Cogito

UNIVERSITETI SHTETËROR I TETOVËS TETOVËS

cogito revistë mikste

ISSN 1857 - 579X

> 5 / 4 o t i g o c <

<1>

> 5 / 4 o t i g o c <

<2>

> 5 / 4 o t i g o c <

<2>

> <

cogito revistë mikste ISSN 1857 - 579X Boton: Fakulteti Filologjik i Universitetit Shtetëror të Tetovës Për botuesin: Prof. Dr. Sadi Bexheti, rektor Kryeredaktore: Luljeta Isaku Veliu, Vjollcë Berisha, Nebi Islami, Agim Vinca, Vinca, Salajdin Mehmeti, Redaksia: Salajdin Salihu, Ibrahim Veliu, Zarije Nuredini, Zejnepe Alili-Rexhepi, Alili-Rexhepi, Ymer Çiraku, Nevzat Bejtuli Kica, Berton Ber ton Sulejmani, Ejup Ajdini, Esmije Veseli, Veseli, Arlind Farizi, Emine Shabani, Xhemazije Rizvani

Përgatitja Përgatitja grafike dhe dizajni: S.Salihu Pikturat në ballinë dhe në brendi janë të piktorit Safet Spahiu

E-mail: [email protected] Internet: www.unite.edu.mk Materialet duhet të dërgohen si word dokument, duke shfrytëzuar fontin 12. Referencat duhet të vendosen në fund të tekstit, në të kundërtën tekstet nuk do të botohen.

<3>

> 5 / 4 o t i g o c <

> 5 / 4 o t i g o c <

<4>

Revista cogito po e shtrin rrjetin e bashkëpunimit nëpër gjeogra�inë kulturore shqiptare. Redaksisë po i jepet përkrahje e vazhdueshme nga forcat e shumta intelektuale, të cilat po e ushqejnë me studimet e tyre, duke e bërë më atraktive për botën kulturore shqiptare. Angazhimi i sinqertë i heronjve të mendimit për të përkrahur projektin tonë të përbashkët kulturor, po na jep kurajo, së këndejmi, ne i falëmnderojmë për motivimin që na japin për të vazhduar me punën tonë të vështirë, por të domosdoshme. Një revistë e suksesshme nuk varet vetëm nga artikujt që boton, por edhe nga artikujt që nuk arrin t’i botojë për shkak të mungesës së hapësirës. Në këtë drejtim revista cogito ka shënuar një sukses të madh. Ashtu sikurse e kemi thënë në numrin e parë, e përsërisim se cogito do të mbetet një hapësirë plus për njerëzit e dijes të cilët me kompetencë dhe përkushtim po kontribuojnë në fushën e artit, shkencës dhe kulturës shqiptare.

Dr. Luljeta Isaku

> 5 / 4 o t i g o c <

<5>

DYZIMI I SIMBOLIKËS KOMBËTARE Mark MARKU

kishte parashikuar këtë moment dhe largpamës siç ishte ai, ishte munduar që nga pikëpamja kuptimore të risi jo vetëm për marrëdhëniet dhe insititucionet gjente një simbolikë që edhe pse e ndryshme nga simndërkombëtare, por edhe për botën shqiptare. Krejt bolika kombëtare shqiptare të ishte një simbolikë idenpapritur, shqiptarët në Ballkan u gjetën para një real- titare. Simbolika e Rugovës kishte lidhje me rrënjët, iteti politik të ri: ekzistencës së dy shteteve shqiptare domethënë me prejardhjen, por ajo e çonte identitetin në Ballkan. Ky realitet i ri politik ka shtruar menjëherë kolektiv të shqiptarëve të Kosovës në epokën e ilirëve problemin e parë: ç’raporte do të kenë këto dy shtete dhe e lidhte atë me �isin e dardanëve, popullsi ilire që, me njëri-tjetrin dhe të dyja bashkë me kombin? Prej sipas të dhënave historike, kishte jetuar në këto terrikëtej burojnë shumë pyetje të cilave shqiptarët për tore. Rugova e kishte ekspozuar simbolikën e shtetit të arësye kryesisht politike refuzojnë t’u përgjigjen në ardhshëm në zyrën e tij presidenciale në Prishtinë dhe këtë moment. Por pyetjet gjithësesi ekzistojnë dhe të ky fakt u komentua shumë ashpër nga kundërshtarët e formuluara pak a shumë në këtë mënyrë: A do të ketë tij, dhe ai shumë shpejt u gjend i akuzuar se po shpikte dy shtete kombëtare shqiptare në Ballkan apo një një simbolikë të re të shtetit të ardhshëm të Kosovës shtet të vetëm? A mundet që realiteti politik i krijuar dhe se kështu po i shmangej simbolikës kombëtare brenda njësive kombëtare të çojë edhe në realitete të shqiptare. ndryshme kombëtare? Cilën rrugë do të ndjekin në të Rezistenca ndaj simbolikës së re është në fakt ardhmen shqiptarët, atë të dy Gjermanive apo rrrugën rezistencë ndaj dyzimit të simbolikës kombëtare të e Gjermanisë dhe Austrisë? E thënë shkurt, realitetet e shqip-tarëve. Një arti�ic i ri si shteti i krijuar në një terreja politike do të çojnë drejt bashkimit apo ndarjes së ritor të caktuar të asaj që shqiptarët e kanë quajtur shqiptarëve? hapësirë kombëtare kërkon të ndryshojë simbolikën Këto pyetje u bënë më ngulmuese në momen- e një arti�ici të vjetër si kombi. Ky dyzim është i vështin kur po themelohej shteti i Kosovës. Më konkretisht, tirë sepse tek shqiptarët arti�ici i kombit është krijuar në rastin e përcaktimit të simboleve të shtetit të ri. Pa- para krijimit të shtetit. Historiani gjerman, Friedrich pritur, shteti i ri duhej të kishte një �lamur dhe ky �la- Meinecke i ndan kombet dy llojesh: në kombe të shtetit mur duhej të ishte i ndryshëm nga ai i shtetit shqiptar. dhe kombe të kulturës, koncepte këto që e kanë burDuhej të kishte një himn dhe ai i ndryshëm nga himni imin njëri nga Russoi dhe tjetri nga Herderi. “Kombet kombëtar. Duhej të kishte një festë dhe ajo e ndryshme - shprehet historiani gjerman - ndahen në kombe të nga festa kombëtare. Shteti i ri duhej të kishte simbolet shtetit dhe kombe të kulturës, në të tilla që mbëshe veta, të cilat nuk mund të ishin simbole kombëtare. teten mbi një pasuri të caktuar kulturore që është përPavarësisht entuziazmit të momentit për shkak të fak- jetuar bashkarisht dhe në të atillë që mbështeten më tit që për herë të parë shqiptarët e Kosovës ndjeheshin së shumti në fuqinë bashkuese të një historie e të një të lirë, ky moment ka qenë një goditje e fortë për na- kushtetute të përbashkët politike”. Është fare e qartë se cionalistët shqiptarë në Kosovë dhe në Shqipëri. Sim- shqiptarët bëjnë pjesë në kategorinë e kombit të kulbolika e shtetit të ri ishte shumë larg të qenit simbolike turës. Rilindasit shqiptarë, para se të kalonin në përpkombëtare dhe nga pikëpamja e nacionalistëve, shteti i jekjet për krijimin e shtetit shqiptar, themeluan njësinë ri po e niste jetën e re si shtet pa identitet kombëtar. kombëtare. Duke u nisur nga gjuha, raca dhe nga traIbrahim Rugova, lideri historik i Kosovës e ditat e përbashkëta kulturore ata krijuan simbolikën e

K rijimi i shtetit të ri të Kosovës ka qenë një

> 5 / 4 o t i g o c <

<6>

përbashkët kombëtare, simbolikë që e merrte domethënien nga koha e Skënderbeut. Është e çuditshme se si ideja kombëtare ka qenë aq e fuqishme tek shqiptarët sa ajo ka s�iduar edhe religjionin. Della Rocca pohon jo pa të drejtë se çështja kombëtare, d.m.th çështja e pavarësisë së vendit dhe e shkallës së besnikërisë ndaj kombit të çdo pjesëtari të saj ka përshkuar çdo shfaqje të jetës shqiptare që nga gjysma e shekullit XIX e këtej. “Pikërisht nga këndvështrimi i nacionalizmit dhe aspiratës për një pavarësi kombëtare të plotë - thotë della Rocca - fetë shqiptare i janë nënshtruar shpeshherë gjykimit të shqiptarëve, a thua se arësyeja e ekzistencës së tyre duhej të ishte mbështetja e patriotizmit të besimtarëve të tyre”. Është për t’u çuditur se si fetë në Shqipëri janë detyruar t’i përshtaten një rrethane të tillë shpeshherë duke iu kundërvënë karakterit universal të tyre. Krijimi i shtetit shqiptar në vitin 1912, ishte bashkimi i pjesshëm i njësisë kombëtare me njësinë politike për shkak se shteti i ri shqiptar shtrihej vetëm në diçka më shumë se një të tretën e territorit të bashkuar nga shqiptarët dhe kishte si shtetas të tij më pak se gjysmën e shqiptarëve që banonin në Ballkan. Pavarësisht kësaj, shqiptarët jashtë ku�ijve të shtetit shqiptar vazhdonin ta konsideronin veten pjesë të kombit shqiptar dhe nga pikëpamja identitare e gjenin përfaqësimin e tyre pikërisht tek shteti shqiptar dhe tek simbolika e tij. Shteti shqiptar, nga ana e tij, edhe pse i dobët nuk ka refuzuar ta pranojë atributin e përfaqësimit të shqiptarëve në botë. Le të kuptojmë faktin se në jetën politike dhe parlamentare të viteve 19201944 elementi shqiptar i Kosovës ka patur të drejtën e përfaqësimit dhe ka qenë mjaft aktiv. Ky përshkrim i shkurtër historik është i mjaftueshëm për kuptuar se sa domethënie ka simbolika kombëtare tek shqiptarët dhe se sa i vështirë është dyzimi i kësaj simbolike. Megjithatë, jemi pikërisht në një moment të tillë pëpjekjesh për dyzim. Historiani zviceran Altermaht në librin e tij Etnonacionalizmi në Evropë duke shtruar problemin në �jalë sjell si argument thënien e një historiani hungarez (Jenë Szucs) sipas të cilit “Rrënjët dhe plebishiti janë simbole mjaft të vjetra tipash të ndryshëm të ndërgjegjës kombëtare. Rrënja duket sikur është më organike e më e fuqishme, e megjithatë ajo është më e pasigurta, ndërsa plebishiti duket se është më i pasigurtë e megjithatë është më i fuqishëm”. Nëse i konsiderojmë relativisht bindëse përfundimet e historianëve të mësipërm atëherë mund të themi se sado arti�iciale të duken simbolet e shtetit të ri të Kosovës, ato edhe mund të �itojnë mbi simbolet e vjetra kombëtare. Nëse kështu, atëherë dalim në një

problem tjetër edhe më të mprehtë dhe që pak kush guxon ta përmendë në hapësirën tona publike dhe politike: a jemi para synimeve për të krijuar një komb të ri në Ballkan, kombin kosovar gjë që do të thotë përpjekje për krijimin e dy kombeve të diferencuar shqipfolëse në Ballkan? Nëse nisemi nga treguesit e politikës ndërkombëtare në Ballkan mund të themi se po. Po, ka aktorë politikë ndërkombëtarë që janë të interesuar që shtetit të ri të Kosovës t’i bashkangjisin edhe një komb të ri: kombin kosovar. Presioni ndërkombëtar është i madh edhe për shkak të rrezikut fantazmagorik të krijimit të së ashtuquajturës “Shqipëri e madhe”, realitet �iktiv ky i krijuar nga serbët dhe që e ka �illesën tek libri Vladan Gjeorgjeviçit Shqipëria dhe Fuqitë e mëdha, por ndoshta edhe më parë. Nëse nisemi nga përvoja historike mund të themi se një gjë e tillë edhe mund të ndodhë. Në histori kemi raste kur shteti ka krijuar kombin (rasti i SHBA-s, Francës, Zvcrës), por edhe rastin kur kombi ka krijuar shtetin “Gjermania, Italia etj”. Nëse nisemi nga treguesit konkretë, ato ekzistojnë. Simbolika është një prej këtyre treguesve konkretë. Të jemi të qartë, krijimi i simboleve të reja të ndryshme nga ato të një shteti tjetër, nga shteti shqiptar ka qenë i domosdoshëm. Problemi qëndron në faktin se kjo simbolikë është krejtësisht e re dhe qëllimshëm pa asnjë referencë kombëtare. Ndoshta e vetmja lidhje është ngjyra: bluja e qiellit e ka gjithësesi një lidhje me shqiponjën. Pierre Bourdieu në librin e tij Gjuha dhe pushteti simbolik thotë se “Lufta ndaj identitetit etnik, domethënë lufta ndaj veçorive të lidhura me origjinën (emblemave dhe simboleve) dhe shenjave të tjera që e përfaqësojnë atë, si gjuha, janë një rast i veçantë i luftës për rregullime, i luftës për monopolin e pushtetit për të bërë të besosh dhe të shikosh, për të bërë të njohësh dhe rinjohësh, për të vendosur përku�izime legjitime të ndarjes së botës sociale e nëpërmjet kësaj për të bërë e ribërë grupet…”. Dyzimi i simbolikës kombëtare është hapi i parë i krijimit të dy realiteteve etnike apo i dy grupeve shoqërore me karakteristika të dallueshme. Përpjekje të tjera janë shfaqur nga grupe dhe elementë të caktuar. P.sh., disa individë dhe grupe (për momentin pa ndonjë ndikim), kanë �illuar të hedhin idenë se gjuha e Kosovës dhe gjuha e Shqipërisë nuk duhet të jenë të njëjta. Raste të tjera ku më shumë e ku më pak shfaqen herë pas here. Për momentin, retorika kombëtare është ligjërimi mbizotërues dhe shqipja është ende një shpend i rrezikshëm. S’dihet në do të mbetet i tillë...

<7>

> 5 / 4 o t i g o c <

GJUHA SI KOD IDENTITETI Ylber LILI

E kam vënë theksin tek gjuha standarde, sepse mendoj se është instrumenti kryesor që e krijon dhe

timin strategjik të nxitura nga interesi serb. Ushtria e këtij shteti që sa vinte e rritej nuk ishte në gjendje t’i

e forcon komunikimin dhe integrimin brenda shqiptar, pushtojë nga jashtë kazermat otomane, por instrumenndërkaq faktorët e tjerë, sic janë besimet fetare, ndarjet talizuan shqiptarët për realizimin e këtij projekti. Për politike dhe admini-strative, interesat ekonomike, apo

ta kjo ishte e lehtë , sepse shumica e ushtarëve në këto

grupore herë e pengojnë dhe shpesh e ngufasin proces- kazerma ishin shqiptarë dhe ata nuk donin të luftonin in e bashkimit të vlerave të përbashkëta. Fundja, duhet kundër vëllezërve të tyre të gjakut, edhe në këtë mënyrë theksuar se gjuha standarde është i vetmi kod i pakon- i dorëzuan kazermat. Në kohën kur popujt e tjerë të Ballkanit i realizonin ambiciet e tyre hegjemoniste, testueshëm i ndërtimit të identitetit kombëtar. Komunikimi brenda një kombi varet nga shumë fak-

vetëm populli shqiptar nuk kishte strukturë të vërtetë

torë: historik, psikologjik, kulturor, infrastrukturor,

ushtarake që do t’i mundësonte realisht pengimin e as-

ekonomik, politik, gjeostrategjik, linguistik etj. Të gjithë piratave të popujve fqinjë. Në këtë periudhë brumoset ndarja jo vetëm terkëta faktorë kanë ndikuar në raportet intra –etnike ritoriale, por në një farë mënyre edhe ajo shpirtërore

(brenda shqiptare). Të gjitha problemet që kanë të bëjnë me këtë

mes shqiptarëve. Krijohet shteti shqiptar , përcak-

dukuri zënë �ill me shpërbërjen e Perandorisë Otomane tohen territoret e tij, që lënë jashtë më se gjysmën e dhe me luftërat ballkanike që ishin në funksion të kri- popullatës dhe të territoreve tradicionalisht të banuara jimit të shteteve nacionale ballkanike. Në këto luftëra

me shqiptarë. Popullata e mbetur jashtë ku�ijve zyrtarë

nuk morën pjesë vetëm shqiptarët ngaqë, pak ata i nënshtrohet trajtimit të egër, dhunës sistematike në vetë dhe më shumë faktori ndërkombëtar i trajtonte si funksion të ndërrimit të identitetit, të asimilimit, të pjesë të një perandorie të urryer nga aspekti qytetërues shpërnguljes, apo të shfarosjes. Të gjitha këto përpjekje kanë qenë të planidhe të huaj në qytetërimin evropian.

> 5 / 4 o t i g o c <

Elita politike dhe intelektuale shqiptare në atë

�ikuara me elaborate, të shkruara si e zeza në të bardhë

kohë nuk arriti t’ia imponojë Perandorisë Otomane që

dhe që zbatoheshin në mënyrë sistematike . Në Jugosl-

doradoras ngrysej që ta përdorë sistemin ushtarak,

lavi në fazën e parë të reformës agrare u kon�iskuan

strukturën komanduese dhe arsenalin e armëve për

tokat e shqiptarëve për ta rrënuar maksimalisht gjend-

realizimin e objektivave kombëtare të shqiptarëve.

jen e tyre ekonomike dhe për ta bërë të pamundshme

Në këtë kohë, madje u bënë gabime trashanike në kup- mbijetesën e tyre.

<8>

RRËFIMET E NDARA HISTORIKE

zhvillimit të identitetit kombëtar të shqiptarëve është ai

DHE KODI OTOMAN i interesave gjeostrategjike dhe ideologjike . Në Luftën

e Dytë Botërore për interesa gjeostrategjike që për Në këtë periudhë nisën rrë�imet e ndara his-

bazë e kishin interesin ideologjik u vendos që habitusi

torike, përvojat e ndryshme jetësore të individëve, por

i shqiptarëve sërish të ndahet në dysh, ashtu siç ndodhi

edhe të pjesëve të një kombi në tërësi. Përderisa në

pas Luftës së Parë Botërore. Në këtë kontekst vazhdoi

Shqipëri formohej shteti i shqiptarëve, ndërtoheshin in- procesi i inkulturimit paralelisht me atë të akulturimit , stitucionet që ishin në funksion të prodhimit të vlerave po tashmë mbi baza ideologjike. kombëtare, në funksion të inkulturimit dhe të krijimit

Në Shqipëri u instalua një regjim komunist,

të identitetit të ri evropian të shqiptarëve, në Jugosllavi ndërkaq në Jugosllavi ai revizionist, që vetvetiu i venndodhte fenomeni i kundërt:shqiptarët akultu-rohesh- dosi këto dy shtete dhe rrjedhimisht edhe banorët in , dëmtohej identiteti i tyre dikur i përbashkët me

e tyre në relacione antagoniste. I gjithë ky proces,

vëllezërit e gjakut dhe të gjuhës dhe përgaditej terreni përveç efekteve të ndryshme, falë idealizmit romantik për asimilim, apo përçudnim të identitetit të tyre.

të shqiptarëve të Jugosllavisë pati për pasojë idealiz-

Ndërkohë që në Shqipëri depërtonin vlerat imin e situatës në Shqipëri. moderne, që përmbledhtas i cilësova si fenomen i

Shqiptarët e Jugosllavisë së atëhershme, duke i

inkulturimit, në Kosovë dhe në viset e tjera të banu-

ikur identi�ikimit me ideologjinë asimiluese jugosllave,

ara me shqiptarë ndodhte fenomeni i stigmatizimit, i duke i ikur Titos u hodhën në prehrin e Enver Hoxhës, konservimit të vlerave të trashëguara nga Perandoria

duke pretenduar se zgjodhën opsionin kombëtar, ose

Otomane. Siç do shprehej mendimtari dhe politikani i

atë”: një gjak, një komb. Sot përkundër regjimit të egër,

njohur shqiptar z. Arbën Xhaferi: “Strategët serbë nuk

totalitar komunist të Enver Hoxhës mbi vetë popullin

kënaqeshin vetëm me ndarje �izike, por atyre iu nevo-

shqiptar, në Kosovë dhe në vise të tjera �igura e dikta-

jitej edhe ndarja shpirtërore në mes të shqiptarëve”.

torit Hoxha dhe roli i tij ende perceptohen me ngjyrime

Mbetja në kodin kulturor otoman, jo vetëm që

romantike. Natyrisht se këto perceptime, këto përvoja

krijonte bazë për krijimin e një identiteti të veçantë të ndryshme historike krijojnë vështirësi në komunitë shqiptarëve të detyruar të jetojnë në shtetin e sl-

kimet e brendshme shqiptare. Në këtë kontekst kam

lavëve të jugut, por e përshpejtonte dhe e lehtësonte parasysh dy anët e medaljes: të shqiptarëve që kanë procesin e shpërnguljes së tyre në Turqi. Në këtë mes,

vuajtur në regjimin e diktatorit Hoxha dhe të pjesës

rol të madh propagandistik luajtën pseudohoxhallarët, tjetër të kombit që kanë vuajtur nga terrori i paparë sltë cilët propagandonin largimin nga sundimi i krishterë lav. dhe gjetjen e prehjes në gjirin e shtetit të myslimanëve, siç cilësohej në atë kohë Turqia.

Ta ilustrojmë: Të gjithë jemi të vetëdijshëm që shënimi i 100 vjetorit të diktatorit në Kosovë, jo vetëm që nuk është pritur mirë nga shqiptarët në Shqipëri,

KOMUNIKIMI INTRA- ETNIK por madje mund të them se mbetet e paperceptueshme

për ta. Shtrohet pyetja a nuk është një shembull që verKur �litet për cilësinë e komunikimit intra- etnik i�ikon ngërçin e komunikimit normal mes shqiptarëve?. (relacionet brenda një kombi të njëjtë) duhet patjetër

Besoj se po.

të merren parasysh faktorët historikë, që krijuan dhun-

Duhet të pranojmë se ne si komb ende e mbar-

shëm trajektore të ndryshme të degdisjes të pjesëve të

tim sëmundjen e së kaluarës si në kuptimin ideologjik

një kombi të njëjtë.

ashtu edhe në atë kulturor. Mund të them se akoma

Faktori tjetër që krijoi rrethana të ndryshme të

jemi pengje të gabimeve të së kaluarës. Por, jo vetëm

<9>

> 5 / 4 o t i g o c <

kaq. Ne ende nuk kemi gjetur atë rrugën, për një të ar- Por shteti gjerman vazhdon të investojë �inanciarisht dhme të përbashkët dhe të shëndetshme.

për ndërtimin e infrastrukturës së përbashkët, krijon

Ndarja e ngadalshme, me hezitime nga kodi otoman gjatë periudhës së ngrysjes së kësaj perando-

komisione me specialistë kompetentë për respektimin e gjuhës standarde gjermane, etj.

rie, mbetja e gjysmës së popullit jashtë ku�ijve të shtetit shqiptar, dhuna sistematike që është ushtruar mbi ta,

Ndërkaq, këtu tek ne këto fenomene që ndikojnë negativisht në humbjen e identitetit të përbashkët

dorëzimi i plotë i Shqipërisë ndaj ideologjisë komu- zhvillohen lirshëm pa ndërhyrje të institucioneve niste krijuan rrethana dhe mundësi të favorshme për

shtetërore, apo pa kanalizim të këtij procesi nga ana

ndërtimin e identiteteve të ndryshme etnike. Mirëpo,

e elitës intelektuale dhe politike gjithëshqiptare. Disa

ky proces nuk përfundoi në këtë drejtim falë repre-

predikues të feve të ndryshme veprojnë jashtë intere-

sionit sistematik të shtetit jugosllav, që nxiti procesin save zyrtare, ka gazetarë që përdorin një gjuhë private e idealizimit të kodit kombëtar, rrjedhimisht edhe të (familjare) që bie ndesh me gjuhën standarde, një pjesë vetë shtetit shqiptar. Mirëpo ky idealizim u manifestua e krijimtarisë muzikore nuk ka fare kritere (shundi). vetëm në rrafshin simbolik.

Nëse kundërshtarët e popullit shqiptar kanë hartuar elaborate për ndryshim të identitetit të tij , KRIJIMI I RELACIONEVE apo shfarosje të shqiptarëve, vetë shqiptarët ende nuk

TË NJËMENDËTA KOMUNIKUESE kanë hartuar elaborate për mbrojtjen e identitetit të

përbashkët. Shqiptarët nuk kanë arritur sot e kësaj Tashmë është koha që të krijohen relacione të njëmendëta komunikuese.

dite atë që popujt e Ballkanit e bënë në Luftën e Parë Botërore që ta shtetëzojnë, ta institucionalizojnë na-

Rrënimi i komunizmit nxorri në shesh të gjitha

cionalizmin e tyre. Në vend të kësaj, ne kemi iniciati-

dëmet që procesi historik ua imponoi shqiptarëve

va individuale të krijuesve të ndryshëm në rrafshin e

në relacionet intra-etnike.

letërsisë , të krijimtarisë muzikore, të sportit etj, që nuk

Shqipëria e idealizuar përfundoi në anarki në �illim të viteve 90-të, ndërkaq idealizimi i burrërisë së

janë të mjaftueshme për të krijuar hallkat e mirë�illta të frymimit të përbashkët kombëtar.

kosovarëve u tregua në sytë e shqiptarëve të Shqipërisë

Shtrohet pyetja a do të jenë këto energji të

si mit i gabuar. Për rrjedhojë �illoi procesi i theksimit mjaftueshme që t’i kompensojnë ndarjet administratë dallimeve dhe i zvetënimit të asaj që është e për-

tive që ekzistojnë mes shqiptarëve? Mendoj se jo. Nëse

bashkët. Ky është një proces i natyrshëm.

gjatë periudhës së sundimit otoman jetonim brenda

Një popull i njëjtë që ka qenë i privuar nga

një sistemi të sundimit të huaj, nëse gjatë krijimit të

komunikimi normal, patjetër që ka pasur përvoja të

shtetit shqiptar dhe atij jugosllav jetonim të ndarë

ndryshme dhe në varshmëri nga ato edhe vlerësime të

kryesisht në dy shtete, sot në periudhën e ngadhën-

ndryshme për të njëjtin fenomen, qoftë kur vlerësohen jimit të demokracisë , të shthurjes së Jugosllavisë, të proceset apo personazhet historike, qoftë për zhvil- shpalljes së pavarësisë së Kosovës jemi të detyruar që

> 5 / 4 o t i g o c <

limit konkrete aktuale. Këto fenomene ndodhin edhe

të jetojmë në territoret tona autoktone etnike, por të

te popujt shumë më të zhvilluar që dikur kanë patur

ndarë në pesë administrata të ndryshme shtetërore:

shtet dhe sistem të njëjtë të vlerave. P.sh pas Luftës së

në Shqipëri, në Kosovë, në Mal të Zi, në Maqedoni dhe

Dytë Boterore shteti gjerman u nda në dysh, pas një

në Serbinë e Jugut. Këto ndarje administrative krijojnë

përvoje ndarje prej katër dekadash, ky popull edhe pas vështirësi shtesë në proceset e përfundimit të krijimit bashkimit , megjithëse shpenzoi me qindra miliarda të identitetit të përbashkët kombëtar. euro ka ende probleme në komunikimin e brendshëm.

