Bronzano Doba Egeje - Skripta

BRONZANO DOBA EGEJE

BRONZANO DOBA EGEJE Egeja se nalazila na teritoriji današnje Grčke I predstavlja kolevku civilizacije. Ona obuhva: Grčku sa ostrvima, Troju (na obali Anadolije), I izlazi na Egejsko more. Bronzano doba Egeje je trajalo od 3000 BC – 1000 BC. Po novijoj hronologiji ono počinje od 3300 BC. U ovom periodu Grčka nije kulturno jedinstvena. Bronzano doba Egeje se razvijalo u 4 velika centra: 1. TROJA – u Troadi (širi se na susedno ostrvo Lemnos I dalje prema Trakiji) 2. KRIT 3. razbacana ostrva KIKLADI – (Faros, Siros, Keros, Tera, Santorini itd.) 4. MIKENA I TIRID – grčko kopno, Tirid se nalazi u Argoliskom zalivu.

Istorijat istraživanja U ranoj istoriji Grci su smatrali da sve počinje od Homera I njegove Ilijade I Odiseje (napisana tokom Fe doba Grčke). Otac I začetnik istraživanja bronze Egeje je Hajnrih Šliman (1876 – istražio čuveni kraljevski krug grobova; 1870 – počinje iskopavanje Troje na brdu Hisarlin; otkriva Trojanski grad, Prijamovo blago I započinje kopanja u Tirinisu). Važan pomena je Grk Hristos Cuntas koji kraje 19 veka kopa u Tesaliji. Otkriva neolitske slojeve vezane za Mikensku civilizaciju I grobove u obliku kamenih statua (Kikladska kultura), I takvih je istražio preko 500. Tu je I Artur Evans koji je otkrio na severnom delu Krita u Knosu, veliku Minosku palatu (po kralju Minosu). Bitan je I Amerikanac Blegen – istraživao lokalitete na Peloponezu, kao I Troju. Spiridon Marinatos vršio je iskopavanja na Kritu, Teri (ostrvo blizu Krita) I u Mikeni. Dumas takođe istraživao Teru (knjiga „Tera ili Pompeja istočne Egeje“). Bitni su I Zevros I Renfrju. Za razliku od ranijih perioda, kada su prvenstveno istraživani veći centri, danas postoji težnja da se sagledaju podjednako važni manji centri.

Hronološki okviri TROJANSKI PERIOD 2. RANO KIKLADSKI 3. KRIT (civilizacija palata) 4. MIKENA (kasno bronzani period) 1.

3300 – 3000 BC 3000 – 2300 BC 2300/2200 – 1550 BC 1600/1550 – 1150 BC

Bronzano doba Egeje se završava negde oko 1000 BC, kada se u upotrebu uvodi GVOŽĐE. 2

Artur Evans je izvršio tzv. Tripartitnu podelu minoske kulture na : rani, srednji I kasni period. Glavna odlika Kritsko – Mikenske kulture je rađanje prvih gradova I urbanih celina oko 2500/2000 BC. Najraniji gradovi se pak pojavljuju na Bliskom Istoku. Kako se Egeja nalazi blizu Egipta, u hronologiji se paralela povlači sa Egipatskim carstvom. Svi ostali periodi su podeljeni isto kao I Minoski.

TROJA Troja se nalazila na u oblasti severno zapadne Anadolie I datira u period 3000 – 2000 BC. Najznačajniji arheolozi koji su je istraživali su Šliman, Derpfeld (radio sa Šlimanom) I Blegen. Hajnrih Šliman (18221890) je radio u Petersburgu kao trgovac I bankar. 1864 on počinje da putuje po svetu I upisuje studije lepih umetnosti u Parizu. 1868. Šliman posećuje Troadu I na osnovu meandra reke ma Maloazijskoj obali traži Ilion. 1870. na brdu Hisarlik (mala tvrđava) 6 km od obale počinje prva iskopavanja. Bila su to pionirska istraživanja sa dosta grešaka, pa tako prilikom kopanja jednog tela na uzdignutom platou, on je presečen ogromnim rovom I tako su nepovratno uništeni slojevi na dubini oko 10 m. Šliman je u jednom sloju paljevine otkrio zlato, za koje se pretpostavilo da je legendarno Prijamovo blago.1874. on otvara u Berlinu „Šlimanove Trojanske starine“ I te godine počinje iskopavanja u Mikeni. U Mikenskoj citadeli on otkriva čuveni kraljevski krug grobova I tu pronalazi čuvenu „Agamemnonovu masku“ . Umire 1890 u napulju, a sahranjen je u Atini. W. Derpfeld – 1885 kopa lokalitet Tirin u Argolidi, 1888 radi zajedno sa Šlimanom na Troji. On je bio arhitekta I dobar crtač, I zato I postavlja dobru stratigrafiju na brdu Hisarlik. Ustanovio je da se naovom telu nalazi stratigrafija 9 gradova (nađeni ostaci utvrđene palate I vrsta akropolja), što potvrđuju I pisani izvori (Patroklova smrt iz „Ilijade“ ukazuje na građenje tumula, Borba između Hektora I Ahila, kaže se da su tri puta optrčali grad). Sam tel nastao je sukcesivnim podizanjem naselja. Amerikanci na čelu sa C. W. Blegenom iskopavaju 1932-1938, I oni su radili na mlađim horizontima za razliku od njegovih prethodnika (npr. Kuće iz naselja Troja 6). Njegova dela su: „Trojanska kultura“ u 4 toma, „Troy & Troyans“. Troju dakle karakteriše 9 gradova- utvrđenja I tako se deli na faze Troja od I do IX (faze naseljavanja na brdu Hisarlik u Maloj Aziji). Sam Hisarlik je podeljen na 46 građevinskih slojeva (horizonata). TROJA I – datuje od 3000 do 2600 BC. Deli se na slojeve od Ia – Ij.Ia je bilo 3

najmanje naselje (90 m 2r) nepravilnog kružnog oblika. Bilo je opasano bedemima debljine od oko 3m, od većih kamenih blokova. Ima I kuća, a na južnoj strani grada se nalazila kapija (propilej). Tip ovakvih kuća se protežu I u slojevima do Troje VII. Građene su od ćerpiča, I masivnih zidova I na temeljima od lomljenog kamena koji se ređa u obliku riblje kosti. Sve kuće su nađene u temeljnim zonama. TROJA Ia – kuće u ovom sloju su slične prethodnim ali su građene polukružnom apsidom na jednoj strani.ovakve kuće se javljaju na ostrvu Lemnos I na Grčkom kopnu, Heladi itd. TROJA Ib – ovde se grade kuće nazvane po Homeru MEGARONI (velike kuće). Osnova megarona je obično pravougaona, dužine 18 m I širine 7 m. Sastoji se od centralne prostorije, ulaza I predvorja (antre). Krovnu konstrukciju nose baze sa stubovima ili drvenim nosačima, a krov je inače ravan I od trske ili lakog drveta. Unutrašnja organizacija je rekonstruisana na osnovu jednog istraženog. U centru glavne prostorije je otvoreno kameno ognjište, uz zidove bila su postavljena 2 ležaja, a u uglu prostorije pronađeni su ostaci peći za spremanje hrane. Sa unutrašnje strane zidovi su omalterisani glinom, I na taj način fino su zaravnjeni. On se pojavljuje takođe od Ia – VII. MEGARON

Hronološka tabla bronzanog doba Troje Celokupna Istorija Troje obuhvata period od 3000 do 1100 BC.

4

Problemi u trojanskoj kulturi Prilikom istraživanja Troje nađeno je nekoliko velikih megarona. Centralni se nalazio u sloju Troja II I imao je predvorje sa otvorom na južnoj strani. I u IIa je nađen još jedan. U sloju IIg je nađena senzacija. Prijamovo blago. Ono datuje 2200 BC. U velikom sloju paljevine nađene su velike posude sa nakitom, sa tehnikom granulacije filigrana, što ukazuje na uticaj Mesopotamije I Irana u izradi zlata. Najbolje istražen sloj je VI (od F do G), koji obuhvata najraskošniji period Mikenske kulture. U ovoj fazi megaroni nisu isključivo pravougaoni, već I trapezoidni. U ovom sloju su bedemi I 9 m visoke kule. Trojanski rat je trajao od 1200 do 1190 BC I pripada sloju VII b. Međutim neki naučnici smatraju da u ovom sloju je Troja Prijamovog vremena. Ovaj period se vezuje za veliku Egejsku seobu, ali podaci su šturi I nema potvrda u materijalu. Uplivi novih ljudi, seobe I česti zemljotresi u ovom delu su doprineli kraju ove faze. U slojevima I I II su najbolje očuvani ostaci trojanske materijalne kulture, a vrlo bitna karakteristika je da u ovih 9 faza su skoro sva naselja bila UTVRĐENA. VI sloj je najmoćniji period. VII – tad je izvršena nivelacija prostora, a u VIII je zaravnjanje celog prostora I podizanje hrama Atene, I to se smatra Grčkom Trojom. IX je Rimska Troja I nju karakteriše podizanje utvrđenja preko 200 m.

Rano bronzano doba Troje Najbitniji Lokaliteti: Severna ostrva Na ostrvu Lemnos – lokalitet POLIOKNI, pretrojanski horizont na kome je radila italijanska škola I utvrdila 5-6 građevinskih horizonata. Poliokni II paraleliše se sa Trojom I. Na ostrvu Lezbos ima lokalitet TERMI. Na Hiosu EMBORIO. Bitan je i KUMPTEPE (mali brežuljak) koji je kopan iozmeđu dva svetska rata. Deli se na slojeve A i B (pretrojanski horizonti) i sloj C (Troja I). Trački deo Grčke (delovi Kavale ka Istanbulu) DIKILI TAŠ. MIKALIČ, simbol uticaja trojanske kulture na Balkan i evropsko kopno. EZERON, na kome su pronađeni dečiji grobovi u blizini podova kuće. Zapadna Anadolija JORTAN – po njemu je nazvana i kultura, koja sadrži elemente trojanske kulture.Naselja su slabije istražena. Ima megarona i grobova, a i sam Jortan predstavlja ustvari nekropolu. Javljaju se kameni sanduci i keramika i nešto oružja. Ovaj lokalitet je blizak Troji I i II. BEJČESULTAN – nalazi se na jugu zapadne Anatolije, i jedan je od najvećih telova sa velikim broje kulturnih slojeva.Visok je oko 20 m, a u prečniku ima skoro 800 m. Slojevi koji pripadaju ranoj bronzi paralelni su sa Trojom Ia i B. DORAK – poznat je po dva kraljevska groba iz rane bronze. Grobovi su cista tipa (kameni sanduci), sa kraljevskim parom u zgrčenom položaju. Pored muškarca je 5

sahranjen i pas. Dorak se datuje u Troju I i nalazi se istočno od Troje, na obali Mramornog mora. Nađena je jedna zanimljiva sekira od ćilibara. Severno-Istočna Anadolija ALADŽA HIK – istočno od Akre. Važan lokalitet sa još važnijom istorijom i otiče iz halkolita još. Bio je jedan od važnih centara hetitske države. Poznat je po 13 kraljevskih gradova. Oni pripadaju ranoj bronzi i imaju elemente Trojanske kulture. Neobičan je način sahranjivanja. To je velika kraljevska grobnica u kojoj su kraljevi sukcesivno sahranjivani (svi trpani zajedno). Ona sadrži figurine i stegove (predstave životinja livene u bronzi), Au i Ag posude... Materijalni nalazi rane bronze Troje: Svakako najznačajniji je PRIJAMOVO BLAGO. Inače blago nije bilo jedinstveno. Radi se o nalazima iz nekoliko kuća iz horizonta Troja IIg. Šliman je na tim iskopavanjima zahvatio delove samo velikih megarona i u sloju paljevina našao ovo. Pronašao je bakarne i bronzane posude u kojima se nalazio deo blaga: sekire sa lepezastim sečicama, delovi trougaonih bodeža sa kukicama na krajevima i veći broj posuda od srebra, zlata i elektruma. To su najčešće pehari u obliku cveta lale, sosijere... Nakit: dve velike i masivne dijademe, preko 90 sitnih zlatnih i lončastih privezaka, zlatne koturičaste naušnice od filigrana i granulacije, raskošne ukrasne igle id filigranske žice, perle od zlata i srebra i ćilibara. U sklopu celokupnog „Šlimanovog blaga“ nađeni su još i delovi rozeta (tanke zlatne pločice za nošnju), sekire od tvrdog vulkanskog stakla (sekire – čekići), stilizovane figurine rađene od olova, perle od karneola i ćilibara itd. Bitne spomena su nađene KIPARSKE IGLE i KIPARSKI BODEŽI (trouglasti), oni su karakteristični ra ranu bronzu. Keramika: Troju Ia karakterišu ZDELE SA UVUČENIM OBODIMA, rađene rukom na kojima se urezuju antropomorfni detalji (npr. delovi lica). Troja IIc je bitna jer tada počinje IZRADA KERAMIKE NA TOČKU, međutim oblici keramike rađeni rukom su i dalje najčešći. Česti su debeli (konični) tanjiri manjih dimenzija od 15/16 cm u prečniku, na kojima su primetni otisci sporog vitla. Od 1900 BC pojavljuje se Minojska keramika. U periodu Troje VII B2 zanimljiv je povratak ručno rađene keramike. Od Troje II do V rade se vaze u obliku ljudskog lica (antropomorfne). To su najčešće neornamentisane i kruškolike posude. Za period Troje I – V karakterističan je NESTOROV PEHAR (po Nestoru kralju Pilosa – iz Ilijade), koji pripada severnozapadnoj kulturi Troje. Rađen je rukom ima deblje zidove, a dve masivne drške spuštaju se ispod poklopca. Slikan je tamnim bojama, i inače je tip posude zvane depas. U sloju Troja II javlja se dobro glačana i 6

neornamentisana keramika tamno sivih do tamno mrkih tonova. Tu su tripoidni, konični neornamentisani oblici, askosi (nisu cilindrični i pomereni su u stranu).

KIKLADI Ostrva Kikladi su u Egejskom moru i drugi su veliki centar bronzanog doba Egeje. Nadimak im je biseri Egeje i dele se na: • •

•

Severna (Rodos, Kinos, Limnos između Krita, Atike i Eubeje) Srednja (Melos, Faros, Naksos) Južna (Amargos i Santorini (Tera))

U ranoj fazi ih je malo istraživa Cuntas, istraživač neolita Tesalije. Kolin Renfrju je istraživao kikladske grobove i idole i istražio je 80% nalaza i nalazišta ove kulture. 1860. francuzi započinju iskopavanja Tere. Veliki lokaliteti istražni kraje 19 i početkom 20 veka su: Pelos grupa, Kampos, Siros, Kastri i Filakopi. Ali ključna ostrva za razumevanje Kiklada su Melos i Siros. Ono što je karakteristično za Kiklade jeste jedinstveni umetnički izražaj u periodu 3000-2000 BC, ali nakon toga umetnost kiklada gubi originalnost. 1700-1500 BC pod jakim je uticajem Krita i uopšte kasnije Mikenske kulture. Veruje se da bronzano doba Kiklada počinje pre 3300 BC.

Hronološka tabla bronzanog doba Kiklada

7

SREDNJE KIKLADSKI PERIOD KIKLADSKIRANO PERIOD KASNO KIKLADSKI PERIOD

I – 3300-3000/2900 BC – Pelos grupa (rani, najstariji horizont na Kikladima) I, II – 3000-2900 BC – Kampos mermera)

(razne vrste stojećih figurina od

IIa – 2900/2800-2600/2500 BC – Siros (najraskošnija kikladska faza) IIb – 2500/2300 BC – Kastri (2300 BC godina velikih paljevina, paralelna Troji II, krajem ovoga prodor naroda sa Istoka i propast kikladskog perioda) 2300-2000 BC – (nema podataka o ovom periodu) I – 2000-1700 BC – Filakopi I II 1700-1600/1550 BC - Filakopi

III Filakopi – naselje iz rane faze kasno kikladskog perioda I, II – 1600-1400 BC III – 1400-1200 BC

Glavne odlike kulture Naselja Naselja su manjih dimenzija, nema velikih utvrđenih gradova osim na lokalitetu na KASTRI na Sirosu, kod nekropole HARANDRIJANI. Pronađen je i kameni bedem sa 6 malih isturenih kula (potkovičastog oblika), koje podsećaju na lokalitet LERNA u Argolidi. Kuće su od kamena manjih zidova (40-60 cm). Kuće su otkrivene uz sam bedem, jednostavnih pravougaonih oblika, a ima i tip kuće sa apsidom. Kuće su 1-2 ćelične.

8

Kuća pravougaonog tipa

Kuća

apsidalnog tipa Grobovi Na lokalitetu Filakopi, istražen je niz kuća sa kamenim osnovama. Krajem 19, veka Renfrju je istražio ovaj lokalitet i utvrdio da najznačajniji gradovi pripadaju fazi Filakopi II (kraj srednjeg, početak kasnog kikladskog perioda). Nema nalaza moćnije arhitekture. Nađeni grobovi su cista tipa. Skeletni su i zgrčeni. Uglavnom su pojedinačni ili dvojni. Takođe su nađeni i trapezasto postavljeni grobovi, a javlja se i ukopavanje u meku stenu (oni imaju mali kratki hodnik). Na lokalitetu pored Sirosa Halandrijani, nađena je velika nekropola (500 grobova cista tipa). Istraživao ih Cuntas. Keramika Za propratni materijal važni su lokaliteti iz dve grupe Pelos i Siros. U fazi Pelos javljaju se keramičke posude tipa piksida(sa poklopcem) i askosa, nasleđe iz finalnog neolita. Najčešči motiv je gusto urezan ormanent riblje kosti. U Siros fazi karakteristična je tehnika urezivanja i pečatna keramika, kao i s- motivi, spirale ili koncentrični krugovi koji se povezuju tangentama. Rani oblik slikane keramike sa Krita se javlja u Kikladi kulturi, au njenoj srednjoj fazi javljaju se floralni motivi – delfini npr. U fazi Filakopi III javlja se slikana polihrona keramika, karakteristična naročito za Teru sa motivima ptica. Na Sirosu u rano kikladskoj fazi II tipični su tiganji sa ukrašenim spoljnim delom dna (motivi sunca, meseca, beskonačne spirale... – kao neka ritualna ogledala). Karakteristične siroske vaze su konične sa koničnom stopom. Takođe za Siros je karakterističan motiv vučjeg zuba. Za Pelos motiv jelove grančice. Tu su i keramičke posude koje podsećaju na čajnike. Imamo i posude tipa Kern koje su kompozicija osuda (u jednoj velikoj imamo male). Tu su i vaze u obliku patke, tzv. DAK vaze. Početkom srednjeg kikladskog perioda imamo floralne motive, slikaju se tamno-mrkim tirinsom na svetloj pozadini (minojski uticaj). Uz keramiku tu su bitni pomena nalzi posuda od mermera na Farosu (izvor mermera), nalazi malih piksida (za kozmetiku). U Siros fazi imamo zoomorfne vazeu obliku životinja i malih modela kuća (od steatita-verovatno predstava žitnica). Metal Metalni nalazi samo je Filakopi bio stecište metala. Uglavnom su to bodeži (bronzani 9

kiparski), igle itd. Zlata skoro pa nema, a od srebra nešto malo nakita na lok. Halandrijani. Iz rano kikladskog III potiče dugi pojas sa dijademom na kojoj je ornament iskucan sunčani disk, ornamet kola i neobične ljudske figure. Za izradu malih alatki koristi se nakad i opsidijan (Meloski). Idoli Iz rane faze kikladske kulture potiču i čuveni idoli. Imamo dve vrste njih: 1. šematski (liče na violinu) i 2. u obliku daščice za sečenje. Na lok. Amargos nađeni su idoli izduženog vrata, glava svedena a telo sažeto. Tip violina ima ga od Troje pa sve do južne Albanije (čest su grobni prilog u ranoj fazi). Idoli sa prekrštenim rukama predstavljaju klasični tip idola. Dimenzija su 20-30 cm, a neki idu i do 140-150 cm visine (ove velike su uglavnom ženske predstave sa naglašenim nogama rukama prekrštenim na grudima, lice u obliku maske i naglašeni stidni trougao). One su zbog nestabilnosti postavljene na mermerni postament. Ostale figurine, male, iz rane kikladske faze su uglavnom svedenih glava, ženske predstave (mali broj su muške), i imaju boju u obiliku sitnih tačkica (kao neka tetovaža). Muške figurine uglavnom predstavljaju svirača dvojnica i lira u sedećem položaju. Nalazi ovih imamo na Kerosu i Teri. Na Amargosu imamo glavu sa veoma realističnim crtama muškarca – celo lice i kosa u punđu.

Ostrvo Melos Engleska škola je istraživala ovo ostrvo. Jedini od lokaliteta koji je višeslojan i ujedno najbitniji je FILAKOPI. To je Pravi grad kikladske kulture, dok ostali lokaliteti su manja ribarska naselja. Sela su mala na kamenitim podlogama sa kućama od kamena i manjim nekropolama, koje su delimično istražene. Na nekropoli pored Filakopija na lokalitetu PELOS istraženo je 20 tak grobova i oni pripadaju tzv. ranoj Kikladskoj fazi. Cuntas je 1824. na AMARGOSU (ostrva) pronašao 26 grobova sa keramikom, mermernim posudama... Po ovome mora se napomenuti da su na Kikladima najviše istraženi grobovi i da su odatle poznati MERMERNI IDOLI. Na Amargoskom ostrvu SARIJAGOS (kameni hrid) nađeni su neolitski nalazi (6-5 mil. BC). Nađena je i nekropola, a poznat je nalaz figurina „Debela žena iz Sarijagosa“. Iz finalnog neolita i početka rane bronze je i lokalitet na ostrvu KEA u blizini 10

Atike.

