015

Calquera forma de reprodución, distribución, comunicación pública ou transformación desta obra só pode ser realizada coa autorización dos seus titulares, salvo excepción prevista pola lei. Diríxase a CEDRO (Centro Español de Dereitos Reprográficos, www.cedro.org) se necesita fotocopiar ou escanear algún fragmento desta obra.

Índice 6.º curso, curso, o final da da etapa de Educaci Educación ón Primaria Primaria ........ 4 Así é o libro do alumno....................... ........... ........................ ......................... ............... 6 Así é a guía didáctica ........................ ............ ........................ ........................ ............ 10 O tratamento das intelixencias múltiples ................... ............ ....... 12

Guións didácticos Mapa de contidos contidos ............................. ......................................... ....................... ............. .. 16 O estudo da xeografía ...................... .................................. ....................... ............. .. 18 Unidade 1: O relevo de Europa e de España ............. ............ . 28 Unidade 2: As augas e os climas de Europa e de España España ....................... ................................... ..................... ......... 48 Unidade 3: A actividade económica ....................... ......................... .. 66 Unidade 4: A poboación e as actividades económicas económicas de de Europa Europa e de España España ...... 80 Unidade 5: O impacto humano no medio ambiente ambiente ...................... .................................. ....................... ............... .... 98 Ponte a proba ....................... ................................... ........................ ....................... ........... 112 ................................... ....................... ............. .. 114 O estudo da historia ....................... Unidade 6: A Idade Contemporánea: España no século XIX ........................ ................................... ................. ...... 118 Unidade 7: A Idade Contemporánea: España nos séculos XX e XXI ................... ............................. ............. .. 134 Unidade 8: España e a Unión Europea ................... ........... ........ 152 Ponte a proba ....................... ................................... ........................ ....................... ........... 166 Proxecto Proxecto fin de etapa etapa ....................... ................................... ....................... ........... 169 O esencial:

solucionari solucionario o ....................... ................................... ................... ....... 181 3

6.º curso, o final da etapa de Educación Primaria Tradicionalmente, o 6.º curso de Primaria tivo unha forte personalidade . É o último curso dunha etapa e, por iso, ten un dobre carácter: por un lado, é un curso terminal e, por outro, percíbese como unha ponte cara á Educación Secundaria Obrigatoria. Consonte co anterior, neste curso o profesorado ten dous obxectivos esenciais: • Asegurar que os alumnos adquiriron os coñecementos básicos e as competencias clave que

se esixen na Educación Primaria. • Proporcionar pautas para que os alumnos se inicien nun modo de traballo máis adulto

e autónomo, co fin de garantir o éxito nas seguintes etapas educativas.

A implantación dunha avaliación final de etapa ao rematar a Educación Primaria vai intensificar aínda máis a importancia de 6.º curso na vida escolar. Nesta proba comprobaranse o cumprimento dos estándares de aprendizaxe terminais de Primaria e o grao de adquisición das competencias clave por parte do alumnado. A análise dos resultados obtidos terá, por outra parte, un dobre efecto: • Plasmarase nun informe individual para cada alumno, que se terá en conta en Secundaria á hora

de establecer plans de mellora ou outras medidas de atención á diversidade. • No caso de que o resultado das avaliacións finais realizadas nun centro fose desfavorable, trazarían-

se plans específicos de mellora para ese centro.

Un curso dividido en tres fases A realización da avaliación final determina que en 6.º curso existan tres tempos ben diferenciados: 1. O período comprendido entre setembro e abril, dedicado á ensinanza e á aprendizaxe dos coñecementos e competencias propios do curso. 2. O mes de maio, en que é conveniente repasar e afianzar os coñecementos esenciais adquiridos en Primaria, para a avaliación final que se realizará durante este mes. 3. As semanas posteriores á avaliación final, que constitúen o momento oportuno para afondar en metodoloxías e destrezas que lles resultarán moi útiles aos alumnos na nova etapa de Educación Secundaria.

Contidos de 6.º curso

4

Repaso de Primaria e realización da avaliación final

Cara á Secundaria

Un proxecto editorial adecuado á realidade de 6.º curso Polas razóns expostas, o material do alumno do proxecto SABER FACER ten unha formulación especial, que se adapta a esta concepción tripartita do curso. 1. Un libro do alumno con menor número de unidades

s i a i c o S s a i c n e i

didácticas para facer posible que todos os contidos

A I R A M I R P

C

se desenvolvan antes de realizar a avaliación final. En

concreto, os libros de Lingua e Matemáticas organízanse en 12 unidades, mentres que os de Ciencias da Nature-

esencial de

O

A I R A M I R P

za e Ciencias Sociais, áreas con menor carga horaria, se distribúen en 8 unidades.

ADAPTADO AONOVO CURRÍCULO DEGALICIA

Ciencias Sociais

Ciencias Sociais A I R A M I R P

2. Un material complementario para cada área fundamental, denominado O esencial, para facilitar o repaso antes da avaliación final. Este material inclúe os _

__

_

.in

7/

contidos básicos que un alumno debe ter adquirido para superar con éxito a proba externa, así como actividades para valorar o nivel de logro dos estándares de aprendizaxe. A súa concepción, a modo de pequeno manual, permite un fácil manexo.

/

:

:

7

PASOS DO PROXECTO

Onde vivimos as persoas Analiza a imaxe de satélite. Busca nunplanisferio físico. Le e comenta a noticia. Estuda uncaso práctico. ELABORAAS TÚASCONCLUSIÓNS

Quen produce e quen consome Compara gráficos. Realiza fichassobre enerxía. Extrae informacióndun proceso de produción.

3

_

_

i l_

_ _

_

.i

Busca informaciónen Internet. ELABORAAS TÚASCONCLUSIÓNS

1

3. Un proxecto fin de etapa, co que se pechan os libros

/

/

1

1 :1 :1

Riqueza e pobreza no mundo Analiza unplanisferio temático.

de cada unha das áreas, concibido como unha ponte

Compara datosdun gráfico. Le e comenta untexto. Analiza unha táboa e extrae datos. ELABORAAS TÚASCONCLUSIÓNS

entre a Primaria e a Secundaria. Son proxectos

Elabora un portafolios Como é unportafolios.

moi variados, que permitirán consolidar procedemen-

Elabora unportafolios. Expónas túasconclusións.

tos e habilidades importantes para o paso á etapa de Secundaria.

141

Uni

Proxecto fin de etapa de Ciencias Sociais

.in

/ /

Quen produce e quen consome

PROXECTO FIN DE ETAPA

PUNTODEPARTIDA

O BALÓN DE FÚTBOLDO MUNDIALDE BRASIL

Producen e consomen omesmo todos os países? Éimportante a investigación en novas fontes de enerxía? Comoconseguir unha produción mundial máis eficiente e sustentable?

1. Compara os gráficos.

Como é o mundo en que vivimos?

: :

E nm il ln uilnt

r u i n

tnl trl

7

i s Calessonosdous paísesque producenmáispetróleo? .

O petróleo é a fonte de enerxía máis utilizada na actualidade. Ademais, é unha das máis contaminantes.

Onde vivimos as persoas.

Que paísesconsomenmoito petróleo, pero nono producen? Cresque teránproblemasde deficiencia de enerxía? Como conseguiránestespaíses a enerxía que necesitan? r

e i r Como se traslada o petróleo duncontinente a outro? I r r

Produción

En millóns de toneladas equivalentes de petróleo

600

En millóns de toneladas equivalentes de petróleo 700

700

A E U

i a s R u d e F .

i

Aempresa Adidasdeseñou o produto enAlemaña e noutrospaíses.

i i r l e I

500

400

400

Aproduciónrealizouse enAsia, principalmente enPaquistán.

O balóndo mundial comercializouse entendas de todo o mundo.

i e s

3. Observa o proceso de produción e comercialización.

Consumo

Colorea envermello nunplanisferio mudo undospaíses enque se deseñouo balón.

U A E

600

500

Quen produce e quen consome.

e

Coincidencosdouspaíses que máisconsomen?

Colorea agora enverde undospaísesen que se fabricou.

i a s R u d e F .

Porque pensasque o balónnonse fabricounosmesmos países enque se deseñou?

300 300

200

100

i t a d r d á a S a u g t a n a i a Q a C a r á n r u e b i a i n a r i a e s I N o A r a h x e o n C A l n d I

200

100

0 0

E nm il ln uilnt

Investiga o que é a deslocalizaciónindustrial.

a d i t a u a d o i n ó n i a S d á o U n i ñ a b a i c C h a p a a X A r C a n é x e i n o e m l M R A n I r á

4. Busca información en Internet sobre a nanotecnoloxía.

FONTE:BP, Statistical Review of W orld Energy,June 2013.

tnl

Cn u

trl

7

2. Completa fichas sobre as diferentes

Riqueza e pobreza no mundo.

enerxías renovables.

i s

e eléctrica. Imaxina undía na túa vida sen enerxía . Que actividadesdasque realizas habitualmente nonpoderíasfacer? i i

ENERXÍASRENOVABLES

r

Nome : enerxía eólica. F T E : , t t i s itc l v i f Fontedeenerxía: a forza do vento Paísesquexeranmáis enerxíadestetipo:

Elaborar un portafolios.

i

Que é a nanotecnoloxía?

O esgotamento, a contaminación e a dependencia exteriordasenerxíasfósileslevouao uso de fontesdeenerxía renovables; inesgotables e máis respectuosascoanatureza.

Investigacalessonos douspaíses que máisinvistenen nanotecnoloxía. Que aplicaciónspode ter? Elixe unha dassúasaplicacións e indica como pode mellorar a nosa vida.

i i i l e é e I r

rl Er

y,J

Unha das liñas de investigación fundamentais para desenvolver a industria é a nanotecnoloxía.

1.

China, EstadosUnidos, Alemaña e España.

ELABORAASTÚASRESPOSTAS

Responde astrespreguntas do PUNTO DEPARTIDA a partir da informaciónque analizaches nestaspáxinas.

144

1

-Uni

_

.i n

1

1 / /

1

1 :1 :

1

-Uni

_

.in

1

145

1 /

/

1

1 :1 :

5

Así é o libro do alumno O libro Ciencias Sociais 6 consta de 8 unidades que teñen unha duración de entre tres e catro semanas cada unha, e que se agrupan en trimestres. As unidades están organizadas do seguinte xeito:

O impacto humano no medio ambiente

5

Un xigante de chatarra Ao longo da nosa vida consumimos moitísimos produtos que utilizamos durante moi pouco tempo. Desfacémonos de ordenadores, televisores ou teléfonos cando aínda funcionan. Esta cultura de usar e tirar xera moitísimos residuos e un enorme consumo de recursos naturais. Por exemplo, para fabricar un ordenador cómpren plástico, vidro, cobre, aluminio e outros materiais. Para cambiar este estilo de vida debemos aprender a consumir de xeito máis racional e a darlles novos usos aos residuos que xeramos, pois deles pódense extraer materias primas para fabricar outros produtos e a enerxía para facelo. Esta é a mensaxe que quixo comunicar o deseñador Paul Bonomini coa súa obra O home de RAEE (Residuos de Aparellos Eléctricos e Electrónicos). Unha enorme escultura creada coa chatarra que xera un cidadán británico ao longo da súa vida.

Le e comprende o problema Que se quere dicir coa expresión usar

e tirar ?

de Paul Bonomini.

SABER FACER TAREFA FINAL

Facer unha presentación sobre o desenvolvemento sustentable

Que consecuencias ten a nosa actual forma de vida? Cres que os residuos son lixo? Por que? Que se pode obter deles? Que quixo transmitir o artista coa súa escultura? Observa a fotografía da dereita e di que sensación che producen tantos televisores que están funcionando de forma simultánea.

EXPRESIÓN ORAL. Reflexiona e prepara unha exposición en que lles contes aos teus compañeiros tres propostas para evitar os problemas derivados da cultura de usar e

O home de RAEE ,

Ao fina l da un idade descubrirás como se poden construír cidades de forma respectuosa co medio ambiente. Antes, vas ap render como a forma de vida das persoas ten a súa influencia sobre as paisaxes.

QUE SABES XA?

As paisa xes e as persoas Nunha paisaxe podemos encontrar elementos naturais, como o relevo, as augas e a vexetación; e outros realizados polas persoas, como edificios, pozos, fábricas… Que elementos forman unha paisaxe natural? E unha paisaxe humanizada? Observa a fotografía e di se se trata dunha paisaxe natural ou dunha paisaxe humanizada. Por que o sabes? Consideras que os cambios que se realizaron nesta paisaxe son positivos ou negativos? Por que?

tirar .

76

77

.

.

As páxinas de apertura

6

Cada unidade iníciase cunha lectura, que ten como obxectivo espertar a curiosidade dos alumnos: formula un problema relacionado co mundo social e as formas en que os seres humanos o resolveron ou se enfrontaron a el. A lectura ilústrase con imaxes atractivas para estimular a curiosidade.

A sección Le e comprende o problema desenvolve a comprensión lectora a través dunha serie de preguntas sobre a lectura e relacionadas coas imaxes de apoio. Esta sección finaliza cunha actividade de expresión oral, con propostas destinadas ao traballo colectivo na aula.

O tema da lectura relaciónase coa tarefa final que os alumnos resolverán ao rematar a unidade, cun contido que se anticipa nestas páxinas.

A sección Que sabes xa? recolle unha serie de elementos (textos, imaxes e actividades) que permitirán detectar os coñecementos previos das alumnas e dos alumnos.

As páxinas de contidos Os contidos desenvólvense en tres ou catro dobres páxinas.

As imaxes son un elemento imprescindible do proxecto, pola súa calidade e pola súa carga informativa. Na sección Traballa coa imaxe ensínaselles aos alumnos a analizalas.

O texto informativo caracterízase pola claridade e a organización. Destácanse cunha banda de cor os parágrafos que conteñen as ideas principais.

En ocasións, inclúese o apartado Comprender mellor , que proporciona apoios didácticos para facilitar a aprendizaxe dos contidos máis complexos.

Nalgunhas unidades, a sección Saber máis propón informacións adicionais ou complementarias respecto dos contidos do texto expositivo.

Cada dobre páxina termina cunhas actividades.

As v erten tes medi terr ánea e atl ánti ca

2

A ver tente medite rráne a

Ebro 910 km

A vertente mediterránea comprende as terras en que os río s, barrancos e corgos desembocan no mar Mediterráneo. Ocupa unha terceira parte do territorio español.

Xúquer 498 km

Segura 325 km

A maioría dos rí os da v ertente mediterrán ea, exc epto o Ebro, son curtos e pouco caudalosos, porque discorren por zonas con clima mediterráneo, de escasas chuvias. Teñen un réxime irregular, con estiaxe no verán e enchentes na primavera e no outono.

A ver tente atlánt ica

Texo 1.007 km

A ve rten te a tlán tica est énde se polo oes te da P ení nsu la e Canarias. Comprende as concas dos ríos e torrentes que desembocan no océano Atlántico. É a vertente máis extensa de España e nela encóntranse os ríos máis longos.

Turia

Douro 895 km

Guadiana 818 km

Guadalquivir

Os ríos desta vertente nacen en montañas afastadas do océano Atlántico e teñen un réxime irregular.

280 km

Ter

657 km

Miño

209 km

1

Os ríos máis longos da vertente mediterránea son os seguintes: 1 O río Ebro, 2 que nace na Cordilleira Cantábrica. É un río longo e moi caudaloso, xa que recibe as augas de moitos afluentes. Uns nacen nos Pireneos, como o Aragón e o Gállego, e outros nacen no Sistema Ibérico, como o Jalón e o Huerva. O río Xúquer , 3 que nace no Sistema Ibérico, igual ca o seu principal afluente, o Cabriel. O río Segura , que nace na Cordilleira Subbética. O seu principal afluente é o río Mundo. Outros ríos desta vertente son o Turia, o Ter e o Llobregat . Na vertente mediterránea hai corgos e torrentes . Cando hai fortes tormentas, os corgos, os torrentes e os ríos poden desbordarse, é dicir, levan tanta auga que sae do leito, o que pode provocar graves inundacións. As inundacións adóitanse producir nos meses da primavera e do outono.

310 km

Gráfico da lonxitude dos principais ríos da vertente mediterránea.

Os ríos que pertencen á vertente atlántica tres grupos:

4

clasifícanse en

4

Gráfico da lonxitude dos principais ríos da vertente atlántica.

Son curtos, de caudal abundante e de réxime regular porque discorren por unha zona en que chove frecuentemente. O máis longo é o río Miño. 5 Os ríos de Galicia.

l TRABALLA COA IMAXE Observa os gráficos

1

e

4

A que verten te pertence n os río s máis longos? A que cres que se debe esa diferenza? Cal é o río máis longo da vertente mediterránea? E da atlántica?

l

l

Son longos porque nacen en montañas afastadas do océano. O seu caudal é abundante, aínda que sofren estiaxe no verán e enchentes na primavera e no outono. Os máis importantes son: Os ríos da Meseta.

e contesta.

– O Douro, cos seus afluentes Pisuerga e Tormes. – O Texo , cos seus afluentes Jarama e Tiétar. – O Guadiana, cos seus afluentes Cigüela e Zújar. Os ríos de Andalucía. Son curtos, excepto o Guadalquivir e o seu afluente o Genil, e de réxime irregular. Ademais destes, destacan o Odiel, o Tinto e o Guadalete.

En Canarias non hai correntes continuas de auga. Hai torrentes, como o das Ang usti as .

5

Desemboc adura do río Miño.

ACTIVID ADES 1 Contesta.

Co mo son os ríos da vertente atlántica? En que vertente se encontran os ríos máis longos de España? Por que son tan longos? 2

EXPRESIÓN ESCRITA. Explica no caderno

como son os ríos que pertencen á vertente mediterránea e escribe os nomes de cinco ríos desta vertente. 3 2

O Ebro en Zaragoza.

3

Completa este esquema sobre o río Douro.

Río Douro

Afluente s pola dereita

Afluen tes pola esquerda

O Xúquer en Cortes de Pallás, Valencia.

40

41

.

.

Algunhas actividades teñen un sentido especial, que se indica cunha destas etiquetas: •

•

•

Expresión escrita: utilizada en actividades relacionadas coa elaboración de textos escritos de distintos tipos. Usa as TIC: nestas actividades proponse a busca de información en Internet e a elaboración de documentos usando medios informáticos. Educación cívica: son actividades para reflexionar desde o punto de vista ético e cidadán.

7

Así é a guía didáctica A guía do profesor reproduce integramente o libro do alumno. Cada unidade es tá organizada da seguinte maneira:

Presentación da unidade

1

O relevo de Europa e de España

•

Contidos da unidade.

•

• •

A localización e o relevo de Europa: montañas, chairas e relevo costeiro.

BIBLIOTECA DO PROFESORADO

A localización e o relevo de España: a Meseta, as montañas e as d epresións.

Programación didáctica da aula

O relevo das illas: Baleares e Canarias.

Recursos para a avaliación

As costas de España: cantábrica, atlántica e mediterránea.

•

Unidade 1: actividades e recursos.

•

Avaliación inicial. Avaliación de contidos. Unidade 1: controis B e A. Test.

• • •

VOCABULARIO

Montaña, chaira, océano, mar, cordilleira. Península, istmo, illa, golfo, cabo, ría, fiorde, estreito.

•

Arquipélago, orixe volcánica.

•

Plan de mellora. Bloque 2: fichas 3, 4 e 5.

•

Programa de ampliación. Bloque 2: ficha 3.

•

COMUNICACIÓN ORAL

Costa alta, costa baixa, punta, acantilado, marisma, duna, praia.

Proxectos de traballo cooperativo

Lectura e comprensión dun texto sobre a importancia da cartografía.

•

•

Proxectos para días especiais.

•

Interpretación dun mapa físico de Europa.

Investigar en xeografía e historia.

•

Localización de penínsulas, golfos, cabos, illas e un estreito nun mapa d e Europa.

Traballar con mapas.

•

Os países da UE.

•

I dentificación das unidades do relevo representadas nun mapa de España.

•

•

SABER FACER

•

Localización de montañas, ríos e depresións españois.

I dentificación das illas españolas e recoñecemento do seu relevo.

•

USO DAS TIC

TÉCNICAS DE ESTUDO

TAREFA FINAL

FORMACIÓN EN VALORES

Resumo do relevo de España. Resumo do relevo de Europa.

•

Esquema sobre as costas españolas.

•

Calcular distancias coa escala dun mapa.

Técnicas de estudo e preparación de exames.

Proxectos interdisciplinarios

Investigación sobre os países de Europa onde se atopan os picos máis elevados.

•

•

•

Interpretación dun mapa das costas españolas.

•

As Comunidades e Cidades Autónomas de España.

Aprendizaxe eficaz

•

•

Proxecto do primeiro trimestre.

Recursos complementarios

Exposición oral sobre a utilidade dos mapas.

•

•

INTERPRETACIÓN DE IMAXES

Avaliación por competencias. Proba 1.

Ensinanza individualizada

•

LECTURA

MATERIAL DA AULA

Depresión, macizo, sistema, val.

• •

SABER SER

RECURSOS DIXITAIS

LibroMedia

SABER

Procedementos que se van realizar.

Relación dos materiais e recursos do proxecto para a unidade didáctica.

Banco de recursos para a unidade

Contidos da unidade

•

Programa de educación en valores.

•

Programa de educación emocional.

SUXESTIÓN DE TEMPORALIZACIÓN

Elaboración de normas de comportamento ao saír á natureza.

Outubro

Novembro

Decembro

26

27

Suxestións de temporalización para o desenvolvemento da unidade.

Páxinas iniciais

Enumeración dos propósitos didácticos de cada parte da unidade. Máis recursos: páxinas web, propostas de lectura, fotografías, etc.

• Presentar o contido da unidade mediante un texto e unhas imaxes motivadores. • Recoñecer a importancia dos mapas ao longo da historia a través dun caso concreto. • Identificar os coñecementos previos dos alumnos sobre o relevo e os seus elementos.

CandoNapoleón Bonaparte, oemperador , , francés, chegoua , España, buscouos mapas da Península que realizara oxeógrafoTomás . López. Pero… para que?os quería? Napoleón necesitaba saber con precisióncomoera o territorioespañol. . Así podería dar coas mellores rutas para que as súas tropas avanzasen rapidamente pola Península. . Napoleón quería invadir España!

…

Esta historia ábrenos os ollos sobre a utilidade dos a eles, un enxeñeiro . mapas. Por, exemplo, grazas , pode omellor , decidir, sen moverse dodespacho, , itinerariopara a construción dunha liña de ferrocarril, , e nós podemos , planear, desde osofá , da casa, opercorrido dunha .excursión. Por estas e outras moitas , razóns, todos os países se preocuparon por cartografar oseu .territorio. En , España, comezouse en 1875e rematouse . en 1980.

Cali das opcións do título che iparece máis adecuada? í l Por que? iCal era i a intención l de Napoleón Bonaparte? Que i necesitaba para i conseguir o seu i obxectivo?

li Na actualidad , e, os l mapas elabóranse i coa i información que ofrecen li os . satélites. Observaí a fotografía i da dereita i e describe. o que ves. EXPRESIÓN ORAL. Prepara unha i i exposición sobre a utilidade dos . mapas. i , Para ili iso, i utiliza ia información do texto el pensa polo menos dúas novas .propostas. i , Despois, lí ll explícalles l o resultado doll teu traballo aosi compañeiros. .

l O relevo é a forma que ten o terreo.

Calculardistancias coa escala dun mapa i

,

B

C

D

Cales son as partes dunha montaña? Di o nome de cada elemento da paisaxe que se representa nestes debuxos.

Antes, aprenderás i moit as cousas lsobre o relevo de Europa e de España e a súa representación i nos . mapas.

Tamén hai formas do i relevo planas l e con l pouca pendente. Son as chairas. . Segundo i . a altura, l poden ser depresións ou mesetas. i .

,

Que é unha depresión? E unha meseta?

nc ia I n te l ixe s t ica l ing ü í

14

.in Uni

.in

15

/ /

: :

Pode facer un exercicio práctico e usar un GPS para ir a algún lugar do barrio cos alumnos. Estes irán seguindo as indicacións que lles dea, de maneira que comproben se saben seguir as súas instrucións.

• Despois de observar a fotografía da páxina seguinte, pode axudarlle ao alumnado a identificar e coñecer a utilidade deste satélite que toma fotos da Terra desde o espazo. É importante falar da diferenza entre os mapas antigos e os actuais, que se basean en fotografías tomadas desde o espazo. Isto supuxo cartografar o noso planeta con maior precisión. Comente a importancia que tiñan os xeógrafos na Antigüidade e pregunte que ferramentas usaban para medir as distancias e debuxar os mapas.

Suxestións sobre a lectura

Competencias

• Pregúntelles aos alumnos se recoñecen os elementos que aparecen na imaxe máis pequena: Que é cada obxecto? Para que serven? Que podemos ver no mapa?

Comunicación lingüística. A lectura e as respo stas das

Coñecementos e experiencias previos Pregúntelles aos alumnos se, cando saen de viaxe coa familia, utilizan un GPS para que lles indique como chegar a lugares aos que non saben ir.

28

A

.

No relevo de montaña l destacan os terreos elevados e en l costa. .

l Ao final i da unidad e serás capaz l de valorar ili a utilidade dos , mapas, por l , exemplo, l para l i calcular i distancias i i entre distintos . puntos.

Cantos anos se tardou en cartografar i o territorio l español?

i

QUE SABES XA?

O relevo do terreo

TAREFA FINAL

i Quen foi Tomás López? l

Uni

10

SABER FACER

Le e comprende o problema l

ili

Suxestións relativas á lectura inicial e proposta doutras actividades.

NOTAS

Un mapa do tesouro ou un tesouro de mapa?

Máis recursos Pódese levar á clase un plano da localidade e mostrárllelo aos alumnos. Nel buscarán o lugar en que se encontra o colexio e pódeselles pedir que busquen outros edificios importantes da localidade, como o Concello, un museo, un mercado, un ambulatorio… Ademais, poden buscar no plano o seu domicilio. Cando o atopen, escribirán as instrucións necesarias para ir do colexio á súa casa, coma se alguén lles pedise as indicacións.

Ol relevo de Europa e de España

1

Propósitos

preguntas relativas a un texto fomentan esta competencia.

/ /

: :

Uni

. in Uni

.in

Aprender a aprender. Repasar os coñecementos previos dos alumnos sobre as formas do relevo axuda a potenciar esta competencia.

/ /

: :

/ /

: :

• Tardouse 105 anos en cartografar España. • Na imaxe vese un satélite que toma fotografías aéreas do territorio para elaborar os mapas. En concreto, está enfocado cara ao continente europeo.

Solucionario

• Expresión oral. R. L.

Le e comprende o problema

Que sabes xa?

• R. L. O mellor título sería «Un tesouro de mapa», pois un mapa pode ser ou non dun tesouro, pero sempre é moi valioso.

• As partes da montaña son as seguintes: pé, que é a parte máis baixa; cumio, a parte máis alta; e ladeira ou aba, a parte inclinada situada entre o pé e o cumio.

• Tomás López (Madrid, 1730-1802) foi un xeógrafo e cartógrafo español do período ilustrado.

• O debuxo A mostra unha cordilleira. A imaxe B, un val. A imaxe C, unha serra. O debuxo D é unha montaña.

• Napoleón quería invadir o territorio español. Un mapa preciso para que as súas tropas avanzasen rapidamente.

• Unha depresión é unha zona baixa e chá entre terreos elevados. Unha meseta é unha zona alta e chá.

29

Solucionario das preguntas da lectura e do apartado «Que sabes xa?»

O tratamento das intelixencias múltiples No ámbito educativo, a intelixencia considerouse, tradicionalmente, un concepto unitario. Así, entendíase que calquera alumno podía ter unha intelixencia máis ou menos desenvolvida, que se manifestaba nunhas capacidades concretas. No ano 1983, o psicólogo Howard Gardner, na súa obra Teoría das intelixencias múltiples, propuxo un concepto plural da intelixencia e estableceu a existencia de distintos tipos de intelixencias localizadas en diferentes áreas do cerebro. Gardner tamén defendeu a idea de que estas intelixencias, lonxe de ser capacidades innatas e inamovibles, podían desenvolverse se o medio e a acción educativa ofrecían as condicións adecuadas para iso. A partir da obra de Gardner, diversos autores fixaron a existencia de oito tipos de intelixencias, distintas e independentes entre si. Polo tanto, cada individuo ten unhas máis desenvolvidas ca outras: un alumno pode destacar pola súa intelixencia lóxico-matemática e outro pola súa intelixencia lingüística. En ningún caso poderemos dicir que un é máis intelixente ca o outro, posto que non é posible valorar ningún tipo de intelixencia por encima das demais. A nova lei de educación, a LOMCE, insiste na necesidade de mellorar as capacidades e competencias dos alumnos para que poidan actuar adecuada e eficazmente en diferentes situacións persoais e sociais. Para isto, o proxecto Saber Facer propón actividades e estratexias de traballo orientadas a estimular o desenvolvemento de todas as intelixencias. Estas propostas están formuladas tendo en conta as distintas capacidades e estilos cognitivos das alumnas e dos alumnos. Na guía didáctica márcanse cunha etiqueta aquelas actividades ou seccións do libro especialmente orientadas ao desenvolvemento de cada unha destas intelixencias: Intelixencia lingüística. É a habilidade de utilizar a

linguaxe oral e escrita eficazmente para informar, persuadir e adquirir novos coñecementos. Evidénciase nos alumnos que saben comunicar ideas, memorizan con facilidade e teñen aptitude para a aprendizaxe de idiomas.

12

Intelixencia lóxico-matemática. É a capacidade

de manexar números, relacións e patróns lóxicos dunha maneira eficaz. Os alumnos que a desenvolveron teñen facilidade para resolver problemas e realizar cálculos numéricos, así como para razoar cientificamente. Intelixencia corporal-cinestésica. É a habilidade

para usar o propio corpo e supón destrezas de coordinación, equilibrio, forza, flexibilidade e velocidade. Maniféstase nos alumnos que destacan en actividades deportivas, danza e expresión corporal. Intelixencia espacial. É a habilidade de percibir

a realidade apreciando as relacións espaciais, de representar graficamente as ideas e de manifestar sensibilidade pola cor, pola liña e pola forma. Apréciase nos alumnos que utilizan gráficos e esquemas para estudar, teñen facilidade para elaborar mapas conceptuais e para o debuxo. Intelixencia musical. É a capacidade de per-

cibir, distinguir, transformar e expresar o ritmo, o timbre e o ton dos sons musicais. Os alumnos e as alumnas que a teñen séntense atraídos polos sons da natureza e por todo tipo de melodías, e gozan seguindo o compás. Intelixencia interpersoal. É a capacidade de percibir

os sentimentos e emocións dos demais, desenvolver empatía e traballar cooperativamente dun modo efectivo. Está presente en alumnos que establecen relacións sociais con facilidade e teñen habilidades de liderado. Intelixencia intrapersoal. É a habilidade para tomar

conciencia dun mesmo e coñecer as propias fortalezas e debilidades, actuando consecuentemente. Implica dispoñer dunha autoimaxe acertada e de capacidade de reflexión e autodisciplina. Intelixencia naturalista. É a capacidade de interac-

tuar coa natureza, distinguir e clasificar elementos da flora e a fauna, ou rochas e minerais. Inclúe habilidades de observación, experimentación e reflexión sobre o medio. As alumnas e os alumnos que presentan esta intelixencia desenvolvida gozan cos traballos de campo e teñen conciencia ambiental

2

Guións didácticos

Ciencias Sociais O libro Ciencias Sociais 6, para sexto curso de Primaria, é unha obra colectiva concibida, deseñada e creada no Departamento de Edicións Educativas de Santillana Educación, S. L./Edicións Obradoiro, S. L., dirixido por Teresa Grence Ruiz e Ana María Guerra Cañizo. Na súa elaboración participou o seguinte equipo: Alvaro Bellón Mena Diego Fariña Villaverde Mar García Gonzalez María Rosa López Pérez Aurora Moral Santaolalla Esther Echevarría Soriano ( Lecturas iniciais)

ILUSTRACIÓN Alademosca il.lustració Chema Fernández Román Quino Marín Bartolome Seguí Agustí Serrano Sanjosé Pablo Velarde Díaz-Padre

EDICIÓN Mar García González Xosé Antón González Serén

EDICIÓN EXECUTIVA Aurora Moral Santaolalla

DIRECCIÓN DO PROXECTO Lourdes Etxebarria Orella

DIRECCIÓN E COORDINACIÓN EDITORIAL DE PRIMARIA Maite López-Sáez Rodríguez-Piñero

As actividades deste libro non deben ser realizadas en ningún caso no propio libro. As táboas, esquemas e outros recursos que se inclúen son modelos para que o alumno os traslade ao caderno.

A I R A M I R P

Unidade

Lectura inicial

O estudo da xeografía

1

Saber

4 Un mapa do tesouro ou un tesouro de mapa?


A localización e o relevo de Europa As costas de Europa A localización e o relevo de España As montañas e as depresións da Península O relevo das illas As costas de España

14

2

O limnólogo e o cabaliño do demo

As augas e os climas de Europa e de España

Os ríos de Europa Os climas e a vexetación de Europa Os ríos de España. A vertente cantábrica As vertentes mediterránea e atlántica

32

3

Os climas e a vexetación de España Unha fábri ca de inventos

A actividade económica

A publicidade

48

4

A poboación e as actividades económicas de Europa e España

O diñeiro, o aforro e o investimento O Airbus, un avión europeo

O sector secundario en Europa e en España O comercio en Europa e en España O transporte e o tur ismo en Europa e en España Un xigante de chatarra


A protección do medio ambiente

PONTE A PROBA

88

O estudo da historia

90 Viva la Pepa!

A Idade Contemporánea: España no século XIX

Da guerra da Independencia a Fernando VII Do reinado de Isabel II ao final do século XIX I A economía

94

7

O medio ambiente e as persoas Os problemas do medio ambiente

76

6

A poboación de Europa e España O sector primario en Europa e en España

60

5

A act ivi dade econó mica e as empresas

A arte

Un símbolo da paz

A Idade Contemporánea: España nos séculos XX e XXI

XIX e a sociedade no século I

e a cultura no século XIX I

España a comezos do século XX A Segunda República e a Guerra Civil A época franquista Da transición á democracia

108

8

Un continente ao teu alcance

España e a Unión Europea 124 PONTE A PROBA

136


16

A arte e a cultura no século XX e na actualidade

139

España, un país democrático A Unión Europea España na Unión Europea

Saber máis

Saber facer

Calcular distancias coa escala dun mapa

Realizar unha exposición oral sobre a mellora das augas dos ríos

O emprendedor

Elaborar un presuposto persoal

Os dereitos dos consumidores O consumo responsable A construción

Negociar un acordo

A libre circulación de mercadorías na Unión Europea (UE) Os servizos públicos

O quecemento global


O Congreso dos Deputados

Comentar un texto histórico

O ferrocarril A fotografía e o cine

Analizar un cadro

Competencias Ao longo do libro, diferentes iconas sinalan e identifican a competencia concreta que se traballa en cada actividade ou apartado. Competencia matemática, científica e tecnolóxica Comunicación lingüística

As institucións da Unión Europea España nas institucións da Unión Europea

Realizar unha presentación sobre un país da Unión Europea

Competencia social e cívica Competencia dixital Conciencia e expresión cultural Aprender a aprender Iniciativa e emprendemento

17

O universo Propósitos • Comprender o que é o universo e os elementos que o compoñen.

O universo e o sistema solar O universo é un gran conxunto formado por todos os corpos celestes e o espazo que os contén.

• Coñecer os distintos astros do sistema solar. • Recoñecer os diferentes movementos da Terra.

Vía Láctea

• Identificar a Lúa como satélite da Terra.

Sistema solar

As galaxias son agrupacións de millóns de estrelas, planetas, nubes e fragmentos de rochas.

• Saber o que son as eclipses e as mareas.

Máis recursos • O uso de reproducións a escala do sistema solar, da Terra e da Lúa axúdalles aos alumnos a repasar os conceptos aprendidos.

Sol Saturno

• Utilice a ficha 1 do Plan de mellora para reforzar os contidos destas páxinas e a ficha 1 do Programa de ampliación para coñecer máis aspectos da exploración espacial.

Venus

Mercurio

Marte Terra

s e d i o r e t s a e d o t n i c

Neptuno

Xúpiter

Urano

Un planeta é un astro grande, de forma esférica e sen luz propia.

Os asteroides son anacos de rocha que xiran arredor do Sol. A maioría sitúanse entre Marte e Xúpiter.

Un planeta anano é un planeta moito máis pequeno.

Plutón

O Sol é a estrela que ocupa o centro do sistema solar.

Os satélites son corpos rochosos que xiran arredor dun planeta. Por exemplo, a Lúa.

Os cometas son astros conxelados que xiran arredor do Sol seguindo unha órbita ovalada.

r e p i u K e d o t n i c

O sistema solar está formado por todos os astros que xiran arredor do Sol: planetas, asteroides, cometas…

Os meteoritos son pequenos asteroides que chocan con outros astros e forman cráteres na superficie.

4

Para explicar • Advirta que habitualmente as ilustracións e representacións do universo, sistemas planetarios e distintos corpos celes tes non adoitan gardar a proporcionalidade respecto á rea lidade. Isto faise para resolver a dificultade que supón representar a escala real as enormes distancias que existen entre os distintos corpos celestes. • Estimule a imaxinación do alumnado para que sexa cons ciente de que o universo é en realidade todo o que existe, que supera o concepto de materia visible e inclúe a materia invisible (materia escura ), a enerxía e as forzas que rexen os seus estados, movementos e relacións. O universo incluiría ademais aqueles elementos seus que as persoas aínda descoñecemos e non descubrimos.

18

• Pódense explicar algúns termos que se relacionan co de universo. Úsase espazo como denominación xenérica para referirse a todo o que nos rodea. O termo cosmos é un concepto máis específico utilizado como sinónimo de espazo exterior á Terra. Ceo ou firmamento son nomes populares para o que as persoas contemplamos desde a Terra do es pazo exterior.

Competencias Comunicación lingüística. Traballar

coas ilustraci óns de distintos corpos celestes e sistemas planetarios desenvol ve esta competencia. Competencia matemática, científica e tecnolóxica.

O razoamento dos movementos da Terra e da Lúa, das eclipses e das mareas desenvolve unha concepción científica nos alum nos e nas alumnas.

O estudo da xeografía NOTAS

A Terra Noite

A Terra está formada por catro capas: a atmosfera, a xeosfera, a hidrosfera e a biosfera.

Día

Movemento de rotación.

Coma todos os planetas, a Terra realiza dous movementos: o movemento de rotación e o movemento de translación. O movemento de rotación é o xiro que realiza a Terra sobre si mesma. A Terra tarda 24 horas en dar unha volta, é dicir, un día completo. Este movemento o rixina a sucesión dos días e as noites. O movemento de translación é o desprazamento que realiza a Terra arredor do Sol. Tarda 365 días e unhas seis horas, é dicir, un ano. Este movemento dá lugar ás estacións do ano.

Movemento de translación.

A Lú a

As m areas

A Lúa é o satélite da Terra. Segundo a posición que ocupa o Sol, a Terra e a Lúa, o noso satélite presenta catro fases lunares: Lúa nova, cuarto crecente, Lúa chea e cuarto minguante.

As mareas son movementos de ascenso e descenso das augas do mar producidos pola forza de atracción do Sol e da Lúa sobre a Terra.

As e clipses As eclipses ocorren cando tres astros se aliñan e un deles oculta outro. Hai dous tipos: eclipses de Sol e eclipses de Lúa. Cando a auga do mar descende prodúcese a marea baixa. Eclipse de Sol. A Lúa interponse entre o Sol e a Terra.

Eclipse de Lúa. A Terra interponse entre o Sol e a Lúa.

Cando a auga do mar ascende prodúcese a marea alta.

ACTIVI DADES 1

Escribe o nome dos diferentes astros que hai no universo.

2

Debuxa no caderno un esquema do sistema solar e rotúlao.

3

Que movementos realiza a Terra? Explica en que consisten e a que dá lugar cada un deles.

5

Outras actividades PARA AMPLIAR A exploración espacial. Para facilitar o estudo do espazo e realizar valiosos experimentos científicos, establecéronse en órbita estacións espaciais nas cales poden vivir varios as tronautas durante semanas ou meses. Actualmente, algúns países cooperan na Estación Espacial Internacional (ISS). Pídalles aos alumnos que busquen información sobre a ISS e os países que participan nela.

Solucionario

2

R. G. No esquema deberán figurar: o Sol, Mercurio, Venus, Terra, Marte, cinto de asteroides, Xúpiter, Saturno, Neptuno, cinto de Kuiper e Plutón. 3

A Terra realiza dous movementos: o de rotación e o de translación. O movemento de rotación consiste no xiro que realiza sobre si mesma; en dar unha volta emprega un período de tempo de 24 horas ao que denominamos día; este movemento dá lugar á sucesión do día e da noite. No movemento de translación, a Terra desprázase arredor do Sol seguindo unha traxectoria en que emprega 365 días e 6 horas (un ano), o que orixina as distintas estacións do ano.

1

Estrela, planeta, planeta anano, asteroide, satélite, cometa e meteorito.

19

A representación da Terra Polo Norte

Propósitos

O globo terráqueo A Terra ten forma esférica e o xeito máis preciso de representala é nunha esfera ou globo terráqueo.

hemisferio norte

• Lembrar as dúas formas de representar a Terra: o mapa e o globo terráqueo.

r d o u a c e

Nun globo terráqueo pódense ver: Os polos, que son dous: o Polo Norte e o Polo Sur.

• Definir cartografía. • Identificar os elementos dos mapas.

O ecuador , que é unha liña que divide o globo en dous hemisferios: o hemisferio norte e o hemisferio sur .

hemisferio sur

• Realizar cálculos coa escala gráfica e a numérica.

O eixe terrestre, que representa a inclinación que ten a Terra no espazo.

Polo Sur

N

Previsión de dificultades Para estas idades, quizais sexa o concepto de escala o que máis lles custe interpretar aos alumnos. Pódese repetir varias veces o tipo de exercicios que se propoñen nas actividades, con distintos mapas e escalas. Hai que facerlle notar ao alumnado que, canto maior é o denominador da escala numérica, maior é a redución no mapa respecto á realidade.

A G

Cabo Fisterra

S

O

I Ñ O

C I

L

Os mapas non son todos iguais. Segundo a información que conteñan poden ser: mapas físicos, mapas políticos ou mapas temáticos.

Ma r

G

Máis recursos

PALENCIA LEÓN BURGOS

SORIA

MADRID

G

C

TOLEDO

Mérida

OCÉANO ATLÁNTICO

CIUDAD REAL CÓRDOBA

Cabo de Palos

A Cabo de Gata

M a

M e

r

d i t

Gran Canaria

e r

S R E

S

Menorca

Mallorca

PuigMajor 1.436 m Cabrera

Eivisa

Formentera

r

e á n

o

Máisde 2.000 De 1.500 a 2.000 De 1.000 a 1.500 De 700 a 1.000 De 400 a 700

Escala

M A R R O C O S

Fuerte ventura

A

ALTITUDE (En metros)

Mulhacén 3.479 m

R D C O

E

Mar Menor

T I

B É

L

B

Golfo de Alicante

De 0 a 400

0

IM

M a r

L

150

Cumiospr incipais

quilómetros

S

PONTEVEDRA OURENSE

Principaisrí os

L

N Á L T

ALMERÍA

á r r t e d i Capitalde Estado Capital de Comunidade Autónoma CidadeAutónoma Límite de Estado Límite de Comunidade Autónoma 150 Límite de provincia

A É C

U

Melilla

LAS PALMAS

ÁVILA

Escala

0 quilómetros

M A R R O C O S

Nos mapas políticos represéntanse os países, as Comunidades Autónomas, as provincias…

N

C

I

A

ANDORRA

XIRONA LLEIDA BARCELONA

TARRAGONA

GUADALAXARA TERUEL MADRID

ILLAS BALEARES

CASTELLÓ CÁCERES

TOLEDO

CUENCA VALENCIA

T

CIUDAD REAL

BADAXOZ

ALBACETE

O

CÓRDOBA

P

ALACANT XAÉN MURCIA

HUELVA SEVILLA

O

ALMERÍA

GRANADA MÁLAGA

CÁDIZ

M

a

r

OCÉANO ATLÁNTICO

LAS PALMAS

Melilla

150 quilómetros

M A R R O C O S

e

d

i

t

r

r

á

n

e

DENSIDADE DE POBOACIÓN POR PROVINCIAS (Enhabitantesporkm²)

De 51 a 100 De 101 a 600 Máisde 600

Os mapas temáticos ofrecen información sobre un aspecto concreto: o clima, a poboación, as actividades económicas…

6

Para explicar • Lémbrelles aos alumnos que o globo terráqueo é a forma máis fiel de representar a Terra, ao seren dúas formas esfe roides. Pero tamén se lles poden facer ver os seus inconvenientes: ten un formato que non é cómodo de transportar, as posibilidades de conter información son moi limitadas, unha maior precisión da información require un aumento do tamaño… • Móstrelles aos alumnos un globo terráqueo e localice Groenlandia. Despois, pídalles que a busquen no planisferio. Dígalles que indiquen as diferenzas que observen na forma e no tamaño da illa en cada representación. Faga o mesmo exercicio con outros lugares do mapa; así compro barán como varían as formas ao pasar da esfera ao plano.

20

o

De 11 a 30 De 31 a 50

Escala

0

M

e

Menosde 10

Ceuta

SANTA CRUZ DE TENERIFE

A

ZARAGOZA

SEGOVIA SALAMANCA

M e

a r

SORIA

G

A

R

HUESCA

A

N o

á b r i c o

VALLADOLID

R

e

n t

CANTABRIA

ZAMORA

C I

O

n

ASTURIAS

O

T

ILLASBALEARES

Ca

F BISCAIA GUIPÚSCOA ARABA PALENCIA LEÓN NAVARRA BURGOS A RIOXA

A CORUÑA LUGO

Murcia

MÁLAGA

Las Palmas de Gran Canarias

Cabode la Nao

C A T I S B É O C U B

Melilla

N

Palma

XAÉN GRANADA

SEVILLA

Santa Cruz de Tenerife

S

S

Tenerife Teide 3.715 m

ALBACETE

CÁDIZ

OCÉANO ATLÁNTICO

A

I R

M A

A I

SE G U R A

I L L E

L Á

Nos mapas físicos represéntanse o relevo e as augas dun territorio.

TARRAGONA

MURCIA Sevilla

SANTA CRUZ DE TENERIFE

T E

Lanzarote

Golfo de Valencia L L'Albufera L

C A N A R I A S

La Gomera El Hierro

A

ALACANT

Ceuta

X úquer

D O

R A PE NI B É T I C I L LE I

Ceuta

Barcelona

CUENCA

Toledo

HUELVA

O

I

CASTELLÓ

BADAXOZ

P

A É C

L E

N A

C OR D

S I S

S E R i z P E D

O

BARCELONA

VALENCIA

R O

C

á d

LLEIDA

HUESCA

Valencia

O

D O

N Ó I

f o d e

G ol

r e s

T u r i a

T O

I VI R A LQU I V I R A D G U DA L Q U A G U

Cabode Creus

N

T A C A

O

a

N A

R E

a

c

ES D E

M O

S E R R A

A

La Palma

e n

A D I A

A Golfo de León

Aneto 3.404 m

D O

T E X O

N T M OG U

I

O E B R R E I O S T C O Cabo de Salou I A B M Cabode Tortosa E É T R S I Delta S I M r doEbro de C u n C j i a A í

A

Almanzor 2.591 m

P

N

R

C

ANDORRA

M J l ó n A a

a

a m L

a r r a d G u T

R

O

TERUEL

P

T

N

E

Villuercas 1.595 m

O

O

XIRONA

Madrid

CÁCERES

C

ZARAGOZA

GUADALAXARA ÁVILA

U

S T

U T

ANDORRA

Zaragoza

SEGOVIA SALAMANCA

N

Iruña

A RIOXA

L A

A

Logroño

VALLADOLID

N

R

GUIPÚSCOA ÁRABA Pamplona/ NAVARRA

ZAMORA

Á L T A

F

BISCAIA

VitoriaGasteiz

OURENSE

O C I T

Utilice a ficha 2 do Plan de mellora para que as alumnas e os alumnos reforcen os contidos destas páxinas, e a ficha 2 do Programa de ampliación para coñecer a aplicación de Google Maps e traballar con escalas.

Santander

CANTABRIA

LUGO

PONTEVEDRA

S I

d e

N

Turó de l'Home 1.706m

N C E C E N T R A L S e r a M A

r r a S e

A

E O S

P R E S I Ó N

S I S T E

UR O D O

R

P I R E N

C a n t á b r i c o

Oviedo

S

O M

F

Biscaia

V A S C O S E B Monte Perdido R D O 3.355m E

E Teleno D 2.183 m

M E S E T A

I L L A S

ASTURIAS

S T E N

L

Á

Golfo de

M O N T E S

B R ICA

L

A

T

A ciencia que se encarga de elaborar os mapas é a cartografía.

A CORUÑA

R A C A N TÁ

T

É

Santiago de Compostela

N Ó E

S i l

M

N

Un mapa é unha representación plana da Terra ou dunha parte dela. O planisferio é un mapa que representa toda a superficie da Terra.

L

C O R D I L L E I

Z I C A

M

A

N

L

O

Para poder reproducir a imaxe esférica do noso planeta sobre unha superficie plana inventáronse os mapas.

O

Cabo de Ajo Torre Cerredo 2.650 m

O I C A

L

Os mapas

M a r C a n t á b r i c o

Punta da Estaca de Bares

O

• Reforce nos alumnos o concepto de escala e comente que se pode falar do uso dos mapas como ferramenta de gran utilización en múltiples campos. Explique que se usan escalas grandes (ata 1:10.000 e adóitanse chamar planos) para detallar espazos pequenos, por exemplo na constru ción (edificación de casas, urbanización de espazos, traza do da subministración de servizos públicos como a electricidade ou a rede de sumidoiros, construción de obras de enxeñaría civil, como pontes, estradas, estacións…). Mentres que os mapas de escalas pequenas (a partir de 1:25.000) se usan para o coñecemento e xestión de terri torios maiores, desde un concello a unha cunca hidrográfica, ou fenómenos globais como rutas de transporte, datos económicos por países, fenómenos climáticos globais, etc.

O estudo da xeografía

O

Máis de 2.000 De 1.500 a 2.000 De 1.000 a 1.500 De 700 a 1.000 De 400 a 700 De 0 a 400 Principais ríos

NOTAS

Os elementos dos mapas

N


L

S

Logroño

Nos mapas utilízanse distintos elementos que nos axudan a interpretalos. Por exemplo, a rosa dos ventos, a lenda e a escala.

R Í O A

E B R O

RIOXA

A rosa dos ventos indica a orientación do mapa.

co s Río Cida Serra da Demanda P i c o s

Escala

d e Ur b i ón

0

S e r r a C e bo ller a

16

A escala indica canto se reduciu a superficie real para poder ser debuxada no mapa.

quilómetros

A lenda proporciónanos información sobre todos os símbolos e as cores utilizadas no mapa. i

ia xe nc I n te l i má t ica te o - ma ló x ic

li

A es cala A escala indica a relación que hai entre a distancia dun territorio na realidade e a que ocupa no mapa. A escala dos mapas pode ser gráfica ou numérica. 1

2

Escala: 0

200.000

A escala gráfica é unha recta dividida en segmentos. As cifras indícannos canta distancia representa cada segmento na realidade.

Escala: 1:1.000.000 A escala numérica exprésase cunha división. O dividendo indica a distancia no mapa en centímetros e o divisor indica esa distancia na realidade.

ACTIV IDADES 1

Observa o mapa 1 e calcula a distancia real entre Punta de Couso e Cabo Udra en liña recta. Sigue estes pasos: Mide a distancia que hai entre Punta de Couso e Cabo Udra. Despois, multiplica esta medida polo valor da escala. Por último, pasa os centímetros a quilómetros.

2

Fíxate no mapa

2

e calcula a distancia entre Vigo e Pontevedra.

7

Competencias Comunicación lingüística. A lectura e interpretación da información que conteñen os mapas é un exercicio de comprensión lectora que exercita esta competencia. Competencia matemática, científica e tecnolóxica. O cálculo de distancias entre distintos elementos representados no mapa implica a realización de procesos matemáticos, propios desta competencia, en que se empregan diversas unidades de lonxitude.

Solucionario 1 A distancia real entre Punta de Couso e Cabo Udra cal-

cúlase seguindo estes pasos:

- Medición no mapa da distancia en liña recta Punta de Couso-Cabo Udra: 1,7 cm. - Multiplicación da medición no mapa polo valor (denominador) da escala: 1,7 cm 3 200.000 cm. - Conversi ón de unidades de centímetros a quilómetros : 340.000 cm / 100.000 5 3,4 quilómetros en liña recta. 2 A distancia real entre Vigo e Pontevedra é:

- Medición no mapa da distancia entre Vigo e Pontevedra: 2,5 cm. - Multiplicación da medición no mapa polo valor (denominador) da escala: 2,5 cm 3 1.000.000 cm. - Conversi ón de unidades de centímetros a quilómetros : 2.500.000 cm / 100.000 5 25 quilómetros en liña recta.

21

A localización nun mapa Propósitos

Como nos orientamos

• Lembrar os puntos cardinais e como localizalos.

Para orientarnos debemos localizar onde se encontran os puntos cardinais, é dicir, o norte, o sur, o leste e o oeste.

• Describir o sistema de paralelos e meridianos. • Aprender como se determinan as coordenadas xeográficas dun punto e practicalo sobre un planisferio.

estrela polar

Sol

Podemos localizalos con elementos da natureza ou con diversos instrumentos. De día, orientámonos polo Sol, que sempre sae polo leste e ocúltase polo oeste. Pola noite, a estrela polar sinala o norte.

Previsión de dificultades O uso de graos inherente á medición de superficies curvas non é algo que lle resulte moi familiar ao alumnado destas idades. Sería conveniente recordar coñecementos matemáticos sobre os cálculos sexaxesimais con graos e minutos para poder enfrontarse con seguridade aos exercicios de localización de lugares en coordenadas xeográficas, así como á medida de distancias de latitude e lonxitude nun mapa.

O compás é un aparello cunha agulla imantada que sempre sinala o norte.

O GPS é un instrumento electrónico que nos indica o lugar exacto en que nos encontramos.

Que son os paralelos?

Que son os meridianos?

Os paralelos son liñas imaxinarias que rodean a Terra.

Os meridianos son liñas imaxinarias que unen o Polo Norte e o Polo Sur.

O ecuador é o paralelo cero e divide a Terra en dúas metades ou hemisferios: o hemisferio norte e o hemisferio sur . Ao norte do ecuador están o trópico de Cáncer e o círculo polar ártico. Ao sur, están o trópico de Capricornio e o círculo polar antártico. Os paralelos miden a latitude, que é a distancia que hai entre calquera punto t e r o n da Terra e 30° N d u e a liña a do ecuador. 0° A latitude mídese en graos, que van desde 30° S a t i t os 0° do ecuador u d e s ata os 90° N u r e 90º S dos polos.

Máis recursos

90° N 60° N

t i t

Pode utilizar de novo a ficha 2 do Plan de mellora para reforzar a localización nun mapa.

l

ecuador

l

60° S 90° S

O meridiano de Greenwich é o meridiano cero e divide a Terra en dúas metades ou hemisferios: o hemisferio leste e o hemisferio oeste. Os meridianos miden a lonxitude, que é a distancia que hai entre calquera punto da superficie da Terra e o meridiano de Greenwich. Os meridianos numéranse en graos de 0° a 180° cara ao leste e cara ao oeste.

180° 150° O

150° L

120° O 90° O

60° O

30° O l o

n x

i t

120° L 90° L

h c i w n e e r G e d o n a i d i r e m

u

d e

o e s t e

0°

8

Para explicar • Explíquelles aos alumnos que o uso de compás para orientarnos ten a súa razón na existencia dun campo magnético do planeta, que se estende desde o núcleo interno da xeosfera ata capas da atmosfera moi por encima da ionos fera. Deste xeito, a Terra actúa coma un xigantesco imán. Como o compás é un aparello cunha agulla imantada que xira libremente, apunta cara ao norte xeográfico. • Para traballar os paralelos e meridianos, é conveniente ter moi presentes contidos matemáticos. Para iso, lémbrelles aos alumnos que nunha esfera as distancias se calculan co sistema sexaxesimal en graos e minutos, polo que a latitu de e a lonxitude se miden nesas unidades.

22

• Explíquelle ao alumnado que a aplicación da informática ao coñecemento do noso planeta propiciou a creación de programas e sistemas informáticos que nos permiten observar desde o noso fogar calquera punto da Terra. Algú ns deles son a teledetec ción , os SIG e programas como Google Earth. – A teledetección proporciona imaxes da Terra desde sensores situados en satélites artificiais. Permite detectar depósitos minerais, verteduras de petróleo… – Os SIX (Sistemas de Información Xeográfica) utilizan pro gramas informáticos que analizan millóns de datos xeográficos para estudar a erosión, o clima… – Google Earth é unha aplicación informática que ofrece imaxes, mapas e outros datos de calquera lugar do mundo.

60° L

30° L e

t

s

e l

e

u d t i n x l o


As c oordenadas x eográfi cas h c i w Z n e e r G e d o n a i d ecuador i r e m

As coordenadas xeográficas dun punto son a súa lonxitude e a súa latitude. Por exemplo, as coordenadas do punto Z son 40º N e 10º O porque: Como Z se encontra sobre o paralelo 40, ao norte do ecuador, a súa latitude é 40º N. Como Z se encontra sobre o meridiano 10, ao oeste do meridiano de Greenwich, a súa lonxitude é 10º O.

ACTIV IDADES 1

Intelixencia espacial

EXPRESIÓN ESCRITA. Define para lelo, merid iano ,

latit ude e lonxitude . 2

3

Observa o planisferio de abaixo e contesta. l Cales son as coordenadas en que se cruzan o ecuador i i i e o meridiano de Greenwich? l li Onde se localiza?

L atitude Punto A Punto B

Observa de novo o planisferio e completa no caderno esta táboa.

80 º

150 º

120 º

90 º

Coordenadas xeográficas

Lon xitude

60 º

Punto C

30 º

0º

30 º

60 º

90 º

120 º

150 º

180 º 80 º

N O

180 º

L S

60 º

60 º C

40 º

40 º

A

20 º

20 º

0 º Ecuador

20 º

40 º

Escala

0

2.100

60 º quilómetros 180 º

150 º

0º

h c i w n e e r G e d o n a i d i r e M

120 º

90 º

60 º

30 º

0º

20 º

B

40 º

60 º 30 º

60 º

90 º

120 º

150 º

180 º

9

Competencias Competencia matemática, científica e tecnolóxica. O emprego de graos para calcular distancias entre distintos puntos dun planisferio e a súa referenciación implica realizar

procesos matemáticos.

Solucionario 1

Paralelo: liña imaxinaria que rodea a Terra e é paralela ao ecuador. Meridiano: liña imaxinaria que une o Polo Norte e o Polo Sur. Latitude: distancia entre calquera punto da Terra e o ecuador. Lonxitude: distancia entre calquera punto da superficie terrestre e o meridiano de Greenwich.

Outras actividades 2

PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Localizar coordenadas xeográficas. Propóñalles ás alumnas e aos alumnos un concurso para repasar as coordenadas xeográficas. En grupos deben escribir, en diferentes papeis, as coordenadas xeográficas de distintos puntos da Terra. Logo cada grupo seleccionará cinco deses papeis e deberá localizar no planisferio cada punto.

• O ecuador e o meridiano de Greenwich crúzanse nas coordenadas 0° de latitude e 0° de lonxitude. • Localízase sobre o océano Atlántico, no golfo de Guinea. 3 Punto A : latitude norte; lonxitude leste; coordenadas xeo -

gráficas 40° N e 90° L. Punto B: latitude sur; lonxitude leste; coordenadas xeográficas 20° S e 120° L. Punto C : latitude norte; lonxitude oeste; coordenadas xeográficas 60° N e 120° O.

23

As horas do planeta Propósitos

Os fusos horarios

• Recoñecer o sistema mundial de fusos horarios.

Para establecer a hora que é en cada lugar do planeta, a superficie terrestre dividiuse en 24 franxas ou fusos horarios, de forma que a cada fuso lle corresponde unha hora.

• Identificar o fuso correspondente ao meridiano de Greenwich como o fuso de referencia.

O fuso horario que serve de referencia é o que corresponde ao meridiano de Greenwich. Ao oeste do meridiano de Greenwich, cada fuso horario ten unha hora menos respecto á hora da franxa anterior.

• Realizar prácticas para calcular o fuso horario de varios lugares nun planisferio.

Ao leste do meridiano de Greenwich, cada fuso horario ten unha hora máis respecto á hora da franxa anterior.

-9 -8

Previsión de dificultades Unha vez adquirida unha correcta comprensión do sistema de fusos horarios, a principal dificultade deriva de que a aplicación do sistema non é exacta. Ao non coincidiren os límites de cada fuso, algo determinado con exactitude matemática, cos límites dos países, algo arbitrario, as irregularidades na adopción da hora oficial varían a miúdo do fuso que lle correspondería a un país pola súa posición, como o caso da hora peninsular española, por exemplo.

Ao oeste do meridiano de Greenwich, unha hora menos.

-9

-7 -8

h c i w n e e r G

-6

Honolulú

e d o n a i d i r e m

-6

ecuador

Ao leste do meridiano de Greenwich, unha hora máis.

ACTIV IDADE S 1

2

-

Observa o mapa dos fusos horarios e calcula a hora que será en cada unha das seguintes cidades se en Madrid son as 12 da mañá. Honolulú

París

Nova York

Nairobi

Río de Xaneiro

Beijing

O Cairo

Sidney

Cantos fusos horarios hai en España? Cales son? PARA PENSAR.

0h

1h

2h

3h

4h

10

Para explicar • Todos os fusos horarios se definen en relación co fuso horario en que se atopa o meridiano de Greenwich, que recibe ese nome por pasar polo observatorio astronómico de Greenwich (Londres) e que se usa como referencia. O fuso do meridiano de Greenwich fixouse en 1884; anteriormente cada país tomaba un, polo que había varios meridianos de referencia. • Lémbrelles aos alumnos que, posto que a Terra xira de oeste a leste, ao pasar dun fuso horario a outro en dirección leste hai que sumar unha hora. Pola contra, para pasar de leste a oeste hai que restar unha hora. O meridiano de 180°, coñecido como liña internacional de cambio de data, marca o cambio de día.

24

-5

• Informe os alumnos de que cada un dos 24 fusos horarios abrangue o territorio que ten oficialmente a mesma hora. A uniformidade no tempo facilita aspectos legais, comerciais ou sociais. Por exemplo, a hora de apertura de comercios, a hora oficial de nacemento dunha persoa ou o día e a hora de inicio dunhas eleccións xerais. Por iso os fusos horarios tenden a adaptarse ás fronteiras dos países ou ás súas divisións administrativas, aínda que non sempre é así. Explique, non obstante, que hai extensos países, como Estados Unidos, Canadá ou Rusia, que contan con distintos fusos horarios. En Rusia, por exemplo, hai 9 fusos horarios distintos, e séguenlles Estados Unidos e Canadá con 6. China, en cambio, é un caso excepcional, pois aínda que pola súa extensión tería que estar dividida en 6 fusos horarios, todo o país utiliza o mesmo horario.