<10>

Krahas ndarjes në baza fetare që gjithnjë e më

tepër do të ushtrojnë presionin mbi identitetin e për-

humbjes së identitetit përkatësisht të asimilimit, sido-

bashkët kombëtar, ndarjet administrative do të vazh-

mos kur bëhet �jalë për shqiptarët që jetojnë në sisteme

dojnë të rrënojnë edhe indin e vetëm që i ka lidhur të huaja. kudo shqiptarët mes tyre: gjuha standarde. Sic dihet,

Ndërkaq integrimet brenda llojit kanë nevojë

pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës nisi procesi i

për institucione që prodhojnë vlera, me të cilat pak

kodi�ikimit të shtetit me simbole jo kombëtare, natyr-

nga pak �illon të identi�ikohet gjenerata e re. Këtë rol,

shëm Kosovës iu imponuan kode jokombëtare identi-

në mungesë të projekteve shtetërore vetvetiu kanë �il-

�ikuese, �lamuri i ri, stema dhe himni.

luar ta marrin televizionet private shqiptare, që prod-

A do ta kapë ky puri�ikim nga elementët kom-

hojnë program cilësor të mëvetësishëm, ose të huazuar,

bëtare edhe gjuhën standarde shqipe atje, kjo mbetet por të përpunuar në gjuhën shqipe. Në të gjitha viset të shihet. Por diçka është e sigurt: si asnjëherë më parë shqiptare këto programe ndiqen me interesim të madh, në Kosovë po normalizohet përdorimi i të folmeve

sidomos nga fëmijët, të cilët janë në gjendje të thithin

lokale që e rrënojnë standardin e pranuar gjuhësor. Ky

nektarin e vlerave që ngërthejnë këto programe. Mirëpo

mosrespektim i standardit, ndonëse bëhet pa një plan,

këto ndikime nuk do të mjaftojnë nëse shtetet shqiptare

megjithatë zbulon një të metë të madhe të sistemit. Nuk nuk do të uni�ikojnë rrë�imin tonë të përbashkët për të ekziston vetëdija për rëndësinë uni�ikuese të gjuhës

kaluarën dhe projektimin e ardhmërisë së përbashkët.

standarde shqipe.

Duhet patur parasysh kontrollimi i elementëve përçarës

Nëse faktori ndërkombëtar e “pastroi” ident-

siç janë integralizmat fetarë, rikthimi në të folmet di-

itetin shtetëror të Kosovës nga simbolet kombëtare,

alektore, theksimi i interesave krahinore , dominimi i

atëherë menefregizmi i bartësve të shtetit kosovar pak

kursit përçarës të partive politike, etj. Kundër këtyre

nga pak e rrënojnë atë faktor ndërlidhës që i bashkon

faktorëve duhet vepruar me koncepte bashkëkohore,

të gjithë shqiptarët, që është gjuha.

siç është shekullarizimi , ritheksimi i frymës atdhe-

Aktualisht disa faktorë janë kundër nacional-

tare të rilindësve tanë, shquarja e elementëve që na

izmit shqiptar apo kundër identitetit të përbashkët: bashkojnë, siç është gjuha standarde, prejardhja, histoinsistimet që shteti i Kosovës të mos identi�ikohet me ria dhe aspiratat e përbashkëta. Në këtë kuptim, nëse elementin shqiptar dhe menefregizmi i elitës politike

dëshirojmë të tejkalojmë fazën e ngërçit komunikues,

rreth këtyre proceseve rrënuese. Këto tendenca nuk

të fragmetarizimit të brendshëm duhet të zbatojmë

mund të ndalen vetvetiu, as me iniciativa individuale në mënyrë të pakushtëzuar gjuhën standarde, ashtu të krijuesve të ndryshëm , apo veprimtarëve publike, as siç bëjnë popujt modernë: anglo–saksonë, frankofonë, me komente gazetareske, por me projekte shtetërore

gjermanofonë etj.

që do të krijojnë infrastrukturë të përbashkët në funksion të mbrojtjes së identitetit të përbashkët, ku ruajtja dhe kultivimi i standardit të përbashkët gjuhësor zë një vend kulmor. DY FJALË PËR INTEGRIMIN DHE SISTEMIN E VLERAVE

Njëra nga �jalët më të keqpërdorura që tashmë e ka humbur domethënien e vet është nocioni i integrimit. Integrimi shpeshherë nënkupton projektet e

<11>

> 5 / 4 o t i g o c <

HISTORIA E LETËRSISË SHQIPE SI HISTORI GJINISH Dr. Dhurata SHEHRI (Universiteti i Tiranës) tori autorësh, por para së gjithash një histori vlerash të vështrimin e vet mbi historinë, ndonëse thuhet se veprave të këtyre autorëve. Në këtë mënyrë, ajo që në historinë e shkruajnë �itimtarët. Po ashtu, çdo brez pamje të parë duket një histori autorësh (dukshëm kroparakupton një vetëdije të re, ose të ndryshme nga nologji) shndërrohet nën një vështrim më të vëmendparaardhësi. Një brez nuk është vetëm një afri kro- shëm në një histori veprash më të mira të një letërsie. nologjike, por para së gjithash, një frymë e njëjtë, një Ndoshta, ky pikëvështrim e ka bërë këtë lloj historie që 2 ndjeshmëri e njëjtë, të njëjtat parime estetike, por përsëritet në metodë edhe tek “Shkrimtarët Shqiptarë” edhe etike. Në shkrimin e një historie, të letërsisë në të përafrohet më shumë me një antologji të letërsisë. rastin tonë, këndvështrimi i ri ose i ndryshëm, vetëdija Në dukje e ngjashme, por në të vërtetë fort të ndrydhe ardhja e një brezi të ri në procesin letrar shqiptar shme janë me këtë histori historitë e letërsisë shqipe bashkohen me një metodologji, a përafrim ndryshe te të shkruara pas vendosjes së regjimit komunist. Ato ngjajnë si histori autorësh, por këtë herë ata nuk janë metoda të reja (a të ndryshme). Prandaj ekzistojnë shumë histori (edhe letër- autorët “ma me shej” , por autorët që mund ta mbanin sie) dhe historia nuk mund të jetë vetëm një (ndonëse përballjen me grilën ideologjike që shërbente si bazë e shkruajnë �itimtarët). Histori autorësh, histori rry- përzgjedhëse për autorët e veprat e përfshira. Kështu, mbetemi tek historia e autorëve por mash, histori gjuhe, shkrimi, histori kombëtare, histori stilesh? Cila është forma e saktë? Forma mbi të gjitha, birret parimi estetik i përzgjedhjes për t’u zëvendësuar (�illimisht në mënyrë të nëntëshme, pastaj gjithnjë e thoshin formalistët. 3 Duhet kërkuar dominantja, vazhdonin. Literal- më haptazi) me parimin ideologjik. Po aq e natyrshme do të ndjehej sot një histori iteti këmbëngulin strukturalistët. E ndjen të natyrshëm, të pritshëm, pa të pa- e re e letërsisë shqipe e shkruar sipas një metode, menpritura klasi�ikimin e At Justin Rrotës në historinë e taliteti, këndvështrimi, shijeje, brezi tjetër dhe mund “Literaturës shqype” kur pohon se do të paraqesë au- të qe edhe histori gjinish. Një histori e letërsisë shqipe torët ma në shej të letërsisë shqipe. 1 Deri më atë kohë (dhe këtu tashmë e kemi përcaktuar një kriter letrar të letërsia shqipe kish qenë vetëdije dhe vullnet indi- historisë, do të �lasim për letërsi shqipe - jo shqiptare), vidësh që kishin krijuar ndarazi (shpeshherë) si ishuj mund të jetë edhe histori gjinish. Përveçse një këndtë palidhur (çka përkon gati tërësisht me periudhën vështrim ndryshe, kjo lloj prerjeje do të bënte një klasie Rilindjes) dhe një histori e mundshme e letërsisë �ikim në bazë kriteresh strikte letrare, do të qe evoluim shqipe nuk mund të qe veçse një histori “autorësh ma formash (jo përmbajtjesh). Hartimi i kësaj histori dallohet qartë edhe si kundërvënie parimore me historinë me shej” . Nuk mund ta lëmë pa komentuar termin “ma bazuar kryesisht mbi parime ideologjike të paraardme shej” duke parakuptuar ky i fundit vërtetë një hishësve, por ndjehet më e afërt me historitë “antologjike”

Ç do brez shkruan historinë e vet, ose kënd-

> 5 / 4 o t i g o c <

<12>

të lartpërmendura, pasi me to e afron mbizotërimi i parimit estetik. Letërsia shqipe ka qenë gati ishullore deri në periudhën e Rilindjes, pra në pjesën më të madhe të historisë së saj. Për këtë arsye, ndoshta gjinitë dhe evoluimi i tyre do të qenë një urë lidhëse midis ishujve letrarë, por edhe mes qarqeve letrare, po t’i përmbaheshim teorisë së Çabejt. Do të lidheshin përmes gjinisë autorë që u përkasin ndjesive, formimeve, periudhave, shkollave, drejtimeve dhe shijeve të ndryshme. Shkrimtarë që, ndonëse krijuan pak a shumë në të njëjtën periudhë, jetuan e u formuan në atmosfera krejt të ndryshme. Në këtë pikë, për shembull, De Rada dhe Naim Frashëri, do të kishin të përbashkët edhe përpjekjet për të shkruar poemën epike kombëtare, por edhe poemat lirike si “Milosao” dhe “Bukuria” . Ku�injtë gjinorë janë bërë për t’u kapërcyer, thotë Croce. Kapërcimi i këtyre ku�ijve nga një periudhë a brez mund të qe një tjetër kriter për të klasi�ikuar letërsinë në një histori letërsie. Poezia, qe gjinia dominante gjatë Rilindjes, por u kapërcye si dominancë nga letërsia pasardhëse. Rast i mirë për shembull do të ishte ai i Koliqit dhe Migjenit. Të dy u prirën të kapërcejnë hegjemoninë e poezisë dhe, në këtë pikë, janë shumë të ngjashëm mes tyre. Por ajo që i ndan është përsëri gjinia. Migjeni, në vrull e sipër të kapërcimit të kulturës së vargjeve të matura, krijon vargun e lirë, ndërsa Koliqi prozën poetike. Nga pikëpamja gjinore, këta dy krijues kapërcyes të ku�irit gjinor, do të lidheshin me autorë të ndryshëm paraardhës, Migjeni me Asdrenin dhe Koliqi me Konicën e Mithat Frashërin. Po ta tjerrim më gjatë këtë klasi�ikim gjinor, ajo që jemi mësuar ta quajmë letërsia e pavarësisë, vërtetë mund të na dalë e pavarur, po pavarësia e saj është formale, gjinore. Proza pavarësohet nga poezia, poezia humb dominancën (apo dominanten, siç do të thoshin formalistët). Për ta cuar edhe pak më tej arsyetimin, ndoshta nuk është e rastit që në periudhën që jemi mësuar të quajmë të pavarësisë letërsia shqipe për herë të parë shpërfaq të gjitha format e gjinitë letrare, pra pavarësohet. Një prerje gjinore do të qe frytëdhënëse në historinë e letërsisë shqipe edhe për të zgjidhur ato që në letërsinë shqipe janë konsideruar anomali apo anakroni. Ndër më të përfolurat janë shfaqja e epit “Lahuta e Malcis”

e Gjergj Fishtës në gjysmën e parë të shekullit të XXtë dhe e dramave e tragjedive klasike e neoklasike të Ethem Haxhiademit pak a shumë në të njëjtën periudhë. Prani të tilla, po të analizohen në këndvështrimin e gjinive duken mëse të natyrshme, janë format boshe të epikës dhe të tragjedisë e dramës klasike që mungojnë në kuadrantet përkatëse në letërsinë shqipe, janë forma që kërkojnë të mbushen dhe kanë pritur me Fishtën dhe Haxhiademin deri në �illimet e shekullit të XX-të. Pak më lart e përmendëm që kapërcimi i ku�ijve gjinorë mund të jetë edhe ai vetë një kriter klasi�ikimi për një histori letërsie, madje mund të na jepte dorë një prerje e tillë edhe për të analizuar praninë apo mungesën e fenomenit të avangardës në zhvillimet e një letërsie. Ndoshta në këtë pikë do të ndjeheshin shumë të afërta dy lëvizje relavisht larg në kohë si ajo e grupit të “Illyrisë”4 dhe ajo e grupit të “Vox clamantis in deserto”. 5 Pikëvështrimi i gjinisë do të na jepte dorë edhe për të dalluar letrarësinë në një proces shumë të ndërlikuar siç është ai i letrave shqipe. Në Shqipëri (ose dhe para se ajo të ekzistonte institucionalisht) shkrimtarët kanë nisur e kanë vijuar të jenë njëkohësisht edhe shkrimtarë, edhe politikanë, edhe kryengritës, edhe priftërinj, edhe publicistë edhe kritikë, edhe mbledhës folklori, edhe rapsodë, edhe historianë. Fishta nuk do të qe më me pak peshë në vlerat e përgjithëshme të kulturës shqipe nëse do të ndahej te ai proza dhe poezia, e tej poezia epike, lirika e satirika. Përkundrazi, duke u lidhur me të afërmit e vet në çdo gjini, ai vërtetë do të mbante vendin e babazotit të epikës, por në polemikat dhe shkrimet në prozë, nuk do të befasoheshim teksa lexonim të njëjtat ngjarje të “himnizuara” tek “Lahuta” në një këndvështrim krejt tjetër. “Autorët shqiptarë të 1900-shit kërkojnë krijimin e individualitetit të vet letrar. REFERENCAT 1

Justin Rrota, Literatura shqype, Shkodër, 1934, f. 16.

2

Shkrimtarët Shqiptarë, Tiranë, 1941.

3

E kemi �jalën për historitë e letërsisë shqipe duke �illuar nga ajo

e vitit 1959 e duke ardhur e u theksuar parimi ideologjik e duke u shmangur parimi estetik deri tek ajo e vitit 1983. 4

Në vitet ’30 në Shqipëri.

5

Në vitet ’70 në Kosovë.

<13>

> 5 / 4 o t i g o c <

SEREMBE, POETI QË IK NGA VETVETJA Dr.Luljeta ISAKU Ka çaste në jetë kur njeriu nuk e di si të veprojë dhe çfarë Kjo botë i fali lumturi të paktë dhe i dha frymëzim me qëndrimi të marr. Kjo, si rëndom, ndodh kur rrafshohen bollëk. kufijtë e reales dhe ireales, të keqes dhe të mirës, të buku- Lumturia për të ishte privilegj. Të pakta janë çastet kur ishte e pranishme brenda qenies së poetit. Por edhe atëherë rës dhe të shëmtuarës... Teksa u përcaktova për këtë temë kisha bindjen se po hyja ai e përcakton me pesimizëm. në një labirint pa shtegdaljeje, ndërkohë që e ndjeja se do ta kisha të vështirë që të flisja për një poet ndaj të cilit asn- Fati ynë është shumë i fort Se na jep helme e mort jëherë nuk kam qenë indiferente. Perandoria mbresëlënëse poetike serembiane më zgjon respekt deri në përkulje dhe një ndjenjë pafuqishmërie kun- Posi hënës, posi diellit Që kërkohen kot qiellit, drejt pushtetit të saj. Kjo, si rëndom, më ndodh kur dua që të them shumëçka e Se i shkreti fat i zbon megjithatë ndjej mungesën e fjalëve. Kjo më ndodh kur përnjëherësh ndjej gravitimin e një uni- Edhe kur si bashkon versi letrar që më krijon tërheqje dhe zgjim emocionesh që shkaktojnë përlotje dhe bashkëpjesëmarrjeje në vuajtjet e (Zef Serembe,Vepra 1, Poezia “ Vashës së largët “ f. 87) poetit. Aty ku ai është i qetë, po aty kam krijuar edhe qetësinë Për këtë shpirt, ku ndodhën drama dhe tronditje të mëdha, time. Por Serembe është shpirttrazuar, rrëmbehet shpesh, lumturia është gati e huaj dhe e panjohur. Bota që sheh është gri. E ka humbur shijen e jetës. Është i dështuar dhe është i luhatshëm dhe i dëshpëruar. Poezia e tij është reflektim dhimbjeje të një njeriu vetmitar, ik nga vetvetja duke u vetklasifikuar “i përjashtuar nga i cili udhëton pa gjetur pushim. Ai është një Ahasfer për të lumturia.” cilin koha është vetëm një hiç: Unë po qaj me lot e me dënesë Se pa ty e ndjej veten krejt të mjerë, Gjithçka, mori fund dhe koha Nuk di ç’është paqja dhe po rroj pa shpresë, Humbi krejt te hiçi Dhe vetëm varri do më jetë i lehtë, Kush më kujton më mua? dhe sot Kur i harruar do të jem në jetë Kush me dëgjon mua të zinë (Zef Serembe,Vepra 1, Poezia “Elegji” f.139)

> 5 / 4 o t i g o c <

(Zef Serembe,Vepra 1,Poezia “Më të bukurës që është në Stigar” f.91)

Jeta e poetit qe plot dhimbje. Varfëria, sëmundja, dashuria Lumturia është një e drejta jona themelore dhe nga më të e pafat i sollën kriza shpirtërore. rëndësishmet që duhet t’i përkasin natyrës njerëzore. U ballafaqua me rrethana dhe situata të palakmueshme. Serembe harroi që ta bënte hapin e parë: Ta bindte vetveten Kishte një jetë të mbrujtur me ngjarje plot trishtim. për të drejtën e lumturisë. Lumturia duhet të jetë vepër e Poeti humbi pushtetin mbi vetveten. jona. Ai nuk e bindi veten për ta shijuar pjesën e tij të lumBota e jashtme nuk i dha atë që deshi. turisë. Ai iku nga vetvetja. Po as vetvetja.

<14>

Poeti është viktimë e një padrejtësie të madhe të fatit. Jeta e Serembes nuk sendërton qëllimet edhe atëherë kur Dëshpërimet e tij të përditshme ia humbën shijen e jetës. arsyeja bëhet udhërrëfyese e hapjes së shtigjeve në luftë Mendimet e tij ishin të zymta, kobndjellëse, plot dyshim kundër së ligës. Poezia e tij është vetëdije fisnikëruese e mosbesim. kombëtare, është imazh mbi të bërat dhe të pabërat dhe Fati individual i tij është njëkohësisht fati kombëtar, i pa mbi përgjegjësinë për shpërnguljen e shqiptarëve nga atd përjashtuar nga historia e kombit. heu dhe vendosjen në Kalabri. Serembe është poet që nuk është i prirë të dorëzohet plotë- Poezia e tij është poetikë komplekse. Ai ik që të mos ballasisht në betejën për Unin e vet. Uni i Serembes është i sht- faqohet me të keqen dhe të shëmtuarën, sepse i mungojnë ypur nga ankthi, nga dyshimi dhe nga ndjenja e pafuqisë. format ndëshkuese që duhet bërë të keqes dhe të shëmtuUni i tij është në kërkim dhe asnjëherë nuk gjen atë që arës. Poezia e tij përjashton çdofarë kërcënimi, por nuk ka kërkon. as kërkesa energjike për akseptimin e ideve progresive. Kërkon dhe nuk gjen sigurinë në lidhje reciproke emo- Ai nuk lufton me jetën, i ik luftës me të. Apriori thotë: cionale me vajzën që e krahason me diellin, me borën në Njeriu është i pafuqishëm të luftoj me jetën, ajo e fashit e male, me mollën, me dritën, me trëndafilin. mposht. Ajo është e shkurtë dhe ç’duhet luftimi me të. Ai është pesimist deri në kufirin e tolerancës për një T’u luta e të vështrova, mashkull, që natyra ia fali bukurinë e jashtme. Kështu e Me sytë të përgjërova. përshkruan veten: Bot’ tërë më mëshiroi, Zemra jote nuk rënkoi. I drejtë, i fortë, ngrihet zverku e rri, Sepse shëndeti shtat burrnor më dha: Zef Serembe,Vepra 1, Poezia “Malli” f.75 Që jam mirë sikush e sheh tani. Poeti nuk e do dhimbjen dhe vuajtjen. Ai nuk është ma- (Zef Serembe ,Vepra 1, Poezia “Fytyra ime” f.147) zohist. E do paqen e qetësinë e brendshme. Por, nuk e arrin dot. Sepse botën e jashtme e shikon si një njësi të I gjatë, me shtat burrëror, sikundër e përshkruan vetveten, ndarë nga vetja. Ai anashkalon raportet spontane të njeri- ai ka një zemër ku “gaze e helme rrinë”. E preferon qetësut me shoqërinë duke e përjashtuar individualitetin e vet. inë dhe e me shumë ëndrra kohën e gënjen. Në rrethana të tilla, liria për individin paraqet një barë të Si një personazh i Shekspirit, ai klith: “Do t’ndreqnja rëndë, që sjell në lëvizje mekanizmin psikologjik të ikjes. botën... Po s’kam shpresë për këtë Ai konstaton pa kërkuar shkakun. Ik nga shkaku. As malli Dhe lotët lumë më rrjedhin nëpër faqe”. aq i madh nuk përcakton arsyen e ikjes nga vetja dhe nga Serembe është një shpirt i ndjeshëm, i butë, tolerant dhe i katundi që e lë larg. Nuk është indiferent. Nuk urren. Vep- prirë për sakrificë. rimin e largimit e kryen nën impulsin e vullnetit. Ikja nga Kalabria pas të dashurës është një zgjedhje në përSerembe është në kërkim dhe hulumtim të gjërave dhe puthje me qëllimin e tij. vendeve të reja. Ky veprim është projektim i një shqetësi- Ai di të dashurojë. Ai është i gatshëm që për të të bëjë mi të brendshëm shpirtëror dhe neutralizimit të paaftësisë një hap mëtej ose një sakrificë më tepër. Dëshira e tij për për t’i ndryshuar gjërat aty ku gjendet. Eskapizmi i tij, nd- të qenë me të dashurën, qoftë dhe vdekur, shndërrohet në jenja e të qenit i ndarë, i vetmuar dhe i huaj e përcjell po- veprim. etin gjatë gjithë kohës. Secili prej nesh, pavarësisht nga kultura e vet, dëshiron të Ai ik nga vetvetja. Ik nga sëmundja e veshit që çekuilibroi dhurojë dashuri. Një numri të madh njerëzish kjo nuk ju jetën e tij. Dhimbja dhe vuajtja janë çmimi që paguan në shkon përdore. Pikërisht, për këtë, arrijmë në përfundimin mungesë të kujdesit institucional të shëndetit. Sëmundja e se dëshira për të ofruar dashuri nuk është e njëjtë me atë çon drejt vetmisë. çka është dashuri. Dashuria është ajo çka bën ti prej saj Është ë varfër dhe kjo gjendje krijon shqetësime dhe frustrime tek poeti. Ai ka shumë arsye për të ikur nga Stri- O vashë , mos harro djalin e mjerë, gari. Se shpejt si bari i djegur do të bjerë. Me këtë ikje ai çliron unin, por nuk arrin që ta realizojë lirinë e tij. Është i shtypur nga ankthi, nga dyshimi dhe nga (Zef Serembe,Vepra 1, Poezia “Këngëtori i dashuruar” ndjenja e pafuqisë. f.229)

<15>

> 5 / 4 o t i g o c <

Dashuria për të është shprehje e vullnetit. Ajo bëhet qëllim dhe veprim. Pak është e rëndësishme kë dashuron. E rëndësishme është që ai bëri zgjedhjen për ta dashur një të bukur në Stigari. O vashëz faqekuqe, qysh aherë Unë po qaj me lot e me dënesë, Se pa ty e ndjej veten krejt të mjerë, Nuk di ç’është paqa dhe po rroj pa shpresë, Dhe vetëm varri do më jetë i lehtë, Kur i harruar do të jem në jetë. (Zef Serembe,Vepra 1, Poezia “Më të bukurës që është në Strigar” f.93) E dashura e lartëson shpirtërisht, sepse poeti këtë e dëshiron. Zgjedhja është bërë në favor të dashurisë dhe në disfavor të dhimbjes e vuajtjes. Me largimin e saj për Seremben bota është e pashpresë, armiqësore dhe konfuze. Ai ikte nga vetmia e tij, njëkohësisht nuk gjente rehati. Ikte nga rrethojat e individualitetit të vet, duke kërkuar të identifikohej me botën e jashtme. Këtu e gjente të dashurën. Thelbi i fenomenit I DASHURUAR te Serembe shkatërron një pjesë të Egos së tij dhe mundëson që identitetin e tij ta shijojë të fuzionuar me identitetin e të dashurës. Shkrirja eksplozive me atë që do dhe ndërprerja dramatike e vetmisë, duke u nisur pas varrit të saj, sjell shkatërrimin e kufijve të Egos, që ai në fillim e përjeton si ekstazë e më vonë si depresion. Flaka jote më rrëmbeu Kurm e shpirt më dogji e pre. Shkove e zjarri që më le Më bën hi, më fut në dhe. (Zef Serembe,Vepra 1, Poezia “Këngëtari dhe bilbili” f.145)

> 5 / 4 o t i g o c <

Kush është ajo grua? Si e kishte emrin? Ku u takua me Seremben? A dinte ajo që poeti e dashuronte? Serembe u ik të gjithë pyetjeve të këtilla. Ka dashuruar për të ditur që jeton. Ajo është bashkudhëtare e pashmangshme e poetit. Prova e ikjes nga vuajtja për të është gjeneza e sëmundjeve shpirtërore të Serembes. Serembe nuk e kuptoi të vërtetën e botës reale, që do t’i mundësonte të bënte një jetë më të mirë dhe më të qetë.

Në shumë aspekte marrëdhëniet e Serembes me realitetin dhe marrëdhëniet me të janë të dhimbshme. Ai iku nga mjedisi duke e injoruar atë, njëkohësisht duke e dashur. Asnjëherë nuk e kuptoi atë mentalitet të cilit edhe vet i takonte. Asnjëherë nuk u kuptua deri në fund nga katundarët e tij. Iku për të përdor mekanizmat mbrojtës. E quajti veten njeri të rrallë për nga aftësitë mendore dhe cilësitë morale. Nuk nguroi të vetëquhej “Shën Zef Serembe”. Rruga e ngritjes shpirtërore të tij është e vështirë kurse poeti shpesh e humb guximin. Në këto raste poezia e Serembes mbulohet nga mjegullimi, nga ngjyra të errëta. Bota humbet para tij. Ai ia kthen krahët duke ikur nga realiteti. Në këto momente ai ik edhe nga preokupimet e temave të martirëve të krishterimit, nga parajsa qiellore dhe nga Edeni tokësor. Duke ikur nga realiteti zhytet në analizën e mistereve të shpirtit. Gjithmonë kërkon një prehje, një qetësi, një lumturi, diku jashtë tij. Për shkak të fatkeqësive që e ndjekin ai harron që jeta kërkon perfomansën e spontanitetit. Gjithmonë ik nga ky spontanitet dhe mbështillet me shqetësim. Ai ik edhe nga dashuria reale. Boshti, strumbullari i poezisë së tij është dashuria e humbur. Prandaj drejtohet nga qetësia e varrit të të dashurës, kurse këtë ikje ia mvesh fatit. Besimi i patundur që kishte poeti ndaj fuqisë së fatit e largon nga bota reale për ta afruar me misticizmin. Ai ec ska jit të humnerës. Temperamenti i tij tronditet lehtë. Por nuk harron në poezi të krijojë karaktere autoritare nga historia kombëtare (Elena Gjika, Ali Pashë Tepelena) Nuk harron që shpërnguljen e shqiptarëve nga atdheu dhe vendosjen e tyre në Kalabri ta sheh të pandarë nga fati kombëtar. Në histori dhe jetë ndërgjegjja gjithmonë ndodhet para sprovave. Jeta e tij është tragjike. Është plot kriza shpirtërore. Është person i ndryshëm. Urrente jetën që bënte sepse nuk e dinte që brenda tij ekzistonin Serembe të tjerë që mund t’i donte. Ky poet novator, “poet i hidhërimit” dhe njeri i pakënaqur me realitetin, krijoi poezi thellësisht origjinale mbi një dashuri fatkeqe, teksa ndjenja e dashurisë ishte për të një forcë nëpërmjet së cilës “dëshironte që të qetësohej në luftën e tij me realitetin”. Ky “aventurier dhe pelegrin i krisur”, që kishte dhuntinë hyjnore për të përshkruar portrete dhe peizazhe, që ndjehej shpesh i huaj si një Merso, teksa shikimi i tij humbiste tej detit e drejt një vendi që i zgjonte kujtimin e të qenit të huaj, do të mbetet në panteon të kombit, sikurse e thotë me vargje poeti Dritëro Agolli, “si Kolomb në poezi”.