Tera Teru su otkrili Dumas i Marinatos ( „Krit, Mikena i Tera“ ). Povezuje se sa Atlantidom. Kada je jednom prilikom Platon bio poseti Egiptu, čuo je od nekog sveštenika kako je izgledala legendarna Atlantida i sam hram na tom ostrvu. Po priči ovaj izgubljeni kontinent je stvorio sam Posejdon. U sred Atlantika stvorio je ogromno ostrvo ( „veće od Libije i od Azije zajedno“ ) i na tom ostrvu je sazidao prelepi hram Leiti u koju je bio zaljubljen. Podelio ga je na 10 manjih država i razdelio svojim sinovima. Besan na njihovu aroganciju srušio je Atlantidu talasima. Smatr se da je Platon ovu priču izmislio. Jedan deo arheologa smatra da se Atlantida vezuje za jednu veliku civilizaciju na Kritu. Marinatos prilikom istraživanja na Kritu nailazi na veliki sloj paljevine, koji je svom prilikom nastao tokom erupcije vulkana na Teri. Sa ovim otkrićem se smatra da priča o Atlantidi je u stvari zamena teze. Tera je bila potopljena erupcijom (tj. njen veći deo) 1640-1620 BC. Inače Tera je južno kiladsko ostrvo, a iskopavanja se na njoj vrše od 1874, kada su istraživači francuske škole došli do prvih otkrića na lokalitetu AKROTIRI. Marinatos 1939. iznosi svoju teoriju o erupciji i te godine pretpostavlja da je to biorazlog završetka minojske civilizacije. Taj vulkan na Teri je i danas aktivan! I Strabon je 197. BC zabeležio da je na Teri bio čitav niz erupcija. Tera nekada je bila ogruglog oblika, a danas je kiflastog. 1967. Marinatos blizu lokaliteta Akrotiri nalazi verovatno grad iz srednjeg ili kasnog minojskog perioda. 1982. Dumas nastavlja istraživanja Tere. On je otkrio prve ostatke kuća na Teri. Hteo je da iskopavanja vrši sa strane i da u samom sloju lokaliteta (kao tunel) otvori muzej. Nemoguća zamisao zbog poroznosti slojeva. I Marinatos je našao kuće koje su bile super očuvane zbog sloja lave i pepela. Sve kuće su bile dvospratne ili trospratne. Osnave su im kvadri od kamena, zidovi od mešavine ćerpiča i dodatno učvršćeni drvenim nosačima, krovovi su bili ravni. Sve je ukazivalo na visoko razvijenu civilizaciju. Otkriveni su kanali za vodu, uske popločane primorske ulice, freske u većini soba. Freske su najveće kulturno bogatstvo Tere. Imamo i minijjaturne freske narativnog karaktera. Muškarci obično su prikazani nešto tamnijim bojama i nagi su, a žene u dugim haljinama i golih grudi. Frizure su neobične (možda statusni simbol). Čest je motiv bršljana. Čuvene su : Mali boksači, Ribar, Vulkanski pejzaž (na tri zida)...

11

Od posuda na Teri se javljaju dva tipa slikanih: posude floralnog stila (tamno na belo) i mali pehari (belo na tamno). Karakteristični oblik je loptasti pehar, a motiv uglavnom ptice (lastavice) i marina stil (morsko rastinje) koji je karkterističan za 16001500 BC.Od figurina, karakteristična je predstava svirača na harfi.

KRIT - minojska kultura Krit je najznačajnije i najbolje istraženo ostrvo Mediterana. Homer u Ilijadi pominje Krećane, Knosos i grad Gorton, a za Fest navodi da je mnogobrojan. Takođe navodi podatak da je za vreme mikenske kulture imao 100 gradova (verovatno netačno). Pominje se i postojanje groba boga Zevsa baš na Kritu. Od 1900-1901 na lokalitetu Knosos istraživao je Artur Evans. Najznačajnije je otkriće Minojske palate na Knososu. Zbog ovog otkrića kritsku civilizaciju zovemo i civilizacija palata. Posle Evansa ovde su još kopale italijanska i francuska arheološka škola. Postoji nekoliko centara minojske kulture na Kritu i to su: 1. KNOSOS – 5 km od mora (prvo istraživanje englez A. Evans) 2. FESTOS – jug Krita (italijani) 3. AGIJA TRIJADA – blizu Festa (bogat nekropolama i larnaksima) 4. MALIJA – palata u istočnom delu Krita (francuzi) 5. ZAKROS – palata u istočnom delu Krita, nešto manja VAŽNO – Krit, Knosos, Festos i Malija su predstavnici najosnovnijih elemenata ove kulture (nekropole, keramika, arhitektura...). Inače svi veliki centri Krita, su se nalazili u centralnom ili istočnom delu. Pored ovih postoji i niz manjih urbanih naselja: Palekastro, Gurnija, Vasiliki, Serija, Mahlos, Arhanes (kopan savremenim metodama i nađeno na njemu svetilište i nekoliko velikih nekropola). Značajna su i istraživanja malih, izdvojenih i bogatih vila. Dve najznačajnije su blizu Knososa, i to su Amnisos i Tilisos (fresko slikarstvo). Južno od Knososa su vile Nurikani i Vatipetro (podsećaju na vile rustike iz rimskog perioda). Bitne su i nekropole: Zafer Porpura, Izopatra, Krisolakos (zlatna jama gde je pronađeno čuveno egejsko blago), Furni itd. na Kritu se javljaju veliki TOLOSI – kružne kolektivne grobnice unutar kojih se nalati i po nekoliko stotina grobova, neka vrsta kosturnice. Nađeno je dosta kultnih mesta – svetilišta na Kritu. Ona se obično nalaze po pećinama, kojih ima dosta na Kritu. Najznačajnije su: Kamares, (kamares vaze), Pirgos (severno od Knososa sa dosta zavetnih darova) i Trapeza (istok). Pored ovih imamo i svetičišta u planinama, na otvorenom prostoru. To su kultna mesta, gde se sveti prostor ograđuje zidovima. Neka od njih su: Silikorfu i Anemosplija u blizini Arhanesa – ivde je u prvoj pol. 2 mil. zabeleženo žrtvovanje jednog mladića.

Hronologija bronzanog doba minojske kulture 12

Artur Evans je kulturu bronzanog doba Krita po kralju Minoju, nazvao Minojska kultura, i podelio je tzv. tripartitnom podelom na: • •

•

rano minojski period (paralelan sa starim carstvom u Egiptu) srednje minojski period kasnominojski period

Drugu podelu koja se zasnivala dosta na Evansovoj izvršio je Nikolas Platon: • • • •

pretpalatni period period starih palata (zemljotresi) period novih palata (najveći centri minojske kulture) – opet zemljotresi postpalatni period (mikenski uticaj, propast gradskog života) – samo se Knosos održao

Knosos je i veoma važan neolitski lokalitet. Evans je istražujući palatu u Knososu otkrio 5 m kulturnog sloja koji leži na višeslojnom lokalitetu – telu. Ceo tel je bio visine oko 12 m, od toga više od 7 m je pripadalo neolitu. Na osnovu toga arheolog O. Dikinson je pretpostavio da postoji čitav niz potfaza minojske kulture. On zadržava Evansovu podelu i dodatno je razgranava i tako 1994. stvara nov periodni sistem minojske kulture:

RANI MINOJSKI PERIOD SREDNJI MINOJSKI PERIOD KASNI MINOJSKI PERIOD

SUBMINOJSKI PERIOD

I – 3300 do 2900 BC II a – 2900 do 2550 BC II b – 2550 do 2300 BC (kraj trojanske irano kikladskih kultura) III – 2300 do 1900 BC (ide zajedno sa srednjim minijskim periodom Ia) Ia – 2300 do 1900 BC I b / II a – 1900 do 1800 BC II b / III a – 1800 do 1700 BC (zemljotres, rušenje velikih palata) III b – 1700 do 1600 BC I a,b – 1600 do 1650 BC II / III a1 – 1450 do 1350 BC (vreme obnavljanja palata na Knososu – novi stil) III a2 / III b – 1350 do 1200 BC III c – 1200 do 1050 BC (počinje geometrijski period) 1050 – 900 BC

Glavne odlike kulture Minojsku kulturu karakteriše moćna civilizacija, ali nema tragova centralne vlasti. Karakterišu je mali gradovi – države POLISI: Centri su orijentisani oko velikih palata: Knosos, Festos, Malija, Zakros... Pored sloja neolita koji je otkriven u Knososu, Knos i Fest daju i elemente sa kraja finalnog neolita ili halkolita. Po oblicima keramike javljaju se žarišta: u severno istočnom delu ostrva, južnom oko Festa u plodnoj dolini reke Mesare (otkriveno dosta tolosa iz minojskog perioda). 13

Lokaliteti PLATANOS – ovde su otkrivene najveće kružne grobnice Tolosi. To su građevine nekad i do 2-3 m kružne građevine, sačuvane do 1.5 m u visinu, i izgrađene od kamenih blokova. Unutar tolosa sahranjivalio se naizmenično i skeletno. Pored toga otkrivene su i manje kamene osnove, četvrtaste prostorije koje predstavljaju porodične grobnice. pored ovog lokaliteta je nađeno 300 kamenih vaza, od kojih je posebno značajan jedan tip kljunastih vaza sa južnog dela – Hagios Oniofios. KUMASA – ovo je u stvari nekropola. otkrivena su 3-4 groba i desetine mermernih idola (tip kikladi). Pored njih otkriven je tip tzv. Kumasa idola, koji su malo zdepastiji. Još su otkrivene keramičke posuderađene rukom i oslikane kamene vaze kao i pečati različitih oblika i ukrasa (geometrijski ili komplikovani ornamenti). karakterističan je i tzv. Vavilonski pečat, koji ukazuje na trgovačke veze Festa i Egipta i Bliskog Istoka. Nađeno je i dosta trougaonih bakarnih ili bronzanih bodeža. TRAPEZA – pećina u istočnom delu Krita i ovde je pronađen sličan repertoar nalaza kao u Festu. PIRGOS – predstavlja svetilište i ovde se javlja sahranjivanje u keramičim sanducima. Tzv. pirgos vaza je karakteristična za ovaj lokalitet – to su konične posude za piće sa uskim središnjim delom koji je ojačan prstenom. Pirgos vaze leže na šupljoj , koničnoj stopi dekorisani sa jednostavnim nizovima linija, koji se dobijaju glačanjem. Imaju i malu bušenu dršku ispod oboda koji nekad može da bude i nepravilan, ili se umesto drške tu nalazi mali plastični ukras. Ove posude se javljaju početkom bronzanog doba. U II i III fazi javlja se Vasiliki stil. Njega karakteriše način ukrašavanja posuda. Redukcionim pečenjem posude dobija se ornament višebojnog stila sa raznim mrljama. Delovi posuda su tamnije boje a delovi crvenkaste. Najuobičajnije su posude za čaj i mali kljunasti pehari. Nešto kasnije se javlja i slikanje na beloj podlozi. Karakterističan za vasiliki stil je i posuda za izlivnikom. Veoma značajna odlika ovog perioda je i raskošna Kamares tehnika koju čine posude rađene na vitlu. Ovde je uočljiva narandžasta boja i koju karakterišu motivi iz mora. Takođe i prikaz uvećanih cvetnih delova i jednostavni geometrijski. Pred kraj kritsko – minojske kulture javljaju se tzv. labrisi – predstave sekira koje se kombinuju sa glavama bikova. Labrisi su inače kultni motivi u centralnom delu neke predstave.

14

Keramika Artur Evans je hronološku podele Minojske kulture izvršio prema keramici. Rani Minojski period: Vasiliki keramika rađena tamnom bojom na svetloj podlozi. Srednji Minojski period: Kamares vaze. Rade se na vitlu, tankih zidova i imaju oblik ljuske jajeta. Karakteristični motivi su delovi cvetova. Kamares se zove po pećini (svetilište) na planini Idi blizu Hagijatrijade. Kasni Minojski period: povratak na slikanje svetlim bojama na tamnoj površini. Preplet prethodna dva stila.

Palate Najznačajnije su velike palate na Knososu, Festosu i Maliji. Ima i manjih : Arahnes, Palekastro, Vasiliki, Gurnija... Osnovne odlike su da one nisu bile utvrđene, već otvorenog tipa. postoja je veliki broj zasebnih rezidencija, magacina, gradskih četvrti, što sve ukazuje na zavidan stupanj urbanizma. Ove palate su bile na dva ili tri sprata, osnove su im građene od velikih kamenih blokova. Gornji delovi su građeni od ćerpiča ili skeletnog sistema – drvenih nosača koj su obrazovali kvadratne okvire koji su se ispunjavali različitim materijalima(ćerpič, pleter, lep). Krovovi su bili ravni. Najbolje je stražena ona u Knososu, gde je sačuvana spratna konstrukcija i svtlarnik. Unutra je splet hodnika kao lavirint i veliki broj odaja koje su bile oko popločanog dvorišta. Artur Evans je na 1.5m otkrio tron. Palata zauzima površinu oko 13000 m kvadratnih. iznad nje nalazilo se još nekoliko zasebnih kuća. Dvorište je 25 X 50m. Na severnom delu bili su veliki propileji preko kojih se ulazilo u dvorište. na W strani se nalazio hodnik oslikan figurama muškaraca, koji kralju nose darove. U palati se nalazio i magacin sa velikim pitosima. Blizu propilejia se nalazila i skripta Minoja gde su otkrivene keramičke pločice sa pismom. To je bilo linearno B pismo (čedvik ga dešifrova 50- tih). Knosos leži na starim palatama. Još bitnih palata nađeno je i na Festosu. Osim Agija Trijade i Malija sve su odvojene 3-4 km od mora. Manjih je dimenzija nego u Knososu. Palate na Festosu osim centralne imaju i niz malih prostorija. Sarkofag iz Hagijatrijade – Izrađen od kamenai to tipa larnaks. Prevučen je krečnim malterom , koji je poslužio za fresko slikarstvo. Freske neke obiluju egipatskim motivima (mumija, maketa lađe kao dar, dva žrtvena bika). Tu je i prikaz dve ženske figure kako sviraju lire.. Sa strane je 15

prikaz apoteoze – konji sa dvokolicama u kojima je pokojnik i 2 žene. Konji su krilati. Pored palata je istraženo i dosta vila kao što su: Nurikami, Vatipetro, Gurnija itd. Čuvene su freske iz ovog perioda. Naročito „Mala Parižanka“ (žena sa neobičnom haljinom, sveštenica ?), i „Borba sa bikovima“ (prikaz ritualne igre sa bikovima).

Lokalitet Arhanes On se nalazi 10 km od palate na Knososu, i utvrđeno je da je naseljavan još od 6000 BC. 1922. ga je otkrio Artur Evans. Istraživanja nastavljaju Nikolas Platon i Spiridon Marinatos. Kopaju 1964. Otkrivaju arhitekturu, palatu (ispod samog grada), i unutar palate arhiv, teatar i rezervoar. Jedan od najznačajnijih lokaliteta u okviru Arhanesa je Vatipetro. Palata Arhanesa je u dolini A oko nje su manja seoska naselja. Na obliženjem brdu se nalazi važna nekropola koja se koristila kroz bronzano doba. Rezervoar kružnog oblika je nađen u palati Zakro, čiju arhitekturu karakteriše gradnja od kamena. Velika pažnja je poklonjena rezervoaru i sistemu sa isušivanje koji se zasniva na glinenim cevima. Palata je imal veliki br. spratova i odaja. Kuhinje su u donjim prostorijama gde su otkrivene odaje u zidovima za namirnice. U jednom delu nađeno je mnogo razboja, pletiva i ostalih takvih drangulija. Tkanjem su se tada bavile žene iz aristokratskih krugova (Penelopa npr.). Kako su tkale još nije utvrđeno. Keramika je Kamares stila. Kamen je značajan u izgradnji palate: Lavlja Kapija u mikeni npr. Postoje pretpostavke za ovu palatu da ona i nije palata nego neka vrsta letnjikovca. Prilikom napuštanja palate stanovnici su sa sobom odneli svoje dragocenosti, pa je moguće da nađen nakit i druge stvari su otkriveni u nekropoli Furni. Arhanes je na zgodnom pložaju – bio je u mogućnosti kontakta sa celim Kritom.Na nekropoli Furni otkriveni su i importi iz Egipta što ukazuje na vezu Arhanesa sa Egiptom (zdele, skarabej). Nađene su i razne figurine Kikladskog porekla, tako da se pretpostavlja i taj kontakt. Na nekropoli Furni nađeno je 5 tolosa od kojih je u svakom neko sahranjivanje iz nekog drugog perioda. Javlja se i sahranjivanje u Pitosima i to su uglavnom dečiji skeleti. Javljaju se i grobovi u steni. Figurine nađene u ovoj nekropoli datuju is srednje minojskog perioda. Arhanes karakterišu svetilišta u stenama i na otvorenom.Nađene su 2 pećine koje su služile za ritualne obrede sa paljenjem logorske vatre... Bitna je i tzv. Pećina Vetrova – Amenospilija. To je tripartitni hram sa ostacima drvene srukture božanstva, ali samo su sačuvane noge. Normalna su žrtvovanja životinja, ali ovde je prvi put zabeleženo žrtvovanje čoveka i to mladića od 18 godina. Utvrđeno je da je prešto je umro iz njega istekla velika količina krvi. Otkriveni su ovde još neki skeleti. Značajn pomena je individualni nalaz prstena od Gvožđa. Arhanes je uništen sa nastupom velikih zemljotresa.

Sahranjivanje

16

Ono je skeletno i u doba palata pokojnici se najčešće polažu u grobne odaje ukopane u steni. Pored to ga sahranjivanje se vrši i u LARNAKSIMA izgrađenim od lokalnog kamena – krečnjaka, a kasnije se pojavljuju i od keramike. Njihova osnova se dekoriše u fresko tehnici. Od nekropola važno je spomenuti onu u blizini Knososa – Zafer Papura. Ona potiče iz postpalatnog perioda. Javljaju se i kolektivne grobnice – pravougaone prostorije koje sadrže više grobnih odaja. Čuvena ovakva je Krisolakos (zlatna jama), jasno zbog kakvih nalaza.Ovde je 1892 otkriveno tzv. Egejsko blago. Cela dolina Mesave obiluje grobnicama tipa tolosa.

HELADA Pre mikenskog perioda izdvaja se period znan kao rano heladski i srednjeheladski. Trajao je oko 1500 godina ali ostao u senci Mikenskog sveta i palata. Glavni centri ovog perioda su: - severnoistočni deo Peloponeza (Argolida – otkrivena naselja i nekropole) - jugozapadni deo Peloponeza (Mesenija – tamo je bitan lok. Pilos) - središnji deo Grčke (Beotija) - Tesalija i deo Grčke Makedonije (lokaliteti pripadaju varvarskom svetu) Granice rano heladskog perioda su određene da počinje u periodu proto – neolita, a završava se finalnim neolitom oko 3000/3300 BC i to je period kulture Dimini.

Hronologija heladskog perioda Heladska kultura obuhvata celo Grčko kopno u periodu od 3300-1100 BC, kada ga smenjuje rano bronzano doba. Deli se na: • rano heladski period 3300-1900 BC • srednje heladski period 1900-1600/1550 BC • kasno heladski period i on predstavlja razvoj mikenske kulture Detaljniju podelu je napravio O. Dikinson. Kod njega su bitni pomena EH I 3300-2900 BC zbog najznačajnijeg lokaliteta Eutresis – jedini pouzdan lok. iz ovog perioda.To je tel od 3.5m kulturnog sloja i ima 8 horizonata. Nema specifičnu keramiku i to je čudno. EH II – Lokalitet Lerna na Argolidi. Karakterišu ga velike tumbe – telovi.

17

Lokaliteti, keramika, naselja i sahranjivanje Najznačajniji su Eutrezis i Lerna. Bitni pomena su još Kastanas blizu Soluna, Argisa Mogula u Tesaliji, Petkofi, Magoli itd. Eutrezis je istraživala Keti Golfman. Njegovu prvu fazu karakterišu kuće od ćerpiča. Keramika prve faze je neornamentisana i podseća na oblike rano heladskog perioda Troje i Bugarske i N Makedonije. Najčešći oblik je pehar sa drškom i koso zasečenim obodom. Ako posstoji neki ornament on je sveden i

jednostavan.Javljaju se i posude slične kasno neolitskim kao npr. veći kružni lonci sa širokim trakastim drškama...Drugu fazu Eutrezisa karakteriše raznovrsnija keramika TAKOĐE rađena rukom: kljunasti pehari, sosijere, askosi... Malo kasnije javlja se kereamika tipa URFIRNIS. Cele posude se prevlače tankim firnisom mrke ili crne boje (široke pruge ili jednostavni geo,etrijski motivi). U periodu EH II javlja se keramika na vitlu, ali te rađene na vitlu su mahom manjih dimenzija. Srednji period je posebna vrsta keramike tzv . Minijska keramika. Ona je rađena na vitlu i najbitnija je ona sive boje koju je otkrio šliman 1880. Ona podseća na metal. Takođe za srednji period je najčešći oblik pehar na 1 nozi. To je kupasti sud na kratkoj šupljoj stopi. Drugi čest oblik ovog perioda je neka vrsta kantarosa.Javlja se ovde i tzv. Žuta keramika. U horizontu Lerna V javlja se mat slikana keramika (razblaženim firnisom slika se na beloj podlozi). Isto sranje ornamenata: jednostavni geometrijski, cik cak, motivi vučjih zuba...Ovu slikanu keramiku su radili rukom i ima žućkasto crvene tonove. Što se tiče kuća ovog doba karakteristična su dva oblika: pravougaoni i apsidalni tip. U apsidalnom delu se možda čuvala blaga i sitna stoka.

Veoma je značajna i kuća ćerpiča. komplikovane arhitekture 25 X 12 m. Ovo je kuća spratna konstrikcija i pravougaona. Ova kuća je tip malih proto – palata. Uz sam bedem su se nalazile tzv. kasete (male zatvorene prostorije).To su možda bile ostave. Ovde su nađene u velikom broju posude sa prah firnisom i keramički pečati. Najbolje istražen lokalitet srednjeg perioda je Malti (Dorija) gde je jako neobična arhitektura. Kuće se ređaju gusto jedna uz drugu sa malim međuprostorom. Ovo je 18

ustvari selo. Kuće su u osnovi od kamena a gor e od ćerpiča. Selo =140 X 70 m. Kuće se grupišu uz bedem. Nađeno je oko 305 ovakvih. Inače kamena arhitektura je karakteristična za oblasti Beotije i Argolide, a što idemo više ka severu sve je više u upotrebi ćerpič. U EH periodu sahranjivanje je vršeno na nekropolama izvan naselja. Zgrčeni položaj u tzv cista grobovima.Česti su i grobovi ukopani u steni. Ovi u steni su dobro reprezentovani u nekropoli Manita na Eubeji. Pored toga u horizontu I otkriveni su i tumuli. Na lok. Mesenija kod Pilosa otkriveni su i niski tumuli. Na Atici se javljaju tumuli sa velikim pitosima i to su obično kolektivne grobnice sa zgrčencima.

Mikena Najveći centar na teritorije Grčke je bila Mikena koja se nalazila u oblasti Argolida. Pored nje postojali su još i drugi značajni kulturni centri tog vremena: 1. Tilos – 10 km od Mikene 2. na Peloponezu, Pilos u Meseniji – oko ovog većeg grada – države postojalo je još manjih naselja 3. naselje Peristerija – severno od Pilosa 4. Teba – u središnjoj Grčkoj 5. Atina Jedna od bitnijih karakteristika Mikenske kulture jeste bogata keramička industrija. Ona je omogućila podelu na nekoliko razvojnih faza Mikene. To je bila slikana keramika na vitlu uglavnom. Vršila je uticaj na široko: Troja, Rodos (postojale mikenske kolonije), Sicilija, Tesalija, južna Trakija, južna jadranska obala, ostrva u blizini španske obale itd. Jedna teorija kaže da su mikenski ratnici bili veoma dobri i da su čak jedno vreme bili najamnici u vojsci Hiksa.