5h

6h


-3

+11

-5

+9

+7

0

+12

+10

+3 +5 -4

-2

-1 París

+2

+6

+1

Nova York

Beijing (Pequín)

Madrid +3:30

+8

+4:30

O Cairo +2

+1

+5:30

+3

+6:30

+3

+7 +4

0

-5:30

+2

Nairobi

-3 +11

Río de Xaneiro

+8 +9:30 +10 h c i i w n e e r G e d o n a i i d i i r e m

7h

8h

9h

10h

11 h

12h

Sidney

+12

13h

14h

15h

16h 17 h

18 h

19h

20h

21 h

22 h

23 h 24 h

11

Competencias Comunicación lingüística. A lectura de mapas, neste caso un planisferio cos fusos horarios, desenvolve as habilidades de comprensión lectora. Competencia matemática, científica e tecnolóxica. A comprensión e aplicación do sistema de fusos para saber hora oficial en distintos territorios exercita o cálculo con operacións matemáticas sinxelas.

Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Unha viaxe pola Terra. Propóñalles aos alumnos que elabo ren unha ruta polo mundo e vaian sinalando se teñen que

adiantar ou atrasar o reloxo. Mesmo a poden ilustrar nun mapa de fusos horarios coma o desta páxina.

Solucionario 1 • Honolulu: a 1 h. • Nova York: as 6 h. • Río de Xaneiro:

as 8 h. • O Cairo: as 13 h. • París: as 12 h. • Nairobi: as 14 h. • Beijing: as 19 h. • Sidney: as 21 h. 2 En España empréganse dous fusos horarios. A España

peninsular, Ceuta, Melilla e as illas Baleares toman como referencia o primeiro fuso ao leste do meridiano de Green wich, o que incrementa unha hora (11 h) a do meridiano 0°; nas illas Canarias teñen de referencia a hora do meridiano de Greenwich.

25

Conceptos demográficos Propósitos

A natalida de e a morta lida de

• Definir os principais conceptos relacionados co estudo da poboación.

Para saber como evoluciona a poboación dun lugar, cómpre coñecer características como o número de nacementos e defuncións que se producen nese lugar. Isto fai que aumente ou diminúa a poboación.

• Comprender a relación entre poboación e territorio.

A natalidade é o número de nacementos que se producen nun ano nun lugar concreto.

• Saber por que existen zonas moi poboadas ou pouco poboadas e saber onde se localizan. • Aprender o que son as migracións e os tipos de migración que se distinguen.

A mortalidade é o número de persoas que morren nun ano nun lugar concreto. Para comprobar se a poboación dun lugar aumentou nun ano, hai que determinar a diferenza entre a natalidade e a mortalidade. Esta diferenza chámase crecemento natural.

A poboación aumenta

• Coñecer os elementos dunha pirámide de poboación.

nacementos

A poboac ión cambia A poboación dun lugar varía ao longo do tempo. Hai nacementos, mortes e cambios de localidade. Para coñecer como cambia, calcúlanse o crecemento natural e o saldo migratorio. O crecemento natural é a diferenza entre o número de persoas que nacen e o número de persoas que morren nun ano. O saldo migratorio é a diferenza entre o número de persoas que vén vivir a unha localidade, os inmigrantes, e as persoas que marchan dela, os emigrantes. Para coñecer o crecemento real é preciso coñecer o crecemento natural e o saldo migratorio.

A poboación diminúe

emigración

Previsión de dificultades Os conceptos de crecemento natural, saldo migratorio e densidade de poboación poden ser complicados de entender para os alumnos. Para axudarlles a comprendelos podemos propoñerlles exercicios con datos sinxelos de poboacións imaxinarias.

inmigración

mortes

A po boac ión e o territo rio Para saber se un lugar está moi poboado non se teñen en conta só os habitantes que viven nel. Cómpre relacionar os habitantes coa superficie do territorio en que viven.

A poboación está máis dispersa

A densidade de poboación é a cantidade de habitantes que vive en cada quilómetro cadrado. Para calcular a densidade de poboación a f órmula é a seguinte: Densidade de poboación

=

número de habitantes ____________________ km2 de superficie

A poboación está máis concentrada

12

Coñecementos e experiencias previos

Para explicar

• Pregunte aos alumnos se consideran que viven nunha zona moi poboada ou pouco poboada de Galicia, e que expli quen por que o cren así. Tras a explicación, pode ser inte resante que comproben se o seu razoamento era correcto consultado situando a súa localidade nun mapa de densi dade de poboación de Galicia.

• En Europa, en xeral, a natalidade e a mortalidade son baixas, polo que o crecemento é moi pequeno e, nalgunhas zonas, incluso negativo. Explique que en moitos casos a chegada de inmigrantes supuxo un importante crecemento da poboación.

• Sería moi didáctico propoñer aos alumnos unha redacción sobre por que cren que as persoas emigran, ou que conten a súa propia experiencia, aínda que neste caso debemos ser coidadosos e respectar ao máximo o que o alumno desexe ou non contar. Despois, organizar un diálogo sobre o tema.

26

Tamén pode facer comprender aos alumnos que se hai menos nacementos ca defuncións, a poboación anciá aumen ta e prodúcese o envellecemento da poboación. Explíque lles que isto é positivo por un l ado, porque significa que as persoas viven durante máis tempo. • O estudo de temas sobre a realidade da poboación, as lec turas apropiadas e a resolución de problemas sobre datos de poboamento actual e futuro poden suscitar preguntas

O estudo da xeografía A distribución da poboación

N

M a r C a n t á b r i co BISCAIA CANTABRIA GUIPÚSCOA ÁRABA LEÓN PALENCIA NAVARRA BURGOS ARIOXA

LUGO

A poboación non se reparte de xeito unifor me. Hai zonas que concentran máis xente ca outras. As persoas queren vivir nun lugar determinado debido a varios factores: o clima, a auga, a concentración das actividades económicas e o asentamento tradicional da poboación.

O S

700 600 500 400 300 200

C I T N Á L T A

OURENSE

ZAMORA VALLADOLID

L A G U T R O P

SORIA

HUESCA

XIRONA LLEIDA BARCELONA

ZARAGOZA

TARRAGONA

SALAMANCA

GUADALAXARA TERUEL ÁVILA MADRID

CÁCERES

NOTAS

ANDORRA

SEGOVIA

ILLASBALEARES CASTELLÓ

CUENCA

TOLEDO

VALENCIA CIUDADREAL

BADAXOZ

Mar Mediterráneo

ALBACETE ALACANT

CÓRDOBA

XAÉN

MURCIA

DENSIDADE DE POBOACIÓN PORPROVINCIAS 2 (En habitantes por km )

HUELVA SEVILLA

OCÉANO ATLÁNTICO

SANTACRUZ DETENERIFE

GRANADA

ALMERÍA

CÁDIZ Ceuta

LAS PALMAS

Melilla

MARROCOS

Miles de persoas

800

PONTEVEDRA

MÁLAGA

Escala

0

100

quilómetros

Menosde 10 De10 a30 De31 a50 De51 a100 De101a600 Máis de600

As migracións

1.000

a í n a m o R

O

O N A É C O

Polo xeral, as persoas escollen para vivir as chairas e vales fértiles de pouca altitude, as costas e as zonas urbanas.

900

L

F R A N C I A

ASTURIAS

ACORUÑA

As migracións son o conxunto de desprazamentos que realiza a poboación, xeralmente por motivos de traballo. Distínguense a emigración e a inmigración. A emigración do campo á cidade chámase éxodo rural.

s o c o r r a M r o d a a u i c b E m o l o C

o d i n U o n i e a i R l a t I

a i a r a n a g i i v i h l u l C B o B

Ao longo do século XIX e XX en España, e tamén en Galicia, houbo unha forte emigración interior e ao estranxeiro, primeiro a América e despois a Europa.

100 0

No século XX e XXI España tamén foi destino de inmigración.

Principais países de que proceden os inmigrantes que chegaron a España.

Unha pirámide de poboación A pirámide de poboación é un gráfico que nos permite saber cantas persoas hai de cada sexo e grupo de idade nun territorio e nun ano determinados. Disponse en franxas horizontais, xeralmente en grupos de cinco anos.

ESPAÑA 2013 O título indícanos un lugar e un ano concretos.

Homes

Grupos de idade

Mulleres

máisde

Na dereita represéntanse as mulleres.

80 75-79 70-74 65-69

No eixe vertical indícanse os grupos de idade de cinco en cinco anos.

60-64

Na esquerda represéntanse os homes.

55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34

No eixe horizontal represéntanse a cantidade de persoas que corresponde a cada grupo de idade.

As barras indican a poboación que hai de cada grupo de idade e de cada sexo.

25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 3 .0 00 .0 00 2.000.000

1 .0 00 .0 00

Habitantes

10 . 00 .0 00

2.000.000 3 .0 00 .0 00

13

sobre a pertenza, a orixe da familia de cada un e sobre a emigración. Abordar estes temas desde a empatía e a so lidaridade contribuirá a que os alumnos interioricen actitu des favorables cara á comprensión e a acollida de emigran tes e desprazados sociais.

Competencias Competencia matemática, científica e tecnolóxica. O alumno aplica coñecementos matemáticos ao estudo da poboación. Neste caso, aprende a interpretar un gráfi co de distribución de poboación e unha pirámide de po boación.

Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Traballo co mapa de densidade de poboación. Os mapas sobre a densidade de poboación, coma o de España que aparece nesta páxina, permiten extraer información de como se distribúe a poboación por un determinado territorio. Pídalles aos alumnos que observen o mapa e elaboren unha tá boa en que inclúan nunha columna o nome das provincias que están rotuladas e nas demais os i ntervalos de densidade de poboación que figuran na lenda. Para completar a táboa, os alumnos terán que observar cada provincia e comprobar que cores da lenda hai no seu territorio. Despois, terán que marcar na táboa o recadro no que coincidan o nome da pro vincia e os intervalos de densidade que hai no mapa.

27

1


Contidos da unidade •

•

• •

A localización e o relevo de Europa: montañas, chairas e relevo costeiro. A localización e o relevo de España: a Meseta, as montañas e as depresións. O relevo das illas: Baleares e Canarias. As costas de España: cantábrica, atlántica e mediterránea.

SABER • •

VOCABULARIO

COMUNICACIÓN ORAL

Depresión, macizo, sistema, val.

•

Arquipélago, orixe volcánica.

•

•

Interpretación dun mapa físico de Europa.

•

SABER FACER •

•

TÉCNICAS DE ESTUDO

TAREFA FINAL

SABER SER

28


Lectura e comprensión dun texto sobre a importancia da cartografía. Exposición oral sobre a utilidade dos mapas.

•

USO DAS TIC

Costa alta, costa baixa, punta, acantilado, marisma, duna, praia.

•

•


Península, istmo, illa, golfo, cabo, ría, fiorde, estreito.

•

•

LECTURA

Montaña, chaira, océano, mar, cordilleira.

•

Localización de penínsulas, golfos, cabos, illas e un estreito nun mapa de Europa. Identificación das unidades do relevo representadas nun mapa de España. Localización de montañas, ríos e depresións españois. Identificación das illas españolas e recoñecemento do seu relevo. Interpretación dun mapa das costas españolas. Investigación sobre os países de Europa onde se atopan os picos máis elevados.

•

Resumo do relevo de España.

•

Resumo do relevo de Europa.

•

Esquema sobre as costas españolas.

•

Calcular distancias coa escala dun mapa.

•

Elaboración de normas de comportamento ao saír á natureza.

Banco de recursos para a unidade BIBLIOTECA DO PROFESORADO

RECURSOS DIXITAIS


LibroMedia

Recursos para a avaliación

•


Avaliación inicial.

•

•

•

Avaliación de contidos. Unidade 1: controis B e A. Test.

MATERIAL DA AULA


Ensinanza individualizada •


•


Proxectos de traballo cooperativo •


Recursos complementarios •


•


•


•

Os países da UE.

•


Aprendizaxe eficaz •


Proxectos interdisciplinarios •


•



Outubro

Novembro

Decembro

29


Propósitos

1

• Presentar o contido da unidade mediante un texto e unhas imaxes motivadores.

Un mapa do tesouro ou un tesouro de mapa?

• Recoñecer a importancia dos mapas ao longo da historia a través dun caso concreto.

Cando Napoleón Bonaparte, o emperador francés, chegou a España, buscou os mapas da Península que realizara o xeógrafo Tomás López.

• Identificar os coñecementos previos dos alumnos sobre o relevo e os seus elementos.

Pero… para que os quería? Napoleón necesitaba saber con precisión como era o territorio español. Así podería dar coas mellores rutas para que as súas tropas avanzasen rapidamente pola Península. Napoleón quería invadir España!

Máis recursos Pódese levar á clase un plano da localidade e mostrárllelo aos alumnos. Nel buscarán o lugar en que se encontra o colexio e pódeselles pedir que busquen outros edificios importantes da localidade, como o Concello, un museo, un mercado, un ambulatorio…

Esta historia ábrenos os ollos sobre a utilidade dos mapas. Por exemplo, grazas a eles, un enxeñeiro pode decidir, sen moverse do despacho, o mellor itinerario para a construción dunha liña de ferrocarril, e nós podemos planear, desde o sofá da casa, o percorrido dunha excursión. Por estas e outras moitas razóns, todos os países se preocuparon por cartografar o seu territorio. En España, comezouse en 1875 e rematouse en 1980.

Le e comprende o problema Cal das opcións do título che parece máis adecuada? Por que?

Ademais, poden buscar no plano o seu domicilio. Cando o atopen, escribirán as instrucións necesarias para ir do colexio á súa casa, coma se alguén lles pedise as indicacións.

Quen foi Tomás López? Cal era a intención de Napoleón Bonaparte? Que necesitaba para conseguir o seu obxectivo? Cantos anos se tardou en cartografar o territorio español? Na actualidade, os mapas elabóranse coa información que ofrecen os satélites. Observa a fotografía da dereita e describe o que ves.

EXPRESIÓN ORAL. Prepara unha exposición sobre a utilidade dos mapas. Para iso, utiliza a información do texto e pensa polo menos dúas novas propostas. Despois, explícalles o resultado do teu traballo aos compañeiros. 14

SABER FACER TAREFA FIN AL

Calcular distancias coa escala dun mapa Ao f inal da un idade serás capaz de valorar a utilidade dos mapas, por exemplo, para calcular distancias entre distintos puntos. Antes , ap render ás mo itas cousas sobre o relevo de Europa e de España e a súa representación nos mapas.

e nc ia I n te l ix t ica s l ing ü í

Pode facer un exercicio práctico e usar un GPS para ir a algún lugar do barrio cos alumnos. Estes irán seguindo as indicacións que lles dea, de maneira que comproben se saben seguir as súas instrucións.

• Despois de observar a fotografía da páxina seguinte, pode axudarlle ao alumnado a identificar e coñecer a utilidade deste satélite que toma fotos da Terra desde o espazo. É importante falar da diferenza entre os mapas antigos e os actuais, que se basean en fotografías tomadas desde o es pazo. Isto supuxo cartografar o noso planeta con maior precisión. Comente a importancia que tiñan os xeógrafos na Antigüidade e pregunte que ferramentas usaban para medir as distancias e debuxar os mapas.

Suxestións sobre a lectura

Competencias

• Pregúntelles aos alumnos se recoñecen os elementos que aparecen na imaxe máis pequena: Que é cada obxecto? Para que serven? Que podemos ver no mapa?

Comunicación lingüística. A lectura e

Coñecementos e experiencias previos Pregúntelles aos alumnos se, cando saen de viaxe coa fami lia, utilizan un GPS para que lles indique como chegar a luga res aos que non saben ir.

30

as respostas das preguntas relativas a un texto fomentan esta competencia.

NOTAS

QUE SABES XA? A

B

C

D

O relevo do terreo O relevo é a forma que ten o terreo. No relevo de montaña destacan os terreos elevados e en costa. Cales son as partes dunha montaña? Di o nome de cada elemento da paisaxe que se representa nestes debuxos.

Tamén hai form as do rel evo pla nas e con pouca pendente. Son as chairas. Segundo a altura, poden ser depresións ou mesetas. Que é unha depresión? E unha meseta?

15

Aprender a aprend er. Repasar os coñecementos previos

• Tardouse 105 anos en cartografar España.

dos alumnos sobre as formas do relevo axuda a potenciar esta competencia.

• Na imaxe vese un satélite que toma fotografías aéreas do territorio para elaborar os mapas. En concreto, está enfocado cara ao continente europeo.

Solucionario

• Expresión oral. R. L.


Que sabes xa?

• R. L. O mellor título sería «Un tesouro de mapa», pois un mapa pode ser ou non dun tesouro, pero sempre é moi valioso.

• As partes da montaña son as seguintes: pé, que é a parte máis baixa; cumio, a parte máis alta; e ladeira ou aba, a parte inclinada situada entre o pé e o cumio.

• Tomás López (Madrid, 1730-1802) foi un xeógrafo e cartógrafo español do período ilustrado.

• O debuxo A mostra unha cordilleira. A imaxe B, un val. A imaxe C, unha serra. O debuxo D é unha montaña.

• Napoleón quería invadir o territorio español. Un mapa preciso para que as súas tropas avanzasen rapidamente.

• Unha depresión é unha zona baixa e chá entre terreos elevados. Unha meseta é unha zona alta e chá.

31

A localización e o relevo de Europa Propósitos

A localizaci ón d e Euro pa Europa é un continente situado no hemisferio Norte . Polo tanto, todos os seus terr itorios teñen latitude en graos norte (°N).

• Localizar Europa na Terra. • Recoñecer o relevo de Europa; en concreto, as súas montañas e chairas.

Previsión de dificultades Antes de empezar a responder as preguntas desta dobre páxina, pode repasar cos alumnos o que son as coordenadas xeográficas. Explíquelles que os meridianos se trazan en sentido vertical e son as liñas que unen o Polo Norte co Polo Sur. O meridiano máis importante é o meridiano de Greenwich, o meridiano 0, que parte a Terra en dúas metades. Por outro lado, os paralelos trázanse en sentido horizontal, e o máis importante é o ecuador, que divide a Terra en dous hemisferios.

e nc ia I n te l ix c ia l e s pa

Esténdese desde os 35° aos 71° de latitude norte, e desde os 24º oeste aos 60° leste de lonxitude. 1 Os límites do continente europeo son: ao norte, o océano Glacial Ártico; ao sur , o mar Mediterráneo; ao oeste , o océano Atlántico, e ao leste, os Montes Urais e o mar Caspio.

As m ontañas Europa ten un relevo moi variado, en que se suceden sistemas montañosos de menor altitude, ao norte, con outros máis elevados, ao sur.

50º

O

As montañas do norte . Posúen pouca altura, non superan os 2.000 metros, e teñen formas redondeadas. Destacan os Montes Escandinavos e os Montes Urais, que forman o límite leste de Europa con Asia. As montañas do sur . Son máis elevadas e a maioría bordean o mar Mediterráneo. Destacan os Pireneos , os Alpe s , os Cárpatos, os Balcáns e o Cáucaso , onde está o pico máis alto de Europa, o Elbrús de 5.642 metros de altura. 2

N

L

S 5 0 º

ALTITUDE (En metros) I

Máis de 2.000 De 1.500 a 2.000

T

De 1.000 a 1.500

As chairas esténdense polo centro e leste do continente, desde o norte de Francia ata Rusia. Os ríos máis importantes de Europa atravesan esta vasta rexión natural. A Gran Chaira Europea limita co mar do Norte e co mar Báltico polo norte, e cos Alpes e cos Cárpatos polo sur. Nesta ampla chaira hai macizos, que son montañas de pouca altitude, como o Macizo Central, a cordilleira dos Vosgos e a Selva Negra.

Leve á clase un mapa mural físico de Europa para ir sinalando os lugares que citará na súa explicación.

30º

Cabo Reykjanes

As chairas

Máis recursos

40º

6 0 º

N

De 700 a 1.000

Á

De 400 a 700

L

De 0 a 400 Baixo nivel do mar Cumios principais Ríos principais Lagos

#

de Irlanda

A Punta de San Mateo

O N

4 0 º

M a r C an tá

A Caboi Fisterra

É C

A Chaira da Europa Oriental limita co mar Branco e co mar de Barents, polo norte, e cos Montes Urais, polo leste.

MESETA

O

Río

Cabo de Sani Vicente 1

Illa

T

Mapa físico de Europa.

#

0

Teide 3.718 m

260

ilquilómetros 3 0 º

Á F 10º

Para explicar

Competencias

• Pregúntelles ás alumnas e aos alumnos que tipo de mapa é o que aparece nesta páxina. Cando digan que é físico, pódelles lembrar os tipos de mapas que existen, ou que eles mesmos repasen que tamén hai mapas políticos, temáticos, topográficos...

Competencia matemática, científica e tecnolóxica.

• Fágalles observar que Europa é un dos seis continentes e que o seu tamaño é reducido. Ademais, é o único conti nente que se atopa totalmente no hemisferio norte. Despois, móstrelles un planisferio e sinálelles Europa. Poderán ver que é un continente pequeno comparado con Asia, África ou América. Europa está unida a Asia polos Montes Urais, o mar Caspio e a cordilleira do Cáucaso.

32

A localización dos paralelos e meridianos dun mapa permite empregar esta competencia. Comunicación lingüística. A

análise dun mapa físico de Europa fomenta esta competencia.

Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE O relevo de Europa. Para

Mul # 3.4 Xibraltar

Escala

Illas Canarias

16

CENTRA

PENÍNSULA IBÉR

Estreito de

20º

T e x o

repasar todos os accidentes do relevo que se citan, escríbaos nun papel. Mostre un mapa mudo de Europa e pídalles a diferentes alumnos que vaian situando estes accidentes onde corresponda.

As costas de Europa Propósitos • Coñecer as características das costas europeas. • Distinguir as penínsulas e as illas de Europa. • Identificar outros accidentes xeográficos da costa europea.

A costa de Europa Europa é un continente cunha costa moi extensa. Conta con máis de 40.000 quilómetros. A cost a europ ea é mo i reco rtada , con m oitos entrantes e saíntes. 1 Esta extensa costa está bañada por dous océanos e varios mares.

Océanos. Os dous grandes océanos europeos son o océano Glacial Ártico, situado no norte do continente, e o océano Atlántico, situado

Previsión de dificultades • Lémbrelles aos alumnos que a diferenza entre os mares e os océanos é o seu tamaño. O océano é unha extensión enorme de auga, mentres que o mar é unha extensión máis pequena ca o océano. • Ademais, diferencie entre península e illa. Faga fincapé na atenta lectura das definicións da páxina para comprendelas.

no noroeste.

1

Paisaxe de costa de Croacia. A costa europea é moi recortada, con moitos entrantes e saíntes.

2

Paisaxe da península de Kola. Encóntrase no extremo norte de Europa, no mar de Barents.

3

Paisaxe de costa de Escocia. Gran Bretaña é a illa máis grande de Europa.

Mares. Entre os grandes mares que bañan a costa europea están o mar do Norte, o mar Báltico e o mar de Barents, no norte, e o mar Mediterráneo , o mar Negro e o mar Caspio, no sur.

As p enínsulas e as illas de Europa As penínsulas son porcións de terreo rodeadas de mar por t odas as partes excepto por unha zona que a une a un territorio máis grande, denominada itsmo. En Europa distínguense, entre outras, as seguintes penínsulas: No norte : a península de Kola, nava e a de Xutlandia.

Máis recursos

2

a escandi-

No sur : as penínsulas ibérica, itálica, balcánica e a de Crimea.

Leve á clase un mapa mural físico de Europa para ir sinalando os lugares que cita na súa explicación.

As illas son porcións de t erra rodeadas completamente por auga. No continente europeo hai numerosas illas, entre as que destacan: No norte: Islandia, Irlanda e Gran Bretaña, que é a illa máis grande de Europa. 3 No sur : as illas Baleares, Córsega, Sardeña, Sicilia, Creta, Malta e Chipre. 18

Para explicar

Outras actividades

Pode recalcar na clase que na costa europea hai un elevado número de penínsulas, mares interiores e illas, o que fai que teña un aspecto moi recortado. Pode indicarlles que un pouco máis da cuarta parte de Europa está ocupada por penín sulas e o 8%, por illas e arquipélagos. Isto provoca a case constante presenza do mar no continente e a súa influencia en todos os territorios.

PARA MELLORAR A APRENDIZAXE

Competencias Comunicación lingüística. Redactar un texto para explicar o que é un estreito, así como saber identificar os accidentes costeiros e xeográficos nun mapa, favorecerán o emprego desta competencia.

34

O relevo de Europa. Realice na aula a seguinte experiencia práctica: forme grupos de catro ou cinco alumnos e déalle a cada grupo arxila ou plastilina para que poida recrear o con torno de Europa encima dunha cartolina.

Cando o teñan feito, deberán anotar na cartolina o nome dos mares e océanos. Despois, pídalles que fagan pequenos carteis de cartolina pegados a un paíño e que anoten neles o nome de todas as penínsulas e illas europeas. Cando todos os equipos teñan o seu mapa feito, pídalles que o intercambien con outro equipo. Cada un deles comprobará se é correcto o mapa recibido.

OC ÉA NO GL AC IA L ÁRTI C O

N

Mar de Barents

Cabo Norte

NOTAS

L

O

Cabo Reykjanes S Illa de Islandia

Mar de Noruega

Illas Feroe

Ma r do Norte

TIPOS DE COSTA Costa ártica Costa atlántica Costa mediterránea Costa do mar Negro Costa do mar Caspio

Illa de Irlanda

O Cabo Fisterra N A É C O

Estreito de

o

c

i

PENÍNSULA

á

l

t

M a r

E U R O P A PENÍNSULA DE CRIMEA

c ai a

Golfo de Valencia

Illas Baleares Xibraltar

Illa de Córsega Illa de Sardeña

PENÍNSULA BALCÁNICA

Illa de Sicilia

Cabo Matapán Illa de Malta

Á F R I C A 4

C a s p i o

Mar Negro

Golfo Golfo PENÍNSULA de León de Xénova ITÁLICA

PENÍNSULA IBÉRICA

Cabo de San Vicente Illas Canarias

PENÍNSULA ESCANDINAVA

i a t n o B e d f o l o G

B Illa DE XUTLANDIA r de Gran a M Bretaña

O C I Punta de T San Mateo N Á L T G ol f o d e A B s i

A S I A

PENÍNSULA DE KOLA

M a r M e d i t e r r á n e o

Illa de Creta

Escala

Illa de Chipre

0

360

quilómetros

Mapa das costas de Europa.

Outros accidentes costeiros de Europa Ademais de penínsulas e illas, en Europa tamén se distinguen outros accidentes costeiros. 4 Golfos, por exemplo, o de Botnia, no norte, e os de Biscaia, León e Xénova, no sur. Cabos, como o Norte e o Reykjanes, no norte de Europa, e os de Fisterra, San Vicente e Matapán, no sur. Rías e fiordes, que son vales polos que entra a auga do mar. Os fiordes encóntranse na península escandinava e son de orixe glaciaria. As ría s e stán no norte da península ibé rica e son de orixe fluvial. Estreitos, que son estreitas franxas de mar que separan dúas zonas de terra, por exemplo, o estreito de Xibraltar, que separa os continentes de Europa e África.

TRABALLA COA IMAXE

Observa o mapa das costas de Europa e localiza: Cinco penínsulas, tres golfos, tres cabos, cinco illas e un estreito.

ACTIV IDADE S 1 Contesta.

Como é a costa de Europa? Que océanos e mares bañan a costa europea? En que lugar de Europa hai fiordes? E rías? 2

Explica o que é un estreito e pon un exemplo.

19

PARA AMPLIAR As costas europeas. En

Internet atópanse imaxes de diferentes relevos costeiros (illas, península, golfos, cabos, ríos, fiordes e estreitos). Pódelles pedir aos alumnos que busquen exemplos dalgunhas imaxes características e que as describan na aula. Tamén as poderían situar no seu lugar correspondente no mapa que elaboraron anteriormente.

Solucionario 1

• A costa de Europa é moi extensa. Conta con máis de

40.000 quilómetros. É moi recortada, con moitos entrantes e saíntes. • Os dous grandes océanos europeos son o océano Glacial Ártico, situado no norte do continente, e o océano Atlántico, situado no noroeste. Entre os grandes mares qu e

bañan a costa europea están o mar do Norte, o Báltico e o de Barents, no norte, e o Mediterráneo, o Negro e o Caspio, no sur. • Os fi ordes atópanse na península escandinava,

Traballa coa imaxe

e as rías, no norte da península ibérica.

• R. M. Penínsulas: de Kola, ibérica, escandinava, itálica

Un estreito é unha pequena franxa de mar que separa dúas zonas de terra. Un exemplo sería o estreito de Xibraltar, que separa os continentes de Europa e África.

e de Crimea. Golfos: de Botnia, Biscaia e Xénova. Cabos: Norte, Reykjanes e Fisterra. Illas: Baleares, Islandia, Irlanda, Gran Bretaña e Sicilia. Estreito: estreito de Xibraltar.

2

35

A localización e o relevo de España Propósitos

A l ocalización de España O territorio de España ocupa boa parte da península ibérica , as illas Baleares , as illas Canarias e as Cidades Autónom as de Ceuta e Melilla , no norte de Áfr ica. 1

• Localizar España dentro de Europa e recoñecer os límites da Península. • Identificar a Meseta e as cordilleiras interiores.

Previsión de dificultades Ao alumno pódelle custar aprender todas as unidades do relevo da Península. Por iso é importante presentar esta dobre páxina e as seguintes dunha forma moi visual, plástica incluso, de maneira que poidan «tocar» todos estes coñecementos. Pode propoñer actividades prácticas ou xogos en grupos para repasar os elementos do relevo.

Os límites do territorio español son: ao norte, o mar Cantábrico, Francia e Andorra; ao oeste, o océano Atlántico e Portugal; ao leste, o mar Mediterráneo; ao sur , o mar Mediterráneo, Marrocos e o océano Atlántico.

Observa o mapa de España. Con que cor se identifican as zonas máis baixas? Que alturas representan? En que zonas do mapa hai esas cores? Identifica no mapa cada unha das unidades do relevo que se representan no esquema da dereita. Escribe os seus nomes no caderno.

España é o territorio europeo máis próximo ao continente africano, só nos separa o estreito de Xibraltar.

As unid ades do re lev o No territorio de España obsérvanse seis grandes grupos de unidades do relevo: 2 a Meseta, que se encontra no centro da Península; dúas cadeas montañosas no interior da Meseta; catro cordilleiras que rodean a Meseta; cinco cordilleiras exteriores á Meseta; dúas depresións exteriores á Meseta e dous arquipélagos.

i Fis

O C I T N Á L T A

A Meseta A Meseta é unha e xtensa zona de t erras chás e elevadas que ocupa o centro da Península. Esténdese polas comunidades de Castela e León, Castela-A Mancha, Comunidade de Madrid e Estremadura.

Máis recursos Leve á clase algún mapa físico de España para ir sinalando os lugares que vaia citando na súa explicación.

TRABALLA COA IMAXE

ALTITUDE (En metros) Máis de 2.000 De 1.500 a 2.000 De 1.000 a 1.500 De 700 a 1.000

Ten unha altitude media de 600 m. O leste da Meseta está máis elevado ca o oeste, por iso os ríos que discorren por ela (o Douro, o Texo e o Guadiana) van de leste a oeste.

De 400 a 700 De 0 a 400 #

Cumios principais Límite de Estado

A M eset a está atravesada por dúas cordill eiras: o Sistema Central e os Montes de Toledo. Coñécense como montañas interiores . O Sistema Central é unha cordilleira formada por serras duns 2.000 metros de altitude. Divide a Meseta en dúas: a Submeseta Norte e a Submeseta Sur, que ten menos altitude ca a anterior. Destacan as serras de Gata, Gredos e Guadarrama. Os Montes de Toledo están no centro da Submeseta Sur. Posúen pouca altitude e separan os vales dos ríos Texo e Guadiana. 1

O N A É C O

OCÉANO ATLÁNTIC ILLAS CANARIA S La Palma

Lanzarote Tenerife

La Gomera

El Hierro

#

Fuerteventura

La Sagra Teide 2.383m m 3.718 Gran Canaria

Mapa físico de España.

20

Para explicar • O primeiro que lles deberá pedir aos alumnos será que localicen España. Para iso, colla un mapamundi e pídalles que atopen Europa. Feito isto, pasarán a situar España dentro de Europa. A continuación, pídalles que busquen os distintos territorios que inclúe España, é dicir, a Penínsu la, as illas Baleares e Canarias e as Cidades Autónomas de Ceuta e Melilla. Por último, móstrelles os seus límites en cada un dos catro puntos cardinais. • España ten unha altitude media moi elevada sobre o nivel do mar, que en Europa só é superada por Suíza. Iso débese á grande extensión da Meseta, cunha altitude me dia de 600 metros, a que hai numerosas montañas e a que o relevo é moi accidentado.

36

• Céntrese no mapa físico desta dobre páxina e pídalles aos nenos que localicen as distintas unidades do relevo que se citan nestas páxinas. Para iso, pode suxerirlles que superpoñan un mapa das provincias españolas en papel de calco ao mapa físico. Deste xeito, o alumnado poderá ver en que Comunidades Autónomas se atopan as unidades do relevo que están estudando. Poden fixarse nas unidades do relevo que se atopan en Galicia.

Competencias Comunicación lingüística. Co desenvolvemento de habili dades de pensamento para comprender as representacións gráficas do noso contorno trabállase esta competencia.

As montañas e as depresións da Península Propósitos

As mont añas que rode an a Meseta

• Localizar os grupos montañosos que rodean a Meseta.

Mar Cantábrico

O IC T N Á L T A

A Meseta está rodeada por catro grupos montañosos: Montes de León, Cordilleira Cantábrica, Sistema Ibérico e Serra Morena. 1

• Recoñecer as depresións da Península e as súas características.

A Cordilleira Cantábrica está ao norte. É o límite entre Castela e León, Asturias e Cantabria. Destacan os Picos de Europa, con cimas altas e agrestes e alturas arredor dos 2.500 metros. 2

Previsión de dificultades

o

M a

M

e

n

DEPRESIÓN DO GUADALQUIVIR r

r

t e d i

r á

e

Escala

0

160

quilómetros

1

Localización das montañas que rodean a Meseta e as dúas principais depresións.

TRABALLA COA IMAXE

Di, de norte a sur, os nomes das montañas que rodean a Meseta. Onde desembocan os ríos que discorren por cada depresión?

Serra Morena está

ao sur. Ten serras duns 1.300 metros de altitude que separan a Meseta de Andalucía. Destacan a serra de Aracena e Serra Madrona.

• Así mesmo, propoña a realización de táboas e esquemas para afianzar os contidos.

SERRA MORENA

OCÉANO ATLÁNTICO

O Sistema Ibérico encóntrase ao leste. Esténdese polas Comunidades de Castela e León, A Rioxa, Aragón, Castela-A Mancha e a Comunidade Valenciana. Ten alturas duns 2.000 metros e destacan a serra do Moncaio e a Serra da Demanda.

• Para axudarlles aos alumnos co estudo desta dobre páxina, repase os conceptos de cordilleira, sistema montañoso e depresión.

DEPRESIÓN DO EBRO

SISTEMA IBÉRICO

O N A É C O

Os Montes de León están ao noroeste e unen as Comunidades de Castela e León e Galicia. Teñen mo ntañas duns 2.000 metro s. Desta ca o pico Teleno.

• Identificar as montañas exteriores á Meseta e a situación e características destas.

CORDILLEIRA CANTÁBRICA

MONTES DE LEÓN

Que depresión está máis aberta ao mar? Cal menos? Que cadea montañosa a pecha?

As depresi óns exte riores

Máis recursos

As depresións son terras chás e de pouca altura rodeadas por terras máis altas e percorridas por ríos.

Lembre ir situando nun mapa físico de España as unidades do relevo que vai estudar nesta dobre páxina.

Na Península hai dúas amplas depresións exteriores á Meseta: a depresión do Ebro e a depresión do Guadalquivir.

2

A Cordilleira Cantábrica é unha das unidades montañosas que rodea a Meseta.

3

Paisaxe da depresión do Ebro.

A depresión do Ebro sitúase ao noreste. É un extenso val de forma triangular percorrido de oeste a leste polo río Ebro. Está rodeada polos Pireneos, o Sistema Ibérico e o Sistema Costeiro-Catalán. 3 A depresión do Guadalquivir está ao suroeste. É un gran val, tamén de forma triangular, percorrido polo río Guadalquivir de leste a oeste. Está rodeada polos Sistemas Béticos ao sur e Serra Morena ao norte. 22

Coñecementos e experiencias previos Pregúntelles aos alumnos que tipo de relevo teñen na súa localidade, se está na montaña, ou se, polo contrario, viven nunha depresión ou nun val... Isto permitiralles decatarse dos diferentes tipos de accidentes xeográficos que existen.

Para explicar • Pídalles aos alumnos que comparen os dous mapas que se ofrecen nesta dobre páxina. Os alumnos deben diferen ciar a localización das montañas que rodean a Meseta das que son exteriores a esta. Pode pedirlles que as coloquen segundo os puntos cardinais. Despois poden escribir neses mapas os picos máis altos de cada sistema montañoso.

38

• Feito isto, localice as dúas depresións e comente as cores usadas no mapa para representalas. Lémbrelles aos alum nos o que indica cada unha delas para que sexan cons cientes da altitude de cada zona. Para iso, deben ver a len da do mapa da páxina anterior. Pódelles explicar que esas cores son as que adoitan usarse internacionalmente.

Competencias Comunicación lingüística. A l ocalización das montañ as que rodean a Meseta e as depresións permite afianzar esta competencia. Aprender a aprender. A elaboración da táboa proposta para repasar as unidades exteriores do relevo da Península permi tirá que o alumnado empregue esta competencia.

3 1 As mo ntaña s ext erio res

Mar Cantábrico MACIZO GALAICO

As montañas exteriores son: o Macizo Galaico, os Montes Vascos, os Pireneos, o Sistema CosteiroCatalán e os Sistemas Béticos. 4

O IC T N Á L T A O N A É C O

O Macizo Galaico está ao noroeste da Penín sula, en Galicia. Son montañas de pouca altura e de cumios redondeados. A súa máxima altura é Cabeza de Manzaneda.

NOTAS

PIRENEOS

MONTES VASCOS

SISTEMA COSTEIROCATALÁN

CORDILLEIRA SUBBÉTICA

S I

r á r

r

M a

CORDILLEIRA PENIBÉTICA

e

o

n

S O I C É T

B

S M A S T E

OCÉANO ATLÁNTICO

Os Montes Vascos sitúanse ao norte, entre o País Vasco e Navarra. Teñen pouca a ltitud e e son bast ante escarpados. O pico Aitxuri é a cima máis alta. Os Pireneos sitúanse ao norte, por Navarra, Aragón e Cataluña, e forman fronteira entre España e Francia. Destaca o Aneto, a súa montaña máis alta.

M

t e d i

e

Escala

0

16

quilómetro 4

Localización das montañas exteriores á Meseta.

A

O Sistema Costeiro-Catalán está ao nordeste. Son dúas cadeas montañosas paralelas á costa mediterránea. Destacan os macizos do Montseny e Montserrat. A súa máxima altura é o Turó de l’Home. 5 Os Sistemas Béticos están ao sueste. Esténdense por Andalucía, Castela-A Mancha, a Rexión de Murcia e a Comunidade Valenciana. Están formados por dúas cordilleiras: 5

B

– A Cordilleira Penibética esténdese paralela á costa sur do Mediterráneo. Destacan a Serranía de Ronda e Serra Nevada, onde se encontra o pico máis alto da Península, o Mulhacén, con 3.479 metros. – A Cordilleira Subbética está ao norte da Cordilleira Penibética. Destacan as serras de Segura, Cazorla e La Sagra. As súas montañas alcanzan os 2.000 metros.

5

Montañas exteriores á Meseta. A.

Macizo Galaico.

B.

Sistemas Béticos.

ACTIV IDADE S 1

Copia e completa no caderno esta táboa coas unidades do relevo exterior da Península. Unidade exterior do relevo

2

Localízase en…

O seu relevo é…

Que é unha depresión? Cales son as dúas principais depresións da Península?

23

Traballa coa imaxe • De norte a sur: Montes de León, Cordilleira Cantábrica, Sistema Ibérico e Serra Morena. • Os ríos que discorren pola depresión do Ebro desembocan no mar Mediterráneo. Os da depresión do Guadalquivir desembocan no océano Atlántico. • A depresión do Guadalquivir. A depresión do Ebro. O Sistema Ibérico e o Sistema Costeiro-Catalán.

Solucionario 1

Unidade exterior de relevo: •

Macizo Galaico. Localízase ao noroeste da Península. Son montañas de pouca altura e de cumios redondeados.

• Montes Vascos. Localízanse ao norte. Teñen pouca altitude e son bastante escarpados. • Pireneos. Localízanse ao norte da Península, forman frontei ra entre España e Francia. Destaca o Aneto, a súa montaña máis alta. • Sistema Costeiro-Catalán. Localízase ao nordeste. Son dúas cadeas montañosas paralelas á costa mediterránea. • Sistemas Béticos. Localízanse ao sueste. Están formados por dúas cordilleiras: a Cordilleira Penibética, que se estende paralela á costa sur do Mediterráneo, e a Cordilleira Subbética, que está ao norte da Cordilleira Penibética. 2

Unha depresión é unha terra chá e de pouca altura, rodeada por terras máis altas e percorridas por ríos. Na Península hai dúas amplas depresións exteriores á Meseta: a do Ebro e a do Guadalquivir.

39

O relevo das illas

Propósitos • Identificar as illas Baleares e coñecer os seus nomes.

O

L S

• Recoñecer o relevo que presenta cada unha das illas Baleares. • Identificar as illas Canarias e coñecer os seus nomes.

a M

d

t

e

r

á

e

o

MENORCA

Baía Cabo de Ferrutx ' d'Alcúdia

o r u

e

d a n a M r a u n t e t d e r m e n S r a r r T o PL A T l Palma

Baía es Malgrats de Palma Cabo de l Cala i Figuera

Maó

a

B a

Puig Major 1.436 m#

sa Dragonera

el Toro

# 362 m

Cabo nç P olle d e ' d'Artrutx í a Cabo des i Pinar

MALLORCA

Illa de ' l'Aire

e s t Punta de Capdepera g n o r a Baía de son Servera v a B

n t n

e r r o T s

e l L e d

Punta de ' n'Amer

a r r

Baía S e de sa Ràpita Cabo de sesliSalines

CABRERA#

EIVISA

sa Talaiassa 487 m # es Vedrà

i iEivissa

s'Espalmador

É moi común que, á hora de falar de España, os nenos se esquezan das illas, o mesmo que sucede coas Cidades Autónomas de Ceuta e Melilla.

Cabo de Barbaria i

1

Cabrera 173 m

Punta Grossa Tagomago

Baía de Sant Antoni


Máis recursos

r

e M

i

r

n

Cabo de Formentor

i Ciutadella ll de Menorca

Conills

• Recoñecer o relevo que presenta cada unha das illas Canarias.

Para evitar este problema, móstrelles un mapa de España e pregúntelles que territorios inclúe, se Portugal está ou non dentro de España…

Cabo de Cavalleria ll i

N

s'Espardell

ILLAS PITIUSAS

ALTITUDE (En metros) Máis de 1.000

M a r

De 400 a 1.000

M e d i t e r r á n e o

la Mola # 197 m

Escala 0

20 #

De 0 a 400 Cumios principais

ilquilómetros

FORMENTERA

Mapa físico das illas Baleares. TRABALLA COA IMAXE

As il las m áis import antes do t errit orio español están en dous arquipélagos, o de Canarias e o de Baleares.

Observa o mapa. Que illas están ao sur de Mallorca? Que illas forman as Pitiusas? Onde se localiza a Serra de Tramuntana?

As i llas Balea res As ill as Bal eare s l oca líz anse ao les te da Pení nsul a, no mar Mediterráneo. O relevo das illas Baleares é unha prolongación dos Sistemas Béticos, aínda que cunha altura menor.


Están formadas por cinco illas: Mallorca, Menorca, Eivisa, Formentera, Cabrera e outros illotes. 1 Mallorca é

a illa de maior tamaño e a que ten un relevo máis variado. Destaca a Serra de Tramuntana, ao norte, onde se sitúa o Puig Major (1.436 metros), 2 e o Pla, unha ampla chaira no centro da illa.

Leve á clase mapas físicos de España, así como das diferentes illas, para sinalar cada elemento do relevo que vaia indicando.

Menorca ten

un relevo de pouca altitude. As maiores alturas están ao noreste. Destaca el Toro, de 362 metros. Eivisa ten

un relevo de montañas de pouca altura, a máis alta é Sa Talaiassa, con 487 metros. Formentera é

unha illa chá. Xunto con Eivisa forma as illas

Pitiusas .

ten un relevo accidentado. Xunto con outros illotes forma o Parque Nacional do Arquipélago de Cabrera. Cabrera

1

Serra de Tramuntana. Esta paisaxe é Patrimonio Mundial.

24

Para explicar • Para estudar o territorio dos arquipélagos españois, leve á clase fotografías aéreas das illas Baleares e das Canarias, en que estean representadas todas as illas. Na clase, forme grupos de 4 ou 5 alumnos. Primeiro terán que agrupar as fotografías segundo sexan de Baleares ou de Canarias e identificar os seus nomes. Despois pída lles que se fixen nas cores que máis destacan, no tamaño das illas… Para que memoricen o nome de cada illa, póde selles pedir que, unha vez recoñecida cada illa das imaxes, as recorten e peguen nunha cartolina tal como deben ir, para así elaborar un mapa dos dous arquipélagos. • Pódelles lembrar aos alumnos que, nos mapas de España, Canarias se representa xeralmente nun recadro por cues 40

tión de espazo, xa que na realidade está máis ao sur da Península, fronte ás costas africanas. • Así mesmo, coméntelles que as illas Pitiusas (Formentera e Eivisa) foron chamadas así na Antigüidade polos numero sos piñeiros ( pitys, en grego) que medraban alí.

Competencias Comunicación lingüística. Coñecer o relevo das illas espa -

ñolas permitirá empregar esta competencia. Apre nder a aprender. A

elaboración dunha táboa coas características de cada unha das illas serve para fomentar o uso desta competencia.

1 Alegranza

N

O C É A N O

O

A T L Á N T I C O

L

LANZAROTE

Caldera de Taburiente # Santa Cruz Roque de los de la Palma l l Muchachos 2.428 m

Volcán de Teneguía # 439 m

LA PALMA

Val de El Golfo

Teide 3.718 m

Val de La Orotava

PROVINCIA DE LAS PALMAS

Macizo L de Anaga

A S R

e

B

Arrecife i

Puerto del Rosario l i

s

í a

Zarza # 812 m

ALTITUDE (En metros) Máis de 2.000

1.951 m

De 1.500 a 2.000

Caldera de Los Marteles

# Malpaso

De 1.000 a 1.500

GRAN CANARIA

De 700 a 1.000 De 400 a 700

Escala 0

De 0 a 400

25 #

quilómetros il

3

e

Chache 672 m

M al p

# las Nieves

LA GOMERA

EL HIERRO

a

r

O Santa Cruz D A l l e a r de Tenerife Macizo R a m I í de Teno # E V ü L G L I e Garajonay D d Las Palmas R 1.484 m # O C de Gran Canaria Macizo de San Sebastiáni Tamadaba de la lGomera Pico de

1.502 m

# Peñas del

d i

o z u

NOTAS

Famara

i c d F U E R T E V E N T U R A M a c t a n r a n e G

TENERIFE

Valverde l

La Graciosa

Montañas del Fuego ou Timanfaya

PROVINCIA DE SANTA CRUZ DE TENERIFE

S

Roque del Este

Roque del Oeste Montaña Clara

Cumios máis altos l

Mapa físicoi das illas ill Canarias. i

As i llas Cana rias

As illas Canarias encóntranse ao oeste de África, no océano Atlántico. Son de orixe volcánica. Na actualidade, mantense esa actividade volcánica. Están formadas por sete illas: Lanzarote, Fuerteventura, Gran Canaria, Tenerife, La Gomera, La Palma, El Hierro e por outros illotes. 3

4

Paisaxe de El Hierro.

Lanzarote é

a illa que menos altitude ten. A súa maior altura é Peñas del Chache, con 672 metros. situada entre Lanzarote e Gran Canaria. No seu relevo predominan as chairas.

ACTIV IDADE S

Fuerteventura está Gran Canaria ten

as maiores alturas no centro da illa e a altitude vai descendendo cara á costa. Tenerife é a illa máis gr ande de Canarias. Nela está Teide, o pico máis alto de España, con 3.718 metros.

1

Copia e completa esta táboa sobre as illas Baleares. Despois, fai outra para as illas Canarias.

o

La Gomera ten

ILLAS BALEARES

o pico máis alto no centro da illa. É o Garajonay, con 1.484 metros.

Onde están

La Palma ten

Nome das illas

un relevo moi montañoso. Ao norte está a Caldera de Taburiente, onde se encontran as máximas alturas da illa. El Hierro ten

un relevo formado por moitos volcáns.

Como é o relevo

4

25

Traballa coa imaxe

• As illas que están ao sur de Mallorca, por proximidade, son as seguintes: Cabrera, Eivisa e Formentera. • Eivisa e Formentera. • No norte da illa de Mallorca. Solucionario 1

Illas Baleares

Onde están: ao leste da Península, no mar Mediterráneo. Nome das illas: Mallorca, Menorca, Eivisa, Formentera, Cabrera e outros illotes. Como é o seu relevo: o relevo das illas Baleares é unha prolongación dos Sistemas Béticos, aínda que cunha altura

menor. Mallorca ten tanto serras como chairas. Menorca ten un relevo de pouca altitude, como Eivisa. Formentera é unha illa chá. Cabrera ten un relevo accidentado. Illas Canarias

Onde están: ao oeste de África, no océano Atlántico. Nome das illas: Lanzarote, Fuerteventura, Gran Canaria, Tenerife, La Gomera, La Palma e El Hierro. Como é o seu relevo: son illas de orixe volcánica. Lanzarote ten pouca altitude. En Fuerteventura predominan as chairas. Gran Canaria e La Gomera teñen as maiores alturas no cen tro das illas e a esta altitude vai descendendo cara á costa. En Tenerife está o Teide, o pico máis alto de España, con 3.718 metros. La Palma é moi montañosa. El Hierro ten un relevo formado por moitos volcáns.

41

As costas de España Propósitos

España ten unha ampla costa bañada polo mar Cantábrico, o océano Atlántico e o mar Mediterráneo. 1

• Identificar as distintas costas españolas. • Situar a costa cantábrica e identificar os accidentes do relevo máis importantes. • Situar a costa atlántica coas súas tres zonas e identificar os accidentes do relevo máis importantes. • Situar a costa mediterránea coas súas catro zonas e identificar os accidentes de relevo máis importantes.

Mar Cantábrico Cabo Ortegall Punta da Estaca de Bares Cabo Peñas

N

O

L

Cabo Fisterra i

PRINCIPADO I I DE ASTURIAS I

A costa cantábrica

F

COMUNIDADE I DE MADRID I

L A G U T R

CASTELA-A MANCH ESTREMADURA

O P

Costa galega. Esténdese desde

a Estaca de Bares ata a fronteira con Portugal. É unha costa rochosa e recortada, con moitos entrantes e saíntes de mar. Destacan as rías de Arousa, Pontevedra e Vigo, e os cabos de Fisterra e Ortegal. 2

OCÉANO ATLÁNTICO La Palma

CANARIAS I Tenerife

Lanzarote

Fuerteventura

Gol fo de Cádi z

Go l fo de Al me Cabo Trafalgar l Estreito de Xibraltar Illa Punta de Al bor de Tarifa i CEUTA MELIILLA

La Gomera El Hierro 1

Gran Canaria

MARROCOS

Mapa das costas de España.

Costa andaluza. Esténdese des-

de a fronteira con Portugal ata a punta de Tarifa. É unha costa baixa, areenta e chá, con amplas praias, marismas e dunas. Destacan o golfo de Cádiz, os cabos Trafalgar e de Gata e o estreito de Xibraltar.

Ría de Arousa

Península do Grove

Praia da Lanzada

Costa canaria. As illas situadas

ao oeste teñen costas altas e rochosas e as situadas ao leste son baixas. As illas de Tenerife e Gran Canaria teñen costas rochosas no norte e areentas no sur.

Ría de Pontevedra

2

Costa galega. Península do Grove, na ría de Arousa.

26


Competencias

• Para repasar os conceptos xeográficos relacionados co relevo de costa, mostre algunhas imaxes e invite os alumnos a que distingan a costa alta da costa baixa, un cabo, un golfo, unha baía, etc.

Comunicación lingüística. Trabállase esta competencia cando os alumnos analizan a representación gráfica das cos tas españolas.

• Pregúntelles que accidentes costeiros visitaron algunha vez, deixando que expresen os seus recordos e coñece mentos en voz alta.

Traballo cooperativo

42

PAÍS VASC

ANDALUCÍA

Na costa atlántica distínguense tres zonas:

España é un país con moitos quilómetros de costa, debido a que se trata dunha península e a que posúe dous arquipé lagos. As costas máis curtas son as das Cidades de Ceuta e Melilla.

Cabo de Matxiitxak

A RIOX I A

A costa atlántica

Para explicar

Go l fo de B i sca

CASTELA E LEÓN

O I C T N Á L T A O N A É C O

A costa cantábrica esténdese desde a fronteira con Francia ata a punta da Estaca de Bares. É unha costa acantilada e con poucas praias. Destaca tamén polas súas amplas rías, como a do Nalón. Algúns accidentes son o golfo de Biscaia, os cabos de Matxitxako, Ajo e Peñas, e a punta da Estaca de Bares.

O feito de que haxa tantos cabos e golfos na Península pode dificultar a memorización por parte dos alumnos. Neste caso, pódese visitar a páxina http://serbal.pntic. mec.es/ealg0027/espacostas1e.html, en que atoparán unha aplicación interactiva para situar os distintos cabos e golfos españois.

CANTABRIA I

GALICIA I I

Ría de Arousa Ría de Vigo

S

Máis recursos

Cabo de Ajo

Faga que os alumnos formen tríos. Despois converteranse en presentadores dun telexornal por un día. Pídalles que imaxinen que se produciu algunha catástrofe ambiental nunha das costas españolas. Deben elixir cal pode ser e escribir a noticia segundo as características da costa que elixiron. Destaque que, en todos os casos, teñen que demostrar coñecemento desa costa.

1 A co sta medi terránea

NOTAS

ia

o

É a máis extensa e distínguense catro zonas:

FRANCIA G o l f o de León

I OMUNIDADE ORAL E NAVARRA

ANDORRA

Cabo de Creus Golfo de Roses

CATALUÑA ARAGÓN

ILLAS BALEARES

Menorca Golfo de Valencia

Mallorca Eivisa

Cabo l Nao de la REXIÓN I DE I MURCIA

Mar Menor

Cabo de Palos l

abo de Gata

a r M

zonas chás con acantilados. Destacan o cabo de Gata e o golfo de Almería. 3 Costa levantina. Comprende

Delta do Ebro

I COMUNIDADE VALENCIANA I

Costa mediterránea de Andalucía. Esta costa alterna amplas

Cabrera

Formentera

o n e á r r i t e d e M

as costas da Rexión de Murcia e a Comunidade Valenciana. Ten amplas praias, sobre todo na zona do golfo de Valencia. 4 Destacan o cabo de Palos e o de La Nao, e as lagoas litorais do mar Menor e a Albufera.

3

Cabo de Gata, na costa mediterránea de Andalucía.

Costa catalá e balear. Alternan

costas altas e rochosas, como o cabo de Creus, con costas baixas e areentas que forman calas.

TIPOS DE COSTA

ía

Costa alta n

Costa baixa Escala

0

65

quilómetros il

Costa cantábrica Costa atlántica Costa mediterránea

Costa de Ceuta e Melilla. A

costa de Ceuta é baixa e recortada, mentres que a de Melilla é alta e rochosa. 4

ACTIV IDADES

TRABALLA COA IMAXE

Observa o mapa e a lenda. Cantas cores hai no mapa? A que t ipo de costa corresp onde cada cor?

Praia de Benicasim.

1

EXPRESIÓN ESCRITA. Indica a que costa corresponde

cada fotografía. Describe no caderno o que ves en cada imaxe.

Fai unha táboa no caderno co nome de cada costa española nunha columna e os límites que ten cada unha delas noutra columna.

Cabo de Palos

Que nomes de costa ves no mapa? En que costa destacan amplas extensións de costa baixa? En cales de costa alta? En que costa está o cabo de La Nao? E o de Peñas?

Ría do Nalón

Golfo de Cádiz

27

Traballa coa imaxe • Cinco cores: morada, costa alta; verde, costa baixa; azul, costa cantábrica; laranxa, costa atlántica; e rosa, costa mediterránea. • Costa cantábrica: desde a fronteira con Francia ata a punta de Estaca de Bares. Costa atlántica. Costa galega: desde Estaca de Bares ata a fronteira con Portugal; costa andaluza: desde a fronteira con Portugal ata a punta de Ta rifa; costa canaria: illas Canarias. Costa mediterránea. Costa de Andalucía: abrangue a Comunidade de Andalu cía; costa levantina: costas da Rexión de Murcia e da Co munidade Valenciana; costa catalá e balear: comprende estas Comunidades; costas de Ceuta e Melilla: estas Cida des Autónomas.

• Costa alta, baixa, cantábrica, atlántica, mediterránea. Hai costa alta na costa cantábrica. Costa baixa, na andaluza, a levantina e as de Ceuta e Melilla. • Na costa levantina. Na costa cantábrica.

Solucionario Expresión escrita. A ría do Nalón correspóndelle á costa cantábrica. Na imaxe vese a penetración que forma o mar na desembocadura do río Nalón. O cabo de Palos forma parte da costa levantina, encóntrase en Cartaxena, na Rexión de Murcia. Na imaxe destaca o seu faro e como a terra se interna no mar. O golfo de Cádiz forma parte da costa atlántica. Na imaxe vese como o mar está encerra do entre dous cabos. 1

43

SABER FACER

Calcular distancias coa escala dun mapa

Propósitos

A escala é un dos elementos dun mapa. Infórmanos da relación que existe entre o tamaño do mapa e o tamaño real do terreo representado.

• Calcular distancias coa escala dun mapa.

Observa e aprende.

• Observar a escala dun mapa dado e entender e aplicar a equivalencia entre centímetros e quilómetros.

1

Calcula a distancia real que hai entre Vilabade e Os Navallos.

Mide cunha regra a distancia que hai en liña recta entre Vilabade e Os Navallos.

NOTAS

Vilabade Pico das Neves

A co ntinu ación , mu ltip lica esta medida polo valor da escala: Lago Campeonia

– Distancia entre os dous puntos no mapa: 6 cm. – Valor da escala: 2 km. 6

3 2 5 12

Entre Vilabade e Os Navallos hai unha distancia de 12 quilómetros.

Monte Pando

Escala

Os Navallos

0

2

quilómetros

Demostra que sabes facelo. 2

3

Observa a escala do mapa da páxina 21 do libro. Cantos centímetros mide? A cantos quilóme tros equi vale na realidade ? Calcula distancias no mapa. Mide cunha regra e completa no caderno esta táboa.

Desde

Ata

Pu nta de Tar if a

C abo de Gata

Cabo de Ajo

Cabo Fisterra

Torre Cer redo

Teleno

Distancia no mapa

Distancia na realidade

Practica. 4

Organiza unha excursión desde Estaca de Bares ata Cabeza de Manzaneda. Primeiro, calcula a distancia real que hai entre ambos os puntos. Despois, calcula cantos días tardarías en chegar se cada día percorreses dez quilómetros.

ia xe nc I n te l i má t ica te o - ma ló x ic

28

Coñecementos e experiencias previos Pregúntelles aos alumnos se algunha vez utilizaron ou viron un mapa a escala. Se o usaron algunha vez, que indiquen para que o empregaron e se ll es resultou útil.

Solucionario 1 Entre Vilabade e Os Navallos hai unha distancia de 12

quilómetros. 2 Mide 1 centímetro. Na realidade, equivale a 65 km. 3

Competencias Competencia matemática, científica e tecnolóxica. O alumnado calculará distancias baseándose na escala que se establece nun mapa. Comunicación lingüística. Trabállase esta competencia, posto que se desenvolven habilidades básicas de pensamen to para comprender as representacións gráficas do noso contorno.

44

Desde punta de Tarifa ata cabo de Gata: distancia no mapa: 5 cm; distancia na realidade: 325 km. Desde cabo de Ajo ata cabo Fisterra: 7,2 cm; distancia na realidade: 468 km. Desde Torre Cerredo ata Teleno: 2,5 cm; distancia na realida de: 162,5 km. 4 • A distancia real entre os dous puntos é de 130 km.

• Se cada día se percorresen 10 km, tardaría 13 días.

1

SABER ESTUDAR 1

RESUMO.

Copia e completa no caderno o resumo da unidade.

Propósitos

O relevo en España

• Repasar e afianzar os contidos da unidade.

O relevo l da Península lorganízase arredor da , que é unha ampla lzona de terras . Esténdese polasl Comunidades i de . A Meseta está atravesada por dúas cordilleiras: ill i , e está rodeada por catro grupos montañosos: . As montañas exteriores i son: . As depresións i son terras . Na Penín sula l hai dúas i amplasl depresións i exteriores i á Meseta: . España ten unha extensa costa que se divide i i en costa , , e . A costa cantábricai é e . A costa atlántica l i divídese i en tres zonas: , e . A costa mediterránea i é a máis i e distínguense i catro zonas: . España conta con dous arquipélagos: i l as e as . – As illas ill Baleares l localízanse l l ao da península libérica. i i O seu relevo l é unha prolongación l i dos . – As illas ill Canariasi encóntranse ao de África, i no océano . Son de orixei .

2

Sigue o modelo anterior e fai un resumo sobre o relevo de Europa.

3

ESQUEMA.

• Practicar diferentes técnicas de estudo.

NOTAS

Copia e completa no caderno o seguinte esquema. Costa cantábrica

COSTAS ESPAÑOLAS

Costa

Costa

29

Solucionario 1

Resumo. • Meseta / chás e elevadas / Castela e León, Castela-A Mancha, Comunidade de Madrid e Estremadura / o Sistema Central e os Montes de Toledo / os Montes de León, a Cordilleira Cantábrica, o Sistema Ibérico e Serra Morena / o Macizo Galaico, os Montes Vascos, os Pireneos, o Sistema Costeiro-Catalán e os Sistemas Béticos / chás e de pouca altura rodeadas por terras máis altas e percorridas por ríos / a do Ebro e a do Guadalquivir. • Cantábrica / atlántica / mediterránea / acantilada / con pou cas praias / costa galega / costa andaluza / costa canaria / extensa / costa de Andalucía, costa levantina, costa catalá e balear, e costa de Ceuta e Melilla. • Illas Baleares / illas Canarias / leste / Sistemas Béticos / oeste / Atlántico / volcánica.

2

R. M. O relevo de Europa é moi variado. As zonas montañosas están ao norte, cos Montes Escandinavos e os Urais, e, ao sur, cos Pireneos, os Alpes, os Cárpatos, os Balcáns e o Cáucaso. Europa conta con dúas grandes chairas situa das no centro e o leste do continente: a Gran Chaira Europea e a Chaira da Europa Oriental. A costa europea é moi exten sa e conta con moitas illas e penínsulas. 3

Esquema. • Costa cantábrica.

• Costa atlántica: costa galega; andaluza e canaria. • Costa mediterránea: costa mediterránea de Andalucía; levantina; catalá e balear, e costas de Ceuta e Melilla.

45

ACTIV IDADE S FI NAIS

1

Propósitos

Calca este mapa no caderno e fai as actividades.

• Repasar os conceptos básicos da unidade.

1

Meseta

5

2

6

3 7

4

• Coñecer os nomes de diferentes elementos do relevo español.

9

Montañas interiores

8 10

• Identificar distintos elementos do relevo nun mapa de Europa.

Montañas exteriores

14

12 13

NOTAS

Montañas que rodean a Meseta

15

11

Depresións

16 Arquip élagos

2

Colorea as unidades do relevo como se indica na lenda. Escribe no caderno o nome que corresponde a cada número. Que unidades do relevo hai en Galicia?