<16>

> 5 / 4 o t i g o c <

<17>

FAIK KONICA STATUSI GJINOR DHE ZBULESA E “DR. GJILPËRËS” Dr. Persida ASLLANI (Universiteti i Tiranës) T’i gjurmosh veprës gjininë, mund të mos jetë ive në historinë e letërsisë ka nxjerrë gjithmonë në qëllim në vetvete i kritikës letrare. Ndodh edhe të pah kompleksitetin e kësaj dukurie shkrimore, e cila shmanget a të mohohet krejt si çështje. Estetika e Beneka ndikuar njëherit shkrimin dhe leximin e veprave detto Croce-s p.sh, e gjykon si kundërshti të thelbit uniletrare nga më të famshmet. Mjafton të kujtojmë: Don versal të artit. Për De Sanctis-in, gjinia qe mohim i vlerës Kishotin, Tristan Shandin, Markezin de Sade, Zonjën individuale të veprës. Ndërkaq, në kah të kundërt me Bovari, e kështu me radhë. Edhe në letrat shqipe, �illimi këtë gjykim, gjen një traditë të pasur e të hershme. Prej i historisë sonë moderne me Romantizmin arbëresh, shekujsh, kritika e ka patur të nevojshëm hulumtimin nis në mënyrë tipike me një shumë�ishim karakteris- gjinor. Nëpërmjet tij përcaktohej hapësira ku një vepër tik të gjinisë letrare, te Këngët e Milosaos, të cilat ende hynte në marrëdhënie me të tjera vepra. Edhe mohuesot i lenë të pavendosur kritikët dhe lexuesit rreth llojit si më i rreptë i gjinisë, Croce, ia njihte vlerën e pastër letrar që përfaqësojnë. Por, ky nuk është rasti i vetëm klasi�ikuese që ka. Kjo lidhet me faktin se gjinia është në historinë tonë letrare. Pasi lexon prozën Dr.Gjilpëra kuptuar më së shumti, si kodi�ikim i disa kritereve “virzbulon rrënjët e dramës së Mamurrasit, mbetesh gjith- tualisht” të palëvizshme. Themi “virtualisht”, mbasi ato ashtu mëdyshaz rreth gjinisë së kësaj proze. Pyetja janë thyer e shformuar vazhdimisht. Këtë dualitet të “çfarë lexova” rrallë ka marrë të njëjtën përgjigje. Një gjinisë, Todorov e shpreh më së miri duke e përcaktuar prozë e tillë është quajtur nga studiuesit herë novelë, si “një vajtje-ardhje e vazhdueshme mes përshkrimit të herë roman, herë pjesë apo tregim. Eqrem Çabej, qysh fakteve dhe teorisë në abstragim1”. Nëse përshkrimi i më 1936 e cilësonte “Dr. Gjilpërën” “novelë satirike”. Re- fakteve të çon tek gjinia historike (e faktit), abstragimi suli ngurron më 1941 dhe e quan vetëm “pjesë satirike”. na shpie tek gjinia teorike. Kjo e fundit, është një kodi“Novelë e pambaruar” përcakton S.Hamiti. Q Panariti �ikim, ndërsa gjinia historike, i dëshmon gjatë historisë e N.Jorgaqi më pas, pëlqejnë “romanin satirik” si gjini së letërsisë, për thyerje, shformime e deri në mohime e lloj të përshtatshëm. Ngurron sërish edhe botuesi i të tij. Pikërisht kjo, sot të lejon të �lasësh për një hisvitit 1995, në Prishtinë (“Rilindja”), kur në shënimet tori të gjinive letrare (dhe të nënllojeve të tyre). Ajo që hapin përmledhjen për Konicën, shprehet: “Ku �il- nuk është pjesë vetëm e teksteve dhe konceptimeve të lon proza e mirë�illtë, ndërlidhet polemika, kritika po li- autorëve rreth artit letrar. Është padyshim pjesë edhe tiko-shoqërore, etnohistoria dhe shtreson letërsia, […] e mënyrës së leximit të këtyre veprave. Gjinia shfaqet andaj imponohet një qasje e klasi�ikimit më tepër for- në këtë këndvështrim, si një shumësi mjetesh, të cilat mal…”. Kjo qasje e ka shpënë “Dr. Gjilpërën” tek “Proza artisti i zotëron por, që edhe lexuesi i njeh (apo i kërkon të gjata”, së bashku me “Katër përralla nga Zullulandi”. në vepër). Koncepti relativisht modern i “faktit letrar” Autorja e këtyre radhëve gjithashtu druan ta klasi�ikojë kërkon që për përcaktimet gjinore të mbahen parasysh prerazi diku.

S hqyrtimi i aspekteve të gjinive dhe nëngjin-

> 5 / 4 o t i g o c <

<18>

njëherësh edhe vepra edhe autori edhe lexuesi. Madje, gjurmimi i “procesit letrar” gjithashtu kushtëzohet po nga këto tri instanca. Parime të tilla përbëjnë thelbin e një prej metodave të rëndësishme letrare të shekullit XX, e cila, duke zënë �ill me “Formalizmin rus” e “Shkollën e Pragës” rrugëton me “Shkollën e Kostancës” dhe merr trajtë si “Teori e receptimit letrar”, deri tek cilësimi i Jauss-i edhe si “Estetikë e receptimit”1. Koncepti më interesant i saj është “Horizonti i Pritjes” dhe të rindërtuarit e tij. Për historianin e letërsisë, ky rindërtim është i nevojshëm sa herë synon vlerën historike a estetike të një vepre. Në historinë e letrave shqipe e gjen të përdorur rreth vlerësimit të ekskluzivitetit të autorëve të letërsisë së vjetër. Kujtoj rindërtimet e suksesshme në punimet e Skiro Juniorit 2, Zamputit 3, Plasarit 4 dhe Sedajt5. Por, në rastin e Konicës ky horizont mund të rindërtohet për me një qëllim tjetër. Ky rindërtim ka gjasa të na afrojë ndoshta me një nga enigmat kryesore të tekstit të tij: çështjen e llojit. Siç u pa më lart, përcaktimet rreken më tepër ndërmjet novelës e romanit. Të dallosh këto dy trajta përmes kriteresh, nuk është e thjeshtë. Edhe në historinë e tyre nuk gjen ku�ij të prerë. Domethënës është titulli i përmbledhjes së M-me de Villedieu më 1669: “Kleonisa ose Romani galant, novela”. Mérimée-ja gjithashtu, ndërsa bën �jalë për “Kolombën” shkruante: “…romani a më sakt novela ime…”. Kriteret gjithashtu ndodh të shfuqizohen. Gjatësia p.sh., nuk përbën më sot një dallim të fortë mes novelës e romanit. Sado që hapësira ndër libra dore lëviz nga 10.000 deri 40.000 �jalë për novelën, asgjë nuk e pengon një roman të qëndrojë në ku�ij të afërm me të. Aq më pak do të vlente ky dallim në rastin e një teksti si “Dr. Gjilpëra”, që më së shumti sot, perceptohet “i papërfunduar”. Kriter më i besueshëm do të qe, përkundrazi, ritmi i rrë�imit. Ky dallim shihet që në �illimet e shekullit të XIX-të. Ja se si gjykohej kjo gjë më 1832: “Novela është një vrapim marramedthi. Gjithnjë me “galop”, pa njohur kurrfarë pengesash, shkon përmes gjëmbaçësh, shkapërcen hendeqe, shemb mure, thyen eshtra, e kështu gjer ku vazhdon historia që rrëfen”.6 Por, edhe më parë, si tek Servantes-i për shembull, ndjehet fare mirë ky dallim në novelat brendashkruar romanit. “Dr. Gjilpëra” i shfaqet lexuesit si një prozë e përbërë, me një thyerje në dy pjesë, me dy mënyra të ndryshme rrë�imi, e sidomos dy statuse të ndryshme të personazhit (dhe të autorit). Kjo gjë e largon atë nga novela dhe përkundrazi do ta afronte me romanin. Duke kërkuar kritere të sigurta, mund të zbulosh se edhe brenda vetë gjinisë së romanit, ato kanë çuar në emërtime të ndryshme. Në shkollën angleze “romancë” quheshin historitë përgjithësisht në prozë, me skena e ndodhi të largëta nga e përditshmja. “Novel”, në të kundërt, qenë �iksionet në prozë rrë�imtare,

zakonisht të gjata, me skena, personazhe e veprime të lidhura me jetën reale, sipas një intrige koherente. Që prej shekullit të 15-të, spanjollët cilësonin “romanceros” këngët liriko-epike, veçanërisht për heroin Rodrigue-s, dhe “novelas” rrë�imet në prozë me prirje realiste. Romanca vetë është paraprirëse e kësaj të fundit. Tek “Don Kishoti”, (jo rastësisht në letërsinë spanjolle), sheh të strukturohet së pari romani (novel) mbi “rrënojat” e romanit (romance). Pas shfaqjes së “Don Kishotit”, quajtur saktë “Romani i parë modern”, gjinia e romanit në përgjithësi e ka për të natyrshme praninë e të dyja prirjeve njëherësh brenda strukturave të saj. Ndërsa sjell ndërmend “Don Kishotin” është e lehtë t’i marrësh hua një nivel-leximi edhe për prozën e Konicës. Aventura gjysëm kalorsiake e Gjilpërës-së riut, zë �ill me nisjen e tij për në Shqipëri. “Kalorësia” është ngjizur qysh me bindjen për t’i shërbyer. Nuk e ka parë kurrë! Është veç skicë-ideja e një Atdheu! Diç ka dëgjuar për verën, mjaltin a gratë e tij! Diku më tej, ndonjë luftë a kryengritje të pakuptimtë! Plaku Gjilpëra ndoshta…rrëfente bukur!… Mbas mbërritjes, diku në një port të lashtë, me kulla mesjetare që zbardhojnë, e kodrina që i fshehin përgjysëm, atdheu fantazëm, beft, këmben pamje! Don Gjilpëra njeh zhgjëndrën dhe beson (si të gjithë idealistët e kësaj bote) se diç duhej ndrequr. Ndrequr po, por çfarë? Në metatekst, këtej e tutje, aventura e tij është zbulimi…Thyerja në këtë nivel-leximi ndodh pikërisht këtu. Pa humbur ambiguitetin (krejt të dukshëm tek personazhi i Servantes-it), Don Gjilpëra vazhdon zbulesën mes “tanxhenteve” e “kamorrës”. Të ndyta qenë duart që shtrëngoi… Përshtatja me mjedisin, prirja në sipërfaqe për bashkëpunim, teknikat e “Majeutikës” Sokratike në bisedime, hyrja në lojë me të tjerë, të tre ojnë një ervante E ë

<19>

rv

> 5 / 4 o t i g o c <

> 5 / 4 o t i g o c <

mbajturit parasysh të publikut (mundësive të tij receptive), jo vetëm ka lënë gjurmë në letërsinë e saj, por edhe ka kushtëzuar shfaqjen e kritikës së letërsisë. Nuk është çudi që i kushtëzuari të quhej Faik Konica., qysh më 1906: “Disa vjet më parë, një punë e këtillë (kritika letrare) nukë munt të kuxohej; Librat qi botoheshin ishin të rrall; vetat qi i kandojin ishin të pakë. Nuk u shtua shumë numëri i librave që dalin, as i këndonjësve, po cilësia e që të dyve u përmirësua. Në mos botohen më tepër libra, jam shigur që sot janë shkruar më mirë, në mos ndodhen më tepër veta qi këndojnë, më duket se tani këndojnë me më kuptim”. 9 Po të lexosh veprën e Konicës, del e qartë se ai ka qenë mëse i vetëdijshëm për qenien konkrete të publikut të vet. Vazhdimisht, ai ka komunikuar drejtpërdrejt me të. Në esenë: “Shqipëria si m’u duk”, e vitit 1929, në pjesën “Robotët” lexon: “Në vafshi në Shqipëri dhe në patçi sadopak të bëni me nëpunës të shtetit, kini shpejt për të zbuluar se fantazia letrare e Çapek-ut ka marrë trup në zyrat e Shqipërisë. Për �itim të atyre që rrojnë larg, do të jap ca shëmbëlla”. Bashkëbisedim të ngjashëm gjen po ashtu në pjesën “Ekspertët” të së njëjtës ese: “Le të hedhim tani një sy mi ca vepra të kësaj rrace prej tutkalli: Për shëmbull të parë do të marr një pikë e cila mund të çmohet menjëherë nga Shqiptarët e Amerikës”. Tek “Robotët” lexon madje edhe speci�ikimin e lexuesit: “Shqiptarët e Amerikës, veçan ata të Bostonit, kanë pasur shpesh rastin të shohin në theatër veprën simbolike të shkrimtarit çek […]”. Kujtoj se po në Boston u botuan tituj prozash si “Një ambasador i Zulluve në Paris”, “Dr. Gjilpëra zbulon rrënjët e dramës së Mamurrasit” dhe “Shqipëria si m’u duk”, në organin shqiptar “Dielli”. [Respektivisht:1922, 1924, 1929]. “Shqiptarët e Amerikës”, “veçan ata të Bostonit”, pra ja, “Horizonti i parë i pritjes” së veprave të Konicës. Pikërisht me ta vepra hyn në marrëdhënie për të parën herë. Përllogaritja e tyre ndikon gjuhën e veprës, gjer dhe strukturimet. Madje, në veprën e tij mund të gjesh edhe shembuj të tjerë, veçanërisht në kombinimet mes teksteve. Lexuesit të 1929, Konica i thërret në kujtesë me fragmente të tëra shkëputur prej “Dr. Gjilpëra” të 1924. “Në udhë të Tiranës gëzimi që prisja ish pylli plot me mijëra zogj, posi një vend i hutuar në mes të shkretëtirës. Atë pyll, të pashoq në botë, e kam përshkruar me këto �jalë në një faqe të “Doktor Gjilpërës”: Afër Shijakut, e çuditi një pyll i vogël plot me zogj, plot me një popull zogjsh, këngët e të cilëve bashkohen e trazohen aq bukur dhe aq ëmbël, sa duken si një simfoni e krijuar prej nonjë muzikanti të natyrës që rron na shelgjet dhe bën shoqëri me shpezët”. Përsëri vijon më tej:

“Në më duroni të përsërit dhe ca të tjerë vija nga “Doktor Gjilpëra” e kam përshkruar atje me këto �jalë të paka: “Një tok plepesh të gjatë shënuan ardhjen në Tiranë - në qytet të kopshteve, ku çdo shtëpi është si e fshehur në mes të pemëve e të luleve, në qytet të përmbledhur e të qetë, i cili s’duket para se të shkelësh pragun e tij”. Për këtë dukuri, Sabri Hamiti, në punimin “Faik Konica jam unë” shprehet: “Mbetet të theksohet se proza “Shqipëria si m’u duk” lidhet me prozat “Një ambasadë e Zulluve në Paris” dhe “Dr. Gjilpëra” dhe se së bashku bëjnë prozat më përfaqësuese të viteve ’20. […] Prozën e fundit (Shqipëria si m’u duk”-1929) autori (Konica) e lidh me “Dr. Gjilpëra”, sepse disa pjesë nga atje i sjell këtu”10. Dëshmi të drejtpërdrejta a të tërthorta rreth horizontit të pritjes së Konicës mund të gjesh në shumë studime për të. Madje, në shumicën e tyre bie në sy bindja se Konica është gati shkolla gjuhësore e letrare e Bashkësisë së shqiptarëve të Amerikës. Qerim Panariti vëren se: “Është interesante që proza e tij e lëvruar me shije në “Dielli” la gjurmë edhe në “stilin” e shqiptarëve të pamësuar në Amerikë, meqë ai u bë një model për të hyrë në garë, ndonëse jo dhe aq me sukses” 11. Petro Kolonja, gazetar në “Dielli” dhe mik i Konicës rrëfen në kujtimet e tij: “Këtu (kupto Amerikë) ai �illoi në “Vatra” dhe editonte gazetën “Dielli”, që u bë edhe shkollë e çmuar, se me anë të “Dielli”-t �illova duk e mësuar shqipen mir’e më mirë” 12. Edhe M. Camaj është krejt i qartë për llojin e lexuesit, si dhe për llogaritjen e këtij horizonti prej Konicës. Në Seminarin Ndërkombëtar të Federatës “Vatra”, nëntor, 1969, Camaj sqaron: “Besoj se problemi gjuhësor për ta, (kupto Noli e Konica) sidomos këtu në Amerikë, ishte i vështirësuem sepse ata do të shkrueshin për të qenë të kuptuem nga bashkësi shqiptare ardhë nga krahina të ndryshme të Shqipnisë. Dhe asht për t’u habitë se si Noli e Konica, pa qenë gjuhtarë, d.m.th gjurmues të gjuhës me metoda profesionale, shumë çështje i panë fare qartë. Si parim kryesor ata patën të shprehunit e thjeshtë, tue pasë gjithmonë para sysh se për ke shkrueshin .[…]. Ndigjues të dashun, si Noli ashtu dhe Konica kaluen pjesën ma të mirë të jetës jashtë Shqipnisë. Shkrimet e tyne ishin të drejtueme bashkatdhetarëve në diasporë, kryesisht shqiptarëve të Amerikës”.13 Mbajtja gjithmonë parasysh se për cilin shkruan ka kushtëzuar disa aspekte në krijimtarinë artistike të Konicës. Ato luhaten prej gjenezës së kësaj proze, tek strukturimi i saj, tek përcaktimi gjinor, si dhe ndërkallja mes të tjera trajtash. Për të ndjekur këtë dukuri, doemos nevojitet njohja e horizontit të pritjes së Konicës. Atë mund ta mbështesësh në dy nivele: të veprës dhe të publikut. Në punimet e Jauss-it, ky koncept

<20>

është i shtjelluar gjatë. Në të parin, horizonti i pritjes është tërësia e karakteristikave që e bëjnë veprën të lexueshme. Në nivelin e dytë, ai është tërësia e kritereve pak a shumë normative të rregjistruara tashmë në nënvetëdijen e lexuesve dhe që ata presin t’i gjejnë përsëri te çdo vepër e re. Për rindërtimin e horizontit të Konicës, na ndihmojnë edhe faktet që u sollën më sipër. Gjithashtu të dhëna të tjera mund të sillen për ta plotësuar. Botimin e parë të “Dr. Gjilpërës”, më 1924, e gjen të lidhur teknikisht me shtypin e Vatrës, gazetën “Dielli”. Fillon më 16 gusht në nr. 2.752 dhe vijon me një ritëm përgjithësisht të rregullt çdo tri ditë, gjer më 1 nëntor po të vitit 1924, ku dhe ndalet. Në secilën datë publiku njoftohet se teksti: “vazhdon në numër t’afërm”. Dalja në trajtën e një fejtoni (feuilleton), lidhet ngushtë edhe me kushtet speci�ike të shpërndarjes së gazetës, pritjen dhe leximin e saj. Kjo dikton më së shumti tipare formale, si faqosja, sasia e radhëve, por, edhe ritmi i rrë�imit, efekti “suspens”, frymëmarrja e tekstit nëpërmjet dialogut, ndërprerja për vijim, etj. Historia e romanit na vërteton se edhe kategoritë e mëdha tematike ndikojnë në përpunimin e mënyrave të veçanta të shkrimit. Me kohë edhe lexuesi mësohet t’i perceptojë si të tilla. “Dr. Gjilpëra” shfaqet në shtyp si një fejton dhe prej lexuesit doemos receptohet si i tillë. Në katër muaj merr fytyrën e një romani, ndërkohë që publikut vazhdimisht i kujtohet se po lexon një përrallë. Pikërisht, përmes një sqarimi të tillë, çdo herë nën titull, duket se kjo prozë e çuditshme e bjerr mundësinë e të receptuarit si novelë apo roman (qoftë dhe me afritë e shumta që ka me këtë të fundit). Lexuesit kandisen të ndjekin rrë�imin e një përralle!… Në fakt, përballë një situate të tillë paradoksale, jo pak studiues i janë shmangur sqarimit. Vetëm në vitet ’90 (me sa jam informuar) kjo çështje ua �iton vëmendjen. Në studimin “Faik Konica jam unë”, S. Hamiti14 vëren se vepra qenka e emërtuar dy�ish: -”Herën e parë, “Dr. Gjilpëra zbulon rrënjët e dramës së Mamurrasit”, që në titull sugjeron një mënyrë të ndërtimit të veprës, duke treguar një zbulim a një kërkim, gjë që mund të provohet me analizë të tekstit”. -”Plotësimi tjetër, që është dhënë si metatekst: përrallë, tregon njëkohësisht se kemi të bëjmë me një vepër në prozë, me një vepër ku ndërthuren bashkë e mundshmja dhe e pamundshmja, të shtojmë mrekullitarja, gjithë këto që kanë të bëjnë me mënyrën e ndërtimit të tekstit”. Ky këndvështrim ve në pah leximin (si receptim) në nivelin e veprës (tërësia e karakteristikave që e bëjnë pra veprën të lexueshme si të tillë). Për Konicën vetë, përralla është një gjini me të drejta të plota, dhe me kryeveprat e veta. Tek “Albania” e 1906, në “kohëtoren” e tij shkruante: “Ç’do gjëndrë

letrare (genre littéraire), si tragjedia, komedia, pralla, etj, ka disa kryevepra, të cilat njihen prej njerëzve të një kohe - prej njerësve me letra e me shie - për pasqyra”. Edhe krijime të tjera të tij njihen me të tillë status: Cikli me katër proza mbiquhet “Katër përralla nga Zullulandi”, më 1922, botuar po tek “Dielli”. Edhe më parë skica “Në dritë të hënës”, një ngjarje sentimentale nga jeta e një luftëtari, emërtohej po përrallë (Albania 1898). Emërtimi përrallë i “Dr. Gjilpërës”ngjan të jetë këshillim për një mënyrë të tillë leximi. Mundësia për t’u lexuar kështu ndodhet sa në vepër aq tek lexuesi. Pikërisht në nivelin e këtij, gjenden tërësia e kritereve të ngulitura në nënvetëdije, të cilat pret t’i gjejë sërish në një tekst që ia ofrojnë. “Përralla është një tregim i trilluar, plot fantazi dhe elemente të çuditshme në subjekt, me anë të së cilës paraqiten mendimet dhe ëndërrimet e njerëzimit në formë alegorike”. Ky është përku�izimi më i shpeshtë që gjendet në tekstet teorike rreth përrallave 15. Ato veçohen edhe për shtjellime aventuroze të subjektit, për ndërmarrje udhëtimesh ku heronjtë ndeshin pengesa, armiq e kundërshtarë që i s�idojnë e mposhtin. Gjithashtu të bie në sy kontrasti bardhë e zi në trajtimin e personazheve, e të tjera elemente. Edhe pse mund të mos ketë lexuar kurrfarë teksti teorik mbi përrallat, e vetë përrallat t’i njohë veç në trajtë orale, këto tipare të normatizuara të gjinisë, çdo lexues (dëgjues) i ka pjesë përbërëse të sistemit të vet receptiv. Këtu hyn edhe koncepti pasqyrë që përmendet më lart në citatin nga Konica. Nëqoftëse, emërtimi Përrallë për “Dr. Gjilpërën”, jepet për t’u lexuar si “metatekst”, me ç’mjete ia mbërrin të lexohet i tillë prej publikut të vet?! Me �jalë të tjera, si mbërrihet të ndërgjegjësuarit se je duke lexuar edhe një përrallë?!… Mund t’i shqyrtojmë përrallat si fakt letrar, pikërisht në këtë aspekt dhe të sqarojmë mënyrën më të mundshme të leximit të tyre: “Përralla ndodhet tërësisht në rrjetën e trillimit. Ajo nënkupton “një lojë” nga ana e dëgjuesit, i cili mund të shtiret pa kurrfarë shqetësimi, sikur u ze besë ngjarjeve të rrëfyera, mbasi përralla, duke ruajtur hapësirën, kohën dhe personazhet e veta, gjallon krejt e shkëputur nga realiteti - që s’mundet më pra, t’i kanoset”16. Ky so�istikim dëshmon prirjen për të shmangur ngatërresën mes rrë�imit, në një anë dhe skenave të vërtetueshme, në anën tjetër. Në nivel bisedimor madje, paditja se po rrëfen përralla ka për bazë kundërvënien semantike “e vërtetë / e trilluar”. Pikërisht ajo lojë shtirëse na jep çelësin për të hyrë në metatekstin e “Dr. Gjilpërës”. E pabesueshme, çka do t’i rrëfehej këtu lexuesit shqiptar të Amerikës. > 5 / Kaq e pabesueshme, sa veç kjo lojë (që e quajtkëshin 4 o i përrallë) mund të na çojë tek zbulesat e Dr. Gjilpërës... t g Po qe se shihet Gjilpëra si një personazh «au- o c

<21>

<

> 5 / 4 o t i g o c <

toideogra�ik», kuptohet lehtë prania e disa pasazheve të 1924 në tekstin “Shqipëria si m’u duk” të 1929. Prej këtij teksti me titull plot subjektivitet mund të nxirren të dhënat e duhura edhe për “quasi-paratekstin” e tij të 1924. Kjo ese ruan, më mirë se askund tjetër, impaktet e Konicës me realitetet që njohu. Ta rrëfen hapur thyerjen e beftë të iluzioneve, të përshkruan zhgjëndrën, më të shëmtuar se kurrë. Ngjan se ky impakt qenkësh mallkimi i përhershëm në jetën e Konicës. Vazhdon të jetë i tillë ndoshta edhe sot, kur ai veç �izikisht ka vdekur. Shkuptimet e moskuptimet ndaj tij, qenë dhe janë më së shumti, mospërputhje formimesh, kulturash, mendësish, parimesh, karakteri e personaliteti. Madje, në një vlerësim të fundëm (edhe psiqik), Plasari e ka cilësuar “karakter skajshmërisht inkompatibël me shoqërinë”17. Le të përmendim veç disa prej tyre për të kuptuar trandjen e përplasjeve të tilla: Alfabeti latin përballë të tjera gërmash, përpjekjet për lirim nga naiviteti, shoqëritë e fshehta dhe terrorizmi, zhgënjimet e lodhshme dhe miqtë, çudia e “Albania”-s, profesionalizmi ballë injorancës, �isnikërija ballë harbutllëkut, kthjella e mendimit ballë amullisë, themelimi i Vatrës dhe “Diellit”, bashkëpunimet e kundërshtitë me Nolin, e vërteta tallëse dhe mbështetja e njëkohëshme ndaj Zogut I, dërgesat e misionet diplomatike, pafundësi përplasjesh, vërtetësia e të cilave sot veç të detyron ta nderosh. Duke qenë herët i vetëdijshëm për këtë, ai do të shkruante në Albaninë e tij: “Fati im, në punëra të Shqipërisë, duket se qenka të ve përpara mëndime të cilat më bëjnë mijëra kundërshtarë, në mos armiq; pastaj t’i shoh këta pakë nga pakë të ftohën, të heshtin, të kthehen në mëndime të mija; më në fund, të më predikojnë ato për të cilat më shajin qëmoti kur unë u predikoja atyrëve”18 . Të marrurit me “punëra të Shqipërisë” gjithë jetës, do të thotë edhe një impakt të pandërprerë me atë botë, thuajse unike në llojin e vet. Ndaj kësaj bote nevojitej fantazia për ta menduar, ëndërritja për ta dashur, po aq sa dashuria për të mos e mohuar. Më së fundi, më 1929, Konica rrëfehej: “Njeriu që e shkon kohën me ëndrra të pëlqyera ka frikë të zgjohet. Dëshira që vendi të lulëzojë të bën pak nga pak të ëndërrosh se lulëzon; dhe largimi i gjatë të këllet ca më thellë në gjumë dhe ta shpie shpirtin dhe mendjen në një botë të bukur, e cila s’ka trup dhe s’ndodhet gjëkundi, veçse në tru të ëndërronjësit. Po le të marrë fund gjumi dhe menjëherë e sheh veten të rrethuar me gjëra të shëmtuara. Të do zemra të futesh përsëri në gjumë e të kthehesh në botën e lulëzuar nga e cila sapo dole; por më kot, një ëndërr e zhdukur nuk përsëritet”19. Edhe më parë (1924), Konica thuajse qe rrëfyer �iksionalisht në prozën: “Dr. Gjilpëra zbulon rrënjët e

dramës së Mamurrasit”-Përrallë-. Fiksionalisht, impaktin e vet mbërrinte t’ua përcillte edhe të tjerëve, atyre që si ai “largimi i gjatë i këllet ca më thellë në gjumë dhe ua shpie shpirtin dhe mendjen në një botë të bukur, e cila s’ka trup dhe s’ndodhet gjëkundi, veçse në tru të ëndërronjësit”. “Zbulimi i rrënjëvë” do të jetë pikërisht zhgjëndrra e tyre. Kryerja e kësaj përmes një teksti letrar nuk sjell asnjë dëm për veprën vetë. Koncepte të tilla, si: e besueshme, e vërtetë, reale, e veri�ikueshme, etj, gjithsesi nuk mund të dalin në art, jashtë ku�ijve të një “verisimilis”- �iksionale. Të lexuarit e një vepre do të qe tepër i varfër po qe se i gjurmohet vetëm vërtetueshmëria. Asgjë, veç funksionalizimit 20 si �iksion, e bën tekstin t’i përkasë në receptim artit letrar. Mënyrat se si u realizoka kjo, ende nuk janë zbuluar të gjitha! Loja me publikun, mbajtja parasysh e receptuesve, gjer edhe çensurimit, i bën disa tekste të jenë të dallueshme në një korpus letrar. Të ngacmon një shembull edhe nga letrat shqipe. Në prozën “Nji udhtim në Turki të re” 21 Fishta shfrytëzonte �iksionin (onirik) për të thënë një të vërtetë (reale)22. Me ç’duket nuk ka qenë i vetmi. Konica paskësh nisur një “mision” të ngjashëm me “Dr. Gjilpërën” e tij. Diç është orvatur të zbulojë! Ka zgjedhur personazhet, mjediset, enigmat, skenat e prapaskenat. Gjithashtu një organ shtypi për ta botuar dhe një publik për ta lexuar. Të tillë publiku që iu dashka thënë e vërteta! E vërteta po, por �iksionalisht! Impakti përmjet artit, kjo është “loja”! Ta lexosh si përrallë të vërtetën që qenka e pabesueshme! Impakti i Konicës receptohet në publik mes iluzionit e zhgjëndrrës, të mundshmes e të pamundshmes, të trillimtës e reales, aventurës dhe zbrapsjes, �illimit dhe pambarimit. Receptimi i këtij paradoksi nis �ill me zbarkimin e Dr. Gjilpërës në Durrës: hamej të zverdhemtë, doganierë të stërkorruptuar, policë brekëgrisur, ekspertë kamorrizmi, hipokrizi aziatike, ksenofobi e pashoqe, padije ballkanase, anafalbetizëm i diplomuar, amatorizëm profesional, idealzma të krimbura, spiunllëqe pazaresh, oratorizëm belbëzak, imitatorë dështakë, harresë kolektive e gjithçkaja e mbuluar për dreq, me pisllëk urban!… Zbrapsja në të besuar do të qe i pari reagim psiqik. Ndërsa merr statusin e të pabesueshmes, e gjithë kjo rropulli, mund të lexohet veçse si përrallë. Këtij leximi i shkon për shtat edhe rrë�imi i legjendës së Ali Bibisë vetëshëronjësit, kinse prej shekullit të shkuar. Madje pikërisht këtu, skema e rrë�imit ndryshon. Jo pak qe “zbuluar” gjer më aty! Në receptimin e kësaj gjinie (përrallës), ndihmon edhe vetë strukturimi i brendshëm i tekstit. Grishja që i bëhet vemendjes së publikut sapo nis kjo prozë, të sjell gjithashtu ndër mend një përrallë:

<22>

“Jashtë Tiranës, mi një kodrë pranë Shkallës së Tujanit një shtëpi e lyer me gëlqere shkëlqen në diell dhe bardhësia e saj duket për së largu posi një njollë prej dëbore në mes të maleve.[…] Tiranasit e quanin shtëpinë më parë “Qosku i Bardhë”, po i zoti vetë pëlqen emrin Kasolla e Bardhë, dhe më në fund ky emër i mbeti. “I zoti i shtëpisë”, thamë? Cili është i zoti i shtëpisë? Një fytyrë origjinale, një tip i rrallë në Shqipëri. Është një mjek i qojtur Dr. Gjilpëra”. - Ja një hyrje e pastër në përrallë !- përcakton S.Hamiti23. Kësaj mënyre leximi nuk i shkon ndesh as statusi satirik që merr teksti në pjesën e dytë. Vënia në lojë, tallja, ironia e satirizimi janë elemente nga më të pranishmet në disa lloje prozash folklorike. Madje, Bachtin-i ka merita se theksoi rëndësinë e origjinës karnavaleske të shumë formave artistike24, të cilat përthyejnë një “realitet” në trajta satirike, komike, antikonvencionale, siç janë p.sh.: satira menipe, romani i Apuleut e i Petronit, grotesku utopik i Rabëlesë e Suiftit, etj. Prej këtej Bachtin-i sheh veçanërisht lindjen e mëvonshme të romanit polifonik. Po ta kuptosh polifoninë diç më shumë se replikat, por si një dialog të tërësishëm, si një përballje elementësh të përkundërt, del i qartë ndryshimi i statusit në pjesën e dytë. Është pikërisht stili humoristik, që kërkon dinamikë mes autorit e ligjërimit të tij, modi�ikim të vazhdueshëm distancash. Suksesi i kësaj tek Konica është i krahasueshëm në letërsinë shqipe, vetëm me satirën e Fishtës. Pavarësisht subjektit e emërtimeve (përrallë a metamorfoza) në të dy autorët, ky dialogim është receptuar si realja e përtallur gjer tek e pamundshmja. Fishta e shfrytëzon kudo, prej poezisë, në prozë e deri tek polemikat profesionale. Tek Konica shihet kryesisht në prozat �iksionale. Ekskluzivitetin e tij e gjen në shkrirjen e çuditshme të përrallës me trajtat e një romani, i cili për nga lloji do të ishte i pari në shqip. Shqyrtimi i horizontit të parë të pritjes për “Dr. Gjilpëra zbulon rrënjët e dramës së Mamurrasit” ndihmon t’i afrohesh edhe një tjetër “enigme”. Ajo është përcaktuar stili non �inite i tekstit. Lexuesi i viteve ’90 (kohë kur kjo vepër hyn lirisht në qarkullim) nuk gjen kurrfarë “Dramë të Mamurrasit” në vepër. Mospërputhja e asaj që ofron titulli me vetë tekstin, e shtyn lehtë të mendojë se proza ka mbetur e papërfunduar. Kjo kërkesë lind në fund të fundit edhe prej mënyrës se si e pret ai një tekst letrar të shkruar në prozë. Rëndom prozat e shpien lexuesin drejt një përfundimi. Receptimi në vitet ’90 ka dhe një karakteristikë tjetër. Të dy botimet e veprës së Konicës (1993 Tiranë, 1995 Prishtinë), janë integrale. Do të thotë që “Dr. Gjilpëra” lexohet si një prozë-bllok, e shkëputur prej teksteve shoqëruese para dhe pas botimit. Po të mendosh se shumë prej lexuesve, as që e njohin çështjen “Mamurrasi” e ke

të qartë “mospërfundimin” e saj. Llogaritje të këtilla duket se kanë shtyrë dhe S. Hamitin ta këndvështrojë çështjen “Mamurrasi” si provinca mbarë shqiptare. Ky do të qe nga leximet më të mundshme sot. Krejt ndryshe e gjen leximin e kësaj vepre në horizontin e vet të parë. Botohet në “Dielli” (Boston, Mass, U.S.A.), e shtunë, 16 gusht, 1924, nr. 2752. Kjo datë, nuk shënon aspak leximin për herë të parë të çështjes së Mamurrasit. Më 8 prill, 1924 (dy ditë pas ngjarjes reale) në faqen e parë të gazetës, Vatranët kanë lexuar lajmin-telegra�ik: “Dy amerikanë tregtarë u vranë në Shqipëri”. Rreth kësaj çështje ata mbahen të informuar edhe më pas; 10 prill, 12, 17, 19….1 maj, 15, 20… deri sa më 24 maj, 1924, ajo që paskësh ndodhur u quajt “Drama e Mamurrasit”. Ky është titulli i një shkrimi tepër të shkurtër, që mban po autorësinë e Konicës: “Fjala, të cilën “Guverna” e Shqipërisë i dha Legatës Amerikane në Tiranë më 6 të prillit, që rrënjët e fshehta të Dramës së Mamurrasit do t’zbulohen, ajo �jalë gjer më sot ka mbetur e paçpërblyer”. - F.K. Me pak ndryshim �jalia e spikatur përbën dhe titullin e prozës së tij të 16 gushtit ’24. Leximi rreth çështjes së Mamurrasit vazhdon. Tashmë i ka ndryshuar statusi në receptim. Një trajtë �iksionale mban barrën e zbulimit të së vërtetës. Gjilpëra nis udhëtimin e tij nëpër atdhe e për afro katër muaj rreket të komunikojë “zbulesat” e veta. Disa prej rrënjëvë po shfaqeshin. Këto do të ishin në thelb, impakti i publikut përgjatë leximit. “Drama e Mamurrasit” kështu, sa vjen e bëhet më e prekshme. Po zbuloheshin rrënjët, mundësia e shmangies, deri diku dhe autorët e saj… Më 1 nëntor, 1924 “raportimi” i Gjilpërës ndalet. Por, …leximi i çështjes së Mamurrasit vazhdon. Në 4 dhjetor, Konica botonte “Raportin zyrtar të hetimeve mi vrasjet e Mamurrasit”. Në 6 dhjetor, shënonte sërisht “Hollësira mi dramën e Mamurrasit”. Raportet, në nivele zyrtare tashmë vijojnë në numrat e gazetës gjer më 6 janar, 1925. (Gjyqi i Durrësit pat mbaruar më 3 shtator, 1924). Kjo mënyrë zhvillimi të sjell ndër mend një nga thëniet e Todorov-it, mbi qenësinë e artit letrar. “Tekstet letrare”- sqaron ai -”gjithsesi janë të nginjura me ambicje njohëse dhe etike; ato nuk ekzistojnë vetëm për të shtënë paksa më tepër bukuri në botë, por të na thonë gjithashtu cila qenkësh e vërteta e kësaj bote, dhe të na �lasin për çka është e nuk është e drejtë”.25 Po gjatë dhjetorit (dt.13), në një lajm rreth Mbretit Zog I, rikujtohej se Drama e Mamurrasit e gjyqi i vrasësve s’kish marrë ende fund. Nënshkruhej Faik Konica. Edhe datën kur mbarojnë së botuari aktet zyrtare të gyqit të Durrësit, 6 janar, 1925, Konica deklar- > 5 / 4 onte: o i “Jam pra i mendjes se është më mirë t’i jepet t g Ahmedit një rast të fshijë e të çdukë gabimet e tij të o c

<23>

<

shkuara. Sado që derri s’ndron qimen, njeriu munt të ndrojë politikën e tij; edhe Ahmedi nuk është aqe plak sa të ketë humbur fuqin e ndrimit dhe të përmirësimit. Një pengim i math mb’udhë të tij është ngjarja e Mamurrasit. (F.K) Leximi i Dramës së Mamurrasit nuk ndalet. Një personazh karikature i faqes së parë, 13 janar, 1925, mban emrin Salemboza. “Dr. Gjilpëra” kish nisur të zbulonte rrënjët dhe të sensibilizonte për të gjetur ndoshta më pas një zgjidhje. Të intrigon edhe sot zgjidhja, që po më 1924, At Gjergj Fishta ia këshillonte publikut shqiptar. Editoriali i “Hyllit të Dritës” mban titullin “Delikti i Mamurrasit e gjêja e lingatueme e shtetit Shqyptar” : “Per me ja sjellë të marën e të mirën popullit, duhet ma para, qi ligja të priret mbas nevoje reale të të tija e mbas parimeve shoqnore e morale të pranueshme prej popujve, me të cillt aj gjindet në kontakt, […] masandaj lypet qi �inanca e përgjittë e fuqia e shtetit të përdoret eksluzivisht per interese të popullit”26. Dr. Gjilpëra po zbulonte pikërisht mungesën e ligjësive reale, të parimeve shoqërore, morale e shtetërore. Kamorrizmi, injoranca, levantizmi e ksenofobia ishin gjithashtu “gjêja e lingatueme e shtetit Shqyptar”. Duke shndërruar disa herë statusin e tekstit, Drama e Mamurrasit (në thelb Drama Shqiptare), nisi dhe vazhdoi të receptohej nga lexuesi i saj pa hasur pengesa të për�illshme. Teksti vazhdonte të shkruhej pikërisht me aktet e leximit, në të shkuarën, të tashmen e të ardhmen e vet. Shkllovski, për habi po pranë atyre viteve, sqaronte se format e reja, nuk janë tjetër, veçse kanonizimi i zhanreve më të ulta (paraletrare)27. Gërshetimi që gjendet te Konica i teksteve “paraletrare” me ato letrare (letrarësia e të cilave është mirë e dukshme), bën pjesë në një tipologji të veçantë të prozës shqipe, së bashku me Fishtën, Harapin e ndonjë tjetër. Krejt emancipuese, proza e Konicës përbën një nga �illimet moderne të saj në letrat shqipe. “Loja” e tij, është kryer në disa nivele njëherësh dhe i dha dorë për përftesa të çuditshme. Me admirim për Konicën e keqardhje për publikun Kuteli, një tjetër kulm i prozës shqiptare, shkruante: “Faik Konica është një nga të paktët shkrimtarë shqiptarë të cilin lëçitësi, dashuronjës i verbit të kthjelltë, e padit pse nuk shkrojti më shumë”.

5

Plasari, Aurel, “Për një histori kritike të letërsisë shqipe”, në Hylli

i Dritës, nr.3-4, Tiranë, 1997. 6

E. Sedaj: “Latinistë Shqiptarë”, në Letërsia si e tillë, Tiranë ,1996.

7

Janin, Jules, në Dictionnaire des littératures de la langue Française,

Bordas, Nancy, 1986, f. 1662. 8

Philippe, Gilles, Le Roman, Paris, 1906, f. 17.

9

Ibidem… f.41.

10

1906. 11

Hamiti, Sabri, Faik Konica jam unë, Tiranë, 1994.

12

Q. Panariti: “Faik Konica - kryqëtar i vetmuar”, në Faik Konica,

Tiranë, 1993, f. 369. 13

1

T. Todorov: Du formalisme russe aux morales de l’Histoire, Paris

1996, f.59. 2

14

> 3 Zamputi, Ignac, “Çështje të shkrimit dhe të �illimit të 5 / 4 o gjuhën shqipe”, në Hylli i Dritës, nr.1-2, Tiranë, 1995. t i g 4 Ibidem. o c <

letërsisë në

M. Camaj: “Mbi funksionin e gjuhës së Nolit dhe të Konicës”, në

Fletore për Konicën, A.P. “Klik”, Tiranë, 1995, f. 5. 15

S. Hamiti: “Faik Konica Jam unë”, Tiranë, 1994, f. 97.

16

shih Gj. Zheji: “Hyrje në folklor”, vëll. I, Phoenix, Tiranë,

1994, f. 74. 17

Dictionnaire des littératures de la langue Française, Bordas, Nan-

cy, 1986, f. 530. 18

A. Plasari: “Përballë një kulture të vdekjes”, Tiranë, 1997, f. 51.

19

F. Konica, në Albania, nr.1, Londër, 1907.

20

Konica, Faik, “Shqipëria si m’u duk”, në Faik Konica, Tiranë,1993,

f. 224 21

Plasari, A, në “Edhe një herë për objektin e letërsisë” sqaron se

teksti mund të jetë i shtënshëm në punë, si letërsi, për një arsye a për një tjetër, e prej kësaj, koncepti letrarësi del më fort si koncept funksional sesa ontologjik. Në Letërsia si e tillë, Tiranë, 1996 22

Fishta, Gjergj, “Nji udhtim në Turki të re”, në Hylli i Dritës, Shkodër,

1932. 23

për këtë shih Asllani, Persida, « Për një tipologji të prozës së Fish-

tës », në Hylli i Dritës, 1996. S. Hamiti: Faik Konica jam unë, Tiranë, 1994, f. 99.

25

M. Bachtin: “Dialogisme et analyse du discour”, Paris, 1996.

26

Todorov, T., “Du formalisme russe aux morales del ’Histoire”, Par-

is, 1996, f. 86 27

Jauss, H. R., Pour une esthétique de la réception, Gallimard, Paris

P. Kolonja: “Si e njoha Faik Konicën”, në Faik Konica 1876 - 1976,

New York, 1976, f. 53.

24

REFERENCAT

Konica, Faik, “Kohëtore e letrave shqipe”, në Albania, nr.6, Londër,

Fishta, “Delikti i Mamurrasit e gjêja e lingatueme e shtetit shqyp-

tar”, në Hylli i Dritës, Shkodër, 1924, nr. 2. 28

për më tepër shih :Teoria e letërsisë, Wellek e Worren, Tiranë,

1993, f. 223

<24>

> 5 / 4 o t i g o c <

<25>

FILOZOFIA PËR MBINJERIUN NË VEPREN E NIÇES DHE MIGJENIT Dr. Ejup AJDINI

> 5 / 4 o t i g o c <

Mendimi i thellë �ilozo�ik për Mbinjeriun, në radhë të parë në veprën e Nietzsche-s dhe pastaj edhe në veprën e Migjenit, kaherë ka zgjuar interesim te studiuesit evropianë dhe ata shqiptarë. Kjo ide, sa e madhe, po aq e thellë dhe e ndjeshme, nxit shumë teza e antiteza tek studiuesit e �ilozo�isë dhe të letërsisë, pasi këto disiplina shkencore janë të lidhura ngusht në mes tyre që nga antika e deri më sot. Vlerësimet për veprën “Kështu foli Zarathustra” dhe disa poezi të Migjenit që kanë të bëjnë me lindjen e njeriut – Mbinjeri, janë nga më të ndryshmet. Edhe pse Nietzsche ndikohet nga voluntarizmi i Arthur Shopenhauer-it dhe nga teoria e evolucionit të Çarls Darvin-it, Migjeni lexon Nietzsche-n dhe Shopenhauer-in e shumë të tjerë, dhe që të dy pranojnë dhe përkrahin lindjen e një njeriu e që do të jetë Mbinjeri, por, këtë Mbinjeri nuk e shohin njësoj dhe me të njëjtën �ilozo�i. Nietzsche pretendon për ndryshime kolosale, herë-herë të pakuptueshme, kërkon një �ilozo�i që do të angazhohet rreth vlerave jetësore, sesa të merret me sistemet abstrakte të shoqërisë. Në veprën e Migjenit, veçmas te poezitë: “Të lindet njeriu”, “Trajtat e Mbinjeriut”, “Parathanja e parathanjeve”, e ndonjë tjetër, temë boshte për shqyrtim e kanë mendimin kritik. Këta dy autorë nuk janë rastësisht nga më të lexuarit, më të studiuarit dhe më të diskutuari, pasi idetë e tyre të reja, si në formë edhe në përmbajte edhe sot e gjithë ditën nxisin dilema e ballafaqime të shumta tek studiuesit e shumtë. Për këto dilema, veçmas rreth veprës së Migjenit edhe Ali Aliu thotë: “as afërsisht nuk është thënë ajo që mund dhe duhet të thuhet lidhur me këtë vepër.” (A. Aliu, MIGJENI 4, Prishtine,1978, fq.6.) Migjeni dhe Nietzsche kane shumë pika takimi në idetë e tyre, por, nga ana tjetër kane edhe dallime në mes veti, pasi jetuan dhe vepruan në rrethana të ndryshme hapësinore e vendore. Ideja e tyre e përbashkët është se të dy kërkuan të lindet njeriu – Mbinjeri, që për të dy këta krijues, ky Mbinjeri do të ishte një zgjidhje e re dhe

fatlumë për mbarë njerëzimin. Kjo ide rrënjët e frymëzimit i ka që me njerëzit të parë, Adamin dhe Havën, e që me fëmijët e tyre të parë lindi edhe e keqja, smira, xhelozia e mostoleranca, që sollën tragjedinë e parë, kur Kaini mbyt Abelin nga motive të ulëta shpirtërore. Prej atëherë e deri më sot tragjeditë e padrejtësitë e njerëzimit nuk pushuan. Këto katrahura të njerëzimit gjatë shekujve, tek këta dy autorë, �ilozofë e poetë, linden dilemat për të pyetur se ku ndodhet fuqia e Zotit që t’i ndërpresë gjithë këto të këqija që po i përjeton njerëzimi nëpër shekuj. Për ketë, Nietzsche në veprën e tij “Kështu foli Zarathustra” thotë: “Ky shenjt plak në pyllin e tij akoma s’paska dëgjuar që Zoti ka vdekur, për të cilin edhe vuan plaku i shenjtë në pyllin e vet” (“Kështu foli Zarathustra”, 1996, fq.13). Për të njëjtën ide, por në një formë tjetër poetike, Migjeni �ilozo�inë e ekzistencës apo të mosekzistences së Zotit e vë në dilemë te poezia “Parathanja e parathanjeve”, duke vargëzuar: “Përditë perëndojnë zotat Dhe rrëshqasin trajtat e tyne Mbi vjet e shekuj “ (Migjeni, POEZI E PROZE, 1963, Beograd, fq, 25 ) Të dy këta autorë të artit e të �ilozo�isë janë të bindur se njeriu ka bërë diçka për vetveten, por kjo s’mjafton as për së afërmi në krahasim me atë se çka i duhet për jetën reale të tij. Këtë jete dhe �ilozo�i të mbrapshtë të njeriut e kundërshtojnë, pasi sipas tyre njeriu nuk është i dedikuar të jetë i kotë nëpër shekuj, pasi, sipas tyre ai ka mundësi që të bëjë me shumë për vetveten. Prandaj, ky njeri kaq i nënçmuar gjatë tërë historisë duhet ta tejkalojë vetveten, prandaj edhe Nietzsche pyet: “Ç’keni bërë ju për ta tejkaluar vetveten?” (Po aty). Për të njëjtën, Migjeni për humbëtirën e njeriut në këtë bote përgjigjet:

<26>

“E njeriu nuk e di A është zoti pjelle e tij Apo ai – vet pjelle e zotit“

dy autorë që të orientohen nga lindja e njeriut – Mbinjeri, pasi për ta bota dhe jeta nuk janë gjendje statike, por e ndryshueshme dhe proçesë të pandërprera që ço(Po aty) jnë drejt amshimit. Mendimi �ilozo�ik për Mbinjeriun nuk është thjeshNietzsche kritikon njeriun e rëndomtë, pasi, njerëzit tësisht për linjën biologjike, siç e komentojnë disa studëshirojnë të kthehen tek kafsha, në vend që ta tejka- diues evropianë për Nietzsche-n dhe disa studiues lojnë atë. Dhe për këtë, siç është majmuni objekt tallje shqiptarë për Migjenin, që shpesh është kuptuar në për njeriun, ashtu duhet të jetë njeriu për Mbinjeriun, rrafshe negative. Thelbi i këtij kuptimi ndryshon këtu, objekt talljeje, turp i dhimbshëm” (Po aty). pasi, sipas mendimit �ilozo�ik të Nietzsche-s fenomenet Këtë fenomen të ashtuquajtur turp të dhimbshëm edhe paraqiten sipas një logjike të shëndoshë që, gjërat e Migjeni e nxjerr në pah te poezia “Trajtat e mbinjeriut”, mëdha u takojnë njerëzve të mëdhenj, dhe gjërat e rralku thotë: la u takojnë të rrallëve. Për Migjenin logjika e fenomenit njeri paraqet epokën pasardhëse të një evolucioni “Nana – dhe vejushë dhe me gjitë shitue njerëzor. Kjo do të thotë që, kur të ndahen vlerat nga na pjell fryte t’egra antivlerat, atëherë lind etapa e mbinjeriut, për të cilin na pjell fryte, hithra, ferra…” Migjeni thotë: Ose, për njerëzit thotë:

“N’ardhmeni të tra’shgueme mbinjeriu vrehet. Ndërgjegje pa dyshime Ndërgjegje pa trillime Me një grusht graniti që kurr nuk do thehet”. (Po aty)

“Sa qesharak mbesin! Sa qesharak vdesin!” (Po aty) Kësisoj Nietzsche mëton të gjejë rrugë për ta mësuar njeriun dhe ta përgatisë atë për një Mbinjeri, kurse Migjeni është i bindur se do të lindet Mbinjeriu me ndërgjegje të pastër, pa dyshime dhe pa trillime, pasi: “Jete e re lindet me vdekjen e njeriut” (Po aty, fq. 43 ) Me tutje poeti ynë sqaron se : “Mbinjeriu do të vije me gjurma luftimi e shenja hidhnimi “ ( po aty). E terë bota njerëzore, sipas Nietzsche, karakterizohet me etikën e njeriut për të sunduar natyrën dhe ky është instinkti për pushtet, instinkt ky që me herët ishte për të ekzistuar apo mbijetuar, e më vonë për lukse të natyrave të ndryshme. Pra, themelin e botës e përben vullneti për pushtet apo për mbizotërim. Këtë nuk e kupton gjithherë për pushtet klasik, por për suksese të reja dhe për të bere diç me tepër për jetën e njeriut, pa e ditur se kjo mund të çojë edhe në rreziqe të mëdha. Vullneti për pushtet është edhe vullneti për jetë, për jetë më të mirë, para se cilës nënshtrohet arsyeja, mendja, morali etj. Ky vullnet nuk e gjen arsyen në luftën e mjerueshme për ekzistencë, por në vullnetin për luftë e sundim, që në një farë formë e hasim edhe të “Recitali i malësorit”, ku Migjeni kërkon një grusht të forte t’i bie malit... Edhe për Migjenin lufta e mjerueshme për ekzistencë nuk është kurrfarë zgjidhje, pasi “mjerimi është kafshatë që të mbetet në fyt e të zë trishtimi”. (Po aty, fq. 39). Pikërisht kjo gjendje e rendë e njerëzimit i shtyn këta

Ky njeri i rëndomtë patjetër të transformohet dhe të mësoj e të kuptoj për Mbinjeriun, pasi sipas Nietzsches “Njeriu është majmuni i të gjithë majmunëve “ (po aty). Këta dy poetë e �ilozofë kërkojnë nga njeriu që të mos kënaqet me gjendjen në të cilën ndodhet, por të përpiqet që të kalojë në një Mbinjeri. Kjo ndjenjë me të njëjtën �ilozo�i është prekur edhe në prozën e Migjenit “Sokrat i vuajtun apo derr i kenaqun”, ku sulmon veset shtazarake të njeriut si, pangopësinë, shumë veprime të tij sipas instinkteve etj., kurse Sokrati i vuajtur luftonte për dinjitetin e kësaj bote. Edhe pse e kishte mendjen dhe arsyen e shëndoshë për të krijuar dinjitetin e kësaj bote, por ai nuk e kishte forcën, prandaj edhe mbetej i vuajtur si nga ana shpirtërore, po ashtu edhe nga ajo materiale. Prandaj edhe Tregimin autori e �illon “Një alternativë me dy fytyra”. Në njëfarë mënyre Sokrati na paraqitet njëlloj Mbinjeriu, sa i përket mendjes, dijes e shpirtit të madh, por nuk mund ta marrë këtë epitet pasi ai nuk e ka forcën. Mu për këtë, këta dy autorë, për të cilët po �lasim, kërkojnë të lindet njeriu që do ta këtë edhe mendjen edhe shpirtin e lartë, por edhe forcën, që të shohin majmunët, siç thotë Nietzsche, apo derrat e kënaqur, siç thotë Migjeni, si duket Mbinjeriu e të binden, qofshin derrat, qofshin majmunet se sa të shëmtuar janë. Kjo është �ilozo�ia e re për Mbinjeriun, për të cilën angazhohen këta autorë. Sado që duket abstrakte, kjo �ilozo�i, në esencë ka a�irmimin e njeriut dhe jetën e tij. Ky Mbinjeri do të jete i ndërtuar mbi parimet e mençurisë,

<27>

> 5 / 4 o t i g o c <

vullnetit të mire dhe me pasione të larta për mrekullitë e kësaj bote. Ky idealizëm do jetë i ndërtuar nga shpirti poetik, shkencor, zot, dashuri, fuqi krijuese etj. Kështu e mendonte Nietzsche Mbinjeriun edhe pse ndonjëherë duket Demon, satrap e i pashpirt. Me të njëjtat ideale na duket edhe Mbinjeriu i Migjenit te poezia “Të lindet njeriu”, i cili do të: “Shkrihet në deshira të �lakët Për një gjen të ri …………………………. Që me �jalë të pushton ……………………….. Të mkëmbë një bote të re” (Po aty , fq. 28).