Hronologija mikenskog perioda Počinje oko 1600/1580 BC, a traje do 1100 BC. Srednje minojski period karakteriše ne tako raskošna arhitektura, a život u većini gradova Mikenske civilizacije prestaje između 1600-1200 BC. Ovaj period se još naziva i kasno heladski period (LH). • • •

• • •

LH I – 1600/1580 do 1500 BC (period iz koka potiču čuveni kraljevski grobovi) LH IIIc – oko 1200 BC (rušenje gradova u Mikeni) 1200-1100 BC (zahvata tzv. submikenski period, i to je doba manjih palata) 1100-1060/1000 BC (submikenski period) 1050/1000-950 (proto geometrijski period, doba kada Atina postaje glavni centar. Ovo je čuveno „Tamno doba Grčke“. 950-750 (geometrijski period Grčke)

Drugu podelu izvršio je Dikison, i malo pre njega Renfrju: • •

LH I i LH II a – 1600/1550 do 1450 BC (kraj prve – rane faze mikene) LH IIb i III a1 – 1450 do 1350 BC (1350 BC je ključna godina i ona predstavlja vrhunac Mikenske moći. Mikena se tad utvrđuje i štiti svoje bogatsvo. Počinje zlatno doa Mikene koje traje do uništenja palata) 19

•

LH IIc i submikenski period – 1200 do 1050 BC

Mikenski nalazi 1876. Šliman je otkrio čuveni kraljevski krug grobova A. Njega čine dva niza gusto poređanih kamenih ploča koje ograđuju prostor prečnika 27,5 m. Unutar mikenske nekropole je pronašao kolektivnu grobnicu sa 6 grobova ŠAHT tipa. To su velike pravougaone trake ukopane u meku stenu u kojoj leži i cela osnova mikenske palate. Neki grobovi išli su i do 5 m dubine. Grobovi su opasani prstenom od kamenih ploča u 2 reda, a po perifernom kružnom prstenu grobovi su dobili naziv kraljevski krug grobova. Otkriveno je 19 skeleta i u jednom dve lobanje. Ovaj krug je izgrađen oko 1600/1550 BC i to izvan same nekropole. Oko 200 god kasnije podizanjem velikog kiklopskog zida krug je ušao u samu nekropolu. Čuveni su nalazi iz ovih grobova: •

I GROB – 3 ženska skeleta sa zlatnim dijademam, bronzane mačeve, srebrne šolje, keramika iz Egipta... • II GROB – muški skelet sa zlatnom trakom na glavi sa prilozima: bronzani pehar, koplje i tri bojna noža • III GROB – to je grob kraljevske porodice. Ima svašta a zanimljivi su importi: ćilibarske perle, veći broj bakarnih i keramičkih posuda... • IV GROB – 7 skeleta i dve lobanje i ovo je najraskošniji grob.Svi su u ispruženom položaju, sa odećom i oružjem (kod ratnika). Iz ovog groba potiču 3 čuvene zlatne maske („Agamemnonove“). Pored ovog još jedan je imao isto zlatne maske. Kod žena imamo zlatne dijademe i krune na glavama. Prilozi: zlatni ritoni, šlemovi, delovi nšnje, posude sa rozetama, dvojne zlatne sekire, pehari, srebrni ritoni, posude od elektruma, slikane vaze, konjska oprema... • V GROB – 3 skeleta muškaracasa zlatnim maskama, 15 mačeva od bakra sa bogato dekorisanim drškama. Iznad skeleta odraslih osoba postojalo je i 11 stela (karakteriše ih s motiv), koje predstavljaju nadgrobno obležje i na njima se javljaju prikazi dvokolica, s motivi, scene iz lova... Iznad grobova je otkriveno dosta pepela i gareži u kojoj je otkriven veliki broj životinjskih kostiju. Još čuveni nalazi odavde su: cilindrični pečati, figura koja predstavlja kraljevsku trijadu od slonovače, Nestorov pehar sa naknadno dodatim delovima i predstavama golubica (simbol Afrodite) – od pečene zemlje je. Tu su i male posude od zlata u visokom reljefu na kojima je naturalistički prikazano hvatanje divljeg bika., zatim čuvena vaza ratnika (mikenski IIIc period) – ta predstava je izrađena tamnim firnisom na svetloj podlozi. Tu je još i zlatni pečat iz Tirinta sa prikazom boginje koja sedi na prestolu i u ruci drži pehar, ima i simbol ptice. Drugi kraljevski krug grobova obeležen je sa B. Otkrio ga je Papadimitriju. Sličnih dimenzija kao prvi krug i oko 27 m u prečniku. Nije imao vertikalne ploče nego kameni zid rađen u tehnici suhozida. Ovde je otkriveno 6 grobova dosta skromnije sadržine od prethodnog kruga grobova. Pored šaht (svi ukopani u stenu sa konstrukcijom od suvo ređanog kamena sa drvenim poklopcima, na 3-4m dubine) javljaju se i cista grobovi sa zgrčenicima(u plićim su jamama na oko 1 m dubine). Obeležavaju se grčkim slovima od Alfa do Ro. Najznačajniji nalaz iz ovog kruga je maska od elektruma. Pored nje 20

otkrivena je i glačana mikenska keramika rađena na vitlu. Na osnovu te keramike otkriveno je da je ovj krug B stariji za 50-tak godina od kruga A. Prilozi uobičajeni.

Ratna oprema mikenskog sveta Karaketeristični su mikenski mačevi i bodeži. Od odbrambene opreme tu su oklopi ali retko ima bronzanih oklopa. Na oklop se nastavlja i štitnik za vrat. Bitne su i kacige, a glavni tip je kaciga sa zubima divljeg vepra. Štitovi su najčešće od drveta ali u kraljevskom krugu grobova otkriveni su prikazi štitova u zlatu i srebru. Različitih su oblika i najčešća su dva osnovna tipa: pravougaonog oblika i u obliku osmice. Tu se javlja i tip malog kožnog štita. Borna kola nisu karakteristična za mikenski period. Retka su bronzana i bakarna koplja.

Mikenski gradov, sahranjivanje i keramika Dva najčuvenija su Mikena i Tirint. Tirint se nalazio u Argolidi nedaleko od mora i iz njega su najbolje očuvani ostaci grada. Mikena je stacionirana i Argolidi na NE delu Peloponeza. Nastala je u srednje heladskom periodu a poznati ostaci ovog grada potiču iz kasno heladskog perioda. Gradovi mikenske civilizacije su čuveni po kiklopskim zidovima (34m visine), a na njih pored ova dva grada nailazimo u Atini na Atinskom Akropolju. Dobili su naziv jer se smatralo da su ih izgradili kiklopi, zbog masivnosti. Mikenske utvrde su bile relativno manjih dimenzija oko 2-3 ha. Bedemi su u dužini iznosili oko 600-800 m. Građeni su od suvo ređanih kamenih blokova i ova utvrđenja su nastala u LH periodu oko 1350-1300 BC. Mikenska palata je tip megarona pravougaone osnove izrađene od lomljenog kamena. Gornje partije palate bile su izgrađene od ćerpiča sa kombinacijom drveta. Tu je i nađena i monumentalna Lavlja kapija, koja predstavlja prvi takav reljef u staroj Grčkoj. 21

Reljef prikazuje dva lava koja su okrenuta ka minojskom stubu, koji je simbol boginje majke Reje. Minojski stub ukazuje još na tu trgovinu. Mikenu posle Šlimana su kopali još Derpfeld i Miler Karpe, a kasnije Hristos Cuntas, a posle Papadimitriju. Lokalitet Tirint radila je nemačka škola. Tirint sa svojim masivnim bedemima je najbranjeniji poznati grad Mikenske civilizacije. U centru grada su bili megaroni – kraljevske odaje unutar kojih su se kako u Tirintu, tako i u Pilosu nalazila kružna ognjišta, dve prostorije itd. Kružno ognjište je izlazilo na malopredvorje u srednjem delu palate, a unutar megarona postojalo je još nekoliko pratećih odaja. Kao i svi ostali megaroni i ovaj je sačuvan u donjim odajama. Širina bedema je oko 7-8 m, i unutar njih postojali su prolazi kako bi se smanjio teret ogromnih blokova od kojih su bedemi bili sagrađeni. Ovi prolazi vodili su do zaštićenog izvora pitke vode u samom podnožju Tirinta. Sahranjivanje u ovom periodu predstavljaju cista grobovi, tumuli i grobovi u steni, a javlja se još jedan tip a to je tzv. tolos sa dromosom (prilazom). Nadzemni deo je bio izgrađen u suhozidu, i u njima sahranjivanje se vrši na dva načina: direktno ispod humke i polaganje pokojnika u malečetvrtaste odaje koje se nalaze unutar grobova. Ovaj tip je i čuvena Atrejeva riznica koja je ukopana u padinu brda sa ogromnim prilazom. u njoj se nalazi čuveni motiv s spirale ponekad kombinovan sa rozetama. Mikenska keramika je zapravo industrijska keramika koja je ostavila snažan i dalekosežan uticaj svog vremena. Rađena je na brzom vitlu, a karakterišu je jednostavni ukrasi. Javlja se tada keramika rađena rukom kao i ona na sporom vitlu. Mikenska keramika peruzima neke elemente pozno minojske kulture. Na beloj pozadini izvlače se široke meke pruge, a od motiva najčešća je tekuća spirala i S motiv.Iz marina stila preuzimaju se predstave korala, kao i čuveni mikenski prikaz oktopoda koji je tu od samog početka. Oktopod predstavlja dominantu na velikim mikenskim posudama kao što su krateri. U kasnom mikenskom periodu se javljaju male figurine oko 10 cm dužine od bele gline sa jednostavnim ornamentom izrađenim od tamnog firnisa. Ima tri tipa koje se zovu po grčkim slovima: fi, psi i tao. Donji deo figutina je šupalj, a gornji je pljosnat. Dosta podsećaju na one žutobrdske. Javljaju se u kasno heladskom IIIc periodu, tj. na kraju mikene (submikenski period). Ruke im se naglašavaju bojom.

22

Mikensku keramiku karakterišu dva osnovna tipa: • Otvorene posude – sa širokim obodima kao npr. zdele, pehari na nozi, giliksi (pehari koji imaju oblik čaša za šampanjac)... • Zatvorene posude – sa malim izlivnicima kao npr. krčazi, mali amforoidni oblici lonaca... Kroz sve faze mikenske kulture osnovni oblici su veliki pitoidni lonci sa dve drške na zaobljenom ramenu najčešće sa biljnim motivima, šolje ili pehari sa jednom drškom ukrašeni s motivima, konični pehari ili pehari zaobljenog trbuha... Karakteristični su mikenski giliksi – pehari na uskoj stopi, kao i mali alabastroni. U rano mikenskoj kulturi javljaju se posude sa tri otvora na gornjem delu. Od neobičnijih posuda tu su tzv. basket vaze u obliku male kotarice, zatim posude na tri noge itd. Što se ornamentike tiče najčešći su ornamenti floralnog sveta preuzeti iz pozno minojske kulture.

IZVODI IZ ARHEOLOŠKOG LEKSIKONA

23

TROJANSKA KULTURA Troja

ili Ilion, u Homerovim epovima veliki i moćan grad kralja Prijama, branjen snažnim bedemom i kulama. Tragajući za Prijamovim gradom, H. Šliman (Schliemann) od 1870. god. u više mahova je obavljao iskopavanja na brdu Hisarlik, nedaleko od Dardanela (Turska). Istraživanja su dobila veći značaj uključivanjem u rad arhitekte V. Derpfelda (W. Dbrpfeld) od 1882. god., i njegovim samostalnim radom 1893/1894. god. Velika, reviziona iskopavanja u Troji od 1932. do 1938. god. preduzela je američka ekspedicija Sinsinati univerziteta, pod rukovodstvom K. Blegena (C. Blegen). Troja je višeslojan tel (dim. oko 200 x 50 m), s kulturnim slojem debljim od 16 m. Izdvojeno je ukupno devet glavnih naselja (Troja I - IX), sa više od 40 građevinskih faza. Šliman je bio uveren da se ostaci Prijamove Troje nalaze na dnu Hisarlika, i stoga je presekao naselje dubokim iskopom, širine 40 m, pri čemu je znatno zanemario ispitivanje gornjih slojeva. Podaci o centralnim deloviina većine "gradova" istraženih u ranim kampanjama nepovratno su izgubljeni, a u toku Blegenovih iskopavanja ispitivani su uglavnom periferni delovi naselja. Prvih sedam naselja: • • •

(Troja I -VII) pripadaju u celini bronzanom dobu Egeje (od 3000 do 1100.), Troja VIII je grčki eolski grad (oko 700 god.), Troja IX naselje iz poznog helenizma i rimskog perioda.

Troja I (od 3000. do 2600. god.) jeste malo utvrđenje, gotovo kružne osnove, prečnika oko 90 m, unutar kojeg je izdvojeno 10 građevinskih horizonata (Troja Ia - j). Delimično je očuvan bedem širok više od 3 m, koji je štitio samo nekoliko velikih kuća, građenih od ćerpiča, na osnovama od lomljenog kamena. Najstarijem naselju (Troja Ia) pripada velika građevina ko]a se završava apsidom, dok se već od Troje lb zidaju megaroni velikih dimenzija. Keramika je rađena rukom, monohromna, dobro glačanih površina. Konične zdele ukrašene su na unutrašnjoj strani koso zasečenog oboda urezanim motivima, predstavama ljudskog 24

lica i, rede, Sunčevim simbolima. Troja II (od 2600. do 2300. god.) jeste grad prečnika oko 110 m, utvrđen snažnim bedemom, s manjim četvrtastim kulama i dobro branjenim ulazima. Nekoliko velikih megarona postavljeni su jedan do drugog, sa tremovima""okrenutim ka centralnom delu grada. Od osam građevinskih horizonata najznačajniji je poslednji (Ilg), stradao u požara, iz kojeg potiče Čuveno Prijamovo blago. Naziv je dao H. Šliman, smatrajući da je Troja II grad iz vremena Trojanskog rata. Danas se Prijamova Troja uglavnom vezuje za Troju VI ili VIIa. U sloju paljevine naselja IIg nađeno je nekoliko ostava dragocenih predmeta (zlatne, srebrne i bakarne posude, dve raskošne zlatne dijademe, zlatne i srebrne ukrasne igle i bojne sekire od tvrdih, vulkanskih stena). Od keramičkih predmeta javljaju se antropomorfne urne i poklopci, konični pehari sa dve vertikalne drške a od Troje IIb - i jednostavne konične zdele rađene na vitlu. Troja III - V (od 2300 do 1900. god.) znatno su skromnija gradska naselja, koja se odlikuju gusto zbijenim pravougaonim kućama, sa uskim ulicama između njih. Kuće su, kao i prethodne, građene na kamenim temeljima, zidovi su od ćerpiča, a unutar i izvan njih otkrivena su ognjišta. Osim u Troji V, neizvesno je postojanje gradskih bedema. Većina keramičkih oblika nalikuje oblicima iz Troje II. Metalni nalazi su malobrojni, uglavnom ukrasne bronzane igle, dok su česti nalazi stilizovanih antropomorfnih figurina od keramike, kosti i mermera. Troja VI (od 1900/1800. do 130Q. god.) potiče iz srednjeg i delom poznog bronzanog doba, a odlikuje se moćnim bedemom i snažnim, Četvorougaonim kulama, kao i posebno branjenim ulazima. Bedem je tri puta obnavljan. Iz poslednje faze, kada je naselje bilo najveće (oko 2 ha), potiče dobro očuvana kula (dim. 18 »8 m, visine oko 9 m) Njegov centralni deo pretežno je uništen velikim niveacionim radovima pri gradnji Ateninog hrama iz helenističkog doba, kao i gradnjom rimske stoe. Očuvano je nekoliko većih kuća duž južnog bedema. Najpoznatija je Kuća na slubovima (dim. 26x12 m), sa tremom, velikom središnjom prostorijom i tri manje odaje na začelju kuće. Naselje VI je dugo trajalo, što pokazuje i osam izdvojenih stambenih horizonata. Siva minijska keramika preovlađuje u svim slojevima Troje VI. Najmlađe naselje (Troja VI h), koje je uništeno u požaru početkom XIII v., sadržalo je mikensku keramiku iz poznoheladskog IIIb perioda. Troja VII (od 1300/1275. do 1100. god.) podeljena je na naselja VIIa i VIIb. Kao i kod Troje VI, centralni deo je uništen. U Troji VIIa obnovljen je bedem, uz koji su podignute višeprostorne, gusto zbijene kuće, ponekad sa neuobičajeno velikim brojem pitosa ukopanih u podove. Osim predmeta uvezenih iz Mikene, nalažena je keramika sa Kipra. Naselje VIIa takode je stradalo u požaru. U naselju VIIb se prepoznaju dve faze, između kojih, čini se, nema prekida. Gornji slojevi sadrže keramiku rađenu rakovu. Posude sa velikim rožastim ukrasima ili utisnutim motivima ukazuju na uticaje iz Trakije. Troja je konačno uništena i napuštena na prelasku iz bronzanog u gvozdeno doba, oko 1100. godine.

25

Osnova Troje II

Trojanska Kultura, vodeća kultura ranog bronzanog doba u severozapadnoj Anadoliji i istočnoj Egeji, nazvana po eponimnom višeslojnom grad skorn naselju). Osim u Troadi, njeni važni centri otkriveni su na istočnoegejskim ostrvima (v. Poliohni, Termi). Prema stratigrafiji Troje, podeljena je na tri osnovna perioda, i to: • • •

rana faza (od 3000. do 2600. god.), koja odgovara Troji I, srednja (od 2600. do 2300. god.), iz vremena Troje II i pozna (od 2300. do 1900. god.), kojoj pripadaju naselja Troja III - V.

Početak trojanske kulture povezuje se sa osnivanjem Troje I, mada se njene osnovne odlike zapažaju već u naseljima tzv. predtrojanskog horizonta (Poliohni I, Emborio VIII - VII, Kumtepe Ia i lb). Njen kontinuitet prati se uglavnom na osnovu nekoliko oblika monohromne keramike (kljunasti pehari, posude na tri noge, askosi, depasi, posude ukrašene detaljima ljudskog lica). Rano korišćenje vitla, već od Troje IIb, nije znatnije uticalo na izradu klasičnih trojanskih posuda, koje su rađene rukom sve do kraja ranog bronzanog doba. U arhitekturi je primenjivan tradicionalni način gradnje kuća od ćerpiča, koji je u Anadoliji poznat od neolita, ali su u svim fazama trojanske kulture kuće podizane na temeljima od lomljenog kamena. Rane oblike kuća sa apsidom (Troja Ia) ili sa blago zakrivljenim užim stranama (Emborio, Poliohni), smenile su izdužene, pravougaone kuće, često sa otvorenim tremom, megaron tipa. Naselja, sa gusto zbijenim kućama, dokumen-tovana su na lokalitetima Poliohni i Termi. Većina trojanskih naselja nije obnavljana posle velikog požara i razaranja Troje Ilg, kada je stradao i dobro utvrđen grad Poliohni V. 26

Veze sa ranoheladskom kulturom, preko Kiklada, obnovljene su tek krajem ranog bronzanog doba (vreine Troje V), kada su pojačani i uticaji trojanske kulture duž zapadne obale Anadolije. Nasuprot dobro istraženim naseljima, nekropole nisu do sada poznate. Unutar naselja otkriveno je nekoliko dečjih skeleta u velikim posudama, što podseća na sahranjivanje u pitosima na nekropolama Jortan kulture. Nalazi metalnih posuda iz jednog rasturenog groba u Troadi, kao i izuzetno raskošni prilozi u kraljevskim, grobovima istočno od Troje (v. Dorak,Aladža Hijik) ukazuju na mogućnost otkrivanja nekropola s bogatim nalazima u blizini trojanskih gradova. Ostava srebrnog i zlatnog nakita iz naselja Poliohni V, uz Čuveno Prijamovo blago Troje II, potvrđuje visoke domete zanatske umetnosti. Uticaj trojanske kulture bio je nesumnjivo najveći u drugoj fazi ranog bronzanog doba, sredinom 3 milenijuma, kada su, preko Dardanela, posebno ojačale veze sa delovima Egejske Makedonije i Trakije (v. Mihalič, Ezero). Troja ostaje važno trgovačko središte i tokom srednjeg i poznog bronzanog doba, ali vodeću ulogu u istočnoj Egeji prepušta najpre kritskim, a zatim mikenskim moreplovcima. U isto vreme, oslabio je uticaj Troje na kontinentalno zaleđe, pre svega usled stvaranja moćnog Hetitskog carstva u istočnoj Anadoliji.

Poliohni - veliko naselje iz ranog bronzanog doba na Leranosu, u severnom delu Egeje, koje je od 1930. do 1960. god. istraživala Italijanska arheološka škola. U blizini morske obale, u jugoistočnom delu ostrva, otkriveno je višeslojno preistorijsko naselje, odnosno tel, visine 16 m. Izdvojeno je 7 osnovnih faza, sa više gradevinskiih horizonata, koji se smenjuju od kasnog halkolita do srednjeg bronzanog doba. Najstarije naselje (Poliohni I) pripada kraju bakarnog doba, odnosno predtrojanskom horizontu, dok Poliohni II - V odgovara vremenu Troje I i II. Poliohni VI potiče s kraja ranog bronzanog doba i blizak je Troji V, a najmlađe naselje (Poliohni VII) vezuje se za mlađu fazu srednjeg bronzanog doba i minojsku kulturu. Najbolje je očuvano naselje Poliohni V (niz gusto zbijenih pravougaonih kuća, sa više megarona, otkriven u dužini od oko 150 m), koje odgovara Troji II; kao i Troja Hg, stradalo je u požaru, a u jednoj kući nađena je ostava srebrnog i zlatnog nakita. Prema ostacima moćnih kamenih bedema, kuća građenih od ćerpiča na temeljima od kamena, oblicima bakarnih i bronzanih igala, sekira i bodeža, kao i keramičkih posuda, naselja iz ranog bronzanog doba (Poliohni II - VI) pripadaju trojanskoj kulturi.

Termi - naselje iz ranog bronzanog doba, otkriveno u blizini mora, severao do grada Mitilini, na grčkom ostrvu Lezbos. U kulturnom sloju, debljine 6 ln, izdvojeno je pet sukcesivno podizanih naselja, sa gusto zbijenim kućama i uskim ulicama, koja pripadaju ranom bronzanom dobu severozapadne Anadolije (Troja I). Najbolje je sačuvano najmlađe naselje (Termi V), jedino koje je imalo kamene bedeme i dva branjena ulaza, kao i uske kuće, sa zidovima od ćerpiča i temeljima od lomljenog kamena. U svim naseljima keramika je mono-bromna i sličnih oblika (kljunasti pehari, posude na tri noge, depasi). Nađen je veći broj antropomorfnih figurina od pečene zemlje i nekoliko veoma stilizovanih mermernih idola, u obliku violine. Manje su zastupljeni predmeti od bakra (ravne sekire, ukrasne igle, kratki bodeži), dok su nalazi od bronze retki. Vuni

- velika nekropola iz ranog bronzanog doba, na severnoj obali Kipra, sa 27

manjim grobnim odajama ukopanim u stenu. Osim jednog ili nekoliko pokojnika sahranjenih u zgrčenom položaju, u grobovima su nalaženi mnogi keramički prilozi, bakarni bodeži kiparskog tipa i ukrasne igle. Keramičke posude su katkad na gornjem delu ukrašene protomima životinja (ptice, goveče, jelen), a umesto drški modelovane su stojeće ljudske figure ili, čak, konjanici. Kompozitne vaze sa više recipijenata korišćene su ponekad kao nosači visokih pločastih idola sa ljudskim likom. Zanimljiva je keramička kompozicija sa scenom iz života zemljoradnika: na stolu su dva para volova koji vuku plugove, orači su iza njih, a prikazano je i donošenje semena za setvu. Otkriven je keramički model svetilišta, s kružnim ogradnim zidom i visokom kapijom, unutar kojeg su plastično prikazane ljudske figure s ptičjim licem u stojećem, sedećem i klečećem položaju, uz prazan tron, nekoliko žrtvenih životinja (goveče) i visoki idol nekog trojnog božanstva.