Completa o seguinte esquema. MESETA

Montañas interiores:

3

Montañas que a rodean:

Montañas exteriores:

Relaciona cada letra do mapa cun destes nomes.

Balcáns.

L

Pireneos. D

Elbrús. Montes Urais.

F

E

Montes Escandinavos. Apeninos. Alpes. B

Gran Chaira Europea. Océano Glacial Ártico.

Ñ C

I

Mar Mediterráneo.

O

N A

Mar Negro.

G

H

Chaira de Europa Oriental. Océano Atlántico.

M

Mar Caspio. 30

Solucionario • R. G. Os alumnos poden axudarse, para levar a cabo a actividade, do mapa que se ofrece na unidade. • 1: Macizo Galaico; 2: Cordilleira Cantábrica; 3: Montes de León; 4: Mese ta; 5: Montes Vascos; 6: Pireneos; 7: depresión do Ebro; 8: Sis tema Ibérico; 9: Sistema Costeiro-Catalán; 10: Sistema Central; 11: Montes de Toledo; 12: Serra Morena; 13: depresión do Guadalquivir; 14: Sistemas Béticos; 15: Illas Baleares; 16: Illas Canarias. • O Macizo Galaico e parte dos Montes de León. 1

Meseta • Montañas interiores: Sistema Central; Montes de Toledo. • Montañas que a rodean: Montes de León; Cordilleira Cantábrica; Sistema Ibérico; Serra Morena. • Mon tañas exteriores: Macizo Galaico; Montes Vascos; Pireneos; Sistema Costeiro-Catalán; Sistemas Béticos. 2

46

A: Pireneos; B: Gran Chaira Europea; C: Elbrus; D: Montes Urais; E: Montes Escandinavos; F: Chaira de Europa Oriental; G: Apeninos; H: Balcáns; I: Alpes; L: océano Glacial Ártico; M: mar Mediterráneo; N: mar Negro; Ñ: océano Atlántico; O: mar Caspio. 4 Os mares que bañan as costas de España son o océano Atlántico, o mar Cantábrico e o mar Mediterráneo. • Costa cantábrica: un pouco de Galicia, do Principado de Asturias, Cantabria e País Vasco. • Costa atlántica (Galicia, Andalucía e illas Canarias), dividida en costa galega, costa andaluza e costa canaria. • Costa mediterránea (Cataluña, illas Balea res, Comunidade Valenciana, Rexión de Murcia, Andalucía, Ceuta e Melilla), dividida en costa mediterránea de Andalucía, costa levantina, costa catalá e balear, e costas de Ceuta e Melilla. 3

1 4

Escribe o nome dos mares que bañan as costas de España. Despois, sinala en que zonas se divide cada unha delas e indica por que Comunidades se estenden.

5

PARA PENSAR. Identifica as unidades do relevo que terán

NOTAS

que atravesar os ciclistas desta ruta por España.

Collerán ll a saída nunha chaira i l elevada. Despois pasarán i por unha cordilleira ill i que separa a Meseta do mar Cantábrico.i Percorrerán unha zona de costa con moitasi rías e despois pasarán i por unha moi recortada i ata chegar á cordilleira ill ique une España con Francia. i Irán por unha chairai de pouca altitude li percorridai por un río que desemboca no Mediterráneo. i Atravesarán un sistema i montañoso situado i ao leste l da Meseta Central. l Subiráni ata o sistema i montañoso onde está o picoi máis alto i l da Península. l Para terminar, i chegarán ao arquipélago i l onde está o picoi máis alto i l de España. 6

TOMA A INIC IATIVA. Imaxina que tes que decidir a construción dunha

estrada na Meseta. Que Submeseta, Norte ou Sur, elixirías para trazala? Por que?

Demostra o teu talento Elixe e realiza unha destas actividades: A. Elixe un destes lugares, investiga onde está e como é a súa paisaxe. Despois, escribe unha carta a un amigo para contarlle todo o que aprendiches. Acompáñaa con fotografías.

fiorde de Lysefjord

acantilados de Dover

monte Cervino

B. Procura un mapa físico da túa zona (concello, comarca, provincia…) e fai unha listaxe das unidades de relevo que aparezan. C. EDUCACIÓN CÍVICA. Son moitas as persoas que aproveitan o seu tempo libre para ir á montaña e gozar da natureza. Elabora unhas normas de comportamento para esas saídas.

ia xe nc I n te l i is ta ra l na t u

5

Para pensar. Os ciclistas sairán da Submeseta Norte. Pasarán pola Cordilleira Cantábrica. Seguirán cara á dereita pola costa cantábrica ata chegar aos Pireneos. Baixarán pola depresión do Ebro e cruzarán o Sistema Ibérico. Subirán ata a Cordilleira Penibética (o pico máis alto da Península é o Mulhacén). Para acabar, chegarán ás illas Canarias e finalizarán no Teide. 6

Toma a iniciativa. R. L. O mellor sería elixir a Submeseta Sur, pois ten menos altitude e menos montes. Demostra o teu talento A. R. L. O fiorde de Lysefjord é un fiorde de Noruega do mar do Norte, que se atopa ao suroeste do país. As súas paredes teñen unha altitude de máis de mil metros e destaca a formación rochosa denominada O púlpito.

31

Os acantilados de Dover forman parte da costa británica fronte ao estreito de Dover, no condado de Kent. O acantilado é de cor branca debido á súa composición de creta, un tipo de relevo calcario. O monte Cervino é a montaña máis coñecida dos Alpes. Está na fronteira entre Suíza e Italia. A característica principal desta montaña é a súa forma de pirámide. B. R. G. C. Educación cívica. R. M. Non leves nada que poida alterar o ecosistema. Non toques os animais nin te achegues a eles, e non danes a vexetación. Recolle o lixo que xeres e bótao nos contedores apropiados habilitados para el. Só se pode facer lume en datas permitidas e en grellas habilitadas para iso. Deixa o coche nas zonas de aparcadoiro.

47

2


Contidos da unidade

SABER

•

Os ríos de Europa e as súas vertentes.

•

Os climas e a vexetación de Europa.

•

Os ríos de España. A vertente cantábrica.

•

As vertentes mediterránea e atlántica.

•

Os climas e a vexetación de España.

•

VOCABULARIO •

LECTURA

•

•

COMUNICACIÓN ORAL

•

•


•

SABER FACER

USO DAS TIC

•

•

TÉCNICAS DE ESTUDO

•

•

TAREFA FINAL

SABER SER

48


•

•

Caudal, réxime, barranco, corgo, torrente, conca hidrográfica, vertente, vertente atlántica, vertente ártica, vertente mediterránea, vertente do mar Negro, vertente do mar Caspio, vertente cantábrica. Clima oceánico, clima mediterráneo, clima continental, clima polar, clima de montaña, landa, taiga, estepa, tundra. Lectura e comprensión dun texto sobre a importancia da «saúde das augas». Xustificación da profesión de limnólogo. Explicación sobre as medidas que se poden tomar para mellorar as augas dun río. Interpretación dun mapa de climas de Europa. Análise de mapas e gráficos de ríos de España. Busca de información sobre o tempo das capitais europeas. Táboas sobre os climas de Europa. Resumo sobre os ríos de Europa e de España. Esquema das vertentes de Europa. Realizar unha exposición oral sobre a mellora das augas dos ríos. Coñecemento do Protocolo de Quioto: que é e que se pretende conseguir con el.


Programación didáctica da aula Recursos para a avaliación •

•

Avaliación de contidos. Unidade 2: controis B e A. Test. Avaliación por competencias. Proba 1.


•



•


RECURSOS DIXITAIS LibroMedia •


Plan de mellora. Bloque 2: fichas 6 e 7. Programa de ampliación. Bloque 2: fichas 3 e 4.

MATERIAL DA AULA





•


•


•

Os países da UE.

•





Outubro

Novembro

Decembro

49

Propósitos • Presentar o contido da unidade mediante un texto e unhas imaxes motivadores. • Coñecer en que traballa un limnólogo e saber o que é a limnoloxía. • Identificar os motivos polos que os ríos poden «perder saúde».

2


O limnólogo e o cabaliño do demo Se un artista pasease xunto a un río e vise voar un cabaliño do demo, seguramente lle serviría como inspiración, xa que este animal é dunha extraordinaria beleza. Pero se fose un limnólogo o que o observase, a presenza do insecto proporcionaríalle unha grande alegría, porque indica que o río está limpo.

• Repasar os conceptos sobre o tempo e o clima, e tamén sobre os ríos.

A limnoloxía é a ciencia que se ocupa do estudo e diagnóstico das augas dos ríos e dos lagos. Das súas condicións físicas: temperatura, cantidade de sales, corrente, etc., e das biolóxicas, é dicir, as dos seres vivos que habitan nelas.

Máis recursos

Un limnólogo debe posuír coñecementos de disciplinas tan variadas como a botánica, a entomoloxía, a ornitoloxía e a química.

Faga que os alumnos busquen no dicionario a palabra «limnoloxía». Pode consultarse en Internet na seguinte ligazón: http://academia. gal/dicionario#loadNoun.do?current_ page=1&id=1931833 Feito isto, tamén poden buscar a definición do resto das disciplinas que se citan no texto.

Un río pode «perder a saúde» por moitos motivos: a alteración do caudal pola creación de encoros, a aparición de produtos químicos, a vertedura de augas residuais urbanas, etc. Encontrar solución para estes problemas é parte do traballo dos limnólogos.

Le e comprende o problema En que consiste o traballo dun limnólogo?

TAREFA F INAL

Cales son as condicións físicas dos ríos? E as biolóxicas?


Como «perde a saúde» un río? Por que é importante manter a auga dos ríos en bo estado? Que podemos facer para logralo? Observa a fotografía do cabaliño do demo e describe como é e o medio en que se encontra.

EXPRESIÓN ORAL. Imaxina que decidiches traballar como limnólogo cando sexas adulto. Pensa en cinco razóns polas que creas que é unha excelente profesión. Despois, cóntallelo aos compañeiros. 32

Coñecementos e experiencias previos Pídalles aos alumnos que lembren algunha excursión a un río de montaña e que describan como eran as súas augas (cristalinas/sucias; rápidas/lentas…). A continuación, dígalles que expliquen como son as augas do río da súa localidade ou doutra próxima. Faga preguntas como: cal deles estaba menos contaminado? Cal é a causa? Relacione esta experiencia dos alumnos co traballo que terán que realizar na sección «Saber facer».

Suxestións sobre a lectura • Comente que os cabaliños do demo adoitan vivir en zonas con augas limpas e que se poden ver nos meses do verán.

50

SABER FACER

Ao f inal da u nida de aprenderás como se pode manter e mellorar a calidade da auga dos ríos. Ante s, v as d escu brir o qu e son e como son as augas e os climas de Europa e España.


• Na lectura dise que o limnólogo se alegraría moito se vise un cabaliño do demo na ribeira dun río, pois sería un sínto ma indicativo da saúde deste. Pódelles explicar aos alum nos que hai animais que só poden vivir en augas non con taminadas, pois, doutra maneira, morrerían. Por exemplo, as troitas, os salmóns ou animais máis pequenos, como a pulga de auga doce ou os camaróns, serven como mos tra da «boa saúde» dos ríos. • Pídalles aos alumnos que observen a imaxe do río desta dobre páxina. Poden fixarse nas beiras, nas augas, na vexetación, no ambiente en xeral. Ademais, pode pregun tarlles, por exemplo: cres que se trata do curso alto, medio ou baixo do río? Como discorren as augas, rápidas ou lentas? Como é a vexetación? É un río contaminado ou, polo contrario, está limpo?

NOTAS

QUE SABES XA?

O tempo e o clima O tempo é o estado da atmosfera nun lugar e nun momento determinados. O clima é o tempo que predomina nun lugar ao longo de varios anos. Que tempo vai hoxe? Como é o clima do lugar en que vives?

Os ríos Os ríos son correntes continuas de auga que adoitan nacer nas montañas. Cales son as partes dun río? Sinálaas no debuxo.

33

Competencias Comunicación lingüística. A lectura e as respostas ás pre -

guntas relativas a un texto fomentan esta competencia. Aprender a aprender. Relacionar os conceptos que se van

tratar na unidade cos coñecementos previos dos alumnos potencia esta competencia.

Solucionario Le e comprende o problema

• O traballo do limnólogo consiste no estudo físico e biolóxico dos ríos. • Físicas: temperatura, salinidade, corrente, etc. Biolóxicas: condición dos seres vivos que os habitan.

• Un río pode «perder a súa saúde» por moitos motivos: a alteración do caudal debido á construción de encoros, as verteduras producidas por substancias químicas, as augas residuais, etc. • É importante que a auga dos ríos se manteña en bo estado para non modificar o ecosistema. R. L. • O cabaliño do demo é un insecto alado de corpo longo, esvelto e de cores brillantes. Habita en medios acuáticos naturais e limpos. • Expresión oral. R. L. Que sabes xa?

• R. L. • As partes dun río son o curso alto, o curso medio e o curso baixo. R. G.

51

Os ríos de Europa Propósitos

Os ríos de Europa

• Identificar as características xerais dos ríos europeos de cada vertente.

A maior ía dos r íos europ eos son bastan te long os e de c audal regular. Por iso, moitos son navegables. Os ríos de Europa clasifícanse, segundo o océano ou o mar en que desembocan, en cinco vertentes: a vertente atlántica, a vertente ártica, a vertente mediterránea, a vertente do mar Negro e a vertente do mar Caspio.

• Coñecer cales son as vertentes hidrográficas de Europa. • Identificar as cinco vertentes nun mapa de Europa.

Verten te a tlán tica

Os ríos desta vertente son os máis caudalosos de Europa porque atravesan zonas con abundantes chuvias. Destacan, de leste a oeste, o Dvina Occidental, o Vístula, o Óder, o Elba, o Rin, o Loira e o Texo.

Verten te mediterránea

Os ríos desta vertente son pouco caudalosos e irregulares porque sofren forte estiaxe no verán. Entre outros, destacan o Ebro, o Ródano e o Po.

Previsión de dificultades Antes de comezar esta parte da unidade pode repasar cos alumnos o que é unha vertente e recordar a diferenza entre esta e unha conca. Pídalles que indiquen que diferenzas e semellanzas hai entre ambas.

N O

L S

Río Po

VERTENTES

Máis recursos Propoña a visita desta web: https:// repositorio.educa.jccm.es/portal/ odes/conocimiento_del_medio/el_ estudio_de_la_hidrografia_de_ espana_y_europa/contenido/ como introdución ao estudo do apartado, de maneira que o alumnado se achegue dun xeito interactivo a estes coñecementos.

O

Mediterránea Do mar Caspio Do mar Negro Atlántica l Ártica

Verten te do mar Negro

Os ríos da vertente do mar Negro son moi longos e caudalosos, por iso son navegables. Destacan o Danubio, o Dniéper e o Dniéster.

O C

I T N

Á L

T

R ío T á m

A

Río Danubio

O N

A

Verten te do mar Caspio

Os ríos desta vertente son longos e caudalosos. Na vertente do mar Caspio encóntrase o río máis longo do continente europeo, o Volga.

M a r C a n t á br i co

É C

r o Río D ou

O

Coñecementos e experiencias previos Os contidos desta unidade están moi relacionados cos da unidade anterior. Por este motivo, convén lembrar e observar cos alumnos o mapa físico de Europa e que localicen as montañas onde nacen os principais ríos, de maneira que relacionen o relevo coa separación de cada vertente e mais co caudal e co curso dos ríos europeos.

Para explicar • Sinale que, ao contrario ca en España, en Europa abundan os ríos navegables, mercé ao seu caudal e anchura de leito. É posible navegar do mar do Norte ao mar Negro a través do Rin e do Danubio. Tamén son navegables os ríos Elba, Támesis, Po, Sena, Loira, Dniéper, Volga…

R í o E b r o

Río T e x

o

Estreito de

Xibraltar

M a r

Río Volga

Á F R I

34

52

C

• Explíquelles aos alumnos que o Volga é o río máis longo de Europa e o quinto do mundo. Ademais, é tamén o río máis caudaloso deste continente. É un río que discorre enteiramente por Rusia. Os seguintes ríos máis longos de Europa son o Danubio, que cruza Europa de oeste a leste e é o de maior lonxitude dos ríos da Unión Europea; o Ural, que discorre entre Rusia e Kazakhstán e é fronteira entre Europa e Asia; e o Dniéper, que discorre por Rusia, Bielorrusia e Ucraína.

Competencias Comunicación lingüística. Saber

comentar e identificar elementos nun mapa segundo os coñecementos adquiridos desenvolve esta competencia.

2 NOTAS

Verten te á rtic a

Os ríos que desembocan no océano Glacial Ártico son moi caudalosos e permanecen conxelados durante o inverno. Os ríos máis longos son o Pechora e o Dvina Setentrional.

Río Rin

Río Pechora

Escala

É A NO G L AC I AL Á R T I C O

R í o

Mar de Barents

Mar de Noruega

0

P e

240

c h

o r a

il quilómetros

A S I A

Mar Branco

R ío D

v i n

a S

e

Lago Onega

t e n

t

r i o n

a l

Lago Ladoga

Río V o l ga

Ma r do Norte

Lago Peipus

Lago V äner n

s i

Lago V ätt er n

R í o E

s

l b

a

R í o Ó d e r

l a t

l

n e

i d ina O c c

R . D v

R í o

R í o D on

í

o

D n i é p

l a

e r

í o

R í o S e n a

a U r

R

R

V í s t u

R

o í

R

i n

i é r Río Dn s te

R í o

L o i r

R

a

í

n o

a d ó

o

D a n u

R í o P o

R

b i o

M ar N eg r o

o

í

R

e d i t

M a r A d r i á t i c o

e

r r á

e nc ia I n te l ix ia l e s pac

ACTIV IDADES 1

Cantas vertentes hai en Europa? Cales son?

2

Observa o mapa e di con que cor se representou cada vertente.

3

Localiza no mapa dous ríos de cada unha das vertentes europeas e di os seus nomes.

n e o

C A

M a r C a s p i o

35

Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE

Solucionario 1

En Europa hai cinco vertentes. A vertente atlántica,

Mapa dos ríos europeos. Pídalles aos alumnos que traballen

a vertente ártica, a vertente mediterránea, a vertente do mar

con mapas mudos dos ríos de Europa e identifiquen, coa

Negro e a vertente do mar Caspio.

axuda do mapa do libro, cales son os principais e onde se atopan. PARA AMPLIAR As vertentes europeas. Forme cinco grupos de alumnos

e reparta entre eles as vertentes europeas. Cada grupo elabo-

2

A vertente mediterránea, con cor malva; a vertente do

mar Caspio, con marrón; a vertente do mar Negro, con la ranxa; a vertente atlántica, con verde, e a vertente ártica, con azul. 3

R. M. Por exemplo, na vertente mediterránea destacan

rará un mural coas características da vertente. Poden incor-

o Ebro e o Ródano; na vertente do mar Negro, o Danubio

porar fotografías e información dalgúns ríos desa vertente

e o Dnister; na vertente do mar Caspio, o Volga e o Ural;

(onde nace, onde desemboca, por que países pasa, que pecu -

na vertente atlántica, o Elba e o Rin; por último, na vertente

liaridades presenta…).

ártica destacan o Pechora e o Dvina Setentrional.

53

Os climas e a vexetación de Europa Propósitos • Coñecer que o territorio de Europa se reparte entre as zonas climáticas temperada e fría do hemisferio norte. • Diferenciar os tres tipos de climas temperados de Europa: oceánico, mediterráneo e continental. • Distinguir os dous climas fríos europeos: polar e de montaña. • Identificar a vexetación propia de cada tipo de clima de Europa.

Previsión de dificultades Para comprender mellor por que hai climas tan distintos en Europa, convén lembrar os factores climáticos que se estudaron o curso anterior: a distancia ao ecuador, a proximidade ao mar e a disposición do relevo. Para repasalos, pode facer preguntas como: Que elementos inflúen nos diferentes climas do planeta? En que lugares da Terra vai máis frío? E máis calor? Como inflúe a altitude nas temperaturas? Como afecta a proximidade do mar ás temperaturas?

Europa encóntrase entre dúas zonas climáticas da Terra: a zona temperada e a zona fría.

ºC

Litros/m 2

B

140 120 100 80

Os climas temperados A mai or parte do contin ente europe o encóntr ase entre os 35º e os 60º de latitude norte. Esas latitudes están na zona temperada da Terra. Por iso, os climas de boa parte de Europa non teñen temperaturas moi altas nin moi baixas. Os climas temperados de Europa clasifícanse nos seguintes tipos: Clima oceánico. É característico de todas as zonas bañadas polo océano Atlántico e do centro de Europa. As temperaturas son suaves no verán. As precipitacións son abundantes e regulares, pois prodúcense en todas as estacións. 1 Clima mediterráneo. É propio da costa mediterránea e algunhas zonas do interior, ao sur. As temperaturas son elevadas no verán e suaves no inverno. As precipitacións non son abundantes. Nos meses de verán apenas chove. 2 Clima continental. É característico das zonas do leste de Europa. As temperaturas son altas no verán e moi baixas no inverno. As precipitacións concéntranse no verán. 3

BORDEOS

A

30

60

20

40

10

20

0

0 X

F

M

A

M X

X

A

S

O

N

D

Meses

Clima oceánico. A. Climograma de Bordeos, en Francia. li i li i B. Paisaxe de clima oceánico. i li i

1

ºC

CATANIA

A

Litros/m 2

B

140 120 100 80 30

60

20

40

10

20

0

0 X

F

M

A

M X

X

A

S

O

N

D

Meses

Clima mediterráneo. A. Climograma de Catania, li i li i en IItalia. li B. Paisaxe de clima mediterráneo. i li i

2

ºC

TALLÍN

A

Litros/m 2

B

140 120 100 80 40

60

20

40

10

20

0

0

-10 X

F

M

A

M X

X

A

S

O

N

D

Meses

Os climas fríos Os climas fríos localízanse nas latitudes altas, por riba do paralelo 60º N, e nas zonas máis elevadas. Hai dous tipos de climas fríos. Clima polar. É característico do norte dos países nórdicos e de Rusia. O clima polar é o máis frío da Terra. As temperaturas adoitan estar por debaixo de 0 ºC durante boa parte do ano. As precipitacións son escasas. 4 Clima de montaña. É característico das cimas máis elevadas de todo o continente. As temperaturas son moi baixas durante o inverno e frescas no verán. As precipitacións son abundantes.

Clima li continental. i l A. Climograma de Tallín, en Estonia. li ll i B. Taiga, tí pica paisa contii nenta ll. i i i xe de clima li

3

ºC

TANA BRU

A

Litros/m 2

B

140 120 100 80 40

60

20

40

10

20

0

0

-10 X

F

M

A

M X

X

A

S

O

N

D

Meses

4

C lima li polar. l A. Climograma li de Tana Bru, en Finlandia. i l i B. Tundra, t ípica i paisa i xe da s zona s con clima li s frí os.

36

Coñecementos e experiencias previos Pode comezar a explicación dos climas de Europa, relacionán doa co apartado anterior referido aos ríos, mediante algunhas preguntas: Credes que o clima inflúe na cantidade de auga que levan os ríos? Por que? Así mesmo, poden comparar os ma pas das dúas páxinas e ver que ríos discorren por cada zona correspondente a cada tipo de clima.

Para explicar • Indique que nalgúns países de Europa tamén existe o clima subtropical: nas illas Canarias (España) e en Madeira (Portugal). • Explíquelles aos alumnos que as zonas con clima oceánico están influídas polo océano Atlántico, o que suaviza as

54

temperaturas e provoca alta humidade. As zonas con clima mediterráneo tamén están influídas polo mar, que tempera as temperaturas. O clima continental é propio de zonas sen influencia das augas mariñas e, polo tanto, as temperaturas son máis extremas. • Explique cada un dos climas de Europa cos climogramas desta páxina. Sinale as diferenzas de temperatura e de pre cipitación, así como a súa distribución ao longo do ano.

Competencias Comunicación lingüística. A análise de mapas e de climogramas fomenta o uso desta competencia. Aprender a aprender. Saber clasificar os climas nunha táboa

desenvolve esta competencia.

N

O

O C É A N O

G L A C I A L

Á R T I C O

L

ASIA

Mar de Noruega

S

NOTAS

Ma r do Norte

O C I T N Á L T A O N A É C O

M a r C a s p i o

Mar Negro

TIPOS DE CLIMAS Oceánico Mediterráneo Continental

Escala

0

M a r

320

M e d i t

e r r

quilómetros

á n e

De montaña o

Polar Subtropical

ÁFRICA 5

Mapa dos climas de Europa.

A v exet ación de Europa Europa ten paisaxes variadas con vexetación diferente. Por exemplo: Vexetación das zonas temperadas. Distínguense tres tipos: – Nas zonas con clima oceánico, hai prados e bosques de faias e carballos. Nas chairas con terreos pobres só medran herbas e matogueira. Son as landas.

TRABALLA COA IMAXE Observa o mapa. 5 Cal é o clima predominante en Europa? En que países se dá o clima polar? Observa os climogramas 1 e 3 e contesta. Que localidade ten as temperaturas máis extremas? En que estación do ano chove máis en cada unha desas localidades?

– Nas zonas de clima mediterráneo, destacan os bosques de aciñeira e sobreira, e matogueira, como a xara e o romeu. – Nas zonas de clima continental, hai taigas, que son bosques de folla perenne formados por abetos e piñeiros, e estepas, que son chairas de terreos pobres onde só medran herbas.

ACTIV IDADE S 1

Completa esta táboa sobre os climas de Europa.

Vexetación das zonas frías. Nas zonas de clima polar apenas hai vexetación. Só nas zonas menos frías medran musgos, liques e algúns arbustos pequenos. Esta vexetación chámase tundra.

OS CLIMAS DE EUROPA Clima

Temperaturas

Precipitacións

37

Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE

Solucionario 1

• Clima oceánico. Temperaturas: suaves no verán. Preci-

Climogramas de Europa. Propóñalles aos alumnos a elabo-

pitacións: abundantes e regulares.

ración dunha táboa comparativa para analizar os distintos

• Clima mediterráneo. Tempera turas: elevadas no verán

climogramas que se ofrecen nesta páxina.

e suaves no inverno. Precipitacións: non son abundantes. Nos meses de verán apenas chove.

Traballar coa imaxe

• Clima continental. Temperaturas: altas no verán e moi

baixas no inverno. Precipitacións: prodúcense sobre todo • O clima que predomina é o continental. O polar é propio de Islandia, Noruega, Suecia, Finlandia e Rusia.

durante o verán. • Clima polar. Temperaturas: adoitan estar por debaixo

• Tallín, en Estonia.

de 0 ºC durante boa parte do ano. Precipitacións: escasas.

• En Bordeos chove durante todo o ano e en Tallín chove

• Clima de montaña. Temperaturas: moi baix as durante

máis durante os meses do verán e do outono.

o inverno e frescas no verán. Precipitacións: abundantes.

55

Os ríos de España. A vertente cantábrica Propósitos

Os ríos de España

• Recoñecer as características xerais dos ríos de España.

Os ríos de España teñen diferentes características porque o clima e o relevo son variados.

• Identificar as distintas vertentes de España. • Coñecer a zona española pola que se estende a vertente cantábrica e saber cales son os seus ríos. • Diferenciar entre conca hidrográfica e vertente.

Máis recursos Para que os alumnos comprendan a interrelación do relevo e o clima cos ríos, utilice láminas de mapas do relevo, climas e vertentes hidrográficas de España. Móstrellelas ao explicar as características dos ríos de cada vertente. Así poderán relacionar o relevo coa lonxitude e coa pendente dos ríos e mais as características do clima da zona por onde discorren os ríos co seu caudal e co réxime.

N

O

Por iso, en España podemos encontrar ríos que presentan un abundante caudal en zonas con frecuentes chuvias, mentres que noutros lugares as escasas chuvias impiden que haxa ríos.

L

S

O C I T N Á L T A

Nas zonas que teñen escasas chuvias fórmanse barrancos, corgos e torrentes. Estes son cortes no terreo polos que discorre a auga unicamente cando chove. Son típicos das illas Baleares, das illas Canarias, de Ceuta, de Melilla e do sueste da Península. O N A É C O

O territorio polo que corren un río e os seus afluentes chámase conca hidrográfica. As c onca s qu e te ñen ríos , ba rran cos e to rren tes que vert en as súas augas a un mesmo mar forman unha vertente. En España hai tres vertentes: ao norte, a vertente cantábrica; ao leste e ao sur, a vertente mediterránea, e ao oeste, a vertente atlántica. 1

A verte nte cant ábrica

OCÉANO ATLÁNTICO ILLAS CANARIAS

A v ert ent e c ant ábr ica est énd ese pol o nor te da Pen íns ula . Comprende os ríos que verten as augas ao mar Cantábrico. Aínd a qu e est a é a vert ente máis pequ ena, os s eus r íos s on moi caudalosos: por ela circula o corenta por cento da auga de todos os ríos españois. 1

Os ríos da vertente cantábrica son curtos e con forte pendente, porque nacen en montañas da Cordilleira Cantábrica, próximas ao mar onde desembocan. Os seus caudais son abundantes e regulares, xa que atravesan zonas en que as precipitacións son frecuentes ao longo de todo o ano.

Mapa das vertentes de España.

Navia 159 km

Nalón 129 km

Eo 79 km

Os principais ríos desta vertente son:

2

Nervión

O Nervión e o Bidasoa, no País Vasco.

69 km

Bidasoa

O Saja e o Besaya, en Cantabria.

67 km

O Nalón e o Navia, en Asturias. 2

O Eo, entre Asturias e Galicia.

Gráfico da lonxitude dos principais ríos da vertente cantábrica.

38

Coñecementos e experiencias previos Os alumnos xa estudaron en cursos anteriores algúns datos e características dos ríos e das vertentes de España. Neste curso van ampliar eses coñecementos e poderanos relacio nar coas características propias dos ríos de cada vertente.

Para explicar • Explique as características dos ríos da vertente cantábrica. Para iso, localice no mapa do relevo a principal cordilleira que separa a vertente cantábrica da atlántica. Fágalles ver ás alumnas e aos alumnos que os ríos que nacen na ladeira norte desembocan no mar Cantábrico, mentres que os que o fan na ladeira sur se dirixen cara ao océano Atlántico. Pode poñer un exemplo concreto cos ríos Nalón

56

e Esla. Móstrelles que nacen moi próximos, pero o Esla ten un curso máis longo ca o Nalón, porque este nace moi preto do mar onde desemboca. Utilice o mesmo exemplo para explicar as diferenzas de réxime. Tamén lles pode ensinar o mapa dos climas de España e dicirlles que identifiquen o tipo de clima das concas do Nalón e do Esla. Pídalles que recorden as características de cada clima e que o relacionen co réxime regular do río Nalón e co irregular do Esla. • Despois, pídalles aos alumnos que localicen no mapa os ríos da vertente cantábrica: Nervión, Bidasoa, Saja, Besaya, Navia e Eo.

As ver ten tentes tes med medite iterr rráne ánea a e a tlá tlánti ntica ca

Propósitos • Localizar a vertente vertente mediterránea mediterránea e recoñecer as características dos seus ríos.

A ve rte nte medi ter ráne a

• Identificar Identifi car os nomes dos principais ríos das vertentes mediterránea e atlántica, incluíndo algúns dos seus afluentes. • Saber que nas illas Canarias Canarias hai torrentes. torrentes.

Máis recursos Os alumnos poden diferenciar entre os ríos españois e os europeos. Para iso propóñalles que citen o nome de ríos de Europa, incluíndo os españois, e que distingan os ríos de España dos de Europa.

910 km

Xúquer 498 km

Segura 325 km

A m aio ría dos ríos río s da d a v erte nte med iter rán ea, exce pto o Ebro, son curtos e pouco caudalosos, porque discorren por zonas con clima mediterráneo, de escasas chuvias. Teñen un réxime irregular, con estiaxe no verán e enchentes na primavera e no outono.

• Identificar os corgos e torrentes torrentes que hai na vertente mediterránea. • Localizar a vertente vertente atlántica atlántica e recoñecer as características dos seus ríos.

Ebro

A vert ente m editer ránea compre nde as terra s en qu e os rí os, barrancos e corgos desembocan no mar Mediterráneo. Ocupa unha terceira parte do territorio español. Turia 280 km

Ter 209 km

1

Os ríos máis longos da vertente mediterránea son os seguintes: 1 O río Ebro, 2 que nace na Cordilleira Cantáb rica. É un río longo e moi caudaloso, xa que recibe as augas de moitos afluentes. Uns nacen nos Pireneos, como o Aragón e o Gállego, e outros nacen no Sistema Ibérico, como o Jalón e o Huerva. O río Xúquer , 3 que nace no Sistema Ibérico, igual ca o seu principal afluente, o Cabriel. O río Segura, que nace na Cordilleira Subbética. O seu principal afluente é o río Mundo. Llobregat. Outros ríos desta vertente vertente son o Turia, o Ter e o Llobregat Na vertente mediterránea hai corgos e torrentes. Cando hai fortes tormentas, os corgos, os torrentes e os ríos poden desbordarse, é dicir, levan tanta auga que sae do leito, o que pode provocar graves inundacións. As inundacións adóitanse producir nos meses da primavera e do outono.

2

O Ebro en Zaragoza.

Gráfico da lonxitude dos dos principais ríos da vertente mediterránea.

TRABALLA COA IMAXE

Observa os gráficos

1

e

4

e contesta.

A que verte nte p erten cen o s rí os máis longos? A que cres que s e deb e esa diferenza? Cal é o río máis longo da vertente mediterránea? E da atlántica?

3

O Xúquer en Cortes de Pallás, Valencia. Valencia.

40

Coñecementos e experiencias previos • Pregúntelles aos alumnos, antes de de empezar este aparta do, se algunha vez visitaron un río das vertentes mediterránea ou atlántica. Se é así, pídalles que recorden onde e que describan como era.

Para explicar • Pódelles explicar aos alumnos que o Texo é o río máis longo da Península, pero unha parte do seu percorrido discorre por Portugal. Por iso, considérase o Ebro o río máis longo de España. • Continúe mostrando os mapas murais de relevo, relevo, climas e ríos de España para explicar as características de lonxitu de e réxime dos ríos de ambas as vertentes. Faga fincapé

58

na influencia das características dos tipos de clima que teñen as zonas de España en que hai corgos ou nos torrentes de Canarias.

Competencias Competencia matemática, científica e tecnolóxica. O estudo dos gráficos dos ríos das vertentes mediterránea e atlántica destas páxinas permite o desenvolvemento desta competencia. Apre nde r a aprend apr end er. A realización do esquema do río Douro permitirá fomentar esta competencia.

2 A v erte ertente nte atl atlánti ánti ca

NOTAS

Texo 1.007 km

A ve rt en te at lá nt ic a es té nd es e po lo oe st e da Pe ní ns ul a e Canarias. Comprende as concas dos ríos e torrentes que desembocan no océano Atlántico. É a vertente máis extensa de España e nela encóntranse os ríos máis longos.

Douro 895 km

Guadiana 818 km

Guadalquivir

Os ríos desta vertente nacen en montañas afastadas do océano Atlántico e teñen un réxime irregular.

657 km

Miño 310 km

Os ríos que pertencen á vertente atlántica tres grupos:

4

clasifícanse en

4

Gráfico da lonxitude dos principais ríos da vertente atlántica.

5

Desembocadura do río Miño.

Os ríos de Galicia. Son curtos, de caudal abundante e de

réxime regular porque discorren por unha zona en que chove frecuentemente. O máis longo é o río Miño. 5 Os ríos da Meseta. Son longos porque nacen en monta-

ñas afastadas do océano. O seu caudal é abundante, aínda que sofren estiaxe no verán e enchentes na primavera e no outono. Os máis importantes son: – O Douro, cos seus afluentes Pisuerga e Tormes. – O Texo, cos seus afluentes Jarama e Tiétar. – O Guadiana, cos seus afluentes Cigüela e Zújar. Os ríos de Andalucía. Son curtos, excepto o Guadalquivir e o seu afluente o Genil, e de réxime irregular. Ademais destes, destacan o Odiel, o Tinto e o Guadalete.

En Canarias non hai correntes continuas de auga. Hai torrentes, como o das Ang ust ias .


l i Como son os ríos da vertente vertente atlántica? i llongos de España? En que vertente se encontran os ríos máis l Por que son tan longos? 2

EXPRESIÓN ESCRITA. Explica no caderno como son os ríos que pertencen á vertente mediterránea e escribe os nomes de cinco ríos desta vertente.

3

Completa este este esquema sobre o río Douro.

Río Douro

Afluent es pola dereita

Afluent es pola esquerda

41

Traballa coa imaxe • Os ríos máis longos pertencen á vertente vertente atlántica. • Débese a que os ríos desta vertente nacen en montañas afastadas do océano Atlántico. • O máis longo da vertente mediterránea mediterránea é o Ebro (910 km). O máis longo da vertente atlántica é o Texo (1.007 km).

Solucionario 1

• Os ríos da vertente vertente atlántica atlántica son, en xeral, longos e cun réxime irregular. • Os ríos máis longos de España atópanse na vertente atlántica. Porque nacen en montañas afastadas do océano Atlántico.

2

Expresión escrita. A maioría dos ríos da vertente mediterránea, excepto o Ebro, son curtos e pouco caudalosos, porque discorren por zonas de clima mediterráneo, con escaesca sas choivas.

Teñen Teñen un réxime irregular, con estiaxe no verán e enchentes na primavera e no outono. Na vertente mediterránea hai corgos e torrentes. Cando hai fortes tormentas, os corgos, os torrentes e os ríos poden desbordarse, é dicir, levan tanta auga que sae do leito, o que pode orixinar graves inundacións. Cinco ríos desta vertente son o Ebro, o Xúquer, o Segura, o Turia e o Ter. 3

R. G. Río Douro. Afluentes pola dereita: Pisuerga e Esla. Afluentes pola esquerda: esquerda: Tormes Tormes e Adaja.

59

Os climas e a vexetación de España Propósitos • Identificar e localizar nun mapa mapa os catro tipos de clima que existen en España. • Recoñecer onde se se dá cada tipo de clima e como son as temperaturas, temperaturas, precipitacións precipitacións e vexetación correspondentes. correspondentes.

En España distínguense catro tipos de clima: oceánico, de montaña, subtropical e mediterráneo.

O clima oceánico O clima oceánico dáse no norte da Península. Esténdese polas Comunidades de Galicia, Asturias, Cantabria, País Vasco , N avar ra e n orte de Ara gón e d e C ast ela e L eón . As As súas características son: Temperaturas. Son suaves ao longo do ano debido á proximidade do mar. Os veráns son frescos e os invernos son temperados.

Previsión de dificultades Para memorizar e repasar cada clima de España, propóñalles aos alumnos que realicen diversas fichas en que anoten as características e a vexetación que corresponde a cada tipo de clima. No clima mediterráneo, lembre que deben anotar as súas tres variantes, de xeito que analicen as peculiaridades de cada unha delas. Cada ficha pode ser dunha cor distinta, de maneira que este recurso lles axude a identificar cada tipo de clima.

1

i li a oceánico. i Paisaxe de clima clim Bosque

i i li i de castiñeiros en Galicia.

Precipitacións. Son abundantes e regulares , porque se

reparten en todas as estacións. A vexetación é abundante e predominan os bosques de carballos, castiñeiros castiñeiros e faias e os prados. 1

O clima de montaña O clima de montaña dáse nos cumios que están por riba dos 1.500 metros de altura. As súas principais características son: Temperaturas. Son moi baixas no inverno, por debaixo dos 0 °C, e frescas no verán, arredor dos 15 °C. Precipitacións. Son abundantes e no inverno adoitan ser en forma de neve.

A vexetación é escasa. Nas partes altas hai prados naturais e nas zonas de menor altura encóntranse bosques de piñeiros, carballos e abetos. 2

2

i li Paisaxe de clima de montaña. montaña.

Prados

i nos Pireneos.

O clima subtropical As illas ill as Can ari as est án situad sit uad as próx imas ima s á zon a c álid a d a Terra. Teñen un cli ma sub trop ica l s eco . A s s úas pri nci pai s características características son: Temperaturas. As temperaturas temperaturas son suaves durante todo o ano e presentan poucas variacións variacións entre as estacións. Precipitacións. Son máis frecuentes no norte das illas. Na zona sur e nas illas máis próximas a África, como Lanzarote e Fuerteventura, apenas chove. A vexetación é moi rica en especies endémicas, é dicir, que non medran en ningún outro lugar do mundo. Destacan a laurisilva, 3 o piñeiro canario, as tabaibas e os cardóns.

3

i i Paisaxe canaria.

l i il Bosque de laurisilva i l de Garajonay, no Parque Nacional en La Gomera.

42

Coñecementos e experiencias previos • Pregúntelles aos alumnos se estiveron algunha vez nunha zona de España en que as temperaturas ou as precipita cións fosen totalmente distintas ás características da súa localidade. Pídalles que expliquen en que época do ano foron e como eran as temperaturas e as precipitacións. precipitacións. • Repase cos alumnos os factores que determinan o clima de España. España atópase na zona temperada da Terra e conta con catro estacións, agás nas illas Canarias, que están cerca da zona cálida. Ademais, en España hai un relevo moi contrastado, con zonas montañosas e chás, o que fai que varíen moito as temperaturas e as precipitacións,

60

igual que ocorre entre a costa e o interior debido á in fluencia do mar.

Para explicar • Pídalles aos alumnos que observen observen as catro fotografías destas dúas páxinas e faga as seguintes preguntas: Que vedes en cada imaxe? Estivestes nun lugar así? Credes que vai frío ou calor? Por que? Pensades que choverá moito ou pouco nesta zona? Como o sabedes? Lede o pé da imaxe. Onde está situada? Podedes localizala no mapa? • Ao comentar a fotografía do clima subtropical, explique que a laurisilva corresponde ás zonas máis chuviosas de Canarias, mentres que no resto hai moita menos vexetación porque chove moi pouco.

M a r

O

C a n t á b r i c o

PRINCIPADO DE ASTURIAS CANTABRIA

L

GALICIA S

F R A N C I A

PAÍS VASCO COMUNIDADE FORAL DE NAVARRA

ANDORRA

A RIOXA

NOTAS

CATALUÑA

ARAGÓN CASTELA E LEÓN

O C É A N O

A T L Á N T I C O

L A G U T R

COMUNIDADE DE MADRID COMUNIDADE VALENCIANA CASTELA-A MANCHA ESTREMADURA

ILLAS BALEARES

O P REXIÓN DE MURCIA ANDALUCÍ A

OCÉANO ATLÁNTICO

M M

CANARIAS

e

d

i

t

e

r

r

á

n

e

TIPOS DE CLIMAS Oceánico De montaña

a r

Subtropical

Ceuta

Mediterráneo Típico

Melilla

Escala

0

MARROCOS 4

o

De interior

87

Seco

quilómetros

Mapa dos climas de España.

O clima mediterráneo

O clima mediterráneo é o que predomina na maior parte da Península, Ceuta, Melilla e nas illas Baleares. Hai tres variantes do clima mediterráneo: Mediterráneo típico. É propio das rexións próximas ao mar Mediterráneo. As temperaturas son suaves no inverno e cálidas no verán. As precipitacións son escasas, moi irregulares ao longo do ano e concéntranse na primavera e no outono, mentres que no verán adoita haber seca porque apenas chove. Mediterráneo de interior. Esténdese polo interior da Península, a depresión do Ebro e parte de Cataluña e Andalucía. As temperaturas son extremas, cálidas no verán e frías no inverno. As precipitacións son escasas, aínda que no inverno se producen algunhas en forma de neve. Mediterráneo seco. Esténdese polo sueste da Península. As temperaturas son suaves no litoral e extremadas nas zonas interiores. As precipitacións son moi escasas durante todo o ano, especialmente nos veráns, que son extremadamente secos. A vexetación é variada, pero escasa. Predominan as matogueiras e os arbustos de xara e tomiño e os bosques de aciñeiras, sobreiras e piñeiros. 5 Nas zonas máis secas e áridas medran a chumbeira, o palmito e o esparto.

5

Paisaxe de clima mediterráneo.

Aciñe iras en Est remadur a.

ACTIVI DADES 1

Cantos tipos de clima hai en España? Cales son?

2

Observa o mapa 4 e di como é o clima do lugar en que vives.

3

Como é a vexetación oceánica? E a mediterránea?

43

• Comente que, en moitas zonas de clima mediterráneo, a vexetación se substituíu por cultivos e que, noutras, o bosque se degradou e só medran arbustos.

rresponda con cada clima estudado. Poden axudarse coas imaxes destas páxinas e outras que busquen en Internet. Lémbrelles que representen a vexetación asociada a cada tipo de clima.

Competencias

Solucionario

Comunicación lingüística. Trabállase esta competencia cos alumnos e coas alumnas, xa que se desenvolven habili dades de pensamento para comprender o noso contorno e a súa presentación por escrito.

Outras actividades PARA AMPLIAR As paisaxes de España. Pídalles que se organicen en catro grupos. Cada grupo terá que debuxar unha paisaxe que se co -

1 En España distínguense catro tipos de clima: oceánico,

de montaña, subtropical e mediterráneo. 2 R. M. O clima de Galicia é oceánico en case todo o territorio. 3 A vexetación oceánica é abundante. Predominan os bos-

ques de carballos, castiñeiros e faias e mais os prados. A vexetación mediterránea é variada pero escasa. Predominan as matogueiras e os arbustos de xara e tomiño, ademais dos bosques de aciñeira, sobreira e piñeiro. Nas zonas máis secas e áridas medran a chumbeira, o palmito e o esparto.

61

SABER FACER


Propósitos • Realizar unha exposición oral sobre

como se pode mellorar a calidade das augas dos ríos.

Pensa e decide. 1

• Elaborar un guión cos puntos

Elixe e escribe no caderno as tres medidas que consideres máis axeitadas para mellorar a calidade das augas dos ríos. Construír e instalar depuradoras no río.

máis destacados da exposición e acompañar esta con debuxos, fotografías, vídeos, murais, etc.

Prohibir a instalación de fábricas na beira do río. Multar as fábricas que boten residuos no río. Realizar campañas sobre a necesidade de protexer os ríos.

• Expoñer na clase as medidas que

Limitar o consumo de auga nos fogares.

se poderían tomar para mellorar a calidade das augas dos ríos seguindo uns consellos dados.

Sancionar os propietarios das vivendas que vertan augas sucias directamente ao río. Formar voluntarios para conservar as zonas fluviais.

2

EXPRESIÓN ESCRITA. Explica no caderno por que elixiches cada unha desas medidas. Sigue o exemplo.

NOTAS Instalar depuradoras para limpar e purificar a auga do río.

Coas depuradoras elimínanse as substancias prexudiciais da auga, polo que se protexen a fauna e a flora do lugar.

Organiza a información. 3

Elabora un guión cos puntos que queiras destacar na túa exposición.

4

Acompaña a exposición con algún material complementario. Por exemplo, debuxos, fotografías, vídeos, murais…


Expón na clase as medidas que tomarías para mellorar a calidade das augas dos ríos. Sigue estes consellos. Escribe no encerado os puntos do guión para que os compañeiros sigan mellor a exposición. Prepara o material complementario. Fala amodo e pronuncia con claridade.


Antes de rematar, resume os puntos principais.

44

Coñecementos e experiencias previos Comece a actividade preguntándolles aos alumnos que medidas poderían tomar para mellorar a calidade da auga dos ríos. Anote as medidas propostas no encerado.

Competencias Competencia social e cívica. Os alumnos desenvolven esta

competencia ao elixir as medidas máis importantes para mellorar a calidade das augas. Comunicación lingüística. Trabállase

esta competencia, xa que se desenvolven habilidades de comunicación para preparar e presentar unha exposición sobre a mellora da calidade da auga dos nosos ríos.

62

Iniciativa e emprendemento. A

elección de medidas para a mellora das augas dos ríos implica o desenvolvemento desta competencia.

Solucionario 1

R. L.

2 Expresión escrita. R.

L.

R. L. É importante que o alumno ordene ben as súas ideas para levar a cabo a exposición. 3

4

R. L.

R. L. Hai alumnos que se poñen moi nerviosos cando deben falar ante a clase. Ao elaboraren un guión cos puntos que van expoñer, ordenan o seu pensamento. 5

2

SABER ESTUDAR 1

Propósitos

RESUMO. Copia e completa no caderno este resumo sobre

os ríos de España e de Europa.

• Repasar e afianzar os contidos

da unidade.

Os ríos de Europa

• Practicar e aplicar diferentes

A ma iiorí a do s rí os d e Eu ropa son e de caudall . Por iiso, son

técnicas de estudo.

.

Os ríos europeos poden desembocar no , no , no , no ou no . i llongo é o río O río europeo máis que pertence á vertente .

NOTAS

,

Os ríos de España

Os ríos de España forman parte de tres vertentes fluviais: l i i a ,a ea . Os ríos da vertente mediterránea i desembocan no Os ríos máis i iimportantes desta vertente son .

2

Os ríos da vertente cantábrica i desembocan no Os ríos máis i iimportantes desta vertente son

.

Os ríos da vertente atlántica l i desembocan no Os ríos máis i iimportantes desta vertente son

.

e son

.

e son e son

. .


ESQUEMA. Copia e completa no caderno este esquema

coas características de cada vertente. As vertentes de Europa son

os ríos son

os ríos son

os principais ríos son

os principais ríos s on

os ríos son

os ríos son

os ríos son




45

Competencias Aprender a aprender. Realizar un resumo e un esquema serve

para sintetizar e organizar a información da unidade. Son técnicas de aprendizaxe que serven para mellorar esta competencia.

Solucionario 1 Resumo. Os ríos de Europa. longos

• mar Cantábrico / curtos e con forte pendente, con caudal

abundante e regular / Nervión, Bidasoa, Saja, Besaya, Nalón, Navia e Eo. • océano Atlántico / longos e con réxime irregular / Texo,

Douro, Guadiana, Guadalquivir e Miño. 2

Esquema. • vertente atlántica / os máis caudalosos

de Europa / Dvina, Vístula, Oder, Elba, Rin, Loira e Texo.

/ regular / navegables. Mar Mediterráneo / mar Negro / mar Caspio / océano Atlántico / océano Glacial Ártico. Volga / do mar Caspio.

• vertente mediterránea / pouco caudalosos e irregulares/

Os ríos de España. vertente cantábrica / vertente mediterrá-

son navegables / Danubio, Dniéper e Dnister.

nea / vertente atlántica.

• vertente do mar Caspio / longos e caudalosos / Volga.

• mar Mediterráneo / curtos e pouco caudalosos, con réxime

• vertente ártica / moi caudalosos e permanecen xeados

irregular, menos o Ebro / Ebro, Xúquer, Segura, Turia e Ter.

no inverno / Pechora e Dvina Setentrional.

Ebro, Ródano e Po. • vertente do mar Negro / moi longos e caudalosos,

63

ACTIVID ADES FI NAIS

Propósitos

1

Debuxa e completa no caderno un mapa de España coma este.


í o R

O C I T N

• Ampliar coñecementos relacionados cos contidos da unidade.

Á L T A

O N A É C O

• Debuxar mapas dos ríos de España e de Europa.

. . . . . . . . . . . . . . o í R

. . . . . . . . . . . . . .

F R A N C I A ANDORRA

...... Rí o ........

L A G .. Rí o ........ U T ..... ... ... ... Río ... R O P

R í o ...

... ... ..

r

...... Rí o ........ Río

.. ..... ...... ...... R í o

M

M

e

d

i

t e

r r

á n

e o

a

. . . . . . . . . . . . . .

VERTENTES

. . . .

Cantábrica Mediterránea

OCÉANO ATLÁNTICO

Atlántica

NOTAS Colorea cada unha das vertentes da cor que se indica na lenda. Escribe os nomes dos ríos e dos mares que faltan. Localiza e escribe o nome das cordilleiras que separan as vertentes atlántica e mediterránea. Anota o nome do sistema montañoso en que nacen os ríos da vertente cantábrica. 2

Debuxa no caderno un mapa dos ríos de Europa coma este e complétao cos nomes dos ríos que faltan. N O

R í o ...

O C É AN O G L A CI A L Á R T IC O

L

... .

Mar de Noruega

S

.... Río ...

l t a e n i d

Ma r do Norte

R. Dv i n a O c c

R í o D o n

R í

R í R o R í o í . . o . . E Ó . . l b . . d . a e r

O C É A N O A T L Á N T I C O

R . S e n a Rí o .

. .

. . . .

R í o E b r o

M a

r

. . . .

o

.

.

R í o . . . . . . .

o

D n

i é p

e r

Rí o D ni é

s t

e r

.

R ío .. ...... ...

R ío .......

í R

M e d i t e

r r

á

n

e

l ra U ío R

Mar Negro

M a r C a s p i o

o

46

Solucionario 1

• R. G. Os alumnos poden basearse no mapa que se ofrece na unidade. • De norte a sur: Miño, Navia, Ebro, Douro, Texo, Guadiana, Xúquer, Segura, Guadalquivir. • Sistema Ibérico. • Cordilleira Cantábrica. 2

R. G. Os ríos que faltan son, de oeste a leste: Loira, Ródano, Po, Rin, Danubio, Vístula, Volga e Pechora. 3

• Os torrentes de Canarias son cortes no terreo polos que só discorre a auga cando chove. Están secos a maior parte do ano. • Porque é unha zona de escasas chuvias.

64

4

• Río Ebro. Nacemento: Cordilleira Cantábrica. Vertente: mediterránea. Caudal: moi caudaloso. Afluentes: Aragón, Gállego. • Río Douro. Nacemento: Sistema Ibérico. Vertente: atlántica. Caudal: abundante pero irregular. Afluentes: Pisuerga e Tormes. • Río Texo. Nacemento: Sistema Ibérico (Montes Universais). Vertente: atlántica. Caudal : caudaloso e irregular. Afluentes: Jarama e Tiétar. 5

A taiga é un bosque de folla perenne formado por abetos e piñeiros, propio do clima continental; a tundra é unha vexetación formada por musgos, liques e algúns arbustos pequenos, e dáse en zonas con clima polar. 6

• Subtropical.

• Oceánico.

2 3 Contesta.

7

NOTAS

PARA PENSAR. Relaciona cada imaxe

cun clima europeo e explica por que.

Que son os torrentes de Canarias? i Por que non hai ríos i nas illas ill Baleares? l 4

Copia e completa a ficha no caderno. Despois, elabora outras para os ríos Douro e Texo. A

Río Ebro

Sistema montañoso en que nace: Vertente á que pertence: Caudal: Nome de dous dos afluentes:

B

8 5

Explica a diferenza entre taiga e tundra.

6

Escribe no caderno o nome do clima de España correspondente.

Caracterízase por ter temperaturas suaves durante todo o ano e i i i escasas e irregulares. i l precipitacións Caracterízase por ter temperaturas i i i suaves e precipitacións abundantes l e regulares.

Le e contesta.

O caudal dos ríos pode aumentar repentinamente como consecuencia das chuvias torrenciais. Entón orixínanse desbordamentos de ríos e inundacións que provocan catástrofes. En que época do ano son frecuentes os desbordamentos de ríos? Nos ríos de que vertente adoitan ocorrer? Por que?

Demostra o teu talento Elixe e realiza unha destas actividades:

A. TRABALLO COOPERATIVO. Xoga cos comp añei ros a Aflu ente s qu e em peza n pola letr a… Trátase de e scri bir nome s de aflu ente s qu e co mece n po r un ha determinada letra e o nome do río principal a que pertencen. Gaña o que escriba antes o nome dos dous ríos. Por exemplo: «Afluente que empece por G: Gállego F Ebro». B. USA AS TIC. Consulta en Internet unha páxina sobre o tempo en Europa e durante unha semana anota as temperaturas das capitais europeas. C. EDUCACIÓN CÍVICA. Investiga o que é o Protocolo de Kyoto, o que se pretende conseguir con el e se España o asinou.


7

Para pensar. A imaxe A é de clima mediterráneo, porque é un bosque de aciñeira e de matogueiras.

A imaxe B é de clima continental, pois é un bosque de folla perenne formado por abetos e piñeiros, é dicir, unha taiga. 8

• A época do ano en que son frecuentes os desborda mentos dos ríos é nos meses das estacións da primavera e do outono. • Xeralmente, danse na vertente mediterránea, porque é unha zona en que os ríos non adoitan levar moita auga, xa que as precipitacións son escasas no clima mediterráneo. Cando hai fortes tormentas, os corgos, os torrentes e os ríos desas zo nas desbórdanse e poden causar inundacións.

47

Demostra o teu talento A. Traballo cooperativo. R. L. B. Usa as TIC. Neste caso pode propoñer que se consulte o seguinte enlace: http://europa.meteoconsult.es/tiempoeuropa/prevision_tiempo_europa.php. Contén unha lista das principais capitais europeas en que se poden ver as temperaturas diarias destas cidades. C. Educación cívica. R. M. O Protocolo de Quioto (1997) é un acordo internacional que pretende reducir as emi sións de gases que causan o quecemento global do noso planeta. España asinouno o 29 de abril de 1998.

Todos os Estados que o asinaron comprometíanse a reducir as súas emisións de gas de efecto invernadoiro en, polo menos, un 5 % con respecto ao nivel de 1990.

65

3



A actividade económica e as empresas.

•

A publicidade: estratexias e mensaxes.

•

O diñeiro, o aforro e o investimento.

•

SABER

VOCABULARIO •

•

•

LECTURA

COMUNICACIÓN ORAL

•

•


•

SABER FACER

•

USO DAS TIC

TÉCNICAS DE ESTUDO

TAREFA FINAL

Diñeiro, troco, tarxeta bancaria, ingreso, préstamo, orzamento, aforro, investimento. Lectura e comprensión dun texto sobre unha empresa dedicada a inventar produtos. Exposición sobre a empresa que lle gustaría crear a cada alumno. Identificación de logotipos de empresas asociándoos cos produtos que ofrecen e o sector a que pertencen. Análise dun anuncio, recoñecendo o tipo de publicidade, a estratexia publicitaria e os elementos da mensaxe publicitaria. Busca de información sobre os produtos usados como «diñeiro» ao longo da historia. Resumo da unidade.

•

Esquema sobre a empresa.

•

Ideas principais da unidade.

•

Elaborar un orzamento persoal.

FORMACIÓN EN VALORES •

66

Publicidade, slogan, medio de difusión, emisor, mensaxe, destinatario.

•

•

SABER SER

Produción, distribución, consumo, empresa, recursos humanos, materiais e financeiros, sector primario, sector secundario, sector terciario, mercadotecnia, dirección.

Desenvolvemento do sentido crítico ante a publicidade. Fomento do consumo responsable.


RECURSOS DIXITAIS


LibroMedia

Recursos para a avaliación •

•

•


•


MATERIAL DA AULA

Avaliación por competencias. Proba 2. Avaliación do primeiro trimestre: controis B, A e E. Test.



•






•


•


•

Os países da UE.

•






•



Outubro

Novembro

Decembro

67

Propósitos • Presentar o vocabulario básico da unidade mediante un texto e unha imaxe motivadores. • Promover hábitos positivos sobre a creatividade e o emprendemento. • Detectar os coñecementos previos sobre os sectores de produción.

Previsión de dificultades É posible que os alumnos teñan dificultades para discernir entre invento», que é o achado ou descubrimento de algo novo; e «patente», que é o documento en que oficialmente se lle recoñece a alguén unha invención e os dereitos que dela derivan. «

Máis recursos

3


Unha fábrica de inventos De pequeno, George Davison soñaba que algún día sería inventor, coma o seu admirado Thomas Alva Edison. Na súa casa da árbore a súa imaxinación espertaba e sentíase máis creativo. Alí ocorríanselle as súas mellores ideas! O tempo pasou, fíxose maior e decidiu facer realidade o seu soño: sería inventor e traballaría nunhas oficinas onde reinase a fantasía. Nunha enorme nave da cidade de Pittsburgh, en Estados Unidos, creou unha especie de parque temático con 16 escenarios diferentes: un barco pirata, un xigantesco robot, un enorme circuíto para facer carreiras con coches... Alí enxeñeiros, informáticos e deseñadores emprenderon a súa grande aventura. Hoxe a súa empresa, que se chama Inventionland, ten moito éxito. Cada ano lanza ao mercado miles de inventos! George Davison adoita invitar os nenos dos colexios próximos a que visiten a súa nave para transmitirlles a importancia de desenvolver a creatividade, a curiosidade científica e, sobre todo, a de crer nos seus soños.


A experiencia de George Davison pode servir de pretexto para buscar información sobre outros grandes inventores ao longo da historia, como Arquímedes, Leonardo da Vinci, Thomas Alva Edison, Nikola Tesla… Neste sentido, podería ser interesante ver un documental sobre algún destes personaxes.

SABER FACER

Quen é George Davison? Cal era o seu soño?

TAREFA FINAL

Que necesita George Davison para sentirse creativo?

Elaborar un orzamento persoal

Que valores desenvolveu para ter éxito? Que profesionais traballan no seu equipo? Quen foi un modelo para George Davison? Observa as fotografías. Como é a casa da árbore? Se foses maior, gustaríache traballar en lugares coma estes? Por que?

EXPRESIÓN ORAL. Esperta a túa creatividade e imaxina que tipo de empresa che gustaría crear, a que te dedicarías e a quen lles ofrecerías os teus servizos. Despois, prepara unha exposición e cóntallelo aos compañeiros.

Ao f inal da u nida de serás capaz de facer un orzamento e analizar cales son os ingresos e os gastos dunha familia. Pero antes vas aprender a identificar algúns dos elementos que interveñen na actividade económica.

48

Suxestións sobre a lectura • Para que as alumnas e os alumnos teñan unha visión máis exacta das extraordinarias características da empresa creada por George Davison, pode proporcionarlles infor mación complementaria como a seguinte: − As instalacións de lnventionland foron inauguradas no ano 2006 e ocupan cerca de 7.000 m 2, unha superficie similar á dun campo de fútbol. − Na empresa traballan cerca de 250 persoas, coñecidas como creationeers, palabra inventada e que se podería traducir ao galego como creadores ou creativos. − Cada ano xorden na empresa arredor de 2.000 ideas. Por iso, lnven tio nland é unha das maiores fábricas de inventos de todo o mundo.

68

• Pode completar as actividades do apartado Le e com prende» o problema con preguntas como: «

− Que pode significar o termo lnventionland ? − Cal era o equivalente a lnven tionl and para George Davison cando era un neno? − Por que cres que se pode comparar lnven tionl and cun parque temático? − Cales foron as razóns polas que George Davison creou este contorno tan orixinal para os seus traballadores? − Por que pensas que os traballadores de lnvention land reciben o nome de creationeers ? − Que cres que significa a expresión que adoita utilizar George Davison: «O mellor traballo xorde do espírito do xogo»?

NOTAS

QUE SABES XA?

Os sectores de produción As a ctiv idad es q ue s e rea liza n pa ra o bter recur sos e ma teri as p rima s directamente da natureza inclúense no sector primario. Indica as actividades do sector primario que coñeces e di unha materia prima que obtén cada unha.

Outras persoas transforman as materias primas en produtos elaborados. Estas actividades intégranse no sector secundario. Escribe un produto de cada un destes tipos de industria: alim enta ria, téxtil e química. Di dous exemplos de traballos do sector terciario e explícaos.

49

Competencias Comunicación lingüística. Realizar unha exposición oral axuda a desenvolver esta competencia.

• No seu equipo traballan principalmente enxeñeiros, informáticos e deseñadores. • O seu modelo foi o inventor Thomas Alva Edison. • R. L. Expresión oral. R. L.

Solucionario

•


Que sabes xa?

• George Davison é un inventor e un empresario estadounidense. O seu soño era ser inventor.

• R. M. Agricultura: cereais. Gandaría: leite. Pesca: atún.

• Necesita un espazo de traballo en que se esperte a súa imaxinación. • Os valores que desenvolveron son a creatividade, a curiosidade científica e, sobre todo, a importancia de crer nos soños persoais.