> 5 / 4 o t i g o c <

Këta projektojnë një bote të re të ardhmërisë njerëzore. Kërkojnë formimin e njeriut të ri e të çliruar nga anokronizmat e mijëvjeçareve të kaluar e që do të arrijnë sendërtimin e botës së re. Disa studiues të Migjenit thonë se Migjeni nuk mund të ketë pikëpamje Nietzsche-ane për Mbinjeriun, por, poeti ynë dëshmon vet te poezia “Trajtat e mbinjeriut”, të cilën vet autori e quan “Dithiramb Nietzsche-an “. Mund të thuhet se ata dallojnë në mes tyre në formën e mbarështimit, si në forme, kohë, hapësirë , stil e disa dallime përmbajtjësore, por nuk mund të themi se ata s’janë të lidhur ngushtë për fenomenin �ilozo�ik të Mbinjeriut. Nietzsche shkon edhe me tutje duke mohuar terë civilizimin evropian dhe mohon krishterimin, i cili zhduku e persekutoi njerëz me vlera të larta shkencore e �ilozo�ike, dhe mu për këtë, te vepra e tij e famshme “Kështu foli Zarathustra” tha: “Zoti ka vdekur! Ne tani duam të jetojë Mbinjeriu” (Po aty). Po afër kësaj �jalie qëndrojnë edhe vargjet e Migjenit “Përditë Perëndojnë Zotat dhe rrëshqasin trajtat e tyre”, nga e cila lindi edhe poezia e tij “Të lindet njeriu”. Mbinjeriu i Nietzsche-s dhe i Migjenit dallojnë midis tyre. Filozo�ia e Nietzsche-s nuk vuan për moralin, të cilën e abstragon tërësisht, as për kulturën, religjionin etj. Ai kërkon vetëm a�irmimin e jetës. Edhe pse njeriu i Nietzsche-s na asocon me një njeri të sëmurë, ai prapë se prapë, në tërësinë e tij, del një personi�ikim i mençurisë dhe me një unitet të ekuilibruar. Nga ana tjetër, Mbinjeriu i poetit tone nuk glori�ikon forcën as satanizmin, por ai do t’i ndihmoj vegjëlisë dhe do t’i zgjidhë problemet dhe hallet e njerëzimit. Pastaj bota e Migjenit është me tepër preokupim poetik dhe asesi s’mundet që njeriun e thjeshte ta quajë majmun. Ky Mbinjeri i Migjenit më tepër është sintetizim i vullnetit të masës si një mision çlirimtar të qenies njerëzore, kurse ai i Nietzsche-s vjen si përbuzës i masave të gjera dhe me vetëdije individualiste qëllimisht që t’i mësojë

njerëzit se si duhet të duken. Edhe pse Nietzsche është i ndikuar nga Schopenhauer-i, Migjeni do t’i ketë lexuar edhe njërin edhe tjetrin, por me një krishterim të veçantë. Edhe pse Migjeni na duket pesimist nga ndikimi i këtyre leximeve, por nuk është gjithmonë ashtu. Pikërisht dëshira për të lindur një njeri dëshmon për optimizëm të thellë, të cilën e dëshmon edhe vet kur �let për Schopenhauer-in duke thënë se i pëlqen stili i të shkruarit, “por nuk jam Schopenhauerist-pesimist...” thotë poeti. Përkundrazi është optimist dhe shpreson në Mbinjeriun me aspirata të gjera, pa dyshime e trillime. Ndonjëherë edhe njeriu i Migjenit duket sikur ai i Nietzsche-s, “pa ndjenja e pa zemër” (Po aty) Sidoqoftë, trajtat e këtij Mbinjeriu, qoftë te njëri e qofte te tjetri, asnjëherë studiuesit nuk gjetën një formulim të saktë e të përbashkët, me të cilin do të ishin pajtuar një shumicë studiuesish. Edhe për Migjenin ky problem i Mbinjeriut i ka nxitur studiuesit që të merren me këtë �ilozo�i të Mbinjeriut që më 1948 me Dhimiter Shuteriqin, nga vitet ‘70 me Vebi Balen, Rexhep Qosjen e shumë të tjerë e deri te A. Ali, i cili për ketë logjikë �ilozo�ike thotë se “Nuk përjashtohet supozimi edhe për mundësi të reja sqarimi”. (Migjeni, Vepra, Prishtine, 1980,fq. 12.) R. Qosja kategorikisht hedh mundësinë e krahasimit të Mbinjeriut të Migjenit me atë të Nietzsche-s, pasi s’paskan asgjë të përbashkët. Nga ana tjetër, një studim me i ri i vitit 2007 i Albert Nikollës, për Migjenin dëshmon se poezia “Të lindet njeriu” është shkruar drejtpërdrejte nën ndikimin e veprës së �ilozo�it gjerman Nietzsche. Përkundër mendimit të Qosjes për Nietzsche-n, Todorovi, në librin e tij “Sémantique de la poésie” e quan veprën e Nietzsches nga me progresistet duke thënë: “Teoria e Neitzsche-s përcakton limitet shpirtërore…” Nietzsche dhe Migjeni, të marrë në tërësi sollën novacione letrare e �ilozo�ike, duke u dalluar si në forme ashtu edhe në përmbajtje, pa qenë pjesëtare të asnjë rryme letrare e as anëtarë të ndonjë politike të caktuar. Ata thjeshtësisht patën kuptuar urgjencën e ndryshimeve rrënjësore në shoqëri, duke dhënë diagnoza të sakta për kohën e duke parandjerë edhe për sëmundjet dhe vdekjet e tyre të parakohshme, prandaj kërkonin që sa me shpejtë të lindet njeriu-Mbinjeri, i cili do t’i vinte në ndihme kësaj bote të mjerë. Për fund do kisha thënë që nëpër shekuj këta dy autorë do të asocojnë në formën e njeriut – Mbinjeri, duke mbështetur në idetë, veprat dhe jetën e tyre të shkurtër e të dhimbshme.

<28>

POETIKA DHE NARRACIONI NË VEPRAT E PETRO MARKOS Mr. Emine SHABANI (Universiteti Shtetëror i Tetovës)

Letërsia e �illimit të shekullit njëzet �illon me emra të mëdhenj të veprimtarëve dhe intelektualëve intelektualëve të shquar shqiptar, si Faik Konica, Gjergj Fishta, Çajupi, Fan Noli, Mehdi Frashëri, për të vazhduar më tej me Lasgush Poradecin, Ernest Koliqin, Migjenin, Mitrush Kutelin, Sterjo Spassen, Haki Stërmillin, Andon Frashërin,Veli Panaritin, Mustafa Greblleshin, Llambi Bardhën, etj. Shkrimet e kësaj periudhe kohore karakterizohen me një pasuri ideore dhe artistike, me vlerë për trashëgiminë tonë letrare. Kjo periudhë u përku�izua si letërsi moderne nga Eqrem Çabej më 1929 në studimin e tij “ Mbi poezinë e Lasgush Poradecit “. “. Duke pasur parasysh se letërsia pararendëse ajo e Rilindjes kombëtare, në thelb të krijimtarisë së saj letrare kishte hyjnizimin dhe mitizimin e natyrës, krijimin e kultit të njeriut ideal, zhytjen në botën e imagjinatës, mbledhjen e pasurisë folklorike të popullit, si dhe a�irmimin e traditave kulturore dhe patriotike të popujve etj. Format letrare që u zhvilluan ishin poema, poezia epiko, e sidomos poezia lirike e cila më së miri transmetonte ndjenjat e poetit tek lexuesi. Letërsia moderne përfaqëson individu-alitetin krijues të vetë shkrimtarit, pasqyron fatin e individit në shoqëri, krijon një ndjeshmëri të re, ku shkrimtari pasqyron jetën e individit dhe shoqërisë sipas perceptimeve individuale të tij, duke u bazuar në intuitën dhe, fantazinë, ndjenjat dhe idetë subjektive të tij. Në këtë mënyrë, mund të themi se veprat e Konicës, Fishtës, Kutelit, Migjenit, Koliqit, me individualitein dividualitetin e tyre krijues, duke mishëruar realitetin objektiv në vepra, duke futur ide të reja dhe duke ndërtuar personazhë nga realiteti dhe të imagjinuar nga fantazia e tyre krijuese, u bënë hartues të lirë të strukturës së veprës

letrare. Pikërisht ky fakt e bëri këtë këtë periudhë të krijimtarisë së tyre letrare, të pasur në aspektin ideoartistik, ideoemocional, stilistik, gjuhësor, gjë që solli risi në traditën e shkrimit tonë. Letërsia moderniste duke pasur si pararendëse periudha letrare, të cilat duhej t’i përmbaheshin rregullave dhe parimeve të vendosura nga themeluesit e tyre si klasicizmi, romantizmi, neoromantizmi, realizmi, shmangu imitimin dhe skematizmin në veprat letrare, duke sjellë kështu risi si në format letrare ashtu edhe në ato ideoemocionale, ideoartistike, larmi tipologjike, me vlera edukative shoqërore dhe estetike. Kështu modeloheshin struktura të veprave letrare në përputhje me idetë, që ka dashur të transmetojë autori tek lexuesi. Përderisa romantikët himnizonin dhe poetizonin të kaluarën për të ngjallur dashu-rinë dhe patriotizmin për popullin dhe vendin, letërsia moderne me anë të kritikës që u bënte fenomeneve negative të individëve dhe shoqërisë, ngjallte dashurinë ndaj vendit dhe popullit, duke pasur si qëllim �lakjen tej të mendësisë së vjetëruar dhe negative negative që mbretëronte mbi frymën e kohës. Fillimi i viteve 30 është periudha kur edhe shkrimtari ynë i madh Petro Marko �illoi krijimtarinë e tij letrare, �illimisht me poezi, tregime, novela dhe artikuj të botuar në gazetat dhe revistat e kohës. Ai pati mësues letërsie në shkollën e mesme shkrimtarin dhe intelektualin e njohur Ernest Koliqi, i cili me punën dhe idetë e tij ndikoi që talenti i Petro Markos të artikulohet në një n jë formë më të përsosur. përsosur.

POETIKA E VEPRËS NATA E USTIKËS Mund të quhet roman i kalvarit i getoizimit dhe eksperimenteve me qeniet njerëzore, sepse vepra që

<29>

> 5 / 4 o t i g o c <

> 5 / 4 o t i g o c <

në �illim vë theksin kryesor tek vuajtjet njerëzore, si pasojë e ideologjive nazo-fashiste që ishin shfaqur atë kohë në Europë. Është �illimi i luftës menjëherë pas okupacionit të forcave fashiste në Shqipëri dhe çdo kundërshtim, apo aktivitet antifashist i ndërmarrë nga të rinjtë dhe populli dënohej egërsisht. Në këtë mënyrë u mbush burgu i Tiranës dhe disa nga kundërshtarët që konsideroheshin më të rrezikshëm i lidhën si samsonë me zinxhirë dhe i nisën për në ishullin e shkretë të Ustikës. Andrea Bora është personazhi kryesor, njëkohësisht edhe narrator. Vepra ka elemente autobiogra�ike. Situatat që përshkruhen në roman dhe personazhet qartësohen pasi ta kemi lexuar veprën autobiogra�ike Intervistë me vetveten. Përshkrimi i natyrës së ishullit bëhet me vërtetësi dhe lakonizëm. Ambienti i brendshëm dhe i jashtëm është i zymtë, i varfër dhe i trishtuar. Të burgosurit janë kryesisht nga vendet Ballkanike shqiptarë, slloven, malazez, italianë, të cilët e ndihmojnë njëri tjetrin dhe solidarizohen mes tyre. Perspektiva e rrë�imit, vetëdija qendrore, fokalizimi i rrë�imeve është Andrea Bora. Personazhet e romanit janë paraqitur me vërtetësi, pa zmadhime e teprime. Një paraqitje e këtillë e personazheve, veprimeve dhe situatave përbën shtresën zotëruese të narracionit të veprave të Petro Markos. Disa prej tyre dështojnë dhe kthehen nga pala armike, siç bëri Mistoja. Maqoja që ishte më i brishtë nga shëndeti, sëmuret nga tuberkulozi dhe vdes. Të tjerët arrijnë të mbijetojnë dhe kur kapitullon Musolini ata arratisen nga burgu. Tematika e romanit mbështetet mbi realitetin e kohës. Gjendja sociale e shpirtërore e njerëzve në kohën e pushtimit fashist, vështirësitë me të cilat përballen ata. Alegoria, trishtimi, melankolia, shpresa janë �igura që shënjojnë gjendjen shpirtërore të të burgosurve, natyra, peizazhi i ishullit, barakat e të burgosurve, shtëpitë e banorëve të ishullit janë përfaqësim i gjendjes shpirtërore dhe psikologjike të personazheve. Ndërtimi i jashtëm, formal i veprës ka tri pjesë, të cilat janë të ndara sipas tërësisë logjike. Nata e Ustikës është roman me “kompozicion unazor” dhe “kon�likt të mbyllur”, si edhe shumë romane të tjerë të Petro Markos. Subjekti i tij ndjek dy linja paralele, lufta dhe jeta private e personazhit kryesor, kryesor, Andrea Borës gjegjësisht dashuria e tij me vajzën e bukur sllovene Sonjën. Monologët e sidomos dialogët dhe integrimi i tyre në përshkrim, janë pjesë përbërëse përbërëse e të gjitha romaneve romaneve të tij, ashtu edhe tek Nata e Ustikës. Kontrasti është një ndër teknikat karakte-ristike të romaneve të autorit, me të cilën i vë në dukje situatat dhe personazhet. Autori i vë personazhet e tij përballë vështirësive vështirësive të mëdha, si mungesa e ushqimit,

provokimet e të burgosurve ordinerë dhe rreziqet e tjera të shumta, të cilat nuk i përballojnë të gjithë njësoj, këto sprova të fatit. Nata e Ustikës është vepra prozaike në të cilën përshkruhen dhe rrëfehen ngjarjet për të burgosurit të cilët jetojnë të getoizuar dhe që përballen me vështirësi elementare ekzistenciale. Edhe natyra rreth e përqark barakave të të burgosurve ka marë marë karakteristikat karakteristikat e vuajtjeve, zymtësisë dhe pasigurisë së të bur-gosurve. Vetë ishulli ka një pamje të zymtë, me një tokë të thatë, që pasqyron gjendjen shpirtërore dhe �izike të të burgosurve. burgosurve. Në ishull ka shumë pak banorë të tjerë civil, gjithë pjesa tjetër janë të burgosur, burgosur, të cilët duken si skelete që lëvizin. Pjesët e veprës janë në bashkëveprim me tërësinë, ata ndjekin rrjedhën e ngjarjeve deri në fund. Historia dhe politika janë fushat për të cilat autori shkruan. Andrea dëgjon radio Moskën çdo mbrëmje tek shtëpia e mjekut të burgut, lajmet i përcjell tek shokët e tij të qelisë dhe tek sllovenët nëpërmjet Sonjës. Andrea është njëkohësisht bartës i idesë së romanit, që bota e së nesërmes nuk do të ketë dhunë, vrasje, shfrytëzim e uri, por një mirëqenie kolektive. Nata e Ustikës është roman realist me karakter real dhe dokumentar. dokumentar. Përshkrimi i situatave dhe ngjarjeve është shumë i vërtetë dhe i besueshëm që përmban elemente të prozës bashkëkohore. bashkëkohore. Autori depërton deri në sferat më të thella të botës psikologjike e �ilozo�ike të personazheve. Dhe pikërisht kjo vërtetësi me të cilën i përshkruan p ërshkruan situatat, ngjarjet, persona-zhet, botën e tyre shpirtërore, përbën estetikën e shkrimit të tij. Gjuha e përdorur në këtë roman, ashtu sikurse edhe në veprat e tjera, është lakonike, e përzgjedhur dhe e rrjedhshme, e cila luan një rol të rëndësishëm ideostilistik. Petro Marko shpesh përdor edhe dialektalizma, krahi-norizma dhe �jalë nga e folmja lokale e vendlindjes së tij, që në të njëjtën kohë ishte edhe parimi i stilit realist të kohës. Kjo e bën veprën e tij më të pasur nga aspekti gjuhësor, stilistik, tematik, ideor dhe shoqëror e historik. Përdorimi i këtyre �jalëve e pasuron veprën e tij edhe nga ana estetike, herë duke ua zgjeruar apo saktësuar kuptimin e tyre. POETIKA E VEPRËS HASTA LA VISTA Është romani i parë i shkrimtarit në të cilin tema kryesore është lufta kundër dhunimit të të drejtave elementare njerëzore, njerëzore, gjegjësisht lufta kundër fashizmit. Të mbledhur nga të katër anët e botës intelektualë, shkrimtarë, artistë, mjekë, punëtorë të thjeshtë, me qëllimin e vetëm të luftojnë kundër së keqes dhe duke luftuar kundër kësaj të keqe në Spanjë ata e luftonin atë në të gjithë botën. Hasta la Vista është roman në të cilin autori

<30>

nxjerr në pah dhuntinë e tij të narracionit. Pasiqë është roman me elemente autobiogra�ike lehtësisht është e kuptueshme se personazhi kryesor Gori Gjinleka një i ri nga Shqipëria përfaqëson vetë autorin. Por ky përfaqësim nuk është i plotë sepse shpesh ngjarjet që autori i paraqet jo të gjitha mund t’ia përshkruajmë personalitetit të shkrimtarit, ato janë të gërshetuara edhe me imagjinatë, me ide dhe me ndjenja subjektive të autorit. Dhe pikërisht ky fakt i jep gjallëri anës ideoartistike të veprës. Subjekti i veprës ndërtohet mbi dy linja paralele, lufta dhe jeta intime e Gorit . Risitë që solli Petro Marko në romanin bashkëkobashkëkohor shqiptar janë përshkrimi dhe ndërtimi i personazheve me nota reale, me të metat dhe përparësitë e tyre duke mos i ndarë në personazhe bardh e zi. Individualiteti krijues i shkrimtarit pasqyrohet në vepër nëpërmjet përshkrimit të jetës së personazheve, të një grupi shoqëror të caktuar në mënyrë analeptike sipas perceptimeve individuale të tij, duke u bazuar në intuitën, imagjinatën dhe subjektivizmin e tij. Thyerja e tabusë në trajtimin e temës së dashurisë (Anita ishte një spanjolle, në romanin Nata e Ustikës vajza që dashuron Andrea është Sonja, një sllovene, në romanin Qyteti i fundit toger Leka do një vajzë italiane dhe nuk ia shpreh dashurinë asaj sepse ka shumë pengesa që e pamundësojnë një lidhje të këtillë, ajo quhet Ana Maria Maria Monti.). Personazhet kryesorë kryesorë në romanin Hasta la Vista mund t’i ndajmë në idealistë dhe utopistë, përveç faktit që edhe këtu kemi personazh real dhe të imagjinuar ashtu siç i hasim edhe në veprat e tjera të Petro Markos. Veçoritë e prozës së Petro Markos janë pak a shumë të ngjashme si tradita prozaike e brezit të humbur, ku hasim elemente autobiogra�ike, proza ka karakter real e dokumentar bën përshkrimin e gjallë të situatave, ngjarjeve dhe aksioneve qofshin ato luftarake ose jo, depërtimin në brendësi të botës psikologjike e �ilozo�ike të personazheve, raportet e ndërsjella të personazheve në momente të caktuara. Hasta la Vista ka një fabul paralele sepse tek ky lloj ndërtimit ekzistojnë dy fabula, autori vazhdimisht ndërpret njërën për ta vazhduar tjetrën dhe kështu shkakton një lloj tendosje që e tërheq lexuesin ta lexojë veprën me kureshtje dhe interesim. Në episode të romanit është prezent ndërrimi i këndvështrimit të autorit nga një personazh tek tjetri ose nga një personazh tek një ngjarje. Rrë�imet retrospektive janë evidente atëherë kur kemi alternimet brenda përbrenda kapitujve. Monologët janë prezentë sidomos tek personazhët kryesorë, Anita dhe Gori dhe shpesh në këtë rast rast si ndërmjetës që përcjell përcjell bisedën e njërit tek tjetri është ylli polar, polar, si ndihmës i tyre.

Pasthirrmat dhe apeli lirik janë prezent gjatë episodeve ku përshkruhen vuajtjet e spanjollëve nga ushtarët e Frankos. Përshkrimi objektiv i ngjarjeve, aksioneve luftarake dhe betejave rrjedh nga përjetimi subjektiv i narratorit. Intensiteti i të përjetuarit arrihet përmes leximit të episodeve ku mbizotërojnë skena të betejave mes dy palëve në luftim. Janë prezent motivet endacake themelore dhe krahasuese, si dhe motivi dinamik dhe statik. Mes epi episodeve sodeve kemi lidhjen e suspensit, që e mban të tendosur lexuesin. Integrimi i letrave, monologëve dhe dialogëve në përshkrimet që u bën autori karaktereve të personazheve ishte karak-teristikë e romanit bashkëkohor në botë. Vepra Vepra është një lloj i beletrizimit të fakteve, të cilat bëhen të qarta kur i dedikohemi autobiogra�isë së tij. POETIKA E VEPRËS QYTETI I FUNDIT Tema e luftës është një ndër temat që e hasim shpesh në romanet e Petro Markos. Një ndër ata është vepra Hasta la Vista, Nata e Ustikës, Një emër në katër rrugë, Stina e armëve, etj. Pothuajse të gjitha veprat në të cilat temë bosht është tema e luftës autori zgjedh mënyrën e tërthortë të trajtimit të saj, “Pohimi në mënyrë të tërthortë shumë herë është më i vështirë pasi qëllimi për në shenjë ka trajtë balistike” shprehet Drago Siliqi në shkrimin e tij për Petro Markon. Si roman i dytë me radhë i tij pas romanit Hasta la Vista tregon përsosmërinë krijuese të tij, duke i paraqitur dhe portretizuar personazhet me vërtetësi dhe duke mishëruar mishëruar edhe elemente nga imagjinata e tij, gjë që e bën veprën më të realizuar artistikisht dhe më tërheqëse për lexuesin. Duke treguar jetën e italianëve dhe shqiptarëve në këtë rrëmujë lufte, me të gjitha dimensionet dhe larminë e jetës njerëzore, vuajtjet, krimet, �itoren, gëzimet duke e përmbyllur këtë roman me ngjarje të vërteta dhe të trilluara, me realitet objektiv dhe imagjii magjinatë, duke gdhendur në këtë vepër një pjesë të historisë së dhimbshme për Shqipërinë, shqiptarët dhe të huajt, që pësuan nga njerëzit që shpikën luftën, krijuan viktima vetëm e vetëm për t’i kënaqur epshet dhe synimet e tyre morbide, me teori nga më çnjerëzoret, për të sunduar botën duke dhunuar liritë e popujve dhe duke nëpërkëmbur aspiratat e tyre për të jetuar të lirë në vendin e tyre. Veprën e �illon duke përshkruar përfundimin e luftës me të cilën dëshmon për mjeshtërinë e tij në thurrjen kompozicionale të saj në ndërtimin e personazheve, fabulës ngjarjeve, digresioneve të cilat janë pothuajse pjesa që zë një vend shumë të rëndësishëm në vepër.Për ta vazhduar dhe plotësuar pastaj me rrë > �imet e personazheve sidomos atyre italianë, gjatë qën- 5 / 4 drimit të tyre katërvjeçar në Shqipëri. o t i Ankthi i italianëve që presin shkuarjen në atd- g o c heun e tyre mbizotëron romanin. Për të shtyrë kohën, <

<31>

> 5 / 4 o t i g o c <

sajohen situata gazmore, shpresëdhënëse, tronditëse, lindje të një fëmije, martesa e sopranos së njohur Rodol�ina Rimini me mekanikun italian, Filiberto. Karakteristikë e veçantë te romani Qyteti i fundit është se këtu narratori është toger Leka, i cili nuk di më shumë se personazhët e tjerë por për çdo ngjarje që ndodh ai merr vesh paralel me personazhët e tjerë që veprojnë në roman dhe i japin dinamizmin e ngjarjeve. Narratori këtu di më pak se personazhet e tij dhe këtu janë personazhet ata që zbulojnë pak nga pak ngjarjet deri sa më në fund zbulohet krimineli Arnaldo Massa i vetëquajturi Karlo Peroni. Subjekti i romanit është me kon�likt të mbyllur. Dhembshuria e Lekës për Ana-Marinë si një viktimë e mjerë e pavlerësuar nga të tjerët e bën atë që ti afrohet dhe ta shoqërojë mbrëmjeve tek shkëmbi i saj, ajo i zbulon të kaluarën e saj të hidhur dhe shkaktarin që e solli në këtë gjendje e zbulon pak nga pak dhe me druajtje. Në roman është prezent lidhja në zinxhirë ose enchainment. Mënyra e kombinimit të triadave në atë formë që dalja nga njëra e konstituon hapjen e situatës tjetër. Teksti narrativ si: ajo ishte e lumtur (Ana Maria), pastaj e takoi Karlo Peronin dhe u dëshpërua, pastaj e takoi Lekën dhe u gëzua. Përveç kësaj hasim edhe lidhjen dy�ishe do me thënë: ai ishte i dëshpëruar, por kur e takoi atë u gëzua ose anasjelltas. Si një njeri me një vizion më të lartë Leka ngrihet mbi skepticizmin dhe paragjykimet e të tjerëve (për prostitutat), duke qenë i bindur se ato ishin viktima të një shoqërie të degjeneruar të një qeverie reaksionare fashiste. Petro Marko duke përsëritur personazhet nga një vepër në tjetrën zakonisht heronjtë protagonistë, përpiqet të krijojë tipin e heroit të tij, të realizmit, në një shoqëri ku të gjithë do të jenë të barabartë nuk do të ketë dallime klasore, do të sundojë drejtësia dhe rregulli . Neveria që i ndjell Karlo Peroni, Ana-Marisë e bën atë që të gjejë prehje shpirtërore duke qenë në shoqërinë e Lekës, i cili e trajtonte me shumë humanizëm. Ky humanizëm vërehet përveç se në sjelljen dhe veprimet e përgjithshme të Lekës, vërehet edhe në monologët e tij që shpesh autori përdor një lloj monologu të dialogizuar sidomos tek personazhet që mbizotërojnë veprën, toger Leka dhe Ana-Maria Monti. Për dinakërinë dhe djallëzinë e Karlo Peronit, njihemi tërthorazi, përmes monologëve të të Ana Marisë, që duke e parë Karlon në mol i ngjallet urrejtja për gjithë të zezat që i kishte bërë asaj: “-Ç’mu ngjit ai aventurier...Kujtoja se do të ishte vrarë. Si ka shpëtuar? Ai në fund bënte tregti edhe me Athinën! Mbushte kolona automjetesh me fasule, me grurë, me misër, nga Kosova çante ku�ijtë dhe arrinte në Selanik, e n’Athinë, ku krimbej me �lori... Si ka shpëtuar!

Shum’ i zoti është. Të gjithëve ua hedh. Kurse mua më shkatërroi jetën...” (QF: 214 ) Qyteti i fundit është një roman ku dyshohet për një kriminel fashist dhe këto hetime duhej të bëheshin nga Leka e për këtë tërthorazi e ndihmon Ana-Maria. Është një roman ku hetohet krimi dhe krimineli. Karlo Peroni i quajtur Arnaldo Massa. Për t’i fshehur gjurmët e krimit në mol të Durrësit ai do tu prezantohet autoriteteve shqiptare me identitet të rremë si Karlo Peroni. Në kapitullin e dytë-dita e dytë Karlo Peroni takohet me Ana-Marinë në molin e Durrësit. Ky takim do të jetë fatkob për Karlon, sepse mashtrimet dhe krimin që i kishte bërë asaj. Prandaj ai e ndjek kudo, e lut atë dhe i premton një jetë përrallore, vetëm mos e tregojë dhe dorëzojë tek autoritetet shqiptare. Në momentin kur i humb shpresat se Ana Maria mund ta falë, Karloja ndërron faqe, ai i kërcënohet asaj dhe familjes së saj, me jetë a vdekje. Qyteti i fundit, është roman ku kemi prezencën e elementeve të romanit policor, brenda romanit, ku kërkohet dhe zbulohet krimineli kryesor fashist, që kishte bërë krime të llojeve të ndryshme, vrasje, vjedhje, përdhunime, arrestime, tortura etj. Mes kapitujve dhe brenda sekuencave, të kapitujve kemi lidhjen e suspensit. Pikat që do ti shënojmë më poshtë janë formuluar nga S.S. Van Dine-i, autor romanesh policore këtu paraqiten të përpunuara nga Cvetan Todorovi: Veprimet e Arnaldo Massa-së në vepër i nënshtrohen strukturës së funksioneve tëvendosura nga Van Dine dhe me këtë mendojmë se arrihet një studim tekstor nëpërmjet kësaj analize formaliste. Skema që kemi paraqitur në vazhdim është në përputhje me natyrën e studimit tonë, gjegjësisht strukturën, narracionin dhe poetikën e veprave të Petro Markos. 1. Romani duhet të ketë më së shumti një detektiv dhe një fajtor dhe të paktën një viktimë (kufomë). Roli i detektivit këtu i jepet Lekës, që është njëkohësisht edhe përgjigjës për turmën e italianëve të mbledhur në mol. Fajtori kryesor-kryekrimineli i romanit është Arnaldo Massa i fshehur pas emrit Karlo Peroni.Ai kishte vrarë shumë shqiptarë civil të pafajshëm si dhe ushtarë italianë me të vetmin qëllim që t’i përdorë si valixhe për t’a transportuar �loririn e vjedhur për në Itali. 2. Fajtori nuk duhet të jetë kriminel profesionist, nuk duhet të jetë detektiv, duhet të vrasë për arsye personale; “ Dëgjo Ana-Maria ...Unë kam shumë �lori”. Ti? Ti, vetëm gënjeshtra dhe ligësi ke! Të betohem. Dëgjo! Mos ia thuaj as vetes, unë kam shumë �lori. Ti? Ti, ske gjë!