Enkomi

- veliki grad iz poznog bronzanog doba na istočnoj obali Kipra, u blizini Famaguste. U toku istraživanja K.Šefera 1934-46 i P.Dikajosa 1948-58. otkriven je znatan deo snažnog utvrđenog grada dimenzija 400x350 m, sa pravilnim, uskim ulicama i gusto raspoređenim velikim kućama sa više prostorija. U XIII veku grad je bio na vrhuncu moći i jedan od najvećih trgovačkih i metalurških centara u istočnom delu Mediterana. Prostrane kuće građene na temeljima od kamenih blokova, sa zidovima od ćerpiča, često imaju stepenice koje vode na gornji sprat. Na osnovu nalaza pozne mikenske keramike, kao i antropomorfnih figurina mikenskog tipa, utvrđeno je da se Enkomi razvijao pod snažnim uticajemAhajaca sa grčkog kopna, a pretpostavlja se da je bio i mikenska kolonija. Grad je uspešno preživeo velika pomeranja naroda pri Egejskoj seobi a napušten je krajem XI veka uslrd jakog zemljotresa. Poslednjim građevinskim fazama pripadaju ostaci dva svetilišta podignuta u sredušnjem delu naselja. U većem kvadratnom svetilištu, Svetilištu rogatog boga, čiji su donji delovi izgrađeni od fino obrađenih kamenih blokova, otkrivena je veća bronzana figura muškarca (visine 0,55 m), sa koničnom kapom i velikim rogovima. Drugo svetilište, Svetilište boga ingota, sastoji se od velike pravougaone prostorije (dimenzija 17,5x11,5 m) i ograđenog prostora u jednom uglu, sa bronzanom statuetom ratnika. Uz keramičke posude i više stotina manjih antropomorfnih figurina, nađeni su masivni bakarni ingoti po kojima je svetilište i dobilo ime. Osim naselja iz poslednjih vekova II milenijuma otkriveno je nekoliko grobova ukopanih u stenu sa više skeleta i bogatim prilozima- mikenske vaze, nakit od slonovače, zlata i srebra, posude od bronze, predmeti od fajansa i stakla.

Kiltepe - višeslojno preistorijsko naselje (tel), velikih dimenzija (550 - 450 m, visine oko 20 m), u centralnom delu anadolske visoravni (Turska). Mada se tragovi naseljavanja uočavaju od halkolita do helenistickog i rimskog perioda, utvrdeni gradovi, sa 14 osnovnih stambenih horizonata, smenjuju se, bez vecih prekida, od oko 2500. do 1200. god. Velike kuće sa vise prostorija gradene su na inasivnim temeljima od kamena, a zidovi su od ćerpiča. U slojevima 12 i 11 (kraj 3. milenijuma) otkriveni su ostaci palate ili hrama otvorenog tipa, sa sredisnjom dvoranom u obliku megarona, u čijem centru se nalazi veliko kružno ognjište (oltar). Vrhunac razvoja grad dostize u prvim vekovima 2. milenijuma, kada je izvan gradskog bedema podignuto veliko naselje (oko 50 ha) asirskih trgovaca (tzv. karum). Prema pisanim izvoriina, Asirci iz severnog Vavilona osnovali su, za vreme Hamurabija 28

i njegovih prethodnika, vise trgovackih kolonija u Anadoliji. Glavno srediste bilo je u Kanešu, kraljevskom gradu u Kapadokiji, koji se identifikuje s nalazistem Kiltepe. U centralnom delu trgovacke kolonije, podeljene uskim ulicama na vise cetvrti, podizane su kuce na sprat, sa vise prostorija, razlicitih namena, koje izlaze na zatvoreno dvoriste. Ispod podova kuca i unutar dvorista nadeni su pojedinacni, pretezno decji grobovi, s pokojnicima u zgrcenom polozaju, slobodno ukopanim u zemlju ili polagani u pitose i sanduke od kamenih ploca (ciste). Najdragoceniji nalazi iz karum naselja su arhive s velikim brojem (vise od 15 000) glinenih ta-blica ispisanih klinastim pismom. Naselje asirskih trgovaca i zanatlija stradalo je i napusteno u prvoj polovini 18 v., od kada opada politicka i ekonomska moc Kaneša. Utvrdenje je obnovljeno u vreme Novog hetitskog carstva (-1450. do 1200. god.), kada su sagradene velike kuće na kamenim temeljima i palata u obliku megarona. Grad je razoren početkom 12 v, istovremeno sa Hatušašom, glavnim gradom Hetita.

Kumtepe,

manji preisto-rijski tel pokraj reke Skamander, u blizini ulaza u Dardanele, nedaleko od Troje (Turska), na kome je ustanovljeno nekoliko naselja s kraja halkolita i početka ranog bronzanog doba. Unutar kulturnog sloja, debljine oko 5 m, izdvojena su tri osnovna stratuma, obeležena kao Kumtepe Ia - c. Prva dva stratuma (Ia - b) pripadaju tzv. pretrojanskom horizontu i slična su naselju Poliohni I, na Lemnosu, dok je treći stratum (Ic) veoma blizak ranoj fazi Troje I (Ia - c). U okviru najstarijeg naselja nađeno je nekoliko grobova, s pokojnicima u blago zgrčenom položaju. U svim naseljima kuće su pravougao-ne, većih dimenzija, na osnovama od lomljenog kamena i sa zidovima od ćerpiča, a izrađivana je monohromna, dobro glačana keramika. U najmlađim slojevima zastupljeni su ranotrojanski oblici posuda, kao što su kljunasti pehari s jednom drškom, veće posude s predstavom ljudskog lica, zdele ukrašene snopovima ureza na unutrašnjoj strani, proširenog oboda. Čini se da je naselje dobrovoljno napušteno neposredno pre prvog proširenja gradskih bedema u susednoj Troji (Troja Id). Malobrojni nalazi keramike iz gornjih slojeva tela, slični nalazima iz Troje V, ukazuju na novo, kratkotrajno naselje (Kumtepe II), nastalo krajem ranog bronzanog doba.

Dorak

– stenoviti greben iznad jezea Apoliont kod Burse, nedaleko od obale Mramornog mora (Turska). Otkrivena su tu dva kraljevska groba u obliku kamenih sanduka (cista) iz ranog bronzanog doba. U jednom je sahranjen muškarac u ispruženom položaju i postavljen na šareni vuneni ćilim, a u drugom na asuri od rogoza su muškarac sa psom ispod nogu i žena u zgrčenom položaju. Oba tipa imaju kvalitetno izrađeno oružje, a izdvajaju se srebrni bodeži sa zlatnim drškama (na jednom su ugravirani lađe i delfini) i Fe mač sa drškom od opsidijana. Grob kraljevskog para sadrži i 4 obredne sekire od nefrita, lazulita, opsidijana i ćilibara. Svi pokojnici su sahranjeni sa žezlom optočenim Au i Ag, sa glavom od mermera i ćilibara. Nađena je i keramika, kao i vaze od Ag i Au (šolje, kljunasti pehari i depasi), i 4 ženske figurine, od srebra, elektruma i bronze u tehnici livenja. Značajan nalaz je deo alatne oplate iz pojedinačnog groba, sa iskucanim kartušom, ispisanom egipatskim hijeroglifima i titulom faraona Sahu-rea (V din. Starog carstva (2500 BC)). U blizini je nađeno i nekoliko grobova s pokojnicima položenim u velike pitose sa skromnim prilozima (sluge, pratioci).

29

Jortan – nekropola iz ranog bronzanog doba u Anadoliji (Turska), gde su otkriveni pravilni redovi velikih pitosa položenih na stranu, sa veoma zgrčenim pokojnicima. Priloge čine keramičke posude na 3 noge, amfore s ljudskim likom, kljunasti pehari, bakarni predmeti ukrasne igle, bodeži i sekire), koji pripadaju periodu Troja I i II. Slične nekropole iz rane bronze, nađene su jugoistočno od Troje i reprezentuju Jortan kulturu. Osim sahranjivanja u pitosimapokojnici u zgrčenom položaju polagani su i u sanduke kamenih ploča (ciste). Naselja ove kulture su nedovoljno istražena. Nešto više podataka pruža Ovabajindir, gde su nađene osnove pravougaonih kuća sa tremom, slične onima iz kasnijih slojeva Troje I.

KIKLADSKA KULTURA Kikladska kultura jedna od vodećih kultura bronzanog doba u Egeji. Nastala je na Kikladima, grupi manjih, uglavnom stenovitih ostrva u juznom delu Egeje, izmedu kontinentalne Grčke i Krita. Geografski, a i kulturno tesno je povezana sa Atikom, Eubejom i Kritom, a preko istočnoegejskog ostrva i sa maloazijskom obalom. Po ugledu na hronologiju koju je predlozio A. Evans za bronzano doba Krita, kikladska kultura se deli na tri osnovna perioda: • Ranokikladski 3000- 2000 • Srednjokikladski 2000 - 1600/1500 • Poznokikladski 1600/1500- 1100 Kikladska ostrva bila su nastanjena u neolitu. Opsidijan sa Melosa korišćen je za izradu alatki već u najranijim neolitskim naseljima Grčke i Krita. U naselju na malom ostrvu Saliagosu iz srednjeg neolita nađeni su mermerni idoli u obliku violine. Finalnom neolitu pripada nalazište Kefala na ostrvu Keju gde su otkriveni naselje i nekropola. Procvatu kulture ranog bronzanog doba na Kikladima, pored povoljnog položaja i kontrole pomorskih puteva, doprinela su i bogatstva u sirovinama pojedinih ostrva: • Opsidijan- Melos • Mermer – Paros • Bakar- Paros, Sifnos • Srebro- Naxos, Kej • ZlatoSifnos I Ranokikladski period Deli se na tri faze:

I Pelos grupa II Keros- Siros grupa III Filakopi I grupa

Grupa Pelos datuje se u prvu polovinu 3 milenijuma. Odlikuje se nekropolama sa grobovima u vidu ciste, u kojim se nalaze shematizovani mermerni idoli, pljosnati i mali , najčešće u obliku violine. Uz pokojnike su stavljane i keramičke posude ukrasene gusto urezanim 30

geometrijskim motivima i kamene vaze razlicitih oblika. U grupi Keros - Siros, iz sredine i druge polovine <—3. milenijuma, javljaju se prostrane nekropole i veliki broj tzv. kikladskih idola. Najbolje istrazeno naselje je Kastri, kod nekropole Halandrijani na Sirosu, utvrđeno kamenim bedemom i inanjim kulama (v. Halandrijani). Osim mermernih idola, u grobovima su nadeni i tzv. keramicki tiganji, plitke kultne posude bogato ukrasene urezivanjem (geometrijski motivi, najcesce tekuće S spirale, stilizovane predstave lađa). Kikladski idoli od mermera, raznovrsnih oblika i dimenzija od nekoliko centimetara do 1,5 m, uglavnora prikazuju stojeće ženske, nage figure, s rukama prekrstenim ispod grudi. Poznate su i figurine muzicara, kao sto je Svirac na dvojnici sa Kerosa i nekoliko figura svirača na harfi sa Kerosa i Tere. Najstarije naselje gradskog tipa na nalazistu Filakopi na Melosu reprezentuje poslednju fazu ranog bronzanog doba Kiklada, s kraja 3 milenijuma. U ovoj fazi retko su izrađivane shematizovane mermerne figurine, a medu keramickim prilozima se, kao novina, nalaze slikane vaze (tamno na svetlom), kao i razliciti oblici kernosa. Naselje Filakopi II pripada srednjem, a naselje Filakopi III poznom bronzanom dobu. U prvoj polovini 2. milenijuma Kikladi su pod uticajem minojske culture (Tera) a posle katastrofalne erupcije vulkana na Teri oko 1500. god., kikladska kultura potpada pod uticaj mikenske kulture.

Agija Irini - višeslojno naselje iz bronzanog doba na kikladskom ostrvu Keji. Nad ostacima poznoneolitskog naselja podignuto je sredinom 3 mil., u drugoj fazi ranokikladske kulture, naselje koje je s manjim prekidima trajalo sve do erupcije vulkana na Teri oko 1500 godina. Kasnije je osnovano naselje manjeg obima manjeg obima, izgrađeno oko svetilišta iz premikenskog doba. Naselje iz poznog bronzanog doba razvilo se pod snažnim uticajem mikenske kulture i trajalo je sve do kraja submikenske epohe. Kuće podizane na kamenim temeljima i dobro glačane posude među kojima se izdvajaju pehari depas tipa pripadaju naselju iz ranokikladskog perioda. Početkom srednjeg bronzanog doba naselje je utvrđeno kamenim zidom i polukružnim kulama a krajem tog perioda podignuti su bedemi sa pravougaonim kulama. Fragmenti fresaka s predstavama delfina i plavih ptica potiču iz perioda najvećeg uspona grada iz rane faze poznokikladske kulture. Antropomorfne statuete od pečene zemlje nađene su u mikenskom svetilištu. Posebno se ističi veće ženske figure, visine do 1,2 m prikazane i tzv. stavu plesačica.

Filakopi

- višeslojno naselje iz bronzanog doba na Melosu, koje je krajem XIX i početkom XX veka istraživala Britanska škola u Atini. Izdvojena su tri veća naseljaFilakopi I, II, III. Kasnije je otkriven i tzv. preurbani horizont, jer su u najstarijem sloju, debljine do 0,5m, nađeni i tragovi arhitekture i monohromna keramika, slična onoj iz grobova tipa cista sa obližnje nekropole Pelos, datovani u ranu fazu ranokikladske kulture. Filakopi I, osnovano krajem ranog bronzanog doba, bilo je neutvrđeno. Iz njega potiče keramika ukrašena urezivanjem- kernosi, konične pikside, posude u obliku patke, kao i vaze slikane mat bojom-kljunasti pehari. Filakopi II, naselje iz srednjeg bronzanog doba, ima izgled pravog grada, s moćnim kamenim bedemom. Gusto zbijene manje i veće pravougaone kuće grupisane su u nekoliko blokova, razdvojene uskim ulicama. Uticaj minojske kulture sa Krita ogleda se u importu Kamares vaza i zidnom slikarstvu, što pokazuje deo frizasa letećim ribama. 31

Filakopi III je naselje iz poznog bronzanog doba, sa tri graditeljske faze. Vremenom slabi uticaj minojske kulture, a jačaju kulturne veze s mikenskim svetom, na šta ukazuje i izradnja palate s megaronom. Otkriveno je mikensko svetilište, s većim brojem antropomorfnih i zoomorfnih figurina od pečene zemlje i ostalih zavetnih darova. Izdvajaju se nalazi dve bronzane statuete s prikazom muškog božanstva i minijaturna maska od zlatnog lima. U blizini je pronađeno više grobova iz ranog bronzanog doba, uklesanih u stenu. Verovatno iz takvog jednog groba potiče kamena pixida u obliku žitnice sa 7 kružnih silosa.

Halandrijani - selo na ostrvu Sirosu u kome je 1898 H. Cuntas otkrio veliku nekropolu- više od 500 grobova i manje utvrđeno naseljena obližnjem brdu Kastri. Oba nalazišta pripadaju kikladskoj kulturi ranog bronzanog doba, iz druge polovine 3 milenijuma. Nekropola se sastoji od nekoliko grupa zidanih grobova, sa po jednimpokojnikom sahranjenim u zgrčenom položaju. Grobne konstrukcije su pravougaone ili elipsoidne osnove, rađene u tehnici suhozida od sitnijeg kamena i manjih ploča, sa lažno zasvođenim krovom. U bogatijim grobovima nalažene su ukrasne igle od bakra, kamene vaze, keramički pehari depas tipa, bogato ukrašene kultne posude tzv. tiganji, retko i mermerni idoli. Kastri je manje utvrđenje od kamena sa polukružnim kulama. Naselje se sastoji od malih, gusto zbijenih kamenih kuća nepravilnih osnova, kao i ostava, povezanih uskim prolazima i krivudavim ulicama. Osim prostorije za preradu bakarne rude i ostave bakarnih alatki, kao izuzetan nalaz izdvaja se srebrna dijadema ukrašena predstavama Sunčanog diska, psa i ljudske figure podignutih ruku sa ptičjim licem.

HELADSKA KULTURA Heladska Kultura

kultura bronzanog doba na grčkom kopnu, koja je nastala na Peloponezu i u srednjoj Grčkoj između 3000-2000 i trajala do 1100. Podela A. Vejsa i K. Blegena, 1918.godine-južno od Makedonije i Tesalije: •

Ranoheladsko

-

3000/2800-2000/1900:

RH I 3000/2800- 2600 RH II 2600- 2200 RH III 2200- 2000/1900 •

Srednjoheladsko 2000/1900- 1600/1550

SH I SH II SH III •

Poznoheladsko-Mikensko 1600/1550- 1100 (Mikenska Kultura)

PH I PH II 32

PH III Svaki period je podeljenna tri postperioda po uzoru na periodizaciju minojske kulture na Kritu. Kasnija istraživanja su pokazala da takva podela nije uvek mogućna i da pojedine faze razvoja traju duže ili kraće, a da se faze unutar srednjoheladskog perioda ne mogu pouzdano ni razdvojiti. Hronološki je najpouzdanije podeljen poznoheladskiperiod, odnosno vreme mikenske kulture. Taj period se zasebno proučava kao mikenska kultura. I Ranoheladski period Oskudni su podaci o najstarijoj fazi RH I. Jedino je na višeslojnom naselju Eutrezis u Beotiji izdbojeno nekoliko građevinskih horizonata iz prve faze ranog bronzanog doba , sa ostacima kružnih građevina, podignutih na kamenim temeljima i sa zidovima od ćerpiča, ređe i od pletera i lepa. Slična arhitektura je otkrivena u najstarijem sloju bronzanog doba u Orhomenosu. Osim crvenoglačanih posuda rađenih u tehnici finalnog neolita, ovom periodu pripadaju posude ukrašene urezanim geometrijskim motivima, sa belom inkrustacijom. Pri kraju RH I i tokom RH II izrađuju se bojene posude veoma dobrog kvaliteta, sa tankim sjajnim premazom, koji u toku pečenja dobija tonove tamnocrvene, ljubičaste ili crne boje. Te posude su označene kao Urfirnis keramika. U RH III fazi tamni firnis se koristi kao podloga za geometrijske ukrase izvedene belom bojom.

Osnovni oblici ranoheladske keramike su: • • • • •

Sosijere Manji pehari s jednom drškom Loptaste amfore s kratkim vratom Askosi Zdele s blago uvučenim obodom

Većina naselja osnovana tokom RH II perioda na Peloponezu – Azine, Lerna, Koraku, Ziguries, Malti i u Atici- Agios Kozmas, sadrži neke od osnovnih odlika ranih gradova u Egeji, kao što su gusto zbijene, pravougaone kuće, uske, često popločane ulice i posebno izdvojene veće zgrade javnog karaktera. Naselja u Lerni i na Egini bila su zatićena snažnim bedemom i manjim kulama. Kuće su pretežno od ćerpiča, izdužene, pravougaone osnove, sa dve ili više prostorija, na temeljima od lomljenog kamena. Veće zgrade često imaju otvoreni trem na jednom kraju, što im daje izgled megarona. U Lerni, centralna građevina-Kuća Crepova, složene osnove i verovatno sa spratnom konstrukcijom, ima izgled manje palate. Stvaranjem protourbanih centara na grčkom kopnu jačaju i trgovačke veze sa Egejom, što potvrđuju i uvezeni predmeti, kao što su trojanske posude depas tipa u Orhomenosu ili kikladski mermerni idoli sa nalazišta Agios Kozmas u Atici. Sahranjivanje je skeletno, u manjim porodičnim nekropolama. Pojedinačni grobovi, najčešće dečji nalaženi su između kuća. Grobne konstrukcije u do sada otkrivenim nekropolama u Lefkadi i Agios Kozmasu, ukazuju na različite pogrebne rituale: • • •

U kamenim sanducima- cistama U pitosima ispod manjih tumula Kolektivne grobnice ukopane u stenu 33

Prekid u razvoju gradskih naselja krajem 3 milenijuma objašnjava se poslednjim talasom indoevropske seobe i dolaskom grčkih plemena. Neka naselja su posle razaranja i požara privremeno napuštena (Azine, Agios Kozmas, Ziguries), dok su druga iznova obnovljena sa skromnijom arhitekturom. U poslednjoj fazi ranoheladskog doba često se kao centralne građevine podižu izdužene kuće s manjom prostorijom na jednom kraju koja se apsidalno završava. Ovom periodu pripadaju i prve posude izrađene na vitlu i prvi nalazi bronzanog oružja, pre svega izduženi trougaoni bodeži. II Srednjoheladski period Podižu se naselja koja zauzimaju manju površinu od prethodnih, sa gusto zbijenim kućama manjih dimenzija (Lerna, Eutrezis, Koraku, Ziguries). Pojedina naselja su utvrđena suhozidom- Malti. U svim fazama SH perioda preovlađuje minijska keramika, odnosno monohromne posude oštrih profila, rađene na brzom vitlu ili rukom. Drugu veliku grupučine mat slikane vaze sa tamno slikanim geometrijskim motivima na svetloj pozadini. Pretpostavlja se da su ove vaze nastale pod uticajem keramike sa Kiklada ili kao reminiscencija na Kamares vaze minojske kulture i da se jedan od centara njihove proizvodnje nalazio na Egini, zbog čega se nazivaju i eginska keramika. Različiti načini sahranjivanja: • Tumuli sa više pokojnika u zgrčenom položaju položeni u pitose(Agios Joanis u Meseniji) • Grupni grobovi ukopani u stene (Manika na Eubeji) • Cista grobovi (Lefkada) • Šaht grobovi- vezuju se za kraj SH doba za ranu fazu mikenske kulturekraljevski krug grobova B u Mikeni

Orhomenos

naselje iz ranoheladskog i srednjoheladskog perioda i mikenska palata u blizini jezera Kopais u Beotiji (Grčka). Tu je otkrivena jedna od najlepsih mikenskih tolos grobnica, koja je po kralju Miniju, legendarnom osnivaču Orhomenosa, nazvana Minijeva riznica. Centralni, kružni deo grobnice, prečnika 14 ni, delom je oštećen, ali se izdvaja grobna niša, sa velikom kamenom pločom (dim. 3,7x2,7 m), koja je korišcena kao tavanica. Ploča je bogato ukrašena nizovima tekućih ispirala izvedenih u plitkom reljefu, kojima su uokvirena dva reda manjih rozeta. Prema kralju Miniju nazvana je monohromna, sivo glačana keramika rađena na vitlu (v. minijska keramika), a ponekad se i ceo srednjoheladski period naziva minijskim dobom. -

Egina - manje ostrvo u Saronskom zalivu između Atike i Argolide.