• R. M. Industria alimentaria: pan. Industria téxtil: camisa. Industria química: medicamentos. • R. M. O comercio, que é o servizo que permite comprar e vender produtos. O transporte, que é a actividade que permite trasladar persoas e mercadorías dun lugar a outro.

69

A actividade económica e as empresas Propósitos


SABER MÁIS

• Saber o que é a actividade económica e coñecer os seus elementos: produción, distribución e consumo.

Todos nec esitamos alimenta rnos, ves tirnos, u n lug ar en que vivir... Son as necesidades básicas.

O emprendedor

• Saber o que é unha empresa e recoñecer os recursos e a organización que necesita para o seu funcionamento. • Diferenciar os distintos tipos de empresas.

Entre outras cousas, os emprendedores son persoas de acción, con iniciativa e capaces de detectar unha necesidade antes de que se produza e atopar unha solución para ela.

A actividade económica é o conxunto de todos os traballos que temos que realizar para cubrir as nosas necesidades básicas.

Iniciativas emprendedoras son desde o descubrimento de América no século XV , ata a produción de enormes bonecos de peluche para que os nenos circulen polos centros comerciais.

Os elementos da actividade económica Na actividade económica distínguense tres elementos: a produción, a distribución e o consumo. A produ ción. Comprende

todos os traballos que se necesitan para elaborar un produto ou para dar un servizo.

Previsión de dificultades Ao longo de toda a unidade hai abundante vocabulario específico que debe ser traballado mediante actividades como: comentar situacións da vida cotiá dos alumnos, aproveitar as ilustracións do libro para levar a cabo unha detida observación dos elementos nomeados no texto, elaborar un ficheiro cun glosario de termos utilizados na unidade e ilustralo con imaxes, etc.

Un emprendedor é a persoa que ten unha idea e é capaz de transformala en algo útil.

Co paso do tempo, as necesidades básicas aumentaron e, por exemplo, a sanidade e mais a educación considéranse na nosa sociedade imprescindibles para a vida dos seres humanos.

A dis trib ució n. É

a actividade que permite que os produtos e os servizos cheguen aos puntos de venda. O consumo. É

a adquisición do produto ou do servizo por parte das persoas.

A empresa A maior ía dos pro dut os e ser vizos que neces ita mos par a vivir proporciónannolos as empresas. Unha empresa é unha organización que ofrece produtos ou servizos a cambio dun beneficio. Hai empresas que teñen como principal obxectivo un beneficio económico. E hainas que teñen como obxectivo non só o beneficio económico, senón que buscan un ben social. 1 Para realizar a súa actividade, as empresas necesitan diferentes recursos: Recursos humanos,

que son as persoas que traballan nas

empresas. Recursos materiais,

que son os elementos necesarios para producir o ben ou o servizo: materias primas, ferramentas, maquinaria, tecnoloxía, enerxía… Recursos financeiros,

que é o diñeiro que precisa a empresa para realizar a actividade.

1

Hai empresas que teñen como principal obxectivo un ben social. Por exemplo, Inesfly fabrica unha pintura capaz de eliminar os insectos causantes de enfermidades como a malaria.

50

Coñecementos e experiencias previos Convén lembrarlles os traballos e profesións que se inclúen en cada un dos sectores: primario, secundario e terciario. Pode pedirlles aos alumnos que imaxinen profesións, que expliquen en que consisten e que digan a que sector corresponden.

ros propios son o diñeiro en efectivo que posúe a empresa, as achegas dos seus socios (accións) e os beneficios acumulados. Pola súa parte, os recursos alleos adoitan proceder principalmente de provedores que entregan mercadoría a crédito e de préstamos bancarios.

Competencias Para explicar Dos recursos que necesita unha empresa para o seu funcio namento, os financeiros son os que probablemente serán máis difíciles de comprender polos alumnos. Amplíe a infor mación do libro do alumno indicándolles que os recursos financeiros poden ser propios ou alleos. Os recursos financei -

70

Iniciativa e emprendemento. A elaboración e planificación dun proxecto axudan a desenvolver esta competencia e a po ñer en práctica coñecementos relacionados co funcionamen to e a organización dunha empresa. Comunicación lingüística. A explic aci ón que req ui re a solución da actividade 2 permite desenvolver esta compe tencia por parte dos alumnos.

3

NOTAS

Os tipos de empresas As emp resas n on son todas iguais . Por i so, adó itanse clasificar en función do sector en que desenvolvan a súa actividade ou polo tamaño. Segundo o sector , tencer ao:

2

as empresas poden per-

sector primario, se se dedican á obtención de recursos da natureza. Por exemplo, unha empresa leiteira. sector secundario, se se dedican a transformar materias primas en produtos elaborados ou semielaborados. Por exemplo, unha empresa téxtil. sector terciario, se ofrecen servizos. Por exemplo, un estudio de arquitectura ou unha tenda.

2

Distintivos ou logotipos de empresas que pertencen a diferentes sectores económicos.

Segundo o tamaño, as empresas poden ser:

TRABALLA COA IMAXE

pequenas, se empregan a menos de 50 traballadores.

Coñeces algunha destas empresas? Cales?

medianas, se nelas traballan entre 50 e 250 traballadores.

A que sector es per tence n?

Que produtos ou servizos ofrecen?

e nc ia I n te l ix s t ica l ing ü í

grandes, se teñen máis de 250 empregados.

A o rgan ización da empre sa Unha empresa é como un gran quebracabezas composto por diferentes pezas. Todas as pezas son importantes porque todas son necesarias para completalo. Por iso, as empresas teñen diferentes áreas ou departamentos. Por exemplo: Compras. Encárgase de adquirir o necesario para realizar a actividade da empresa. Produción. Encárgase de elaborar o produto ou o servizo que ofrece a empresa. Recursos humanos. Organiza e xestiona os traballadores da empresa. Mercadotecnia. Encárgase de dar a coñecer o produto ou o servizo entre os consumidores. Departamento financeiro. Encárgase de controlar o gasto e os ingresos da empresa. Dirección. Encárgase de organizar e coordinar as distintas áreas para alcanzar o obxectivo da empresa.


Que é a actividade económica? Que é unha empresa? Que recursos necesita? 2

Explica a expresión «unha empresa é coma un gran quebracabezas».

3

TOMA A INICIATIVA. Imaxina que

queres constituír unha empresa de venda de alimentos para mascotas e explica como o farías. Por exemplo, contesta preguntas como: que recursos necesitarías?, cal sería o obxectivo da empresa?, cal sería o seu tamaño?, a que sector pertencería?, que departamentos tería?...

51

Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Organigrama. O organigrama é un esquema que representa de maneira gráfica a organización dunha empresa ou dunha institución. Propóñalle ao alumnado que elabore un organigrama para a empresa que teñen que crear na actividade 3.

• Sector primario: Feiraco. Sector secundario: Cabreiroá, Adidas, Cola Cao, Audi, Apple, Gadis. Sector Terciario: Caixa Rural Galega, Iberia. Solucionario

• É o conxunto dos traballos que se realizan para cubrir as necesidades básicas. • É unha organización que ofrece 1

produtos ou servizos a cambio dun beneficio. Necesita recursos humanos, materiais e financeiros.

Traballa coa imaxe

• R. L. • Cabreiroá: bebidas. Adidas: roupa deportiva. Caixa Rural Galega: servizos financeiros. Cola Cao: alimentos ela borados. Audi: automóbiles. Iberia: transporte aéreo. Ga dis: alimentos. Apple: material informático. Feiraco: produtos lácteos.

2

R. M. Para poder completar un quebracabezas, cómpre

contar con todas as pezas. Do mesmo xeito, todas as áreas dunha empresa son necesarias e deben realizar o seu labor para que a empresa funcione e todo encaixe correctamente. 3

Toma a iniciativa. R. L.

71

A publicidade Propósitos

Que é a publicidade

• Saber o que é a publicidade, recoñecer os seus obxectivos e identificar as principais estratexias publicitarias.

Todos os días vemos e oímos cent os de anun cios publicitarios na televisión, na radio ou cando navegamos por Internet.

• Identificar os elementos da mensaxe publicitaria. • Promover o sentido crítico ante a publicidade.

Máis recursos Proporciónelles aos alumnos unha selección de anuncios publicitarios emitidos a través de diferentes medios de comunicación en que se poden analizar os obxectivos, as estratexias publicitarias empregadas, os elementos da mensaxe publicitaria…

A pub lici dade cons iste en in form ar o públ ico dos diferentes produtos ou servizos que ofrecen as empresas ou as institucións. Na maioría dos casos, a publicidade anímanos a adquirir un produto ou un servizo co obxectivo de aumentar as vendas dunha empresa. Con todo, a publicidade tamén se utiliza para educar ou informar sobre comportamentos beneficiosos para todos. Por exemplo, os anuncios que nos recomendan aforrar enerxía, os que nos lembran que temos que pagar impostos e os que nos aconsellan que nos alimentemos de xeito saudable. Este tipo de publicidade educativa adóitano realizar as administracións públicas (gobernos ou concellos), as fundacións e as organizacións sen ánimo de lucro (ONG). 1

Estratexias publicitarias

1

Cartel publicitario do Ministerio de Sanidade para promover unha alimentación saudable.

Para lograr que os consumidores coñezan e se interesen por un produto ou servizo, os publicitarios, que son os profesionais que crean a publicidade, utilizan diferentes técnicas. Por exemplo: Repetir moitas veces a mensaxe publicitaria a través de diversos medios. Esaxerar os beneficios ou as vantaxes que proporciona un produto ou servizo concreto. Asoc iar a imaxe dun produto ou dunha marca cun personaxe famoso, cun heroe, cunha determinada canción ou cun sentimento emotivo. Ofrecer descontos, regalos por determinadas compras ou facilidades de pago.

A pub lic ida de ten un cus to , q ue se eng ade ao prezo final do produto ou servizo. Por exemplo, a publicidade con famosos é moi custosa e as vendas deben compensar ese gasto.

SABER MÁIS Os dereitos dos consumidores A publicidade ten como obxectivo convencer o consumidor para que compre. En ocasións pódense ver anuncios de produtos aos que lles esaxeran as características e que non se corresponden coa realidade. Por iso, hai asociacións en defensa dos consumidores que velan para a erradicación da publicidade enganosa.

52

Coñecementos e experiencias previos Lémbrelle ao alumnado que en cursos anteriores traballaron algúns aspectos da publicidade, como a lectura de carteis e de etiquetas de produtos e a importancia de interpretalos correctamente. Insista en que as etiquetas ofrecen informa ción moi importante, como os ingredientes que se utilizaron na elaboración dun alimento, se teñen algunha contraindica ción, cal é a data de caducidade...

Competencias Comunicación lingüística. No apartado «Traballa coa imaxe», os alumnos e as alumnas desenvolven a compren sión dunha fonte de información gráfica; neste caso trátase dun cartel publicitario.

72

Competencia social e cívica. A análise crítica dos hábitos de consumo desenvolve esta competencia.

Traballo cooperativo Distribúa os alumnos en dous grupos. O primeiro deles deberá preparar na aula un comercio en que vendan obxectos de papelaría, como lapis, folios, cadernos, etc. Pídalles que utilicen a publicidade para vender os seus produtos. O outro grupo pode preparar billetes e moedas de euro para comprar. Uns e outros deberán utilizar a linguaxe comercial para comprar e vender. Fágalles ver a importancia de adaptar os prezos á calidade do produto que ofrecen. Suxíralles que se fixen nos produtos e nos prezos máis ca na publicidade que realiza o vendedor.

A mensaxe p ublicitaria

NOTAS

Os principais elementos que interveñen na mensaxe que se transmite a travé s da publicidade son: o emis or, o destinatario, a propia mensaxe e mais o medio de difusión. O emisor é a empresa ou a institución que quere dar a coñecer o produto ou o servizo que ofrece. Algunhas empresas, sobre todo as grandes, teñen un departamento de publicidade, que se encarga de elaborar e difundir as mensaxes publicitarias. Outras empresas contratan ese servizo ás axencias de publicidade, que son empresas especializadas no deseño e na realización da publicidade. O destinatario é o conxunto de persoas ás que vai dirixido concretamente un produto ou servizo. Por exemplo, os anuncios de xoguetes van dirixidos aos nenos. A mensaxe é a información que se transmite: nome do produto ou servizo, marca, calidades que ten. Polo xeral, inclúese un slogan, que é unha frase breve e fácil de lembrar que resume as características do produto ou do servizo. 2 O medio de difusión é a canle pola que se transmite a mensaxe publicitaria. Os medios de difusión son moi variados. Por exemplo: – Medios gráficos: xornais e revistas.

2

Na publicidade adoitan facerse xogos de palabras para que os slogans se lembren facilmente.

TRABALLA COA IMAXE Observa este anuncio e contesta. Quen é o emisor?

e nc ia I n te l ix s t ica ing ü í A que n vai dirix ida e sta pu blici dade? l Cal é a mensaxe? E o slogan?

Que medio de difusión se utilizou?

Que tipo de publicidade é? Por que? Describe o anuncio e di o que che suxire.

– Medios auditivos: radio. – Medios audiovisuais: cine e televisión. – Internet. – Publicidade exterior: valos, marquesiñas, autobuses…

ACTIV IDADE S 1

Contesta no caderno. li i Que é a publicidade? i Call é o seu obxectivo?

2

EDUCACIÓN CÍVICA. Explica en que te fixas primeiro cando tes que comprar algo. Que cousas che chaman a atención? i Cres realmente que son iimportantes os produtos «de marca»? Por que? l E as cousas que llevan ou teñen os demais? i

53

Traballa coa imaxe • O emisor é a Xunta de Galicia. • A mensaxe que transmite o anuncio é que somos responsables do quentamento da Terra, e debemos actuar tendo iso en mente. Presenta dous slogans: «Cambiemos o cambio climático» e «Se ti cambias, o clima tamén». • O medio de difusión é un cartel. • R. M. Esta publicidade vai dirixida a todos os cidadáns. • Trátase dunha publicidade de tipo educativo, porque trata de fomentar un comportamento respectuoso co planeta Terra. • R. L.

Solucionario 1

• A publicidade consiste en informar o público dos diferentes produtos ou servizos que ofrecen as empresas ou as institucións. • Na maioría dos casos, o obxectivo da publicidade é animar a adquirir un produto ou un servizo co ánimo de aumentar as súas vendas. Non obstante, tamén se utiliza para educar ou informar sobre comportamentos beneficiosos para todos. 2

R. L. Pídalles aos alumnos que deba tan sobre cuestións como estar sempre á última, se é necesario comprar sempre produtos «de marca» ou anunciados nos medios de difusi ón, etc. Dígalles que moitas veces nos deixamos levar polo consumismo e que consideramos imprescindibles bens que non son tan necesarios. Educación cívica.

73

O diñeiro, o aforro e o investimento

Propósitos

O diñeiro

• Saber o que é o diñeiro e identificar as formas en que se presenta.

Hai miles de anos, os nosos devanceiros para conseguiren o que necesitaban e non tiñan facían trocos, é dicir, intercambiaban uns produtos por outros.

• Diferenciar entre aforro e investimento.

Co tempo descubriron que o troco tiña algúns inconvenientes: non sempre se dispoñía de produtos para facer intercambios e tampouco era fácil calcular o valor das cousas. Así, xurd iu o diñe iro. C

Previsión de dificultades O termo «orzamento» adoita utilizarse moito no sentido de cómputo anticipado do custo dunha obra, dunha reparación, etc.

O diñeiro é un medio de pagamento aceptado por todos que facilita o intercambio de bens e servizos. O diñeiro pode ser de diferentes tipos, por exemplo:

B

1

O diñeiro en efectivo. Son os billetes e as moedas que utilizamos habitualmente.

1

As tarxetas bancarias. Cando pagamos cunha taxeta o importe da compra cárgase na conta dun banco onde temos depositados os nosos cartos.

Aclárelles que nesta unidade se utiliza co significado da cantidade de diñeiro que se calcula para facer fronte aos gastos xerais da vida cotiá.

Máis recursos

A

Os medios de pagamento electrónicos. Na actualidade, co desenvolvemento das novas tecnoloxías xurdiron medios de pagamento electrónico que podemos usar en Internet.

Diferentes tipos de diñeiro. A. Diñeiro en efectivo. B. Tarxetas bancarias. C. Bit coin, que é un medio de pago electrónico que se usa para compras a través de Internet.

O diñeiro adóitase obter a cambio dun traballo, da venda dun produto ou dun servizo ou a partir dun préstamo. O conxunto de todo ese diñeiro son os nosos ingresos, que podemos utilizar para consumir, aforrar ou investir.

Sería conveniente mostrarlles aos alumnos, xa sexa de forma presencial na aula ou a través de imaxes, os distintos medios de pagamento que se utilizan habitualmente na actividade económica.

COMPRENDER MELLOR O orzamento Un orzamento é un instrumento que nos permite saber con que diñeiro contamos para facer fronte aos nosos gastos. Para facer un orzamento, debemos restar a todos os nosos ingresos os gastos que temos: alimentos, transporte, menciñas, vivenda, vestido… Ao facer o orzamento podemos encontrarnos con tres situacións:

I ng re so s

G as to s

Que os ingresos sexan iguais aos gastos. As nosas contas están saneadas, pero no caso dun gasto imprevisto non poderiamos afrontalo.

Ingresos

Ingresos

Gastos

Que os ingresos sexan superiores aos gastos. Temos diñeiro suficiente e podemos dedicar unha parte ao aforro.

Que os ingresos sexan inferiores aos nosos gastos. Se se dá esta situación, teremos que reducir gastos Gastos e eliminar o que non é necesario para vivir.

54

Coñecementos e experiencias previos Pídalles aos alumnos que conten as súas experiencias per soais como consumidores de produtos e servizos sinalando os medios de pagamento que usaron en cada caso. Na maioría dos casos terán empregado diñeiro en efectivo. Pídalles que expliquen outros medios de pagamento que lles visen utilizar a outras persoas e en que situacións concretas.

Infórmeos de que un préstamo é unha operación pola cal unha entidade financeira, xeralmente un banco, pon á nosa disposición unha cantidade determinada de diñeiro mediante un contrato. Nun préstamo nós adquirimos a obriga de devol ver ese diñeiro nun prazo de tempo establecido e de pagar unhas comisións e un xuros acordados, que poden variar ao longo do tempo.

Competencias Para explicar Das distintas formas de obter diñeiro mencionadas na unida de, o préstamo é a máis allea á realidade dos nosos alumnos, polo que sería conveniente explicalo para aclarar as dúbidas que se poidan presentar.

74

Comunicación lingüística. A utilización do léxico específico da unidade para diferenciar entre aforro e investimento axuda a desenvolver esta competencia. Competencia social e cívica. A análise crítica dos hábitos como consumidores axuda a traballar esta competencia.

3 O aforro

NOTAS

Afor rar consiste en gardar unha parte dos nosos ingresos para atender necesidades futuras.

Por exemplo, pódese aforrar para adquirir unha vivenda, para ampliar estudos no estranxeiro, para ter unha xubilación cómoda, para urxencias médicas ou para unhas vacacións. Polo xeral, os cartos que aforramos depositámolos nunha conta nun banco. 2 Cando depositamos os aforros nun banco, o diñeiro non permanece almacenado alí ata que decidimos utilizalo. Os bancos prestan ese diñeiro e o doutras persoas a empresas ou a particulares que o necesitan, por exemplo, para investir nun negocio.

O investimento Investir é destinar parte dos nosos ingresos para intentar obter un beneficio ou unha rendibilidade. A persoa ou a empresa que realiza este tipo de actividade denomínase investidor .

A prin cipal carac teríst ica do inves timen to é o risco . Cando se realiza un investimento, o beneficio non está asegurado. Poida que non se gañe nada e incluso que se perda todo. Por iso, investir non é o mesmo ca aforrar. Aforrar é gardar diñeiro para necesidades futuras. Investir, en cambio, é arriscar os nosos ingresos coa esperanza de gañar máis a cambio.

ACTIV IDADE S 1

Que é o diñeiro? As tarxetas bancarias son diñeiro? Por que?

2

EXPRESIÓN ESCRITA. Explica a diferenza entre aforro e investimento.

2

Os aforradores depositan o diñeiro nos bancos ou nas caixas de aforro.

SABER MÁIS O consumo responsable O consumo é a base da economía e, polo tanto, é fundamental para que as sociedades se desenvolvan e medren. Pero vivimos nun mundo cheo de contradicións en que moitos millóns de persoas non poden permitirse as cousas máis básicas e, ao mesmo tempo, outras teñen máis do que realmente necesitan. Os consumidores responsables, antes de optar por un produto, fanse preguntas como: onde se fabricou?, respectáronse os dereitos dos traballadores?, pagouse un prezo xusto polas materias primas que se necesitan para elaboralo?, o seu proceso de produción é respectuoso co medio natural?, pódese reutilizar?, e reciclar?...

55

Saber máis O consumo responsable. Os alumnos participan directamente en moitas actividades do sector terciario, como receptores de multitude de servizos. Aproveite esta circunstancia para reforzar a súa concienciación como consumidores responsables. Coméntelles a necesidade de comprar con sensatez, non só para non adquirir cousas que non necesitamos, senón tamén para colaborar na sustentabilidade do noso planeta.

Outras actividades

para conseguir o diñeiro que necesitamos para cubrir as nosas necesidades.

Solucionario 1

O diñeiro é un medio de pagamento aceptado por todos que facilita o intercambio de bens e servizos. As tarxetas bancarias son di ñeiro porque, cando pagamos con elas, o importe da compra cárgase na conta dun banco onde temos depositado o noso diñeiro. 2

PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Como se consegue o diñeiro. Pídalles aos alumnos que enumeren e expliquen tres formas que utilizamos as persoas

Expresión escrita. O aforro consiste en gardar unha parte dos nosos ingresos para atender necesidades futuras. O investimento consiste en destinar parte dos nosos ingresos a intentar obter un beneficio ou rendibilidade.

75

SABER FACER

Propósitos

Elaborar un orzamento persoal

• Elaborar un orzamento persoal.

Luís e Lola, que teñen dous fillos, queren aforrar 400 euros ao mes para poder afrontar gastos imprevistos.

• Establecer unha estratexia de aforro.

Organiza a información.


1

As principais dificultades desta actividade céntranse na precisión dos cálculos que cómpre realizar e na determinación da importancia dos gastos, co fin de clasificalos como necesarios ou prescindibles. Faga fincapé en que este último punto é moi subxectivo e, polo tanto, susceptible de propiciar diversidade de opinións.

2

Observa os gastos e os ingresos que ten a familia de Luís e Lola cada mes. ✓

Salario de Lola: 1.200 €.

✓

Salario de Luís: 1.200 €.

✓

Alugamento da vivenda: 700 €.

✓

Menciñas: 70 €.

✓

Alimentos: 400 €.

✓

Seguro do coche e gasolina: 300 €.

✓

Gastos en roupa: 100 €.

✓

Teléfono fixo e Internet: 65 €.

✓

Clases de natación dos nenos: 110 €.

✓

Teléfono móbil: 60 €.

✓

Auga, luz e gas: 160 €.

✓

Ocio: 220 €.

✓

Curso de cociña: 60 €.

✓

Material escolar: 50 €.

Ordena os gastos e os ingresos nunha folla coma esta.

Orzamento

Anot a os ingre sos no l ugar correspondente.

NOTAS

Ingresos

Clasifica os gastos e anótaos onde corresponda.

✓

Calcula os ingresos e gastos totais e a diferenza entre os ingresos e os gastos.

TOTAL INGRESOS:

✓

:

€

€ €

Gastos Gastos necesarios ✓

Planifica unha estratexia de aforro. 3

:

Salario de

:

€

✓

A partir da información que che ofrece o orzamento, decide unha estratexia de aforro.

Outros gastos ✓

:

€

✓

Analiza os gastos e pensa se todos eles son necesarios.

€

TOTAL GASTOS:

TOTAL INGRESOS – TOTAL GASTOS:

Decide en que poden aforrar e por que.

€

Calcula o aforro total e compárao co obxectivo que queren alcanzar. Cúmprese?

Expón na clase os resultados. 4

Móstralles aos compañeiros o orzamento que elaboraches e explica a túa estratexia de aforro.

a xe nc i I n te l i má t ica te o - ma ló x ic

56

Competencias

• Gastos necesarios. Alugamento da vivenda: 700 €; alimen tos: 400 €; auga, luz e gas: 160 €; menciñas: 70 €; material escolar: 50 €. -

Iniciativa e emprendemento. A aval iaci ón da situaci ón

económica dunha familia para, a continuación, deseñar unha estratexia que permita aumentar a súa capacidade de aforro permite fomentar esta competencia. Aprender a aprender. A selección de información relevante,

a súa organización e presentación son elementos que permi ten o desenvolvemento desta competencia.

-

Outros gastos: roupa: 100 €; clases de natación: 110 €; curso de cociña: 60 €; seguro do coche e gasolina: 300 €; teléfono fixo e Internet: 65 €; teléfono móbil: 60 €; ocio: 220 €. • Ingresos totais: 2.400 € Gastos totais: 2.295 €. Diferenza: 105 €. 3 R. L. Indíquelles aos alumnos que non todos os concep

-

Solucionario 1 R. L. 2

• Ingresos. Salario de Lola: 1.200 € e salario de Luís: 1.200 €.

76

tos que figuran no apartado Outros gastos son innecesarios. Por exemplo, o seguro do coche e a gasolina son gastos dos que se pode prescindir, aínda que dependen da forma de vida da familia. «

4 R. L.

»

3

SABER ESTUDAR

1

RESUMO.

NOTAS

Copia e completa no caderno este resumo.

A acti vidade económic a

i i dade econ ómic i a ag rupa os li zamo s as pers oas A ac tivi que reali para obter os bens e que cubran as nosas . l i i i Os elementos da actividade económica son: a Unha empresa é unha

que ofrece

,a i dun a cambio

li ll as empresas necesitan: i Para realizar o seu traballo i i Os tipos de empresa varían en función do As e mpres as o rgan ízan se e n , e .

eo

,

e do

. .

e

.

.

l s so n: c ompr as, . All gúns dele

,

,

Mediante i a , as empresas iinforman ao público li dos diferentes i produtos ou servizos i que ofrecen. Os elementos l da mensaxe publicitaria li i i son: , , e . Antii game nte, as p erso as p ara iinte rcam biar i os p rodut os u tili ili zaba n o . Despois, i substituíuse i polo l , que é un aceptado por todos. Cando adquirimos i i un produto podémolo l pagar con , ou . i Cando gardamos parte dos nosos iingresos para necesidades futuras i cando destinamos i estamos . En cambio, parte dos nosos i ingresos i ili para iintentar obter unha rendibilidade, estamos .

2

ESQUEMA. Copia

e completa no caderno o seguinte esquema. A EMPRESA

Recursos

3

Organización

IDEAS PRINCIPAIS. Le

de novo o resumo que elaboraches na actividade 1 e explícalle en voz alta a un compañeiro as ideas fundamentais da unidade.

57

Competencias Aprender a aprender. Coa práctica continuada das diversas

técnicas de estudo, os alumnos conseguen mellorar o seu rendemento escolar, ademais de adquirir un método de estu do propio.

Áreas ou departamentos / produción / recursos humanos / mercadotecnia / departamento financeiro / dirección. Publicidade / emisor / destinatario / mensaxe / medio de difusión.

Troco / diñeiro / medio de pagamento / diñeiro en efectivo / tarxetas bancarias / medios de pagamento electrónicos. Aforrando / investindo.

Solucionario 1 Resumo. Traballos

2 Esquema.

/ servizos / necesidades básicas.

Produción / distribución / consumo.

Recursos: Recursos humanos. Recursos materiais. Recur -

sos financeiros.

Organización / produtos ou servizos / beneficio.

Organización: Departamento de compras. Departamento de

Recursos humanos / recursos materiais / recursos financei ros.

produción. Departamento de recursos humanos. Departa mento de mercadotecnia. Departamento financeiro. Dirección.

Sector produtivo a que pertenzan / tamaño.

3 Ideas principais. R.

L.

77


Propósitos

1


Observa e relaciona cada imaxe cun sector económico. A

B

C

D

E

F


NOTAS

2

Escribe o termo a que se refiren estas definicións.

4

Tipo de empresa en que traballan máis de 500 traballadores.

3

Copia esta táboa e complétaa co tipo de recurso ao que se refire: huma no , mate rial ou financeiro. Recurso

Actividade económica que permite que os bens producidos cheguen ás persoas.

A gasolina li para os camións i que reparten.

Reservar unha parte dos nosos ingresos para cubrir necesidades futuras.

As persoas que forman o departamento de administración. i i i

Empresa que obtén produtos directamente da natureza.

200 quilos il de penso. O garaxe da empresa.

Di que elemento da actividade económica representa cada unha destas imaxes.

O pagamento dunha factura. Un ordenador.

A

A dirección i i dunha empresa.

B

5

Completa no caderno este esquema coas seguintes palabras: inve stim ento , ingr eso , afor ro e gast o.

C >

=

pódese destinar ao…

58

Solucionario 1

Sector primario: B e F. Sector secundario: A e D. Sector terciario: C e E. 2

• Empresa grande. • Distribución. • Aforrar. • Empresa do sector primario. 3

A. Produción.

B. Distribución. C. Consumo. 4

• O garaxe da empresa: recursos materiais. • O pagamento dunha factura: recursos financeiros. • Un ordenador: recursos materiais. • A dirección: recursos humanos. 5

Ingreso > gasto = aforro ▶ Pódese destinar ao investimento. 6

Para pensar. Os elementos da mensaxe publicitaria que se poden distinguir neste anuncio son:

• A gasolina para os camións que reparten: recursos materiais.

Emisor: Organización Nacional de Ciegos Españoles (ONCE).

• As persoas que forman o departamento de administración: recursos humanos.

Mensaxe: grazas á participación nos sorteos da ONCE, as persoas invidentes poderán gozar de mellores condicións de vida.

• 200 quilos de penso: recursos materiais.

78

Destinatario: público adulto en xeral.

3 6

NOTAS

Observa este anuncio e identifica cada un dos elementos da mensaxe publicitaria. Despois, contesta. PARA PENSAR.

Que tipo de publicidade é: educativa ou consumista? Por que? Que tipo de estratexia publicitaria se empregou? A que sector pertence a empresa que realizou esta campaña? Que departamento da empresa é o encargado de dar a coñecer o produto ou o servizo da empresa? Cal é o obxectivo da empresa que realizou esta publicidade: só económico ou económico e social?

Demostra o teu talento Elixe e realiza unha destas actividades:

In telixencia lingüís tica

A.

Investiga en libros ou en Internet os produtos que se utilizaron como diñeiro ao longo da historia.

B.

Fai unha lista con cinco produtos e cinco servizos que verdadeiramente necesites cada día e explica por que os necesitas. Investiga o que se precisa para abrir unha conta de aforro infantil nun banco. Por exemplo, que documentos persoais se requiren, se se esixe depositar unha cantidade de diñeiro mínima, que beneficios ten, se hai que pagar algo…

C. TOMA A INICIATIVA.

59

Slogan: «A túa ilusión permítenos ver». Medio de difusión: publicidade exterior. • Trátase de publicidade educativa. Porque aínda que nos anima a adquirir un produto, como é un cupón de lotaría, o importe dese produto destínase a integrar as persoas con algunha discapacidade na sociedade e facerlles máis fácil a vida cotiá. • A estratexia publicitaria utilizada consiste en asociar a ima xe do produto ofrecido cun sentimento emotivo de axuda ás persoas invidentes. • A ONCE pertence ao sector terciario. • O departamento de mercadotecnia é o encargado de dar a coñecer o produto.

• O obxectivo desta empresa é económico e social, porque necesita obter beneficios, pero coa finalidade de utilizar eses beneficios para axudar as persoas discapacitadas. Demostra o teu talento A. R. L. B. R. L. C. Toma a iniciativa. R. M. Os documentos que se adoitan necesitar son o NIF do menor e do adulto responsable, que ten que asinar unha solicitude. En caso de que o me nor non teña NIF, hai que presentar o Libro de Familia ou o Certificado de Nacemento. Normalmente esíxese o depósito dunha cantidade mínima de diñeiro.

79

4



•

•

•

•

SABER

VOCABULARIO

•

•

•

LECTURA COMUNICACIÓN ORAL INTERPRETACIÓN DE IMAXES

•

•

•

•

SABER FACER

•

TÉCNICAS DE ESTUDO

TAREFA FINAL

•

•

•

SABER SER

FORMACIÓN EN VALORES •

80

A poboación de Europa e de España. Os sectores primario e secundario en Europa e en España. O comercio, o transporte e o turismo en Europa e en España. Natalidade, esperanza de vida, densidade de poboación, migración, poboación activa, multiculturalidade. Cultivos de secaño e de regadío, gandaría intensiva e extensiva, caladoiros, pesca de baixura e de altura, explotación forestal, minaría. Industria: de base, siderúrxica, de bens de consumo, alimentaria, farmacéutica, electrónica, do automóbil, téxtil, da construción. Comercio exterior, exportación, importación, comercio interior, polo miúdo, almacenista. Transporte terrestre, marítimo e aéreo, turismo de sol e praia, turismo rural, turismo cultural, turismo deportivo ou de aventura. Lectura e comprensión dun texto sobre a construción dun avión, o Airbus. Exposición sobre o traballo en equipo. Interpretación de mapas sobre a industria e sobre o turismo en España de Europa. Lectura de gráficos sobre o comercio exterior. Esquema dos tipos de comercio e dos sectores produtivos. Resumo das características da poboación e dos sectores produtivos de Europa e de España. Negociar un acordo comercial. Recoñecemento das vantaxes do traballo en equipo. Valoración de negociar para chegar a acordos.





•



•

Avaliación de contidos. Unidade 4: controis B e A. Test. Avaliación por competencias. Proba 2.


•

Plan de mellora. Bloque 3: fichas 12, 13, 14 e 15.

RECURSOS DIXITAIS

LibroMedia •


MATERIAL DA AULA

Programa de ampliación. Bloque 3: fichas 6, 7 e 8.


Proxecto do segundo trimestre.



•


•


•

Os países da UE.


•




Xaneiro

Febreiro

Marzo

81

Propósitos • Presentar o contido da unidade mediante un texto e unhas imaxes motivadores. • Identificar os coñecementos necesarios para a construción dun avión. • Saber a que sector económico pertencen a fabricación dun avión e o transporte de pasaxeiros. • Repasar algunha das características da poboación dun lugar e as actividades económicas que se practican.

Máis recursos Pode iniciar a unidade visualizando este vídeo: https://www.youtube.com/ watch?v=5hdOwHAnQZw. Nel móstrase un resumo das diversas actividades económicas que se practican en Europa. Utilíceo para presentarlle ao alumnado os contidos que vai aprender nesta unidade.

4


O Airbus, un avión europeo Un dos produtos máis complexos de fabricar é un avión. Non só pola precisión que esixe a súa montaxe, senón tamén polo custosa que resulta a súa produción. Por este motivo, cando en Europa se pensou en crear unha empresa aeroespacial que competise co primeiro fabricante mundial de avións, Estados Unidos, tivéronse que unir catro países do continente: Alemaña, Francia, Reino Unido e España. Así xurdiu Airbus, a segunda empresa do mundo na fabricación de avións. A cooperación de moitas persoas permitiu a construción do avión de pasaxeiros con máis prazas do mundo, o Airbus 380. Para conseguilo, os seus empregados requiren un gran coñecemento técnico: formación en aeronáutica, informática, electrónica… Grazas ao esforzo compartido fíxose realidade a fabricación dun dos mellores avións do mundo.

Le e comprende o problema Que coñecementos son necesarios para construír un avión?

TAREFA FINA L

Que países europeos se uniron para crear Airbus?

Negociar un acordo

Por que cres que foi necesaria a colaboración de varios países para construír estes avións?

Ao t ermi nar a un idad e, participarás nun proceso de negociación similar ao que realizan os países para chegar a acordos de carácter comercial.

Como se chama o avión con capacidade para máis pasaxeiros do mundo? A que sector económico pertence a fabricación dun avión? O transporte de pasaxeiros, pertence ao mesmo sector económico? Por que?

EXPRESIÓN ORAL. Cres que é mellor traballar en equipo ou de forma individual? Cales son as vantaxes de traballar en equipo? Pensa en tres cousas positivas de cooperar con outras persoas e compárteas cos compañeiros. 60

Coñecementos e experiencias previos • Pregúntelles ás alumnas e aos alumnos se viaxaron en avión e, se a resposta é positiva, se foi nun Airbus. Comen te que esta empresa europea é unha das máis importantes na industria aeronáutica mundial. • Na lectura faise referencia á fabricación do avión. Se os alumnos tiveron a oportunidade de visitar unha fábrica, pregúntelles cal era a súa actividade, para que servía, como eran as súas instalacións, se cren que é o mesmo construír calquera outro produto ca un avión...

Suxestións sobre a lectura • Centre a atención dos alumnos tanto na imaxe desta páxina coma na da seguinte e pídalles que relacionen cada

82

SABER FACER

Ante s, v as e stud ar c omo é a poboación e cales son os sectores produtivos máis importantes de Europa e España.

e nc ia I n te l ix r soa l e i n te r p

unha cun sector económico. Non é o mesmo un proceso de fabricación ca o uso do ben producido. • É importante que o alumnado extraia da lectura as van taxes de traballar en equipo, é dicir, que o traballo de cada un dos membros dun equipo é necesario para lograr un obxectivo común que de forma individual resulta máis difícil de conseguir. Neste caso é unha fábrica de avións de carácter multinacional, capaz de logros moi difíciles de alcanzar individualmente por cada un dos países por si mesmos. Pídalles aos alumnos que recorden cando traballaron en equipo ou fixeron un traballo cooperativo e que conseguiron con iso. Fágalles ver que, ademais, o traballo en equipo é máis enriquecedor porque nel se unen os coñecementos de moitas persoas e permite sumar diferentes criterios e perspectivas.

NOTAS

QUE SABES XA?

A po boac ión A po boac ión dist ribú ese de f orma irreg ular polo terr itor io. A ma iorí a co ncén tras e en vilas e cidades, mentres que nas aldeas viven menos persoas. A qu e ac tivi dade s ec onóm icas se d edic a pr inci palm ente a po boac ión rura l?

O traballo Os traballos que obteñen produtos da natureza pertencen ao sector primario. Os traballos que transforman as materias primas en produtos elaborados pertencen ao sector secundario. Os traballos que dan servizos pertencen ao sector terciario. Que se transforma na industria téxtil? E na construción? Que servizos prestan os medios de comunicación?

61

Competencias Comunicación lingüística. A lectura e as preguntas relati vas a un texto fomentan esta competencia. Aprender a a prender. Repasar os conceptos que se van tratar na unidade potencia esta competencia. Competencia social e cívica. A lectura aumenta o coñecemento sobre a cooperación no ámbito da UE.

aerospacial semellante. • Airbus 380. • A fabricación dun avión pertence ao sector secundario. O transporte de pasaxeiros pertence ao sector terciario, porque é un servizo. • Expresión oral. R. L. Ao traballar en equipo, aprovéitanse os coñecementos de todos os seus membros e resulta máis fácil apreciar os erros e achegar solucións. Que sabes xa?

Solucionario Le e comprende o problema • Aeronáutica, informática, electrónica… • Alemaña, Francia, Reino Unido e España. • Porque un só país non conseguiría os recursos necesarios para crear unha empresa

• Principalmente a actividades do sector primario, como a agricultura, a gandaría, a pesca ou a minaría. • Transforma fibras en teas ou en roupa. Na construción, as materias primas utilízanse para construír edificios e obras públicas. Os medios de comunicación prestan servizos de información e de entretemento.

83

N

A poboación de Europa e España

O

L

ISL

S

Propósitos

As carac terí sticas da poboación

• Identificar as características da poboación europea e española. • Coñecer a densidade de poboación e a distribución da poboación en Europa e en España.

Europa é un continente moi poboado. Nel viven máis de 700 millóns de persoas, deles, uns 47 millóns viven en España.

O concepto de densidade de poboación é complexo e resulta conveniente repasalo antes de analizar como é a distribución da poboación de Europa. Lémbrelles aos alumnos que a densidade de poboación é a proporción entre o número de habitantes e a superficie do territorio que ocupan.

Menos de 10 hab./km² De 10 a 50 hab./km² De 51 a 100 hab./km² De 101 a 300 hab./km²

A pri ncipal carac terís tica da poboación europ ea é o env ellecemento dos seus habitantes. Isto débese:

Máis de 300 hab./km²

Á

I

IRL

T A

Á alta esperanza de vida. En Europa, as persoas teñen posibilidade de vivir moitos anos. A esperanza de vida dun europeo é duns 78 anos. En España, a esperanza de vida é superior: está arredor dos 82 anos.

O N

Por estas razóns, o crecemento da poboación europea é moi lento.

A

É

A distribución da poboación

C

PORTUGAL

O

A m aio r par te da pob oac ión eur ope a é urb ana : 7 de cada 10 europeos vive en cidades. A densidade de poboación media de Europa é duns 70 hab./km . 1

ESPA

2

Con todo, a poboación europea distribúese de forma irregular polo territorio. 2

Mapa da densidade de poboación de Europa. i i

1

Zonas cunha densidade de poboación moi elevada.

Encóntranse fundamentalmente no centro de Europa. Países como Luxemburgo, Países Baixos, Bélxica, Alemaña e Francia teñen as densidades de poboación máis altas. Zonas cunha densidade de poboación moi baixa. En-

cóntranse no norte de Europa: Islandia, Noruega, Finlandia, Suecia e Rusia. Estes países teñen un clima moi frío, pouco apropiado para a vida humana.

Millóns de persoas 150 140 130 120 110 100 90

A de nsi dad e de p ob oac ió n de E spa ña é d uns 93 hab./km2.

70

50

As zon as con maiore s dens idades de po boació n sitú anse n a costa, na Comunidade de Madrid, nas illas e nas capitais de provincia. No interior localízanse as zonas con menores densidades, como as provincias de Soria e Teruel, con densidades inferiores a 10 hab./km2. A poboac ión espa ñola conc éntr ase nas cidades: 8 de cada 10 españois viven en cidades.

a i s u R e d n ó i c a r e d e F

80

60

40 30

a ñ a m e l A

a i c n a r F

o d i n U o n i e R

a i l a t I

a ñ a p s E

20

a n í a r c U

10 0

2

Países de Europa con maior número de habitantes.

62 l

Coñecementos e experiencias previos • Os conceptos desta lección son coñecidos polos alumnos porque se traballaron nos cursos de cuarto e quinto, pero cómpre lembralos para que poidan comprender como afec tan a Europa. Por exemplo, pode facer preguntas para recordar algúns conceptos demográficos, como: Que é a natalida de? E a mortalidade? Que teñen que ver co crecemento natural? E co envellecemento dunha poboación? Que é o sal do migratorio? • Escriba a expresión matemática da densidade de poboación no encerado e propóñalles aos alumnos que calculen a den sidade da clase e tamén a de todo o colexio. Fágalles ver aos alumnos que, aínda que na súa clase hai menos alumnos ca en todo o colexio, a densidade é maior. Razóeo con eles

84

N

T

L

Á baixa natalidade. En Europa nacen poucos nenos.

• Aprender cales son os movementos migratorios en Europa e os efectos que provocan.


DENSIDADE DE POBOACIÓN

e explique que na superficie do colexio hai que incluír todas as zonas comúns. O mesmo ocorre cos países que teñen a mesma poboación, pero diferente superficie.

Para explicar • Móstrelles aos alumnos fotografías de persoas anciás e de meniños. Dígalles que esas imaxes representan dúas das principais características da poboación europea: o envelle cemento da poboación e a baixa natalidade. • Explique a distribución da poboación de Europa co apoio do mapa. Pregunte en que zona se atopan os países con menor densidade de poboación. Pídalles que suxiran elementos do medio físico que poden propiciar este feito. Mostre o gráfico e pregúntelles por que cren que Rusia,

a i n o l o P

a í n a m o R

O C É A N O G L A C I AL Á R T I C O ANDIA

NOTAS

FINLANDIA FEDERACIÓN DE RUSIA

C

O

Ma r

NORUEGA

do

SUECIA o

Norte

ESTONIA

c

i t l

REINO UNIDO

DINAMARCA

r

B

LETONIA

á

LITUANIA

a

NDA

M

PAÍSES BAIXOS BÉLXICA

LUXEMBURGO

FRANCIA

BIELORRUSIA

ALEMAÑA

POLONIA

REPÚBLICA CHECA ESLOVAQUIA

UCRAÍNA

AUSTRIA HUNGRÍA

SUÍZA

M

ESLOVENIA CROACIA

ROMANÍA

BOSNIA- SERBIA HERCEGOVINA BULGARIA MONTENEGRO KOSOVO ITALIA MACEDONIA ALBANIA GRECIA

ANDORRA

ÑA

a

MOLDAVIA

M a

r

N e g r o

r C a s p i o

o i t e r r á n e M a r M e d

Escala

0

MALTA

CHIPRE

As migracións Na actualidade, Europa é un continente en que predomina a inmigración. Miles de persoas chegan de África, Asia e América do Sur. Os países con maior número de inmigrantes son Rusia, Alemañ a, R eino Unido , Franc ia e Es paña. A inmigrac ión ten os segu intes e fectos: Crecemento da poboación. Os inmigrantes adoitan ser xente nova e ter fillos. Crecemento da poboación activa. Os inmigrantes chegan a Europa para traballar, por iso aumenta a poboación activa. Multiculturalidade. Europa é un continente cunha gran diversidade cultural. Nos últimos anos, e como consecuencia da crise económica, en España aumentou o número de persoas que emigran ao estranxeiro na procura de mellores oportunidades de traballo.

260

il quilómetros

ACTIV IDADE S 1

Observa o mapa 1 e enumera.


Dous países coas densidades de poboación máis baixas. Cantos habitantes hai por cada quilómetro cadrado? Dous países que teñan unha densidade de poboación de máis de 51 hab./km2. Dous países de Europa con máis de 300 hab./km2. 2

EXPRESIÓN ESCRITA. Escribe un texto en que expliques por que a poboación europea é unha poboación envellecida.

3

Explica as diferenzas e as semellanzas na distribución da poboación que existen España e en Europa.

63

sendo o país con máis poboación de Europa, é un dos de menor densidade.

Solucionario 1 • Federación de Rusia e Islandia (menos de 10 hab./km2 ).

• Pídalles que sinalen no mapa os países máis poboados. Que densidade de poboación presenta España?

• R. M. Ucraína e Romanía. • R. M. Países Baixos e Bélxica.

Competencias

cida porque nacen poucos nenos e as persoas teñen a posibilidade de vivir moitos anos.

Comunicación lingüística. Redactar un texto sobre o enve llecemento da poboación europea fomenta esta competencia.

Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Calcular densidades de poboación. Proporciónelles aos alumnos datos de superficie e poboación dalgúns países europeos para que calculen a súa densidade.

2 Expresión escrita. A poboación de Europa está envelle-

3 R. M. Semellanzas: a maior parte da poboación europea

e española é urbana. A densidade de poboación media de Europa é baixa, duns 70 hab./km 2, mentres que en España é algo maior: 93 hab./km2. Diferenzas: en Europa a poboación concéntrase no centro do continente e nas grandes cidades; en España, a maior densidade sitúase na costa, en Madrid, nas illas e nas capi tais de provincia. No interior danse menores densidades.

85

O sector primario en Europa e en España Propósitos • Coñecer as actividades do sector primario en Europa e en España e a porcentaxe de persoas que traballan nel. • Diferenciar as grandes zonas europeas dedicadas á agricultura e distinguir os cultivos que se practican. • Recoñecer o importante papel da gandaría en Europa. • Coñecer as características da gandaría española. • Coñecer os principais caladoiros pesqueiros europeos e os principais países pesqueiros de Europa.

O sector primario comprende as actividades que obteñen produtos directamente da natureza. As principais actividades deste sector son a agricultura, a gandaría e mais a pesca. En Europa o sector primario emprega a uns 5 traballadores de cada 100. 1 Cifra moi semellante á que se dá en España, onde 4 traballadores de cada 100 teñe n ocupación neste sector.

A agric ultu ra

Sector primario Sector secundario Sector terciario

1

Gráfico da poboación ocupada no sector primario en Europa.

2

Campo de cultivo en Alemaña.

A a gri cul tur a é a a cti vid ade do sec tor pri mar io que ocupa máis persoas en Europa. É unha actividade bastante desenvolvida grazas ao emprego de modernos procedementos de cultivo así como á utilización de maquinaria que facilita as diferentes tarefas agrícolas. No continente europeo distínguense dúas grandes zonas dedicadas á agricultura: a Gran Chaira Europea e Rusia, e a conca do Mediterráneo. A Gran Chaira Europea e Rusia. É unha zona moi fértil onde destaca o cultivo de cereais, como o trigo e a cebada, así como de pataca e remolacha. 2

Máis recursos A utilización de mapas murais de Europa e de España é útil para localizar cada un dos países ou rexións que se citan no texto desta unidade. Así, os alumnos poden fixar mellor na súa memoria as rexións de Europa ou de España onde se practican as diferentes actividades do sector primario.

5%

A conca do Mediterráneo. Nesta zona alternan cultivos de secaño, como o trigo, a vide e a oliveira, con cultivos de regadío, como hortalizas e froitas. En España, os cultivos característicos son os da Europa mediterránea, é dicir, a alternancia entre cultivos de secaño e de regadío. Os cultivos de secaño ocupan a maior parte da superficie cultivada en España. Os cereais, a vide e a oliveira son os produtos máis estendidos, sobre todo en Castela-A Mancha, Castela e León e Andalucía. Os cultivos de regadío abranguen arredor do vinte por cento da superficie agrícola. Obtéñense froitas, arroz e hortalizas. Son frecuentes na Comunidade Valenciana, na Rexión de Murcia e en Andalucía.

3

G andaría bovina en Francia.

64

Coñecementos e experiencias previos Repase as características de cada sector en España, que os alumnos xa viron en cursos anteriores. Deste xeito, terán unha idea xeral da situación española antes de ver cada un destes tres sectores a nivel europeo.

Para explicar • Centre a atención dos alumnos no gráfico e pregúntelles por que cren que o sector primario só ocupa un 5% da po boación de Europa. Relacióneo coa introdución de maquina ria na agricultura e coa gandaría intensiva, que reduciron a necesidade de man de obra. • Mostre nun mapa de Europa as dúas grandes zonas dedi cadas á agricultura: a Gran Chaira Europea e Rusia, por

86

un lado, e a conca do Mediterráneo, por outro, e sinale o tipo de cultivo que predomina en cada zona.

Saber máis Para traballar as actividades do sector primario en España, pídalles aos alumnos que consulten a ligazón: http://www. clarionweb.es/6_curso/c_medio/cm611/cm61101.htm. Prema no apartado «Sector primario» e, a continuación, active o apartado «Agricultura». Fágalles observar aos alumnos o mapa en que se sinalan os principais cultivos que se practican en España, ordenados por comunidades. Despois, active o apartado «Gandaría» para coñecer o tipo de gando que se cría en cada comunidade. Por último, visite o apartado «Pesca» e pregúntelles polos principais portos pesqueiros de España.

4 A gandaría

NOTAS

A

A gandaría en Euro pa o cupa un pape l impor tant e. De feit o, é a segunda actividade en número de persoas ocupadas do sector primario. En Europa, a gandaría pode ser intensiva ou extensiva. A gandaría intensiva. Predomina nos países do norte e centro de Europa. Nestas zonas abundan as grandes explotacións dedicadas á cría de gando bovino, ovino e porcino. 3 A gandaría extensiva. Predomina nos países da conca do Mediterráneo. Críase fundamentalmente gando bovino e ovino. En España, o gando máis abundante é o porcino, que se cría principalmente en Cataluña e Aragón, seguido do ovino, que se cría en Estremadura, Castela e León e Castela-A Mancha, sobre todo.

B

A pesca Nos últimos anos, a pesca en Europa foi reducindo a súa actividade, debido a que se esgotaron os caladoiros europeos, e só se manteñen os do mar do Norte e do Ártico. Con todo, grazas aos acordos internacionais, os barcos europeos poden pescar en mares e océanos doutros continentes. A pesar d iso, Europ a é a terceira potencia pesqueira mundial con países como Rusia, Noruega, Islandia, Dinamarca e Reino Unido. Estes países teñen unha importante frota pesqueira. Pola súa parte, España é un dos principais países pesqueiros non só de Europa, senón do mundo.

4

A.

ACTIVI DADES 1 Contesta.

Na actualidade, en España conviven a pesca de baixura, que se realiza preto da costa en pequenos barcos, e a pesca de altura, realizada en grandes buques factoría que poden permanecer longas tempadas en alta mar.

Cales son as principais zonas agrícolas e gandeiras en Europa? En que tipo de gandaría destaca España? En que países ten importancia a minaría? Por que?

A explotación forestal e a minaría Outras actividades do sector primario en Europa son a explotación forestal e a minaría. 4 A explotación forestal. Localízase, sobre todo, nas zonas máis ao norte de Europa: Noruega, Suecia e Finlandia. A minaría. Hai xacementos de carbón en Reino Unido, Alem aña e Polon ia; de fer ro, en Suec ia, Franc ia e U craí na. Tamén s e extrae n petróle o e gas en N orue ga e Rusi a.

Bosques de piñeiros en Finlandia. de petróleo en Noruega.

B. Extracción

2

EXPRESIÓN ESCRITA. Escribe un texto en que expliques o que é un caladoiro e pon exemplos.

65

Competencias Comunicación lingüística. Redactar

un texto en que se explique o que é un caladoiro axuda a desenvolver esta competencia.

Solucionario • As principais zonas agrícolas en Europa atópanse na Gran Chaira Europea e en Rusia, por un lado, e na conca do Mediterráneo, por outro. A gandaría intensiva predomina nos países do norte e do centro de Europa, e a extensiva, nos países da conca do Mediterráneo. 1

• España destaca en gandaría extensiva, e o gando máis abundante é o porcino, seguido do ovino.

• A minaría ten importancia en Reino Unido, Alemaña, Polonia, Suecia, Francia, Ucraína, Noruega e Rusia. R. M. Porque po súen ricos xacementos de carbón, mineral de ferro, petróleo ou gas. 2 Expresión escrita. R. M. Un caladoiro é unha zona do mar

en que se adoitan encontrar cardumes e se producen boas capturas. Cando un barco sae a pescar, non lanza as redes en calquera lugar, senón que as bota ou cala nas zonas en que abundan peixes, para recollelas cargadas.

Os principais caladoiros de Europa son o do Atlántico Nordés, o do Mediterráneo e o do mar Negro. Pero, ademais, as flotas pesqueiras europeas traballan en caladoiros das costas de África, como o Atlántico Centro-oriental, o Atlántico Suroriental e o Índico occidental; e de América, no Atlántico Noroccidental e o Atlántico Suroccidental.

87

O sector secundario en Europa e en España Propósitos • Coñecer as actividades que comprende o sector secundario en Europa e en España e a porcentaxe de persoas que traballan nel. • Diferenciar os tres tipos de industria que existen en Europa segundo os produtos que se obteñen de cada unha delas.

O sector secundario agrupa as actividades económicas que se dedican a transformar as materias primas en produtos elaborados. En Europa o sector secundario ocupa a uns 27 traballadores de cada 100. 1 No caso de España, ocupa a 22 de cada 100 traballadores.

A indus tria

Sector primario

Europa é un dos continentes máis industrializados do mundo. Segundo os produtos que se obteñen, a industria pódese clasificar en tres tipos:

Sector secundario Sector terciario

1

A industria de base. Dedícase á fabricación de produtos que son necesarios para outros tipos de industria. Localízase, fundamentalmente, en Alemaña, Francia, Rusia e Ucraína. As principais industrias de base son:

• Recoñecer as características da industria en España, o emprego que xera e os principais produtos que se fabrican.

Persoas que traballan no sector secundario en Europa.

− A industria siderúrxica, é a que elabora o ferro. 2

• Identificar as principais rexións industriais en Europa e en España.

− A industria metalúrxica, é a que produce minerais metálicos diferentes do ferro.

Máis recursos

A industria de bens de equipo. Encárgase de elaborar maquinaria, ferramentas, material de transporte, madeira, etc. Localízase, sobre todo, en Alemaña, Francia, España, Italia, Reino Unido e Países Baixos.

Nesta dobre páxina, coma na anterior, é conveniente utilizar mapas murais políticos de Europa e de España para localizar cada un dos países ou rexións que se citan no texto. Así, poderemos situar nel cada un dos países ou Comunidades Autónomas,no caso de España, que se citan.

27 %

A industria de bens de consumo. Proporciona produtos que están destinados aos consumidores. As industrias de consumo máis importantes son a alimentaria , a farmacéutica , a electrónica , a industria do automóbil 3 e a téxtil. Este tipo de industria esténdese por toda Europa.

2

I ndustria siderúrxica en Rusia.

En España, a industria é a actividade do sector secundario que lles dá emprego a máis persoas: 14 de cada 100 persoas que traballan neste sector fano na industria. A ma iorí a d as f ábri cas espa ñola s s on p eque nas e medianas. As máis importantes son a alimentaria, a metalúrxica, a de material de transporte e a química. As pr inci pais rexió ns in dustr iais está n en C atal uña, País Vasco, a Comunidade Valenciana e a Comunidade de Madrid.

3

Fabricación de automóbiles en Alemaña.

66

Coñecementos e experiencias previos As alumnas e o s al umnos xa co ñecen as actividades que engloba o sector secundario e que a industria é unha das actividades que máis poboación ocupa e máis beneficios xera. Cítelles diversos produtos e bens elaborados; pída lles que identifiquen a que tipo de industria corresponden: de base, de bens de equipo ou de bens de consumo.

Para explicar • Comente que a maior parte da poboación que traballa neste sector o fai na industria. Esta actividade é moi importante en Europa. De feito, o noso continente é un dos máis industrializados do mundo.

88

• Centre a atención dos alumnos nas dúas fotografías das fábricas. Logo, pídalles que analicen as fotos a partir destes criterios: o que producen, con que maquinaria o fan…

Competencias Comunicación lingüística. Trabállase esta competencia ao redactar un texto sobre as diferenzas entre as industrias.

Saber máis Pregúntelles se oíron a expresión «crise do ladrillo». Explique que foi unha crise que afectou especialmente a España. Comente que a diminución drástica de vendas de vivendas afectou non só ao sector da construción, senón tamén a outras industrias que dependen del, como as de mobles, carpintaría, fontanaría, elec tricidade, materiais de construción, etc.

N

O

OC ÉANO G LA C I A L ÁR TI CO

L

S

FINLANDIA INDUSTRIAS

NORUEGA

De base

NOTAS

SUECIA

Siderúrxica

FEDERACIÓN DE RUSIA

Metalúrxica

REINO UNIDO PAÍSES BAIXOS

De bens de equipo Maquinaria WINSLLOW

De bens de consumo WIN SLL OW

ALEMAÑA POLONIA

Alimentaria

WINSLLOW

REPÚBLICA CHECA

Farmacéutica Electrónica Do automóbil Téxtil

O CÉ ANO AT LÁ N T IC O

UCRAÍNA

AUSTRIA

WINSLLOW

CROACIA

FRANCIA

SERBIA WINSLLOW

PORTUGAL

WINSLLOW

ITALIA WINSLLOW

WINSLLOW

ESPAÑA

GRECIA

Ma r

M e

d i t e r

r á n

4

e o

Mapa da actividade industrial en Europa.

SABER MÁIS A co nstr ució n A cons trución é unha activi dade do sector secunda rio que ten unha grande importancia na economía de Europa e, por suposto, tamén na de España. Isto débese a que implica a outras actividades do sector secundario e incluso do sector terciario, como as industrias de materiais de construción, a siderurxia, o transporte e os servizos financeiros. Con todo, a crise económica que se i niciou en 2008 afectou especialmente a esta actividade. Desde entón, a construción practicamente paralizouse e as consecuencias diso foron o peche de empresas e a perda de moitos postos de traballo.

TRABALLA COA IMAXE Observa o mapa 4 e contesta. Que tipo de industrias se representaron no mapa? Onde se sitúan os principais centros industriais de Europa? Cales son os principais tipos de industria de España?

ACTIV IDADE S 1

Que actividades comprende o sector secundario? Cantas persoas traballan neste sector en Europa?

2

EXPRESIÓN ESCRITA. Explica

por escrito as diferenzas entre industrias de base, industrias de bens de equipo e industrias de bens de consumo.

67

Traballa coa imaxe • Representáronse industrias de base: siderúrxica e meta lúrxica; de bens de equipo: maquinaria; de bens de con sumo: alimentaria, farmacéutica, electrónica, do automó bil e téxtil. • En Reino Unido, España, Francia, Alemaña, Italia e a Federación de Rusia. • Alimentaria, de maquinaria, do automóbil, téxtil e química.

Solucionario 1

O sector secundario agrupa as actividades económicas que se dedican a transformar as materias primas en produtos elaborados. En Europa, o sector secundario ocupa uns 27 traballadores de cada 100.

2

Expresión escrita. R. M. A industria de base dedícase á fabricación de produtos que son necesarios para a activida de doutros tipos de industria. As principais industrias de base son a industria siderúrxica, que elabora o ferro, e a industria metalúrxica, que produce minerais metálicos diferentes do ferro. A industria de bens de equipo dedícase a elaborar maquinaria, ferramentas, robots industriais, material de transporte, madeira, etc. A i ndustria de bens de consumo xera produto s acabados destinados aos consumidores. As industrias de consumo máis importantes son a alimentaria, a farmacéutica, a electró nica, a automobilística, a téxtil e do calzado, a papeleira e de artes gráficas, etc. Este tipo de industria esténdese por toda Europa.

89

O comercio en Europa e en España Propósitos • Coñecer as actividades que comprende o sector terciario en Europa e en España. • Definir o comercio como actividade económica e establecer a división entre comercio exterior e interior. • Distinguir entre exportación e importación no comercio exterior.

O sector terciario ou sector servizos agrupa as actividades económicas que se dedican a prestar servizos. En Europa o sector terciario ocupa arredor de 68 traballadores de cada 100. No caso de España, a 74 de cada 100 traballadores. 1

O comercio

Previsión de dificultades O sector terciario ou de servizos é o máis complexo dos tres porque, a diferenza do primario ou o secundario, que agrupan actividades concretas, este sector inclúe servizos moi diversos, que lles poden suscitar dúbidas aos alumnos. Fágalles preguntas como: o traballo dun editor que publica libros ou revistas, a que sector pertence? O traballo dun fontaneiro, pertence ao sector secundario ou terciario? Por que?

Sector primario Sector secundario Sector terciario

O comercio é o servizo a través do cal os produtos que se obteñen nos sectores primario e secundario se ofrecen e son adquiridos polos consumidores a cambio de diñeiro.

• Diferenciar os tipos de comercio interior que existen. • Identificar as principais características do comercio en Europa e en España.

68 %

Algun has d as act ividades m áis destac adas d este secto r son o comercio, o transporte e o turismo.

1

O comercio pódese realizar entre distintos países ou dentro dun mesmo país. O comercio exterior é o que se realiza entre países. − Cando un país vende un produto a outro país realiza unha exportación. − Cando un país compra un produto a outro país realiza unha importación. O comercio interior é o que se realiza dentro dun mesmo país. Pode ser retallista ou polo miúdo ou almacenista. − O comercio polo miúdo é o que vende directamente aos consumidores en cantidades normalmente pequenas. Por exemplo, unha tenda, un supermercado ou un gran centro comercial son comercios retallistas. 2 − O comercio almacenista compra grandes cantidades de mercadorías aos produtores e véndeas aos comercios polo miúdo. Por exemplo, os mercados centrais.

Persoas que traballan no sector terciario en Europa.

A

B

O comercio en Europa Europa é o continente en que se establecen máis intercambios comerciais do mundo. Os países europeos exportan produtos químicos, metalúrxicos, material relacionado co transporte, material tecnolóxico e produtos agrícolas. Por outra parte, os países europeos importan petróleo e materias primas.