<32>

Të betohem! E dërgova në Itali! Gënjeshtar! Të betohem! E dërgova në Itali! Afro një kuin-

tregon fatin tragjik të saj madje ajo i tregon Lekës me druajtje dhe frikë, gjithmonë duke fshehur identitetin e vërtetë të Karlo Peronit.

tal... Flori? Po! Si? Me një të vdekur, Ana-Maria, me një të vdekur! Ë, ti je ai që dërgoje të vdekurit me aeroplan dhe tërë brëndësirën brëndësirën e tyre e mbushje me �lori? Ti? Po! Unë! Besomë! Ti? Po pse e pinë të tjerët? Mos më pyet më gjatë puna është që �loriri sot është në Itali... I poshtër! Mos! Kriminel! Mos! Mos më shty se do të pendohesh! Ti më njeh mua. S’di të bëj shaka unë! Mblidhe mendjen! Si je bërë ti sot, vetëm me mua mund të rrosh...

7. Sa i përket të dhënave që i marrim vesh rreth historisë, duhet të pranojmë homologjinë e mëposhtme: Autor : lexues = fajtor : detektiv Autori nëpërmjet monologëve të Ana-Marisë përcjell mesazhin tek lexuesi për krimet e Arnaldo Massa-së. Ndërsa fajtori me mënyrën e tij të sjelljes e tradhton veten duke rënë kështu në sy të personit që e detektonte –toger Lekës. 8. Duhet të shmangen situatat dhe zgjidhjet e rëndomta. (Todorv, 2000:11) Zbulimi i Arnaldo Massa-së bëri bujë ndër banorët e molit si dhe tek autoritetet shqiptare në të vërtetë ky zbulim ishte edhe �illimi i një drame tjetër në familjen Monti. Romani ka disa rrafshe: atë të hetimit të krimit dhe kriminelit, jetën e partizanëve dhe partizaneve, 3. Dashuria nuk ka vend në romanin policor dashuria që lind mes Bedrijes dhe Lekës në njërën anë, Zot, o Zot i madh pse e bëre kështu kështu njerinë! Eh, mes Marës dhe Bejkos, mes Pashkës dhe Xhordanos. si më dukej ai mua dhe si ishte...Budallai...më mashNë sjelljen e toger Lekës dhe Ana Marisë italtroi...më hodhi si një shishe shampanje bosh...pastaj iu ianët dyshojnë në një aventurë, që herë-herë kjo gjë i dheks të më therte...Budallai...Dhe e hiqte veten për më bënte të dyshojnë edhe shokët dhe shoqet partizanë, të mençurin e Siqelisë...”Fq 351 QF por kjo re dyshimi do të largohet, kur Leka ju shpjegon 4. Fajtori duhet të ketë njëfarë rëndësie partizanëve, se ato ishin viktima të fashizmit njëlloj si “ Ku i gjente tërë ato të holla? Si i bindeshin dhe edhe fati i shumë të tjerëve, nga pasojat e kësaj lufte. e nderonin të gjithë? Dhe unë krenohesha kur isha në Në vepër gjithashtu kemi prezencën e monkrahun e tij! E mirrja për njerinë më të rëndësishëm të ologizmit të karakterit (si roman asociativo-monolobotës. Po tani... tani...ku është ai ? Ç’mendon ai? Ç’më gizues). Disa pjesë të retardimit,që gjatë ndërtimit të panë sytë! Ç’më dëgjuan veshët! Si jam akoma e gjallë! fabulës shërbejnë për të ndërfutur ndërtimin historik Si i kam akoma mend në kokë! E pse, normale jam unë të veprës. që vete e kujtoj atë xhelat...Kërkoi mëshirë frikacaku... LITERATURA fashisti...që kur �liste në tribunat e Palermos, hiqej si hero...Si fundërrinë...fq351 QF a) Në jetë të mos jetë shërbëtor apo pastruese Arnaldo Massa ishte ushtarak i lartë i fashizmit.

1. Bart, R. 1970 S/Z, Editions du Seuil, Paris, 2. Lotman, J. 2005 Strukturata na umetnickoit tekst, Shkup 3. Marko, P. P. 1972 Hasta la Vista, Prishtinë (HlaV) 4. Marko, P. P. 1972 Qyteti i fundit, Prishtinë (QF) 5. Marko, P. 1999 Nata e Ustikës, Tiranë (NU) 6. Marko, P. 2001 Intervistë me vetveten, Tiranë

b) Në libër të jetë një ndër personazhet kryesor 5. Gjithçka duhet të sqarohet në mënyrë racionale: aty nuk pranohet fantastikja “ Ecuria e zbulimit të Arnaldo Massa-së dhe gjithë subjekti i veprës është rrëfyer me nota reale në asnjë ngjarje autori nuk ka përdorur elemente fantastike madje në asnjë asnjë nga romanet e tij.

(ImV)

7. Pantic, M. E tj. 1965 Epohe i pravci u književnosti, Beograd, 8. Penèiè, S. 1966 Realizam, Cetinje, 9. Prins, Xh. 2001 Recnik na naratologija, Shkup, 10. Škreb, Z. Stamac, A. 1986 Uvod u knjizhevnost, Lublana, 11. Todorov, C. 1998 Poetika, Shkup, 6. Në të nuk kanë vend përshkrimet, as analizat 12. Todorov, C. 2000 Poetika e prozës, Tiranë, psikologjike 13. Velek, R. 1966 Kritièki pojmovi, Beograd,

Ana-Maria edhe kur rrëfen historinë e jetës së saj nuk përshkruan por me shumë dhimbje dhe ankth

14. Velek, R. Woren, O. 1993 Teoria e Letërsisë, Tiranë,

<33>

> 5 / 4 o t i g o c <

LEXUESI DHE TEORITË BASHKËKOHORE TË LEXIMIT Mr. Mr. Xhafer SYLA Në letërsi çdo vepër është një raport i rivendosur i shkrimtarit, i tekstit dhe i lexuesit dhe të gjitha këto tri “dimensione” të sendërtimit letrar gjenden në vepër, vepër, të përfaqësuara prore pak a shumë dhe të lidhura ndërsjelltas

Duke shikuar ndërrimin e metodave dhe të aspekteve të llojllojshme në kritikën letrare dhe perspektivën, konkludojmë se brenda 100 vjetëve të fundit, studimi modern i letërsisë ka kaluar nëpër tri faza elementare. Në të parën, në kohën e pozitivizmit, objekti kryesor i studimit të letërsisë ka qenë shkrimtari (krijuesi). Në të dytën, vetë teksti i ndarë. Në të tretën interesimi i veprimtarëve veprimtarëve shkencore, është zhvendosur nga lexuesi (receptuesi). Interpretimi i prirur nga krijuesi është imanent për kritikën biogra�ike, psikologjike (dhe psikoanlitike) e deri diku edhe për atë sociologjike. Mbrojtësit e studimit të tekstit të veçuar, vështrojnë hulumtimet e pararendësve të tyre si në qasje të jashtme, mjaft të përciptë të veprës letrare. Në sistemin e shenjave gjuhësore e kanë përqendruar vëmendjen, së pari formalistët ruse dhe kritika e re anglo-amerikane, pastaj metoda fenomenologjike, strukturalizmi dhe semiologjia. NEVOJA E LEXIMIT

> 5 / 4 o t i g o c <

Është vërejtur nevoja e leximit për të depërtuar në botën e krijimtarisë së poetit dhe për t’u transponuar shpirtërisht në atë botë. Për dallim nga kritika ekspresioniste (të shenjëzuar me subjektivitet të papenguar), e cila tekstet letrare i pranon si pretekste për përsiatje dhe asociacione, dhe për dallim nga kërkesa që lexuesi të transponohet në shpirtin e shkrimtarit, deri në identi�ikimin me të, teoria e recepcionit përpiqet që rolin e lëçitësit, në procesin letrar, letrar, ta peshojë dhe ta justi�ikojë.

Në trekëndëshin autori - vepra - publiku, ky i fundit nuk është vetëm vështrues pasiv, vetëm zinxhir reagimesh të thjeshta, porse edhe personalisht, është energjia, e cila krijon historinë (H. R. Juas). Estetika e recepcionit përpiqet që proceset receptive t’i përshkruajë duke u nisur nga teksti dhe pikërisht, në atë mënyrë, saqë e analizon “horizontin e pritjeve”, i cili është paraqitur falë përvojës së arritur në tekstet e tjera. Aleksandrizmi, intertekstualiteti, imagjinata ia lëshojnë vendin erudicionit. Leximi bëhet temë obsesive e epikës. Prozën autore�leksive, ose metaprozën e pushton preokupimi me realizimin e tekstit në vetëdijen e lexuesit. Lexuesi bëhet pjesëmarrës aktiv i procesit krijues dhe shkrimtari i shpreson, gjithnjë e më shumë kësaj gjeje, duke dhënë nganjëherë udhëzime për “lexim të drejtë”. Jemi dëshmitarë të një vargu të tërë realizimesh prozaike, në të cilat kryeprotagonisti i tërhequr në qetësinë e sallës së leximit, ballafaqohet me botën �iktive, e cila shpeshherë shfaqet substanciale nga e përditshme. Heroi postmodern nuk është më aventurier, luftëtar as krijues në kuptimin klasik, p. sh., geteist për të mund të thuhet, më pare se është i dashuruari apasionant në libër lartmadhëria e tij, lexuesi. INTERESI Është ngjallur serish edhe interesimi për disa prototipa nga tradita letrare, sikundër janë “Don Kishoti” i Servantesit, ose “Zonja Bovari” e Floberit. “…Sipas të gjitha gjasave ky shekulli na afron serish me situatën �illes-

<34>

tare, arketipa të sajimit letrar “Thekson një studiues: Ai që shkruan dhe ai që e percepton këtë të shkruar, shkruar, do të ndeshet vetiu, fytyrë me fytyrë, sy me sy, në detin e dashurisë, dhe që do t’i bashkojë. Ose, siç thoshte Borhesi në një ese të vetin: Në fund, pas të gjithave, mbesin vetëm lexuesi dhe unë derisa Fjala ime provon të inkarnohet në të, e ai përpiqet të inkarnohet në Fjalën.” Në dekadat e fundit të shekullit XX është botuar një numër i madh punimesh shkencore, të cilat tematizojnë aktin e leximit. Ajo rrymë është bërë me kalimin e kohës, dominonte në lëmin e teorisë së letërsisë, ndaj ka nisur të përdoret përherë e më shumë termi “teoria e leximit.” Në vitin 1980 janë botuar, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, dy përmbledhje punimesh, perspektiva letrare letrare e të cilave është quajtur reader - response - criticism (RRC). Teoria e përgjigjes së lexuesit, ose e reagimit (RRC), është një botëkuptim shumë më i ngushtë se teoria e leximit. Studiuesit e karakterit përgjigjen së lexuesit �lakin përfytyrimin mbi predestinimin e leximit me tekstin dhe marrin parasysh liritë më të vogla, ose më të mëdha të interpretimit. Në vëllimet e cekura janë pikasur në mënyrë të përgjithshme, gjashtë lloje qasjesh në kuadrin e teorisë së leximit. Do t’i numërojmë: 1)-Qasjen retorike e kanë ato studime që merren, pike së pari me komunikimin brenda këtij drejtimi, dhe teoria e aktit ligjërues (Speech - act teory). Përfaqësuesit kryesorë: Vejn But, Stenlli Fish, Poll Piker, Cvetan Todorov. 2)-Qasja semiotike dhe strukturaliste është pritur nga analiza dhe përshkrimi i tekstit. Përfaqësuesit: Mihail Bahtin, Rolan Bart, Umberto Eko, Stenlli Fish, Roman Jakobson, Juri Zlotman, Majkëll Rifater, Cvetan Todorov. ov. 3)-Qasja fenomenologjike. Përfaqësuesit: Roman Ingarden, Volfgang Izer, Zhorzh Pule. 4)-Qasja psikoanalitike dhe subjektive, që provon të shpjegojë se si personaliteti i lexuesit e formëson të lexuarit dhe interpretimin. Përfaqësuesit: Dejvid Blliç, Norman Holland, Zhak Lakan, Rolan Bart. 5)-Qasja sociologjike dhe historike (që përfshin edhe estetikën e receptimit) i referohet publikut lexues të kohës së caktuar. Përfaqësuesit: Robert Eskarpi, Lisjen Godman, Hans Rober Jaus, Gjergj Llukaç. Zhan - Pol Sartër, Rolan Bart. 6)-Në kuadrin e qasjes hermeneutike, hasim kritikët, të cilët shtrihen nga autoritarizmi i padyshimtë interpretativ deri te relativizmi në interpretim. Përfaqësuesit: Xhefri Hartman, Zhak Derida, Pol de Man, Xhorxh Stejner, Uejn Buit, Stenlli Fish, Pol Riker, Cvetan Todorov.

HETIMI I TEZAVE TEZAVE Në idetë e strukturalistëve strukturalistëve është vështirë të hetohen tezat e shprehura konkretisht. Është e qartë se RRC nuk është kurrfarë orientimi koherent teorik. Brenda këtij orientimi mund të vështrohet më pare një strategji globale metodologjike në fund të qindvjetëshit XX, e cila zë vend prijatar. Së pari të pyetemi ç’nënkuptojmë me konceptin e lirisë së lexuesit? Nëse nisemi nga teza se para leximit ekziston sallteksti e që vetëm realizimi i tij, në vetëdijen e lexuesit, prodhon efekt artistik, atëbotë është e qartë se leximi, është së pari, proces mental i cili rrjedh në kokën e lexuesit, me rastin e ndeshjes së tij me tekstin. Leximit i rrekemi si akt individual, të brendshëm për dallim nga teoritë, për të cilat lëçitja paraqet proces kolektiv dhe fenomen shoqëror. Me këtë, nga korniza e rezonimit tonë, janë eliminuar tretmanet sociologjiko-historike. Po ashtu konsiderojmë se brenda trajtimit retorik, hermeneutik dhe dekonstruksionist, nuk arrijmë te përsiatjet kompetente për lirinë e lexuesit. Sa u përket strukturalistëve dhe semiologëve, nuk mund të evitohet kontributi, që, në planin e leximit, e kanë dhënë Barti, Rifateri, Eko ose Todorovi. Termat e aprovuar, siç janë arki-lexuesi ose lexuesi kompetent janë shfaqur pikërisht në radhët e strukturalistëve. Gjithashtu na e merr mendja se përqendrimi i tyre në tekstin, kur është �jala për lirinë e lexuesit, është një kundërvënie e domosdoshme e qasjes subjektive. Në mbarim të përfundojmë se, në këtë punim, do të merremi, para së gjithash, me punimet dhe qëndrimet e strukturalistëve, fenomenologëve dhe të psikoanalistëve. Do të ndalemi te disa autorë, kontributi i të cilëve, ndaj problemit të lirisë së lexuesit, është i spikatur e të cilët janë individualitete të fuqishme për t’u përfshirë vetëm në një teori. Në “Emrin e trënda�ilit” të U. Ekos, njëra nga veprat më kapitale të postmodernizmit, janë gjendur, gjendur, në rolin e protagonistit, jo vetëm lexuesi, porse edhe objekti i aktivitetit receptiv të rinj – libri. Qysh nga mesi i viteve të gjashtëdhjeta të shekullit XX, Eko, në studimin e tij “Vepra e hapur”, në kontekstin e gjurmimeve semiotike, ka shfaqur interes për statusin e lexuesit brenda procesit të komunikimit letrar. Në librin “Roli i lexuesit”, lexuesit”, autori i përmbahet besnikërisht teorisë së komunikimit, si një pikënisje për mbarështrimin e procesit të leximit. Ai konsideron se çdo porosi mbetet e pakuptueshme, nëse ndërmjet dërguesit dhe marrësit, nuk ekziston kodi sipas marrëveshjes së arritur më parë. “Lexuesi është i de�inuar rigorozisht me or- > 5 / ganizimin leksik dhe sintaktik të tekstit: teksti s’është 4 o asgjë tjetër, pos produksion semantiko-programatik i t i g model - lexuesit të tij vetjak.” Me këtë de�inicion, Eko o c <

<35>

po i afrohej konceptit të Rifaterit për arkilexuesin si një mbledhje (shifër) leximesh. Me nocioinin model – lexues (arkilexues) operojnë edhe Barti, Lotmani, Izeri etj. SHEMBUJT

“Letra e vjedhur”, me nëntitullin “Leximi si një transaksion personal”, thuhet teksti nuk është tërësi e pandryshueshme, veçse një proces, në të cilin merr pjesë aktive edhe lexuesi. Te çdo lexim, tekstit të �iksuar në letër, lexuesi ia bashkangjet një sërë faktesh ekstratekstuale, joletrare. Me ndihmën e nocioneve psikoanalitike, sikundër janë identiteti, imagjinata, ose mbrojtja, jemi në gjendje që, reagimin letrar, ta lidhim me personalitetin e leximit. Teoria transaktive e reagimit, na ndihmon që t’i vëmë në lidhje “llojllojshmërinë e pasur të përvojës letrare me pasurinë e pamatshme të qenieve njerëzore”. Më vonë Hollandi e zgjeron teorinë e tij të leximit me selitjen e konceptit “temat e identitetit” me të cilin nënkuptohet se çdo njeri ka strukturën e caktuar mentale, e cila rregullon të gjitha format e sjelljes së tij, e kështu edhe të kuptuarit dhe të interpretuarit e veprave letrare. Fantazia nuk ekziston në mënyrë latente, në të ndodhet vetëm materiali, nga i cili, secili lexues do të krijojë vetë trillin e tij, që nuk është e thënë se kondicionon me trillin e shkrimtarit. Veprat nuk kanë fantazi, ato i kanë njerëzit. Ato gjenden në lexuesin, më saktësisht në raportin kreativ mes lexuesit dhe veprës. Në librin e Hollandit “Leximi i pesë lexuesve”, qëndron: “Psikika e lexuesit shfrytëzon, përshtat dhe rregullon çdo gjë, që e merr nga tregimi, e që asaj mund t’i sjellë kënaqësi”, pra, çdo akt leximi është konstruktiv. Kolegu i Hollandit, Dejvid Blliç, është protagonisti kryesor i pozicionit të subjektivizimit radikal. Në studimin me titull “Kritika subjektive” Blliçi parashtron teorinë e tij, sipas së cilës, vepra letrare është prirur gjithmonë nga vështruesi i saj dhe se ajo, gjatë aktit perceptiv bëhet re�leks i lexuesit. Tejvlerësimi në supozimin tonë episteomologjik, autori e mbështet mbi tri arritje epokale të �izikës moderne: teorinë e relativitetit të Ajnshtajnit, ligjin e komplementarizmit të Borit dhe parimin e pasigurisë së Hajzenbergut. Zbatuar në fushën e shkencave humaniste, kjo gjë do të thotë se vështruesi, është subjekt, dhe se mënyra e tij e perceptimit, e cakton esencën, madje edhe �illimin e ekzistimit të objektit.

Sikurse Eko dhe Rifateri, strukturalisti R. Bart bën �jalë për një fare lloji të lexuesit mesatar, global. Arkilexuesin R. Barti e quan konotacion. Vend kyç i studimit të Fishit “Letërsia në lexuesin: stilistika efektive”, është koncepti i tij për lexuesin. Ai subjekt i idealizuar, duhet patjetër, t’i plotësojë disa kritere, e para së gjithash, posedimin e të ashtuquajturës “dukuri semantike”, që i nevojitet lexuesit “të pjekur”, që ta kuptojë logjikën - bazë të tekstit pra, �jala është për të ashtuquajturin lexues të informuar. Opusi i fenomenologut Roman Ingarden shënon një tentim unik për t’u konstatuar modeli i atillë i leximit të teksteve letrare, në të cilin njëkohësisht me shkallën më të lartë të objektivitetit do të prezantoheshin faktorët individualë - psikologjikë të lexuesit. Për të lexuesit nuk janë asgjë tjetër përveç një konsumues i thjeshtë, por edhe pjesëmarrës në krijimin e veprës letrare artistike. Volfgang Izeri, në veprën e tij “Akti i leximit”, niset nga teza se relacioni teksti - lexuesi, nuk është njëkahësh porse ndërmjet këtyre dy elementeve të komunikimit letrar, dominon raporti i interaksionit. Botëkuptimi i zërit të “lexuesit implicit”, që është shtjelluar në librin homonim i përket “strukturës së lexuesit, të shënuar në tekst”. Psikoanalisti amerikan Norman Holland, teorinë e tij të leximit e ka eksploruar në vijat kryesore në studimin “Dinamika e reagimit letrar”. Për t’i zbuluar reagimet individuale – psikologjike të lexuesve, ai përvetëson psikoanalizën, pikënisja e së cilës mbarështrohet në pikëpamjet subjektive. Ai konsideron se literatura thith fuqinë nga rrënjët më të thella nga përvoja më individuale, ndërsa kënaqësia, që na ofron rrjedh nga dëshirat dhe druajtjet burimore me një domethënie të lidhur. Çdo lexues reagon ndaj artit, në të njëjtën mënyrë sikurse edhe ndaj secilës përvojë jetësore. Ai veprën letrare e lë të depërtojë nëpër sistemin e tij karakteristik të mbrojtjes, duke projektuar në tekst botën SUBJEKTIVIZMI personale të fantazisë. EKZISTENCA E NJË VEPRE LETRARE REAGIMI LETRAR

> 5 / 4 o t i g o c <

Duke shtjelluar parimin e subjektivizmit në teorinë e leximit Blliç cek edhe qëndrimet e Luiz Rozeblatit, Modeli i reagimit letrar, që e ndërton Hollandi, bazohet Hollandit dhe të Fishit, me të cilat është, kryesisht në në të kuptuarit e tekstit si tërësi �jalësh, të cilit kupti- të njëjtat gjatësi të valëve. Për Blliçin çdo lexim i tekmin jetës dhe domethënien ia jep (frymëzon) publiku stit është vepër tjetër fare. “Vepra”, thotë ai “madje as deri në atë masë, saqë, në fund, “absorbohet” nga ana nuk ekziston, po qe se nuk lexohet nga asnjëri.” Vallë, e tekstit. Në esencë duke u marre me tregimin e Posë njëmend vepra nuk ekziston, po qe se nuk e lexon

<36>

kurrkush? Si kundërpeshë e këtij qëndrimi e marrin pikëpamjen e fenomenologëve, të Huserilit, ose të Ingardenit, se vepra letrare ekziston pavarësisht nga shfaqja e saj �izike, e kështu edhe nga perceptimi i saj. Apologjia e subjektivizmit e Blliçit është penguar me ekskluzivitetin solistik. Për çdo rast Blliç personi�ikon pikën e fundme, deri te e cila është arritur gjatë zhvendosjes së pozicionit nga pika objektive kah subjektivja. Në fund të kësaj pasqyre, përgjithësuese të shqyrtimeve teorike të teorive bashkëkohore të leximit, vërejmë pengesën dhe anarkinë, si dy ekstreme, mes të cilave, këto vështrime, përcaktojnë pozitën e lexuesit. Rruga mesatare ndërmjet shtrëngesës dhe anarkisë, rëndon tentohet të gjendet me pranimin (a�irmimin) e lexuesit ideal, kompetent, e ky do të ishte ai lexues, që ka mjaft përvojë jetësore dhe letrare dhe nga i cili pritet ta demonstrojë ndjeshmërinë e zhvilluar sa duhet ose shijen. Është një pajtueshmëri e përgjithshme në qëndrimin mbi nevojën e marrjes në konsiderate të lexuesit, si një faktor të barabartë, dhe vendimtar në jetën e veprës letrare. Mendimet e tilla i gjejmë edhe në hulumtimet më të reja, që shtjellojnë çështjen e lirisë së leximit. Le t’i citojmë vetëm disa nga mendimet: Teri Igllton: Kryengritja e lexuesit. Mishel Sharl: Retorika e leximit. Pol Riker: Koha e tregimit. Është interesant edhe mendimi, që e shpreh Hillias Milleri në studimin “Etika e leximit, duke u orvatur të vërë në pah domosdonë e ekzistimit të momentit etik dhe të përgjegjësisë në aktin e leximit. Nëse pyeteni a kanë të drejtë teoricienët, të cilët kërkojnë që lexuesi ta kapë atë logjikë, të cilën e ka bartur në vepër shkrimtari, apo ata të cilët ia lënë lexuesit lirinë, që ta gjejë kuptimin, që i duket se është i njëmend. Përgjigjja më e mirë, në këtë pyetje, sigurisht do të ishte: liria e lexuesit varet nga mënyra e të dëftuarit, që e ka zgjedhur shkrimtari. Kësisoj, bie �jala, për Sartrin opcioni i dytë e harkut diskursiv, publiku, nënkuptohet mu në shkrimtarin dhe vijon (rrjedh) në mënyrë logjike nga përzgjedhja e materialit dhe të formulimeve stilistike.