Istraživači Nemačke arheološke školesu u neposrednoj blizini Apolonovog hrama otkrili delove utvrđenih naselja iz ranog i srednjeg bronzanog doba, kao i ostatke mikenskog naselja. Iz ranoheladskog perioda potiču masivan bedem od lomljenog kamena, učvršćen horizontalnim gredama, pravougaone kule koje su štitile ulaz i kuće sa nekoliko odaja. Osim domaće , firnisom slikane keramike javljaju se i imortovane posude- pixide, 34

krčazi u obliku patke sa Kiklada. U srednjoheladskom dobu naselje je ponovo utvrđeno, i to bedemom od ćerpiča na osnovi od kamena. Tokom tog perioda podignut je veći broj manjih građevina prislonjenih uz bedem, u kojima je pronađena domaća mat slikana keramika, kao i Kamares vaze importovane sa Krita. Posle 2000 godine ostrvo su naselili Jonci i Ahajci, a oko 900 Dorci iz Epidaura.

Prosmina - mesto na Peloponezu, u Argolidi (Grčka), u kome je K. V. Blegen (C. W. Blegen) 1925 -1928. god. otkrio ostatke naselja iz ranoheladskog i srednjoheladskog perioda, kao i akropolj većeg mikenskog naselja. U blizini akropolja istražena je nekropola iz mikenskog perioda, s jednom toloidnom grobnicom i nekoliko grupa grobova ukopanih u stenu. Grobovi često sadrže ostatke sukcesivno sahranjivanih pokojnika i različite, najčešće keramičke priloge, koji ukazuju na vreme od kraja srednjoheladskog do kraja mikenskog perioda. U pojedinim grobovima nalažene su figurine žena i četvoronožnih životinja.

Eutrezis - višeslojno nalazište u Beotiji koje su istraživali H.Goldman 1924-27 i Dž.L.Kaski 1958 godine. Kulturni sloj debljine oko 4 m, sadrži ostatke nasellja iz mlađeg neolita i ranog i srednjeg heladskog dobe. Neolitske kuće bile su kružne a one iz ranoheladskog doba imale su pravougaone osnove, temelje od oblutaka i zidove od ćerpiča. Krajem ranoheladskog doba građene su kuće u vidu megarona. Naselje iz srednjoheladskog perioda, koje je manje površine od prethodnog, sastojalo se od gusto zbijenih kuća od kojih se dve završavaju apsidama. U ranoheladskim i srednjoheladskim naseljima nađene su raznovrsne keramičke posude- crvenopolirane posude slične mlađeneolitskim, ponekad ukrašene urezanim motivima, slikane vaze, oštro profilisane crnoglačane posude, mat slikana keramika, minijske vaze žućkastih tonova.

Agios Kozmas

- naselje i nekropola iz ranoheladskog perioda u Atici nedaleko od Atine koje je 1930-1951 godine istražio G.E. Milonas. Naselje, podignuto u blizini mora imalo je uske ulice između gusto zbijenih, višećelijskih kuća koje su građene od ćerpiča na kamenim temeljima. Nekropola se sastoji od grobova ukopanih u stenu sa više inhumiranih pokojnika. Osim dobro glačane tzv., urfirnis keramike i slikanih posuda rađenih rukom tipičnih za mlađu fazu ranoheladske kulture nađeni su i kikladski mermerni idoli.

Lerna

- preistorijsko naselje kod Nauplija, u Argolidskom zalivu koje je istraživao Kaski 1952 - 1959. god. Otkriveno je veće naselje (dim.180*160 m), koje je obnavljano više puta, počev od kasnog neolita (Lerna I i II) do mikenskog doba (Lema VII). Najočuvanija su naselja iz ranog bronzanog doba (Lerna III i IV), utvrđena dvostrukim kamenim zidom i potkovičastim kulama, s velikim kućama pravougaone osnove (dužine veće od 20 m), građenim od ćerpiča, na temeljima od kamena. Višećelijske kuće krajem ranog i u srednje bronzano doba najčešće imaju apsidu na jednoj od užih strana. Izdvaja se veća palata (dim. 25*12 m), nazvana Kuća crepova, izdeljena na više odaja i uskih hodnika, sa zidovima od ćerpiča i na kamenim temeljima. Palata je bila na sprat, što dokazuju stepeništa, a ravni krov je bio pokriven veoma dobro pečenim zemljanim pločicama i ravnini kamenim pločama. U palati su otkrivene keramičke posude iz ranoheladskog perioda na Čijem su dnu otisnuti kružni 35

pečati s različitim geometrijskim motivima. U slojevima iz srednjoheladskog perioda, pored minijske keramike, nalaženi su ulomci polihromnih posuda, rađenih u stilu Kamares vaza.

Koraku

- višeslojno preistorijsko naselje, podignuto na uzvišenju u blizini mora, nedaleko od Korinta (Grčka). Istraživanjima K. V. Blegena (C. W. Blegen) 1915/1916. god. ustanovljeno je postojanje više naselja iz bronzanog doba, na površini 260 • 115 m, s kulturnim slojem debljine 4 - 5 m. Izdvojeno je šest građevinskih horizonata iz ranoheladskog perioda, od kojih je najmlađi stradao u velikom požaru. Otkriveno je nekoliko velikih pravougaonih kuća, podeijenih na dve ili više prostorija, s debljim kamenim temeljima i zidovima od ćerpiča. Pri kraju ranoheladskog perioda i u srednjoheladsko doba građene su kuće sa apsidama. U naseljima iz ranoheladskog perioda nalažena je urfirnis keramika, a u naseljima iz srednjoheladskog perioda - mat slikana i minojska keramika. Više građevinskih faza izdvojeno je i unutar mikenskog naselja, sa kućama u vidu megarona.

Malti

- višeslojno preistorijsko naselje, podignuto na kamenitom brdu iznad plodne Mesenske ravnice na Peloponezu koje je istražila Švedska arheološka škola 1927 - 1934. god. Na ostacima naselja iz mlađeg neolita podignuto je naselje u rano bronzano doba sa višećelijskim kućama, pravougaone osnove ili sa apsidom naspram ulaza. Najbolje je očuvano utvrđeno naselje (dim. 140-90 m), označeno kao Malti IV, iz mlađe faze srednjoheladskog perioda. Bedem je građen nasuvo, od manjih, neobrađenih kamenih blokova, sa nekoliko uskih prolaza i glavnim kapijama na jugu i severu. U središnjem delu naselja nalazilo se više gusto zbijenih zgrada, na kamenim temeljima, dok je veliki broj manjih pravougaonih prostorija sagrađen uz bedem. Istraženo je više od 300 prostorija, koje su pretežno korišćene za stanovanje ili čuvanje hrane.

Lefkada

- ostrvo u Jonskom moru, između Krfa i Kefalonije, na kome je V. Derpfeld istražio nekropolu sa tumulima iz ranog bronzanog doba. U ravnici, nedaleko od morske obale, otkrivena je grupa manjih tumula, prečnika od 3 do 9 m. Svaki tumul sadrži jedan primarni i nekoliko sekundarnih grobova, s pokojnicima polaganim u zgrčenom položaju u pitose, a rede i u manje ciste. U blizini primarnih grobova nađene su spaljene ljudske i životinjske kosti. Na osnovu priloga {monohromna keramika, zlatan i srebrni nakit, bakarne alatke), grobovi su datovani u srednju fazu ranoheladskog perioda.

Lefkadi

- naselje iz bronzanog i starijeg gvozdenog doba na južnoj obali ostrva Eubeje Istraživanja Engleske arheološke škole 1964 -1970. god. pokazala su da je osnovano u ranom heladskom periodu. Najočuvanije je naselje s kraja srednjoheladskog perioda, koje je obnovljeno u rano mikensko doba. Otkrivena su i tri građevinska horizonta, koji pripadaju kraju mikenske kulture, kao i ostaci naselja iz protogeometrijskog perioda.

Zigures

- višeslojno preistorijsko nalazište (dim. 130x60 m) u severoistočnom delu Peloponeza, koje je 1921/1922. god. istraživao K. V. Blegen. Otkriveni su ostaci naselja iz ranog, srednjeg i poznoheladskog perioda. Najbolje je očuvano najstarije naselje iz ranoheladskog perioda, sa gusto zbijenim kućama i 36

popločanim ulicama. Kuće su većih dimenzija, građene od ćerpiča, na suhozidu od kamena, s ravnim krovom od drvenih greda oblepljenih blatom. Osim dobro glačane monohromne keramike (amfore, askosi, kljunasti pehari) i posuđa ukrašenih tamnim bojama na svetloj osnovi, nađeni su i manji bakarni predmeti (trougaoni bodež, ukrasne igle), kao i delovi mermernih idola kikladskog tipa.

MINOJSKA KULTURA Minojska Kultura, kultura bronzanog doba na Kritu, nazvana po Minoju, legendarnom vladaru Knososa. Istraživanja bronzanog doba na Kritu otpočela su 1900. god. radovima A. Evansa u Knososu. Većina nalazišta minojske kulture otkrivena je u središnjem i istočnom đelu Krita. Arheološki radovi bili su usmereni najpre na otkrivanje: • •

minojskih palata - Knosos, Festos, Agjja Trijada, Malija, Zakro, manjih gradskih naselja - Palekastro, Gurnija, Vasiliki, Pseira, Mohlos,

• • • • •

nekoliko vila u okolini Knososa- Tilisos, Amnisos, Niru Hani, Vatipero, tolos grobnica u dolini Mesare, na jugu Krita - Kumasa, Platanos, Lebena kultnih mesta u pećinama - Kamares, Trapeza, Pirgos i svetilišta na otvorenom prostoru u planinama - Pecofa kao i više nekropola u blizini gradova –Zafer Papura.

Arhanes,

Na osnovu nalaza keramike iz Knososa, Evans je bronzano doba Krita podelio na tri osnovna perioda - rano, srednje i pozno minojsko doba, a svaki od njih na još tri potperioda. 1. 2. 3.

ranominojski period (RMI - III) traje od 3000/2800. do 2100/2000. god., srednjominojski (SM I - III) od 2100/2000. do 1600/1550. god. poznominojski period (PM I - III) od 1600/1550. do 1100. god.

Grčki arheolog N. Platon predložio je podelu minojske kulture na četiri osnovne faze razvoja: 1. 2. 3. 4.

prepalatni period od 2800. do 2000. god. period starih palata od 2000. do 1700. god. period novih palata od 1700. do 1400. god postpalatni period od 1400. do 1100. god.

Prilično je nejasan početak ranog bronzanog doba na Kritu. Taj period odlikuje se gotovo nezavisnim kulturnim razvojem severnih, istočnih i južnih delova ostrva. U okolini Knososa preovlađuje monohromna, glačana keramika -Pirgos_ vaze, koja pripada subneolitskom i ranominojskom I periodu. U naseljima na istočnom delu ostrva nastala je, početkom ranominojskog II perioda, keramika tzv. Vasiliki tipa, a u dolini Mesare tamno na svetlom slikana keramika -Agios Onufrios vaze. Naselja iz ranominojskog perioda su nedovoljno istražena; skromni ostaci 37

arhitekture iz tog vremena otkriveni su ispod ruševina kritskih palata -Knosos, Festos, Malija. Izdvaja se naselje Vasiliki, sa složenim osnovama kuća, izgrađenim u tehnici suhozida, koje podsećaju na arhitekturu starih palata. Nekropole su znatno bolje ispitane i pokazuju raznovrsnost u načinu sahranjivanj a. Velike tolos grobnice u dolini Mesare korišćene su veoma dugo kao osarijumi, a pokojnici su sahranjivani i kolektivno, u pećinama ili u masivnim, pravougaonim grobnicama od kamena. Osim u jednostavne rake, katkad su polagani u kamene sanduke (ciste), pitose ili keramičke kovčege (larnakse). Retki metalni predmeti, kao što su trougaoni bakarni bodeži i neznatna količina zlatnog nakita, otkriveni su najčešće u grobovima ranominojskog II III perioda. Najstariji bronzani predmeti potiču uglavnom iz grobova najmlađe faze ranog bronzanog doba. U zajedničkim grobnicama, osim keramike, nađen je veliki broj kamenih vaza. Ranominojski grobovi sadržali su takođe mnoge importovane pečate od kamena, kao i nekoliko inermernih, kikladskih idola. Početkom 2. milenijuma podižu se prve palate u nekoliko gradova na Kritu: u Knososu, Festosu i Maliji. Izgled starih palata se teško rekonstruiše jer su stradale u katastrofalnom zemljotresu oko 1700. god., kao i usled podizanja novih palata na istom mestu. Najbolje su očuvani delovi stare palate u Festosu. U blizini manjeg minojskog grada i palate u Arhanesu, južno od Knososa, na padinama planine Juktas (nalazište Anemospilija), otkriveno je trodelno kameno svetilište iz vremena starih palata. Nasuprot malim svetilištima unutar palata, u kojima su nađeni tragovi žrtvovanja bika kao svete životinje, u Anemospiliji je prvi put ustanovljeno žrtvovanje mladića. U periodu starih palata izrađivane su na brzom vitlu veoma kvalitetne polihromne vaze, koje su često oblikom imi tirale metalne posude (v. Kamares). Najveći uspon minojska kultura doživela je u periodu novih palata (od 1700. do približno 1400. god.), a upotreba pisma uvodi Krit u red visokorazvijenih civilizacija istočnog Mediterana. Iznova se podižu raskošne palate sa mnogo odaja, kao i mnoge pojedinačne veće zgrade ili vile na sprat, često ukrašene freskama. Nasuprot palatama, stambena arhitektura u otvorenim minojskim gradovima je slabije proučena. Istražene nekropole nastale u blizini gradova ukazuju na pojedinačno ili porodično sahranjivanje, s različitim pogrebnim ritualima. Pokojnici su rede sahranjivani u tolos grobnicama, a grobovi su često ukopani u stenu ili su u suhozidu podizane pravougaone grobne odaje s kraćim dromosom. Osim čestih pojava slabijih zemljotresa, velika razaranja u skoro svim krit-skim gradovima, izuzev u Knososu, zabeležena su oko 1500, god., kao posledica erupcije vulkana na Teri. U vreme najvećeg uspona minojske kulture opada kvalitet izrade keramičkih posuda i nestaju Kamares vaze, što se tumači većom proizvodnjom posuda od plemenitih metala. Keramika ostaje hronološki najose-tljiviji materijal. U vreme novih palata posude su ponovo ukrašavane tamnim motivima na svetloj podlozi. Pri tom se naturalistički, floralni motivi (SM III -PM IA), zamenjuju tzv. marina stilom, sa scenama iz morskog života (PM IB), a zatim sledi tzv. stil palata (PM II), vezan isključivo za palatu u Knososu, sa stili-zovanim predstavama ptica i drugih životinja, uz gusto raspoređene geometrijske šare. Posle snažne ekspanzije minojske kulture u XVII i XVI v., što se ogleda u nalazima kritske umetnosti, keramike i toreutike u gradovima na maloazijskoj obali, Rodosu i Egiptu, a zatim na Kikladima i grčkom kopnu, u XV v. vo deću ulogu u Egeji preuzela je Mikena. Prisustvo Mikenaca u Knososu nije potpuno razjašnjeno, mada su u grobovima u njegovoj blizini nalaženi primerci mi-kenskog oružja (v. Zafer Papura), a negrčko linearno A pismo zamenjeno je mikenskim linearnim B pismom. Poznominojski period III (od 1400. do 1100. god.) najčešće se razmatra u senci sve snažnije mikenske kulture. Kuće u obliku megarona nalažene su na Kritu tek upostpalatnom periodu. Osim tradicionalnih vidova sahranjivanja, u severnim delovima ostrva nalaženi su šaht grobovi i mikenski tolosi sa dromo-som. Kraj minojske, kao i mikenske kulture, dovodi seu vezu sa velikim seobama (v. Egejska 38

seoba). Iz ovog razdoblja potiču i prvi grobovi spaljenih pokojnika.

Knosos

je drevni grad na Kritu, prema grčkom predanju prestonica legendarnog kralja Minoja. Ostaci velikog, otvorenog grada smesteni su na blagom uzvisenju, 5 km od mora, juzno od Irakliona. Prostranu, raskosno ukrašenu palatu i nekoliko većih građevina u njenoj blizini otkrio je i sistematski istrazivao A. Evans 1900 -1924. god., a posle Drugog svetskog rata Britanska skola a Atini obnovila je iskopavanja manjeg obima. Veoma bogata arheološka grada prikupljena u Knososu omogucila je Evansu izradu hronoloskog sistema za kulturu bronzanog doba Krita (od 3000. do 1200. god.), po kralju Minoju nazvanu minojska kultura. Neolit Palata u Knososu leži na ostacima viseslojnog neolitskog naselja u obliku razvucenog tela, sa mocnim kulturnim slojem, debljim od 7 m. U toku novijih istrazivanja izdvojeno je 10 neolitskih horizonata stanovanja, od kojih se najstariji odlikuje odsustvora keramike, dok ostali pripadaju ranokeramickom, srednjem i mladem neolitu. Ceo neolitski sloj se primenom metode C14 opredeljuje u vreme od oko 6100. do 3000. god. U starijem neolitu gradene su manje pravougaone kolibe u tehnici pletera i lepa, dok se horizont srednjeg neolita odlikuje vecim četvorougaonim kućama, s masivnim zidovima od ćerpiča. Krajem neolita kuce su takode od cerpica, ali na kamenim temeljima i sa vise prostorija. Neoliitska keramika je pretezno tamnih tonova i dobro glacanih povrsina, a pri kraju neolita - ukrasena je jednostavnim urezima i belom inkrustacijom. Alatke od opsidijana sa Melosa otkrivene su u najstarijiin slojevima, dok se kremene strelice nalaze u horizontu mladeg neolita. Stilizovane antropomorfne figurine malih dimenzija radene su od pecene zemlje ili kamena. Bronzano doba Malo je ostataka arhitekture iz ranog bronzanog doba u Knososu. U celini su očuvane samo dve podrumske prostorije (jedna je kruzne osnove i lučno zasvođena), nastale u ranominojskom III periodu. Podizanju prostrane palate krajem srednjominojskog perioda prethodila je nivelacija terena, pri cemu su najvise unisteni ostaci arhitekture iz prethodnih gradevinskih horizonata. Izgled tzv. stare palate iz vremena srednjominojskog Ib - II perioda (od 1900. do 1700. god.) rekonstruiše se dosta nesigurno kao kompleks gusto zbijenih gradevina oko centralnog dvorista, sa uskim hodnicima i većim prostorijama, od kojih su neke zaobljenih uglova. Posle katastrofalnog zemljotresa oko 1700. god., kada je uništen najveći deo stare arhitekture u Knososu, čini se da je prošlo izvesno vreine dok nije podignuta nova, monumentalna palata. Tokom srednjominojskog III perioda (sredinom ili u drugoj polovini XVII v.) sagrađena je raskošna Minojeva palata, koja je bila uzor palatama u Festosu, Maliji i Zakru. Ta palata preživela je nekoliko razaranja u zamljotresima, kao i erupciju vulkana na Teri, da bi konačno bila napuštena oko 1400. god. Njena osnova je skoro kvadratna, sa stranicama dužine oko 150 m, i velikim, pravougaonim dvorištem u sredini. Znatan broj manjih i većih prostorija raznovrsne namene grupisan je oko središnjeg, otvorenog, popločanog prostora (dim. oko 53x26 m), postavljenog približno u pravcu sever - jug. Podužna osa, koja prolazi kroz centralno dvorište, deli ceo kompleks palate na zapadno i istočno krilo. U zapadnom krilu dominira veliki skladišni prostor, podeljen na 18 uskih prostorija za čuvanje hrane u velikim pitosima, koji je 39

dugim hodnikom odvojen od kultnih odaja, okrenutih ka centralnom dvorištu. Privatne kraljevske prostorije, koje se nalaze u južnom delu istočnog krila, uskim hodnikom odvojene su od zanatske četvrti na severu. Osim monumentalnih propileja na severu, palata je imala još tri ulaza, iz kojih se dugim hodnicima dospevalo do centralnog dvorišta. Posebno se izdvaja širi hodnik u južnom delu zapadnog krila, koji povezuje monumentalni zapadni ulaz sa centralnim dvorištem. Na osnovu freske sačuvane u delu hodinika nedaleko od južnih propileja, s predstavom mladića u prirodnoj veličini, koji u rukama nosi veliki konični pehar za libaciju, rekonstruisan je tzv. put procesije. Pretpostavlja se da je na zidovima pomenutog hodnika bio prikazan veliki broj učesnika stvarne procesije. Ostaci spratne konstrukcije poslužili su Evansu za prilično pouzdano rekonstruisanje izgleda sprata u zapadnom krilu palate. Unutar kraljevskih odaja nalazila se i Dvorana dvojne sekire, verovatno korišćena za audijencije. Pored Kraljičinog megarona, ukrašenog freskama delfina, bilo je kupatilo sa keramičkom kadom i toalet sa sistemom odvoda. U zapadnom krilu se nalazi Prestona dvorana, s prestolom od alabastera, prislonjenim uza zid, koji je oslikan grifonima i palmama. Između nje i južnih propileja bilo je nekoliko prostorija namenjenih kultu, od kojih se izdvaja mala podrumska odaja, sa ostavom kultnih predmeta iz srednjominojskog III perioda. Tu su nađene figurine od fajansa, koje prikazuju leteće ribe, školjke, krave i telad, kao i dve sveštenice sa zmijama. Značajna je grupa malih, oslikanih pločica od fajansa u obliku pročelja višespratnih kuća, koje su otkrivene u šutu ispod podova kuća nove palate. Stilizovane predstave fasada kuća sa tih pločica, uz detalje arhitekture prikazane na nekim od tzv. minijaturnih fresaka (posebno nizovi konsekrativnih rogova na ravnim krovovima) koriste se pri idealnim rekonstrukcijama izgleda palate u Knososu. Zidovi većine prostorija u palati bili su ukrašeni freskama, raspoređenim u manje ili veće panele.

Knosos: pločice od fajansa s predstavama pročelja kuća

Očuvani su uglavom samo fragmenti fresaka, u sekundarnom položaju, na osnovu kojih se ponekad nesigurno rekonstmišu prikazane scene. Po značaju, izdvajaju se predstave bika kao svete životinje, posebno u prikazu igre sa bikovima. U ruševinama palate iz kasnominojskog II perioda nađen je veliki broj glinenih tablica sa linearnim B pi srnom. Nedaleko od palate, na više mesta, otkrivene su kuće iz kasnominojskog perioda, kao i nekoliko većih građevina, sa više prostorija i očuvanim delovima fresaka {Mala palata, Kraljeva vila, Karavansaraj). Oko Knososa je istražen 40

veći broj nekropola, najčešće sa grobovima ukopanim u stenu (v. Zafer Papura).