2

O comercio polo miúdo. A. Posto de

flores en Ámsterdam, en Países Baixos. B. Centro comercial en París, en Francia.

68

Coñecementos e experiencias previos Os alumnos xa saben por cursos anteriores que o sector servizos é no que traballan máis persoas en España. Pre gúntelles a que actividade se dedican os seus pais, nais, avós, avoas e outros adultos do seu contorno. Clasifíqueas segundo o sector a que pertenzan. O máis probable é que a maioría traballe no sector terciario. A continuación, pída lles a algúns deles que expliquen en que consiste o servizo que prestan.

Para explicar • Comente que a actividade comercial en Europa é moi im portante. Explique que a Unión Europea, da que forman parte España e un total de 28 países europeos, é o espazo

90

en que se realizan maior número de intercambios comer ciais do mundo. Procure que os alumnos comprendan que este feito fai que o comercio exterior teña moita importancia no noso continente. • É fundamental que comprendan claramente os conceptos de comercio interior e exterior para entender os gráficos destas páxinas. Poña exemplos con produtos reais para explicar o que é unha importación e o que é unha exporta ción. Forme dous grupos na clase. Un deles representa os comerciantes almacenistas europeos que importan produtos. O outro agrupa comerciantes de países non eu ropeos que lles ofrecen produtos aos primeiros. Que pro dutos quererán comprar os do primeiro grupo? Deben identificar os que importan e os que exportan.

4 O comercio en España

Millóns de euros

A

NOTAS

40.000

En España, o comercio é a actividade do sector terciario que proporciona máis empregos.

35.000

25.000 20.000

O comercio interior. O comercio polo miúdo realízase en pequenas tendas e grandes superficies. Na periferia das grandes cidades desenvolvéronse grandes centros de distribución onde se realiza o comercio almacenista.

s o x i a B s e s í a P

30.000

15.000

a ñ a m e l A

a i c n a r F

a n i h C

10.000

a i l a t I

o d i n U o n i e R

s o d i n U s o d a t s E

l a g u t r o P

5.000 0

Millóns de euros

B

40.000

O comercio exterior. España mantén relacións comerciais principalmente cos países da Unión Europea, Estados Unidos, China e Rusia. 3 − As exportacións. España véndelle ao exterior produtos industriais, alimentos e bebidas, calzado e vehículos. − As importacións. España compra, fundamentalmente, vehículos; produtos enerxéticos, como o petróleo e o gas; produtos farmacéuticos e maquinaria.

35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000

o d i n U o n i e R

a i c n a r F a ñ a m e l A

a i l a t I

5.000 0

3

l a g u t r o P

s o d i n U s o d a t s E

a í u q r u T

a n i h C

Países cos que España mantén relacións comerciais. A. Importacións. B. Exportacións.

TRABALLA COA IMAXE

SABER MÁIS A li bre c ircul ació n de merca dorí as na Unión Europea (UE) Normalmente, cando un camión transporta mercadoría a outro país, ao chegar á fronteira ten que deterse e declarar que tipo de mercadoría leva, de onde procede e incluso ten que pagar unha cantidade de diñeiro por pasar esa mercadoría a ese país. No ano 1957 seis países europeos: Alemaña, Francia, Luxemburgo, Países Baixos, Bélxica e Italia acordaron eliminar as barreiras que dificultaban o comercio entre eles e crear un mercado común que funcionase coma se fose o dun só país. Así x urdiu a Unión Europea, organización á que pertence España desde 1986.

Observa os gráficos e contesta. Cales son os tres países aos que España lles compra máis produtos? A que conti nente perte ncen? Cales son os tres países aos que España exporta máis produtos? A que conti nente perte ncen? A que países España compra produto s e e n cam bio non lles vende?

ACTIV IDADE S 1

Completa o esquema. O COMERCIO

Exterior

69

Competencias Apren der a apren der. O esquema proposto posibilitará

Traballa coa imaxe • Alemaña, Francia e China.

que o alumnado xerarquice e ordene os distintos tipos de comercio.

• Alemaña e Francia pertencen ao continente europeo, mentres que China forma parte do continente asiático.

Saber máis

• Os tres países aos que España exporta máis produtos son Francia, Alemaña e Italia.

Consulte cos alumnos a ligazón: http://europa.eu/kids-corner/countries/flash/index_es.htm. Nesta páxina web poderán aprender cales foron os motivos que levaron á creación da actual Unión Europea. Despois, lea o texto que se propón neste apartado e faga que se fixen nos aspectos comerciais, nas exportacións e importacións de Europa. Cite as vantaxes da libre circulación de mercadorías e explíquelles o que pasaría se houbese que pagar taxas na fronteira de cada país.

• Os tres pertencen a Europa. • España cómpralles aos Países Baixos, pero non lles vende en igual medida.

Solucionario 1

Comercio exterior: exportación / importación. Comercio interior: polo miúdo / almacenista.

91

O transporte e o turismo en Europa e en España Propósitos

O transporte

• Recoñecer a importancia para a sociedade das actividades do sector terciario.

SABER MÁIS

• Identificar os tipos de transporte que existen e as súas características principais en Europa e en España.

Europa posúe a rede de transportes por estrada e ferrocarril máis densa do mundo. 1

• Diferenciar os tipos de turismo que se practican e cales son as características de cada un.

Tamén co nta cunh a da s red es de tran spor te a éreo máis importantes e modernas do mundo.

• Coñecer os principais países europeos pola súa actividade turística.

Os servizos públicos

O transporte é unha das actividades máis importantes do sector terciario. Consiste no traslado de persoas e de mercadorías dun lugar a outro.

A educa ción, a sani dade e a segur idade cidadá son servizos públicos. Os servizos públicos son o conxunto de actividades que teñen como obxectivo cubrir as necesidades de toda a comunidade.

En canto á navegación marítima, ten portos con moito tráfico de mercadorías, como Róterdam e Hamburgo.

Algúns serviz os públ icos p roporción aos exclusivamente o Estado. Por exemplo, a administración de xustiza ou a defensa do país. Outros proporciónanos as empresas privadas. Por exemplo, a subministración de electricidade. E outros pódenos proporcionar o Estado ou as empresas privadas indistintamente. Por exemplo, a educación.

Os aeroportos de Londres, París e Fráncfort están entre os máis transitados do planeta. 2 En España, nos últimos anos, melloráronse as infraestruturas e con iso o transporte de mercadorías e pasaxeiros. Transporte terrestre. España conta cunha boa rede de estradas e autoestradas, así como a liña de ferrocarril de alta velocidade (AVE) que une algunhas das principais cidades españolas.

Máis recursos Os contidos que se abordan nestas páxinas son moi apropiados para ser traballados con mapas e fotografías dos lugares que se citan.

Transporte marítimo. Os principais portos españois son os de Alxeciras, Barcelona 3 e Bilbao. Transporte aéreo. O aeroporto español con máis tráfico aéreo é o Adolfo Suárez MadridBarajas.

Busque imaxes de lugares en que se practique cada tipo de turismo de todos os países que se citan no texto e móstrellelas aos alumnos para que coñezan a riqueza cultural e paisaxística de Europa. Apoie esta información coa localización de cada lugar nun mapa de Europa.

1

Camións á espera de entrar no túnel do canal da Mancha, que une Europa con Reino Unido.

2

O transporte de mercadorías aéreo permite o traslado de produtos con maior rapidez.

3

O porto de Barcelona é un dos máis importantes de España.

70

Coñecementos e experiencias previos • Todos os alumnos tiveron experiencias previas coa maioría dos contidos desta lección, é dicir, todos utilizaron algunha vez un medio de transporte e a maioría terán feito turismo nalgunha ocasión. Por iso, é un contido de fácil compren sión para eles.

• Faga unha enquisa similar á do transporte para falar do turismo. Aproveite a táboa do libro do alumno sobre os tipos de turismo que recolle e dígalles que a copien no seu caderno sen a columna da súa descrición. Pídalles que escriban as súas experiencias con cada tipo de turismo. Recórdelles que as excursións co colexio tamén se poden considerar turismo.

• Faga unha enquisa entre os alumnos sobre que medios de transporte utilizaron na súa vida e pida que os clasifiquen: terrestre (autobuses, trens, coches, etc.), marítimo (barco) ou aéreo (avión). Escriba unha táboa no encerado que recolla os resultados da enquisa. Pida que sinalen cales son colectivos e cales individuais. Os datos da táboa permitiranos coñecer que transportes son xeralmente máis utilizados no seu contorno.

• Ademais do anterior, pode suxerirlles que engadan outra columna co medio de transporte que utilizaron para desprazarse ata o seu destino. E unha máis para escribir o lugar onde se aloxaron, onde comeron, se utilizaron os servizos dun guía ou monitor, etc. Explíquelles que esas actividades forman parte deste sector do que todos somos usuarios nalgunha medida. Isto fará que todos os nenos se sintan partícipes deste sector económico.

92

4 O turismo

NOTAS

O turismo é a actividade que realizan as persoas durante as viaxes e estancias en lugares distintos do habitual para descansar ou divertirse. Os servizos turísticos atenden as necesidades dos turistas. Por exemplo, hoteis, guías, restaurantes, etc. Os motivos que teñen os turistas para desprazarse duns lugares a outros poden ser moi diversos. Algúns deles son os seguintes:

4

As actividades de turismo deportivo cada vez teñen máis seguidores.

TIPOS DE TURISMO Turismo de sol e praia

É o que se dá nas zonas costeiras en que se pode gozar das praias e doutras actividades acuáticas.

Turismo rural

É o que se desenvolve en pequenas localidades en que se está en contacto coa natureza e con formas de vida tradicional.

Turismo cultural

É aquel en que se visitan cidades e vilas para gozar dos seus monumentos e participar en diferentes actividades culturais.

Turismo deportivo ou de aventura

É o que consiste en realizar unha actividade física, xeralmente ao aire libre. Por exemplo, cicloturismo, descenso de ríos, windsurf … 4

Europa é o principal destino turístico mundial. Os visitantes séntense atraídos pola súa enorme riqueza cultural ou polas praias dos países do sur do continente. Os países máis visitados son Francia, Italia, España, Alemaña e Reino Unido. 5 En España, o turismo é unha actividade moi importante, que ocupa a 12 de cada 100 persoas que traballan. España é o terceiro país do mundo que acolle máis turistas. Destaca polo turismo de sol e praia e o cultural, polo seu patrimonio histórico e artístico.

5

Coliseo, en Roma. Millóns de turistas visitan cada ano Italia.

ACTIV IDADE S 1

Como é o transporte en España? Responde.

3

Cal é o continente máis visitado polos turistas en todo o mundo?

2

EXPRESIÓN ESCRITA. Explica con

4

Que tipos de turismo son os máis importantes en España?

exemplos que tipos de turismo hai.

71

Para explicar Os alumnos deben asociar os distintos servizos públicos con actividades do sector terciario. Pode incluír outros exemplos, como os servizos da Administración Pública, a policía ou as infraestruturas do transporte, portos, estacións de ferrocarril e de autobuses, aeroportos, etc.

Competencias Comunicación lingüística. Trabállase esta competencia ao explicar os tipos de turismo. Competencia social e cívica. Analizar que o sector terciario inclúe as actividades relacionadas coa atención ás per soas (sanidade, educación, servizos sociais...) potencia o desenvolvemento desta competencia.

Solucionario 1 Transporte terrestre: España ten unha boa rede de estra-

das e de autoestradas, así como de liñas de ferrocarril de alta velocidade. Transporte marítimo: os principais portos son Alxeciras, Barcelona e Bilbao. Transporte aéreo: o aeroporto con máis tráfico é o Adolfo Suárez Madrid-Barajas. 2 Expresión escrita. Turismo de sol e praia: zonas costei-

ras. Turismo rural: pequenas localidades en contacto coa natureza. Turismo cultural: conxuntos monumentais e activi dades culturais. Turismo deportivo ou de aventura: actividades físicas, xeralmente ao aire libre. 3 Europa. 4 España destaca polo turismo de sol e praia e mais polo

cultural, debido ao seu patrimonio histórico e artístico.

93

SABER FACER

Propósitos

Negociar un acordo Unha negociación é un proceso en que dúas ou máis partes tratan de chegar a un acordo que sexa beneficioso para todos. Nunha negociación non hai un gañador e un perdedor. Nunha negociación todos gañan.

• Elaborar unha estratexia baseada nunhas necesidades. • Presentar propostas analizando o que se ofrece e o que se ten que dar a cambio para alcanzar un acordo.

Formade grupos. 1

• Cerrar a negociación e redactar o texto do acordo.

TRABALLO COOPERATIVO. Dividide

a clase en dous grupos. Cada grupo representará as necesidades e os intereses dun destes dous países. PAÍS A

PAÍS B

O seu sector pesqueiro está en crise. Os caladoiros esgotáronse e os barcos non poden saír a pesc ar. Os mariñeiros, os traballadores da industria conserveira, os empregados do mantemento dos barcos… temen polos seus postos de traballo.

NOTAS

A súa actividade pesqueira é moi reducida. Carecen dunha frota de barcos moderna e tampouco posúen unha industria conserveira de peixe por falta de financiación. A súa agricultura é moi potente, producen hortalizas e froitas. Apenas teñen capacidade para exportar os seus produtos debido a unhas infraestruturas terrestres, marítimas e aéreas anticuadas e en mal estado.

O seu sector da construción está moi desenvolvido. Posúe bos profesionais e contan coa tecnoloxía máis moderna.

Elaborade unha estratexia. 2


Analizade as vosas necesidades e completade un esquema coma este.

Demostrade que sabedes facelo. 4

Elixide un voceiro por cada grupo que se encargue de expoñer as propostas.

Cal é o meu problema? Que podo ofrecer a cambio?

Anal izad e o que vos ofre cen e o que tedes que dar a cambio.

Cal éa solución?

Quen me pode axudar? 3

Presentade as vosas propostas.

Preparade un documento cunha proposta para negociar.

Alcanzade un acordo.

Pechade a negociación. 5

Redactade o texto do acordo, comprobade que é correcto e asinádeo todos.

72

Coñecementos e experiencias previos Explíquelles aos alumnos e ás alumnas que na historia contemporánea de España se chegou a acordos con outros países. Recórdelles que un dos máis importantes acordos de España con outros países foi o que deu lugar á súa entrada no Mercado Común Europeo, a actual Unión Europea, no ano 1986. A pertenza de España a esta entidade supranacional europea deu orixe a unha intensificación das nosas relacións cos países europeos.

Comunicación lingüística. A redacción de propostas e do

texto do acordo final favorece a expresión escrita e, polo tanto, desenvolve esta competencia. Aprender a aprender. A análise das necesidades para plasmalas nun esquema desenvolve esta competencia.

Solucionario 1 Traballo cooperativo. R. L. 2 R. L. Comprobe a correcta elaboración do esquema.

Competencias

3 R. L.

Iniciativa e emprendemento. O alumnado traballa a capacidade de poñerse no lugar dun país, analizar as súas necesidades e alcanzar acordos.

4 R. L. Valore a capacidade de cada grupo para expoñer

94

as súas propostas e para ceder ata chegar ao acordo. 5 R. L.

4

SABER ESTUDAR

Propósitos

RESUMO. Copia e completa no caderno este resumo

1

sobre as características da poboación e dos sectores produtivos de Europa.


A po boac ión de E uropa

• Practicar distintas técnicas de estudo.

A po boac ión de E urop a su pera os de p erso as. É un ha p oboa ción porque a natalidade é e porque a é moi alta. A ma ior part e da pobo ació n eu ropea é , é dici r, vive n en cida des. A de nsid ade de p oboa ción medi a de Europ a é de . A po boac ión europ ea d istr ibúe se d e fo rma polo terr itor io. Fundamentalmente concéntrase no do continente, mentres que no están as zonas menos poboadas.

NOTAS

As a ctiv idad es e conó mica s de Europ a

No sector primario traballa o europea. Destacan a ,a No sector secundario traballa Destacan a ,a ea No sector terciario traballa, o o eo .

da poboación activa ea . da poboación activa. . . Destaca o ,

Sigue o modelo da actividade 1 e fai un resumo sobre as características da poboación e dos sectores produtivos de España. ESQUEMA. Completa no caderno o seguinte esquema.

2

OS SECTORES PRODUTIVOS DE EUROPA

Sector

Ocupa a

Actividades

Sector

Países

Sector

PALABRAS CLAVE. Fai unha lista no caderno con cinco palabras novas

3

que aprendeses nesta unidade e escribe o seu significado.

73

Solucionario 1

Resumo. A poboación de Europa. 700 millóns / envellecida / baixa / esperanza de vida / urbana / 70 hab./km2 / irregular / centro / norte. As actividades económicas de Europa. 5% / agricultura / un 27% / industria de base / a industria de bens de equipo / industria de bens de consumo / o 68% / comercio / transporte / turismo. • R. M. A poboación de España. Máis de 46 millóns de persoas / envellecida / baixa natalidade e alta esperanza de vida/ urbana / densidade de poboación media de 93 hab./km2. As actividades económicas de España. Sector primario: 4% da poboación activa / agricultura. Sector secundario: 22% da poboación activa / industria de base, bens de equipo e bens de consumo. Sector terciario: 74% da poboación activa / comercio, transporte e turismo.

2

Esquema. Sectores produtivos de Europa: • Sector primario: ocupa un 5% da poboación activa / agricultura, gandaría, pesca, minaría e explotación forestal. Agricultura: destaca a Gran Chaira Europea, Rusia e a conca do Mediterráneo / gandaría: norte e centro de Europa e a conca do Mediterráneo / pesca: Rusia, Noruega, Islandia, Dinamarca e Reino Unido / explotación forestal: norte de Europa / minaría: norte e centro de Europa. • Sector secundario: ocupa un 27% da poboación activa. / industria e construción / Alemaña, Francia, Rusia, Ucraína, España, Italia, Reino Unido, Países Baixos. • Sector terciario: ocupa un 68% da poboación activa / comercio, transporte, turismo e servizos públicos / en todos os países de Europa. 3

Palabras clave. R. L.

95


Propósitos

1

• Repasar os conceptos básicos da unidade.

Escribe no caderno o nome a que se refire cada definición.

5

As actividades que transforman materias primas en produtos elaborados.

te r io r é io e x O co me rc . po r ta r é E x . I m po r ta r é . po r ta Es pa ña e x . po r ta Es pa ña i m

Servizo a través do cal se distribúen produtos e se ofrecen aos consumidores.

• Coñecer as características demográficas de Europa e de España.

Sector a que pertencen as actividades relacionadas coa explotación das canteiras e das minas.

• Coñecer os produtos que importa e que exporta España.

2


Di o nome dun país europeo en cada caso. País do leste de Europa cunha gran produción de cereais. País do norte de Europa en que a pesca ten moita importancia.

Copia e completa esta ficha sobre o comercio exterior en España. Despois, fai unha ficha para o comercio interior.

6

.

TOMA A INICIATIVA. Un

empresario está buscando un lugar para instalar unha fábrica de fariña de trigo.

País do centro de Europa cun sector industrial moi relevante.

NOTAS

3

Debuxa no caderno este gráfico sobre a poboación activa en Europa e sigue as instrucións. Prepara a lenda cos nomes dos sectores de produción correspondentes. Colorea o gráfico. Escribe a porcentaxe de poboación activa de cada sector.


Que Comunidade Autónoma española lle recomendarías: Castela e León ou Canarias? Por que? Investiga como é o proceso de elaboración e comercialización da fariña de trigo e explícao. Sector... Sector... Sector...

4

PARA PENSAR. Escribe

no caderno dúas razóns para explicar por que os servizos se concentran nas cidades.

Tendo en conta como é este proceso, Como lle aconsellarías a ese empresario que organizase a súa empresa? Se tivese que exportar o seu produto, onde o tería que vender: Noruega ou Alemaña? Por que? Que medio de transporte utilizarías para trasladar a fariña? Por que?

74

Solucionario 1

• Sector secundario. • Comercio. • Sector primario.

2

• Rusia. • Noruega, Dinamarca ou Islandia. • Alemaña.

3

R. G. • Sector primario, secundario e terciario. • R.G. • 5%, 27% e 68%. 4

Para pensar. R. M. Unha razón é a densidade de poboación das cidades, xa que hai máis habitantes por km 2 ca nas zonas rurais. Outra razón é porque as cidades están mellor conectadas coa rede de transporte ca as zo nas rurais. 5

• O comercio exterior é o que se practica con outros paí ses. • Exportar é venderlle un produto a outro país. • Importar é comprarlle un produto a outro país. • España exporta pro dutos industriais, alimentos e bebidas, calzado e vehículos.

96

• España importa vehículos, produtos enerxéticos, produtos farmacéuticos e maquinaria.

R. M. O comercio interior en España está formado polo comercio polo miúdo e o comercio almacenista. En España, o comercio polo miúdo practícase en tendas e en grandes superficies. 6

Toma a iniciativa. • Recomendaríalle Castela e León, porque a fariña provén dos cultivos de secaño, que abundan nesa zona. • R. L. • R. L. Debería crear unha industria de bens de consumo. • Teríao que vender en Noruega, porque en Alemaña prodúcese trigo, mentres que en Noruega non. • R. L. 7

• Represéntase, por Comunidades, o número de turistas estranxeiros que visitaron España en 2014.

4 NOTAS

Observa o mapa e contesta.

7

Número de turistas estranxeiros que visitaron as Comunidades e Cidades Autónomas de España en 2014 M a r C a n t áb r ic o

N GALICIA

L

O

S

F

P. DE ASTURIAS CANTABRIAPAÍS

O C I T N Á L T A

R

A

N

VASCO C.F. DE NAVARRA A RIOXA

C

I

A

ANDORRA

CATALUÑA

CASTELA E LEÓN ARAGÓN L A

COMUNIDADE DE MADRID

G

ILLAS BALEARES

U

O N A É C O

T

ESTREMADURA

CASTELAA MANCHA

COMUNIDADE VALENCIANA

R O

REXIÓN DE MURCIA

P ANDALUCIA

M

e

d

i

t

e

r

r

á

n

e

o

Menos de 500.000 turistas De 500.000 a 2.500.000 turistas

OCÉANO ATLÁNTICO CANARIAS

M a

Ceuta

r

Melilla

De 2.500.000 a 5.000.000 turistas De 5.000.000 a 10.000.000 turistas Máis de 10.000.000 de turistas

MARROCOS

Que se representou neste mapa? A que ano corresponde? Cales foron as tres Comunidades Autónomas máis visitadas polos turistas nese ano? Por que pensas que visitaron esas Comunidades?

Demostra o teu talento Elixe e realiza unha destas actividades. A. Failles unha enquisa a dez persoas que coñezas e elabora unha lista coas súas profesións. Despois, representa nun gráfico os sectores económicos aos que pertencen esas profesións. B. Investiga se na túa familia hai alguén que se desprazou a vivir a outro país. Se non hai ninguén pregunta por alguén próximo. Explica a onde foron, en que traballaron, canto tempo estiveron, como foi a experiencia… C. USA AS TIC. Busca información sobre a Organización Mundial do Turismo e di onde ten a sede e cales son os seus obxectivos.


75

• As tres Comunidades Autónomas máis visitadas foron Cataluña, Illas Baleares e Canarias.

ses e a coidar do medio natural. Ofrece apoio ao sector turístico cos seus coñecementos e políticas activas.

• R. L. Polo turismo de sol e praia, o cultural e o deportivo ou de aventura que se pode practicar nelas.

A OMT defende a aplicación do Código Ético Mundial para o Turismo, de maneira que aumente a súa capacida de de acción, tanto social coma económica, e reduza o seu impacto negativo. Comprometeuse a dar a coñecer o turismo como forma de alcanzar os Obxectivos de Des envolvemento das Nacións Unidas para o Milenio (ODM), que pretenden reducir a pobreza e fomentar o desenvol vemento sustentable.

Demostra o teu talento A. B.

C.

R. G. R. L. A resposta dependerá dos datos que se recollan da propia localidade. Usa as TIC. R. M. Pódese encontrar toda a información sobre a Organización Mundial do Turismo (OMT) na súa páxina web: http://www2.unwto.org/es. A sede da OMT está en Madrid. Os seus obxectivos son conseguir un turismo que contribúa ao crecemento eco nómico, a un desenvolvemento que inclúa todos os paí -

A OMT valora o turismo competitivo e sustentable, fomenta a formación e pretende que sexa unha ferramenta para o desenvolvemento con proxectos de asistencia a máis de cen países do mundo.

97

5



O medio ambiente e as persoas.

•

Os problemas do medio ambiente.

•

A protección do medio ambiente.

•

SABER •

VOCABULARIO

•

LECTURA

•

•

COMUNICACIÓN ORAL •

•

SABER FACER


•

•

TÉCNICAS DE ESTUDO

TAREFA FINAL

98


Deforestación, erosión, sobreexplotación, extinción, contaminación, hábitat, cambio climático, gases invernadoiro, Protocolo de Quioto, quecemento global, residuos. Espazo natural protexido, fauna, flora, parque nacional, ecosistemas. Lectura e comprensión dun texto sobre a importancia da reciclaxe. Exposición de tres propostas para evitar os problemas da cultura do usar e tirar . Exposición oral sobre o desenvolvemento sustentable. Análise dos elementos que forman unha paisaxe transformada. Localización nun mapa de España dos parques naturais. Resumo do impacto humano no medio ambiente.

•

Táboa sobre os problemas do medio ambiente.

•

Palabras clave da unidade.

•

•

SABER SER

Medio ambiente, desenvolvemento sustentable, recursos naturais, enerxías renovables, Cumio da Terra, Axenda 21.

•

Facer unha presentación sobre o desenvolvemento sustentable. Reflexión sobre os problemas derivados da cultura de usar e tirar . Valoración sobre as consecuencias da sobreexplotación.



•

•

Avaliación de contidos. Unidade 5: controis B e A. Test. Avaliación do segundo trimestre. Controis B, A e E. Test. Avaliación por competencias. Proba 2.



•




•


RECURSOS DIXITAIS

LibroMedia •


MATERIAL DA AULA


Proxecto do segundo trimestre.



•


•


•

Os países da UE.

•





Xaneiro

Febreiro

Marzo

99

Propósitos

5

• Presentar o contido da unidade mediante un texto e unha i maxe motivadores. • Concienciar os alumnos como consumidores responsables. • Adquirir hábitos positivos sobre a reciclaxe de residuos. • Identificar os coñecementos previos sobre a paisaxe e o medio ambiente.

Un xigante de chatarra Ao longo da nosa vida consumimos moitísimos produtos que utilizamos durante moi pouco tempo. Desfacémonos de ordenadores, televisores ou teléfonos cando aínda funcionan. Esta cultura de usar e tirar xera moitísimos residuos e un enorme consumo de recursos naturais. Por exemplo, para fabricar un ordenador cómpren plástico, vidro, cobre, aluminio e outros materiais. Para cambiar este estilo de vida debemos aprender a consumir de xeito máis racional e a darlles novos usos aos residuos que xeramos, pois deles pódense extraer materias primas para fabricar outros produtos e a enerxía para facelo.

Máis recursos • Propóñalles aos alumnos escribir no buscador de Google «chatarra reciclada» e ver todas as imaxes que mostra. Desta maneira decataranse das cousas que se poden facer para reutilizar a chatarra que non nos serve. Despois, compáreo co que fai Paul Bonomini na escultura que abre esta unidade.


Esta é a mensaxe que quixo comunicar o deseñador Paul Bonomini coa súa obra O home de RAEE (Residuos de Aparellos Eléctricos e Electrónicos). Unha enorme escultura creada coa chatarra que xera un cidadán británico ao longo da súa vida.

Le e comprende o problema Que se quere dicir coa expresión

Cres que os residuos son lixo? Por que? Que se pode obter deles? Que quixo transmitir o artista coa súa escultura? Observa a fotografía da dereita e di que sensación che producen tantos televisores que están funcionando de forma simultánea.

EXPRESIÓN ORAL. Reflexiona e prepara unha exposición en que lles contes aos teus compañeiros tres propostas para evitar os problemas derivados da cultura de usar e 76

Suxestións sobre a lectura Na lectura aparecen reflectidos de forma explícita dous conceptos sobre os que se debe traballar a fondo cos alumnos: o consumo responsable e a reciclaxe de residuos. Pregúntelles se coñecen a chamada «Regra dos tres erres». Se non a coñecen, explíquelles que consiste en Reducir , Reutilizar e Reciclar . Reducir quere

dicir utilizar menos produtos, menos auga e menos enerxía. En definitiva, consumir de forma racional. Por exemplo, elixir os produtos que teñan menos envoltorios, non usar bolsas de plástico para facer a compra, apagar os apa rellos eléctricos cando non se están usando, pechar a billa mentres cepillamos os dentes, ducharse en vez de bañarse…

100

tratar de darlles algún uso aos obxectos antes de

de Paul Bonomini.

SABER FACER TAREFA FIN AL


Que consecuencias ten a nosa actual forma de vida?

• Propóñalles aos alumnos recoller diferentes residuos de material do colexio que xa non se usen e inventar entre todos novos usos para eles. Por exemplo, podemos usar o papel que se tira á papeleira para facer esculturas con cola; o po de xiz para decorar unha imaxe do Nadal…

Reutilizar é

usar e tirar ?

O home de RAEE ,

Ao f inal da un idade descubrirás como se poden construír cidades de forma respectuosa co medio ambiente. Antes , va s apr ender como a forma de vida das persoas ten a súa influencia sobre as paisaxes.

tirar .


tiralos ao lixo. Por exemplo, entregarlle a roupa usada a al gunha ONG, utilizar as follas de papel polas dúas caras, usar as bolsas da compra para depositar o lixo… Reciclar significa

utilizar os residuos que xeramos para elaborar novos produtos. Explíquelles aos alumnos que a práctica da reciclaxe está ao alcance de todos e que eles poden contribuír á protección do medio ambiente con xestos cotiáns tan sinxelos como separar o lixo. Faga que avalíen a súa conduta: separan nas súas casas o vidro e os envases de plástico do resto do lixo? Deposítanos nos colectores ade cuados? De que cor son os colectores para a reciclaxe do plástico, do vidro e do papel? Que pensan que se fai cos pro dutos que se depositan nestes colectores?

NOTAS

QUE SABES XA?

As p aisa xes e as pe rsoa s Nunha paisaxe podemos encontrar elementos naturais, como o relevo, as augas e a vexetación; e outros realizados polas persoas, como edificios, pozos, fábricas… Que elementos forman unha paisaxe natural? E unha paisaxe humanizada? Observa a fotografía e di se se trata dunha paisaxe natural ou dunha paisaxe humanizada. Por que o sabes? Consideras que os cambios que se realizaron nesta paisaxe son positivos ou negativos? Por que?

77

Competencias Comunicación lingüística. Realizar unha exposición oral sobre o consumo responsable afianza esta competencia.

Solucionario Le e comprende o problema •

Usar e tirar quere

dicir que adquirimos produtos para substituír outros que aínda son útiles.

• Coa nosa actual forma de vida xeramos gran cantidade de residuos e un enorme consumo de recursos naturais. • R. M. Os residuos non son lixo, porque podemos darlles novos usos, como extraer deles materias primas para fabricar outros produtos.

• R. M. O artista quixo transmitir coa súa escultura a necesidade de consumir de maneira máis racional e reutilizar os residuos que xeramos. • R. L. • Expresión oral. R. M. Entre as medidas que se poden tomar están: reducir o consumo de papel hixiénico, de panos das mans e de panos de mesa de papel, utilizar trapos en vez de papel de cociña, usar sempre cubertos de metal e vaixela de vidro ou de cerámica, non comprar o que non necesitemos, etc. Que sabes xa?

• Paisaxe natural: relevo, augas, vexetación. / Paisaxe humanizada: pontes, edificios, cultivos… • Trátase dunha paisaxe humanizada porque ten edificios. • R. L.

101

O medio ambiente e as persoas Propósitos • Identificar o que é o medio ambiente e que elementos o integran. • Coñecer as modificacións modificacións do medio ambiente que fan as persoas para conseguir recursos. • Aprender que que é o desenvolvemento desenvolvemento sustentable. • Valorar o Cumio da Terra. Terra.

O medio ambiente O medio ambiente é todo o que nos rodea e que afecta ao desenvolvemento da nosa vida. O medio ambiente está integrado por multitude de elementos relacionados entre si. Por exemplo: o aire que respiramos, os animais e plantas do noso medio e a auga que necesitamos para vivir. Pero tamén os enormes edificios das grandes cidades, as fábricas, o ruído e as actividades económicas que desenvolvemos nese espazo.

As per persoa soas s mo dif difica icamos mos o medio ambiente As pe rsoas modif icamo s o m edio a mbie nte en funci ón dos recursos que precisamos para cubrir as nosas necesidades.

Máis recursos Como inicio desta unidade, é conveniente que os nenos vexan o seguinte vídeo: https://www.youtube.com/ watch?v=n6yVTSReTQ4. É a intervención nunha sesión das Nacións Unidas dunha nena para expoñer como estamos deteriorando o medio ambiente e a desigualdade entre pobres e ricos no mundo. Pídalles que anoten os temas que cita na súa exposición.

Por exemplo, modificamos o medio ambiente para: Al ime nta rn os: aramos a terra e cultivámola para obter alimentos. Ase gur ar auga para o cons umo : construímos pozos e canalizacións para que a auga chegue aos nosos domicilios. Comunicarnos: construímos Comunicarnos: construímos estradas, aeroportos, vías de ferrocarril… Obter materiais: extraemos materiais: extraemos da terra rochas e minerais para conseguir materias primas. Descansar: edificamos Descansar: edificamos vivendas e construímos hoteis. Todas as act ivi dad es que rea li zam os teñ en un ef ect o no medio ambiente. Poden parecernos insignificantes, pero repetidas día a día e sumadas ás que producen outras persoas poden chegar a poñer en perigo o planeta.

TRABALLA COA IMAXE Que tipo de paisaxe se ve no debuxo: natural ou transformada? Por que? Que elementos forman o medio ambiente das persoas que viven nesa paisaxe? Enumera tres e di en que consisten. Localiza unha actividade do sector primario, outra do secundario e unha do terciario e explica como modifican a paisaxe.

78

ia ixe nc x I n te l i is ta s u ra l i na t u


Para explicar

Nos cursos anteriores, os alumnos aprenderon a identificar os elementos das paisaxes (tanto naturais coma humanos) e a clasificalas segundo as principais actividades económicas que se realizan nelas. Tamén estudaron cales desas activida des deterioran algunhas paisaxes e que medios poden poñer as persoas para restauralas ou conservalas.

• Centre a atención dos alumnos no debuxo. Pídalles que enumeren os elementos naturais e as actividades econó micas que se desenvolven nesa paisaxe. A continuación, poderían elaborar unha listaxe coas actividades huma nas representadas que consideren menos respectuosas co medio ambiente, xustificando por que as conside ran así.

Neste curso, inténtase que os alumnos e as alumnas com prendan a dimensión global das actividades humanas no me dio ambiente. Fágalles preguntas do tipo: que actividades humanas cres que alteran máis o medio ambiente? Cita dúas delas. Que actividades respectuosas respectuosas co medio ambiente co ñeces? Que medidas se toman para protexer determinadas paisaxes?

102 10 2

• Indíquelles que hai distintas posturas ante a deteriora ción ambiental. Para uns, é posible alcanzar un equilibrio entre o crecemento económico e a conservación dos re cursos naturais. Para outros, hai que reducir o consumo, xa que o crecemento económico non respecta o medio ambiente.

NOTAS

O desenvolvemento sustentable

O desenvolvemento sustentable é o que propón satisfacer as nosas necesidades actuais sen destruír o medio ambiente e sen poñer en perigo as condicións de vida das xeracións futuras.

ACTIV IDADE S 1

Explica coas túas palabras o que é o medio ambiente.

2

Di como estas actividades modifican o medio ambiente. Unha estación de esquí. Un porto porto pesqueiro.

O desenvolvemento sustentable, polo tanto, defende un progreso respectuoso co medio ambiente, o aforro de recursos naturais, a redución da contaminación e o uso de enerxías renovables. En 1992, celebrouse en Río de Xaneiro, en Brasil, o Cumio da Terra. Terra . Alí fixéronse recomendacións para garantir un desenvolvemento sustentable no século XXI . Todas esas recomendacións recolléronse nun documento titulado Axenda 2 1 .

Unha fábrica de de conservas. 3

Consulta o texto da le o primeiro artigo do preámbulo e contesta. USA AS TIC.

Axen da 2 1,

Por que os obxectivos do desenvolve mento sustentable só se poderán lograr coa colaboración de todos os países?

79

tividade do sector secundario: a industria, que necesita fábricas que emiten fumes á atmosfera e que, polo tan to, contaminan o aire. Unha actividade do sector terciario: o transporte aéreo, que modifica a paisaxe para construír un aeroporto e xera ruídos e contaminación.

Competencias Competencia dixital. Consultar en Internet que é a Axenda 21 propicia

esta competencia.

Traballa coa imaxe • É unha paisaxe transformada, porque a modificaron as accións das persoas. • R. M. O aire, nunhas zonas parece que está máis conta minado ca noutras; o mar, que permite a pesca e o turis mo; as terras de cultivo, que permiten o desenvolvemen to da agricultura. • R. M. Unha actividade do sector primario: a agricultura, que cambia a paisaxe porque se ara o terreo. Unha ac -

Solucionario R. M. O medio ambiente é a natureza e o contorno que nos rodea e que necesitamos para vivir. 1

2

R. L.

R. M. Se hai países que non se implican, é imposible alcanzar os pactos mundiais que se establecen na Axenda 21. 3

Usa as TIC.

103

Os problemas do medio ambiente Propósitos • Coñecer os principais principais problemas problemas que afectan ao medio ambiente. • Distinguir tres tipos de contaminación: atmosférica, da auga e do terreo. • Saber o que que é e cales cales son as causas e as consecuencias do cambio climático. • Saber o que que é o Protocolo Protocolo de Quioto.

Previsión de dificultades Os alumnos xa coñecen os principais problemas ambientais. Neste curso teñen que comprender a súa dimensión global. Para iso, pode poñer algúns exemplos: a contaminación dunhas fábricas pode xerar unha chuvia ácida que destrúe bosques doutros lugares; unha vertedura de petróleo no mar contamina as augas e mata animais e algas mariños, pero tamén pode afectar ás costas de zonas afastadas debido ás correntes mariñas.

Algún s do s pr oblem as q ue a s per soas causam os a o me dio ambiente son a contaminación, a deforestación, a sobreexplotación dos recursos naturais e o cambio climático.

A defo d eforest restaci aci ón A deforestación é deforestación é a perda de bosques. 1 Prodúcese cando se cortan de forma descontrolada grandes superficies de bosques para aproveitar a madeira, para conseguir máis terreo para a agricultura ou para construír estradas, urbanizacións, etc. Cando desaparece un bosque, tamén o fai a fauna que o habita. Ademais, o terreo queda desprotexido fronte á erosión.

1

A corta masiva i de bosques pon en risco i o hábitat seres vivos. i de moitos i i

2

O golfiño de río chinés é unha especie extinguida debido ao exceso de pesca.

A sobre s obreexp explota lota ció ción n dos recursos naturais A sobreexplotación dos sobreexplotación dos recursos naturais prodúcese cando os seres humanos consumimos tan rápido e en cantidades tan grandes estes recursos que non damos tempo a que se rexeneren de forma natural. A sob ree xpl ota ció n pro voc ou a ext inc ión de esp eci es de animais, a desaparición de bosques e mais o esgotamento de acuíferos. 2

A conta c onta mina ció ción n A contaminación consiste contaminación consiste en liberar ao medio natural substancias nocivas que poden alterar a composición da atmosfera, da auga ou do terreo.

A atmosfera contamínase, atmosfera contamínase, por exemplo, cos gases que emiten as industrias, os automóbiles, os aparellos de calefacción e a queima de combustibles…

A auga contamínase auga contamínase coas verteduras industriais, as fugas de petróleo dos barcos e as augas residuais que se xeran nos núcleos urbanos…

O terreo contamínase terreo contamínase con pesticidas e fertilizantes agrícolas, co lixo que producimos nós mesmos, cos residuos industriais…

80

Para explicar • Explíquelles Explíquel les aos alumnos que limitar os problemas ambientais que se expoñen na dobre páxina pode facer posible o desenvolvemento sustentable. Para conseguilo, todos temos que estar implicados e facer un uso responsable dos recursos, sabendo que son finitos, e manter o medio ambiente para a súa transmisión, coa mínima modificación posible, ás xeracións futuras. • Pode explicar o cambio climático a través o vídeo vídeo https:// www.youtube.com/watch?v=a6vGJk5NqoA. Pídalles que o vexan para identificar as causas do cambio climático, e escríbaas no encerado. Explique que o efecto invernadoi ro é natural na Terra e permite que as temperaturas non sexan moi cálidas nin moi frías, pero, ao incrementarse

104 10 4

o consumo de combustibles fósiles (carbón, petróleo e gas) desde a Revolución Industrial de finais do século XVIII , au mentou o dióxido de carbono na atmosfera. Este incre mento intensifica o efecto invernadoiro e con iso sobe a temperatura. • Para reforzar a comprensión comprensión do efecto invernadoiro, pode expoñer na clase un esquema para explicalo. Pode atopar algúns en Internet, como o de http://coleccion.educ.ar/co http://coleccion.educ.ar/coleccion/CD21/img/cma/secundaria/ITM_05/IMA_04.jpg . Ademais Adem ais,, ao inc luí r un esqu ema gráfic grá fic o, perm iti rá que o alumnado o entenda mellor, mellor, de maneira que poidan asi milar o contido proposto nesta unidade. Por outra parte, é importante que vexan que os termos «gases invernadoi ro» e «efecto invernadoiro», dos que se fala no vídeo, se refiren ao mesmo tema.

5 O cambio climático

NOTAS

O cambio climático refírese á alteración das condicións normais dos elementos do clima, como a temperatura, as precipitacións, os ventos… Estas alteracións do clima están provocadas por fenómenos naturais, como as erupcións volcánicas, ou por actividades humanas, como a corta de bosques, a queima de combustible e a actividade industrial, que producen moitos gases invernadoiro, como o dióxido de carbono. Os efectos do cambio climático son moi variados e poden provocar períodos prolongados de seca ou inundacións. 3

3

Ade mai s, o aum ent o d a t emp era tur a fai que o xeo dos polos se derreta, que o nivel da auga dos océanos ascenda, que se inunden as zonas costeiras e desapareza o hábitat de moitos animais e de moitas plantas. Para evitar as consecuencias do cambio climático, en 1997 os representantes dos países máis industrializados do mundo reuníronse na cidade xaponesa de Kyoto. Alí acordaron reducir as emisións de gases invernadoiro e aumentar o uso de enerxías renovables, como a enerxía eólica e a enerxía solar. Estes acordos coñécense como Protocolo de Kyoto.

As inundacións son un dos efectos do cambio climático.

ACTIV IDADE S 1

Di o que é a contaminación e pon un exemplo de cada tipo.

2

Explica o que é o cambio climático e por que se está producindo.

3

EDUCACIÓN CÍVICA. Pensa e sinala cales poden ser as consecuencias da sobreexplotación dun recurso natural.

SABER MÁIS O quecemento global O quecemento global é o aumento gradual que experimentaron as temperaturas da atmosfera e dos océanos. A Terra emite calor ao espazo, pero o dióxido de carbono da atmosfera impide que escape toda esa calor. A atmosfera actúa coma se fose unha manta e fai que a Terra sexa máis cálida do que sería se non tivese unha atmosfera. Con todo, no último século, debido sobre todo á queima de combustibles fósiles, como o petróleo e o carbón, aumentou moito a cantidade de dióxido de carbono e as temperaturas estanse elevando. Isto pode facer que cambie o clima do planeta, o cal pode ter consecuencias graves.

81

Saber máis A ene rxí a que consumimo s. Boa parte da enerxía que consumimos procede de enerxías térmicas, que empregan carbón, gas natural ou derivados do petróleo. O emprego destas fontes de enerxía causa esgotamento dos recursos, contaminación, quecemento global, chuvia ácida… En cambio, as enerxías renovables (solar, eólica…) non se esgotan, nin contribúen directamente ao quecemento global.

Competencias Competencia social e cívica. A actitude crítica ante os problemas ambientais permítelles aos alumnos participar

dunha maneira eficaz e construtiva na vida social e cívica, ademais de aumentar a súa conciencia ecolóxica.

Solucionario 1 A contaminación consiste en liberar ao medio ambiente

substancias nocivas que poden alterar a composición da atmosfera, da auga ou do terreo. R. L. 2 O cambio climático é a alteración das condicións normais

dos elementos do clima. Prodúcese por fenómenos naturais, como as erupcións volcánicas, ou por actividades humanas, como a corta de bosques, a queima de combustible ou a actividade industrial. 3

Educación cívica. R. M. Por exemplo, a extinción de especies de animais, a desaparición de bosques.

105

A protección do medio ambiente Propósitos • Tomar conciencia da necesidade de conservar o medio ambiente. • Recoñecer as accións que contribúen á conservación do medio ambiente. • Coñecer os parques nacionais de España e os tipos de paisaxe e de ecosistemas que protexen.

Conservar o medio ambiente é esencial para a supervivencia da vida no planeta. Para iso, son necesarias unhas actitudes persoais positivas e medidas adecuadas por parte das autoridades.

A

As persoas coidamo s o medio ambiente Cada un de nós pode contribuír eficazmente á conservación do medio ambiente con numerosas accións. Por exemplo:

B

Aforrar auga: ao pechar as billas para non consumir máis auga ca a necesaria ou ao ducharnos en vez de bañarnos. Aforrar e lectric idade: ao apagar as luces e os electrodomésticos cando non se usen ou ao utilizar lámpadas de baixo consumo.

Máis recursos

Aforrar combustible: ao trasladarnos dun lugar a outro con transportes colectivos e sen abusar da calefacción e do aire acondicionado.

Aproveite a información que proporciona a páxina web da rede dos parques nacionais de España, http://www.magrama.gob.es/es/redparques-nacionales/ para explicar e ampliar a información desta lección.

C

Depositar o lixo e os residuos nos lugares adecuados: non se deben tirar substancias contaminantes polos desaugadoiros ou polo váter. Respectar a fauna e a flora: sobre todo, hai que ser coidadoso nos espazos protexidos. D

As leis protexen o medio ambiente As aut ori dade s s on as enca rga das de ela bor ar leis que permitan a conservación do medio ambiente. Por exemplo: Para protexer as paisaxes , decláranas espazos naturais protexidos. 1 Un espazo natural protexido é unha paisaxe que destaca pola súa singular beleza, porque apenas foi modificada polo ser humano, porque alberga animais ou plantas de gran valor, formas do relevo únicas...

E

Para recuperar as paisaxes deterioradas , coa plantación de árbores, a reciclaxe de residuos, a depuración das augas… Para previr os danos nas paisaxes , ao esixir estudos para coñecer o impacto que as nosas actividades teñen sobre o medio ambiente.

1

Os parques nacionais de España son moi variados. A. Ordesa e Monte Perdido. B. Illas Atlánticas de Galicia. C. Doñana. D. Monfragüe. E. Timanf aya.

82


Para explicar

• Os alumnos xa traballaron en cursos anteriores distintas medidas para coidar o medio ambiente, polo que lles pode pedir que escriban algunhas das súas propostas. A continuación, léaas e anóteas no encerado. Logo, estableza un debate entre toda a clase sobre cales cumpren eles habitualmente e cales deben incorporar á súa vida cotiá para poñelas en práctica. Incida en que se trata dunha tarefa que está en mans de todos, como individuos e como colectividade.

Explique que é tan importante manter espazos naturais protexidos mediante leis coma que os cidadáns contribuamos coas nosas accións a conseguir a redución dos problemas ambientais. Comente como beneficia o medio ambiente cada unha das accións dos cidadáns que figuran nesta páxina do libro.

• Aproveite as fotografías dos parques nacionais das imaxes que hai na páxina 82 do libro do alumno e pregúntelles que tipo de paisaxe é cada unha e que elementos se distinguen en cada unha delas.

106

Por exemplo, se todos os cidadáns conseguimos aforrar auga, esta podería chegar a máis persoas e non se esgotarían algúns acuíferos. O aforro de electricidade e combustible reduce a contaminación atmosférica e os gases i nvernadoiro que provocan o cambio climático. Depositar o lixo en l ugares adecuados facilita a reciclaxe dos residuos e reduce a contaminación de terreos e de augas subterráneas.

Mar

N

Cantábrico

PRINCIPADO DE ASTURIAS

O

L

GALICIA

CANTABRIA PAÍS VASCO COMUNIDADE FORAL DE NAVARRA

Picos de Europa

Illas Atlánticas de Galicia

ANDORRA

Ordesa e Monte Perdido

A RIOXA

S

FRANCIA

CASTELA E LEÓN

Serra de Guadarrama

A

O C É A N O

COMUNIDADE DE MADRID

G U

Cabañeros

T

A T L Á N T I C O

R O P

ILLAS BALEARES

CASTELAA MANCHA

ESTREMADURA

OCÉANO ATLÁNTICO

Arquipélago de Cabrera

Tablas de Daimiel

Serra Nevada

REXIÓN DE MURCIA

Doñana

M a

CANARIAS

Teide

COMUNIDADE VALENCIANA

Monfragüe

ANDALUCÍA

Caldera de Taburiente

NOTAS

CATALUÑA

ARAGÓN

L

Aigüestortes i Estany de Sant Maurici

Timanfaya

r

M e

d i

r t e

á r

n

e

o

Ceuta

Garajonay

Escala

0

MARROCOS

2

Melilla

ALXERIA


Mapa da rede de parques nacionais de España.

Os parques nacionais En España hai 15 parques nacionais. Todos eles representan a gran variedade de paisaxes e ecosistemas españois. 1

TRABALLA COA IMAXE Observa o mapa:

Parques de alta montaña: Picos de Europa, Aigüestortes i Estany de Sant Maurici, Ordesa e Monte Perdido, Serra de Guadarrama e Serra Nevada.

Di que parques se encontran nas seguintes cordilleiras: Pireneos, Cordilleira Penibética, Sistema Central e Cordilleira Cantábrica.

Parques marítimo-terrestres: Illas Atlánticas de Galicia e Arquipélago de Cabrera.

En que parques cres que predominarán as paisaxes volcánicas? Por que?

Parques de zonas húmidas: Doñana e Tablas de Daimiel. Parques de bosque mediterráneo: Cabañeros e Monfragüe. Parques volcánicos: Garajonay, Timanfaya, Caldera de Taburie nte e Teide .

95

quilómetros

Hai algún parque nacional en Galicia? Cal? Coñécelo? Cal é a Comunidade Autónoma en que hai máis parques nacionais?

ACTIV IDADES 1

Por que se fan leis para protexer o medio ambiente?

2

EDUCACIÓN CÍVICA. Escribe dúas actividades que deberían estar prohibidas nun espazo protexido e outras dúas que poderían estar permitidas.

3

USA AS TIC. Pescuda cal é e en que consiste a «regra dos catro erres».

83

Outras actividades

Traballa coa imaxe


• Pireneos: Aigüestortes i Estany de Sant Maurici, Ordesa e Monte Perdido. Cordilleira Penibética: Serra Nevada. Sistema Central: Serra de Guadarrama. Cordilleira Cantá brica: Picos de Europa.

Un mural sobre os «tres erres». Lémbrelles

aos alumnos que a reciclaxe forma parte dos «tres erres» e, xunto cos outros dous, reducir e reutilizar, é unha das principais accións que podemos facer cada un de nós polo medio ambiente. Propóñalles que busquen información na biblioteca ou en Internet e que realicen un mural con imaxes, explicacións e exemplos de cada unha.

• Nos de Canarias, porque son illas volcánicas. • O Parque Nacional das Illas Atlánticas de Galicia. R. L. • En Canarias.

Solucionario Competencias Competencia social e cívica. Pensar e escribir sobre actividades que deberían estar prohibidas nun espazo natural desenvolve a conciencia cívica.

1

Para protexer e recuperar as paisaxes que están deterioradas. 2 Educación cívica. R. L. 3 Usa as TIC. R. L.

107

SABER FACER


Propósitos

O concepto de desenvolvemento sustentable fai referencia a un estilo de vida que permite o benestar e o progreso dos seres humanos sen poñer en risco o presente e o futuro do noso planeta.

• Comprender o concepto de desenvolvemento sustentable. • Investigar e coñecer algún dos elementos que fan sustentable o desenvolvemento do planeta.

1

3 2

1. Paneis i solares. l 2. Ecoestacionamento i e cargador para vehículos l l eléctricos. i

8

• Realizar propostas para compatibilizar o progreso da humanidade xunto coa conservación do planeta.

3. Horta vertical. i l 4. Colectores l RRR. 5. Quentador de auga térmico. i 6. Tellados ll verdes . 7. Depósito i para acumular l a auga de chuvia. i

Previsión de dificultades Enfrontarse a unha exposición oral en público adoita xerar no alumnado un estado de ansiedade e nerviosismo. Insístalles en que cómpre levar a presentación ben preparada e realizar ensaios previos para expoñer as ideas con seguridade.

8. Vehícul l ol elé ctric i o. 9. Ventás ill illa ntes . 4 6 9 7

5

Formade parellas. 1


NOTAS

Organizade a información.

TRABALLO COOPERATIVO. Forma

4

parella cun dos compañeiros para realizardes xuntos este traballo. 2

USA AS TIC. Buscade información sobre

Demostrade que sabedes facelo.

o desenvolvemento sustentable.

5

Por exemplo, podedes consultar o apartado «Aula sustentable» da páxina web: www.sostenibilidad.com.

Preparade a presentación e expoñédea na clase. Axudád evos cun g uión que r espond a estas preguntas:

Observade e comprendede. 3

Facede fichas en que expliquedes en que consiste cada elemento destacado na imaxe.

Que é o desenvolvemento sustentable? Que é unha cidade sustentable?

Describide como é a cidade do debuxo.

Que elementos fan que as cidades sexan sustentables?

Que credes que significa esta fórmula? usar menos + volver usar =

Que pensades sobre o desenvolvemento sustentable?

= aforrar recursos

84

Competencias Competencia social e cívica. A adquisición de coñecemen -

tos específicos e as estratexias que se propoñen para que os alumnos opinen sobre o desenvolvemento sustentable permi tiranlles tomar conciencia do tema e comprometerse en redu cir, na medida das súas posibilidades, os impactos negativos que as súas actividades causan no medio ambiente. Competencia dixital. A

busca e selección de información en Internet sobre o desenvolvemento sustentable fomenta esta competencia. Aprender a aprender. A

realización de fichas para preparar a presentación desenvolve esta competencia. Comunicación lingüística. A exposición oral dunha presen -

tación fomenta esta competencia.

108

Solucionario 1 Traballo cooperativo. R. 2 Usa as TIC. R.

L.

L.

R. M. É unha cidade sustentable porque permite o benestar e o progreso dos seus habitantes sen poñer en risco o futuro do noso planeta. • Canto menos usemos e máis volvamos utilizar, menos recursos gastaremos. 3

R. M. 1: enerxía solar. 2: estacionamentos ecolóxicos. 3: aproveitamento óptimo da luz solar. 4: reciclaxe. 5: enerxía renovable. 6: expulsan osíxeno e absorben contaminación. 7: recicla a auga da chuvia. 8: non contamina. 9: reducen o gas to de calefacción. 4

5

R. L.

5

SABER ESTUDAR 1

RESUMO. Copia e completa no caderno.

Propósitos

O impacto humano sobre o medio ambiente

• Desenvolver diferentes estratexias para adquirir, organizar e sintetizar os contidos da unidade e así facilitar o seu estudo.

O é todo o que nos rodea e que afecta ao desenvolvemento da nosa vida. As persoas modificamos o medio ambiente en función dos . Por exemplo, modificamos o medio ambiente para: , , , ou . O é o que propón facer un uso dos recursos que as xeracións futuras tamén teñan garantidas as súas O desenvolvemento sustentable, polo tanto, defende un desenvolvemento co medio, o ,a e o uso de .

para .

NOTAS

da contaminación

DebuxO

2

TÁBOA. Completa esta táboa sobre os problemas do medio ambiente. OS PROBLEMAS DO MEDIO AMBIENTE Problema

3

Consiste en…

PALABRAS CLAVE. Define os seguintes conceptos: espazo protexido

quecemento global

85

Competencias Aprender a aprender. Realizar un resumo sobre o impacto

no medio ambiente, unha táboa sobre os problemas ambien tais e o uso de palabras clave axúdalles aos alumnos a repa sar a unidade. Ademais, o traballo sistemático coas técnicas de estudo favorece o uso desta competencia.

Solucionario 1 Resumo. O impacto humano sobre o medio ambiente.

medio ambiente. / recursos que precisamos para cubrir as no sas necesidades. / alimentarnos / asegurarnos auga / comuni carnos / obter materiais / descansar / desenvolvemento susten table / responsable / naturais / condicións de vida / respectuoso / aforro de recursos naturais / redución / enerxías renovables.

2

Táboa. Os problemas do medio ambiente. Deforestación / perda de bosques; sobreexplotación dos recursos na turais / consumir tanto e tan rápido os recursos naturais que non se poden rexenerar de forma natural; contaminación / li berar ao medio ambiente substancias nocivas que poden al terar a composición da atmosfera, a auga ou o terreo; cambio climático / alteración das condicións normais dos elementos do clima. 3 Palabras clave. Espazo protexido: paisaxe que destaca

pola súa singular beleza, porque apenas foi modificada polo ser humano, porque alberga plantas e animais de gran valor… / Quecemento global: aumento gradual da tempera tura da atmosfera e dos océanos.

109

ACTIV IDADE S FIN AIS

Propósitos

1

Observa e relaciona cada imaxe cun dos problemas do medio ambiente.

2

Completa no caderno unha táboa coma esta sobre as causas da contaminación e coas medidas que se poden tomar para reducir o seu impacto no medio natural.

• Repasar e afianzar os contidos da unidade. • Ampliar coñecementos relacionados cos contidos da unidade.

NOTAS

Causas

Medidas para reducir o impacto

Contaminación do aire Contaminación da auga Contaminación do terreo

3 Contesta.

7

Que é o medio ambiente? Que elementos forman parte do medio ambiente? Que é a deforestación? Por que é un problema para o medio ambiente? 4

Copia este esquema no caderno e clasifica os parques nacionais de España segundo a paisaxe. PARQUES NACIONAIS DE ESPAÑA

TOMA A INI CIATIVA. Di se estas

actividades son sustentables e por que.

Alta montaña:

Depurar as augas residuais. Utilizar enerxías renovables.

Marítimo-terrestres:

Reutilizar o papel polas dúas caras. Cortar bosques para construír cidades. Utilizar coches eléctricos. 5

Explica o que é o cambio climático e di que consecuencias pode ter.

6

EXPRESIÓN ESCRITA. Escribe un texto

no caderno en que expliques o que é un espazo protexido, quen o pode declarar e por que se fai.

Zonas húmidas:

Bosque mediterráneo:

Volcánicos:

86

Solucionario De esquerda a dereita: contaminación, deforestación, sobreexplotación dos recursos naturais. 1

2

Contaminación do aire: gases de industrias, automóbi -

les, queima de combustibles… / Usar enerxías renovables, uso do transporte público… Contaminación da auga: verteduras industriais, escapes de petróleo, augas residuais…/Re gular verteduras, usar materiais biodegradables… Contaminación do terreo: pesticidas e fertilizantes agrícolas, residuos industriais… / Instalar e usar colectores de reciclaxe… • O medio ambiente é todo o que nos rodea e que afec ta ao desenvolvemento da nosa vida. Forman parte del o aire que respiramos, as paisaxes, os animais e as plantas do noso contorno ou a auga que necesitamos para vivir. Pero tamén 3

110

os rañaceos das grandes cidades, as fábricas… • A defores tación é a perda de bosques. Cando desaparece un bosque, tamén o fai a fauna que o habita. Ademais, o terreo queda desprotexido fronte á erosión. 4 Toma a iniciativa. • Si, porque se eliminan substancias prexudiciais para o medio. • Si, porque non se esgotan os recursos do planeta. • Si, porque evita a cultura do usar e tirar e fomenta a reutilización. • Non, porque fomenta a deforestación e as súas consecuencias. • Si, porque reduce a contaminación da atmosfera. 5 É a alteración das condicións normais dos elementos do clima, como a temperatura, as precipitacións, os ventos… As súas consecuencias poden ser: secas, inundacións, que se derreta o xeo dos polos, que suba o nivel de auga do mar…

5 8

PARA PENSAR. Le este texto e contesta.

NOTAS

N

ós, a xente do futuro, temos dereito a respirar aire que ole doce, a beber auga que corre pura e libre, a nadar en augas que se unen á vida e a c ultivar os nosos ali mentos en ricas terras vivas. Nós temos dereito a herdar un mundo li mpo de desperdicios tóxicos […]. […]. Temos dereito dereito a cami ñar nunha natu reza inqueda e a sentir o respecto que nos i nvade cando a nosa mirada se encontra coa dun animal salvaxe. Nós ofrecemos a cam bio comprometernos comprometernos a facer o mesmo. Outorgamos estes mesmos dereitos e privilexios ás xeracións que vivirán despois de nós; facemos isto na sagrada sagrada esperanza de que o espírito humano viva para sempre. sempre. Carta dos dereitos dereitos das xeracións xeracións futuras ,

Jacques Cousteau

A que se refire i este texto? Ten relaci l i ón co desen volve l mento suste ntabl l e? Po r qu e? Que cres que significa i ii esta parte do texto: «facemosi isto na sagrada esperanza de que o espírito i humano viva i para sempre»? Investiga i quen foi i Jacques Cousteau e o que ifixo. 9

EDUCACIÓN CÍVICA. Pensa e explica como se pode explotar

a madeira dun bosque dun modo sustentable.

Demostra o teu talento

ia ixe nc i x n te l i I n s s e r oa l p p r e t n n i

Elixe e realiza unha destas actividades.

A. TRABALLO COOPERATIVO. En parellas, elaborade un cartel publicitario para promover na vosa escola a regra dos «catro erres: reducir, reutilizar, reciclar, recuperar». B. USA AS TIC. Elabora un traballo de investigación sobre Félix Rodríguez de la Fuente: quen foi, o que fixo, cal foi o seu legado… Tamén podes ver algún dos vídeos que realizou ao longo da vida. Despois, prepara unha presentación sobre a súa figura e expona na clase. C. Fai un informe sobre un parque nacional: nome, localización, superficie, relevo, vexetación, fauna… 87

6

Expresión escrita. R. L.

7

R. G. Alta montaña: Picos de Europa, Aigestortes i Es -

tany de Sant Maurici, Ordesa e Monte Perdido, Serra de Gua darrama e Serra Nevada. Marítimo-terrestres: Illas Atlánticas de Galicia e Arquipélago de Cabrera. Zonas húmidas: Doñana e Táboas de Daimiel. Bosque mediterráneo: Cabañeros e Monfrage. Volcánicos Volcán icos:: Garajonay, Timanfaya, Caldera de Taburiente e Teide.

M. • É unha reflexión sobre sobre o dereito que teñen as persoas de xeracións futuras de gozar do pla neta en óptimas condicións. • Si. Porque pide un uso res ponsable dos recursos para as xeracións vindeiras. • Que esperan que as persoas non desaparezan pola acción egoís ta de si mesmas. • Foi un oceanógrafo francés, divulgador 8

Para pensar. R.

do mundo submarino, ademais de defensor de causas eco-

loxistas. Recibiu numerosos galardóns e o recoñecemento internacional. 9

Educación cívica. R. L.

Demostra o teu talento A. Traballo cooperativo. R. L. B. Usa as TIC. R.

M. Félix Rodríguez de la Fuente foi un naturalista e divulgador científico español. A súa paixón polas aves rapaces converteuse en interese científico por toda a vida salvaxe. Tivo un destacado papel na preserva ción de grandes mamíferos ibéricos. Os alumnos poden consultar http://www.magrama. gob.es/gl/parques-nacionales-oap gob.es/gl/parques-nacionales-oapn/default.aspx n/default.aspx .