(Borhesi, Nabokov etj.). Preokupimi i teorisë kontemporane të letërsisë me problemet e lexuesit dhe të leximit, projektohet edhe në praktikën prozatore: janë gjithnjë me të në mes të teoricienëve dhe artistëve, në mes studimeve shkencore dhe shqyrtimeve, në njërën anë dhe prozës imagjinare, në anën tjetër. Lexuesi modern është më i lire se sa që u dukej strukturalistëve, në mes tjerash, edhe për shkak të evolucionit të shkrimit artistik, që ka ndodhur. Vetëdija e ndërruar e shkrimtarëve, për rolin dhe cilësinë të publikut vetjak leximtar, si dhe për statusin dhe funksionin e vetë letërsisë, solli ndërrimet në diskursin e tyre. Realizimi bashkëkohor prozatorë (si, p. sh., të Dakakovit, Ekos, Borhesit, por edhe të Kadaresë, Bashkim Shehut, Anton Pashkut, Zejnullah Rrahmanit, Jusuf Buxhovit, Mehmet Krajës, Kujtim Rrahmanit, Kujtim Shalës dhe shumë të tjerëve), tregojnë nevojën e qartë për një lexues të përgatitur dhe të aftë që të veprojë aktivisht dhe kreativisht. Në “Emrin e trënda�ilit” të Ekos, rolin e objektit vdekjeprurës të gjakimit e merr libri. Borhesi, një autor kulti i epokës postmoderne, “ruajtës i bibliotekave”, ka ndërtuar mbarë botën e vet letrare mbi themelet e trashëgimisë së pasur të njerëzimit. Teza e Xhon Bardit, mbi “letërsinë e rraskapitjes” dhe shprehja “reecriture” e Rolan Bartit, janë paradigma për veprat e Borhesit. Temat e tija të adhuruara, janë të lidhura me botën hermetike të Bibliotekës. “Ndoshta pleqëria dhe frika po më mashtrojnë”, - thotë shkrimtari, “por po parandiej se gjinia njerëzore - e vetmja - do të vdesë së shpejti, ndërsa Biblioteka do të mbetet e ndritur, e shkretë, e paskajshme, përsosurisht inerte, e stolisur me libra të çmuara, e pavlershme, e qëndrueshme, e padepërtueshme.” Duke iu kthyer vendnisjes së punimit tone dhe fenomenit të lirisë së lexuesit mund të themi se ai po i ikën de�inimit �inal. Me vetë faktin se është gjendur në epiqendrën e vëmendjes shkencore, por edhe letrare, dhe kreative shkrimtari ka përvetësuar disa hapësira për veprimin e vet, që më pare dukeshin të rezervuara vetëm për shkrimtarin. Por çdo insistim kokëfortë për lexim dhe lexues si një moment i vetëm, vërtet dhe komponentë të letërsisë përfundon doemos në rrugë pa krye. Në fund mund të shtrohet pyetja se a bën të nxirret ndonjë POSTMODERNIZMI - “LETËRSIA E RRASKAPITJES” mësim nga numri i madh e metodave interpretuese të cilat janë ndërruar brenda perspektivës historike. RënPostmodernizmi është era e preokupimit epistemi- dom thuhet se rrekja më e mire e veprës është ajo, që ologjik. Xhon Barti, prozën bashkëkohore e ka quajtur do t’i bashkonte anët e mira të të gjitha metodave të “letërsi të rraskapitjes” (Literature of Exhaution) të njohura. Në praktikën e interpretimeve, mbase është lodhur nga gjurmimi pas rrugëve të reja, së këtejmi, të punë më e thjeshtë të përpiqemi t’ju shmangemi njëan- > 5 kthyer nga tekstet e vjetra, tanimë të shkruara. Kështu, shmërive të metodave të sprovuara dhe që ta kërkojnë / 4 o t dukuritë siç janë aleksandrizmi dhe intertekstualizmi, rrugën vetjake. i g o janë determinante të pashmangshme të asaj letërsie c <

<37>

> 5 / 4 o t i g o c <

<38>

LETËRSIA MASIVE SI FENOMEN SOCIAL Dr. Agron TUFA (Universiteti i Tiranës) Në kohë të ndryshme dhe në vende të ndrydhme të Europës, duke �illuar, së paku nga çerekshekulli i dytë i shekullit XIX me letërsi masive kuptojmë zhanrin e melodramës dhe romanin aventuresk (përfshij dhe romanin aventuror-historik, shpesh të publikuar në botime me vijim (romani-fejton); romani kriminalist që më vonë do të quhet romani dedektiv; romani shkencor (science-�iction) dhe joshkencor (fantasy) ose fantastik; romani uestern dhe romani dashuror (romani i damave, romani rozë, “limonadë”); fotoromanet dhe kinoromanet, e po ashtu dhe ajo lloj lirike e shumëllojtë e lidhur me prirjet e përditshmërisë jetësore, si “kënga e përditshmërisë” (sipas analogjisë me “kulturën muzikore të përditës”). Ndaj të gjitha këtyre zhanreve zbatohet gjithashtu termi “letërsi triviale, argëtuese, eskapite, e tregut, apo “e lirë”, - zhanër paraletërsi, beletristikë, më së mbrami dhe etiketimi vlerësues i vrazhdë “limonadë”). Vërejmë se të afërta për nga funksioni dhe për nga rrethi kujt i drejtohen janë dhe dukuritë në kulturat europiane të Mesjetës dhe Rilindjes, gjer në epokën e formësimit të letërsisë së mëvetësishme autoriale si institut social (letërsia folklorike dhe për punimet e saj, teatri i shesheve qytetase, librat e ilustruar “për njerëzit e thjeshtë”, duke përfshirë edhe librat me këshilla, librat e fallit), që në vlerësimet e romantizmit dhe në punimet përshkruese të pozitivistëve nga gjysma e dytë e shek. XIX, është bërë normë të quhen “popullore” ose “e popullit” (në të përkundërt me elitaren, oborrtaren, aristokraten, “dijetaren”), apo ndryshe - letërsia e “ulët” (në të përkundërt me letërsinë e “lartë”). Nëse gjakojmë të bilancojmë atë që zakonisht �iguron në historinë më të re të letërsisë, kritikën letrare dhe publicistikën – karakteristikat përmbajtjesore të vetë teksteve të letërsisë masive - do të ndeshim më së shpeshti tipare kësilloji si vijojnë. Emërtimi i tipave të teksteve letrare, në shumicën më të madhe të tyre, klasi�ikohen tek zhanret më të reja, ngase në poetikat tradicionale normative nga Aristoteli deri tek Bualo, thjesht nuk i gjejmë, pra, mungojnë. Një fakt i tillë, dhe më i përhapuri midis lexuesve të shek. XIX, është rom-

ani, që përbënte bazën e leximit të zhanrit rrëfyes/narrativ (romani, novela). Përkundrazi, poetika e narracionit, si rregull, është e “mbyllur” (në të kundërt me “veprën e hapur” të U. Ekos). Në këtë kuptim, ajo i përgjigjet plotësisht kërkesave kanonike të pikëlidhjes, kulminacionit dhe pikëzgjidhjes, e jo rrallë edhe kritereve tradicionale për klasicizmin të tërësisë së kohës dhe të vendit. Narracioni masiv (apo masovik) ndërtohet sipas principit të Jetëgjasmimit (termi im A.T), si rudiment i përshkrimit realist, apo thënë ndryshe – e “shkrimit mimetik”. Në këtë narracion heronjtë karakteristikë socialë veprojnë në situata sociale dhe mjedise tipike të njohura shumë mirë, duke u ndeshur me probleme dhe vështirësi të njohura, të përditshme për shumicën dërmuese të lexuesve. (Kohërat dhe hapësirat fantastike, jashtëtokësore, po aq sa dhe arkaika parahistorike e civilizimeve tokësore paraqiten po njëlloj, me po ato mjete shprehëse realistike, të prozës psikologjike.) Një element i domosdoshëm i shumicës së rrë�imeve sipas modeleve të këtilla është kriticizmi social, i shprehur drejtpërsëdrejti apo i sublimuar deri në alegori. Jeta e grupeve margjinale të shoqërisë (bota e të “përbuzurve’,” “fundërrinave” sociale), kriminaliteti, korrupsioni i pushtetit dhe në përgjithësi problemet e statusit shoqëror, suksesit, dështimit etj., qëndrojnë në qendër të melodramës, romanit-fejton, romanit policesk dhe dedektiv, romanit fantastiko-shkencor, dhe në shumëçka edhe të këngëve në trajtën e saj të turlillojshme (këngët e “kuzhinës”, këngët e luftës ose ushtrisë, e shoferëve, konviktorëve, e kurbetit, gjer tash së voni tek ne - kënga e diskotekave/pubeve dhe miss-eve e sidomos kënga “banditeske”). Letërsia masive është e theksuar nënvizueshëm me karakter social. Po aq i pandashëm nga letërsia masive është dhe pathosi pozitiv i kon�irmimit të vlerave bazë apo normave të një shoqërie të dhënë, i nënvizuar në kohën e vet nga autorë të tillë, si Çesterton dhe Borhes (që punonin vetë > 5 / subjekte letrare në traditën e zhanrit dedektiv). Këtu 4 o ngadhënjen e kremton instruksioni i maskuar, qartësia t i e theksuar morale e strukturës së kon�liktit rrë�imor g o

<39>

c <

> 5 / 4 o t i g o c <

dhe të të gjithë rrë�imit: krimi do të ndëshkohet, virtyti do të shpëblehet. Letërsia masive është një literaturë jo vetëm e imitimit, jetëgjasmimit, por edhe optimiste. Kjo është e lidhur si me kriticizmin social të zhanreve masive, ashtu dhe me “strukturën e mbyllur” të rrë�imit të një tipologjie të tillë, të të gjithë botës letrare dhe të imazhit të njeriut në letërsinë masive. Në këtë kuptim letërsia masive në përgjithësi nuk e ka për natyrë strukturën problematike kon�liktuale të individit/vetësisë së heronjve dhe �igurës së autorit, frymën ekzistenciale të kërkimit dhe pathosin individual të vetëpërcaktimit, sinoret e sprovës së pamëshirshme dhe thyerjen demonstrativisht të normave. Pra janë të gjitha këto elementë që i japin speci�ikën autoriale letërsisë “kërkimtare/eksperimentale” të shekujve XIX-XX dhe që përcaktojnë arritjet e saj më madhështore. Po ashtu, për letërsinë masive është e huaj papërcaktueshmëria zhanrore (“shpërfaqësia”) e letërsisë novatore të dy shekujve të mbramë, re�leksioni i kritikës së mëvetësishme mbi traditën letrare të së shkuarës, mbi vetë natyrën e saj artistike. Ndodh jo rrallë, që në çdo shkallë të lartë vështirësie të narracionit masiv (me fabul përplot me të papritura, loja me reale të ndryshme imagjinare, shfrytëzimi i arketipeve mitologjike dhe motiveve letrare); në fundamentin e tyre – ka një hero aktiv që e realizon veten, shpesh me veprime të rrezikshme, të tensionuara, i cili përfton kuptimin e harmonisë së botës, pikërisht duke ripërtërirë thyerjet/shkeljet e normave të saj. Shpesh duke u nisur nga kjo karakteristikë letërsinë masive, jo rrallë, dhe jo gjithmonë korrekt – e krahasojnë me letërsinë orale, më së shpeshti, me përrallën. Po nëse �lasim për proceset e orientimit të letërsisë masive drejt publikut, atëherë duhet pasur parasysh pikërisht publiku, jo personaliteti i autorit, jo veçanësitë pioniere të poetikës së tij individuale dhe as origjinaliteti i tij estetik. Vetë natyra novatore e tekstit që e ku�izon këtë sferë të letërsisë, i jep asaj emërtimin, përcakton statusin e saj të veçantë dhe, para së gjithash, tërheq vëmendjen e studiuesve. Pikërisht studiuesit janë të një mendje dhe, sipas tyre, mund të veçojmë këto përvijime tip-formuese (në masë më të plotë ato i gjen, sigurisht, në periudhën bashkëkohore të ekzistencës së letërsisë masive): Modelet e letërsisë masive shiten, lexohen, mund t’u rrëfehen lirshëm lexuesve të tjerë apo kujtdo qoftë, sipas modelit të ritregimit të lajmeve të reja-taze në gazetën e mëngjesit, apo të ndonjë reviste �letëpakë me tirazh të madh (në aspektin konkret letërsinë masive e përqasin me mjetet komunikimit masiv dhe shfrytëzojnë për studimin e saj po ato metoda sasiore – teknikën e kontekst-analizës, procedurat statistikore). Prandaj procesi i konsumimit masiv i çdo libri të veçantë të llojit të këtillë, si rregull, është mjaft i shkurtër (në ku�ijtë e një apo dy sezoneve, e shumta - një viti, nëse kemi parasysh këtu shembujt e letërsisë masive në Shqipëri, romanet e Brunilda Zllamit, Aurel Plasarit (“Dhjetë ditët që nuk tronditën botën”), Elvira Dones-it, Zyhdi

Moravës, Rudina Xhungës, pjesërisht romanet e Diana çulit dhe, tash së fundi, romani i Ben Blushit “Të jetosh në ishull” etj.). Madje në sezonin e tretë të shitjes, “Preja e një martese të lodhur” e Rudina Xhungës, u shit nga botuesi i saj (“Ombra GVG”) në Panairin e librit 2005 me kosha dhe me gjysëm çmimi. Ndërka prurja e veprave të reja të këtij zhanri është gjithnjë i stërmadh. Konkurrenca e modeleve, sipas ligjësive të tregut, është krejtësisht e tendosur, ndërsa qarkullimi dhe ndërkëmbimi i tyre është shumë i shpejtë (procese të ngjashme kemi, për shembull, për modën masive). Gjithë procesi i konsumit të letërsisë masive, sikundër e përmendëm më lart, kalon zakonisht jashtë sferës së vëmendjes profesionale, analizave dhe rekomandimeve të reçenzentëve letrarë, kritikëve “ekspresë”, “vëzhguesve” apo “komentuesve” (dhe sidomos jashtë revistave “solide” letrare; për shembull, nga realiteti shqiptar, të tipit “Aleph”, “Fjala”, “Përpjekja”, “Mer Licht”, “Poeteka” apo gazetave të përjavshme letrare serioze. Madje procesi i konsumit të letërsisë masive kalon jashtë sferës së pedagogëve dhe studentëve, madje edhe jashtë vëmendjes së bibliotekarëve të bibliotekave masive. Në të shumtën e rasteve, në zgjedhjen e lexuesve, ndikojnë të tillë faktorë të rëndësishëm për vetëdijen e paspecializuar, si interesi-ves që është formuar me kohë kundrejt librave të këtij tipi, zhanri, teme, syzheti, e fort më të rrallë – kundrejt një autori të caktuar, d.m.th., kundrejt një strategjie të caktuar botuese, kundrejt vetë kanalit të komunikimit. Jo rrallë një strategji e tillë përvijon trajtën e serisë/kolanës me vijime ose të bibliotekës tematike me lidhje/formatim të njëjtë, të standartizuar në formatizimin poligra�ik; së këndejmi kemi dhe dukurinë e librave të supertirazhuar “format xhepi” me kopertina të buta, “revolucionin e librave” sipas një shprehjeje të shkrimtarit francez Robert Eskarpit. Reklama në mjetet e informacionit masiv; këshilla me gojë një të njohuri apo një miku, shitësit në një librari apo kioskë; kinoekranizimi ose telenovela (suksesi si lyth i suksesit). Kjo shumëllojshmëri që ndërkëmben nxitimthi tekstet është e organizuar mjaft vrazhdë. Edhe pse ka të gjitha laraganítë e jashtme dhe diferencat përmbajtjesore të modeleve, letërsia masive i zotëron tiparet e sistemit. Mjetet teknike të organizimit të saj (format e ndikimit të ndërsjelltë përreth dhe për shkak të modeleve masive), prapëseprapë janë të ku�izuara mjaft vrazhdë. Do të kallzojmë ato më të përhapurat dhe ato që zbatohen më regullisht mes sosh. Sikundër e kemi thënë, kjo shumëllojshmëri letërsie është pak-a-shumë e njëkuptimtë, e qartë për lexuesin; është nënvizimi i veçantë i përkatësisë së çdo teksti në raport me një zhanër të caktuar ose me përkatësinë ndaj “formulës rrë�imore”. Ky sistem letërsie mbahet arti�icialisht nga fushatat aktive të reklamës për avancimin e modelit (më saktë, të tipit të dhënë të modeleve) për të mbërritur deri tek lexuesi; fushata realizohet nga njëra anë, në një formë të tillë kulturore sociale të suksesit dhe kon�irmimit si “bestseller” (“bumi” i shitjes së

<40>

javës, sezonit, vitit), dhe nga ana tjetër – duke u përqendruar tek �igura e shkrimtarit/shkrimtares si një prej “yjeve” të publikut, i cili bëhet modë e fabulës së komunikimit masiv mediatik (veçse në këtë rast dhe në këtë cilësi emri, pamja e jashtme, jeta e përditshme e autorit mund të jetë për lexuesin e gjerë e njohur, interesante dhe me autoritet – ndërsa burimet, natyra dhe thelbi kuptimor i një shkrimtari-klasik, janë krejt të tjera!). Mekanizmi i përsëritjes që mbështet dhe shumëzon suksesin, mund të jetë një përsëritje “në hapësirë”- (kinemaja dhe tele-ekranizimi i librit sensacional, shndërrimi i emrit të heronjve të librit dhe autorit në distinktive mode, ndërsa shembëlltyra e tyre – në suvenire) dhe “në kohë” - (kolana, vazhdimi i patësosur i syzheteve që bëhen në llojin e vet “trashëgimi klasike” e kulturës masive – sikundër janë të tilla shumë sosh: “Tre mosketjerët”, “Tarzan”, “Fantomas”, “Bashkë me erën”, “Dinastia”, “Bjutifull”, “Bverly hills”, “Paloma”, “Kloni”, “Dashuri dhe tekila” etj, etj. ). Vetë ndarja e letërsisë në “elitare” dhe “masive” është një fenomen i kohëve më të reja. Kjo ndarje është një shenjë e kalimit të vendeve më të mëdha të Europës në fazën industriale, e mandej – në gjendjen postindustriale (“shoqëria masive e konsumit”); është shprehje e dinamikës shoqërore të vendeve të Europës, e pandarë nga shtresëzimi i saj social dhe kulturor. Për më tepër që, çarja që ka ndodhur në letërsi, do të bëhet vetë më vonë stimul dhe burim i diferencimit të mëtejshëm të rrjedhës letrare, kulturës në përgjithësi. Është e qartë se letërsia masive mund të lindë vetëm në ato shoqëri, ku pjesa më e madhe, nëse jo pjesa dërmuese e popullsisë, ka marrë një farë arsimimi dhe di të lexojë (d.m.th., periudha pas revolucioneve edukative europiane të shek. XIX). Dhe vetëm në kushtet e mungesës së barrierave sociale femërore, në kushtet e komoditetit intensiv të popullsisë, emigrimit të saj masiv në qendrat e mëdha urbane, progresit dhe hapjes për masat pas prishjes së hierarkisë sociale, ndryshimeve kardinale të mënyrës dhe stilit të jetesës – ende në shekullin XIX, nëse �lasim për Europën, - vetëm atëherë lind nevoja e konsumimit të letërsisë masive si shprehëse e ekzistencës në përdit-shmërinë qytetare, anonime dhe dinamike (“borgjeze”, “qytetare”) të problemeve e kon�likteve të reja. Këto kon�likte dhe probleme të reja përkeqësohen pikërisht për aq sa rregullat dhe autoritetet e mënyrave tradicionale të jetesës (klasoro-hierarkike, familjaro-�isnore, lokalo-shoqërore) u nënshtrohen tanimë erozioneve dhe bëhen gjithë e më pak efektive. Në këtë kuptim letërsia masive është njëra prej shenjave të ndry-shimeve të mëdha sociale e kulturore. Prandaj shfaqja e saj, tashmë në shekullin e XX e deri në ditët tona në vendet e Afrikës, Azisë Juglindore, Amerikës Latine, Rusisë e tash së fundi edhe në Ballkan e, sadopak, në Shqipëri, është krejt brenda ligjësive. Por edhe për vetë letërsinë ndarja e sipërpërmendur e letërsisë në “elitare” dhe “masive” është e lidhur me një kontekst cilësisht të ri social. Fjala është, sikundër

e kemi shprehur më sipër, për fundin e ekzistencës së letërsisë së shkruar në sallonet e “mbyllura” mondane, në rrethet e ngushta të eruditëve dhe dijetarëve, për dështimin e marrjes në mbrojtje të letërsisë elitare nga mecenatet tradicionale aristokrate, patronazheve oborrtare dhe për daljen në tregun e lirë me gjithë lojën e trillshme të turlifarë interesash kapriçoze, të nevojave dhe gjykimeve. Ky proces, përgjatë të cilit është formësuar në fakt vetë sistemi i letërsisë si institut social, ka shpënë në ndryshime kardinale për vetkuptimësinë e shkrimtarit, për idenë e funksionit të letërsisë, për trajektoren e kthimit të letërsisë në shoqëri, me atë �izionomi eklektike, surrogato e qindpërqind banale që njohim sot ndër të gjitha kulturat. Ne kemi parasysh procesin profesional të artizanatit të shkrimësisë dhe formësimin e një sistemi gjegjës në shpërblimin e punës së shkrimtarit (shumën e diferencuar të honorareve), formësimin e sistemit të revistave dhe rolin e kritikës letrare, projektuesínë e shijeve dhe reçenzentin e letërsisë bashkëkohore në rrjedhë, lindjen e përhershme të grupimeve avangardiste që shumëzohen dhe luftën e papajtueshëm që shtjellohet mes sosh, ndër të tjera, luftën për kon�irmim publik, sukses, dominim në letërsi dhe pushtet mbi opinjonin shoqëror, si mekanizma të dinamikës së gjithë sistemit të letërsisë. Parë nga kjo anë, raportet e grupeve të këtilla me idetë e progresit shoqëror, programeve të zhvillimit të përshpejtuar social, ideologjive të populizmit dhe “popu-llaritetit”, lidhja e tyre me elitat tradicionalo-konservative, me shtresat liberale ose me rrethet radikale-socialiste, pjesëmarrja direkte në kataklizmat e epokës ose, në të kundërt, refuzimi demonstrativ prej tyre, pozicionimi në shmang, - është një anë e veçantë dhe rëndësishme e historisë së letërsisë masive, si njëra prej anëve të historisë së një shoqërie të dhënë konkretisht dhe shoqërisë në përgjithësi. Njëri prej momenteve kryesore të kësaj lufte ndërmjet grupeve, të të gjithë procesit të formësimit të letërsisë si nënsistem i një shoqërie që po zhvillohet, është pikërisht vlerësimi krejt i përcaktuar i disa modeleve të praktikës literare si “masive/ masovike”, “zbavitëse/argëtuese”, në të përkundërt me letërsinë “serioze”, “të vërtetë”, “të përjetshme”. E qartë që ky vlerësim jepet nga pozicioni i letërsisë së “lartë”. Më saktë – nga pikëpamja e atyre grupeve të gjera të shkrimtarëve, receptimit parësor të letërsisë si “art origjinal”, statusit të saj kulturor si “e vërtetë”; roli i saj tepër i rëndësishëm social u bë bazë e pretendimeve për vendin autoritar në shoqëri, sa jo rrallë këto grupe të papajtueshme i bashkojnë nën tog�jalëshin “formim borgjez” (pikëpamjet e këtillat për letërsinë i kanë hulumtuar në mënyrë të detajuar viteve të fundit Jurgen Habermasi dhe P. Byrgeri në Gjermani, Pjer Burdje (Bourdieu) dhe bashkëmendimtarët e tij në Francë). Në një trajtë sa më të përmbledhur mund > të themi që, në bashkë-veprimin real të grupimeve të 5 / shumëllojshme letrare, për shembull, nga viti 1830 4 o i – 1840 – në �illim në Francë, e mandej edhe në sistemet t g gjigande letrare të metropoleve të Europës – të patun- o c

<41>

<

dur kanë qëndruar në “istikamet” luftarake luftëtarët e “avangardës”, mbrojtësit e “klasikes” dhe adeptët e letërsisë “masive”. Nga kjo kundërvënie janë përfshirë, qofshin ithtarët e “artit të kulluar”, partizanët e “natyralizmit”, më vonë kështjellarët e “modernizmit” etj. Kjo avangardë pra luftoi jo vetëm me letërsinë e ulët apo komerciale (artin në përgjithësi; në këtë sferë bënin pjesë gazetat dhe gra�itet qytetase, mjuzik-holl-i dhe cirku, radioja dhe kinematogra�ia – ku avangarda me qejf të madh përvetësoi mjetet shprehëse të tyre, sikundërse dhe arti masiv, romani apo dizajni që rendi me dëshirë të madhe tek gjetjet e avangardës!). Ajo që i bashkonte palët ndërluftuese ka qenë lufta kundër një tradicionalizmi artistik të veçantë e të shumëllojshëm – idhujtaria para klasikes dhe përsëritjes mekanike të klisheve kanonike, që mbroheshin midis establishmentit zyrtar e që ishin pjesë e pandarë e pushtetit autoritar mbi artin (“akademizmi”). Por diskretitimi i artit masiv iu përmbajt dy linjave. Me kriteret e idealizuara matëse të letërsisë klasike, letërsia masive u fajësua për cilësi të dobët artistike dhe shabllonizëm, për prishje të shijes së publikut. Nga pikëvështrimi social-kritik i artit të angazhuar ideo-�ilozo�ikisht, letërsia masive u fajësua për karakterin thjesht argëtues, mungesën e problemeve serioze, përpjekjen për të mjegulluar vetëdijen e lexuesit apo gjithëqysh, për të ngushëlluar (çojmë ndërmend që, si për njërën, si për tjetrën, ithtarët e klasicizmit, qysh në shekullin XVII – XVIII, e qortonin romanin si zhanër parveny). Përgjatë gjithë kësaj polemike vetë nocioni “masiv” ka dalë me kuptime e domethënie të ndryshme, nganjëherë mjaft të largëta me domëthëniet e njëra-tjetrës; pas njërës apo tjetrës shpërfaqjeje semantike sociologu i letërsisë mund të pikasë dhe të rekonstruktojë këtu historikisht gjurmët e grupeve të konsumatorëve dhe të marrëdhenieve ndërgrupore. Për shembull, në arte “masivja” kuptohej si më poshtë:

> 5 / 4 o t i g o c <

6. perëndimorja (për ish-BRSS-në dhe Lindjen, ose nocioni “e jona”, kundër “e huaja” për dikotominë Perëndim-Lindje); 7. shabllonia, konservatorja, tradicionalistja në art kundër artit elitar, karakterit radikalo-eksperimentues.