Knosos: idealna rekonstrukcija zapadne fasade palate

Knosos, Minojeva palata: 1. centralno dvorište; 2. zapadno dvorište; 3. severni propileji; 4. južni propileji; 5. Dvorana dvojne sekire; 6. Kraljičin megaron;. 7. tzv. put procesije; 8. magacini

Malija - značajno središte minojske kulture na sevenoj obali Krita, istočno od Irakliona. Tokom istraživanja Francuske arheološke škole, počev od 1922. god., otkrivena je palata iz sredine 2 milenijuma, koja je po prostranstvu neznatno veća od palate u Festosu, ali skromnije arhitekture. U osnovnom planu podražava palatu u 41

Knososu, s velikim brojem prostorija raspoređenih oko pravougaonog dvorišta. Dvorište se na istočnoj i severnoj strani završava širokim portikom, a u njegovom središtu stajao je četvorougaoni kameni oltar. U palati se nalazio neuobičajeno veliki broj ostava za namirnice. Ista arhitektura kao kod Knososa i Festosa. Severno od palate je grobnica, poznata pod nazivom Zlatna jama, delimićno ukopana u stenu, a delimično izgrađena od lomljenog kamena. Velikih je dimenzija (38,5 x 30 m), sa uskim hodnicima i većim brojem grobnih komora. I pored sistematskog pljačkanja u drugoj polovini XIX v. (pretpostavlja se da čuveno Eginsko blago, otkupljeno za Britanski muzej, potiče iz nje), pojedini sačuvani nalazi, kao što je zlatni privesak u obliku dve heraldički prikazane pčele, ukazuju da su u ovoj grobnici sahranjeni članovi kraljevske porodice iz vremena starijih kritskih palata.

Malija, osnova palate; 1. centralno dvorište; 2. dvorana sa stubovima; 3. magacini; 4. cisterne

Festos

- minojski grad u dolini Mesare, na jugu Krita, podignut na blagom uzvišenju, nekoliko km od mora. Ime grada se više puta pominje na tablicama sa linearnim B pismom u Knososu, dok se u Ilijadi za njega kaže da ima veliki broj žitelja. Istraživanja Italijanske arheološke škole 1900-14 i 1951- 60 bila su usmerena na otkrivanje palate i delova grada u njenoj neposrednoj blizini. U toku novijih radova, na južnoj padini brda, na terasama nedaleko od komplexa građevina vezanih za palatu, otkriveni su ostaci kuća za stanovanje iz srednjeg i poznominojskog perioda. Najstarije naselje potiče iz kasnog neolita, a zatim slede ostaci kuća iz I faze ranominojskog perioda. Nema jasnih tragova arhitekture iz II i III faze ranominojskog perioda. 42

Prva palata, sagrađena u srednjominojskom periodu – oko 2000/1900 posle tri faze obnavljanja potpuno je uništena u požaru, nastalom pri snažnom zemljotresu oko 1700. na prelaski iz srednjominojskog III u poznominojski I period podignuta je nova palata, koja je takođe stradala u zemljotresu oko 1450. Iako je raspored prostorija oko centralnog zemljišta istovetan kod obe palate, pri podizanju nove palate nije poštovan gabarit starih zdanja. Zahvaljujući tome sačuvano je i istraženo više građevina stare palate, naročito u njenom severoistočnom i zapadnom delu. Posebno je dobro očuvan komplex manjih građevina prislonjen uz masivne zidove zapadne fasade. Prilaz sa zapada vodio je preko popločanog dvorišta. Dvorište je na severu bilo zatvoreno širokim stepeništem koje je verovatno korišćeno kao stajalište za gledaoce, odnosno učesnike u predstavama na otvorenom prostoru. U severoistočnom delu, u podnožju velikih stepenica, otkrivena je grupa malih kultnih prostorija, sa kamenim vazama, kultnim objektima i velikim keramičkim žrtvenicima. U palati je nađeno mnoštvo polihronih Kamares vaza i keramičkih pečata. Osim glinenih tablica sa linearnim A pismom, značajan je nalaz većeg keramičkog diska (prečnika 16cm), sa zagonetnim, ideogramskim pismom. Unutar urezanih spiralnih traka, sa obe strane diska utisnut je veći broj slikovnih znakova. Izdvojeno je 45 različitih piktograma. Unutar komplexa nove palate centralno mesto zauzima veliko pravougaono dvorište (dim.50,50 x 22,30 m), približno orijentisano u pravcu sever –jug. Bilo je prekriveno velikim kamenim pločama, a imalo je portik na istočnoj strani i masivni kameni oltar u jednom uglu. Oko dvorišta bile su grupisane prostorije različitih namena. Stambeni i reprezentativni deo palate na severu sastojao se od manjeg, četvorougaonog dvorišta sa peristilom i većih sala za prijeme, uz nekoliko manjih odaja i stepeništa koja su vodila na sprat. Privatne odaje bile su smeštene istočno od centralnog dvorišta. U severoistočnom delu palatenalazile su se radionice oko većeg, otvorenog dvorišta, u čijem središtu je otkrivena peć za topljenje metala. Na zapadu je bila veća prostorija sa centralnim koridorom i nizom manjih skladišta za čuvanje namirnica. Između pojedinih grupa odaja unutar palate komuniciralo se užim ili širim hodnicima, od kojih su neki vodili ka centralnom dvorištu. Rezidencijalni deo bio je povezan sa zapadnim, otvorenim dvorištem širokim stepeništem, ulazom u vidu pilona s masivnim stubom u sredini i predvorjem sa stubovima. U novoj kraljevskij palati nije bilo raskošnih predmeta, kao ni zidnog slikarstva. Jedno od objašnjenja je da su se kraljevske odaje u poznominojskom periodu nalazile u susednoj Agija Trijadi. Delimično obnavljanje naselja u poznominojskom IIIA periodu potvrđeno je i nekropolom iz tog vremena, sa grobovima ukopanim u stenu i bogatim nalazimakeramika, mačevi, pečati, zlatni nakit, bronzane posude.

Minijska Keramika,

monohromna, dobro glačana keramika, metalnog sjaja, rađena na brzom vitlu, iz srednjoheladskog perioda. Nazvana je minijskom jer je najpre nađena u Orhomenosu, u gradu legendarnog kralja Minija. Posude oštrih profila i uglačanih spoljnih površina, sivih, žućkastih do tamnomrkih tonova (posebno pehari na nozi i kantarosi), izrađene su očigledno po uzoru na metalne vaze. Minijska keramika je, osim na grčkom kopnu, nalažena i na Kikladima, istočnoegejskim ostrvima i u Maloj Aziji.

Vasiliki

- naselje iz ranog i srednjominojskog doba, nedaleko od Gurnije, u istočnom delu Krita. Istražena je površina sa većim, praovugaonim kućama, podignutim na kamenim temeljima. Naselje, osnovano u drugoj fazi ranominojskog perioda (druga polovina 3. milenijuma), sastoji se od gusto zbijenih, višeprostornih kuća, od kojih su neke imale 43

spratne konstrukcije. Po veličini i rasporedu prostorija, otkriveni deo najstarijeg naselja podseća na kasnije kritske palate. U srednjominojskom periodu podižu se takođe veće, pravougaone kuće, jedna uz drugu, ali sa otvorenim dvorištima, magacinima i popločanim ulicama. Ime Vasiliki se vazuje za poseban stil u keramici iz ranominojskog II perioda, u kome se polihromni efekat postiže u procesu pečenja vaza. Plamenasti motivi i različite mrlje tamnosivih, crvenih i mrkih tonova na crvenkastomrkoj osnovi suda nastaju ograničenim pristupom ki-seonika pojedinim delovima vaza prilikom pečenja (mottledware).

Mohlos - kamenito poluostrvo u zalivu Mirabelo, na istočnoj obali Krita, gde je izvan naselja iz minojskog doba otkrivena nekropola sa dvadesetak pravougaonih kamenih grobnica. U svim grobnicama nađeni su ostaci dislociranih skeleta, izmešanih sa mnogim i raznovrsnim prilozima iz ranog i srednjominojskog perioda. Neke grobnice sadržale su bogate nalaze, kao što su delovi zlatnog nakita (uske dijademe, bogato ukrašene punktiranjem), kamene vaze, trougaoni bronzani bodeži, pečati od slonovače, zoomorfne i antropomorfne posude.

Gurnija - jedan od najbolje istraženih gradova mikenske kulture, podignut u neposrednoj blizini zaliva Mirabelo, na istoku Krita. Početkom xx veka, američka ekipa je otkrila na blagom uzvišenju pored mora dobro očuvane ostatke manjeg, otvorenog grada, sa gusto zbijenim kućama, povezanim prolazima, kamenim stepeništima i uskim, popločanim ulicama. Uz malu, nedovoljno očuvanu palatu na vrhu brda i veće, pravougaono dvorište u blizini, terasasto su podizane kuće na kamenim temeljima. Bile su nepravilnih, pravougaonih osnova, izdeljene na pet do šest malih prostorija, neke sa stepenicama, što ukazuje na spratnu konstrukciju. Grad je osnovan krajem ranominojskog perioda, ali je najcelovitije sačuvan deo iz vremena poznominojskog Ia perioda. Posle razaranja minojskih gradova i palata sredinom XV veka, obnovljeno je samo nekoliko zgrada, i to tokom poznominojskog III perioda. Iz tog vremena se izdvaja manje svetilište s brojnim kultnim predmetima, kao što su dvojne sekire, oltari od pečene zemlje, keramičke figurine nekog božanstva ili sveštenica sa podignutim rukama i reljefno modelovanim zmijama oko tela. U blizini naselja na samoj obali, istražena je nekropola iz ranog, srednjeg i poznog minojskog doba. Sahranjivanje je različito: • • •

u kamenim sanducima(cistama) pitosima(deca) keramičkim larnaksima

U grobovima iz ranog i srednjominojskog dobanađene su slikane posude Vasiliki tipa, srebrni pehari i njihove keramičke imitacije, a u grobovima poznominojskog perioda- slikane vaze u marina stilu.

Lebena

- mesto u dolini Mesare, na jugu Krita, gde je otkriveno nekoliko tolos grobnica iz ranominojskog i početka srednjominojskog perioda. Istražena su tri tolosa, uz koje se nalazi i nekoliko pravougaonih grobnih komora, s velikim brojem skeletnih ostataka (nekoliko stotina individua). Osim ranominojske slikane keramike, vise bakarnih i bronzanih bodeža, pečata od raznovrsnog kamena, perli od zlata i poludragog kamena i zlatne dijademe 44

ukrašene punktiranjem, nađeni su i piksida kikladskog tipa i tri egipatska skarabeja, od kojih je jedan od slonovače.

Lebena: osnova tolos grobnice

Kumasa

- nekropola iz ranog minojskog perioda u dolini Mesare, na jugu Krita. Istražene su tri tolos grobnice s masivnim zidovima od kamena, koje su duže vreme korišćene kao kolektivne grobnice. Unutar tolosa otkriveni su kulturni slojevi sa ostacima više stotina skeleta. Osim keramičkih posuda, antropomorfnih i zoomorfnih vaza, kamenih vaza i desetina trougaonih bodeža, u tolosiina su nalažene i stilizovane

antropomorfne i zoomorfne figurine. Posebno su značajni nalazi nekoliko mermernih idola kikladskog tipa. Kumasa: osnova grobnica

Platonos

- mesto u dolini Mesare, na jugu Krita, gde su otkrivene tri tolos grobnice, korišćene u ranominojskom i delimično na početku srednjominojskog perioda. Grobnice kružnih osnova su većih dimenzija (grob A, unutrašnjeg precnika 13 m, najveći je grob ovog tipa na Kritu), sa debelim zidovima od lomljenog kamena (2,5 do 3,5 m) i masivnim ulazima od velikih kamenih blokova. U neposrednoj blizini tolosa nađene su manje, višećelijske grobne komore, delimično ukopane u stenu, a delimično izgrađene od kamena, s velikim brojem ljudskih skeleta i priloga koji pripadaju pretežno srednjominojskom periodu. Tolosi su takođe bili kolektivne grobnice, korišćene u toku dužeg perioda, s brojnim grobnim prilozima. Iz jednog tolosa potiče oko 300 kamenih vaza, desetine bronzanih bodeža, veliki broj pečata od raznolikog kamena i slonovače, zlatni nakit, dvojne sekire od bronze, nekoliko stilizovanih figurina od kamena i jedan kikladski idol. Izdvajaju se nalazi tri skarabeja rađena po egipatskim uzorima, kao i vavilonski cilindrični pečat od hematita, iz Hamurabijevog vremena.

45

Tera - ostrvo u južnom delu Kikladskog arhipelaga, poznato po snažnoj vulkanskoj aktivnosti i velikom arheološkom otkriću kod sela Akrotiri. Usled velike erupcije vulkana oko 1500. god., znatan deo ostrva je potonuo, a preostali deo, u obliku polumeseca, prekriven je debelim slojem lave i vulkanskog pepela. Prvi arheološki nalazi sa Tere prikupljeni su poslednjih decenija XIX v. Nađeno je nekoliko grobova iz ranokikladskog perioda, s kamenim vazama i mermernim idolima, među njima i dve statuete svirača na harfi. U toku višegodišnjih iskopavanja S. Marinatosa 1967 - 1973. god. i H. Dumasa od 1976. god. otkriveno je, ispod vulkanskog nanosa, veliko gradsko naselje iz bronzanog doba. Istražena je površina od približno 150 x 40 m, sa dobro očuvanom stambenom arhitekturom, koja se sastoji od dvadesetak višeprostornih kuća, gusto zbijenih u blokove duž uskih ulica i oko malih trgova nepravilne osnove. Od kuća zatrpanih vulkanskim pepelom sačuvana su prizemlja ćelom visinom, a često i delovi spratnih konstrukcija. Većina prostorija bila je ukrašena freskama izuzetne lepote, usled čega je ovo naselje nazvano Pompeji bronzanog doba Egeje. Pokretni arheološki materijal iz najnižih slojeva pokazuje da je naselje osnovano u drugoj polovini 3. milenijuma (ranokikladski period II - III). Izgled pravog grada dobilo je u srednjokikladskom periodu, kada su ojačale trgovačke veze sa Kritoin i kontinentalnom Grčkom, potvrđene importom keramičkih posuda (Kamares vaze, minijska keramika). Posle snažnog zemljotresa sredinom XVI v., izgrađeno je novo naselje, sa jednospratnim, a ponekad i dvospratnim kućama, na starim temeljima. Jak uticaj minojske kulture zapaža se u mnogim detaljima pri gradnji kuća i, naročito, pri ukrašavanju zidova u fresko-tehnici. Često su freskama bili oslikani svi zidovi jedne prostorije. Preovlađuju velike kompozicije s mediteranskim pejzažima i žanrscenama : Praznik proleća, Mladić sa ulovljenim ribama, Berači šafrana, Plavi majmuni, Stado antilopa, Mali bokseri. Na frizu širine 20 do 40 cm i dužine 12 m prikazana je flota na moru za vreme oluje ili pomorske bitke, sa dva lučka grada i suptropskim pejzažom. U lokalnim radionicama izrađivane su polihronme vaze, na kojima su tamnom mat bojom na žutoj osnovi naslikani delfini i ptice. Sa Krita su dopremane vaze ukrašene u tzv. floralnom stilu. Pirgos

- pećina na Kritu, severoistočno od Knososa, u kojoj su otkriveni grobovi sa larnaksima iz ranominojskog perioda i bogatim prilozima (bakarni trougaoni bodeži, nožići od opsidijana, stilizovane kamene antropomorfne figurine, keramičke posude). Preovlađuju neornamentisane, glačane posude i vaze ukrašene urezanim, geometrijskim motivima, koje se javljaju od kraja neolita. Posude sa dobro glačanim površinama sive, svetlomrke ili crvenkaste boje (kljunasti pehari, posude sa dva recipijenta, konični pehari na visokoj, šupljoj stopi) označavaju početak minojske kulture i nazivaju se Pirgos vaze.

Arkalohori - pećina u brdovitom, centralnom delu Krita, južno od Knososa u čijoj je blizini otkrivena pećina koja je od ranominojskog I do poznominojskog III perioda korišćena kao kultno mesto. Među brojnim votivnim prilozima izdvajaju se ostave sa stotinama bronzanih mačeva iz srednjeg i poznominojskog I perioda i serije manjih dvojnih sekira- labrisa izrađenih od zlata, srebra i bronze. Dvojne sekire su često bogato ukrašene različitim geometrijskim i spiralnim motivima, a dva primerka od zlata su obeležena simbolima linearnog A pisma.

46

Kamares - pećina na južnoj strani planine Ide, u centralnom delu Krita, svetilište minojske kulture, gde je krajem XIX veka otkriveno više slikanih posuda rađenih na vitlu, raznih oblika i dobrog kvaliteta nazvanih Kamares vaze. Posude su najpre premazivane tankim slojem tamnoplave ili zagasitoljubičaste boje, metalnog sjaja, a zatim su ukrašavane belom, narandžastom ili žutom bojom, geometrijskim, ređe naturalističkim motivima. Često su u različitim tonovima svetlih boja izvedeni spojevi spiralnih i stilizovanih floralnih motiva, posebno tekuća spirala i uvećane cvetne latice. Manje posude oblikom mahom podsećaju na metalne vaze, a izradom na brzom vitlu dobijaju se veoma tanki zidovi, debljine ljuske jajeta. Kamares vaze nastale su u radionicama u Festosu i Knososu, tokom perioda starih palata, odnosno u srednjominojskom Ib-II periodu(1900-1700). Polihromne vaze tog tipa nalažene su kao import u Egiptu, na Kikladima, u južnim delovima kontinentalne Grčke, u severnoj Siriji, na Kipru. Trapeza - pećina u istočnom delu Krita. U njenim najnižim slojevima otkriveni su ostaci iz kasnog neolita, a iznad njih, u nestratifikovanom položaju - ljudski skeleti, s raznovrsnim prilozima iz ranog i srednjominojskog perioda. Na osnovu velikih pitosa, pretpostavlja se da je pećina u srednjo-minojskom I i II periodu korišćena kao kultno mesto. Osim keramičkih posuda, nađene su kamene vaze, jedna šolja od olova, stilizovane ljudske figurine od mermera, kalcita, kosti i školjke, sedeća figurina na prestolu od pečene zemlje, ljudska glava od slonovače, sa ostacima školjki urnesto očiju, pečati od kamena, slonovače i kosti, jedan egipatski skarabej, kao i bronzani i srebrni brijači i bronzani bodeži.

Srednjominojski period

Arhanes - mesto u podnožju planine Juktas u središtu Krita u kome od 1964 J.A. Sakelarakis istražuje naselje, veliku nekropolu i svetilišta minojske kulture. U središtu naselja nalazi se palata sa kultnim prostorijama u kojima su sačuvani oltari, freske i arhiv sa glinenim tablicama linearnog A pisma. Palata je podignuta početkom srednjominojskog perioda oko 1900 godine a obnavljana je sve do kraja poznominojskog perioda oko 1300. U naselju je nađen i keramički model kuće na sprat. Nekropola nedaleko od naselja korišćena je od ranominojskog II (oko 2400.) do poznominojskog (oko 1200.). Otkriveno je : 1. 2.

3. 4.

nekoliko velikih, pravougaonih kamenih građevina, od kojih su neke korišćene za sahranjivanje a neke za sepulkrani kult, kao i tolos grobnice iz ranominojskog doba. Tolos C sadrži veći broj pokojnika, sahranjenih u larnaksima i pitosima, i 25 mermernih idola kikladskog tipa. U bočnoj niši tolosa A nalazio se larnaks u kome je pokojnik sahranjen sa raskošnim nakitom od zlata, slonovače, staklene paste i poludragog kamena. nekoliko grobova mikenskog tipa tolos grobnice sa dromosom iz XIV veka 47

Svetilište na severnom ogranku planine Juktas, sazidano od kamenih blokova, sastoji se od tri jednake pravougaone prostorije, povezane zajedničkim predvorjem. Stradalo je u katastrofalnom zemljotresu oko 1700 godine. Ispod njegovih ruševina nađena su četiri ljudska skeleta. Kao izuzetan nalaz izdvaja se srebrni prsten prekriven gvožđem i to na ruci visokog sveštenika koji je izgubio život u zemljotresu.

Poznominojski period

Agija Trijada

- grad i palata iz minojskog doba, nedaleko od Festosa u južnom delu Krita. U prvoj deceniji XX veka ovde je italijanska arheološka škola istražila deo raskošne palate, sa velikim otvorenim dvorištem iz poznominojskog I perioda koja leži preko ostataka građevina iz srednjominojskog perioda. Sačuvani deo palate, sa prostorijama za prijem, stepenicama koje su vodile na gornji sprat, delovima fresaka u pojedinim stambenim prostorijama, arhivom sa mnogim pečatima i ostatkom bronzanih ingota, tumači se kao sezonska, kraljevska vila , boravište vladara iz Festosa. Iz palate potiču izuzetni primerci minojske umetnosti:tri vaze od steatita, na kojima su u plitkom reljefu, predstavljene kultne scene. Po snažnom ekspresionističkom izrazu izdvaja se Vaza Žetelaca. Nedaleko od palate nalazila su se dva tolos groba od kamena koji su korišćeni kao kolektivne grobnice. U većem tolosu prečnika 15,5m otkriveno je više od 200 skeleta sa keramičkim prilozima iz ranominojskog II- III i srednjominojskog I perioda. Na nekropoli istočno od palate u manjem četvrtastom kamenom grobu nađen je bogato oslikan larnaks od poroznog krečnjaka koji potiče iz kasanominojskog III perioda oko 1400 godine. Njegove sve četiri strane prevučene su tankim slojem krečnog maltera i slikane su u fresko tehnici. Centralno mesto zauzimaju frizovi na podužnim stranama sarkofaga, sa slikovito prikazanim scenama iz pogrebnog rituala.

Amnisos - raskošna vila iz poznominojskog perioda zvana

Vila sa ljiljanima, podignuta na severnoj obali Krita i to pored naselja koje je osnovano u srednjeminojskom periodu. Vila je imala sprat, salu sa stubovima i freske na zidovima. Stradala je u požaru u poznominojskom Ib periodu.

Palekastro

- naselje iz poznominojskog perioda, na istočnoj obali Krita. Britanska arheološka škola u prvoj deceniji XX v. istražila je nekoliko blokova kuća povezanih širim ulicama. Prizemne kuće i kuće na sprat, različitih dimenzija, gusto su poredane jedna uz drugu, sa uskim, krivudavim prolazima između njih. Građene su na kamenim temeljima, često sa zidovima od ćerpiča. Naselje je teško stradalo prilikom erupcije vulkana na Teri oko 1500. god. Odavde potiču neki od najlepših primeraka keramike ukrašene u marina stilu, posebno vaze sa verno prikazanim oktopodima.

Pecofa – svetilište na istoku Krita, nedaleko od Palekastra. Posvećeni prostor nalazi se na uzvišici, prirodno zaštićenoj na 3 strane, dok je 4 strana zatvorena snažnim zidom od lomljenog kamena. Istražen je moćan kulturni sloj, sa delovima 48

ugljenisanog drveta, pepelom, keramikom i većim brojem keramičkih antropomorfnih i zoomorfnih figurina. Preovlađuju stilizovane figurine nagih muškaraca ili ratnika s kratkim bodežom za pojasom. Stojeće ženske figurine, prikazane sa obnaženim grudima imaju duge zvonilike suknje i visoke kape ili neku vrstu marame. Posebno modelovani delovi ljudskog tela od pečene zemlje (noge, ruke, glave), sa rupicom za vešanje, pripadaju zavetnim darovima i ukazuju na isceliteljsku moć ovog mesta, odnosno božanstva kojem je ono posvećeno. Svetilište je najviše korišćeno tokom srednjominojskog perioda.