C. R. L.

111

PONTE A PROBA

Comproba o que sabes

Propósitos

Copia no caderno cada unha das preguntas xunto á resposta correcta. correcta.

• Repasar o contido contido das unidades unidades 1 a 5 do libro a partir dun test de autoavaliación.

1

O continente europeo ten… a. lonxitude norte.

• Interpretar Interpretar o perfil dun dun río peninsular.

2

b. latitude norte.

c. lonxitude e latitude norte.

A tundra é un tipo de vexetación que se dá… a. nas zonas de España con clima de montaña. b. nas zonas de Europa con clima oceánico. c. nas zonas de Europa con clima polar.

• Pensar coma un emprendedor para responder unhas preguntas sobre un estudo de mercado.

3

O río máis longo de Europa é… a. o Texo.

4

b. o Ródano.

c. o Volga.

A Meseta está atravesada… a. polo Sistema Central e os Montes de Toledo. b. polo Sistema Ibérico e a Cordilleira Cantábrica. c. polos Sistemas Béticos.

Previsión de dificultades A principal dificultade dificultade desta dobre páxina de actividades é a acumulación de contidos, que o alumno debe repasar con todos os coñecementos aprendidos nas unidades unidades 1 a 5 e aplicalos para responder ao que se lle pregunta.

5

O desenvolvemento sustentable defende… a. o consumo de enerxías non renovables. b. un estilo de vida respectuoso co medio ambiente. c. o aumento da explotación dos recursos naturais.

6

Unha das consecuencias do cambio climático pode ser… a. as inundacións. b. o desenvolvemento sustentable. c. a conservación do medio ambiente.

7

A principal característica do investimento é… a. o aforro.

8

b. o gasto.

c. o risco.

O obxectivo da actividade económica é… a. cubrir as nosas necesidades básicas. b. informar sobre os produtos da empresa. c. realizar presupostos.

9

A maior parte da poboación europea é… a. urbana.

b. inmigrante.

c. nova.

Europa 10 O sector económico que ocupa a máis traballadores en Europa e en España é o sector… a. primario.

b. secundario.

c. terciario.

Que preguntas fallaches?

Que unidades debes repasar?

Comproba as respostas que elixiches e corrixe as que non acertases.

Despois, anota no caderno en que debes mellorar e como vas facelo.

88

Para explicar

Outras actividades

Indique que o percorrido dun río se pode representar median te un tipo de gráfico que se denomina perfil. Nel represéntanse a lonxitude do río, a súa altitude ao longo do percorrido, a pendente e os lugares polos que pasa.


Competencias auto avaliaci iaci ón desen volve volv e esta Apre nder nde r a apre nder. nde r. A autoaval competencia.

Novos negocios. A negocios. A partir da actividade da sección de «Pen sa coma un emprendedor», pídalles aos alumnos que propoñan novos negocios para a súa localidade.

Solucionario COMPROBA O QUE SABES 1 b; 2 c; 3 c; 4 a; 5 b; 6 a; 7 c; 8 a; 9 a; 10 c.

Comunicación lingüística. A análise e interpretación do perfil dun río, así como responder a preguntas a partir dun texto, axudan a reforzar a comprensión lectora.

• O alumno debe comprobar, comprobar, a partir do libro de texto, se respondeu as preguntas correctamente.

Iniciativa e emprendemento. Poñerse no lugar duns emprendedores fomenta esta competencia.

• Unha vez corrixido o test, debe repasar repasar os contidos das preguntas que non respondeu ben.

112 11 2

Es capaz de...? Observa o perfil deste río da península ibérica e contesta.

ALTURA (m) (m)

Picos de Urbión

Portugal España

2.000

1.500

Soria Almazán

Aranda de Duero

Miranda Zamora Tordesillas do Douro Porto

NOTAS

ia ixe nc i x n te l i I n ia l pac i e s p

Interpretar o perfil dun río

1.000

Peso da Régua

500

E S P A Ñ A P O R T U G A L

800

75 0

700

650

600

0 550

500

450

400

350

300

250

200

150

100

50

0

QUILÓMETROS

– Onde nace o río?

– Cantos percorre en Portugal?

– Onde desemboca? En que país?

– A que vertente pertence? Por que?

– Cantos quilómetros percorre en España?

– Que río cres que é? Por que?

Pensa coma un emprendedor Le e contesta as preguntas do estudo de mercado. Despois, di se che parece boa a idea de Laura e Dani e por que. Un estudo de mercado é unha análise previa que lles permite aos emprendedores coñecer se un produto ou un servizo pode ser do agrado dos consumidores e ter éxito. Para iso, estúdanse distintos elementos, por exemplo: o produto, o cliente e os recursos.

Produto: Que queren comercializar Laura e Dani? Clientes: A que persoas lles interesaría o produto? Localización: Cal é o mellor lugar da cidade para instalar as bicicletas: na zona vella, na zona nova ou nas aforas? Por que?

Comunicación: Que medios de comunicación poden utilizar para darse a coñecer?

Laura e Dani viven en Lugo. Están pensando en crear o seu propio negocio. Trátase dunha empresa para alugar bicicletas urbanas.

Recursos: Que tipo de recursos necesitan? Impacto ambiental: Como afecta a empresa de Laura e Dani ao medio ambiente?

89

ES CAPAZ DE…?

PENSA COMA UN EMPRENDEDOR

Interpretar o perfil dun río

• O servizo de alugamento alugamento de bicicletas urbanas. urbanas.

• Nace nos Picos Picos de Urbión.

• R. M. Interesaríalles aos que non desexen contaminar e queiran desprazarse comodamente pola súa localidade, ademais de facer exercicio.

• Desemboca no océano océano Atlántico, no Porto, en Portugal. • En España percorre percorre uns 520 km. • En Portugal percorre percorre uns 320 km. • Pertence á vertente atlántica. Porque desemboca no Porto, que está en Portugal, e as costas portuguesas están bañadas polo océano Atlántico . • É o río Douro. Porque nace nos Picos Picos de Urbión, discorre por localidades de Castela e León, como Aranda de Duero, que por iso se chama así, e discorre por Portugal ata des embocar no océano Atlántico.

• R. M. Na zona vella. Porque Porque chegan máis turistas e póde lles interesar alugar bicicletas para coñecer a cidade.

• R. M. Poden anunciarse en Internet; en carteis nas estra das de entrada á cidade e nas estacións de trens e auto buses; na radio, revistas e xornais, panfletos de publicida de en caixas de correo e tendas… • R. L. Necesitan recursos recursos humanos, materiais e financeiros. financeiros. • R. L. Esta empresa é respectuosa respectuosa co medio ambiente.

113

O tempo histórico Propósitos • Coñecer as unidades de tempo máis utilizadas para o estudo da historia. •

o tempo histórico en liñas de tempo.

A historia estuda o pasado das persoas. Para poder datar os sucesos do pasado, os historiadores utilizan as unidades de tempo. En historia utilízanse, sobre todo, os anos e os séculos. Lembra que os séculos se escriben en números romanos e que estes se representan con letras maiúsculas.

Ordenar

• Establecer a diferenza entre feitos sucesivos e feitos simultáneos.

Como ordenamos o tempo Cada civilización conta o tempo a partir dun acontecemento importante. A nosa civilización tomou como referencia o nacemento de Xesucristo, que corresponde ao ano 1.

• Identificar cando se produce un cambio e unha continuidade na historia.

Os anos anteriores ao ano 1 son anos antes de Cristo (a.C.) e contabilizámolos ao revés, coma se fose unha conta atrás e contásemos os anos que faltan para este acontecemento: 753 a.C., 752 a.C., 751 a.C., … 3 a.C., 2 a.C. e 1 a.C.

• Definir o que é unha fonte histórica e diferenciar os tipos que hai.

Os anos posteriores ao ano 1 son anos despois de Cristo (d.C.) e cóntanse de forma consecutiva: 1, 2, 3… ata a actualidade: 2000, 2001, 2002… Nestes anos non é necesario que se engada d.C.

Lembra que non existe un ano nin un século 0 . Pasamos directamente do ano 1 a.C. ao ano 1 d.C., e do século I a.C. ao século I d.C.

Previsión de dificultades Ás veces hai alumnos que atopan dificultade en encadrar unha data no século que lle corresponde. Un método efectivo para saber a que século pertence un ano consiste en sumarlle unha unidade á cifra que indica a centena nesa data: por exemplo, o ano 247 antes de Cristo (2 centenas 1 1) corresponde ao século III a.C., ou o 78 d.C. (0 1 1) pertence ao século I d.C.

20 a.C.

10 a.C.

1 a.C.

10 d.C.

20 d.C.

Algúns feitos prodúcense de forma sucesiva e outros fano de forma simultánea. Os feitos sucesivos acontecen un detrás doutro. Por exemplo, o desembarco dos romanos en Ampurias no ano 218 a.C., a conquista de Hispania a continuación e, finalmente, a romanización.

Os feitos simultáneos suceden ao mesmo tempo. Por exemplo, o desenvolvemento dos iberos e a colonización dos fenicios na costa andaluza ocorreron á vez, nos primeiros séculos do primeiro milenio a.C.

século VI a.C.

século VI a.C.

90


Para explicar

• Unha boa aproximación ao concepto de ordenación tem poral pode ser a realización por parte do alumnado dunha liña do tempo de algo próximo a eles (por exemplo, sobre a súa vida, o curso escolar, etc.). Ademais, tamén poden comprobar cales feitos desta liña do tempo foron sucesivos e cales simultáneos.

Indíquelles ás alumnas e aos alumnos que a diferenciación do tempo histórico en antes de Cristo e despois de Cristo non a utilizan todas as civilizacións. Por exemplo, o calen dario musulmán parte dun acontecemento da vida de Ma homa, o ano 622 d.C., cando este debe abandonar A Meca e dirixirse á cidade de Medina. Así, o ano 2014 equivale ao ano 1436 musulmán.

• Pregúntelles aos alumnos sobre os restos do pasado máis coñecidos da súa localidade: cales son? Que función tiñan? En que data se realizaron? Como se conservan? Insista na importancia que ten conservar os restos do pa sado (monumentos, edificios, costumes, tradicións orais, festas…) como fontes históricas que nos permiten coñecer as sociedades anteriores á nosa.

114

Competencias O emprego de liñas do tempo require da comprensión lectora de representacións gráficas e escritas. Comunicación lingüística.


NOTAS

Cambio e continuidade na historia Na historia, algúns aspectos cambian con rapidez, mentres que outros teñen unha duración moito maior. Os cambios están relacionados cos feitos políticos e cos personaxes, e prodúcense nun momento concreto. Por exemplo, a rendición de Granada, que se produciu en 1492 e que supuxo o final de al-Ándalus. A continuidade relaciónase coas formas de vida e coa arte, pois estas mantéñense durante longos períodos de tempo. Un exemplo é a arte gótica, que se mantivo vixente entre os séculos XIII e XVI.

As f onte s históricas Unha fonte histórica é calquera obxecto, información ou documento que nos proporciona probas do pasado. Hai varios tipos de fontes históricas: Escritas. Son

Orais. Son

os textos que se conservan do pasado.

informacións do pasado narradas ou contadas.

Gráficas. Son

Materiais. Son

as imaxes que temos do pasado.

os obxectos que se conservan do pasado.

ACTIV IDADE S 1

Debuxa unha liña do tempo que abranga do 300 a.C. ata o 300 d.C. e sitúa estas datas: 250 a.C., 125 d.C., 1 d.C., 200 d.C., 1 a.C.

2

Lembra como foi a conquista de Hispania e a romanización. Foron feitos sucesivos ou simultáneos? Explica a resposta.

3

Di se estes aspectos están relacionados co cambio ou coa continuidade: o desenvolvemento da agricultura no Neolítico e a batalla de Las Navas de Tolosa.


91

Aprender a aprender. A construción da liña do tempo impli-

2 R. M. A conquista de Hispania iniciouse no século III a.C.,

ca unha elaboración por parte do alumnado sobre o contido aprendido e o exercicio dunha técnica de estudo.

co desembarco das tropas romanas na costa mediterránea no ano 218 a.C., e finalizouna o emperador romano Augusto, o ano 19 a.C. Adóitase dividir en tres fases: a inicial, que ocupou os territorios do leste e do sur da Península; a conquista do interior peninsular, e a etapa final, tras as guerras contra os pobos resistentes do norte. A romanización foi a asimilación da cultura romana por parte dos pobos que habitaban na Península. Son feitos sucesivos, pois primeiro foi a conquista e despois, a romanización.

Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE As fonte s h istór icas. Pídalles

aos alumnos que busquen exemplos das diferentes fontes históricas que se citan na unidade. Despois poden elaborar un mural con imaxes deses exemplos.

3

Solucionario 1 R. G. De esquerda a dereita: 300 a.C., 250 a.C., 1 a.C.,

1 d.C., 125 d.C., 200 d.C., 300 d.C.

O desenvolvemento da agricultura está relacionado coa continuidade, xa que é un proceso que se produciu ao longo do tempo. A batalla de Las Navas de Tolosa está relacionado co cambio, pois ocorreu en 1212, unha data concreta.

115

As idades da historia Propósitos Os historiadores dividiron o pasado en cinco etapas ou idades, separadas por feitos moi importantes que transformaron o modo de vida das persoas:

• Coñecer cando comezou cada unha das etapas en que se divide a historia.

A prehistoria.

• Establecer as características de cada un destes períodos e os acontecementos fundamentais.

A Idade Antiga. A Idade Media. A Idade Moderna. A Idade Contemporánea.

Máis recursos Unha das ferramentas que pode estimular os estudantes é a visualización dun atlas histórico. Leve un dos que se poden atopar na biblioteca do centro e mostre como se estrutura a obra e como aproveitala para reforzar a ordenación do tempo histórico.

A prehistor ia A prehistoria comezou coa aparición do ser humano e é a etapa do pasado máis extensa. Divídese en tres períodos: Paleolítico, Neolítico e Idade dos Metais. Os primeiros seres humanos eran nómades, e cazaban, pescaban e recollían plantas para sobrevivir. Máis tarde, descubriron a agricultura e a gandaría, fixéronse sedentarios e construíron casas e poboados para vivir. Fabricaban ferramentas con pedras e ósos de animais, inventaron a cerámica e aprenderon a traballar os metais. A

Elementos do pasado. A. Pintura rupestre na Cova das

Chemineas, Cantabria. Século XVI a.C. B. Partenón, Atenas. Século V a.C. C. Murallas de Ávila. Séculos XII- XV . D. Mosteiro do Escorial, Madrid.

Século XVI. P R E H I S T O R I A

E. Casa Milà, Barcelona. Século XX .

I D A D E A N T I G A

Hai 5 millóns de anos Aparece o primeiro ser humano

Cara a 3.500 a.C. Invención da escritura

A Idade Antiga A Idade Antiga comezou hai uns 5.000 anos, cando se inventou a escritura. Nesta etapa xurdiron as primeiras civilizacións, como os exipcios, os gregos e os romanos. Estes últimos conquistaron a península ibérica entre os séculos III e I a.C. e chamáronlle Hispania. Os romanos organizaron Hispania en provincias, impuxeron os seus costumes, as leis romanas e o uso do latín, fundaron cidades e introduciron o cristianismo.

B

92

Coñecementos e experiencias previos Antes de comezar a explicación, pídalles aos alumnos que lembren as diferentes etapas da historia que estudaron ata ese momento. Propóñalles que digan algún acontecemento destacado deses períodos. Logo, engada outros acontece mentos e solicítelles que os inclúan na etapa da historia en que se produciron.

Para explicar • Explíquelles aos alumnos que os historiadores dividiron a historia en períodos determinados. Especifique que os feitos que marcan o paso dunha etapa ou idade da historia a outra teñen que ver cunha gran ruptura da continuidade nas formas de vida.

116

Non obstante, deben ser conscientes de que estes cam bios se producen nun lugar e nun momento determinados, pero que a súa extensión a outros ámbitos e sociedades é un proceso moi variable e, polo tanto, estas datas elixíron se para o estudo académico. • Fágalles ver aos alumnos que a prehistoria é a etapa máis longa da historia da humanidade. Se se compara a historia da humanidade cun día, a prehistoria ocuparía 23 horas e case 59 minutos, e a historia soamente 1 minuto e 30 segundos.

Competencias Comunicación lingüística. A lectura de liñas do tempo exercita a comprensión de representacións gráficas.


NOTAS

A Idade Media

A Idade Moder na

A Idade Media comezou co final do Imperio romano, no ano 476 d.C. Os visigodos, un dos pobos xermánicos vidos do norte de Europa, invadiron Hispania e fundaron un reino na Península. No ano 711 os musulmáns conquistaron o reino visigodo e crearon al-Ándalus. Os reinos cristiáns organizáronse para expulsalos e ampliar as súas fronteiras. Este proceso coñécese como a Reconquista. Concluíu ao final da Idade Media, cando os Reis Católicos conquistaron o reino de Granada. Durante esta etapa as cidades creceron e construíronse castelos e mosteiros. Destacaron dous estilos artísticos: o románico e o gótico.

A Idade Moderna iniciouse en 1492 co descubrimento de América. Nesta etapa producíronse descubrimentos e inventos moi importantes, como a imprenta. Nos séculos XVI e XVII, reinou en España a dinastía dos Austrias. Os primeiros reis, Carlos I e Filipe II, crearon un grande imperio, que se debilitou no século XVII. No século XVIII comezou a reinar unha nova dinastía, os Borbóns. Nesta etapa desenvolvéronse dous estilos artísticos: o Renacemento, primeiro, e o Barroco, despois. En España, coñécese o século XVII como o Século de Ouro polo esplendor cultural e artístico. No século XVIII chegaron a España as ideas da Ilustración.

C

D

I D AD E

I D A D E M O D E R N A

M E D I A

476 Fin do Imperio romano

1492 Descubrimento de América

IDADE CONTEMPORÁNEA

1789 Revolución francesa

E

ACTIVIDADES Explica por que a agricultura, a gandaría e a escritura foron descubrimentos importantes para o ser humano.

1

EXPRESIÓN ESCRITA.

2

Enumera os acontecementos que marcan o inicio de cada etapa da historia.

A Idade Contemporánea A Idade Contemporánea comezou en 1789, coa Revolución Francesa. É a etapa en que vivimos. 93

Traballo cooperativo Forme grupos de cinco membros para que elaboren unha liña do tempo en que marquen un acontecemento destacado de Galicia en cada etapa da historia. Pode axudarlles buscán dolles os acontecementos e eles terán que situalos correctamente en cada idade histórica.

deixar de ser nómades e establecerse nun lugar para plantar vexetais e criar animais. A escr itura foi importa nte porque deixou constan cia dos acontecementos dos seres humanos. Isto produciuse grazas ao crecemento das cidades e á necesidade de crear unha forma de control para rexistrar os datos importantes. 2

Solucionario 1

Expresión escrita. R. M. A agricultura permitiulles aos seres humanos deixar de trasladarse dunha zona a outra co fin de recoller froitos e raíces para alimentarse; ademais, lograron maior número de alimentos. Grazas á gandaría, deixaron de desprazarse co obxectivo de perseguir as mandas de animais para cazalas. Estes dous feitos permitíronlles

• Prehistoria: desde a aparición do ser humano.

• Idade Antiga: desde a invención da escritura. • Idade Media: desde o final do Imperio romano, no ano 476 d.C. • Idade Moderna: desde o descubrimento de América, no ano 1492. • Idade Contemporánea: desde a Revolución francesa ata a actualidade.

117

6

A Idade Contemporánea: España no século XIX


Da guerra da Independencia a Fernando VII.

•

Do reinado de Isabel II ao final do século XIX.

•

A economía e a sociedade no século XIX.

•

A arte e a cultura no século XIX.

•

SABER

•

VOCABULARIO •

•

LECTURA

COMUNICACIÓN ORAL

•

•


TÉCNICAS DE ESTUDO

TAREFA FINAL

118


Revolución Industrial, fábrica, máquina de vapor, ferrocarril, barco de vapor, industria téxtil, siderurxia, clase social, sindicato. Neoclasicismo, modernismo, impresionismo, fotografía, cine, xeración do 98. Lectura e comprensión dun texto sobre a importancia da Constitución de 1812. Exposición oral sobre o ambiente de Cádiz na promulgación da Constitución de 1812. 3 de maio en Madrid

•

Descrición dunha fábrica do século XIX.

•

Análise de obras de arte de estilos diferentes.

•

Resumo da unidade.

•

Táboa sobre a sociedade do século XIX.

•

Comentar un texto histórico.

•

SABER SER

Isabelino, carlista, moderado, progresista, monarquía constitucional, República, Restauración, alternancia, partido conservador, partido liberal, Congreso dos Deputados.

Interpretación do de Goya.

•

SABER FACER

Idade Contemporánea, liberal, absolutista, Cortes, Constitución, pronunciamento.

•

Análise crítica do traballo infantil na Revolución Industrial. Valoración da importancia das medidas encamiñadas a protexer a infancia.


RECURSOS DIXITAIS


LibroMedia


•

•


•


MATERIAL DA AULA

Avaliación por competencias. Proba 3. Avaliación do segundo trimestre. Controis B, A e E. Test.


•

Plan de mellora. Bloque 4: fichas 23 e 24. Programa de ampliación. Bloque 4: fichas 11 e 12.


Proxecto do terceiro trimestre.



Ler historia.

• •






•



Xaneiro

Febreiro

Marzo

A temporalización desta unidade e das seguintes pode variar en función das datas da Semana Santa.

119

Propósitos • Presentar o contido da unidade mediante un texto e unha i maxe motivadores.

6

Viva la Pepa! Despois dunha longa e perigosa viaxe, cheguei a Cádiz para asistir a unha reunión secreta.

• Identificar a primeira constitución española, as súas ideas principais e os seus avatares tras o regreso a España de Fernando VII.

Non era a primeira vez que visitaba a cidade. Había dous anos, en 1812, que participara na enorme festa que se celebrou con motivo da aprobación da primeira Constitución española, a Constitución de Cádiz.

• Identificar os coñecementos previos dos alumnos sobre a España do século XVIII.

Previsión de dificultades A historia Contemporánea ten tanta complexidade que pode presentar grandes dificultades para os alumnos. Para empezar, expóñalles que os historiadores consideran que o feito histórico que deu inicio a esta Idade foi a Revolución francesa. Pero en España houbo outro acontecemento que orixinou o cambio cara á Idade Contemporánea: a guerra da Independencia.

A Idade Contemporánea: España no século XI X

Os amigos chamámoslle La Pepa porque se asinou o 19 de marzo, o día de San Xosé. Todos pensabamos que a Constitución nos serviría para modernizar o país. Nela recoñeciamos a Fernando VII como rei, pero tamén había novas ideas como a liberdade de prensa e a igualdade das persoas ante a lei… A Constitución só durou dous anos e agora perseguíase a todos os que a apoiaran. Un home pasou ao meu carón e susurrou: «Viva la Pepa». Era a nosa consigna. Seguino, prometéndome a min mesmo que nunca deixaría de defender ideas como a igualdade, a liberdade e a xustiza.

Le e comprende o problema En que cidade ten lugar este relato? En que ano? Que era La Pepa ? Que ideas recollía? Por que é secreta a reunión á que vai asistir o personaxe? Que significa a expresión «Viva la Pepa»? EXPRESIÓN ORAL. Busca en Internet algún vídeo

sobre o ambiente que se viviu en Cádiz nos meses previos á sinatura da Constitución de 1812: periódicos que se publicaban, personaxes históricos que participaron, lugares de reunión dos intelectuais, etc. Despois, cóntalles aos compañeiros todo o que atopases.

SABER FACER TAREFA FINA L Comentar un texto histórico Ao f inal da un idade , te rás que analizar e comentar un texto histórico de grande importancia na historia contemporánea de España. Antes, verás co mo o séc ulo XIX foi un período de grandes transformacións políticas, económicas, sociais…

94

Coñecementos e experiencias previos Antes de iniciar a lectura desta unidade, forme grupos e pídalles aos alumnos que investiguen o que é unha constitución e cales son os seus contidos. Feito isto, pódese iniciar un debate para que os alumnos expliquen a importancia de vivir nun país cunha constitución.

Suxestións sobre a lectura • Explíquelles algúns trazos da España de comezos do século XIX ( monarquía absoluta, sociedade estamental…) para que comprendan o desexo dunha parte da sociedade es pañola de acabar con esta situación de desigualdade e modernizar o país, fronte a outro grupo que pretendía manter os seus privilexios.

120

• Inicie a lectura e pregúntelle ao alumnado en que data se asinou a Constitución de Cádiz e por que cre que se fixo unha enorme festa para celebralo. • Pídalles que observen a liña do tempo e indiquen quen reinaba en España no momento en que o narrador explica o seu regreso a Cádiz. Pode resaltar o feito de que o rei no cal os españois depositaron as súas esperanzas de mo dernización e ao que se recoñeceu como monarca no texto constitucional de 1812, Fernando VII, foi quen, ao seu regreso a España despois da guerra da Independencia, suspendeu a Constitución de Cádiz. Ademais, levou a cabo unha dura represión e perseguiu os partidarios da Constitución de 1812, razón pola cal o protagonista da lectura, un liberal que segue defendendo os valores constitucionais, debe facelo de forma clandestina.

NOTAS

Monumento á Constitución de 1812, en Cádiz

QUE SABES XA?

O final da Idade Moderna No século XVIII , o trono de España foi ocupado polos reis Filipe V, Fernando VI, Carlos III e Carlos IV. A q ue dina stí a p ert encí an est es r eis?

Algúns d estes rei s apli caron as ideas da Ilustra ción co fin de modernizar os seus reinos e aumentar o benestar dos seus súbditos. Que é a Ilustración? Que era o despotismo ilustrado? Que rei foi o principal representante do despotismo ilustrado en España?

95

Competencias Comunicación lingüística. Expoñer

oralmente unha información buscada e seleccionada en Internet desenvolve a competencia lingüística e tamén a dixital. Ap rend er a ap rend er. No

• Porque a Constitución foi derrogada por Fernando VII en 1814 e os seus defensores foron perseguidos. • Significa «Viva a Constitución de 1812». •

Expresión oral. R. L.

apartado «Que sabes xa?» o alumno revisa os seus coñecementos previos.

Que sabes xa?

Solucionario

• Foi un movemento cultural do século XVI II que defendía a creación dunha nova ciencia baseada na razón.


• En Cádiz. En 1814. • Era a primeira constitución española, que se aprobou en 1812 en Cádiz. Recollía ideas como a liberdade de prensa e a igualdade ante a lei.

• Á dinastía dos Borbóns.

• Foi un tipo de monarquía do século XVI II en que algúns monarcas absolutistas aplicaron ideas da Ilustración co obxectivo de modernizar os seus reinos e aumentar o benestar dos seus súbditos. O seu principal representan te foi o rei Carlos III.

121

Da guerra da Independencia a Fernando VII Propósitos • Identificar o feito co que dá comezo a Idade Contemporánea en España. • Recoñecer os principais acontecementos da guerra da Independencia española. • Diferenciar os liberais dos absolutistas. • Coñecer as circunstancias en que se elaborou e promulgou a Constitución de Cádiz e os seus principais contidos. 1

• Coñecer os trazos máis destacados do reinado de Fernando VII.

O 3 de maio en Madrid ,

obra de Francisco de Goya . Representa o comezo da guerra da Independencia.

TRABALLA COA IMAXE

A Idad e Cont empor ánea e n Españ a ini ciouse en 1808 , cando comezou a guerra da Independencia. 1

Describe a imaxe: que representa, que actitude teñen os p ersonaxes…

Previsión de dificultades Nesta epígrafe utilízanse unha serie de termos históricos que poden resultar difíciles de comprender. Para resolver esta dificultade, pídalles aos alumnos que formen parellas e busquen nunha enciclopedia ou en Internet os seguintes termos: revolta popular, levantamento, sufraxio, pronunciamento, sublevación. Despois, cada alumno explicaralle á súa parella o significado de cada termo coas súas propias palabras.

A guerra da Inde pend enci a

En que feito histórico se enmarca esta escena?

A pr incip ios d o sé culo XIX Napoleón Bonaparte gobernaba Francia, pero a súa verdadeira ambición era conquistar toda Europa e formar un grande imperio.

Que tipo de fonte histórica é? Que información nos proporciona para coñecer mellor os acontecementos desa época?

En 1807, Napoleón decidiu invadir Portugal. Para facelo, necesitaba atravesar España e o rei español Carlos IV permitiullo. Napoleón aproveitou o traslado das súas tropas para ocupar algunhas cidades españolas. Esta invasión provocou en marzo de 1808 unha revolta popular coñecida como o Motín de Aranjuez. Carlos IV tivo que cederlle o trono ao seu fillo Fernando VII.

COMPRENDER MELLOR Liberais e absolutistas A comezos do século XIX , en España houbo dous grandes grupos políticos: os absolutistas e os liberais.

Pouco despois, Napoleón obrigou a Fernando VII a renunciar ao trono e proclamou ao seu irmán Xosé Bonap arte rei de España. O 2 de maio de 1808, a poboación de Madrid levantouse contra o novo rei francés. Ese foi o comezo da guerra da Independencia, que durou ata a expulsión dos franceses e o regreso de Fernando VII en 1814.

Os absolutistas defendían a autoridade do rei, que debía gobernar sen render contas a ninguén. Os absolutistas estaban apoiados pola nobreza, que desexaba manter os privilexios. Os liberais querían limitar o poder do rei, elaborar unha constitución e elixir un goberno votado polos cidadáns. Estaban formados por intelectuais e burgueses.

96

Para explicar

Outras actividades

Explíquelles aos alumnos que, aínda que para eles a existencia en España dunha constitución sexa algo normal», elaborar e promulgar unha constitución que limitase o poder real e reco ñecese os dereitos dos cidadáns foi un gran logro na España do século XIX . Rompeu cos séculos anteriores, en que as per soas non eran consideradas cidadáns, senón súbditos.


Competencias

PARA AMPLIAR

«

-

-

Comunicación lingüística. Explicar o significado de diferen tes termos axuda a desenvolver esta competencia.

ao alumnado que busque as datas en que ocorreron estes feitos e que os ordene nunha liña do tempo: estoupido da guerra da Independencia, inde pendencia de Arxentina, Motín de Aranjuez, aprobación da Constitución de Cádiz. -

O 3 de maio de 1808 en Madrid . Propóñalles -

Conciencia e expresión cultural. O comentario do cadro de Goya O 3 de maio en Madrid afianza esta competencia.

122

Ordenar acontecementos. Pídalle

aos alum nos que busquen unha reprodución desta obra de Goya e que respondan estas preguntas: Que representa a escena? En que data e en que sitio tivo lugar? A que acontecemento histórico fai referencia? Paréceche unha obra realista?

-

6 NOTAS

2

A promu lgación da Cons tituc ión de 1812, de Salvador Viniegra.

A C onst ituc ión de 1 812 Cando Fernando VII foi obrigado a renunciar ao trono, en España formouse unha Xunta Central que asumiu a defensa do país fronte aos franceses. En 1810, a Xunta reuniu en Cádiz a representantes do país nunhas Cortes para redactar unha constitución. Dous anos despois, o 19 de marzo de 1812, aprobouse a primeira Constitución española, coñecida como La Pepa . 2

3

O rei Fernando VII.

ACTIVI DADES 1

Con que feito se inicia a Idade Contemporánea en España? En que data?

A Const itució n de Cá diz li mitaba o poder do rei e esta blecía unha serie de dereitos para os cidadáns, como a igualdade das persoas ante a lei e o sufraxio, é dicir, o dereito a votar para elixir o goberno.

Quen se enfrontou na guerra da Independencia? Quen venceu?

O reinado de Fernando VII

Cando e onde se aprobou a primeira Constitución española?

Acabada a guer ra da I ndepende ncia, Ferna ndo VI I 3 volveu a España. Unha das súas primeiras decisións foi suprimir a Constitución e gobernar como un rei absolutista. Tamén per segui u os libe rais . P or e sta razó n, m oito s ti veron que fuxir de España. Outros, foron os protagonistas de diferentes pronunciamentos ou sublevacións militares para facerse co poder. Durante o reinado de Fernando VII, España perdeu case todas as súas colonias en América. En 1816, independizouse a primeira, Arxentina, e para 1824 independizáranse todas excepto Cuba e Porto Rico, que continuaron sendo españolas ata o ano 1898. Este proceso recibe o nome de descolonización .

Contesta.

2

Explica o significado destes termos. absolutista

3


liberal

Di en que consistiu o proceso de descolonización e indica en que reinado se produciu.

97

Traballa coa imaxe

• R. M. Esta pintura mostra o fusilamento de varias persoas. Os soldados pertencen ao exército francés e os fusilados son españois. Os soldados están de costas e non se lles ve o rostro. Os que van ser fusilados mostran diversas actitudes. Destaca o home da camisa branca, que ergue os brazos en actitude valente. Outros rezan, como o frade, ou tapan os ollos arrepiados.

• A imaxe recrea os fusilamentos que se produciron a madru gada do 3 de maio de 1808 nas aforas da cidade de Madrid, ao inicio da guerra da Independencia.

• É unha fonte gráfica. R. L. Infórmanos dos feitos ocorridos ao inicio da guerra da Independencia entre as tropas francesas e as españolas.

Solucionario 1

• Co comezo da guerra da Independencia. En maio

de 1808.

• Enfrontáronse os españois e o exército francés. Venceron os españois.

• Aprobouse en Cádiz o 19 de marzo de 1812. 2

Ambos os termos refírense a dous grandes grupos políticos. Os absolutistas defendían a autoridade do rei, que debía gobernar sen render contas a ninguén. Os liberais querían limitar o poder do rei, elaborar unha constitución e elixir un goberno votado pola cidadanía. 3

Foi a independencia de case todas as colonias españolas

en América. Produciuse no reinado de Fernando VII.

123

Do reinado de Isabel II ao final do século XI X Propósitos • Coñecer as peculiaridades do reinado de Isabel II. • Distinguir os dous bandos enfrontados na primeira guerra carlista e a súa ideoloxía. • Identificar e diferenciar as formas de goberno que houbo en España tras a revolución de 1868.

A é poca de Isabe l II En España existía unha lei que impedía que as mulleres reinasen. Como Fernando VII non tivo fillos homes, cambiou a lei de sucesión ao trono para que puidese sucedelo a súa filla Isabel. 1 Esta decisión non foi aceptada polo irmán do rei Fernando VII, o infante don Carlos María Isidro. Así comez ou a prim eira das guerras carlistas. A p esar diso , en 1833 subi u a o t rono Isabel II. O seu reinado estivo marcado pola loita entre moderados e progresistas. Os moderados eran liberais que querían aumentar o poder da raíña.

• Recoñecer as características principais da Restauración. • Identificar os partidos que participa ron na alternancia de gobernos durante a Restauración.

Previsión de dificultades Pode resultar difícil para o alumnado entender as diferenzas entre moderados e progresistas, e entre conservadores e liberais, polo que se deberá insistir nestas durante a explicación. É posible que tamén resulte complicado que o alumnado comprenda que, malia as súas discrepancias, todos eles eran partidarios dunha monarquía constitucional en que se limitase o poder real, a diferenza dos carlistas, defensores dunha monarquía absoluta.

Os progresistas eran liberais que querían que en España se consolidase unha monarquía constitucional, en que o poder da raíña estivese limitado por unha constitución. Por iso, sucedéronse os pronunciamentos militares e os cambios de goberno. En 1868 houbo unha revolución popular coñecida como A Gloriosa e a raíña abandonou España.

1

Isabel II accedeu ao trono de España cando fixo 13 anos.

O final do século XIX Tras a marc ha de I sabel I I, ap robouse unha n ova constitución que estableceu como forma de estado unha monarquía, por iso se iniciou a procura dun novo rei para España. En 1871 elixiuse a Amadeo d e Saboia , fillo do rei Vítor Manuel II de Italia. Pero Amadeo I era un rei estranxeiro e contou con moi poucos partidarios. Por esta razón, dous anos despois renunciou ao trono español. Despois da abdicación de Amadeo I, proclamouse unha República. Era a primeira vez que en España o xefe do Estado non era un rei, senón un presidente elixido polos cidadáns. Pero esta forma de goberno tampouco contou cos apoios suficientes e apenas durou un ano. Nese período de tempo tan curto sucedéronse ata catro presidentes. En 1874 un pronunciamento militar acabou coa República e instaurouse de novo unha monarquía.

COMPRENDER MELLOR A prim eira guerra carlista Na primeira guerra carlista enfrontáronse os partidarios da raíña Isabel II e os do infante don Carlos María Isidro. Os isabelinos estaban a favor da monarquía constitucional. Eles apoiaban a raíña Isabel II. Os carlistas eran partidarios dunha monarquía absolutista, na que o rei tivese todo o poder. Eles apoiaban o infante don Carlos María Isidro.

98

Para explicar

Competencias

Nesta epígrafe menciónanse os principais partidos da Espa ña do século XIX . Pode explicarlles que, no fondo, eran moi similares entre si e moi diferentes dos partidos políticos actuais. En realidade, tratábase de partidos de notables, inte grados polas elites sociais e económicas da época, opostas a calquera forma de participación das clases populares na vida política. Neste sentido, pode comentar que durante gran parte deste século estivo en vigor o sufraxio restrinxido, en que só podían votar os homes cun nivel económico alto. Mesmo cando se instaurou o sufraxio universal, en 1868 e 1890, o voto foi só masculino, aínda que aberto a todos os niveis económicos. Ademais, durante a Restauración os resultados electorais eran falseados para realizar a alternancia de partidos.

Comunicación lingüística. Explicar

124

as causas da primeira guerra carlista permite traballar esta competencia. Aprender a aprender. Elaborar unha liña do tempo cos mo narcas do século XIX contribúe a adquirir esta competencia.

Outras actividades PARA AMPLIAR Máis datos sobre o Congreso. Pídalles aos alumnos e ás

alumnas que consulten a web http://www.congreso.es/vi sitanueva/visitag.jsp?mp=1&nm=1&ns=110&med=11 para coñecer mellor o Congreso dos Deputados. Despois pida que comenten o elemento do edifico que lles parecese máis interesante.

6 A Restau Re stauraci ración ón

NOTAS

En 1874 proclamouse rei a Afonso XII, fillo de Isabel II. Con el iniciouse en España unha nova etapa histórica coñecida co nome de Restauración. ción . 2 Durante o seu reinado, estableceuse a alternancia no goberno entre goberno entre o partido conservador e o partido liberal. Así querían evitarse as desordes dos anos anteriores. O partido conservador estaba estaba dirixido por Anpor Antonio Cánovas del Castillo. Castillo. Agrupaba aos propietarios de extensas terras e aos altos mandos do exército. Eran os herdeiros dos moderados. O partido liberal estaba liberal estaba presidido por Práxedes Mateo Sagasta. Sagasta. Representaban á burguesía. Eran os herdeiros dos progresistas. Afo nso XII mor reu en 188 5 e suce deu no o seu fillo Afonso XIII. A súa nai, María Cristina gobernou no seu nome ata que fixo 16 anos. En 1898, durante a rexencia de María Cristina, España perdeu as súas últimas colonias en Cuba, Porto Rico e Filipinas.

2

Con Afonso XII restaurouse a monarquía en España.

SABER MÁIS

ACTIVI DADES

O Congreso dos Deputados

1

O actual edificio en que se reúnen os deputados é unha construción do século XIX , obra do arquitecto Pascual Colomer. Iniciouse en 1843 e inaugurouno a raíña Isabel II en 1850.

Explica por que se produciu a primeira guerra carlista.

2

Representa nunha liña do tempo os reis e raíñas de España do século XIX .

3

Di as distintas formas de goberno que houbo en España durante o século XIX e explica en que consistía cada unha delas.

O edificio foi testemuña de grandes debates entre políticos. Un deles foi Emilio Castelar, que chegou a ser presidente da primeira República; os seus discursos espertaban o interese dos políticos e da poboación en xeral. Pero o Congreso tamén foi testemuña de pronunciamentos militares. Por exemplo, o levado a cabo polo xeneral Pavía en xaneiro de 1874 e co que se puxo fin á primeira República.

4 Contesta. Que feito importante ocorreu en España en 1898? Durante que reinado se produciu ese feito.

5

En que consistiu o sistema de alternancia?

99

Solucionario 1

Produciuse porque porque en España existía unha lei que impeimpedía que as mulleres reinasen. Como Fernando VII non tivo fillos homes, cambiou a lei de sucesión ao trono para que puidese sucedelo a súa filla Isabel. Esta decisión non foi aceptada polo irmán do rei Fernando VII, o infante don Carlos María Isidro. Así comezou a primeira das guerras carlistas, en que se enfrontaron os partidarios da raíña Isabel II e os que defendían os intereses do infante don Carlos María Isidro. 2

Os monarcas que deben aparecer son: Carlos IV (17881808), Xosé I Bonaparte (1808-1813), Fernando VII (18141833), Isabel II (1833-1868), Amadeo I de Savoia (1871-1873), Afonso XII (1874-1885), (1874-1885), Afonso Afonso XIII (1885-1931). (1885-1931).

3

Houbo tres formas de goberno: monarquía absoluta, monarquía constitucional e república. Monarquía absoluta: o rei concentraba todo o poder; monarquía constitucional: o poder do rei estaba limitado por unha constitución; república: o xefe do Estado era un presidente elixido polos cidadáns. 4

• España perdeu as súas últimas colonias en Cuba, Porto Rico e Filipinas. • Durante a rexencia rexencia da raíña María Cristina. 5

Durante o reinado de Afonso Afonso XII houbo dous partidos, o partido conservador e o partido liberal, que alternaban por quendas para exercer o poder, é dicir, decidían antes das eleccións a que partido lle tocaba gobernar. O partido conservador agrupaba os grandes propietarios de terras e os altos mandos do exército, e o liberal representaba a burguesía.

125

A econ e conomí omía a e a soci s ocieda edade de no séc sécul ulo o XIX Propósitos • Coñecer a cronoloxía cronoloxía da Revolución Industrial. • Recoñecer os avances técnicos técnicos e as novas fontes de enerxía empregados empregados na Revolución Industrial. • Identificar os cambios cambios nas formas de traballo que supuxo a Revolución Industrial. • Valorar a relevancia das transformacións transformacións económicas e sociais ás que deu lugar a Revolución Industrial.

1

No século XIX as fábricas instaláronse nas cidades.

TRABALLA COA IMAXE

A Re volu volució ción n Indust In dust ria riall Fíxate na fábrica. Onde está situada: no campo ou na cidade? Por que?

• Diferenciar a sociedade do século século da sociedade estamental XIX da e identificar as clases sociais da época.

A Rev oluci ón In dustr ial tivo a súa orixe en Gr an Br etaña a finais do século XVIII e desde alí estendeuse a outros países. En España a Revolución Industrial produciuse no século XIX . As fábricas concentráronse principalmente en Cataluña e no País Vasco.

• Entender o que son os sindicatos. sindicatos.

Máis recursos Para que os alumnos comprendan como se produciu e que consecuencias tivo a Revolución Industrial, pode mostrar este vídeo que sintetiza ese proceso histórico: https://www.youtube. com/watch?v=sOb59ALkGnc.

Os obradoiros artesáns foron substituídos por fábricas, onde os obreiros traballaban con máquinas. Nesta época inventouse a máquina de vapor e e utilizouse unha nova fonte de enerxía, o carbón. A máquina de vapor aplicouse aos transportes e á industria. 1 Inventáronse o ferrocarril e o barco de vapor. vapor. Permitiron transportar máis persoas e mercadorías. Ademais, percorrían longas distancias en menos tempo. Desenvolvéronse a industrial téxtil e a siderurxia. Os teares mecánicos fabricaban tecidos a gran velocidade e os altos fornos producían aceiro de calidade.

A Revo luci ón Ind ustr ial p rovoco u imp orta ntes cambi os eco nómicos e sociais: pasouse dunha sociedade baseada na agricultura a outra fundamentada na industria.

Que medios de transporte ves? Quen vivía nesta parte da cidade?

SABER MÁIS O ferrocarril En 1825, o inglés George Stephenson construíu a primeira liña de ferrocarril. Utilizouse para transportar mercadorías. En 1830, inaugurouse en Inglaterra a liña de ferrocarril para o transporte de pasaxeiros. En España, a primeira liña foi a de Barcelona-Mataró no ano 1848.

100

Para explicar • Explique que a Revolución Industrial supuxo un cambio radical. Antes da Revolución Industrial predominaba unha sociedade rural, baseada nunha agricultura que usaba técnicas rudimentarias, necesitábase moita man de obra e obtiña baixos rendementos. A actividade artesanal le vábase a cabo en pequenos obradoiros, onde operarios especializados utilizaban ferramentas ferramentas rudimentarias. rudimentarias. A industrializaci ón fixo que a actividade produtiva se des envolvese en grandes fábricas situadas nas cidades ou cerca das minas, onde centos de obreiros, provenientes en moitos casos do campo, sen gran cualificación, utilizaban as novas máquinas para realizar só unha parte do proce so de produción.

126 12 6

• Comente que a chegada de novas novas máquinas ao campo levou á mecanización dos labores agrícolas, o que produ ciu un exceso de man de obra. A produción artesanal artesanal non puido competir nin en rapidez nin en cantidade coa indus trial, polo que moitos artesáns perderon o seu traballo. Esta man de obra sobrante dirixiuse ás novas fábricas. • Para que comprendan comprendan as condicións condicións de traballo dos nenos na Revolución Industrial, pode lerlles este testemuño dunha nena de 8 anos que traballaba nunha mina en 1842: «Traballo no pozo de Gawber. […] Traballo sen luz e paso medo. Vou ás catro e ás veces ás tres e media da mañá, e saio ás cinco e media da tarde. […] Non me gusta estar no pozo. […] Vou á escola os domingos e aprendo a ler. Prefiro […] ir á escola ca traballar na mina».

6 A soci s ocieda edade de

A

NOTAS

A socied ade do sé culo XIX estaba estaba organizada en clases sociais, sociais, que son grupos que se distinguen polo seu nivel de riqueza. 2 A clase alta. alta. Estaba Estaba formada polas persoas máis ricas: a aristocracia e a burguesía. – A aristocracia estaba aristocracia estaba formada polos propietarios de grandes extensións de terra. B

– A burguesía, burguesía , en cambio, eran os propietarios das fábricas, os grandes comerciantes e os banqueiros. Convertéronse no grupo social máis importante. A clase media. Estaba media. Estaba formada por pequenos comerciantes e empresarios, pequenos propietarios de terras e algúns profesionais, como médicos, avogados, funcionarios, artistas… A c lase bai xa. Tiña xa. Tiña poucos recursos económicos. Formábana campesiños e obreiros.

C

– Os campesiños traballaban campesiños traballaban as terras dos grandes propietarios. – Os obreiros traballaban obreiros traballaban nas fábricas a cambio dun salario. As súas condicións de vida eran moi duras: tiñan xornadas de traballo de máis de doce horas, cobraban un salario moi baixo e vivían en barrios mal acondicionados. Ade mai s, moi tos nen os tr aba ll aba n ta mén nas fábricas por salarios aínda máis baixos ca os dos adultos. Por esta razón, para defenderen os seus intereses, os obreiros agrupáronse en sindicatos. sindicatos .

2

No século XIX a sociedade organizábase en tres clases sociais. A. Clases altas. B. Clases B. Clases medias. C. Clases C. Clases baixas.

ACTIV IDADES 1 Contesta.

2

En que se diferencia a sociedade do século XIX da sociedade estamental?

3

EDUCACIÓN CÍVICA. Explica como

Que é a Revolución Industrial? Onde tivo a súa orixe? Cando? Que tipos de industrias foron as primeiras en desenvolverse? Cando se produciu a Revolución Industrial en España? Onde se concentraron as fábricas?

te sentirías se te obrigasen a traballar. Como cambiaría a túa vida? Por que cres que é importante que os nenos acudan ao colexio?

ia ixe nc i x n te l i I n soa l pe r s n te r p i n

101

Competencias

Solucionario

Competencia matemática, científica e tecnolóxica.

• É o conxunto conxunto de grandes cambios económicos económicos e so ciais que se produciron como consecuencia da utilización das máquinas na produción industrial. Tivo a súa orixe en Gran Bretaña a finais do século XVIII. • A industria téxtil e a siderurxia. • No século XIX . As fábricas concentráronse principalmen te en Cataluña e no País Vasco. Vasco.

Coñecer os inventos da Revolución Industrial permite desen volver a competencia científica e tecnolóxica. Competencia social e cívica. Valorar

a importancia da escolarización fronte ao traballo infantil potencia esta compe tencia.

1

A sociedade sociedade estamental organizábase en estamentos, dous privilexiados (nobreza (nobreza e clero) e un non privilexiado (xen te do común); nela a posición social determinábaa o nace mento. Na sociedade de clases a posición social dependía do nivel de riqueza que se tivese. 2

Traballa coa imaxe • Na cidade. Porque as fábricas se construían nas cidades, xa que alí vivían máis persoas. • Un ferrocarril, carruaxes carruaxes e coches tirados por cabalos.

3 Educación cívica.

R. L.

• Os obreiros.

127

A arte e a cultura no século XI X Propósitos

B

A

• Identificar os principais estilos artísticos do século XIX . • Recoñecer as características destes estilos e diferenciar uns doutros. • Recoñecer nomes destacados da literatura da época e saber o que é a xeración do 98, quen a formou e por que xurdiu.

TRABALLA COA IMAXE

• Coñecer grandes inventos do século XIX : a máquina fotográfica e a cámara cinematográfica.

Máis recursos Na páxina web do Gaudí Centre pódese consultar este documento: http://www.gaudicentre.cat/es/ content/fichas-y-orientacionesdid%C3%A1cticas, que contén diversas actividades que se poden usar para facilitar a comprensión das características do modernismo. Unha vez descargado o documento, forme grupos de catro alumnos e pídalles que realicen as actividades. Despois solicítelles que poñan as respostas en común e, entre todos, elaboren un breve texto sobre as características do modernismo de Gaudí.

C

Cal destas construcións che lembra a unha construción da antiga Roma? Por que? En cal se empregaron materiais como o ferro e o vidro? En cal abundan os elementos curvos?

A a rquitectura A c omezos do s éculo XIX construíronse edificios de estilo neoclásico, que se parecían ás construcións gregas e romanas da Antigüidade. Por exemplo, a Porta de Toledo, en Madrid. 1

1

Durante este século, construíronse pontes de ferro e apareceron novos tipos de edificios , como as estacións de ferrocarril construídas con ferro e vidro.

A. Porta de Toledo, en Madrid. B. Estación, en Almería. C. Casa Milà, en Barcelona.

A finai s de século , xurdiu un novo esti lo coñeci do como modernismo . Os edificios modernistas tiñan liñas curvas e onduladas que imitaban as formas da natureza. En España, o grande arquitecto modernista foi Antonio Gaudí, autor da Casa Milà, en Barcelona.

A e scul tura A t rans for maci ón d as c idad es re perc uti u ta mén na escultura. As prazas, os xardíns e as avenidas decoráronse con esculturas realizadas fundamentalmente en pedra. Entre os escultores españois destacaron Mariano Benlliure e Ricardo Bellver. 2

2

O anxo caído , escultura

de Ricardo Bellver.

102


Para explicar

• Pregúntelles aos alumnos se coñecen algún edificio neoclásico ou modernista do século XIX . Se é así, indíquelles que os describan ou debuxen e que os clasifiquen nun ou outro estilo de maneira razoada. Se non coñecen ningún, pídalles que busquen exemplos deles en Internet e realicen a actividade proposta.

Vin cule o dese nvolvement o da arquite ctur a do ferro coa Revolución Industrial. Explíquelles aos alumnos que antes da industrialización este tipo de arquitectura era inviable porque non se dispoñía dun material (ferro, aceiro, cristal…) que tivese a suficiente resistencia e durabilidade, e que se producise coa suficiente cantidade como para ser empregado na construción de pontes, pavillóns de exposicións ou estacións de ferrocarril, como os realizados no século XIX .

• Para saber os coñecementos previos que teñen os alumnos sobre a fotografía, pode preguntarlles se fan fotografías con asiduidade, que imaxes adoitan recoller nelas, que tipo de cámara empregan, se visualizan as fotografías en papel ou en reprodutores dixitais, etc. Respecto ao cine, comente con eles se lles gusta ir ao cine e por que, que tipo de películas prefiren…

128

Competencias Conciencia e expresión cultural. A observación e análise das obras reproducidas neste apartado axudaralle ao alumnado a valorar a importancia da arte.

6 NOTAS

3 A fami lia de Carlos IV , de Francisco de Goya.

4

Paseo á beira do mar ,

A pintura A co mezos do s éculo XIX destacou en España Francisco de Goya, un dos grandes artistas da historia da arte. Foi pintor da corte e retratou a reis como Carlos IV 3 e Fernando VII; pero tamén pintou escenas populares como festas e vendimas. A fin ais d o sécu lo XIX xurdiu o impresionismo, un estilo que revolucionou a maneira de pintar. Os pintores impresionistas deron máis importancia á cor ca ao debuxo e trataron de representar nos seus cadros como influía a luz nas paisaxes en función da hora do día. En España, destacou Joaquín Sorolla. 4

A literatura Ao long o do séc ulo XIX , en España houbo grandes escri tores en teatro, poesía e novela.

de Joaquín Sorolla.

SABER MÁIS A fo tografía e o cine No século XIX inventouse a máquina fotográfica. Con ela podíase captar a realidade nun instante. Ata ese momento, para realizar imaxes era necesario que un pintor as debuxase, era un traballo moi laborioso. Ao final do século XIX , os irmáns franceses Lumière inventaron a cámara cinematográfica. Con ela conseguiron proxectar imaxes en movemento. Foi o inicio do cine.

Algúns escribiron obras de teatro, como José Zorrilla, autor de Don Juan Tenorio . Outros dedicáronse á poesía. Destacaron Rosalía de Castro, Gustavo Adolfo Bécquer e José de Espronceda, que escribiu La canción del pirata . Tamén houbo grandes escritores de novelas, como Benito Pérez Galdós, Leopoldo Alas «Clarín» e Emilia Pardo Bazán. En 1898 España perdeu as súas últimas colonias. Algúns escritores, afectados por esta circunstancia, escribiron con pesimismo sobre a situación de España. Este grupo recibiu o nome de xeración do 98. A ela pertenceron Pío Baroja, Miguel de Unamuno, Antonio Machado e Ramón María del Valle-I nclán .

ACTIV IDADE S 1

Explica quen foi Francisco de Goya.

2

Di o que é a xeración do 98 e cita o nome de tres escritores que pertenceron a ela.

103

Traballa coa imaxe

Solucionario

• A imaxe que recorda a unha construción da antiga Roma é a A . R. M. Trátase dunha porta, pero, a simple vista, lem -

R. M. Francisco de Goya viviu entre a segunda metade do século XVIII e o primeiro terzo do século XIX , é dicir, estivo

bra os arcos de triunfo romanos.

1

entre dúas idades históricas: a Moderna e a Contemporánea.

Ten un aspecto parecido e elementos arquitectónicos similares: arco de medio punto, columnas xónicas, decoración escultórica na parte superior... É un exemplo do neoclasicismo español.

Foi pintor da corte e retratou a Carlos IV e a Fernando VII. Tamén pintou escenas populares, como festas, e mostrou nas súas obras a crueza da guerra ao pintar varios episodios da guerra da Independencia.

• Na construción B, a estación de Almería, utilizáronse mate-

curva da fachada, que imita a ondulación das ondas

A xeración do 98 é un grupo de escritores españois que, profundamente afectados pola decadencia de España que supuxo a perda das últimas colonias de Cuba, Porto Rico e Filipinas en 1898, escribiron con gran pesimismo sobre a situación de España. Pertenceron a este grupo Pío Baroja,

do mar, é dicir, un elemento da natureza.

Miguel de Unamuno e Antonio Machado.

riais como o ferro e o vidro. Abundan os elementos curvos na Casa Milà, a imaxe C, deseñada por Antoni Gaudí. Ademais, destaca a forma

2

129

SABER FACER

Comentar un texto histórico

Propósitos

Un texto histórico é unha fonte escrita que nos informa sobre os acontecementos ocorridos no pasado e que nos permite coñecer mellor outras épocas.

• Aprender a comentar un texto histórico.

Artigo 3. A soberanía reside esencialmente na Nación, e polo mesmo pertence a esta exclusivamente o dereito de establecer leis fundamentais.

• Fomentar a comprensión lectora. • Vincular un texto coa súa época guiando o alumno mediante preguntas.

Artigo 14. O Goberno da Nación española é unha Monarquía moderada hereditaria.

• Valorar o importante que é para un país ter unha constitución.

Artigo 15. A potestade de facer as leis reside nas Cortes co rei. Artigo 16. A potestade de executar as leis reside no rei. Artigo 371. Todos os españois teñen a liberdade de […] publicar as súas ideas políticas. Cádiz, 19 de marzo de 1812

Comprende a información.


1

É posible que o alumnado teña dificultades para saber cando se pode dicir que un texto é histórico. Para axudarlles a identificalo, léalles un fragmento dun texto literario e dun texto histórico para que se decaten das diferenzas. Feito isto, anote no encerado as características dun texto histórico.

Le este texto e contesta.

Cando e onde se escribiu este texto? Tiña o rei poderes absolutos? A que text o his tóri co pe rten cen e stes arti gos? Por que o sab es? Que tipo de fonte histórica é: primaria ou secundaria? Por que?

Relaciona a información. 2

Relaciona o texto coa súa época.

Quen reinaba en España en 1812? E en Francia? Naquel momento, España estaba en guerra? Que guerra era? Quen se enfrontou? Como terminou a guerra? Despois da guerra, quen ocupou o trono español?

NOTAS Demostra que sabes facelo. 3

TRABALLO COOPERATIVO.

Comentade entre todos este texto histórico.

Organizade cinco grupos na clase. Cada un traballará sobre un destes artigos e fará unha exposición na clase. Despois, debatede, entre todos, a importancia de ter unha constitución.

104

Competencias Comunicación lingüística. A

competencia trabállase mediante a análise do texto histórico que farán os alumnos. Aprender a aprender. A realización do traballo cooperativo

fará que os alumnos poñan en práctica as destrezas necesa rias para afianzar esta competencia. Competencias sociais e cívicas. A vinculación da Consti -

tución de 1812 co seu contexto histórico reforza esta compe tencia.

a unha constitución. Sábese porque establecen a forma de goberno, quen exercerá cada poder, as liberdades dos cidadáns, etc. • É unha fonte histórica primaria porque o tex to é un documento orixinal de 1812. • En España reinaba Fernando VII. En Francia gobernaba Napoleón Bonaparte. • Si. • Era a guerra da Independencia, en que os españois loitaron contra os franceses, que invadiran España e pretendían que Xosé Bonaparte fose o rei de Espa ña. A guerra rematou coa vitoria dos españois. • Fernando VII. 2

3 Traballo cooperativo. R.

Solucionario

Competencias

• Escribiuse en Cádiz. Publicouse o 19 de marzo de 1812. • Segundo a Constitución, non os tiña. • Pertencen

Aprender a a prender. O

1

130

L.

emprego de técnicas de estudo favorece o desenvolvemento desta competencia.

6

SABER ESTUDAR 1

RESUMO. Copia e completa no caderno

Propósitos

o resumo da unidade.

A Id ade Contemporán ea: E spaña no século A Idade Contemporánea iníciase en España a guerra da . Nesta guerra, que durou os españois rebeláronse contra a invasión

• Desenvolver diferentes estratexias para adquirir, organizar e sintetizar os contidos da unidade e así facilitar o seu estudo.

XIX

, cando se produciu anos, .

En 1812, promulgouse en Cádiz a primeira española, en que se recollían os principais dos cidadáns. Esta lei foi anulada por , cuxo reinado se caracterizou pola volta ao e a perda da maioría das de América.

NOTAS

Fernando VII, aboliu a lei para que a súa filla puidese reinar en España. Este feito foi o detonante das guerras . A Isabel II sucedeuna , pero renunciou ao trono dous anos máis tarde. Despois proclamouse unha . Era a primeira vez que en España o xefe do Estado era un elixido polos . Pero en 1874 un acabou con esta experiencia e proclamouse rei a . Con el iniciouse en España unha nova etapa histórica coñecida como . Durante o reinado de estableceuse a alternancia política entre e e púxose fin ás guerras . Logo da súa morte, España perdeu as súas últimas colonias: e .

2

,

TÁBOA. Copia e completa no caderno esta táboa

sobre a sociedade no século XIX . A SOCIEDADE NO SÉCULO XIX Clases sociais

Integrantes

Características


Solucionario 1

Resumo. • en 1808 / Independencia / seis / francesa.

• Constitución / dereitos / Fernando VII / absolutismo / colonias. • De sucesión / Isabel / carlistas. • Amadeo de Savoia / república / presidente / cidadáns / pronunciamento militar / Afonso XII / Restauración. • Conservadores / liberais / carlistas. • Cuba / Porto Rico / Filipinas. 2

Táboa. • Clase social: clase alta / Integrantes: aristocracia e burguesía / Características: propietarios de grandes extensións de terra e de fábricas, grandes comer ciantes e banqueiros. Convertéronse no grupo social máis poderoso.

105

• Clase social: clase media / Integrantes: pequenos comerciantes e empresarios, pequenos propietarios de terras e pro fesionais como médicos, avogados, funcionarios, artistas… / Características: apareceron nesta época. • Clase social: clase baixa / Integrantes: campesiños e obreiros / Características: tiñan poucos recursos econó micos. Os campesiños traballaban as terras dos grandes propietarios. Os obreiros traballaban nas fábricas a cam bio dun salario. Tiñan condicións de vida moi duras: xornadas de máis de doce horas, salario moi baixo e barrios mal acondicionados. Moitos nenos traballaban. Para de fender os seus intereses, os obreiros agrupáronse en sin dicatos.

131

ACTI VIDAD ES FI NAIS

1

Propósitos • Repasar e afianzar os contidos da unidade.

Debuxa unha liña do tempo coma esta no caderno e sitúa os seguintes feitos no lugar correspondente. Independencia da primeira colonia americana

Inicio da primeira guerra carlista


Constitución de Cádiz

Inicio da guerra da Independencia

Primeira República

O século XIX en España

NOTAS

2

Completa no caderno esta ficha sobre a guerra da Independencia.

5

Explica a diferenza entre cada un destes pares de palabras. isabelinos

Guerra da Independencia

carlistas

moderados

Ano de inicio:

progresistas

Causa: república

Contendentes: Ano d e fi naliz ación :

6

Enumera algunhas transformacións económicas que se produciron no século XIX .

7

Di en que destacaron estes personaxes.

Vencedores:

3

4

Explica por que e cando se proclamou a primeira República de España. Observa estas imaxes e di que clase social representa cada unha. Despois, xustifica as respostas.

A

B

monarquía

Antonio Cánovas del Castillo. Pío Baroja. Antonio Gaudí. Rosalía de Castro. C

106

Solucionario 1

R. G. Os acontecementos teñen que estar nesta orde: Inicio da guerra da Independencia / Constitución de Cádiz / Independencia da primeira colonia americana / Comezo da guerra carlista / Primeira República. 2

• 1808. • levantamento da poboación de Madrid contra o novo rei francés. • españois e franceses. • 1814. • os es pañois. 3

Tras a abdicación de Amadeo de Savoia, no ano 1873, proclamouse unha república. R. L. 4

media; son médicos. B: clase alta; dedúcese da riqueza da súa roupa e do lugar en que están: un luxoso teatro. C: clase baixa; posiblemente sexan costureiras.

132

A: clase

5

• Isabelinos: diferéncianse dos carlistas en que os primei ros eran partidarios de Isabel II e estaban a favor da monarquía constitucional, mentres que os carlistas estaban a favor de Carlos María Isidro e defendían unha monarquía absolutista. • Moderados: diferenciábanse dos progresistas en que os primeiros querían aumentar o poder da raíña, mentres que os progresistas eran partidarios dunha monarquía constitu cional, en que o poder da raíña estivese limitado por unha constitución. • República: diferénciase da monarquía en que na primeira o xefe do Estado é un presidente elixido polos cidadáns, mentres que na monarquía o xefe do Estado é un rei. 6

R. M. Apareceron fábricas, onde os obreiros traballaban con máquinas. Inventouse a máquina de vapor, que se apli -

6 8

Escribe no caderno o estilo arquitectónico ao que pertencen os seguintes edificios e explica as características de cada un deles.

A

9

B

NOTAS

C

Relaciona cada personaxe cunha etapa da historia de España do século XIX . Xosé B onapart e

Antoni o i Cánov as del Castil loill l

10 PARA PENSAR. Como cres que cambiou o comercio no século

Carlosl María Isidro i XIX

coa aparición de novos medios de transporte? Explica. 11 EDUCACIÓN CÍVICA. Le este texto e contesta.

Por que cres que nalgúns lugares os nenos son forzados a traballar?

É obrigación do Estado protexer o neno contra o desempeño de calquera traballo nocivo para a súa saúde, educación ou desenvolvemento; fixar idades mínimas de admisión ao emprego e regulamentar as condicións deste.

Que medidas se poden tomar para prohibir o traballo infantil? Que oportunidades perde un neno obrigado a traballar?

Declaración dos dereitos do neno. UNICEF

Demostra o teu talento Elixe e realiza unha destas actividades: A. Busca información sobre algún feito sucedido en Galicia ou na túa localidade durante o século XIX e presenta o teu informe ante a clase. B. Elabora un mural con obras de escenas populares de Francisco de Goya. C. USA AS TIC. Busca datos en Internet e elabora unha pequena biografía sobre unha destas mulleres: Agusti na de Aragón

Concepción Arenal

Mariana Pineda


cou aos transportes e á industria, e utilizouse o carbón como fonte de enerxía. DesenvolvéroNse a industria téxtil e a side rurxia.

107

9

• Xosé Bonaparte: guerra da Independencia. • Antonio Cánovas del Castillo: Restauración. • Carlos María Isidro: reinado de Isabel II (guerras carlistas).

7

Para pensar. R. M. O ferrocarril e o barco de vapor fixe ron posible transportar un maior número de mercadorías, a distancias máis longas e en menos tempo, favorecendo o comercio.

8

11 Educación cívica. • Porque

• Antonio Cánovas del Castillo: líder do partido conservador na época de Afonso XII. • Pío Baroja: escritor, membro da xeración do 98. • Antonio Gaudí: arquitecto modernista. • Rosalía de Castro: poetisa que destacou no século XIX . A: modernismo. Caracterízase polo uso de liñas ondu ladas que imitan as formas da natureza. B: neoclasicismo. Os edificios neoclásicos parecíanse ás construcións gregas e romanas da Antigüidade. C: arquitectura do ferro. Tratába se de edificios construídos con produtos feitos nas fábricas, como ferro e vidro.

10

son man de obra barata.

• R. L. • R. L. Demostra o teu talento A. R. L. B. R. L. C. Usa as TIC. R. L.

133

7



España a comezos do século XX.

•

A Segunda República e a Guerra Civil.

•

A época franquista.

•

Da transición á democracia.

•

•

•

SABER

•

VOCABULARIO

•

•

LECTURA

•

•

COMUNICACIÓN ORAL

SABER FACER


134


Segunda República, sufraxio universal, separación Igrexa-Estado, rexión autónoma, reforma agraria, Guerra Civil, zona republicana, zona sublevada ou nacional. Franquismo, estatuto de autonomía, censura, represión, illamento internacional, Auxilio Social, Organización das Nacións Unidas (ONU), clandestino, democracia. Transición, reforma, Unión de Centro Democrático (UCD), referendo, Comunidades Autónomas, Constitución de 1978, Partido Socialista Obreiro Español (PSOE), Partido Popular (PP), crise económica. Cubismo, xeración do 27. Lectura e comprensión do motivo polo que Picasso pintou o Guernica, un símbolo da paz. Proxecto sobre un dos artistas que expuxeron no pavillón español da Exposición Universal de París. Interpretación de fotografías antigas.

•

Análise de cadros contemporáneos.

TÉCNICAS DE ESTUDO

SABER SER

Restauración, folga, nacionalismo, ditadura, golpe de Estado, sindicato, exilio.

•

•

TAREFA FINAL

A arte e a cultura no século xx e na actualidade.

Resumo da historia de España na primeira metade do século XX.

•

Elaboración dunha liña do tempo.

•

Definición de palabras clave da unidade.

•

Analizar un cadro.

•

Busca de vías para resolver os conflitos entre persoas.


RECURSOS DIXITAIS


LibroMedia


•


•


MATERIAL DA AULA



•

Plan de mellora. Bloque 4: fichas 25, 26, 27 e 28. Programa de ampliación. Bloque 4: fichas 13 e 14.





Ler historia.

•

•






•



Abril

Maio

Xuño

135

Propósitos • Presentar o contido básico da unidade cunha imaxe e un texto motivadores. • Identificar os acontecementos que se produciron en España na primeira metade do século XX . • Coñecer quen foron os autores das obras da Exposición Universal de París. • Comprobar os coñecementos previos dos alumnos sobre a Idade Contemporánea.

Máis recursos Iniciaremos o estudo deste tema vendo este vídeo: http://www.rtve.es/ alacarta/videos/la-mitad-invisible/ mitad-invisible-guernica-pablo-ruizpicasso/737608/. Mostra o acontecemento histórico que inspirou o cadro e como se converteu nun símbolo da paz. A pesar de que é longo (26 minutos), reflicte o horror da guerra. Pódense proxectar os primeiros minutos do documental, onde se presenta o feito histórico, e despois velo desde o minuto 16, en que se realiza a interpretación do cadro.

7


Un símbolo da paz En xullo de 1937, en plena guerra civil española, celebrouse en París a Exposición Universal das Artes e Técnicas para a vida moderna. En xaneiro dese ano, o goberno da República decidiu participar na exposición e púxose en contacto co pintor Pablo Picasso, que vivía en Francia. Encargoulle un cadro que mostrase ao mundo a dif ícil situación que atravesaba España naquel momento. Picasso estaba realizando os primeiros bosquexos da encarga cando un feito lle fixo cambiar como planeara a obra. O luns 26 de abril produciuse un bombardeo na localidade vasca de Guernica que a arrasou por completo. Dous días máis tarde, Picasso viu as fotografías nos periódicos e quedou conmocionado.

Pablo Picasso.

Abandonou a idea en que estaba traballando e en pouco máis dun mes pintou Guernica, un enorme lenzo que expresaba o horror da guerra. O cadro mostrouse na exposición e desde aquel momento converteuse nun símbolo contra a violencia.

Le e comprende o problema Que se celebrou en París en 1937? Que estaba ocorrendo en España nese momento? Cres que o bombardeo de Guernica tivo repercusión internacional? Como o sabes? A imaxe do cadro Guernica utilizouse noutros países que sufriron conflitos bélicos, por que cres que o fixeron así? EXPRESIÓN ORAL. Investiga o que se expuxo,

ademais do cadro de Picasso, no pavillón español da Exposición Universal celebrada en París. Elixe un dos artistas e fai unha presentación ante os teus compañeiros.

SABER FACER TAREFA FIN AL Anali zar un ca dro

Ao f inal da un idade descubrirás unha obra de arte que, a pesar de mostrar a dor da guerra, é un símbolo de paz e esperanza. Antes , va s coñ ecer o que ocorreu en España durante o século XX e os primeiros anos do XXI .

108

Coñecementos e experiencias previos Antes de comez ar, móstrel les aos alumnos e ás alumnas unha imaxe de Picasso e unha breve biografía do autor. Desta forma, poderán relacionar o pintor co texto lido e coa importancia histórica da obra que titulou Guernica, en homenaxe á cidade bombardeada na Guerra Civil.

Suxestións sobre a lectura • Pregúntelles se saben o que é unha Exposición Universal. Formule preguntas: Que é unha Exposición Universal? Visitaches algunha? Que se expón nelas? Por que pensas que os pavillóns están repartidos por países? Só se expón pintura nelas?

136

• Céntrese na Exposición de París de 1937 e pregúntelles cal é o monumento emblemático da cidade de París. Trátase da torre Eiffel. Coméntelles que tamén foi construída para outra Exposición Universal, a de 1889. Coméntelles que a Exposición de 1937 tivo un significado especial para España por dous motivos. Por unha parte, o goberno republicano quería reunir artistas e intelectuais españois que mostrasen o horror da guerra. Por outra parte, nesa exposición creouse unha icona da arte contemporánea que se converteu nun símbolo do horror das guerras: Guernica. • Pode aproveitar para recordar os sufrimentos que comporta calquera guerra, como a fame, a falta de seguridade, a escaseza de traballo, a falta de casas debida aos bombardeos e expropiacións…

NOTAS

QUE SABES XA?

A I dade Cont empo ráne a Ao fin al do sé culo XVIII apareceron novos medios de transporte e as fábricas substituíron os obradoiros artesanais. ,

Que invento propiciou o desenvolvemento da industria? Que medios de transporte xurdiron nesa época? Os obreiros eran as persoas que traballan nas fábricas a cambio dun salario. As súas condicións de vida eran moi duras e apenas tiñan recursos para sobrevivir. Como era o traballo dos obreiros nas fábricas no século XIX ? Que son os sindicatos? Por que xurdiron?

109

Competencias Conciencia e expresión cultural. As pregu ntas acerca do cadro de Picasso e as circunstancias da súa creación familiarizan o alumnado con expresións culturais, á vez que

forman na interpretación de imaxes artísticas.


• Celebrouse en París a Exposición Universal. Daquela, España estaba en plena Guerra Civil. • O mundo sabía a situación de guerra en que se encontraba España. Ademais, as imaxes publicáronse nos xornais. • R. L. Porque se converteu nun símbolo da paz.

•

Expresión oral. R. L. Por exemplo, ademais de Picasso, expuxeron Miró, Alberto Sánchez e Horacio Ferrer. Pódese citar a exposición de traballos de Gutiérrez Solana, Julio González, Gregorio Prieto, Luis Buñuel, Federico García Lorca, Josep Renau, Mariano Benlliure ou Emiliano Barral.

Que sabes xa?

• A máquina de vapor, que se adaptou aos teares mecánicos. • O ferrocarril e o barco de vapor. • Os obreiros vivían cunhas condicións laborais moi precarias, con xornadas de máis de 12 horas, tiñan salarios baixos, traballaban nenos… • Son agrupacións de traballadores. Xurdiron para defender os intereses dos obreiros.

137

España a comezos do século XX Propósitos • Identificar os feitos máis importantes que se produciron durante o reinado de Afonso XIII. • Coñecer os acontecementos que produciron o final do sistema da Restauración.

O reinado de Afonso XIII Afonso XII I foi o últi mo rei da Restauraci ón. Era f illo de Afonso XII e foi proclamado rei en 1902. 1 Durante o seu reinado, España viviu graves conflitos sociais e políticos. Por exemplo: As fo lgas. Os sindicatos, para mellorar as condicións dos

obreiros, levaron a cabo numerosas folgas. O nacionalismo. En Cataluña, no País Vasco e en Galicia

xurdiron movementos que reclamaban con forza a autonomía para os seus territorios.

• Aprender os principais acontecementos da ditadura militar de Primo de Rivera.

Previsión de dificultades • Unha das principais dificultades é a de manexar un vocabulario novo, con palabras como folga,

A gue rra en Marroco s. Os habitantes do norte de Marro-

cos subleváronse contra o exército español, que controlaba esta zona, e enfrontáronse nunha guerra.

1

O rei Afonso XIII.

A partir de 1909, o sistema da Restauración sufriu unha serie de crises que conduciron finalmente á súa desaparición: a Semana Tráxica, a folga xeral de 1917 e o desastre de Annual. A Semana Tráxica. En 1909 en Barcelona

e noutras cidades catalás produciuse unha revolta popular provocada polo envío de soldados á guerra de Marrocos. Os soldados eran na súa maioría obreiros e campesiños, xa que as clases altas pagaban diñeiro para evitar ser recrutados polo exército.

nacionalismo, ditadura, ditador, exilio. Antes de empezar esta

lección, é importante que os nenos busquen no dicionario esas palabras e coñezan o seu significado.

O desastre de Annual.

• Nun planisferio, localice Annual, en Marrocos. É interesante indicar que, naquela época, algúns territorios do norte de África eran controlados por España.

A principios do século XX , España controlaba algúns territorios no norte de África. En Marrocos houbo unha forte oposición ao control español. A fo lga xeral de 19 17. Os sindicatos,

para protestar pola subida de prezos e as malas condicións en que vivían os obreiros, convocaron unha folga xeral . O goberno utilizou o exército para freala. Aínda que a folga fracasou, o movement o obreiro cada vez tivo maior importancia.

En 1921, os rebeldes desta zona derrotaron o exército español en Annual, onde morreron arredor de dez mil soldados españois.

110

Para explicar

cional expansiva que beneficiou eses gobernantes, que aproveitaron para realizar investimentos en obras públicas.

• Trace unha liña do tempo no encerado e sinale o inicio da Idade Contemporánea. Pídalles aos alumnos que citen acontecementos que ocorreron no século XIX en España.

Explique o que é unha ditadura militar para que os alumnos poidan comprender as diferenzas cun sistema democrático cos tres poderes separados: lexislativo, executivo e xudi cial. Pode facer unha táboa no encerado para que vexan as diferenzas entre estas dúas formas de goberno.

Relacione, así, o final dese século co principio do século XX ,

é dicir, coa continuación da Restauración. • Logo centre a atención dos alumnos nos textos destaca dos con recadros e explique que marcaron o reinado de Afonso XIII. Pídalles que os lean e que se fixen nas imaxes para que se decaten do ambiente conflitivo que se viviu nese período do seu reinado. • Enlace o desastre de Annual co golpe de Estado que deu paso á ditadura de Primo de Rivera. Coméntelles que a di tadura se desenvolveu nunha situación económica interna -

138

Competencias Comunicación lingüística. Redactar un texto que explique o significado da palabra exilio axuda a desenvolver esta com -

petencia. Apre nder a apre nder. Organizar

a i nformación para dar resposta ás preguntas fomenta esta competencia.

7 A ditadura de Primo de Rivera

NOTAS

Tras o de sas tr e de An nua l, o ma le st ar da poboación foi medrando. Coa escusa de restablecer a orde, o xeneral Miguel Primo de Rivera deu un golpe de Estado en 1923. 2 Primo de Rivera instaurou unha ditadura militar , é dicir, asumiu todos os poderes do Estado, suspendeu a Constitución, prohibiu os partidos políticos e os sindicatos e limitou as liberdades dos cidadáns. O rei apenas tiña importancia, apoiou a ditadura e deixou o goberno nas súas mans.

2 O xeneral Miguel Primo de Rivera.

Primo de Rivera logrou a vitoria na guerra de Marrocos e durante o seu mandato realizáronse numerosas obras públicas, como a construción de estradas e de liñas de ferrocarril. 3 Pero a maior parte da poboación reclamaba máis liberdades e opuxéronse ao seu goberno. Por iso, en 1930 o rei retiroulle o seu apoio e Primo de Rivera presentou a dimisión.

A fin da monarquía Cando Primo de Rivera deixou o poder, Afonso XIII mandou formar un novo goberno que restaurase a Constitución e convocase eleccións.

COMPRENDER MELLOR Unha ditadura é un sistema político autoritario en que todo o poder do Estado se concentra nunha soa persoa, o ditador , ou nun grupo de persoas. Nas ditaduras, os cidadáns non elixen os seus representantes, non controlan o goberno nin tampouco poden opoñerse ás decisións do ditador.

O 12 de abril de 1931 celebráronse eleccións municipais e nelas venceron os partidos políticos que apoiaban unha república. Ante este resultado, Afonso XIII renunciou ás súas funcións e deixou España camiño do exilio.

ACTIV IDADES 1 Contesta. Que rei ocupou a coroa española ao inicio do século XX ? Cales foron os principais problemas que afectaron o país durante o seu reinado? Que sistema político se instaurou en España en 1923? Que medidas se tomaron co pretexto de garantir a orde?

2 3

Afonso XIII na inauguración do metro de Madrid en 1919.

EXPRESIÓN ESCRITA. Explica o significado da palabra exilio.

111

Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Un xornal histórico. Propóñalles aos alumnos elaborar un xornal sobre o reinado de Afonso XIII. Esta actividade permitiralles organizar e repasar os contidos aprendidos na lección do libro e, ademais, buscar acontecementos que sucederon durante o reinado, seleccionalos e presentalos de forma clara e ordenada.

Os alumnos deben elaborar os titulares de distintas noticias ocorridas nesa época, empregando un ton informativo, coma o que se utiliza nos xornais e revistas. Para iso, pídalles que lean algúns xornais para que se habitúen a el. Recórdelles que teñen que organizar as noticias en seccións e acompañalas con fotos ou ilustracións.

Solucionario 1

• Afonso XIII.

• As folgas convocadas polos sindicatos; o nacionalismo en Cataluña, o País Vasco e Galicia, que reclamaban a autonomía para os seus territorios, e a guerra en Marrocos, que se sublevou contra o exército español, que controlaba esta zona. • En 1923, en España instaurouse unha ditadura militar. • Co pretexto de garantir a orde, o xeneral Miguel Primo de Rivera deu un golpe de Estado. 2

Expresión escrita. R. M. O exilio é a separación dunha persoa da terra en que vive cando, por motivos políticos, relixiosos ou doutra índole, debe abandonala sen querer.

139

A Segunda República e a Guerra Civil Propósitos

A S egunda Repúbli ca

• Saber por que se proclamou a Segunda República. • Coñecer o sistema de goberno en que se baseaba a Segunda República. • Saber cales foron as reformas que se aprobaron na Segunda República.

O 14 de abril de 1931, despois de que Afonso XIII abandonase España, proclamouse a Segunda República 1 e nomeouse presidente a Niceto Alcalá Zamora. Ese mesmo ano, aprobouse unha nova Constitución e implantouse un sistema político democrático, en que se estableceron, entre outras cousas: O sufraxio universal. Por primeira vez recoñecíase o dereito das mulleres a votar. España foi un dos primeiros países europeos en que se recoñeceu este dereito ás mulleres. 2

• Explicar como se produciu a Guerra Civil e identificar os bandos en que se dividiu España.

A separación entre o Estado e a Igrexa . A relixión católica deixou de ser a relixión oficial en España.

A Guerra Civil española foi o acontecemento máis terrible que ocorreu en España no século XX , tanto pola duración coma polos efectos que tivo sobre o país e as persoas que o sufriron. É difícil que os alumnos se decaten da desgraza e do desastre humano que supón unha guerra. Pode aproximalos a ese sentimento de dor a través das noticias doutra guerra civil, a producida en Siria no século XXI.

O 14 de abril de 1931 proclamouse por segunda vez unha república en España.

2

Cola para votar nas eleccións xerais de 1933. Era a primeira vez que as mulleres votaban nunhas eleccións.

3

Durante a Segunda República déuselle moita importancia á educación.

A creación de rexións autónomas . En 1932 aprobouse o Estatuto de Autonomía de Cataluña e en 1936, o do País Vasco, e votouse o de Galicia.

• Recoñecer as consecuencias da Guerra Civil para a sociedade española.


1

As reformas da Segunda República Durante os primeiros anos da República levouse a cabo unha ampla política de reformas co obxectivo de modernizar o país. Por exemplo: A r efo rma agraria. Repartíronse terras entre as familias de campesiños para mellorar as súas condicións de vida e, á vez, aumentar a produción agrícola. A refo rma da ensin anza. Construíronse miles de escolas por todo o país para impulsar a educación. 3 A ref orma labor al. Entre outras medidas, estableceuse un salario mínimo e reduciuse a xornada laboral. Moitas destas medidas non foron aceptadas polos sectores máis conservadores. Os enfrontamentos entre os partidarios da República e os seus inimigos volvéronse cada vez máis frecuentes e tamén máis violentos. 112

Para explicar • Continúe coa liña do tempo que iniciou na lección anterior desta unidade. Engada as datas dos acontecementos desta lección a partir das fotografías que a ilustran. Para iso, lea en voz alta os pés das fotos. Despois, pídalles aos alumnos que digan en que ano ocorreu cada un dos acontece mentos que ilustran as fotos e sitúeos na liña do tempo. Así, a primeira fotografía ilustra a proclamación da Se gunda República, en 1931; a segunda, o sufraxio univer sal por primeira vez en España nas eleccións de 1933; a terceira, ilustra a reforma educativa da República, que se levou a cabo entre os anos 1931 e 1933; a cuarta foto mostra o desfile da vitoria do bando sublevado na Gue rra Civil, en 1939; coetánea a esa imaxe é a última foto,

140

neste caso a dos republicanos que tiveron que exiliarse ou foron apresados. • Antes de realizar entre todos a actividade 3, pode comen tar os horrores dunha guerra e mostrar fotografías de con flitos armados actuais. Pregúntelles ás alumnas e aos alumnos por que cren que unha guerra é un recurso inútil para solucionar un conflito. Pode comentar neste sentido todos os desastres humanos que xera unha guerra: morte, amputados, feridos, presos, exiliados, fame, desprazados dos seus fogares; colexios, hospitais, vivendas, aeroportos destruídos, bombardeos… É importante que todos falen e participen, para que se conciencien de que tamén, no seu día a día, é importan te apostar polo diálogo e pola resolución pacífica de con flitos.

7 A Guerra Civil

NOTAS

O 18 de xullo de 1936, o xeneral Francisco Franco, apoiado por unha parte do exército e por todos os que se opoñían ás reformas da República, deu un golpe de Estado contra o goberno. Este feito foi o inicio da Guerra Civil, que se prolongou ata 1939. Durante a guerra, a poboación española quedou dividida en dúas zonas: A zona republicana , que apoiaba o goberno da República, que era o lexítimo. A zona sublevada , chamada nacional , que apoiaba os partidarios do golpe de Estado de Francisco Franco.

4

Desfile do bando nacional en Madrid tras a súa vitoria en 1939.

5

Ao final da guerra, moitas persoas tiveron que abandonar os seus fogares.

Despois de case tres anos de guerra, as tropas do xeneral Franco ocuparon todo o territorio español. O 1 de abril 1939, deuse por concluída a guerra coa derrota da República. 4

As consecuencias da guerra Coma todas as guerras, a Guerra Civil española foi un tempo de sufrimento en que se combinaron a fame, o medo e a destrución. A escaseza de alimentos fixo que as autoridades limitasen o consumo de produtos básicos (pan, aceite…) a unha cantidade mínima por persoa.

1

O temor aos combates e aos bombardeos levou a moitos cidadáns a abandonar os seus fogares e fuxir das zonas en conflito en busca de protección.

Que medidas adoptou o goberno republicano para modernizar o país?

2

Por que que se produciu a Guerra Civil? En que zonas quedou dividida España durante a guerra?

3

EDUCACIÓN CÍVICA. É a guerra

A destrución de vivendas, infraestruturas e industrias deu lugar a unha gran crise económica que se prolongou durante moitos anos despois da guerra. As cons ecue ncia s f oron dra mát icas : c ent os de miles de mortos e exiliados, cuantiosas perdas económicas e unha sociedade dividida en vencedores e vencidos. 5

ACTIVI DADES

a única vía para resolver os nc ia conflitos entre as persoas? Como I n te l ixe a l o cres que se constrúe a paz ante un i n te r pe r s conflito? Reflexiona e explica.

113

Competencias Competencia social e cívica. Reflexionar sobre as consecuencias dunha guerra e explicar como se constrúe a paz fomenta o desenvolvemento desta competencia.

Solucionario 1 Adoptou diversas reformas para modernizar España. Por

exemplo: a reforma agraria, en que se repartiron terras entre as familias de campesiños para mellorar as súas condicións de vida e, á vez, aumentar a produción agrícola; a reforma da ensinanza, grazas á cal se construíron miles de escolas por toda España para impulsar a educación, e a reforma laboral, que estableceu un salario mínimo para os traballadores e redu ciu a xornada laboral.

2

A Guerra Civil iniciouse o 18 de xullo de 1936 porque o xeneral Francisco Franco, apoiado por unha parte do exército e por todos os que se opoñían ás reformas da República, deu un golpe de Estado contra o Goberno. Durante a guerra, España quedou dividida en dúas zonas: a zona republicana, que apoiaba ao goberno da República, que era o lexítimo, e a zona sublevada, que apoiaba os partidarios do golpe de Estado de Francisco Franco. 3

Educación cívica. R. L. Sempre hai que apostar polo diálogo. Ante un conflito, a paz constrúese buscando o con senso, buscando o entendemento entre os dous bandos para evitar a crueldade da guerra.

141

A época franquista Propósitos

En abril de 1939, os vencedores da Guerra Civil impuxeron en España un sistema político baseado nunha ditadura, que durou máis de trinta anos. 1

• Analizar os trazos que definiron a ditadura de Franco. • Identificar as etapas en que se divide o franquismo. • Identificar os cambios que se produciron en España durante o franquismo. • Aprender cando se produciu e que comportou para España o final do franquismo.

O franquismo, unha ditadura Tras a guer ra, o x ener al Fran co asum iu todo o p oder e g obernou de forma autoritaria. Por iso, o período en que Franco estivo no poder, desde 1939 ata 1975, coñécese como franquismo. Durante eses anos, España pasou de ser un país democrático a ser unha ditadura.

Despois da Guerra Civil, Francisco Franco impuxo en España unha ditadura.

2

Despois da guerra as persoas tiñan que facer longas fileiras para obteren produtos básicos.

Suprimiuse a Constitución . No seu lugar aprobáronse leis en que se limitaban os dereitos dos cidadáns. Concentrouse todo o poder nunha soa persoa . Franco era xefe do Estado, do gober no e do exército. Facía as leis sen contar coas Cortes, que tiñan membros que non eran elixidos democraticamente.

Previsión de dificultades Unha das maiores dificultades para os alumnos é asimilar a cantidade de acontecementos históricos que ocorreron en España na primeira metade do século XX . Por iso, poden traballar na casa este recurso interactivo: http://cplos angeles.juntaextremadura.net/web/ edilim/tercer_ciclo/cmedio/espana_ historia/edad_contemporanea/la_ dictadura/la_dictadura.html, que axuda a repasar os feitos desta época.

1

Prohibíronse os partidos políticos e os sindicatos . Estes foron substituídos por un único partido e un único sindicato controlados polo goberno. Anuláron se os est atutos d e autono mía de Cataluña e do País Vasco e impediuse a entrada en vigor do de Galicia. Impúxose o español como única lingua do Estado. Implantouse a censura . Prohibíronse libros, películas, obras de teatro e calquera tipo de manifestación contraria ás ideas da ditadura.

Os primeiros anos do franquismo Os primeiros anos da ditadura foron difíciles. A represión foi moi dura. Miles de persoas que apoiaran a República foron perseguidas e metidas no cárcere e outras moitas exiliáronse. Nestes anos España quedou illada internacionalmente . Ao ser unha ditadura, moitos países deixaron de ter relacións con España. Por outra parte, a economía pasou por unha grave crise. Moitas industrias e a maior parte das infraestruturas foran destruídas durante a Guerra, a agricultura producía moi pouco e o comercio con outros países foi case inexistente, debido ao illamento internacional. Ademais, fal taban aliment os e produtos de pri meira necesida de, polo que a poboación pasou por moitas dificultades. 2

TRABALLA COA IMAXE Por que estas persoas agardaban en fileira na rúa? A que cl ases s ociais pensas que pertencían estas persoas? Fíxate no cartel. Que cres que significaba «Auxilio Social»? Existen na actualidade organizacións semellantes á de Auxilio Social? Xustif ica a r esposta .

114

Para explicar

Competencias

• Lémbrelles o que é unha ditadura. Faga fincapé en que o resultado da Guerra Civil foi a entrada nun réxime ditatorial dirixido por Franco.

Comunicación lingüística. Trabállase esta competencia na descrición do vocabulario propio desta lección.

• Observe as imaxes e lea o pé de foto de cada unha. A continuación, relacione cada unha das fotografías co momento do franquismo que representa. Faga fincapé na fotografía do Auxilio Social e explique que a situación da poboación despois da guerra xerou a necesidade de substituír bares e cafetarías por locais de Auxilio Social, e repartir neles alimentos de primeira necesidade. Despois, relacione a fotografía do «Seiscentos» coa década de 1960 e co crecemento económico; e o concerto de Raimon co final do franquismo.

142

Competencias sociais e cívicas. Comprender as diferen zas que existen entre unha ditadura e a democracia e valorar esta última propician esta competencia.

Traballa coa imaxe • As persoas facían longas colas na rúa para obter produtos básicos, como aceite, pan… • Pertencían á clase media e, sobre todo, á clase baixa. • R. L. Auxilio Social era unha institución oficial do réxime franquista con funcións benéficas e político-sociais.

7 Os cambios no franquismo

NOTAS

A parti r da déc ada de 1950 , Españ a empe zou a ser ac eptada internacionalmente. Nesta época, asináronse acordos de cooperación con algúns países, como Estados Unidos, e en 1955 España foi admitida como membro da Organización de Nacións Unidas (ONU). Desde 1960 a economía comezou a mellorar: aumentou a produción da industria, modernizouse a agricultura con máquinas que facilitaban os labores agrícolas e melloráronse as infraestruturas. O turismo converteuse nunha das principais actividades económicas do país. Este crecemento económico axudou a que aumentase o nivel de vida dos españois. 3

3

O Seat «Seiscentos» converteuse no símbolo de prosperidade en España na década de 1960.

4

O cantante Raimon na Universidade Complutense. Durante os últimos anos do franquismo, nos concertos dalgúns cantantes, os estudantes protestaban pola falta de liberdade.

Con todo, continuaba a falta de democracia. A ditadura seguía exercendo un fortísimo control sobre a poboación e as persoas que estaban en contra do goberno metíanas no cárcere.

A fi n do franquismo Entre 1970 e 1975 a oposición ao goberno do xeneral Franco foi medrando. Os sindicatos, aínda que seguían prohibidos, comezaron a organizarse de forma clandestina, é dicir, en segredo, por temor a que os detivesen. Tamén os est udan tes real iza ron man ife sta ció ns en que reclamaban un sistema democrático. 4 O 20 de novembro de 1975 o xeneral Francisco Franco faleceu. Coa súa morte acabou a ditadura e foi o inicio dun novo tempo en que se implantou a democracia.

ACTIV IDADES 1

Que é o franquismo?

2

EXPRESIÓN ESCRITA. Describe as tres etapas do franquismo, en que anos se produciron e o que as caracterizou.

3

EDUCACIÓN CÍVICA. Como cres que cambiaría a túa vida se nestes momentos en España non houbese democracia? Pensa e explica.


115

• R. L. Na actualidade, existen ONG , por exemplo, a Cruz Vermella, Cáritas… Estas asociacións ofrécenlles axuda ás persoas máis desfavorecidas da sociedade.

Solucionario

O franquismo é a época en que o xeneral Franco asumiu todo o poder e gobernou de forma autoritaria. Prolongouse 1

desde 1939 ata 1975.

Expresión escrita. As tres etapas do franquismo foron: os primeiros anos, cunha represión moi dura, con carencia de alimentos e outros produtos, e o illamento internacional de España. A segunda etapa corresponde aos 2

cooperación con Estados Unidos e outros países e, en 1955, España foi admitida na ONU. A partir de 1960 a economía comezou a mellorar: aumentou a produción, modernizouse a agricultura e melloraron as infraestruturas. O turismo conver teuse nunha das principais actividades económicas de España. A última etapa iniciouse en 1970 e supuxo o final do fran -

quismo. Nela, a oposición ao goberno do xeneral Franco foi crecendo. O 20 de novembro de 1975 faleceu Francisco Franco e a súa morte puxo fin á ditadura. 3

Educación cívica. R. L. É importante que, para respon -

der, comparen como se vivía daquela baixo unha ditadura co que ofrece unha democracia.

cambios nas décadas de 1950 e 1960: España empezou a ser aceptada internacionalmente, asináronse acordos de

143

Da transición á democracia Propósitos

A transición foi o proceso político que se iniciou cando morreu o xeneral Francisco Franco e que significou o paso dunha ditadura a unha democracia de forma pacífica.

• Coñecer o que foi a transición española. • Situar cronoloxicamente a transición e a democracia.

Xoán Carlos I, rei de España

• Saber como se organizou territorialmente España a partir da Constitución de 1978. • Identificar os distintos personaxes, gobernos e feitos políticos desde 1975 ata a actualidade. • Valorar o sistema democrático.

Previsión de dificultades Para axudarlle ao alumnado a asimilar os acontecementos que ocorreron en España desde 1975 ata os nosos días, trace unha liña do tempo no encerado. Sitúe cada acontecemento que se cita no libro no ano que lle corresponda na liña do tempo. Logo pídalles que a copien no caderno para que a poidan utilizar no seu repaso.

Despois da morte do xeneral Franco en 1975, Xoá n Carlos I, neto de Afonso XIII, converteuse en rei de España. 1

1

En 1976 o rei nomeou a Adol fo Suárez presidente do goberno. Iniciouse un proceso de reformas para que España volvese ser un país democrático: legalizáronse os partidos políticos e os sindicatos, puxéronse en liberdade os presos que meteran no cárcere polas súas ideas contrar ias ao franquismo, regresaron os exiliados e convocáronse as primeiras eleccións democráticas desde 1936.

O 22 de novembro de 1975, Xoán Carlos I foi procla mado re i de España.

As e lecci óns celeb ráron se e n xuñ o de 1977 2 e déronlle a vitoria a Unión de Centro Democrático (UCD), o partido encabezado por Adolfo Suárez.

A C onstituc ión de 1978 e o Estado das Autonomías Tras a s el ecci óns de 1977 , o s re prese ntan tes dos part idos políticos redactaron unha Constitución, que foi aprobada polas Cortes Xerais. O 6 de decembro de 1978, os españois, nun referendo , dixeron «si» á actual Constitución.

2

Despois de 41 anos, o 15 de xuño de 1977, os españois volvían votar nunhas eleccións democráticas.

Na Constitución establécese que España é un Estado democrático, que a soberanía nacional reside no pobo español e que a forma política do Estado é unha monarquía parlamentaria. Ademais garántelles aos ci dadáns dereitos como a igualdade ante a lei, a liberdade de expresión e o sufraxio universal, é dicir, o dereito a votar de todos os españois maiores de 18 anos. Na Constitución tamén se recolle a organización territorial de España en Comunidades Autónoma s. Entre 1979 e 1995 España organizouse en dezasete Comunidades Autónomas e dúas Cidades Autónomas, Ceuta e Melilla.

COMPRENDER MELLOR Un referendo é un procedemento en que os cidadáns, mediante o voto, manifestan a súa opinión sobre asuntos importantes.

116

Coñecementos e experiencias previos Antes de empezar este apartado, pode formular preguntas como: Quen é na actualidade o presidente do goberno? A que partido político pertence? Que principais dereitos recolle a Constitución de 1978? Está vixente nos nosos días? Que é un golpe de Estado? Que é a democracia? Sabes desde cando vivimos os españois en democracia?

Para explicar • Explique que a transición foi unha etapa de cambios moi complexos que se viviron en España, xa que supuxeron o paso dunha ditadura a unha democracia, na que vivimos actualmente.

144

• A fotografía das eleccións é o acto principal dunha democracia, a votación en sufraxio universal dos representantes políticos dos cidadáns. Relacione esta fotografía coa sec ción «Comprender mellor». Explique que nun referendo os cidadáns non votan aos seus representantes, senón que opinan sobre un asunto formulado. Lémbrelles que o referendo de apoio á Constitución significou a orixe da organización política e territorial da España actual. • Observe a fotografía do rei Xoán Carlos I con algúns dos presidentes de goberno da democracia (falta Adolfo Suá rez). Estes presidentes foron elixidos polos cidadáns, non polo rei, que tan só os nomeou. Recórdelles aos alumnos que desde xuño de 2014 o rei de España é Filipe VI.

7 A consolidación da democracia

NOTAS

En 1979 volvéronse convocar eleccións e o partido de Adolfo Suárez, UCD, gañounas. Naqueles anos, España pasou por unha grave crise económica e, ademais, os atentados terroristas de ETA foron moi frecuentes. Ante esta situación, Adolfo Suárez dimitiu como presidente de goberno. O 23 de febreiro de 1981, cando os deputados estaban elixindo a Leopoldo Calvo Sotelo como presidente en substitución de Suárez, un grupo de militares, encabezado polo tenente coronel Anton io Tejero, deu un golpe de Estado. O golpe fracasou pola intervención do rei a favor da democracia e pola falta de apoio dos partidos políticos e da maioría dos cidadáns.

3

O rei Xoán Carlos I cos presidentes de goberno Felipe González, Mariano Rajoy, José Luis Rodríguez Zapatero e José María Aznar.

4

O 19 de xuño de 2014, as Cortes Xerais proclamaron rei de España a Filipe VI.

Os gobernos da democracia Desde 1981 distintos presidentes sucedéronse no goberno de España. 3 En 1981, Leopoldo Calvo Sotelo, de UCD. Con el España ingresou na OTAN, que é unha organización militar. Entre 1982 e 1996 Felipe González, do Partido Socialista Obreiro Español (PSOE). Emprendeu reformas para modernizar o país. En 1986 España ingresou na Comunidade Europea, que é a actual Unión Europea.

ACTIVI DADES

Entre 1996 e 2004 José María Aznar , do Partido Popular (PP). Privatizou empresas públicas e en 2002, España adoptou o euro como moeda, que substituíu á peseta.

1

Entre 2004 e 2011 José Luis Rodríguez Zapatero, do PSOE. Os seus gobernos impulsaron leis para ampliar os dereitos dos cidadáns. Nos últimos anos de goberno, a crise económica provocou un importante aumento do paro en España.

EXPRESIÓN ESCRITA. Escribe unha redacción en que expliques o que é a transición, en que momento se produciu e que persoas foron as protagonistas.

2

En que ano se celebraron as primeiras eleccións democráticas desde 1936? Que partido obtivo a vitoria? Quen era o seu dirixente?

3

Indica como se establece na Constitución de 1978 a organización territorial de España.

En 2011, Mariano Rajoy, do PP. Tivo que tomar medidas moi severas para saír da grave crise económica. En 2014, durante o seu mandato, o rei Xoán Carlos I abdicou e sucedeuno o seu fillo, Filipe VI. 4

117

Competencias Comunicación lingüística. Explicar por escrito o que foi a transición, en que momento se levou a cabo e quen fo ron os seus protagonistas permite desenvolver esta com petencia. Competencias sociais e cívicas. A lección está impregnada de valores democráticos que desenvolven a competencia.

Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Táboa dos gobernos da democracia. Pídalles aos alumnos que fagan unha táboa en que inclúan unha columna para os gobernos que houbo, outra para o nome do presidente

do goberno que os dirixiu, outra para a duración que tiveron e outra para incluír algún dos feitos principais dos seus mandatos.

Solucionario 1 Expresión escrita. R. M. A transición foi o proceso polí -

tico que se iniciou cando morreu o xeneral Francisco Franco e que significou o paso a unha democracia de forma pacífica. Os seus protagonistas foron Xoán Carlos I e Adolfo Suárez. 2 En 1977. O partido que gañou foi UCD, a Unión de Cen-

tro Democrático. O seu dirixente era Adolfo Suárez. 3 Na Constitución de 1978 recóllese a organización territo-

rial de España en dezasete Comunidades Autónomas e dúas Cidades Autónomas, Ceuta e Melilla.

145

A arte e a cultura no século XX e na actualidade Propósitos

B

A

• Identificar as características da arte e da cultura no século XX . • Coñecer algúns dos artistas e escritores españois do século XX .

Previsión de dificultades A principal dificultade que poden ter os alumnos nestas páxinas é a de relacionar obras de arte cos artistas que as realizaron. Para axudarlles, móstrelles fotografías de diferentes cadros de Miró, Dalí e Picasso para que se familiaricen co estilo de cada un destes pintores españois do século XX .

A pintur a

C

A par tir da inven ción da fotografía, o s pin tores trataron de transmitir con formas e cores o que a realidade lles suxire. En España houbo grandes pintores, como Pablo Ruiz Picasso, Salvador Dalí e Joan Miró. 1 naceu en Málaga. Foi o creador do cubismo, que é un tipo de pintura que se caracteriza por representar a figura humana e os obxectos con figuras xeométricas. Pablo Ruiz Picasso

naceu en Figueres (Xirona). El logrou transmitir a partir da luz, da cor e do debuxo o mundo dos soños. Salvador Dalí

naceu en Barcelona. Utilizou as cores luminosas, as figuras xeométricas para crear un mundo de fantasía semellante ao dos nenos. Joan Miró

Outros pintores de recoñecido prestixio son Maruxa Mallo, Carlos Maside e Antoni Tàpies.

Mandolina e guitarra , de Pablo Ruiz Picasso. per siste ncia da me mori a , de Salvador Dalí. C. Muller e paxaro á luz da lúa , de Joan Miró.

1 A.

B. A

A es cult ura Ao lo ngo do século XX e ata os nosos días os escultores traballan con materiais como o ferro, o aceiro, o plástico e incluso con materiais reciclados. Con eles créanse obras en que a figura humana aparece distorsionada ou nas que predominan as formas xeométricas. Entre os escultores españois destacan Francisco Asorey, Pablo Garga llo e Juan Muñoz.

TRABALLA COA IMAXE

Que cadro relacionarías co mundo da infancia? Explica por que. E co mundo dos soños? Quen é o autor de Mandolina e guitarra ? É unha obra cubista? Por que?


118

Para explicar

Competencias

Centre a atención dos alumnos nos tres cadros desta páxina. Pida que expresen unha idea, sensación ou sentimento que lles suxira cada un deles.

Competencia dixital. Trabállase esta competencia ao bus car en Internet información sobre arquitectos, escultores

Despois, faga preguntas para acercar cada corrente pictórica aos alumnos. Así, para dar a coñecer o surrealismo de Dalí, pode preguntar: En que cadro se recoñecen mellor as formas? Parécenche unhas formas que se adaptan á realidade? Cal pode representar un soño? Para introducir os alumnos noutros movementos, siga facendo preguntas como: Que obxectos identificas no primeiro cadro? Parécense a eses obxectos na realidade? Como se deformaron esas figuras? Que cadro che suxire un debuxo infantil? Que cres que quixo representar o pintor nel?

Competencia social e cívica. Coñecer a importancia da arte para as persoas potencia o desenvolvemento da competencia.

146

e pintores.

Traballa coa imaxe • R. M. O cadro que máis se relaciona co mundo da infancia é o C, pois Miró usaba cores luminosas e figuras xeométricas para crear un mundo de fantasía parecido ao dos ne nos. Neste caso, parece que se ven caras, lúas, estrelas, animais imaxinarios…

7 A arquitectura

A

NOTAS

A partir do século XX , os arquitectos realizaron construcións con materiais moi diversos, como o formigón armado, o aceiro, o vidro, o aluminio e o titanio. Con eles, construíron edificios con formas moi variadas. Entre os arquitectos españois destacan Francisco Javier Sáenz de Oiza, Alejandro de la Sota e Rafael Moneo. Ademais deles, en España tamén traballaron grandes arquitectos internacionais, como Álvaro Siza e Frank Gehry. 2

A literatura No século XX e nos primeiros anos do século XXI tamén xurdiron grandes escritores en teatro, poesía e novela. Por exemplo: En teatro destacan dramaturgos como Ramón María del Valle-Inclán, Antonio Buero Vallejo, José Luis Alonso de Santos, Fernando Fernán Gómez e o grupo Els Comediants.

B

En poesía destacan os autores que formaron a xeración do 27, como Federico García Lorca, Luis Cernuda e Rafael Alberti. Outros poetas importantes son Ángel González, María Victoria Atencia e Luis García Montero. En novela sobresaen autores como os dous premios Nobel Camilo José Cela e Mario Vargas Llosa, Miguel Delibes, Carmen Martín Gaite, Gonzalo Torrente Ballester, Ana María Matute, Almudena Grandes, Javier Cercas e Javier Marías.

Foto

2

A. Torres

Bra ncas en Madrid , de F rancis co Javi er Sáenz de Oiza. B. Museo Guggenheim en Bilbao, de Frank Gehry.

ACTIV IDADE S 1

Por que os pintores do século XX non estaban interesados en copiar a realidade? Explica.

2

USA AS TIC. Busca en Internet unha obra de cada un dos arquitectos, escultores e pintores mencionados nestas páxinas e escribe os seus nomes no caderno.

3

EDUCACIÓN CÍVICA. Por que son importantes as obras de arte para as persoas? Por que as conservamos en museos? Reflexiona e explica.

119

• O cadro B: reloxos brandos, formas suaves, toda unha paisaxe imaxinaria afastada da realidade, reloxos que se dobran nunha rama… • O autor é Pablo Picasso. R. M. Pódese considerar unha obra cubista porque utiliza formas xeométricas para repre sentar os obxectos do cadro e, aínda que non emprega os cubos para representar a realidade, afástase das formas naturais e realistas de representar os obxectos.

Solucionario 1

A partir da invención da fotografía, os pintores trataron de transmitir con formas e cores o que a realidade lles suxire. Xa non necesitaban plasmar o que vían, pois iso podía conseguirse cunha simple fotografía. Agora debían aumentar

a creatividade para mostrar o seu punto de vista desta nova realidade. 2

Usa as TIC. R. M. Obras de arquitectos. Francisco Javier Sáenz de Oiza: Santuario da Nosa Señora de Aránzazu, en Guipúscoa; Alejandro de la Sota: Casa Domínguez, en Poio; Rafael Moneo: Museo Nacional de Arte Romana, en Mérida. Obras de escultores. Francisco Asorey: Monumento a San Francisco ; Pablo Gargallo: O profeta; Juan Muñoz: Un cuarto onde sempre chove. Obras de pintores. Picasso: As señoritas de Aviñón; Dalí: Retrato de Mae West que pode utilizarse como apartamento surrealista; Miró: Bodegón do zapato vello. 3

Educación cívica. R. M. As obras de arte son importantes porque inspiran a quen as admira. Consérvanse en museos porque son fontes para o estudo da historia.

147

SABER FACER

Anal izar un ca dro

Propósitos

Ao analizar unha pintura debemos ter en conta aspectos como a cor, a luz, o espazo, a liña…; e aspectos relacionados co contido, como, que é o que se representa, por que se realizou ou en que momento histórico se creou.

• Analizar e extraer información dun cadro. • Identificar e interpretar os elementos dun cadro. • Buscar información en Internet.

Previsión de dificultades Unha das principais dificultades que ten analizar un cadro é o compoñente subxectivo que implica, xa que cada persoa pode interpretar distintos aspectos dun mesmo cadro. Por iso, as actividades que inclúe a proposta do libro están perfectamente pautadas.

Guernica ,

obra de Picasso. Museo Nacional Centro de Arte Raíña Sofía (Madrid).

Comprende a información. 1

Le «Un símbolo da paz» (páxina 108), observa a obra e contesta.

Pensa e explica. 4

Como se titula este cadro? En que Museo se encontra? Quen o pintou? Con que motivo? Que representou?

Por que Picasso actuou así? Cando cres que chegou Guernica a España: antes ou despois de 1975? Por que?

Que cores empregou? Que sensación che producen as cores?

NOTAS 2

Que che suxire este cadro? Escolle tres palabras e di por que.


tristura dor

paz medo fastío vergoña guerra

Busca información. 3

Busca información en Internet e pescuda o que representan estas figuras do Guernica. a muller co neno no colo o touro o cabalo a muller da lámpada a muller axeonllada

O Guernica permaneceu moitos anos en Nova York, xa que Picasso se negou a que o cadro estivese en España ata que non houbese unha democracia.

Analiza o cadro Guernica. Describe a obra. Explica o significado dos elementos representados. Relaciona o cadro co que estaba sucedendo en España nese momento. Fai unha valoración persoal e indica o que che parece este cadro.

120

Competencias Conciencia e expresión cultural. Para analizar unha obra pictórica cómpre poñer en práctica determinadas habilidades artísticas e culturais. Competencia dixital. A procura de información sobre o Guernica en Internet fomenta esta competencia.

Solucionario 1 • Guernica. Está no Museo Nacional de Arte Raíña Sofía

de Madrid. • Pintouno Pablo Picasso. Con motivo da Exposición de París de 1937. Para mostrarlle ao mundo o horror da Guerra Civil española.

148

• Utilizou cores grises, brancas e negras. Esas cores produ cen sensación de tristeza, dor… 2 R. L. 3 R. L. 4

• R. L. Picasso deixouno en Nova York porque naquel momento en España había unha ditadura. • O cadro chegou a España despois de 1975. Porque Franco morreu ese ano e despois finalizou a ditadura. 5 R. L.

7

SABER ESTUDAR 1

RESUMO. Copia no caderno este resumo e completa cada parágrafo

Propósitos

cos contidos das páxinas 110, 111, 112 e 113.


España a comezos do século XX A co mezos do sé culo XX , Afonso XIII era o rei de España. Durante o seu reinado, en España vivíronse algunhas situacións moi graves. Por exemplo, .

• Practicar e aplicar diferentes técnicas de estudo.

Tras o d esast re de Annua l, o males tar socia l me drou e o xener al Miguel Primo de Rivera deu un golpe de Estado en 1923. A continuación, instaurou unha , é dicir, .

NOTAS

O 12 de abril de 1931 celebráronse as eleccións municipais en España. Nestas eleccións venceron os . A II Repúb lica e a Guerr a Ci vil O 14 de abril de 1931 proclamouse a Segunda República e aprobouse unha Constitución, que estableceu .

DebuxO

Durante a Republica emprendéronse reformas, como . Estas medidas provocaron o enfrontamento entre os partidarios da República e os contrarios a ela. A situación fíxose cada vez máis inestable e desembocou en . Tras a G uerra Civi l, o s ven cedore s im puxero n unha , que durou máis de .

2

LIÑA DO TEMPO. Elabora unha liña do tempo dos séculos XX e XXI

e sitúa nela os principais acontecementos ocorridos en España durante ese tempo.

1902

3


1939

2015

PALABRAS CLAVE. Le as páxinas 116 e 117

do libro e explica o significado das palabras do recadro da dereita. Despois, fai un resumo sobre o que ocorreu en España desde 1975 ata 2014 en que utilices esas palabras.

Transición Referendo Constitución de 1978 Comunidades Autónomas

121

Competencias Aprender a apren der. A elaboración dun resumo sobre

os principais acontecementos ocorridos en España no século XX , a realización dun liña do tempo, en que os alumnos teñen que situar eses acontecementos e a explicación dalgunhas palabras clave da unidade serven para repasar a información da unidade. Ademais, estas técnicas de estudo axudan a mellorar esta competencia.

Solucionario 1

Resumo. España a comezos do século XX: as folgas. ditadura militar / Primo de Rivera asumiu todos os poderes do Estado. Partidos republicanos.

A II República e a Guerra Civil: un sistema político democrático. A agraria, a educativa e a laboral. Unha guerra civil. Ditadura / corenta anos. 2 Liña do tempo. R. G. 3 Palabras clave. Transición: proceso político que se ini-

ciou cando morreu Franco e que significou o paso a unha democracia de forma pacífica. Referendo: votación en que os cidadáns opinan sobre asuntos importantes. Constitución de 1978: lei que establece que España é un Estado demo crático, que a soberanía nacional reside no pobo español e que a monarquía é parlamentaria. Comunidades Autónomas: organización territorial en que se organizou España a partir da Constitución de 1978. R. L.

149

ACTIV IDADE S FI NAIS 1

Propósitos • Repasar os contidos da unidade.

Explica estes feitos e di en que reinado sucederon.

Semana tráxica

• Lembrar os principais acontecementos que ocorreron no século XX e principios do XXI en España.

2

7

Completa a táboa coas seguintes afirmacións.

A soberanía nacional reside no pobo.

Desastre de Annual

O poder concéntrase nunha soa persoa.

Detecta os erros que se cometeron neste texto. Despois, escríbeo correctamente no caderno.

Baséase nunha Constitución aprobada polos cidadáns. Non existen partidos políticos.

• Comprender os sucesos históricos máis recentes da historia de España.

Hai eleccións libres.

En 1920, o xeneral Miguel Primo de Rivera impuxo en España unha democracia, aprobou unha nova Constitución, permitiu os partidos políticos e os sindicatos e estendeu as liberdades dos cidadáns.

• Recoñecer e ordenar cronoloxicamente personaxes históricos.

Hai censura. Democracia

8

Ditadura

PARA PENSAR. Observa este cartel

e contesta.

• Describir obras de arte de artistas españois contemporáneos.

NOTAS

3

Enumera tres reformas levadas a cabo durante a Segunda República e di en que consistiron.

4

EXPRESIÓN ESCRITA. Explica

no caderno por que se produciu a Guerra Civil. 5 Contesta.

Que é unha ditadura? Como chegou o xeneral Francisco Franco ao poder? Por que estivo illada España durante o franquismo? Que ocorreu en España cando o xeneral Franco morreu? 6


Di quen son estes personaxes. Despois, ordénaos cronoloxicamente.

Xoán Carlos I Afonso XIII Felipe González Francisco Franco Adolfo Suárez José María Aznar

A que referendo fai referencia este cartel? Por que? Que é un referendo? É o mesmo un referendo ca unhas eleccións? Que cres que significa o slogan «Un voto vale máis ca mil berros»? Cando se celebra en España a festa da Constitución? Por que cres que se celebra ese día?

122

Solucionario Semana Tráxica (1909): revolta popular polo envío de soldados á guerra de Marrocos. Desastre de Annual (1921): os rebeldes marroquís derrotaron o exército español. 1

Reinado de Afonso XIII. No ano 1923, o xeneral Miguel Primo de Rivera impuxo en España unha ditadura militar , suspendeu a Constitución, prohibiu os partidos políticos e os sindicatos e limitou as liberdades dos cidadáns. 2

3

Reforma agraria: repartíronse terras entre as familias

de campesiños para mellorar as súas condicións de vida e, á vez, aumentar a produción agrícola. Reforma da ensinanza: construíronse miles de escolas por toda España para impulsar a educación. Reforma laboral: entre outras

150

medidas, estableceuse un salario mínimo e reduciuse a xornada laboral. 4 Expresión escrita. R. L. 5 • É un sistema político autoritario en que todo o poder do Estado se concentra nunha soa persoa, o ditador.• Chegou ao poder despois de dar un golpe de Estado e provocar unha guerra civil, que gañou. • Porque era unha ditadura. • Que se puxo fin á ditadura e se iniciou a transición democrática. 6 Xoán Carlos I: rei de España entre 1975 e 2014. • Afonso XIII: rei de España de 1902 ata 1931. • Felipe González: pre sidente español (PSOE) de 1982 a 1996. • Francisco Franco: xeneral que deu un golpe de Estado en 1936 que provocou a Guerra Civil, ao final da cal impuxo unha ditadura que durou de 1936 a 1975. • Adolfo Suárez: presidente español (UCD) entre 1975 e 1981. • José María Aznar: presidente español

7 9

Le este texto e di quen pensas que pronunciou estas palabras o día da súa proclamación como rei: Xoán Carlos I ou Filipe VI. Xustifica a elección.

NOTAS

Comparezo ante as Cortes Xerais para pronunciar o xuramento previsto na nosa Constitución e ser proclamado rei de España. […] Quero expresar o recoñecemento e o respecto da Coroa a estas Cámaras, depositarias da soberanía nacional. Hoxe podo afirmar […] que comeza o reinado dun rei constitucional. Un rei que debe […] respectar o principio de separación de poderes e cumprir as leis aprobadas polas Cortes Xerais.

10

USA AS TIC. Este cadro titúlase Personaxe diante do sol. Busca información sobre esta pintura en Internet e completa no caderno unha ficha co nome do autor e coas características da súa pintura.

Título:

.

Autor:

.

Ano en que se pintou: Descrición:

.

.

Demostra o teu talento Elixe e realiza unha destas actividades. A. Fai unha entrevista a unha persoa que vivise os acontecementos do 23 de febreiro de 1981. Podes facerlle preguntas como: Que pasou ese día?, quen foron os protagonistas?, que sentiu cando soubo que asaltaran o Congreso dos Deputados? B.

USA AS TIC. Busca

en Internet o poema La mariposa , de Federico García Lorca, apréndeo e recítao na clase.

C. Investiga e escribe un informe sobre algún dos organismos internacionais a que pertence España: cales son os seus obxectivos, que países o forman, onde está a sede…

123

(PP) entre 1996 e 2004. A orde cronolóxica é: Afonso XII, Francisco Franco, Xoán Carlos I, Adolfo Suárez, Felipe Gon zález, José María Aznar. 7 Democracia: A soberanía nacional reside no pobo. Baséase nunha Constitución aprobada polos cidadáns. Hai eleccións libres. Ditadura: O poder concéntrase nunha soa persoa. Non existen partidos políticos. Hai censura. 8 Para pensar. • Fai referencia ao referendo sobre a Constitución de 1978. Porque se convocou o 6 de decem bro de 1978. • É unha votación en que os cidadáns mani festan a súa opinión sobre asuntos importantes. Non é o mesmo; nunhas eleccións elí xense representantes políticos e nun referendo os cidadáns deciden sobre un asunto. • R. L. • O día 6 de decembro. Porque se lembra a data do seu referendo.

Este texto inclúe as palabras que dixo Xoán Carlos I o día da súa coroación. R. M. Sábese porque afirma que comeza o reinado dun rei constitucional, así que Filipe VI non podería telo dito, pois xa o era o seu pai. Ademais, comprométese a respectar o principio de separación de poderes e a cumprir as leis aprobadas polas Cortes Xerais, o que o diferenciaba da ditadura de Franco. 9

• Autor: Joan Miró. • Ano en que se pintou: 1968. • Descrición: R. L. 10

Usa as TIC. • Título:

Personaxe diante do sol .

Demostra o teu talento A. R. L. B. Usa as TIC. R. L. C. R. L.

151

8

España e a Unión Europea


A organización política e territorial de España.

•

A construción, os logros e retos da UE.

•

España na Unión Europea.

•

SABER

VOCABULARIO •

LECTURA

COMUNICACIÓN ORAL


•

•

• •

•

SABER FACER

USO DAS TIC •

TÉCNICAS DE ESTUDO

SABER SER

152


Tratados de Roma, CEE, Tratado de Maastricht, UE, Tratado de Lisboa, Comisión Europea, comisarios, Parlamento Europeo, eurodeputados, Consello da Unión Europea, Tribunal de Xustiza, Tribunal de Contas, cidadanía europea, mercado único, zona euro. Lectura e comprensión dun texto sobre que é o InterRail. Exposición oral sobre a preparación dunha viaxe por Europa en tren. Análise dun mapa político de España. Identificación dos países que forman parte da UE e dos países da zona euro. Investigación sobre as institucións da UE e os seus símbolos. Busca de información sobre as institucións de España.

•

Resumo de España e da Unión Europea.

•

Esquema sobre as institucións de España.

•

TAREFA FINAL

Monarquía parlamentaria, rei, xefe do Estado, Constitución, poder lexislativo, executivo, xudicial, Cortes Xerais, Goberno, ministros, Tribunal Supremo, municipio, Concello, provincia, Deputación Provincial, Comunidades Autónomas, Estatuto de Autonomía.

•

•

Definición de diversas palabras clave da unidade. Realizar unha presentación sobre un país da Unión Europea. Valoración da cooperación entre países.



•

•

Avaliación de contidos. Unidade 8: controis B e A. Test. Avaliación do terceiro trimestre. Controis B, A e E. Test.



•


RECURSOS DIXITAIS LibroMedia •


Avaliación final. Controis B e A. Test.


Plan de mellora. Bloque 3: fichas 19 e 20.

•


MATERIAL DA AULA





•


•


•

Os países da UE.

•





Abril

Maio

Xuño

153

Propósitos • Introducir o contido da unidade mediante un texto e unha i maxe motivadores. • Saber o que é e coñecer a historia do billete InterRail. • Espertar a curiosidade do alumnado sobre a experiencia de viaxar polo continente europeo. • Lembrar os coñecementos adquiridos anteriormente sobre a organización de España e a UE.

Máis recursos • Pode obter máis información sobre o InterRail na súa páxina web: http://es.interrail.eu/. • Leve á clase un mapa político de Europa para poder marcar as rutas propostas por algún dos alumnos nel.

8


Un continente ao teu alcance Viaxar é un dos xeitos máis divertidos e emocionantes de aprender idiomas, arte, historia, xeografía, coñecer os costumes doutros países e facer novos amigos en lugares insospeitados. Esta idea levou en 1972 á Unión Internacional de Ferrocarrís a crear un billete de tren que lles permitise aos mozos de ata 21 anos de idade percorrer o continente europeo de punta a punta por pouco diñeiro. O billete chamouse InterRail e tivo moi boa acollida entre todos os mozos e mozas. Os ferrocarrís enchéronse de xente nova de distintos países que podían subir e baixar cantas veces quixesen dos trens. Intercambiaban as súas experiencias nas plataformas, compartían anécdotas nos vagóns e en moitos casos uníanse para realizar xuntos a viaxe. Esta forma de viaxar e coñecer Europa é sen dúbida unha experiencia única e inesquecible.


TAREFA FIN AL

Que é InterRail? Cal é a historia do billete InterRail? En que consiste? A quen está especialmente dirixido? Por que cres que pode resultar unha experiencia inesquecible? Observa a fotografía e describe os lugares representados.

EXPRESIÓN ORAL. Se tiveses a oportunidade de percorrer Europa en tren, a onde che gustaría ir? Prepara a viaxe, elixe o itinerario que seguirías e o que poderías ver e visitar en cada lugar. Realiza unha exposición en que inclúas fotos e cóntalles a viaxe aos compañeiros. 124

Coñecementos e experiencias previos • Pregúntelles aos alumnos se viaxaron a algún país de Europa. En caso afirmativo, pregúntelles: En que transporte viaxaron? Cal foi o seu destino? Que viron alí? Que é o que máis lle gustou? Era un país da Unión Europea? • Pregúntelles que poderían necesitar para realizar unha via xe coma a da lectura. Pídalles que elixan a época do ano en que a farían, que tipo de maleta levarían e que roupa ou accesorios consideran indispensables para esa viaxe.

Suxestións sobre a lectura Explíquelles aos alumnos que o billete de InterRail tivo diversas modificacións ao longo dos anos. Se nun primeiro mo-

154

SABER FACER

Realizar unha presentación sobre un país da Unión Europea Ao f inal da un idade realizarás un traballo de investigación que che permitirá coñecer a fondo un país da Unión Europea (UE). Antes , va s apr ender como se organiza España e como foi o seu proceso de ingreso na UE.

e nc ia I n te l ix r soa l e i n t ra p

mento había un límite de idade de 21 anos para gozar del, ac tualmente xa non existe esa limitación, e poden aproveitarse das súas vantaxes todos os cidadáns europeos sen límite de idade, mesmo existen billetes familiares. Ademais, nos seus inicios debía empregarse ese billete no prazo dun mes; agora, pode ser entre cinco días e un mes, e pódese utilizar para ir a diferentes países ou a un só país europeo.

Competencias Comunicación lingüística. A lectura e as respostas ás preguntas relativas a un texto fomentan esta competencia. Aprender a aprender. As preguntas sobre os coñecemen tos previos que os alumnos teñen da organización de España e da UE consolidan o proceso de aprendizaxe.

NOTAS

QUE SABES XA?

A or gani zaci ón d e Esp aña España é un Estado democrático e a Constitución é a lei máis importante. Nela recóllense os dereitos e deberes dos cidadáns. Ademais, establécense as principais institucións do Estado: as Cortes Xerais, o Goberno e os Tribunais de Xustiza. Quen forma as Cortes Xerais?