Pseira - ostrvo u zalivu Mirabelo na istočnoj obali Krita, gde je istraženo naselje iz poznominojskog I perioda. Kuće su imale spratne konstrukcije, na šta ukazuju stepeništa i svetlarnici, koji su često okrenuti ka ulici. Na zidovima pojedinih prostorija sačuvane su freske, kao na primer freska sa prikazom žene koja sedi na steni, obučena u raskošnu i bogato ukrašenu haljinu. Tilisos

mesto na severu Krita, zapadno od Irakliona, u kome su otkriveni ostaci grada iz poznominojskog perioda. Posebno su dobro očuvane tri veće vile, koje su imale spratnu konstrukciju i freske u pojedinim prostorijama. Nađene su velike bronzane posude i nekoliko keramičkih pločica sa linearnim A pismom.

Niru Hani - mesto na severnoj obali Krita, istočno od Irakliona, gde je krajem dvadesetih godina XX v. istražena jedna od najlepsih vila iz poznominojskog perioda. Građevina je bila na sprat, sa jasno izdvojenim privatnim, ceremonijalnim i ekonomskim delom. U prostorije za prijem ulazilo se preko širokog, popločanog dvorišta, kroz monumentalan ulaz sa dva stuba i hodnik sa freskama. Podovi glavnih prostorija takođe su bili popločani, a zidovi obloženi kamenom. Prema nalazima kamenih konsekrativnih rogova u dvorištu, keramičkih žrtvenika i nekoliko bronzanih dvojnih sekira, velikih dimenzija (jedna je dugačka čak 1,2 m), kao i dela freske sa prikazom tzv. svetog čvora, ova raskošna građevina je verovatno pripadala nekom visokom svešteniku. Zafer Papura - jedna od nekropola Knososa, otkrivena severno od palate. Istražen je veći broj grobova usečenih u stenu, u obliku manjih četvrtastih odaja, sa uskim i dugim hodnicima, kao i grobovi šaht tipa, iz vremena neposredno pre konačnog uništenja palate i posle tog perioda (poznominojski II-IIIb). U grobovima je sahranjivan jedan pokojnik ili nekoliko pokojnika, sa keramičkim larnaksom ili bez njega. Izdvaja se nekoliko bogatijih grobova, sa više bronzanih posuda, delovima zlatnog nakita, dugim i uskim mačevima (rapiri), bodežima s bogato ukrašenim drškama (zlato, slonovača) i delovima šlema od zuba divljeg vepra. Osim oružja mikenskog tipa, značajni su nalazi mačeva s jezičastom drškom i bronzani noževi, osobeni za kulture poznog bronzanog doba u srednjoj Evropi.

Zakro - selo u istočnom delu Krita, u kome od 1962. god. N. Platon

istražuje palatu i deo grada iz minojskog perioda. Palata, sa centralnim pravougaonim dvorištem (dim. 30 x 12 m) iz poznominojskog doba, bila je administrativni centar, što potvrđuje velika sala na stubovima za prijem, kao i arhiv, sa nekoliko tablica 49

pisanih linearnim A pismom. Veći broj stepeništa ukazuje na postojanje spratnih konstrukcija unutar palate. U pojedinim prostorijama sačuvani su delovi fresaka, sa floralnim i geometrijskim motivima. Ista arhitektura kao sa lokaliteta Malija. Od nalaza su posebno dragocene kamene vaze, rađene od porfira, mermera, alabastera, gorskog kristala i bazalta. Izdvaja se veća kamena vaza ukrašena plitkim reljefom, s predstavom nekog svetilišta pod otvorenim nebom.

Vatipetro

- mesto južno od Knososa, u centralnom delu Krita, gde je S. Marinatos istražio manji građevinski kompleks iz kasnominojskog I perioda, označen kao vila ili manja palata. Otvoreno centralno dvorište, malo trodelno svetilište, sala na stubovima, spratne odaje koje su korišćene za stanovanje i magacin pokazuju da se ovde sigurno nalazio administrativni centar. Posebno je dobro očuvan deo u kome su prerađivani poljoprivredni proizvodi (prese za vino i masline), kao i zanatske radionicekeramičke peći.

Zmijska Boginja – prvenstveno oznaka za 2 figurineod fajansa otkrivene na Kritu, u palati na Knososu. Izrađene su oko 1800 BC a prikazuju ženu obnaženih grudi, u dugoj zvonastoj suknji I jeleku, sa visokom kapom(tijarom) I zmijama u rukama. Slične figurine nađene su I u Gurniji, Prinijasu, I Gazi, I to zajedno sa cilindričnim posudama čije su drške zmijolikog oblika. Kako je u minojskoj religiji zmija smatrana zaštitnicom kuće, I za te figurine se pretpostavlja da predstavljaju božanstvo koje je štitilo kuću I domaće ognjište, ili, pak, sveštenice koje su to božanstvo služile.

MIKENSKA KULTURA Mikena

čuveni grad iz herojskog doba Grčke (poznoheladski period ili mikensko doba, 1600. do 1100. god.), koji je po legendi osnovao Persej, a proslavio Agaraeninon, vođa svih Grka u ratu protiv Trojanaca. To je snažno utvrđen grad, podignut na stenovitom uzvišenju, 15 km severno od Argolidskog zaliva (Peloponez). Prva iskopavanja obavio je H. Šliman 1876. god., a zatim su usledila istraživanja H, Cuntasa od 1886, B. Vejsa od 1921, J. Papadimitrija od 1950. i G. Milonasa od 1958. godine. Mikena je osnovana već u srednjoheladskom periodu, ali su tragovi stambene arhitekture pre poznoheladskog III A perioda (XIV v.) veoma skromni. Sredinom ili u drugoj polovini XIV v. podignuto je utvrđenje_ nepravilnog trougaonog oblika, koje štiti kraljevsku palatu i još nekoliko većih zgrada, na površini od približno 3 ha. Bedem širine 6 m rađen je nasuvo, od velikih kamenih blokova, često poligonalnih megalita, sa ispunom od sitnijeg kamenja i zemlje. Veličanstvenom izgledu mikenske tvrđave (nazvane još u antičko doba kiklopski zidovi) doprinosi i glavna, Lavlja kapija, podignuta od samo četiri velika monolita. Iznad masivnog nadvratnika je trougaoni kameni blok s reljefnom predstavom dve lavice, koje flankiraju jedan stub. 50

U središnjem delu utvrđenja nalazila se palata (dim. 13x12 m), sagrađena od kamenih blokova. Palata je u obliku megarona, sa dve prostorije i otvorenim predvorjem, koje izlazi na manje kvadratno dvorište. U većoj prostoriji megarona nalazilo se kružno ognjište, zaštićeno zaklonom, podignutim na četiri stuba. Znatan deo središnjeg prostora mikenskog utvrđenja uništen je podizanjem velikog hrama u dorskoin stilu. Istraženo je i nekoliko kuća sa većim brojem prostorija unutar i izvan bedema. U nekima od njih vidljivi su tragovi spratne konstrukcije. Zidovi kuća su često građeni od ćerpiča, na kamenini temeljima, i učvršćeni drvenim okvirima. Freskoslikarstvo je sačuvano u fragmentima, u kućama izvan palate. Izdvaja se freska s prikazom ratnika i konja. Sjaj i bogatstvo vodećeg grada u mikenskoj kulturi ogleda se najpre u izuzetno raskošnim nalazima sa nekropola. Ranomikenski period (1600. do 1500. god.) obeležen je nalazima iz kraljevskog kruga grobova A, koji je unutar zidina Mikene otkrio i istražio H. Šliman 1876. god., i kraljevskog kruga grobova B, koji su izvan bedema istražili G. Milonas i J. Papadimitriu 1951 -1954. god . U blizini Lavlje kapije, unutar kružne ograde od dva reda vertikalno postavljenih kamenih ploča, prečnika 27,5 m, Šliman je otkrio šest velikih, pravougaonih grobova (krug A), od kojih su neki duboko ukopani (do 5 m), i zbog toga nazvani šaht grobovi. U grobovima različitih dimenzija (najveći je grob IV, dim. 4,3x6,4 m), sahranjeno je ukupno 19 pokojnika u ispruženom položaju, sa izuzetno bogatim, uglavnom zlatnim nakitom i simbolima kraljevske vlasti, uz mnoštvo oružja (dugi i kratki mačevi, bogato ukrašeni bodeži, koplja), posude od bronze, srebra i zlata (zlatni i srebrni pehari), kao i od keramike, alabastera i gorskog kristala. Nekoliko pokojnika je na licu imalo posmrtne maske od tankog zlatnog lima, s likom odraslog muškarca. Iznad grobova svih odraslih članova kraljevske porodice postavljene su kamene ploče - stele, od kojih su neke, u plitkom reljefu, bogato ukrašene spiralnom ornamentikom i predstavama lova ili borbe, kao i vožnje dvokolicama. Krug B je približno istih dimenzija kao i krug A, ali je bio ograđen jakim zidom od kamenih blokova. Otkriveno je ukupno 24 groba, od kojih 14 grobova pripadaju tzv. šaht grobovima, a ostali su grobovi u vidu cista. Pojedini pokojnici su sahranjeni sa bogatim nakitom (zlatne dijademe, perle od poludragog kamena i ćilibara), posudama od zlata i srebra, kao i mačevima, kopljima i strelicama od op-sidijana, sileksa i bronze. U jednom grobu je nađena posmrtna maska od elek-truma, a izdvaja se i nalaz skarabeja iz vremena boravka Hiksa u Egiptu. Krug B je stariji od kruga A, što pokazuju najpre nalazi tzv. žute minijske keramike, s kraja srednjohelađskog perioda. U Mikeni je istraženo i devet toloidnih kraljevskih grobnica( Atrejeva riznica), od kojih one najpoznatije i najmonumentalnije pripadaju poznoheladskom III AB periodu, odnosno XIV i XIII v. U blizini mikenskog akropolja otkriveno je nekoliko nekropola s grobnicama uklesanim u stenu, koje su korišćene tokom celog mikenskog perioda. Uglavnom su to manje, četvorougaone grobne odaje sa kraćim ili dužim prilaznim hodnikom.

Mikenska Kultura, poznoheladska kultura ili kultura poznog bron-zanog doba na grčkom kopnu (od 4-1600/1550. do 4-1100. god.), nazvana po Mikeni u Argolidi. Nosioci ove kulture bila su grčka plemena, što potvrđuje mikensko pismo, sačuvano na glinenim tablicama u Pilosu i Knososu. Visoki dometi u umetnosti, kraljevske grobnice, monumentalna arhitektura u gradovima i, pre svega, poznavanje pisma, svrstavaju ovu kulturu u najstariju civilizaciju na evropskom tlu. Centri mikenske kulture nalaze se u južnoj i srednjoj Grčkoj, posebno u severoistočnom delu Peloponeza (v. Mikena, Tirint, Azme, Lerna, Dendra, , Ziguries,), u Atici (Atina, Menidi, Spata, Perati, Maraton), Meseniji (Peristerija, Kakovatos) i Beotiji 51

Mikenska naselja su otkrivena u Tesaliji (Jolkos u Voloskom zalivu) i na susednim ostrvima (v. Egina, Lefkadi). Obilje arheološkog materijala, pre svega masovna proizvodnja slikane keramike rađene na vitlu, omogućila je po-delu mikenske kulture na nekoliko razvojnih faza, označenih kao poznoheladski (mikenski) period • I (od 1600/1550. do 1500. god.), • IIA i B (od 1500. do 1400. god.), • III A (od 1400. do 1300. god.), • III B (od 1300. do1200. god.) i • III C (od <-1200. do 1100. god.). Većina naselja osnovana je već u srednjoheladskom periodu, ali su tragovi stambene arhitekture neznatni sve do XIV v. Ranomikenskom periodu (XVI v.) pripadaju veoma bogati nalazi iz kraljevskih grobova u obliku šahta u Mikeni. U njima je nađeno mnogo raznovrsnog zlatnog nakita i ostalih dra-gocenosti, posude od zlata i srebra, posmrtne maske od zlatnog lima, raznovrsno bronzano oružje, bodeži sa zlatnim drškama, ukrašeni scenama iz lova. Osim predmeta iz domaćih radionica, u grobovima u obliku šahta su zastupljeni umetnički predmeti minojske kulture, kao i pojedini nalazi iz udaljenih krajeva, kao što je Bliski istok, Egipat i severna Evropa. Iz ovog perioda potiču i pojedini šaht grobovi s bogatim prilozima, otkriveni u tolosima kod Pilosa, u Meseniji (Peristerija). Srednjomiken-ski period (XV v.) reprezentovan je nalazima iz nekoliko bogatih tolos grobova u okolini Pilosa (v. Kakovatos, Peristerija), i tolosa iz Vafija, u Lakoniji ( Vafio). Grobovi u obliku tolosa sa dromosom otkriveni su takođe u Argolidi (Dendra) i Atici (Maraton, Torikos). Arheološki materijal pokazuje jačanje veza sa Kritom i preuzimanje stila umetničkog izražavanja iz minojske kulture. To se najpre ogleda u sličnim oblicima metalnih i keramičkih vaza, kao i u stvaranju kritsko-mikenskog stila u načinu ukrašavanja posuda. Ratnički karakter mikenske kulture potvrđen je oružjem (mačevi, bodeži, koplja, strelice) i delovima ratničke opreme (Dendra). Posle vulkanske erupcije na Teri oko <—1500. god. i mnogih katastrofa koje su zadesile Krit, centar kulturnih zbivanja u Egeji pomera se prema grčkom kopnu. Mikenci su, verovatno sredinom XVv., zaposeli Knosos, što pokazuju i ratnički grobovi sa mikenskim oružjem u njego voj blizini ( Zafer Papura) i novi stil, stil palata, u minojskoj umetnosti. Najveća ekspanzija mikenske kulture nastala je tokom poznoheladskog perioda III A - III B . Prve mikenske palate u obliku megarona podignute su oko 1400. god. u Lakoniji (Menelajon) i u Meseniji (Nihorija). U drugoj polovini XIV v. izgrađene su velike palate u glavnim centrima mikenske kulture (Mikena, Tirint, Pilos, Teba, Atina). Krajem XIV i u prvoj polovini XIII v. mnogi mikenski gradovi zaštićeni su snažnim kamenini bedemima. Najpoznatija su utvrđenja Tirinta i Mikene, izgrađena u tzv. kiklopskoj tehnici, a najduži bedemi su podignuti oko palate Gla ili Arne, na jezeru Kopais u Beotiji. Pojedini veliki centri mikenske kulture nisu bili utvrđeni (Pilos, Teba, Orhomenos). Monumentalna tehnika zidanja primenjena je pri podizanju velikih tolos grobnica sa dromosom. Palate su bile centri vrhovne vlasti, što potvrđuju i nalazi pisanih dokumenata iz Pilosa, gde je na glinenim tablicama zapisana i titula wanax. (kralj). Vodeći gradovi sa palatama bili su u nekoj vrsti vojno-političkog saveza, Čiji se uticaj širio daleko izvan grčkog kopna. Mikenska keramika otkrivena je u gotovo svakom važnijem gradu na egejskim ostrvima i na obali u istočnom Sredozemlju. Pretpostavlja se da su krajem XIII v. nastale i prve mikenske kolonije na Rodosu (Jalisos), a možda i na Kipru ( Enkomi). Uticaj mikenske kulture bio je snažan i na jugu Italije, posebno r.a Siciliji. Mikenski nalazi, pretežno de-lovi bronzanog oružja (mačevi, bodeži, noževi) i keramika, otkriveni su na većem broju nalazišta u balkanskom zaleđu, u grobovima plemenskih prvaka. Krajem XII v. centri mikenske kulture su teško stradali pod udarom doseljenika 52

(Egejska seoba), a samo je u malom broju gradova kratko vreme nastavljen život unutar delimično obnovljenih utvrđenja. Snaga mikenske kulture se polako gubi, ali se predmeti nastali po mikenskiin uzorima proizvode još najmanje jedan vek, sve do približno <-1100. godine.

Atrejeva Riznica - monumentalna grobnica u Mikeni, u vidu tolosa sa dromosom, izgrađena sredinom ili u drugoj polovini 14 veka, nazvana po Atreju, mikenskom kralju. Ukopana je u padinu brda i sastoji se od dugačkog prilaznog hodnika (dromosa) dimentija 36x6m, glavne kružne prostorije u obliku košnice (tolosa) prečnika 14,6m i visine 13,4m kao i bočne odaje pravougaone osnove dimenzija 8,5x6m. Zidana je nasuvo od velikih kamenih blokova sa kupasto izvedenim lažnim svodom. Ulaz u glavnu prostoriju, tolos, isto je monumentalan s monolitnim nadvratnikom (dimenzija 8x5x1,2 m) teškim više od 100t. Fasada je izvedena od sivog i crvenog kamena, a oko ulaza i trougaonog otvora iznad nadvratnika bila je ukrašena polustubićima i kamenom oplatom, sa geometrijskom reljefnom dekoracijom. Kao i većina drugih tolos grobnica i ova je opljačkana, verovatno još u antičko doba. Peristerija je mesto u Meseniji na Peloponezu (Grčka), gde je, pored manjeg mikenskog utvrđenja, otkrivena nekropola iz ranomikenskog perioda. S. Marinatos je 1960 - 1965. god. istražio tri toloidne grobnice, i samo u jednoj je nađen delimičuo opljačkan grob, sa tri zlatna pehara, zlatnom dijademom i ranomikenskim vazama.

Arne

- najveće mikensko utvrđenje podignuto na mestu Kopais u Beotiji. Kameni bedem dužine od približno 3 km opasuje izduženu pravougaonu površinu dimenzija 850x500. Mada su pri gradnji bedema, širine 6m, korišćeni i veliki kameni blokovi, tehnika zidanja se razlikuje od one koja je primenjivana u Mikeni ili Tirinsu (kiklopski zidovi). U utvrđenju su otkriveni ostaci poznomikenskih građevina, odnosno delova palate i megarona. Namera utvrđenja je nejasna, a ubrzo posle podizanja je uništeno u požaru i napušteno.

Azine

- višeslojno naselje iz bronzanog doba, podignuto na manjem kamenitom poluostrvu u Argolidskom zalivu. Ispod ostataka naselja iz poznog mikenskog doba otkriveno je nekoliko horizonata stanovanja s kraja ranog i iz srednjeg heladskog doba. Naselje iz ranoheladskog perioda, sa kućama podignutim na kamenim temeljima stradalo je u požaru. Keramika iz ovog naselja rađena je rukom, dobro glačana (tzv. urnifirs vaze) i slikana tamnom bojom na svetloj osnovi. U naseljima iz srednjoheladskog doba koristi se vitlo za pravljenje tzv. minijske keramike. Unutar naselja iz kasnomikenskog perioda izdvojena su tri građevinska horizonta. U blizini je otkrivena velika nekropola iz mikenskog doba, sa grobovima ukopanim u stenu. Pored keramičkih nalaza, u naselju i u grobovima su nađeni i slikani mikenski idoli od pečene zemlje. 53

Dendra

- mesto u Argolidi poznato po grobovima iz mikenskog perioda. Istraživači Švedske arheološke škole su tu u više navrata obavili iskopavanja (1926/27, 1939, 1960) i otkrili desetak grobova ukopanih u stenu, kao i jednu grobnicu u vidu tolosa sa dromosom. Ispod poda tolosa nađena su četiri groba u vidu šahta, od kojih se, bogatstvom nalaza, izdvaja jedan u kome su sahranjeni muškarac i žena. Pored muškarca su položeni: • 5 bronzanih mačeva , od kojih su neki sa zlatnom oplatom na drškama • 4 bronzana koplja • 2 noža • zlatna šolja sa predstavom oktopoda • srebrni pehar Vafio tipa s reljefnom predstavom bika • nekoliko gema od poludragog kamena. Većina grobova ukopanih u stenu sadržala je bogate priloge- zlatni nakit, srebrne i zlatne šolje, bronzane posude, bronzani mačevi i koplja, keramičke posude. Izdvaja se grob ratnika, sa dobro očuvanim bronzanim oklopom, delovima šlema od zuba divljeg vepra, bronzanim mačem i nekoliko bronzanih posuda.

Kiklopski Zidovi, mocni

bedemi, koje su, po grckom predanju, podigli u Tirintu jednooki dzinovi - kiklopi, dovedeni iz Likije. Osiin Tirinta, veoma snazni bedemi (debljine 6 - 10 in), izgradeni u tzv. kiklopskoj tehnici, otkriveni su i u dmgim gradovima mikenske kulture Mikena, Argos, Azine, Atina. To su utvrdenja od ogroranih, pritesanih blokova, velikih monolita (do 4 m duzine), koji se precizno uklapaju na licu zida, dok su ispune od sitnijeg kamena ill zemlje. Mikenski bedem na Atinskom akropolju povezan je sa Pelazgima, prastanovnicima Grcke.

Kakovatos

- mesto u Meseniji severno od Pilosa u kome su V. Derpfeld i K.Miler početkom XX veka u blizini mikenskog utvrđenja otkrili tri tolos grobnice, opljačkane i sa oštećenim kupolama. Ostaci keramike ukazuju na rano i srednjomikensko doba. U jednom grobu nađeno: • • • • •

Zlatni nakit Ćilibarske perle Ukrašene kružne pločice od kosti i slonovače Delovi šlema od zuba divljeg vepra Strelice od bronze i kamena

Vafio mesto na Peloponezu, u Lakoniji , u kome je H. Cuntas 1888/1889. god. ispod poda razrušenog tolosa otkrio grob iz mikenskog perioda, sa dva zlatna pehara, nekoliko srebrnih posuda, bronzanim oružjem, zlatnim nakitom, gemama i keramičkim posudama. Čuvena su dva manja konična pehara, s jednom drškom pri obodu, ukrašena u dubokom reljefu naturalističkim predstavama bikova. Oblik tih pehara kasnije je često podražavan i u drugim materijalima. Tirint je legendarni grad iz mikenskog doba, mesto rođenja najvećeg grčkog 54

junaka Herakla, podignut nedaleko od mora, u Argolidi (Grčka). Iskopavanja u Tirintu započeo je H. Šliman (Schliemann) 1884. god., nastavili su ih V. Derpfeld (W. Dorpfeld) i K. Miler (Miiller) 1907 -1913. god., a od 1975. god. K. Kilijan (Kilian). U osnovi mikenskog grada nalaze se ostaci naselja iz ranog i srednjoheladskog perioda. Na najuzvišenijem mestu mikenskog utvrđenja, ispod velikog megarona, delimično je istražena monumentalna kružna građevina iz ranoheladskog perioda, prečnika 21 m, s kamenom osnovom debljine 2 m, i masivnim, gusto poredanim zupčastim ojačanjima sa spoljne strane. U blizini te građevine nađena je kamena osnova veće kuće ovalnog oblika, takođe iz ranoheladskog perioda. Iz poznomikenskog doba potiče veliko, neutvrđeno naselje gradskog tipa (dim. oko 550-300 m), sa uskim ulicama. U njegovoj blizini podignuto je izuzetno snažno utvrđenje na stenovitom uz-višenju, s bedemom dužine 700 m, koji zatvara dva manja, prilično uska prostora na različitim visinama, ukupne površine oko 2 ha. Unutar ojačanog bedema, širine 6 do 10 m, od ogromnih pritesanih blokova (kiklopskl zidovi), sa južne i istočne strane, sagrađene su galerije od kamena, u tehnici smicanja, sa oštro prelomljenim lažnim svodom. U gornjem delu utvrđenja centralno mesto zauzima palata u obliku megarona, koja izlazi na dvorište s peristilom. Megaron je pravougaonog oblika, sa otvorenim predvorjem i dva stuba na ulazu u prvu, manju prostoriju. U sredini njegove velike sale (dim. 10 • 12 m) nalazi se nisko, ali prostrano kružno ognjište, uokvireno sa četiri stuba. Oko centralnog megarona grupisane su, bez određenog reda, manje odaje - sobe, hodnici i kupatila. Njegovi zidovi, kao i zidovi nekih pratećih odaja bili su ukrašeni freskama, najčešće scenama lova i vožnje dvokolicama.