A Un ión Europ ea A Unión Europea é unha orga nización políti ca e económica que agrupa 28 países europeos. Que países forman parte da Unión Europea? Di os nomes de tres deles. Que é a eurozona?

125


• InterRail é un tipo especial de billete de tren que permite viaxar por toda Europa por pouco diñeiro. • A Unión Internacional de Ferrocarrís creou este billete de tren en 1972. • Este billete permite percorrer todo o continente europeo por pouco diñeiro. Vai dirixido aos mozos. • R. L. • Os lugares representados na imaxe son Atenas, Granada e algún lugar dos Alpes. •

Expresión oral. R. L. Propóñalles aos alumnos que pensen e elixan esa ruta en grupo e a marquen despois nun mapa de Europa. Para iso poden entrar na páxina de InterRail

e organizar unha viaxe seguindo as instrucións que se ofrecen nela. Fágalles ver que á súa idade aínda deben viaxar acompañados dun adulto, polo que terían que empregar o billete familiar. Que sabes xa?

• As Cortes Xerais están formadas polo Congreso dos Deputados e polo Senado. • A Unión Europea está formada por 28 países. R. M. Francia, Grecia e Polonia. • A eurozona está formada polos países europeos que teñen o euro como moeda; na actualidade fórmana 19 países da UE.

155

España, un país democrático Propósitos

A or ganización política de España

• Identificar a organización política do Estado español. • Recoñecer a Constitución como a lei española máis importante. • Aprender as funcións principais que exerce cada poder do Estado.

España é unha monarquía parlamentaria. O rei é o xefe do Estado, pero non goberna. A súa función principal é representar a España. Desde 2014, Filipe VI é o rei de España. 1 A Co nstit ución é a lei españ ola máis impor tant e. Nela establécese o principio de separación ou división de poderes. Estes poderes son: O poder lexislativo. Encárgase de elaborar as leis.

• Identificar a organización territorial de España.


O poder executivo. Encárgase de facer cumprir as leis. O poder xudicial. Encárgase de administrar xustiza. Na Constitución descríbense as principais institucións españolas. Cada unha delas está relacionada cun dos poderes do Estado.

A localización nun mapa de España das Comunidades Autónomas pode supoñer un reto para os alumnos. Procure que fagan exercicios con mapas mudos de España para recordalas correctamente.

1

O rei Filipe VI e a raíña Letizia.

Poder lexislativo

As Cor tes Xe rais. Elaboran as leis, aproban os orzamentos do Estado e controlan o Goberno. Están formadas polo Congreso dos Deputados e o Senado. Os seus membros elíxenos os españois maiores de 18 anos cada catro anos.

Máis recursos

Poder executivo

• Leve á clase un mapa político de España para que os alumnos localicen nel as Comunidades Autónomas.

O Goberno. Dirixe o país, elabora os orzamentos do Estado e propón leis ás Cortes Xerais. Está formado polo Presidente, elixido polos deputados, e os ministros, que os designa o Presidente.

• Tamén pode levar un exemplar da Constitución e ler os artigos correspondentes á organización política e territorial de España.

Poder xudicial

Os Tribunais de Xustiza. Encárganse de xulgar as persoas que incumpren as leis. Están integrados polos xuíces e os maxistrados. O tribunal máis importante de España é o Tribunal Supremo.

126


Competencias

Pode facerlles lembrar ás alumnas e aos alumnos os diferen tes sistemas de goberno que estudaron nos temas anterio res. Pídalles que digan en que gobernos había separación de poderes antes da Constitución de 1978. Que ocorreu tras a Guerra Civil? É importante facer valorar esta separación como garantía dun maior control das institucións do poder.

Comunicación lingüística .

Para explicar Explíquelles que a Constitución é a principal norma de Espa ña. Pola súa parte, cada Comunidade Autónoma conta cos seus propios Estatutos de Autonomía. Pode entrar na páxina web da Comunidade Autónoma de Galicia e ensinarlles aos alumnos parte do texto do Estatuto de Galicia.

156

A lectura de textos desconti nuos en mapas permite o desenvolvemento da competencia. Competencias sociais e cívicas. Comprender

a separa ción de poderes do Estado español aumenta o coñecemento da nosa sociedade.

Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE A organización territorial. Para ordenar o estudo das institu -

cións que gobernan cada división territorial, propóñalles que realicen un esquema que parta da Comunidade Autónoma e chegue ata o concello.

I

Mar

N

A Coruña

P. DE ASTUR IAS

Lugo

C a n tá b r i co

8

F R A N C I A

Santander Bilbao Donostia-San Sebastián

Oviedo CANTABRIA Santiago de PAÍS VASCO Compostela Pamplona/Iruña ANDORRA Vitoria-Gasteiz GALICIA L O C. F. DE León O Logroño Pontevedra NAVARRA C Palencia Burgos A RIOXA Ourense Huesca I Xirona CATALUÑA T CASTELA E LEÓN S Lleida Valladolid Soria N Barcelona Zaragoza L Zamora Á Segovia ARAGÓN L Tarragona A Salamanca Guadalaxara T Ávila C. DE A Madrid Teruel ILLAS BALEARES G Castelló de la Plana MADRID Cuenca U Cáceres Toledo Valencia Palma CASTELA-A MANCHA O T ESTREMADURA COMUNIDADE N R VALENCIANA Mérida A Ciudad Real Albacete Badaxoz e o Alacant É O á n r C r REXIÓN e Córdoba Xaén i t P DE Murcia O Escala e d MURCIA Sevilla 0 90 M Huelva ANDALUCÍA Granada Capital de Estado ll quilómetros Almería Málaga Capital de Comunidade Autónoma Cádiz CANARIAS Capital de provincia a r Cidade Autónoma M Santa Cruz Ceuta de Tenerife Límite de Estado Las Palmas de Gran Canaria Límite de Comunidade Autónoma Melilla Límite de provincia

NOTAS

M A R R O C O S 2

Mapa das Comunidades Autónomas de España.

A organizaci ón t erritorial de E spaña A Constitución de 1978 establece que España está formada por municipios, provincias e Comunidades Autónomas. 2 O municipio. É a división territorial máis pequena. Está gobernado polo Concello , que está formado polo alcalde

e os concelleiros. A pr ovi ncia . Está formada por varios municipios. En España hai cincuenta provincias. A maioría ten unha Deputación Provincial, que é o seu goberno.

TRABALLA COA IMAXE

Observa o mapa. Nomea dúas Comunidades e dúas Cidades Autónomas que non se encontran na Península. Di o nome de dúas Comuni dades Autón omas u nipro vinci ais.

ACTIVI DADES

As Com unidad es Aut ónomas. España conta con 17 Co-

munidades Autónomas e coas Cidades Autónomas de Ceuta e Melilla. Cada Comunidade ten o seu Estatuto de Aut onom ía . Nel recóllense as súas institucións, como o parlamento e o goberno autonómicos, e as súas competencias, que son os asuntos sobre os que goberna a Comunidade Autónoma, por exemplo, educación, sanidade… O proceso de creación das Comunidades Autónomas comezou no ano 1979, coa aprobación dos Estatutos de Aut ono mía de Cat alu ña e do Paí s Vasco, e final izo u en 1995, coa designación de Ceuta e Melilla como Cidades Autónomas.

1

Explica cales son os poderes do Estado e cales son as súas funcións.

2

Di o nome do goberno de cada un destes territorios.

municipio. provincia. Comunidade Autónoma.


127

PARA AMPLIAR Os poderes do Estado. Pode formar catro grupos (Congreso, Senado, Goberno, Tribunal Supremo) e pídalles que cada un busque información sobre as funcións que leva a cabo a institución que lles tocou, quen a preside, cal é a súa composición…

Traballa coa imaxe • R. M. Dúas Comunidades: Illas Baleares e Canarias. Dúas Cidades Autónomas: Ceuta e Melilla. • Estas son todas as Comunidades uniprovinciais: Rexión de Murcia, A Rioxa, Cantabria, Principado de Asturias, Comunidade de Madrid, Comunidade Foral de Navarra e Illas Baleares.

Solucionario 1

Os poderes do Estado son: o poder lexislativo. Encárgase de elaborar as leis, aprobar os orzamentos do Estado e controlar a acción do Goberno. O poder executivo. Dirixe o país, elabora os orzamentos do Estado e proponlles leis ás Cortes Xerais. Ademais, encárgase de facer cumprir as leis. O poder xudicial. Encárgase de xulgar o cumprimento das leis e de administrar a xustiza. 2

O municipio está gobernado polo Concello. A maioría de provincias están gobernadas pola Deputación Provincial. Cada Comunidade Autónoma ten o seu Estatuto de Autonomía, no que se recollen as súas institucións, como o parlamento e o goberno autonómicos, e as súas competencias, que son os asuntos sobre os que goberna a Comunidade.

157

A Unión Europea Propósitos

A construción da Unión Europea

As i nsti tuci óns d a Un ión Europea

• Coñecer os principais feitos no proceso de constitución da Unión Europea. • Valorar os logros da UE nos aspectos político, económico e social.

A Unión Europea (U E) é unha organización económica e política formada por 28 países europeos democráticos. 1 O proceso de construción da UE comezou hai uns sesenta anos. En 1957, Alemaña Federal, Italia, Bélxica, Países Baixos, Luxemburgo e Francia asinaron os Tratados de Roma e constituíron a Comunidade Económica Europea (CEE). Desta maneira, crearon un mercado común, é dicir, unha zona en que os seus produtos podían circular libremente.

• Identificar os países que integran a UE e os que forman a eurozona. • Saber cales son os retos da UE.

En 1992 , os países membros da Comunidade Económica Europea asinaron o Tratado de Maastricht , polo que a CEE pasou a chamarse Unión Europea (UE).

Previsión de dificultades Aos alumnos pódelles custar recordar os países que forman parte da UE e os que só compoñen a eurozona. Para iso repase os conceptos e elabore mapas en que os memoricen. Lémbrelles, ademais, que non é o mesmo a Unión Europea ca o continente de Europa.

SABER MÁIS

En 2009, entrou en vigor o Tratado de Lisboa e creáronse os cargos de Presidente do Consello Europeo e o de Alto Representante da Unión para Asuntos Exteriores e Política de Seguridade.

Comisión Europea. Intégrana os comisarios e a súa sede está en Bruxelas . É o Goberno

da UE: elabora o orzamento e propón leis. Parlamento Europeo. Intégrano os eurodeputados, elixidos polos cidadáns da UE. Aproba o orzamento e as leis da UE. Ten a sede en Bruxelas e Estrasburgo. Consello da Unión Europea.

Intégrano os ministros dos Estados membros e a sede está en Bruxelas . Aproba as leis da UE. Tribunal de Xustiza. Ten a sed e en Luxemburgo . Encárgase de que se respecten as leis da UE. Tribunal de Contas. Ten a s ede en Luxemburgo . Encárgase de controlar os fondos da UE.

Os logros da UE A UE conseg uiu fomen tar a dem ocracia, promover a unidade entre os pobos europeos, impulsar o desenvolvemento económico e mellorar as condicións de vida dos cidadáns.

Máis recursos • Leve á clase un mapa político de Europa para localizar os países que forman parte da UE. No aspecto político.

• Móstrelles aos alumnos a páxina web da UE para nenos, onde atopará numerosa información: http://europa.eu/kids-corner/index_ es.htm.

Os cidadáns da UE teñen a cidadanía europea , é dicir, poden residi r, estudar ou traballar libremente nos demais países da UE.

No aspecto económico. Hai un mercado único:

os seus produtos poden venderse en calquera país da UE. Ademais, os países da zona euro posúen o euro como moeda oficial.

No aspecto social.

Na UE favorécese a igualdade entre homes e mulleres, a protección dos consumidores e o intercambio de estudantes de distintos países da UE.

128

Para explicar • Para explicar as orixes e evolución da Unión Europea, pode debuxar unha liña do tempo en que sitúe as principais datas do seu proceso de constitución. Pode engadir outras, como a incorporación de España á UE, en 1986, ou cando comezou a circular o euro, en 2002. • Explíquelles, ademais, que para ingresar na Unión Europea os países deben cumprir unha serie de condicións: de carácter xeográfico (ser un país de Europa); de carácter político (ser un país democrático); económico (debe aceptar e aplicar as normas económicas da UE) e social (comprometerse a permitir que os cidadáns da UE poidan residir, estudar ou traballar nese país e que os seus cidadáns poidan transitar e traballar en calquera outro país membro).

158

Pode indicarlles que o último país en incorporarse foi Croacia, no ano 2013. Outros países como Islandia, Turquía, Serbia, Montenegro ou Macedonia pediron ingresar na UE. • Comente que a cidadanía europea ten como reflexo o acordo Schengen, que entrou en vigor en 1995 e permite a libre circulación de persoas por varios países da Unión.

Competencias Competencia dixital. A busca de información a través da tecnoloxía da información desenvolve esta competencia. Comunicación lingüística. As cue sti óns rel aci ona das co mapa da Unión Europea desenvolven a comprensión lectora de representacións gráficas.

8 Escala 0

N

330

quilómetros L

O

NOTAS

O C É A NO GL AC IA L Á R T I C O

S

FINLANDIA M a r

SUECIA

do

o

Norte

REINO UNIDO

c

i

t l

á

DINAMARCA

r

B

a

M

IRLANDA

ESTONIA LETONIA

LITUANIA

PAÍSES BAIXOS O BÉLXICA ALEMAÑA POLONIA I C T REPÚBLICA N LUXEMBURGO CHECA Á ESLOVAQUIA L T A AUSTRIA HUNGRÍA ROMANÍA FRANCIA ESLOVENIA CROACIA O

N A É

O

C

BULGARIA

M a

r

N e g r o

PORTUGAL ITALIA

ESPAÑA

GRECIA

M a r M e d i te r r án e o

CHIPRE

Zona Euro

MALTA 1

Mapa dos países que integran a Unión Europea e dos que forman a zona euro.

Os retos da Unión Europea Aínda que os logros foron moi import antes, a Unión Europea continúa evolucionando para afrontar os grandes retos do século XXI que son, entre outros: Garantir o emprego da xente nova que perdeu o traballo como consecuencia da crise económica. Promover a solidariedade entre os países membros, mediante políticas que permitan o desenvolvemento das zonas da UE máis pobres.

TRABALLA COA IMAXE

Escribe os nomes dos países da UE e busca os das súas capitais. Que países de Europa non forman parte da UE? Que países da UE non forman p arte da eurozona?

ACTIV IDADES 1 Contesta.

Que é a Unión Europea? En que ano e con que tratado se fundou?

Fomentar un desenvolvemento económico sustentable que sexa respectuoso co medio ambiente. Promover a diversidade cultural entre os países que forman a UE. Impulsar o progreso científico e tecnolóxico, que lle permita á UE seguir avanzando.


Observa o mapa e contesta.

Cantos países a integran na actualidade? 2

Explica en que consiste a cidadanía europea.

3

USA AS TIC. Pescuda o nome do presidente

do Parlamento Europeo e o do presidente da Comisión Europea.

129

Traballa coa imaxe • Alemaña: Berlín; Austria: Viena; Bélxica: Bruxelas; Bulgaria: Sofía; Chipre: Nicosia; Croacia: Zagreb; Dinamarca: Copenhaguen; Eslovaquia: Bratislava; Eslovenia: Liubliana; España: Madrid; Estonia: Tallín; Finlandia: Helsinqui; Francia:

París; Grecia: Atenas; Hungría: Budapest; Irlanda: Dublín; Italia: Roma; Letonia: Riga; Lituania: Vilna; Luxemburgo; Malta: La Valeta; Países Baixos: Ámsterdam; Polonia: Varsovia; Portugal: Lisboa; Reino Unido: Londres; República Checa: Praga; Romanía: Bucarest; Suecia: Estocolmo. • Albania, Andorra, Armenia, Acerbaixán, Bielorrusia, Bosnia

e Hercegovina, O Vaticano, Xeorxia, Islandia, Liechtenstein, Macedonia, Moldavia, Mónaco, Montenegro, Noruega, Rusia, San Marino, Serbia, Suíza, Turquía e Ucraína.

• Romanía, Croacia, Hungría, Polonia, República Checa,

Bulgaria, Suecia, Dinamarca e o Reino Unido. Solucionario 1

• A Unión Europea (UE) é unha organización económica

e política de países europeos democráticos. Fundouse en 1957, cos Tratados de Roma. En 1992, co Tratado de Maastricht, a CEE pasou a chamarse Unión Europea. • Actualmente está formada por 28 países. A cidadanía europea significa que os cidadáns da UE poden residir, estudar ou traballar libremente nos demais países da Unión Europea. 2

R. L. Deben buscar a información na páxina web: http://europa.euindex_es.htm. 3

Usa as TIC.

159

España na Unión Europea Propósitos • Coñecer o proceso de incorporación de España á Unión Europea. • Distinguir as consecuencias positivas e negativas da entrada de España na UE.

Previsión de dificultades Neste apartado os alumnos deben comprender algúns conceptos que afectaron á entrada de España na Unión Europea, como son os fondos europeos, a reconversión industrial e a política de cotas. Pode preguntarlles se viron carteis sobre os fondos económicos da UE na zona en que viven e que cren que significa que un proxecto estea cofinanciado por fondos económicos da UE.

Máis recursos Para coñecer datos da situación de España respecto ao resto de socios da UE, pódese visitar a páxina web http://europa.eu/about-eu/ countries/member-countries/spain/.

O ingreso de España na UE En 1962, o Goberno do xeneral Franco solicitou a entrada de España na Comunidade Económica Europea (CEE). Naquel momento, España era unha ditadura e un dos requisitos da CEE era que os seus membros fosen países democráticos. Por esta razón, a petición española non tivo éxito. Máis tarde, en 1977, en plena transición democrática, o presidente do Goberno Adolfo Suárez presentou de novo a solicitude de ingreso, que nesta ocasión foi aceptada.

1

O 12 de xuño de 1985 os representantes españois asinaron o acordo de ingreso de España na actual UE.

2

Os fondos económicos da UE permitiron mellorar as infraestruturas en España.

3

A produción de leite viuse limitada cando España ingresou na CEE.

A p art ir de entó n, os dir ixen tes espa ñoi s c omez aron un longo proceso de negociación cos representantes da CEE. As negociaci óns duraron case dez anos, ata que, por fin, o 1 de xaneiro de 1986 España ingresou como membro de pleno dereito na CEE, actualmente chamada Unión Europea. 1

España, membro da UE A pa rti r d e 19 86, a t rans form ació n ec onómi ca, socia l e política en España foi enorme. Desde entón, España beneficiouse dos fondos europeos, que permitiron o desenvolvemento das zonas menos prósperas do país. Grazas a estes fondos puxéronse en marcha proxectos para mellorar as infraestruturas. 2 Por exemplo, construíronse autovías, ferrocarrís e aeroportos. Ademais, o ingreso de España na UE supu xo que moi tos españois puidesen establecerse libremente para traballar ou estudar noutros países membros. Con todo, a incorporación na Unión Europea tamén obrigou a tomar duras medidas económicas para adaptarnos ao mercado común europeo. A finais da década de 1980 comezouse a reconversión industrial, que trouxo consigo o peche de empresas pouco competitivas en sectores como o naval e o siderúrxico. O sector primario tamén sufri u as consecuencias negativas. Desde Europa impuxéronse cotas que limitaban a produción de hortalizas, leite, oliva ou uva. 3 130

Coñecementos e experiencias previos Para achegarlles a Unión Europea aos alumnos, fágalles ver que, se viaxaron a algún país da UE e non tiveron que ensinar o seu pasaporte e puideron pasar con liberdade, foi porque España é membro desa organización i nternacional. Tamén pode recordarlles que, grazas ás bolsas de estudos Erasmus, os universitarios poden estudar noutros países da Unión Europea.

Para explicar • Resáltelles aos alumnos os efectos positivos que tivo e ten a incorporación de España á Unión Europea e dígalles que pensen como tería sido a evolución de España sen as axudas europeas.

160

• Pode explicarlles que a política de cotas que limitaban a produción agrícola estaba incluída dentro da denominada PAC, que quere dicir Política Agrícola Común da Unión Europea, a cal busca mellorar a produtividade agraria e para iso outorga unha serie de subvencións. Pódelles dicir, en concreto, que a política de cotas no leite desapareceu no ano 2015.

Competencias Comunicación lingüística. A resposta a preguntas sobre a incorporación de España á UE e os seus efectos desenvolven esta competencia. Competencia social e cívica. O feito de valorar a unión e a cooperación entre países fomenta esta competencia.

8 SABER MÁIS

NOTAS

España nas institucións da Unión Europea Desde que en 1986 España ingresou na Unión Europea foron moitos os españois que ocuparon cargos de responsabilidade. A Comisión Europea contou con varios comisarios españois: Marcelino Oreja, Pedro Solbes, Loyola de Palacio, Abel Ma tutes, M anuel Ma rín, Jo aquín Al munia e Miguel Arias Cañete.

Bandeiras na entrada do Parlamento europeo en Estrasburgo, Francia.

En 1989, Enrique Barón foi o primeiro español que presidiu o Parlamento Europeo. Despois del fixérono José María Gil-Robles e Josep Borrell. Na actualidade, España conta con 54 eurodeputados. España presidiu o Consello Europeo catro veces. Javier Solana ocupou o cargo de Alto Representante da Política Exterior e de Seguridade Común (PESC) durante dez anos.

José María Gil-Robles.

Javier Solana.

A part icipa ción de Es paña tamén foi decisiva en acordos que facilitaron a construción da UE, como o Acordo Schen gen , polo que se creou a «Europa sen fronteiras», é dicir, que por ser cidadáns europeos podemos entrar e saír de moitos dos países da UE sen necesidade de que teñamos que presentar o DNI ou o pasaporte.

ACTIV IDADES 1

Cando solicitou España por primeira vez o seu ingreso na Comunidade Económica Europea? Explica por que non foi aceptada.

2

En que ano se asinou o Tratado de Adhesión de España á CEE? Quen presidía o Goberno español?

3

Explica a importancia que tiveron os fondos europeos no desenvolvemento de España.

4

EDUCACIÓN CÍVICA. Cando as persoas ou os países se unen

e cooperan entre si fanse máis fortes? Por que?


Saber máis Lea o nome dos españois que formaron parte dalgunha das institucións da Unión Europea. Os seus nomes quizais lles soen polas noticias. Pídalles que busquen algún dato biográfico destas personalidades, e que engadan outros feitos importantes da UE en que participou España.

Outras actividades PARA AMPLIAR España nas institucións europeas. Propoña facer unha táboa co número de europarlamentarios españois que hai no Parlamento, o número de comisarios na Comisión e que ministros participan no Consello da UE.

131

Solucionario 1

No ano 1962. Porque España era unha ditadura e un dos requisitos que esixía a CEE era que os seus membros fosen países democráticos. Por ese motivo, a petición española non tivo éxito. 2

Asinouse o 12 de xuño de 1985. O 1 de xaneiro de 1986 España ingresou como membro de pleno dereito. O goberno presidíao Felipe González (1982-1996). 3

España beneficiouse dos fondos europeos, que permitiron o desenvolvemento das zonas menos prósperas do país. Grazas a estes fondos, puxéronse en marcha proxectos para mellorar as infraestruturas. Por exemplo, construíronse autovías, ferrocarrís e aeroportos. 4

Educación cívica. R. L.

161

SABER FACER

Realizar unha presentación sobre un país da Unión Europea

Propósitos • Realizar unha presentación sobre un país da UE.

Pensa e decide.

• Buscar información sobre un país europeo e organizala de forma razoada.

1

Selecciona un país da UE e explica por que o escolliches. Por exemplo, porque che gusta a súa comida ou tes interese por coñecer os seus monumentos, porque de alí é o teu deportista favorito ou porque hai un parque de atraccións fantástico…

Busca información.

NOTAS

2

Consulta Internet, libros, folletos ou enciclopedias e procura datos do país que elixiches. Por exemplo: capital monumentos forma de goberno personaxes bandeira localización paisaxes relixión idioma data de ingreso na UE…

3

Busca ilustracións para a túa presentación. Recompila fotografías, fai debuxos e non esquezas preparar un mapa do país que elixiches da UE.

Organiza a información. 4

Ordena a información por temas e fai fichas por cada un deses temas.

Datos xerais País: Capital: Idioma:

Xeografía

Economía

Localización: Relevo: Ríos:

Cultura

Sector primario:

Escritores:

Sector secundario:

Músicos:

Sector terciario:

Artistas:


Prepara a información e expona na clase. Fai un guión cos temas que vas tratar de forma ordenada. Prepara as ilustracións que vas mostrar na presentación. Ten á man e orde nadas as f icha s do país. Non te poñas nervioso e demostra todo o que sabes sobre o teu país da Unión Europea.

132

Competencias

2 R. L.

Competencia social e cívica. A exposición e presentación sobre un país da Unión Europea é un exercicio que desenvolve esta competencia.

3 R. L. Ademais das fotografías, pode ser interesante que

debuxen a súa bandeira ou algún monumento destacado. 4 R. L. Poderían, ademais, incorporar algúns datos com-

Aprender a aprender. A busca de información e a súa orga nización en fichas para a preparación do contido da exposi ción serven para fomentar esta competencia.

plementarios, como o clima predominante no país, o número de habitantes co que conta, se é un país densamente poboa do ou non…

Competencia dixital. Esta competencia desenvólvese ao consultar Internet para buscar información sobre un país.

5 R. L. Recórdelles aos alumnos que, para que non se po-

Solucionario 1 R. L. Pídalles aos alumnos que expliquen o motivo polo

cal elixiron ese país.

162

ñan nerviosos ao faceren a súa exposición, convén que lean previamente a presentación en voz alta diante dalgún compa ñeiro ou na casa; iso serviralles de ensaio e daralles seguridade para cando a expoñan na clase.

8

SABER ESTUDAR 1

RESUMO. Copia

e completa no caderno estas oracións que recollen as ideas principais da unidade.

Propósitos • Repasar e afianzar os contidos da unidade.


A Con stit ución españ ola d e 197 8 rec olle a

.

As pr incip ais inst ituci óns d o Est ado s on: España está formada por municipios, A Uni ón Eu ropea (UE) é

• Practicar diferentes técnicas de estudo.

. .

.

NOTAS

O proceso de construción da UE comezou en . As pr incip ais inst ituci óns d a Uni ón Europea son . Entre os logros da UE están

.

Para o futuro, a UE debe conseguir En 1977, España solicitou

.

España ingresou na UE en

.

Grazas ao ingreso na UE, España

2

ESQUEMA. Copia

DebuxO

.

.

e completa no caderno este esquema. AS INSTITUCIÓNS DE ESPAÑA

As sú as fu nción s so n

As sú as fu nción s so n

As sú as fu nció ns so n


Sigue o modelo e fai un esquema semellante para representar as institucións da Unión Europea. 3

PALABRAS CLAVE. Escribe

no caderno o significado

dos seguintes conceptos. poder executivo

poder lexislativo

poder xudicial

133

Competencias Aprender a aprender. Realizar as técnicas de estudo que se

propoñen: un resumo do tema, un esquema e a obtención das palabras clave da unidade axúdanlles aos alumnos e ás alumnas a repasar e a desenvolver esta competencia.

Solucionario 1

Resumo. • separación de poderes. • Cortes Xerais, Goberno e Tribunais de Xustiza. • provincias e Comunida des Autónomas. • unha organización económica e políti ca formada por 28 países europeos democráticos. • 1957. • a Comisión Europea, o Parlamento Europeo, o Consello da Unión, o Tribunal de Xustiza e o Tribunal de Contas. • a ci dadanía europea; o mercado único e a eurozona; a igualda -

de entre homes e mulleres, a protección dos consumidores e o intercambio de estudantes da UE. • garantir o emprego aos mozos, promover a solidariedade, fomentar o desenvolvemento económico sustentable… • o seu ingreso na CEE. • 1986. • transformouse económica, social e politicamente. 2 Esquema. Cortes Xerais: elaborar leis, aprobar orzamen-

tos do Estado e controlar o Goberno. Goberno: dirixir o país, elaborar orzamentos do Estado e propoñerlles leis ás Cortes. Tribunais de Xustiza: xulgar os que incumpren as leis. 3

• R. G. Palabras clave. Poder executivo: fai cumprir as leis. Poder lexislativo: elabora as leis. Poder xudicial: administra xustiza.

163

ACTI VIDA DES F INAIS 1

Propósitos

Completa o seguinte esquema sobre a organización territorial do Estado español.

• Repasar os contidos da unidade mediante a realización de diversas actividades.

A ORGANIZACIÓN TERRITORIAL DE ESPAÑA España organízase en…

• Describir a organización territorial de España.

17

2

• Clasificar os logros e retos dalgunhas políticas da UE.

réxe nse p or un

• Identificar os países que pertencen e os que non á Unión Europea.

que fixa

que establece

turismo

Parlamento

Máis recursos Para axudarlles aos alumnos na busca por Internet, podería formar grupos, de maneira que procuren a información de forma conxunta.

Escribe un texto en que expliques como foi o proceso de construción da Unión Europea.

2

EXPRESIÓN ESCRITA.

3

Fai unha táboa coma esta no caderno e clasifica as seguintes afirmacións como logros ou como retos da Unión Europea. Libre circulación de persoas.

NOTAS

Mercado único. Desenvolvemento das áreas da UE menos favorecidas. Emprego xuvenil. Desenvolvemento económico sustentable. Protección dos consumidores. Logros da UE

4

5

Indica o ano en que sucedeu cada un destes feitos. Aprobación dos primeiros Estat utos de Autonomía. Implantación do euro. Creación da CEE. Ingreso de España na UE. Creación da Unión Europea. Solicitude de ingreso de España na CEE baixo a presidencia de Adolfo Suárez. Aprobación dos Estatutos de Autonomía de Ceuta e Melilla.

6

PARA PENSAR.

7

USA AS TIC.

Retos da UE

Investiga e contesta. Quen é o xefe do Estado en España?

USA AS TIC.

Quen preside o Goberno de España? Quen preside as Cortes Xerais?

Explica. Que vantaxes e que inconvenientes cres que ten ser un cidadán da Unión Europea? É positivo para os cidadáns españois pertencer á UE?

Busca a información en Internet e contesta. Cada cantos meses cambia a presidencia do Consello da Unión Europea? Como se decide quen preside a UE?

134

Solucionario 1

España organízase en 17 Comunidades Autónomas e 2 Cidades Autónomas que se rexen por un Estatuto de Autonomía, que fixa as súas competencias, como turismo, educación, sanidade, transportes… e que establece as súas institucións, como o Parlamento autonómico e a Xunta de Galicia. 2

Expresión escrita. R. M. En 1957, a República Federal de Alemaña, Italia, Bélxica, Países Baixos, Luxemburgo e Francia asinaron os Tratados de Roma e constituíron a Comunidade Económica Europea (CEE). Crearon un mercado común, unha zona en que os seus produtos circulaban libremente. En 1992, os seus membros asinaron o Tratado de Maastricht, polo que a CEE pasou a chamarse Unión Europea (UE). En 2009, entrou en vigor o Tratado de Lisboa e creáronse os cargos de Presi -

164

dente do Consello Europeo e mais o de Alto Representante da Unión para Asuntos Exteriores e Política de Seguridade. 3

• Logros da UE: libre circulación de persoas, mercado único, protección aos consumidores. • Retos da UE: desenvolvemento das áreas da UE menos favorecidas, emprego xuvenil, desenvolvemento económico sustentable. 4

Usa as TIC. Comprobar as respostas do alumnado coas persoas que representan cada institución. 5

• Aprobación dos primeiros Estatutos de Autonomía: 1979. • Implantación do euro: 2002. • Creación da CEE: 1957. • Ingreso de España na CEE: 1986. • Creación da Unión Europea: 1992. • Solicitude de ingreso de España na CEE baixo a presidencia de Adolfo Suárez: 1977. • Aprobación dos Estatutos de Autonomía de Ceuta e Melilla: 1995.

8 8

Identifica os países sinalados no mapa e di se pertencen ou non á Unión Europea.

NOTAS

N 6

OCÉA NO GLA CIAL ÁRTICO

L

O

S 7 5

M a r do

o c

Norte

i

t l

á

r

B

a

M

3

T

I C T N L Á

O

2 9 8 10

A

O N A É

C O

M

a r

N e g r o

1

4 Escala

M a r M e d i t e r r á n eo

0

330

quilómetros

9

TOMA A INIC IATIVA. Investiga

e explica por que os produtos que se venden en España están marcados coas letras CE. l i Pon exemplos de etiquetas en que aparezan i estasl letras para apoiar os teus argumentos.

Demostra o teu talento Elixe e realiza unha destas actividades. A.

B.

Elabora un traballo sobre o proceso de autonomía de Galicia: data en que se aprobou o Estatuto de Autonomía, competencias, institucións autonómicas, símbolos… Realiza un informe sobre o Día de Europa: cando se celebra, onde e por que é ese día. Investiga e explícalles aos compañeiros por que a bandeira da Unión Europea ten 12 estrelas amarelas e non unha estrela por cada un dos países membros.

C. USA AS TIC.

c ia I n te l ixe n a ic l ingüís t

6

Para pensar . R. L.

7

Usa as TIC. R. M. • A presidencia do Consello da Unión Europea cambia cada seis meses.

• Desígnase por rotación. 8

Pertencen á Unión Europea: 1. España; 2. Alemaña; 3. Reino Unido; 4. Grecia; 8. República Checa. Non pertencen á Unión Europea: 5. Noruega; 6. Islandia; 7. Rusia; 9. Ucraína; 10. Suíza. 9

Toma a iniciativa. A Marca CE provén do francés e significa «Conformité Européenne» ou Conformidade Europea. Foi establecida pola Comunidade Europea e demostra que o produto cumpre cos mínimos requisitos legais e técnicos en materia de seguridade dos Estados membros da Unión Europea. R. L.

135

Demostra o teu talento A. R. M. Aprobouse en 1981. Entre as súas competencias está a de elaborar e aplicar o orzamento de Galicia e a de promocionar e ensinar a lingua galega. O Parlamento e a Xunta de Galicia son algunhas das súas institucións. Os símbolos de Galicia son o escudo, a bandeira e o himno. B. R. M. O Día de Europa celébrase o 9 de maio en recordo do discurso que en 1950 pronunciou o ministro francés de Exteriores Robert Schumann, no cal propuxo unha integración dos Estados europeos. C. Usa as TIC. R. M. O número de estrelas non ten nada que ver co número de Estados membros. As estrelas representan os ideais de unidade, solidariedade e harmo nía entre os pobos de Europa.

165

PONTE A PROBA

Comproba o que sabes

Propósitos

Copia no caderno cada unha das preguntas xunto á resposta correcta.

• Repasar o contido das unidades 6 a 8 do libro a partir dun test de autoavaliación.

1

A primeira constitución en España aprobouse en… a. 1808.

• Elaborar un mapa dos países membros da Unión Europea.

2

b. 1812.

c. 1978.

A forma de goberno en que o xefe do Estado é un presidente elixido polos cidadáns é: a. unha monarquía constitucional. b. unha república. c. unha ditadura.

• Analizar un esquema sobre a organización política do Estado. 3

Durante a Restauración o rei foi… a. Fernando VII.


4

A principal dificultade desta dobre páxina de actividades é que o alumno lembre o contido de todos os coñecementos aprendidos nas unidades 6 a 8.

b. Amade o de Saboi a.

c. Afons o XI I.

En 1931 celebráronse unhas eleccións municipais en que venceron… a. os partidarios dunha república. b. os partidarios de Afonso XIII. c. os partidarios de Isabel II.

5

Os obreiros traballaban… a. nas fábricas a cambio dun salario. b. nas terras dos burgueses. c. nos obradoiros artesanais da Idade Media.

6

A Guerra Civil española… a. comezou en 1936 e finalizou en 1975. b. comezou en 1939 e finalizou en 1986. c. comezou en 1936 e finalizou en 1939.

7

Actualmente, o xefe do Estado en España é… a. o rei. b. o presidente do Goberno. c. o presidente do Congreso dos Deputados.

8

O período de cambios políticos que se iniciou en 1975 e permitiu o paso dunha ditadura a unha democracia de forma pacífica coñécese como… a. ditadura franquista.

9

b. transición.

c. Restauración.

Antonio Gaudí foi un arquitecto… a. da xeración do 27.

b. modernista.

c. cubista.

10 O 1 de xaneiro de 1986, España ingresou…

a. na actual UE.

b. na zona euro.

c. na ONU.

Que preguntas fallaches?

Que unidades debes repasar?

Comproba as respostas que elixiches e corrixe as que non acertases.

Despois, anota no caderno en que debes mellorar e como o vas facer.

136

Competencias Comunicación lingüística. A partir da análise dun esque ma, o desenvolvemento dun mapa e a resposta ás preguntas formuladas, o alumno desenvolve esta competencia. Aprender a aprender. A autoavaliación mediante a resolu ción por parte do alumno dun test de dez preguntas desen volve esta competencia.

Outras actividades

rozona. Ademais, pídalles que coloreen os países da UE e nun diferente os países que solicitaron a entrada na Unión.

Solucionario Comproba o que sabes 1 b; 2 b; 3 c; 4 a; 5 a; 6 c; 7 a; 8 b; 9 b; 10 a.

• O alumno debe comprobar, a partir do libro de texto, se respondeu as preguntas correctamente e repasar os temas que debe reforzar.

PARA AMPLIAR Países da eurozona e candidatos á UE. Propóñalles aos alumnos que incorporen nun mapa de Europa mudo algún símbolo para indicar os países que pertencen á eu -

166

ES CAPAZ DE…? Elaborar un mapa da Unión Europea

• R. G.

Es capaz de...?

NOTAS

Elaborar un mapa da Unión Europea Sigue as instrucións e fai o mapa da Unión Europea no caderno. – Debuxa no caderno o mapa político de Europa. – Escribe o nome de cada un dos países membros da UE xunto coas súas capitais. – Colorea do seguinte xeito:

Países que ingresaron en 1952. Países que ingresaron en 1973. Países que ingresaron en 1981. Países que ingresaron en 1986. Países que ingresaron en 1995. Países que ingresaron en 2004. Países que ingresaron en 2007. Países que ingresaron en 2013.

Pensa coma un historiador Analiza o esquema, contesta as preguntas e deduce a que período da historia do século XX de España corresponde.

XEFE DO ESTADO

– Que representa este esquema? – Como está dividido o poder? – Que funcións exerce o xefe do Estado? – Quen controla ao xefe do Estado? – Que papel xogan os cidadáns neste sistema político? – A que sistema político corresponde: a unha democracia ou a unha ditadura? Por que?

elixe

preside

controla

parlamentarios

Goberno

xuíces

poder lexislativo

poder executivo

poder xudicial

– Con que período da historia de España relacionarías este esquema? Elixe un dos seguintes e explica por que. Segunda República

franquismo

democracia

137

• Alemaña: Berlín; Austria: Viena; Bélxica: Bruxelas; Bulgaria: Sofía; Chipre: Nicosia; Croacia: Zagreb; Dinamarca: Co penhaguen; Eslovaquia: Bratislava; Eslovenia: Liubliana; España: Madrid; Estonia: Tallín; Finlandia: Helsinqui; Fran cia: París; Grecia: Atenas; Hungría: Budapest; Irlanda: Du blín; Italia: Roma; Letonia: Riga; Lituania: Vilna; Luxemburgo: Luxemburgo; Malta: La Valeta; Países Baixos: Ámsterdam; Polonia: Varsovia; Portugal: Lisboa; Reino Unido: Londres; República Checa: Praga; Romanía: Bucarest; Suecia: Estocolmo.

• O xefe do Estado elixe os parlamentarios, que se ocupan do poder lexislativo; preside o Goberno, que executa as leis, e controla os xuíces. • Segundo este esquema, ninguén controla o xefe do Estado. • Os cidadáns non teñen ningún papel, polo que parece, xa que o xefe do Estado elixe todos o cargos. • A unha ditadura, pois na democracia os cidadáns partici pan na elección dos cargos.

• Relaciónase co franquismo.

• R. G. PENSA COMA UN HISTORIADOR

• Representa a organización política dun Estado. • O poder divídese en lexislativo, executivo e xudicial.

167

Proxecto fin de etapa Presentación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

140

Onde vivimos as persoas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

142

Quen produce e quen consome . . . . . . . . . . . . . . . . . .

144

Riqueza e pobreza no mundo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Elabora un portafolios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148


Como é o mundo en que vivimos? Estás a piques de rematar a educación Primaria. Por iso é importante comprobar que es capaz de aplicar todo o que aprendiches durante estes seis cursos de Primaria. Este proxecto que che propoñemos poñerá a proba o teu saber , o teu saber facer e o teu saber ser .

Que é un proxecto de fin de etapa? Un proxecto de fin de etapa é un conxunto de actividades sobre un ou varios aspectos que estudaches, pero aplicado en diferentes situacións.

Como se realiza un proxecto? Para realizar un proxecto debes seguir estes pasos: Buscar información en diferentes canles: enciclopedias, Internet, prensa, entrevistas, mapas, datos estatísticos…

Seleccionar e organizar a información. Obter conclusións e presentar o resultado. Ao finalizar a investigación, formaredes grupos de traballo. De forma cooperativa, cada un expoñeralles as súas conclusións aos demais membros do grupo. Entre todos, elaboraredes o proxecto final e expoñerédelo na clase.

Con que axuda contas? En primeiro lugar, o teu profesor ou profesora guiarate en todos os pasos e solucionarache as dúbidas que poidan xurdir. Ademais, nestas páxinas, encontrarás unha proposta de traballo para que organices mellor a investigación. En último termo, intercambiarás opinións cos compañeiros do grupo para, entre todos, elaborardes o proxecto final.

140 170 .

:

:

PASOS DO PROXECTO

Onde vivimos as persoas Analiza a imaxe de satélite. Busca nun planisferio físico. Le e comenta a noticia. Estuda un caso práctico. ELABORA AS TÚAS CONCLUSIÓNS

Quen produce e quen consome Compara gráficos. Realiza fichas sobre enerxía. Extrae información dun proceso de produción. Busca información en Internet. ELABORA AS TÚAS CONCLUSIÓNS

Riqueza e pobreza no mundo Analiza un planisferio temático. Compara datos dun gráfico. Le e comenta un texto. Analiza unha táboa e extrae datos. ELABORA AS TÚAS CONCLUSIÓNS

Elabora un portafolios Como é un portafolios. Elabora un portafolios. Expón as túas conclusións.

141

.

171 : :

Onde vivimos as persoas PUNTO DE PARTIDA

Por que nalgunhas rexións viven moitas persoas e noutras non vive ninguén? Por que hai movementos masivos de poboación dun lugar a outro? Por que en lugares con condicións desfavorables tamén viven grupos de poboación?

1.

Analiza a imaxe de satélite.

Esta imaxe de satélite mostra como se ven desde o espazo as zonas iluminadas da Terra.

Que significan os puntos brillantes? Que hemisferio está máis iluminado? Que continente habitado é o menos iluminado? A que pensas que se debe?

O medio físico condiciona os asentamentos da poboación.

2. Busca nun planisferio físico. Localiza no mapa: Groenlandia, o deserto do Sáhara, a Antártida, a cordilleira dos Andes, a selva amazónica e o Himalaia. Busca na imaxe de satélite anterior esas zonas da Terra. Están iluminadas? Por que? Que elemento do medio (relevo, clima, vexetación…) influíu en cada caso?

142 172

.

:

:


3. Le e comenta a noticia. Busca información e explica de que se ocupa ACNUR. Cantas persoas prevé ACNUR que se verán forzadas a emigrar nos próximos 50 anos? Que países forman parte de América Latina? Busca a resposta en Internet ou nunha enciclopedia. Como vai influír o cambio climático nas migracións de América Latina?

4. Estuda un caso práctico: a península arábiga. Busca en Internet como son a paisaxe e o clima da península arábiga. Favorecen estes factores os asentamentos da poboación ou dificúltanos? Por que? Localiza esta península na imaxe de satélite anterior. É unha zona iluminada? Busca nun planisferio político as cidades máis importantes que se localizan nesa península. Que poboación ten cada unha? Esta zona ten gran riqueza petrolífera. Cres que os xacementos de petróleo teñen algo que ver coa cantidade de cidades que hai nesa rexión?

ELABORA AS TÚAS RESPOSTAS

Responde as tres preguntas do PUNTO DE PARTIDA a partir da información que analizaches nestas páxinas.

143 173

.

:

:

Quen produce e quen consome PUNTO DE PARTIDA

Producen e consomen o mesmo todos os países? É importante a investigación en novas fontes de enerxía? Como conseguir unha produción mundial máis eficiente e sustentable?

1. Compara os gráficos.

ill i

l l

l

Cales son os dous países que producen máis petróleo? O petróleo é a fonte de enerxía máis utilizada na actualidade. Ademais, é unha das máis contaminantes.

Coinciden cos dous países que máis consomen? Que países consomen moito petróleo, pero non o producen? Cres que terán problemas de deficiencia de enerxía? Como conseguirán estes países a enerxía que necesitan? Como se traslada o petróleo dun continente a outro?

Produción

En millóns de toneladas equivalentes de petróleo

En millóns de toneladas equivalentes de petróleo 700

700

A E U 600

i a s R u d e F .

Consumo

A E U

600

500

500

400 400

i a s R u d e F .

300 300

i t a u d r a d á a a a a t C a n n u e g i a S a i a Q r b i n r i a s I r á N o r a h x e o n e A C l d A I n

200

100

200

100

0

i t a u d o a a i d i n ó n i a S d á o U n h ñ a b a i c o a C a p a X A r C a n é x i n l e m e M R A n I r á

0

FONTE: BP, Statistical Review o f World En ergy, June 20 13.

ill i

l l

l

2. Completa fichas sobre as diferentes enerxías renovables. Imaxina un día na túa vida sen enerxía eléctrica. Que actividades das que realizas habitualmente non poderías facer?

O esgotamento, a contaminación e a dependencia exterior das enerxías fósiles levou ao uso de fontes de enerxía renovables; inesgotables e máis respectuosas coa natureza.

ENERXÍAS RENOVABLES

Nome: enerxía eólica. : Fonte de enerxía: a forza do vento Países que xeran máis enerxía deste tipo:

,

China, Estados Unidos, Alemaña e España.

144 174

.

:

:


O BALÓN DE FÚTBOL DO MUNDIAL DE BRASIL

A empresa Adidas deseñou o produto en Alemaña e noutros países.

A produción realizouse en Asia, principalmente en Paquistán.

O balón do mundial comercializouse en tendas de todo o mundo.

3. Observa o proceso de produción e comercialización. Colorea en vermello nun planisferio mudo un dos países en que se deseñou o balón. Colorea agora en verde un dos países en que se fabricou. Por que pensas que o balón non se fabricou nos mesmos países en que se deseñou? Investiga o que é a deslocalización industrial.

4. Busca información en Internet sobre a nanotecnoloxía. Que é a nanotecnoloxía? Investiga cales son os dous países que máis invisten en nanotecnoloxía. Que aplicacións pode ter?

Unha das liñas de investigación fundamentais para desenvolver a industria é a nanotecnoloxía.

Elixe unha das súas aplicacións e indica como pode mellorar a nosa vida.



145 175

.

:

:

Riqueza e pobreza no mundo PUNTO DE PARTIDA

Cales son as rexións do mundo máis afectadas pola pobreza? Que supón a pobreza extrema para os habitantes dun país? Que pode facerse para mellorar a calidade de vida nos países en desenvolvemento?

OCÉANO AT L ÁN T I C O

OCÉANO

PACÍFICO

OCÉANO PACÍFICO OCÉANO ÍNDICO

Sen escaseza ou pouca escaseza Aproximándose á escaseza física Escaseza física Escaseza económica Sen estimacións 0 FONTE: FAO.

2.900

Asia meridional Oceanía Asia oriental

Iberoamérica

Para que necesitan a auga as persoas?

Cáucaso e Asia central

Como cres que a escaseza de auga afecta un país?

África setentrional

1990

15 2012

Desde 1990, máis de 2.100 millóns de persoas accederon á auga potable.

Que diferenza cres que hai entre a escaseza física e a económica de auga? En que continente hai máis países con escaseza económica de auga? Que significa?

Asia occidental

10

A pobreza e a falta de auga potable son as carencias máis dramáticas que sofren as persoas de países pobres ou en desenvolvemento.

1. Observa o mapa da distribución da auga potable no mundo.

Asia sudoriental

5

1.200 millóns de persoas viven en lugares sen auga.

quilómetros

África subsahariana

0

DATOS

Escala

20

25

30

35 En %

2. Analiza o gráfico.

Meta para 2015

Cita un país de cada unha das áreas sinaladas.

FONTE: ONU. 2012.

Gráfico da porcentaxe de persoas que pasan fame.

Que rexión tiña en 1990 a maior porcentaxe de poboación que pasaba fame? E en 2014?

146 176 .

:

:


3. Le o texto sobre a educación. En que continente vive a metade dos nenos sen escolarizar? É a educación un dereito para as nenas nos países máis pobres? Busca información sobre a Declaración dos Dereitos dos Nenos. É a educación un deles? PEGADA ECOLÓXICA Mundo

Burkina Fasso

Estados Unidos

2,7

1,3

8

Os países máis desenvolvidos producen moito, pero tamén consomen moito e xeran moitos residuos. Por iso deixan unha pegada ecolóxica importante no medio natural.

4. Analiza a táboa e as imaxes de Burkina Fasso e Estados Unidos. Localiza estes dous países nun planisferio e di en que continentes están. Por que cres que Estados Unidos deixa unha pegada ecolóxica tan alta? Hai algunha relación entre a pegada ecolóxica e o desenvolvemento? Por que o cres?



147 177

.

:

:

Elaborar un portafolios Despois de toda a información que manexaches, comparaches e analizaches podes elaborar un portafolios sobre o mundo tan diferente en que vivimos. Un portafolios é un conxunto de fichas ordenadas e vinculadas cun tema concreto.

COMO É UN PORTAFOLIOS?

Un portafolios debe ter as seguintes partes: Título. Neste caso, o título é: Como é o mundo en que vivimos?

Introdución. Nela explícase a importancia

do tema e expóñense os obxectivos do traballo. Índice. Contén as partes en que se divide o portafolios.

Fichas temáticas. Cada ficha recolle

toda a información e o material gráfico sobre un aspecto concreto relacionado co tema. As fichas deben estar ordenadas tematicamente. Conclusións. De xeito resumido enuméranse as conclusións principais. Pódense incluír valoracións persoais. ALGÚNS CONSELLOS

FAISE ASÍ 1

Organizádevos en grupos de 5 alumnos.

2

En cada grupo, poñede en común o resultado das conclusións ás que cada un chegou nas actividades das páxinas anteriores. É importante que cada un de vós defenda as súas respostas e que consideredes as dos demais.

3

Antes de comezar a traballar, convén realizar un esquema para organizar a información e establecer a estrutura do portafolios. Á hora de escribir o traballo definitivo, sempre é moi aconsellable facer un borrador .

Entre todos, debedes completar as seguintes fichas: A limpeza e a clariFicha 1: Por que nalgunhas rexións viven dade son esenciais moitas persoas e noutras ninguén? nun portafolios. Ficha 2: Por que hai movementos masivos de poboación dun lugar a outro? Ficha 3: Por que en lugares con condicións desfavorables tamén viven grupos de poboación? Ficha 4: Producen e consomen o mesmo todos os países? Ficha 5: É importante a investigación en novas fontes de enerxía? Ficha 6: Como conseguir unha produción mundial máis eficiente e sustentable? Ficha 7: Cales son as rexións do mundo máis afectadas pola pobreza? Ficha 8: Que supón a pobreza extrema para os habitantes dun país? Ficha 9: Que pode facerse para mellorar a calidade de vida nos países en desenvolvemento?

148 178 .

:

:

4

5

T R A B A L L O C O O P E R A T I V O

É fundamental que en cada ficha teñades en conta os seguintes aspectos: Escribir o título. Expoñer as ideas principais e razoalas. Se é necesario, podedes buscar información en Internet sobre aspectos complementarios. É conveniente ilustrar adecuadamente a información mediante debuxos, mapas, fotos, táboas ou gráficos. A continuación, hai que elaborar unha conclusión que responda a pregunta do título do portafolios. Tede en conta: Non debe exceder de 15 liñas. Non se trata de repetir o mesmo que xa se contou, senón de elixir as tres ou catro ideas fundamentais do contido que desenvolvestes nas fichas. Para iso, teredes que comentalas entre todos e chegar a un acordo.

EXPRESIÓN ORAL

Unha posta en común dos portafolios de todos os grupos pode dar unha visión máis global do mundo en que vivimos e das grandes diferenzas que hai entre unhas rexións e outras. Como actividade final, propoñémosvos que leades os Obxectivos de Desenvolvemento do Milenio establecidos en 2004 por 147 países da ONU para loitar contra a pobreza a nivel mundial. Despois, valorade cales se conseguiron e cales quedan aínda pendentes por conseguir para a humanidade. Obxectivos de Desenvolvemento do Milenio

Erradicar a pobreza extrema e a fame.

Lograr a ensinanza primaria universal.

Promover a igualdade entre os sexos.

Reducir a mortalidade infantil.

Mellorar a saúde materna.

Combater a sida, a malaria e outras enfermidades.

Garantir a sustentabilidade do medio ambiente.

Fomentar unha alianza mundial para o desenvolvemento. 149 179

.

:

:

SOLUCIONARIO

O esencial

nacen en montañas afastadas do océano Atlántico. Irregular. • Curtos e de caudal irregular. Non. O Ebro. Na Cordilleira Cantábrica. • Non. Porque chove pouco.

O MUNDO QUE NOS RODEA Localizar puntos nun mapa 1 No hemisferio norte. Ten 40º. Ao leste. Ten 60º.

Extraer información de distintos gráficos

2 20º S, 60º O.

Calcular itinerarios e distancias a partir dun plano 1 R. G.

2 R. L.

3 R. G.

1 2

2

• O territorio de España. • Seis cores. • Compróbeo coa lenda do mapa. • R. L. • Ao leste: illas Baleares; ao sur: illas Canarias. • Meseta Central. • Cordilleira Cantábrica e Montes Vascos.• Teide. • Miño, Douro, Texo, Guadiana e Guadalquivir. • R. L.

Analizar unha paisaxe 1

• Chaira e costa. Si. • Si, arredor dos camiños e separando os prados.

2

• Si. • Illadas. Non. • Actividades do sector primario.

3

É unha paisaxe transformada agraria. R. L.

Interpretar un mapa do tempo 1

• Un sol. • R. G. • Do tempo nubrado, o vento.

2 R. L.

3 R. L.

Analizar un climograma 1

• Xullo. 11 ºC.

2

• Xullo e agosto. Maio, novembro e decembro.

Nervión, Eo, Nalón e Navia (cantábrica); Miño (atlántica); Segura e Xúquer (mediterránea); Guadalquivir, Guadiana e Douro (atlántica); Ebro (mediterránea); e Texo (atlántica).

4

O caudal dun río. Os meses do ano.

5

2

Catro climas. O oceánico, o de montaña, o subtropical e o mediterráneo coas súas variantes: típico, de interior e seco. R. L. • Zonas illadas. R. L. • Ao norte da Península. As súas temperaturas son suaves e as precipitacións, frecuentes. • Típico, de interior e seco. A primeira, na costa mediterránea; a segunda, no interior da Península; e a terceira, no sueste peninsular. Suaves no inverno e altas no verán na costa, no interior son máis extremas. As precipitacións son escasas. • A súa proximidade ao ecuador.

Ao principio é crecente, pero a partir do mes de marzo empeza a decrecer.

AUTOAVALIACIÓN

1: c; 2: c; 3: b; 4: a; 5: b; 6: c; 7: b; 8: a; 9: c; 10: b; 11: b; 12: c; 13: b; 14: b; 15: a; 16: c; 17: b; 18: c; 19: b; 20: c. VIVIR EN SOCIEDADE

Interpretar o mapa político de España 1

Hai tres tipos de límites. Estado, Comunidade Autónoma e provincia.

2 R. G. Porque representan distintas

Comunidades

Autónomas. Provincias. Comparar mapas da Unión Europea 1

No centro. Francia, Bélxica, Italia, Luxemburgo, Países Baixos e República Federal de Alemaña. • Portugal e España. Cara ao suroeste. • Compróbeo cos mapas do atlas. O último foi Croacia. No leste. Actualmente hai 28 países.

2

R. L. • R. L.

Interpretar o mapa dos climas de España 1

A do río Texo. Á vertente atlántica.

3

Interpretar o mapa do relevo 1

O nome dos ríos. A lonxitude do seu curso.

Extraer información dun organigrama 1 2 3

Institucións de España. De España. Tres niveis. R. L. Nove. Dous, o Congreso e o Senado. Do Goberno. dos Tribunais de Xustiza. Entre o presidente e os ministros.

Realizar un esquema Interpretar o mapa das vertentes hidrográficas

182

1

• Tres. Atlántica, mediterránea e cantábrica.

2

• A cantábrica. A que os ríos nacen cerca do mar onde desembocan. Regular. As súas precipitacións frecuentes. • A atlántica. Porque

1 , 2 , 3 e 4 R. L. 5 R. G.

Calcular datos de poboación 1

• Saldo natural: 35.296. Saldo migratorio: – 251.531 • 46.913.548. • Diminuíu.

Analizar unha pirámide de poboación 1

• A adulta. • Mozos. No dos anciáns.

2

• No lado das mulleres, a cúspide; no dos homes, a base. • Unha poboación envellecida.

Interpretar o mapa de densidade de poboación 1

2

3

O vermello. O amarelo claro. A primeira a máis de 600 hab./km2 e o segundo a menos de 10 hab./km2. Dous. Madrid e Barcelona. A primeira no interior e a segunda na costa. • As menos habitadas son Soria e Teruel. Están no interior. • Comprobe as respostas co mapa. Na costa.

2

Os sectores de actividade de España e a UE. Comprobe a resposta coa lenda. O sector terciario. Si. O sector primario.

3

R. L.

1

e

2

1 2

1 2 3

• Catro. Mesturado, pasteurización, conxelación e saborizante. • Leite, ovos e azucre. Mesturador, conxelador, cinta transportadora… • 1. Materias primas – 2. mesturado – 3. pasteurización – 4. conxelación – 5. saborizante – 6. envasado.

AUTOAVALIACIÓN

1: c; 2: b; 3: a; 4: c; 5: c; 6: b; 7: a; 8: c; 9: b; 10: a; 11: c; 12: b; 13: c; 14: a; 15: a; 16: c; 17: b; 18: a; 19: b; 20: c. AS PEGADAS DO TEMPO

Comprobar co debuxo da liña do tempo.

2

19 a.C.; 1563 d.C.; século XI; 2014. • Todos en anos, excepto a arte románica en séculos. R. L. • Idade Antiga, Idade Moderna, Idade Media e Idade Contemporánea.

Interpretar unha liña do tempo 1 2

Os reinados dos reis da dinastía dos Austrias. Filipe IV. 1621-1665. Ao século XVII.

R. L.

A: 1700 – 1701 – 1700. B: século VIII a.C. – século VIII a.C. • No primeiro, anos e no segundo, séculos. Grupo A: sucesivos. Grupo B: simultáneos.

1

Idade Media. Da cronoloxía dos estilos artísticos da Idade Media e os principais acontecementos que ocorreron. Na parte de arriba.

2

Cambio; continuidade. R. L.

Recoñecer anacronismos da historia 1

• Si, o libro impreso. • América, Europa e África. Non, porque non se descubrira América. • Hortalizas: millo e tomates. Non, porque proceden de América. • Armadura, espada e unha escopeta. A armadura e a espada, si. A escopeta, non. R. L.

2

Si, farois, que son propios da Contemporánea.

Extraer información dun cadro

Personaxes: R. L. Composición: R. L. Época: R. L. Interpretación: R. L. Comentar un texto histórico 1

A Constitución de Cádiz. En artigos. R. L.

2

Os deputados das Cortes. En 1812.

3

R. L.

Interpretar un mapa histórico 1

• Os continentes habitados. Planisferio. • Comprobe a lenda.

2

• América, África e Europa. • Ampliou territorios en América e en Europa e conquistou novos territorios en África e en Asia.

3

• Os Austrias maiores. No século XVI. Idade Moderna. • Porque se estendía por todos os continentes. R. L.

Utilizar diferentes unidades de medida do tempo 1

2

Distinguir continuidade de cambio

R. L.

Extraer información dun proceso

e

Diferenciar feitos sucesivos e simultáneos

Elaborar un orzamento 1

Que eran dos Austrias. Carlos I. Carlos II.

Elaborar unha liña do tempo

R. L.

Interpretar e comparar gráficos de sectores 1

3

AUTOAVALIACIÓN

1: a; 2: c; 3: b; 4: a; 5: b; 6: c; 7: b; 8: a; 9: c; 10: a; 11: b; 12: b; 13: c; 14: a; 15: b; 16: b; 17: c 18: a; 19: a; 20: c.

Compróbeo coa liña do tempo. Filipe III. A expulsión dos mouriscos.

183

Mundo: mapa físico N

O

L

Groenlandia S

Devon g

i n r e

B

e d t o i e st rr E

Círculo Polar Ártico

Mar de Bering

R í o

Vitoria

R í o

ó n I u k

a c

k e

n

M o

Golfo de Alasca

C. Mendocino

v

a D

e d o t i e r

Gran Lago do Escravo

z i e

A n t e s de l a s ca

r c a m a a D i n d e o t Islandia r e i E s t

s i

Baffin

Gran Lago do Oso

M

6.194 m McKinley

Mar de Groenlandia

Baía de Baffin

Mar de Beaufort

t E s

Baía de Hudson

G l s on N e M R A R í o PEN. N O D N DO LABRADOR E Lago T S Lago Superior A C Winnipeg H Ñ A Lago A I R R í Huron e s S A o Lago c h M a l S i Michigan a R s s o A p O u s Whitney C t e p i p n i 4.418 m H Elbert o i s s M C. Hatteras O 4.399 m s s i S M A o í S S R e Rí o B r

Cabo Farvel

Illas Británicas

Terranova

EUROPA Cabo Race

Cabo Fisterra

PEN. CALIFORNIA Trópico de Cáncer

r a

M

a d r e

C. Corrientes

OCÉANO PACÍFICO POLINESIA

v o

Golfo de

PEN. DE FLORIDA

México

Orizaba 5.700 m PEN. DE IUCATÁN Tajamuco 4.217 m

Xamaica

SÁH Cabo Verde

S c od o a M O n N i s a c r A G i L O ü i z o L a n S O a s L R í o Am a zon a s C H

C

i r

e a d M

E

Golfo de Arica

Cabo de San Roque

I CA A Z Ó N A A M R I a A

O R D Lago I Titicaca L L

I

R A

Ojos del Salado D 6.880 m O

S

Aconcagua A 6.960 m N


4.165 L Teide A T S E 3.715 N T Illas M O Canarias de

La Española Porto Rico

Mar Caribe

Chimborazo 6.267 m

Trópico de Capricornio

P I R E N

Cuba

AMÉRICA

Ecuador

Mar dos Argazos

OCÉANO A T L Á N T I C O

Mo Bla 4.80

PEN. IBÉRICA 3.47 Tubkal Mulh

r i

r a

Ma N

í o R

ÁFRIC

MESETA n c i sc DO MATO F r a GROSSO n a

o

Altiplano de Bolivia

á

n a r

S ío R

a P ío

R

GRAN CHACO

D A E S PAMPA Río de la Plata

Máis de 2.500 De 2.000 a 2.500 De 1.500 a 2.000 De 1.000 a 1.500 De 700 a 1.000 De 400 a 700 De 0 a 400 Depresión Cumes principais Principais ríos

A I N O G A T A P

e o d n s t i e á r E s t a g a l l M

Círculo Polar Antártico

C. de Hornos

e r a k D d e i t o e r t E s

Escala 0 680

quilómetros

h c i w n e e r G e d o n a i d i r e M

NOTAS

NOTAS

NOTAS

NOTAS

NOTAS

NOTAS

672386_Guia CCSS 6 SH gllg.pdf

Recommend Documents