Pilos

mikenski grad u Meseniji , podignut na manjem brežuljku, oko 5 km udaljen od morske obale. K. V. Blegen i američka arheološka ekipa otkrili su ovde 1939. i 1952 - 1964. god. ostatke grada, kraljevske palate i više grobova iz mikenskog doba. Tragovi utvrđenja na akropolju potiču iz srednjoheladskog perioda. Podizanjem palate u poznomikensko doba rasčišćen je prostor na većem delu akropolja (dim. 170 »90 m), pri čemu su uništene kućo iz prethodnih naselja. Palata je nazvana Nestorova palata, po legendarnom kralju Nestoru, koji je dugo vladao u Pilosu. Sagrađena je u klasičnoj mikenskog tehnici, s kamenim temeljima i zidovima od ćerpiča, koji su ojačani vertikalnim i horizontalnim drvenim gredama. Njen centralni prostor je jedinstven kompleks, koji je u jednom delu, sudeći prema sačuvanim stepenicama, sigurno imao spratnu konstrukciju. Široka, ulazna kapija (propileji) vodila je u manje popločano dvorište, iz kojeg se sa desne strane ulazilo u manji, Kraljičin megaron, a u osi ulaza - u veliku pravougaonu dvoranu, odnosno centralni megaron s velikim kružnim ognjištem i četiri masivna stuba u središtu. Ognjišna konstrukcija od pečene zemlje i podnica oko nje bogato su ukrašeni slikanim geometrijskim motivima. Oko centralnog megarona nalazi se niz manjih prostorija, od kojih su neke korišćene za čuvanje namirnica. Pored "kraljičinih" odaja smešteno je kupatilo s kadom od pečene zemlje. U manjoj prostoriji, u blizini propileja, otkrivenje arhiv s velikim brojem glinenih tablica ispisanih linearnim B pismom ( egejsko pismo). Mada je palata stradala u velikom požaru krajem XIII v., sačuvani su manji delovi zidnog fresko slikarstva u starijem, jugozapadnom traktu palate, i u njenom centralnom delu s megaronom. Preovlađuju manji frizovi sa scenama iz lova i rata. Ispod akropolja je istražen deo naselja u kome se živelo od srednjoheladskog perioda do kraja mikenskog doba. U blizini naselja otkrivene su dve mikenske nekropole, maliom sa grobovima koji su ukopani u stenu. Preostali nalazi iz nekoliko davno opljačkanih i rasturenih grobova unutar jedne tolos grobnice pokazuju da su u njima bili sahranjeni članovi kraljevske kuće. 55

Nestorova palata u Pilosu: 1. megaron; 2. arhiv sa tablicama linearnog B pisma; 3. Kraljičin megaron

Submikenski Stil - keramički stil nastao na grčkom kopnu posle propasti mikenske civilizacije oko -1100. god. Razvio se na osnovama poznomikenskog Granary stila i trajao do pojave protogeometrijskog stila, odnosno ranog gvozdenog doba, koje je različito datovano: u sredinu ili drugu polovinu XI v. Submikenska keramika rađena je na vitlu i odlikuje se jednostavnim, tamnomrko bojenim geometrijskim motivima (horizontalne, talasaste i cik-cak linije, koncentrični krugovi i polukrugovi). Najviše je zastupljena u grobovima cista tipa, s pokojnicima sahranjenim u zgrčenom položaju u sanducima od kamenih ploča, i to sa Atinske agore (Kerameikos) i sa nekropole na ostrvu Salamina. Sličan tip grobova iz submikenskog pe rioda otkriven je pod tumulima u grčkom delu Makedonije (Vergina) i u Pelagoniji. Uz mikenske oblike vaza (lekiti, amfore sa drškama na trbuhu, krateri, pehari s jednom drškom) retki su nalazi keramičkih posuda rađenih rukom, kao što je kanelovana piksida sa Kerameikosa. Grobovi iz ovog perioda katkad sadrže oružje poznomikenskog tipa, a od nakita se izdvajaju ukrasne igle i rani oblici lučnih fibula.

Kition - veliki anticki grad (dim. 1 500 x 500 m) sa akropoljem, otkriven na blagom uzvisenju nedaleko od mora, na jugu Kipra. Osim ostataka gradskih naselja iz rimske i helenisticke epohe, delimicno je ispitan grad iz prvih vekova 1. milenijuma, koji su osnovali Feničani, kao i manji delovi utvrdenog naselja iz poznog bronzanog doba. U nemirna vremena krajem 2. milenijuma (od XIII do XII v.) grad je utvrden masivnim bedemima i četvrtastim kulama od velikih kamenih kvadara u osnovi i cerpica u gornjim delovima. Prostrane pravougaone kuce, sa vise odaja, gradene su takode od kamena i cerpica, a nadeno je i nekoliko manjih svetilista, od kojih se u jednom nalaze dva zrtvenika u obliku konsekrativnih rogova. Uz naselje koje je prezivelo najezdu "naroda s mora" i dolazak Ahajaca sa grčkog kopna, otkrivene je nekropola, sa grobovima ukopanim u steno. Grobovi sa većim brojem skeletal sadrže bogate priloge (poznomikenske vaze posude od fajansa, zlatni nakit, predmeti od slonovače, bronzane posude).

RAZNO 56

Askos - asimetrična, vrećasta posuda s jednom drškom i ekscentričnim, kosim vratom koja je dobila naziv i verovatno nastala po ugledu na mešine za vino. Javljaju se u ranom neolitu Grčke (Nea Nikomedija) a široko su rasprostranjene u kulturama ranog bronzanog doba Egeje. Od mikenskog doba izrađivani su na vitlu, manjih dimenzija, jajolikog recipijenta, uskog vrata, sa niskom stopom ili bez nje.

Larnaks - termin koji označava ormar, Škrinju, sanduk i pogrebni kovčeg, a u arheologiji - sarkofag nd pečene zemlje sa dvoslivnim ređe ravnim poklopcem. Keramički sarkofazi su korisceni za pojedinačno sahranjivanje tokom bronzanog i gvozdenog doba u Egeji, a naročito u minojskoj i mikenskoj kulturi. Larnaksi su poznati na Kritu još od ranog minojskog perioda, ali su tek od razvijenog mikenskog doba nalaženi na širem prostoru Egeje, sve do Rodosa i Kipra. Stariji primerci su pravougaonog oblika, zaobljenih uglova, a dno im je često probušeno da bi mogle da se ocede organske materije. Kasnije su pravougaoni, sa četiri noge, i poklopcem na dve vode. Njihove relativno male dimenzije ukazuju da je pokojnik stavljan u njih u zgrčenom ili sedećem položaju. Pretežno su ukrašeni slikanim vegetabilnim motivima, rede i figuralnim scenama (v. Agija Trijada).

Larnaks iz Agija Trijade

Depas - pehar za vino, najčešće od bronze, ređe od zlata ili srebra. U Ilijadi je opisan Nestorov pehar, masivni bronzani depas sa četiri drške , a kao posuda kojom se zahvata vino iz kratera pominje se depas amfikipelon, odnosno pehar sa dve drške. Ovaj termin u arheologiju uvodi H. Šliman za raskošan pehar sa dve drške iz kraljevskog kruga grobova A u Mikeni, kao i za konične pehare s dve drške, otkrivene u Troji. Zlatan pehar iz šaht grobova IV u Mikeni, Nestorov Pehar, sastoji se od koničnog recipijenta i cilindrične stope, kome su kasnije dodate dve drške na vrhu ukrašene predstavama golubica. Trojanski pehari depas tipa su znatno jednostavniji. Srebrni pehari izduženog , koničnog recipijenta, sa dve masivne vertikalne drške postavljene ispod oboda, iz Troje II, bili su očigledno uzor mnogim peharima od pečene zemlje istog oblika, zastupljenim u naseljima od Troje IIc do Troje IV. Depasi pripadaju razvijenoj i mlađoj fazi trojanske kulture ranog bronzanog doba i nalaženi su na mestima gde je ova 57

kultura zastupljena- Orhomenos, Poliohni, Kastri, Mihalič. Na nastanak depas pehara trojanske kulture svakako su uticali konični pehari sličnog oblika iz istovremenih ili starijih nalazišta u Anadoliji- Kiltepe, Bejčesultan(prestonica Hetita možda), Aladža Hijik, Tarsus.

Egejska Seoba

- poznata u nauci kao Dorska ili Panonsko-balkanska seoba, označava velika pomeranja naroda krajem II milenijuma na jugu Balkana, u Egeji i istočnom Mediteranu. Tokom poslednjih decenija XIII i u prvoj polovini XII veka: • • • Anadoliji, • • • •

uništeni su mnogi gradovi mikenske kulture na grčkom kopnu, spaljena su naselja na telovima u egejskoj Makedoniji, razrušen je Hatušaš(Bogazkej) i srušeno moćno Hetitsko carstvo u stradalo je više gradova na maloazijskoj obali- Mersin, Tarsus, Ugarit spaljena je Troja VI, kasnije i Troja VIIa napadnuti su gradovi na Kipru- Enkomi, Kition bile su ugrožene i granice Egipatskog carstva-narodi s mora

Egejsku seobu su verovatno pokrenuli narodi iz srednjeg Podunavlja i centralnog, odnosno istočnog Balkana.

Egejsko Pismo

- podrazumeva sva pisma korišćena tokom bronzanog doba na grčkom kopnu i ostrvima. Najstarije od njih je kritsko hijeroglifskopiktografsko pismo, koje je sačuvano na minojskim pečatima i čuvenom disku iz Festosa a koje je korišćeno u razdoblju od 2200-1450 god. Nije dešifrovano. Kritsko linearno A pismo isto nije dešifrovano, delom je piktografsko a delom slogovno. Dokumentovano je na predmetima od kamena, metala i na glinenim pločicama, a upotrebljavano je od 1650-1450 godine. Linearno B pismo, ispisanona glinenim tablicama i korišćeno u mikenskoj kulturi dešifrovao je M.Ventris 1952 godine. To je u osnovi slogovno pismo koje se koristi i piktogramima. Glinene tablice s ovim pismom otkrivene su u većem broju jedino u Knososu-oko 3000 tablica i u Pilosu- oko 1200 tablica, dok su retki nalazi u Mikeni, Tebi iTirintu. Tablice su najčešće izduženi komadi gline, dužine oko 5cm, retko male pravougaone pločice, zaobljenih uglova. Oštrim stilom su urezivani slogovni znaci i ideogrami u horizontalne redove, na pripremljenim, zaravnjenim stranicama vlažnih komada gline. Tablice su zatim sušenena suncu i skladištene u kotaricama ili drvenim kutijama, na policama arhiva. U više mikenskih gradova otkriveni su jednostavni, kratki zapisi sa simbolima linearnog pisma B oslikani ili ređe urezani na keramičkim posudama, najčešće krčazima. Veće mikenske palate bile su sedište namesnika a istovremeno i administrativni centri, što je uticalo na stvaranje arhiva s pisanim dokumentima. Stoga je Dž. Čedvik opisao tablice kao računske knjige anonimnih službenika. Više od polovine svih sačuvanih reči ispisanih linearom B čine lična imena, dok su ređe zapisana imena mesta. Zatim slede popisi stoke, agrarnih, tekstilnih, metalnih proivoda. Izuzetno se retko prepoznaju titule, kao što je titula wanax (kralj), kao i stara imena ili atributi bogova- Zevs, Atena, Hera, Posejdon.

58

Narodi s Mora u egipatskim izvorima - naziv za grupu naroda koji su krajem -XIII i počekom -XII v., u više navrata, napadali granice Egipta sa severa, odnosno s mora. Posebno je značajan detaljan opis suvozemne i pomorske bitke Ramzesa III u libijskom ratu (-1189. god.) i, nešto kasnije, u ratu na obalama Palestine (-1186. god.), sačuvan na pilonu hrama u Medinet Ha-bu u Tebi. Kao neprijatelji pominju se narodi koji su očigledno došli iz oblasti istočnog Mediterana, iz Egeje, a možda čak iz Italije, posebno sa Sicilije i Sardinije. U tom savezu naroda koji su napali Egipat mogu se prepoznati Ahajci (Grci), Likijci, Fiiistinci (ili Pelasti), kao i ostali učesnici u velikoj Egejskoj seobi. Megaron u Homerovim epovima naziv za veliku dvoranu, odnosno centralnu prostoriju u vladarskim palatama. U arheologiji, to je svaka pravougaona, izdužena kuća sa otvorenim predvorjem (tremom). Najpoznatije kuće tipa megaron potiču iz trojanske kulture (v. Troja) i velikih centara mikenske kulture (v. Mikena, Tirint, Pilos). Poreklo ovog tipa građevina nije dovoljno jasno, budući da se javljaju već u neolitskim naseljima od severne Evrope do Bliskog istoka. Nasuprot nordijskoj teoriji o megaronu kao kući hladnih krajeva Evrope, gde je pravljena od drveta, danas se daje prednost Egeji i, posebno, grčkom kopnu, gde su građene kuće s tremom od ćerpiča, na kamenim temeljima. Prvi megaroni (ili megare) čini se da potiču iz srednjeg neolita (v. Sesklo), a takođe predstavljaju centralne građevine i u naseljima mlađeg neolita Tesalije (v. Dimini). Javljaju se u široj oblasti Egeje tokom halkolita i bronzanog doba, a kao tradicija mikenske kulture čine osnovni deo grčkog hrama sve do helenističkog doba.

Pintadera

naziv koji se u arheologiji koriti za manje predmele od pečene zemlje, rede od kamena, slične alatkama (pečatima) za ukrašavanje hleba. Keramički "pečati" s jednostavnim geometrijskim urezima na proširenoj, najčešće elipsoidnoj baznoj strani, i vertikalnim valjkastim ili kupa-stim drškama, potiču iz mnogih neolitskih kultura jugoistočne Evrope (Sesklo, Karanovo, Bojan, Kukuteni - Tripolje), a u manjoj meri i sa Bliskog istoka i iz centralne Evrope. Na osnovu etnografskih paralela, pretpostavlja se da su ove alatke korišcene za nanošenje boje na telo ili tkaninu.

Sesklo Kultura

- srednjoneolitska kultura Tesalije, koja se hronološki neposredno nadovezuje na Presesklo, a genetski na Protosesklo kulturu.. Naselja su podizana na ravnim terenima (Ocaki, Cangli) ili dominantnim uzvišicama (Sesklo), a sastojala su se od četvorougaonih kuća sa zidovima od ćerpiča na kamenom temelju, kao i od koliba od pruća i lepa. Kuće su gotovo kvadratnih osnova, jednoćelijske, sa zidovima ojačanim sa unutrašnje strane kontraforima (Cangli), katkad s predvorjem, u vidu megarona (Ocaki) ili su pravougaonih osnova i podeljene na nekoliko prostorija (Sesklo). Podovi su pokriveni debelim glinenim premazom, a rede kamenom. Kuće su često obnavljane, i to uvek na istom mestu, što ukazuje na trajnu vezanost za naselje i zajednicu. Privređivanje se zasnivalo na zemljoradnji. Ostaci kostiju domaćih životinja ukazuju na intenzivno gajenje svinja. Kameno i koštano oruđe je uobičajenih oblika. Na osnovu stratigrafije slikane keramike, Sesklo kultura je podeljena na tri faze (Sesklo I - III). Prvu fazu karakterišu posude slikane crvenom bojom na beloj podlozi, monohromne crvene glačane posude, kao i posude grube fakture, ukrašene utiskivanjem ruba školjki. Takav način ukrašavanja u narednoj fazi ustupa mesto 59

slobodnije slikanim motivima, plamenastim i stepenastim. Monohromna uglačana keramika izlazi iz upotrebe, a ona sa utisnutim ukrasima i dalje se proizvodi. Za poslednju fazu (Sesklo III) karakteristična je neka vrsta polihromije, koja je postizana nejednakim nanošenjem osnovne boje koja varira od crvene do crnomrke. Slični efekti su postizani delimičnim struganjem engobe, kako bi se motivi pojavili u negativu. Od keramičkih oblika omiljene su posude na visokoj šupljoj nozi, krčazi i lončići s velikom vertikalnom drškom, lonci cilindričnog vrata i zdele profilisane na različite načine. U svim fazama izrađivane su figurine od pečene zemlje koje prikazuju ljudsku figuru u stojećem ili sedećem položaju, izuzetno i sa detetom u rukama. Uočavaju se dve grupe: naturalistički modelovane figurine s jasno naznačenim ženskim, odnosno muškim polnim odlikama (pretežno u starijoj fazi) i stubaste figurine na kojima se ističu samo crte lica, a katkad i kosa (pretežno u mlađoj fazi). Na pojedinim figurinama su crvenom bojom označeni detalji lica ili šare na odeći. Među kultne predmete treba vero-vatno svrstati tronožne ili četvoronožne keramičke stočiće. O načinu sahranjivanja nema podataka. Sesklo kultura je datovana u prvu polovinu 5. milenijuma.

Sesklo

- veliko neolitsko naselje, zapadno od Volosa, u Tesaliji . Tokom istraživanja H. Cuntasa 1901/1902. god. na dominantnom uzvišenju (dim. 45*100 m), unutar kulturnog sloja 8 - 6 m debljine, otkrivena je veća površina ograđenog naselja, sa više građevinskih faza. Novija istraživanja D. R. Teoharisa 1956-1972. god. pružila su jasniju stratigrafsku sliku akropolja i potvrdila postojanje znatno većeg, neutvrđenog dela naselja. Cuntas je podelio sve građevinske slojeve na tri osnovna stratuma : Alfa, Beta i Gama. Najstariji stratum sadrži tri sloja, sledeći stratum dva sloja, a gornji, najmlađi stratum - različite mlađe, postneolitske slojeve. Stratigrafija Sesklo naselja, najpre izvedena na osnovu slikane keramike, poslužila je Cuntasu da izdvoji stariju i mlađu fazu neolita Tesalije (neolit Alfa i Beta). Starija faza označena je kao Sesklo kultura (Sesklo I - III), dok je mlađa faza, prema susednom utvrđenom telu, nazvana Dimini kulturom. Unutar i izvan akropolja u Sesklu, Teoharis je ustanovio nekoliko slojeva ranog neolita, izdvajajući u osnovi i prekeramički horizont, sa plitko ukopanim kolibama. Osnovna odlika naselja iz srednjeg neolita (Sesklo I - III) jesu veće četvrtaste, višeprostorne kuće, katkada sa tremom, podizane na kamenim temeljima u suhozidu i sa zidovima od ćerpiča. Izdvaja se keramika slikana crvenom ili crvenomrkom bojom na svetloj pozadini, s bogatim geometrijskim, često stepenasto ili plamenasto organizovanim motivma. Naselje mlađeg neolita (Dimini faza) sastoji se od većih pravougaonih kuća, građenih u istoj tehnici kao u prethodnoj fazi, gru-pisanih oko centralnog, velikog megarona, koji je izdvojen dvostrukim, kamenim zidom. Osim bogato slikane keramike tamnom bojom (spirale, meandri, šahovska polja), u sloju Dimini naselja (klasična faza) otkrivene su i prve ravne bakarne sekire.

Dimini Kultura -

kultura mlađeg neolita Tesalije, čiji su sadržaji i razvoj rekonstruisani na osnovu arheoloških istraživanja obavljenih na lokalitetima Dimini, Arapi, Cangli i Ocaki. Rasprostranjena je i van Tesalije, prema jugu do centralne Grčke, a prema severu do Makedonije i južne Albanije. Njen dugotrajni razvoj (druga polovina 5. i prva polovina 4. milenijuma) podeljen je na pet faza. Najstariju, nazvanu Cangli, karakterišc crnopolirana keramika, katkad slikana belom ili sivom bojom (konične i bikonične zdele profilisanog oboda, pehari na visokoj nozi, krčazi sa vertikalnom drškom), koja je veoma slična keramici starije faze vinčanske kulture. U narednoj, Arapi fazi profilacija posuda je još složenija, a i drške su raznovrsnije, često sa rožastim završecima. I dalje dominira crna i siva glačana 60

keramika, ali su posude češće ukrašene različitim slikanim motivima (girlande, uglaste trake). Početak treće faze, nazvane Agija Sofija ili Ocaki A, označava granicu između starije i mlađe etape Dimini kulture. Motiv spirale postaje omiljen ukras na slikanim vazama koje su proizvođene u velikom broju i u različitim, često veoma maštovitim oblicima. Dekoracija, izvedena belom bojom, često pokriva sve površine crvenopečenih vaza. U narednoj fazi, zvanoj Ocaki ili Ocaki B, bela boja ustupa mesto crnoj boji, dok su u završnoj fazi, označenoj kao klasični Dimini ili Ocaki C, ukrasni motivi slikani mrkom bojom na žućkastoj podlozi. Pri tom dolazi do izražaja i polihromija, jer se osnovni motivi (spirale, meandri) obrubljuju crnom bojom. Uz slikanu keramiku javlja se i keramika ukrašena urezima. Ostali vidovi kulture - način privređivanja i izgradnje staništa, kameno oruđe i oružje, kao i kultni predmeti nadovezuju se na prethodnu, Sesklo kulturu. Zemljoradnja je razvijena, a od domaćih životinja najviše je gajena svinja. Naselja su se sastojala od četvorougaonih kuća, katkad u vidu megarona, sa zidovima od ćerpiča i temeljima od kamena. Funkcija koncentričnih zidova u Diminiju nije jasna. O kultu i religiji malo se zna. Izrađivane su antropomorfne figurine od pečene zemlje, od kojih su neke nemarno modelovane i sasvim shematizovane, dok su neke oblikovane s puno pažnje i bojene u maniru slikanih vaza. Posebno su omiljene kurotrofne figurine. Za kamene figurine u vidu violine, koje su otkrivene u Diminiju, još nije utvrđeno da li potiču iz mlađeneolitskih ili kasnijih slojeva.

61