Në të gjitha këto pozicione - për sociologun e letërsisë janë tepër të dallueshme shenjat e vlerësimit të grupeve dhe lufta parimore e ideve ndërmjet tyre, konkurrimi për pushtet, tiparet e caktuara dhe të ku�izuara kronologjikisht të ideologjisë së letërsisë. (Në mesin e shekullit XX konfrontimi i avangardës me klasiken, të gjeniut me tregun, të elitares me masiven – pra, gjithë ky konfrontim - në Europë dhe SHBA �illon të humbasë parimësinë e mprehtë dhe kuptimin kulturologjik: arti masiv dhe letërsia kanë panteonin e të lavdishmëve dhe të klasikëve të lexueshëm, ndërsa avangarda do të shitet hallagrep në treg dhe do të mbushë muzeumet. Në këtë kuptim, e ashtuquajtura “letërsia masive” për sociologun, në ndryshim nga kritiku dhe shkencëtari i letërsisë, nuk është dhe aq lëm disiplinor, nën-ndarje përmbajtjesore e letërsisë, sesa një problem brendakulturor (problemi i një niveli të caktuar të kulturës), por dhe një çështje e brendshme për vetë studiuesit e letërsisë, të cilët deri më tash sikur e kanë tepër sekëlldi të merren me të, në Europë e më gjerë. Në planin historik e rëndësishme është që, me ndihmën e vlerësimeve të tilla grupore të kulturës perëndimore (europiane) në një moment kthese për të, qenë shfaqur nivelet heterogjene dhe shumëdimensionale të së “lartës” dhe së “ulëtës” si poluse të saj, çka bëri të mundur nga njëra anë, zana�illën e tërësisë, koherencës, kompaktësisë, sistemit, dhe, nga ana tjetër, mekanizmat e dinamikës, zhvillimit, likuidimit dhe zëvendësimit të autoriteteve, tipave të poetikës dhe 1. maskomunikative, njëkohësisht e tirazhuar teknik- teknikës shprehëse. E “konsumuara”, “e zbërdhylta”, “e isht për një recepient sa më të gjerë, të paspecializuar, �lashkëta” që u bënë elementë rutinë të poetikës, tipat të çfarëdo-llojshëm (të tirazhuarës i kundërviheshin e gjithëpranuar dhe të përvetësuar të ndërtimit letrar nocionet tradicionale, “�iligramë”, “unikale”, “autentike” janë cilësuar ndërkaq si produkte të polusit të ulët, duke – shih Ëalter Benjamin “Fati i veprave të artit në kohën u bërë kryesorë për modelet letrare që qarkullojnë më e riprodhimit të tyre teknik”); gjerësisht në një det të ndërkëmbyeshëm anonimati. Madje kjo u arrit me forcat e vetë avangardës letrare 2. e mundshme për të komunikuar me këdo dhe “e le- dhe me përforcimin e autoritetit të saj. Karakteristike, htë” përkundër me “e vështirë”, që kërkon një përgatitje sipas Pjer Burdie-së është se, pikërisht nga romantikët speciale dhe punë të mendimit; francezë dhe rrethet epigone të përafërta me ta, dolën modelet e para të letërsisë me të vërtetë masive sipas 3. argëtuese-gallatë, përkundër serioze, problematike; suksesit ndër lexues dhe famës, siç kanë qenë romanet historiko-aventureske të A.Dymasë dhe romanit-fejton, 4. universale, përkundër individuales (i tillë është po- social-kritik të Ëzhen Sy-së. zicioni kritik i Teodor Adornos dhe Horkhajmer-it në veprën e tyre “Dialektika e iluminimit”); 5. e ulëta, vulgarja, përkundërme nocionet “e lartë”, “e përnaltësuar”;

<42>

AVANGARDA NË POEZINË SHQIPE TË FILLIM�VITEVE ‘90 Bavjola SHATRO M.A. (Universiteti i Durrësit)

Pas viteve ‘90 në letërsinë shqipe, në Shqipëri, lindi një formë të krijuari që përbënte pa kurrfarë dyshimi një thyerje të hapur me trajtat pararendëse të të shkruarit. Nuk bëhet �jalë për risi apo inovacione, të cilat janë përherë të pranishme në çdo epokë letrare. Flasim për një avangardë që si e tillë plotëson të tjera kushte. Fatkeqësisht, ajo është ende sot e pangulitur në një emërtim dhe pozicionim të saktë në letërsinë tonë, sepse nuk është bërë ende një studim i sistemuar i saj dhe ç‘ka rrodhi prej saj. Arsyen pse kritika nuk është marrë me letërsinë e �illim-viteve ‘90 e gjejmë në faktin se një letërsi e caktuar kërkon një kritikë përkatëse, që do të thotë se nuk mund të �litet rreth një poezie që sjell një thyerje të tillë në rast se vetë kritika ka mbetur në ndjeshmëritë e gjymta të traditës së shkuar 50 vjeçare dhe nuk e ka lejuar veten të pësojë po ashtu një thyerje të domosdoshme për të kuptuar këtë entitet të ri. Për pasojë heshtja e pajusti�ikueshme e kritikës është edhe pamundësi e saj për ta njohur dhe për të hyrë tek kjo poezi, ende sot, pas pothuaj 20 vjetësh. Në fakt, gjatë kësaj periudhe ajo është marrë në më të mirën e saj me rehabilitimin e autorëve, të cilët mjerisht qenë përjashtuar nga leximi dhe studimi për disa dekada rrjesht (Koliqi, Camaj, Kuteli, etj), por edhe këtu ka ende shumë për të bërë. Ndërkaq, nuk ka bërë ende asgjë në drejtim të njohjes dhe studimit të fenomenit në �jalë, i cili në mënyrën më tipike mendojmë se përfaqëson avangardën në letërsinë tonë. Ndër të paktat raste të kundërta nënvijëzojmë një studim të bërë në fakt nga vetë njëri prej poetëve të kësaj avangarde për poezinë e Rudian Zekthit (gjithashtu poet i avangardës së ‘90), studim ky të cilit së paku tani për tani asnjë nuk mund

t‘i qëndrojë në krah për nga plotësia, “Identiteti gjuhësor i kohës ontologjike tekstore në poezinë e Rudian Zekthit” i Agron Tufës. Në këtë studim, përveç gjithë vëzhgimeve të paçmueshme preket edhe një pranëvendosje e poezisë së Zekthit me të kubofturistit të madh rus V. Hljebnikov apo me poezinë e Eliotit. Pra, përgjithësisht, në rastin e poezisë së �illim ‘90 ende nuk di që kritika të jetë shprehur në mënyrë eksplicite e të hollësishme për të dalluar aty risitë apo për të pranuar të qenit e saj një avangardë letrare duke e shtjelluar atë brenda të qenit një �inalitet apo një pikënisje e diçkaje, pra nuk kemi parë një studim të sistemuar gjë që do të ishte e domosdoshme, e frytshme, e madje privilegj për pozicionin e kritikut, pasi poetët janë të gjithë mes nesh dhe ndonjëri shkruan me shumë sukses ende sot. Nga ana tjetër ka ndodhur të përmendet herë-herë shoqërizimi i çuditshëm mes modernitetit e risisë, por kjo ka sjellë një efekt shpesh edhe më të keq anësor. E ka bërë edhe më të ngatërruar nga ç‘është tashmë dallimin mes modernizmit dhe avangardës. Në rastin e kësaj poezie ne �lasim për avangardë pasi shikojmë aty natyrën e organizuar të një shijeje, tendence të re letrare dhe përmbajtjeje tërësisht të ndryshme nga më parë, pasi vet arti avangardist, (sipas R. Poggiolit) mund të studiohet si koncept historik, si qendër tendencash, por edhe idesh. Poezinë e këtyre viteve ne e shikojmë njëherësh edhe si destinacion edhe si �illim, ku e dyta vjen aspak paradoksalisht, si rrjedhim i të parës. Para së gjithash, kjo letërsi është një destinacion pothuaj i pashmangshëm i një kursi të gjatë ndërprerjeje të dhunshme që duhej doemos të merrte fund,

<43>

> 5 / 4 o t i g o c <

> 5 / 4 o t i g o c <

prandaj dhe do ishte e pamundur e tragjike që poezia e �illim ‘90 të mos ishte shfaqur në letërsinë tonë . Pas një trysnie monstruoze si ajo, e cila u ushtrua mbi të menduarit, mbi gjuhën dhe mbi vet qenien gjatë 50 viteve të fundit të shek. XX, ishte krejt e kuptueshme që i gjithë procesi të kishte një destinacion �inal që nuk mund të ishte tjetër veç një shkëputje e tërësishme me atë lloj tradite shkrimi përgjithësisht arti�iciale dhe shkatërruese (duke bërë disa përjashtime.) Në këtë kuptim poezia e �illim-viteve ‘90 është një rast i mirë�illtë avangarde në letërsinë tonë duke mos përbërë mekanikisht një urë kalimi për në letërsinë e pacensuruar të pas ‘90 (Sqarojmë se edhe kjo e fundit ka ndodhur të jetë po aq dhembshëm e shëmtuar sa pjesa më e keqe e së parës). Krej e kundërta, kjo poezi ishte një ndarje e plotë, një thyerje absolutisht e pariparueshme dhe pa kurrëfarë pikëtakimi me ç‘ishte shkruar më parë. Në këtë kuptim, ajo vjen si prirje e brendshme, si për të vendosur një vazhdimësi, një pikëlidhje me një pjesë të paçmuar të traditës sonë letrare, atë të viteve‘ 30 udha e hapur prej së cilës do të gjymtohej dhimbshëm nga letërsia e realizmit socialist. Në këtë kuptim studimi serioz i kësaj poezie do të ishte i domosdoshëm për të kuptuar mirë �izionominë e letërsisë shqipe në rastin e hartimit të historisë së saj duke mos parë thjesht kriterin kronologjik, por duke vërejtur fenomenet më përfaqësuese dhe pikëlidhjet mes tyre. Po ashtu e konsiderojmë të rëndësishme të theksojmë se nëse �lasim për letërsi të viteve ‘90 atëherë vendi kryesor i takon poezisë së �illim‘90 dhe po ashtu të kemi parasysh se kjo poezi duhet të ndahet qartazi nga poezia e shkruar nga autorë të tjerë të viteve ‘90, të cilët kanë qenë të ndaluar para kësaj kohe, ose që kanë vazhduar të shkruajnë pa ndërprerje, por kanë qenë ndoshta më cilësorë në këtë kohë sesa më përpara. As nuk ka nevojë të përmendet që s‘mund të ketë kurrfarë lidhje me ndonjë fenomen të vonuar të realizmit socialist që tenton naivisht të shaqet në trajta të modernizuara. Kjo avanguardë nuk i ngjet dadaizmit, futurizmit apo surrealizmit të zhvilluar në Evropë në �illim të shekullit XX, në kuptimin që nuk është zhvilluar nën imazhin e ndonjërit prej këtyre arteve avangardiste pasi autorët e �illim ‘90 nuk përdorën teknikat e tyre krijuese. Por, sikundër në rastet e letërsive të tjera evropiane ku u shfaqën avangardat, në poezinë e viteve ‘90 vërehet mospranimi, bezdia dhe refuzimi i skajshëm ndaj formave pararendëse letrare, duke përfshirë radika-

lisht gjithçka dhe reagoi përmes krijimit të një �iguracioni të ndryshëm, me konceptimet dhe përjetimet e meta�izikës së qenies, me vetë gjuhën poetike. Të gjitha këto nuk janë prova rastësore kapricioze për të mbushur mendjen se mund të realizohen disa truke stilistike, por përkundrazi, ato janë rrjedhojë krejt e natyrshme e ndryshimit të jashtëzakonshëm në përmbajtje. Kemi bindje se fenomeni bazë në këtë poezi është përjetimi i mirë�illtë i gjithë dukurive që i përmbledhim në emërtimin meta�izika e qenies. Në letërsinë shqipe (brenda Shqipërisë) nuk ishte trajtuar më parë një përmasë e tillë e realitetit tejshqisor duke prekur konceptin e kohës, përvojës, gjuhës, vdekjes, mendimit, dyzimit dhe shumëformësisë së përjetimeve të brendshme dhe të të qenit etj, që janë krejt të zakonshme për letërsitë e tjera evropiane. Përgjithësisht, përderisa ndryshon sistemi i përfytyrimit dhe ndodh transformimi i plotë ideologjik do të �lasim doemos për një transformim kryesor në gjuhë. Kjo poezi synon në mënyrë të pandalshme e nganjëherë marramendëse lirinë e gjuhës, gjallimin e saj të njëmendët dhe ky është një proces i pandalshëm nga ringjallja, frymëmarrja e vetëdijes për gjuhën. Në këtë pikë përmendëm dhe atë që e shohim si prurjen më të madhe të këtij brezi poetësh për letërsinë shqipe: Në një realitet të ndryshuar, kjo poezi paraqiste një perceptim të ndryshëm gjuhësor, dhe një prani të pavërejtur kurrë më parë të derdhjes së përvojës së brendshme të njeriut dhe meta�izikës së qenies. Ne mendojmë se një pasuri e tillë nuk ka të çmuar për një letërsi me zhvillime kaq të befta, fragmentare e të sforcuara sa e jona. Në plan të organizimit pragmatik, shumë i rëndësishëm ky për avangardat dhe i demonstruar me larmishmëri të pakursyer tek futuristë apo dadaistët e surealistët në avangardat evropiane, ne çmojmë mbledhjen dhe organizimin e vetëdijshëm të poetëve të kësaj kohe tek gazeta “E për7shme”. Ata formuan një grupim të tyren në të cilin depërtimi ndalohej jo thjesht nga hermetizimi i qëllimshëm, por mbi të gjitha nga pamundësia e tjetrit për të kuptuar dhe konceptuar realitetin që këta poetë preknin. Po ashtu u botua prej tyre edhe një antologji tërësisht e ndryshme nga ç`kishte parë ndonjëherë letërsia jonë, e titulluar “O moj Shqypni dhe lirika të tjera” që doli si botim i shoqatës “Rinia e artit”. Autorët e përfshirë ishin Dritan Xhelo, Eneida Topi, Mark Marku, Ilir Belliu, Pëllumb Zekthi, Rudian Zekthi, Ervin Hatibi, Agron Tufa, ku dy të fundit ende krijojnë.

<44>

(Në po të njëjtin brez hyjnë dhe autorë të tjerë ndonëse nuk janë përfshirë në këtë antologji, si p.sh. Virion Graçi, etj.) Ky botim nis shumë kuptimshëm me poezinë e njohur të Pashko Vasës “Mori Shqypni e mjera Shqypni” e cila tingëllon sa një trishtim i thellë dhe elegji për realitetin e letërsisë shqipe për disa dekada me radhë, aq edhe një ironi ndaj kujtdo që e ka bindur veten për një realitet të ndryshëm nga ai medikokër, të cilit vetëm një pakicë veprash arritën tì shpëtojnë. Antologjia bëhet një manifest de facto në vargje i kësaj avanguarde. Ndonëse më pas poetët iu bashkuan “Zërit të rinisë” gazetë e rinisë socialiste të kohës, ata vijuan të përcjellin atë poezi dhe synim të tyren që e vazhduan edhe tek e revista letrare Alef. Vetëm prania e tyre tek një gazetë si “Zëri i rinisë” është një ironi e pakrahasueshme dhe në aspektin pragmatik një realitet interesant për të bërë më të dukshëm pathosin e paparashikueshëm dhe ndarës të avanguardave. Vazhdim i denjë për atë çka sollën këto organe për letërsinë dhe kulturën shqiptare ka qenë për disa vite radhazi gazeta e mirënjohur kulturologjike “Fjala” drejtuar pikërisht prej njërit prej këtyre poetëve, Agron Tufa. Tek këta poetë vërehen cilësi krejt tipike për avanguardat si për shëmbull nivelimi zero i gjithë ç‘ka paraekzistuar, karakteri ekstremisht kundërshtues, ballafaques dhe mospranues deri në rebelim dhe po ashtu një ndjesi agonizmi apo shpirti sakri�ice në planin emocional dhe mistik. Mendojmë se pjesë e ndjeshmërisë së re dhe e vetëdijes gjuhësore që do të vijonte më tej ishte edhe ridashurimi i gegnishtes në poezi. Ndër poezitë e mëvonëshme të këtyre poetëve ka poezi që janë shkruar me ëmbëlsinë aq të ra�inuar të gegërishtes. Sigurisht që meriton një studim më vete dhe të tjera vrojtime dukuria e zhvillimit të mëpastajmë të krijimtarisë së secilit prej poetëve, e aty mund të shquanim tipare të ndryshme e ndoshta të papritura. Kryesori i këtij brezi që shkruan aktuailsht është Agron Tufa. Kjo poezi, kjo avangardë për të cilën �lasim ndonëse nuk është e prerjes së dadaizmit, futurizmit apo surrealizmit, padyshim që na bën ta shikojmë natyrshëm letërsinë shqipe brenda zhvillimeve që vërehen edhe në letërsinë evropiane të shek. XX, pavarësisht se mungojnë për vetë rrethanat e atëhershme, shfaqjet publike shpërthyese shpesh me natyrë skandaloze të avangardave evropiane. Kjo nuk e zhvendos aspak nga skena e letërsisë evropiane, madje krejt e kundërta

sepse poezia e �illim ‘90 ka sjellë në letërsinë tonë arritje të pavërejtura më parë që e përfaqësojnë vetë poezinë shqipe. Kjo është një avangardë e lindur në një terren të caktuar letrar dhe me speci�ika të caktuara. Ajo ka synuar t‘i kthejë pavarësinë veprës letrare duke e shkëputur nga rrafshi konkret shoqëror dhe përdorimi i saj për gjithëfarë synimesh joletrare. Ne i referohemi avangardizmit si një vetëdije e mirë�illtë dhe e re artistike, e cila për pasojë do të de�inojë edhe realizimet praktike. Është i dukshëm refuzimi i traditës dhe një sens programacioni dhe koherence që është vërejtur në organet e shtypit ku janë mbledhur vazhdimisht këta poetë. Ky është para së gjithash arti i zhbërjes së “artit” pararendës sesa thjesht risi në formë a në shprehje. Relativizmi dhe copëzimi i ofruar prej kësaj poezie janë një paralele e logjikshme me “fragmentaritetin” e krijimit dhe leximit të saj. Është më se i dukshëm i vetmi emërues i përbashkët i poezisë së �illim ‘90: më shumë se largimi, është fshirja e asaj që u krijua nga letërsia paraardhëse për 50 vjet. E gjitha kjo shprehet pothuaj me një lloj nervozizmi dhe neveritje të pashmangshme. Me përkujdesje dhe në mënyrë pothuaj programatike e të llogaritur, kjo poezi ka zhbërë gjithçka që mund të jetë ngritur nga letërsia e realizmit socialist. Ndjehet vetëdija e kthjellët për të eksperimentuar deri në ku�ij të së paimagjinuarës duke e shprehur në mënyrë të pastër tendencën përmbysëse dhe shkatërruese kundrejt asaj që e konsiderojnë të vjetër. Po ashtu vlen të përqendrohesh tek meta�izika e kësaj poezie dhe e metaforës së saj. Tek poezitë e Tufës metafora bashkon përbërës shpesh të përkundërt, në një sens onomatopeje të brendshme në të cilin bashkëgjallojnë konkretja dhe abstraktja. Shpesh herë ato ndërtohen nga terma, të cilët mund të vendosen në marrëdhënie të ndërkëmbyera duke gjeneruar metafora të reja të njëpasnjëshme. Dallohet sendërtimi i abstraktes duke u lënë vend asosiacioneve të panumërta, thyerje të realitetit të njëtrajtshëm dhe ndërfytje të realiteteve në dukje të largëta duke krijuar një ndjesi sipërfaqjeje të dhëmbëzuar apo të shumështresuar ku metaforat bëhen ndërtime tërësisht të reja për shije absolutisht të painfektuara nga ku�izimi apo cektësia mjerane që kanë qenë aq fort të dukshme në > 5 / poezinë e para ‘90. Po kaq bien në sy disa imazhe të 4 o i përthyera eskatologjike dhe zhbirimi brenda realitetit t g c të harrimit, të shkuarës, një vetëdije e fundit të një o

<45>

<

> 5 / 4 o t i g o c <

kohë dhe e �illimit të një tjetre e derisa për gjithçka ka një kohë nën qiell vjen dhe koha e përballjes me veten, çasti i katarsisit, të cilit i jepen përmasa kozmike dhe tone ontologjike. Ndjehet sikur që në poezitë e para Tufa e kishte kapërcyer çastin e të qenit në këtë avangardë dhe ishte hedhur tashmë përtej, duke e pasë projektuar qartë, më tutje në kohë krijimtarinë e tij te suksesshme të mëvonshme. Dukuri më vete janë edhe procedimet radikale të Rudian Zekthit ku kuptimet gjenerohen, pothuaj pa ndalur në shoqërizime të pazakonta. Veprimi me gjuhën duket sikur është përpjekje për të �iksuar segmente kohore e për t‘i shtrirë në një plan ku të mund të orientohet në një nocion të ri për vet kohën dhe ekzistencën. Duket sikur ai kërkon të kapë çaste jete, frymëmarrjeje dhe mendime e përjetime në momentin e lindjes dhe shtrirjes së tyre. Fragmentariteti i ndërtuar me kujdes është një vazhdimësi çastesh kohore, të cilave ai synon t‘ua kalojë në lëvizje përmes gjuhës, mjetit të vetëm që do mund ta bënte. Ky raport mes gjuhës dhe kohës është një pasuri e veçantë e poezisë së këtij autori. Tek të gjithë poetët e përfshirë tek antologjia “O moj Shqypni dhe lirika të tjera” mungon rima dhe ritmi i poezisë bëhet një tik - tak i ndryshëm, një mjet i ri matës i një jokohe që p.sh.: tek Belliu është si një seri kapërcimesh për të eksploruar vdekjen, vetminë dhe një kërkesë për lehtësim, një ëndërr për një rrugë që t‘i shpëtojë �luturimthi peshës dhe burgut të trupit. Pothuaj një dëshirë e përvuajtur, por këmbëngulëse për të jetuar thellësinë e vërtetë të brendshme. Po ashtu, është e dukshme një ndjenjë pagjumësie për të mos humbur trokitjen e një realiteti a përvoje njohjeje që poeti nuk do ta humbasë. Kjo poezi frymon mes këqyrjes, strukjes, zhdukjes, hutimit, dridhjes, bardhësisë, mos-eve dhe nëse-ve. Ndjehet një ankth i mosgjetjes dhe i kalimit në paqtim përmes mjegullinës dhe pafundësisë, në të cilën nuk gjen dot pikën tënde të peshës. Ai pozicionohet në parandjenjë dhe vëren së largmi vërtitjen e pandalshme të botës duke kaluar në ballafaqimin krijesë - krijim-krijues. Poezia e Belliut ngjan si një përmallim i rrallë, i sjellë nga një tjetër përmasë e për një tjetër botë. Poeti e mbart atë, e ushqen, është thesari i tij. Nganjëherë poezia e tij duket si një aforizëm pa kohë. Pothuaj tek të gjithë këta poetë, metafora bashkon elementin e perceptueshëm me atë abstrakt, me një imazh a përjetim dhe mbarset me befasi dhe shumë kuptime për pasojë është tërësisht e pakrahasueshme me metaforën e njohur më parë në

poezinë e 50 viteve të realizmit socialist. Ndërsa Hatibi ka shfaqje më “të zhurmshme”, ironi dhe �lakje të dhunshme të të ku�izuarës. Ai praktikon përqasje të të kundërtave dhe të largëtave duke shfryrë neveritshëm mospranimin dhe këmbëngul në përpjekjen për pozicionimin e vetes njerëzore jashtë të përditshmes së përçudnuar duke ruajtur deri në fund gjithmonë një sens rebelimi të pakompromis. Një ditë, jo të largët, shpresoj që ne do të përballemi pa mundësi shmangieje me nevojën e hartimit të historisë së letërsisë shqipe, mungesa e të cilës është një fakt ekstremisht i rëndë e i dhimbshëm. Nisur nga kjo, studimi i kësaj avangarde, i shkrimtarëve që vijuan të shkruajnë dhe i atyre që prurjet e tyre i ku�izuan në periudhën e viteve ‘90, do të kërkonin një impenjim krejt të përligjur. Mendova të nis atë që personalisht do ta konsideroja të pafalshme të mos e kryeja, pra të shprehem konkretisht dhe pikërisht për këtë realitet kaq impresionues, që deshi ta sjellë në vete, madje ta rikrijojë shijen dhe ndjeshmërinë letrare. Pasi ta pranojmë këtë të vërtetë na ngelet të vërejmë në mënyrë ngulmuese e me hollësi se si e realizoi gjithë këtë nismë befasuese për kohën dhe tepër të çmueshme për krejt letërsinë shqipe në tërësi.

Bibliograi

1. Fjala, e përjavshme kulturologjike, nr 149, 151, 156, 213, 215, Tiranë, 2004 - 2006 2. Poggioli, Renato, “The theory of the avant-garde” USA, 1968. 3. Temat e mëdha të futurizmit, Plejad, Tiranë, 2002. 4. Tufa, Agron, “Identi�ikimi gjuhësor i kohës ontologjike tekstore” (Mbi poezinë e Rudian Zekthit). 5. Rinia e Artit “O moj Shqipni dhe lirika të tjera”, Tiranë, 1991. 6. Universiteti i Tiranës, Departamenti i Letërsisë, “Fenomeni i avangardës në letërsinë shqipe”, Arbëria, Tiranë, 2004.

<46>

TË MBIRRËFESH (Metanarracioni - karakteristë e romanit postmodern) Vjollcë BERISHA

Ndërhyrja e zërit të autorit që përsiat rreth asaj që

fundekrye neutral, në situata të caktuara, me zërin e të

rrëfen në roman, është bërë brumë i studimeve të pa-

cilit i ka “mësuar veshët” dhe jepet në rrjedhën e rrë-

numërta bashkëkohore në qarqet hulumtuese letrare

�imit, gjuhës poetike etj.

evropiane e botërore.

Se si do të pozicionohen këta dy lexues, natyrisht, varet

Kjo pikë, ku gjithnjë e me shumë po e përqendron

nga shumë faktorë. Në radhë të parë nga përgatitja e

vëmendjen studimi bashkëkohor, nuk është aspak

lexuesit, shija estetike dhe nga ajo qe dëshiron të zërë

bashkëkohore, pasi këtë mënyrë rrë�imi letërsia e njeh

nga ajo vepër e, mbi të gjitha, nga izmat e ndryshme që

që nga �illimet e saj. Kur them �illimet kam parasysh po-

kanë ndjekur zhvillimin e letërsisë botërore. Për shem-

emat e vjetra dhe zërin e narratorit që distancohet për

bull, lexuesi i profesionalizuar, domosdo do të distan-

një çast nga rrë�imi i zakonshëm, duke u dyzuar për të

cojë mendimet, idetë e autorit nga ajo e personazheve.

arritur efekte të caktuara stilistike.

Ai do të ndjejë, prezencën e autorit vetëm aq sa do t’ia

Kjo mënyrë narracioni është shndërruar pothuajse në

lejojë ky i fundit përmes një metanarracioni në funk-

karakteristikën numër një postmoderne të rrë�imit në

sion thjesht stilistik, të cilën mëton ta shtjellojë edhe

romanin bashkëkohor botëror, po edhe shqiptar.

ky punim.

Ndonëse në roman autori nuk duket se i shtrydh të

Romani bashkëkohor, duke e hapur një perde të një dri-

gjitha idetë e veta, megjithatë në shumë raste, e kjo më

tarëze në mes të rrë�imit mundëson “futjen e kokës” së

së miri bie në sy te variantet e ndryshme, rikonstru-

autorit të librit në të dhe këtë, domosdo, e vëren edhe

imet, të të njëjtave vepra (e cila �let për hapësirën që

lexuesi, i cili e mirëpret këtë ndërhyrje dhe vendoset

mbetet gjithnjë për ide të tjera), ku autori distancohet më afër qëndrimeve të autorit lidhur me situata të caknë pikëpamje morale prej ideve qe ka shprehur në të,

tuara të shprehura në vepër.

duke mos e dëgjuar zërin e vet, por, siç do të thoshte

Po a është kjo, në të vërtetë, një zbulim bashkëkohor,

Milan Kundera, vetëm “urtinë e romanit”.

një mënyrë postmoderne e të rrëfyerit?

Romani klasik evropian njeh një distancim të fshehur

Natyrisht që jo, gjurmë të një narracioni të këtillë gje-

të autorit nga bindjet e tij morale. Në këtë mënyrë lex-

jmë edhe te dy nga kryeveprat e letërsisë botërore,

uesi o ia mvesh të gjitha idetë dhe besimin moral au-

te “Iliada” dhe “Odiseja” , ku zëri i autorit komunikon

torit, o e abstragon atë, duke e bërë të padukshëm,

njëherë me ndonjërin nga personazhet, më shpesh me

<47>

> 5 / 4 o t i g o c <

hyjnitë, për të mos u rishfaqur më. Një lexues i vëmendshëm vëren se si shfaqen zëra, që humbin pastaj pa u formësuar në personazhe tamam. Ata vetëm komu-

e shkencës quhet metanarracion. Meqë thash se metanarracioni s’është dukuri e re në letërsi, dua të sjelli në mendje se sa e sa vepra klasike,

nikojnë me personazhe të tjera. Për këtë mjafton të kujtohet vargu me të cilën �illon “Iliada”për të vërej-

ku narratori shfaqet në �illim fare dhe pastaj e kalon rrë�imin te një tjetër; bie �jala te personi që takon ai dhe

tur se si shfaqet një zë tjetër që i drejtohet hyjneshës që në vijim e rrëfen tërë historinë e romanit si do t’ia duke i thënë të këndojë për Akilin dhe pastaj po ky zë kishte rrëfyer jetën apo një ndodhi të parit, duke pasur, humbet, duke e kaluar natyrshëm rrë�imin te narratori si rrjedhim edhe peshën e ndërtimit artistik. Për të ildhe duke e tërhequr plotësisht lexuesin tutje në vepër, shpesh duke ia shpërqendruar skajshmërisht vëmendjen nga narratori i parë (autori), i cili tha �jalën e parë

ustruar këtë mjafton të kujtojmë romanet e Rëmarkut, Cvajgut, Ekos etj. Pavarësisht se ky lloj i përsiatjes që bën teksti mbi veten

dhe u tërhoq. Çështja ndryshon në romanin tonë të traditës, ku tentohet që autori të qëndrojë larg asaj që zhvillohet.

nuk është një shfaqje e re, ajo prapë se prapë me këmbëngulje bëhet e pranishme në romanin postmodern. Edhe romani bashkëkohor shqiptar, me një natyrsh-

Hetohet një vijë ndarëse midis autorit dhe botës së tij �iktive, të cilën ai mëton ta ruajë me këmbëngulje.

mëri të madhe, e fut në “lojë” autorin, qëndrimet e tij, herë-herë duke e ndërlikuar rrë�imin nga veta e parë në

Në to, përveç formave të rëndomta narrative, rrë�imit të tretën apo nga një ligjëratë në tjetrën. Romani postnë vetën e parë dhe të tretë, autori ynë sikur kërkon modern e ka ngritur metanarracionin në shkallë karakndonjë mundësi, shpeshherë edhe arti�iciale, për të teristike themelore narrative, duke e bërë të qartë efekrrëfyer diçka më saktë, deri në hollësi. Them arti�iciale, pasi ai, narratori mashkull, për ta servuar në mënyrë më të përpiktë sensibilitetin, ndjeshmërinë, e botës

tin e lartë estetik të asaj që është “ndryshe” në letërsi. Romani i fundit i akademik Rexhep Qosjes “Nata është dita jonë” është re�lektimi tipik i dukurisë së metanar-

së femrës-protagoniste, shpik ditarin e saj, përmes së cilës bart te lexuesi një botë origjinale të ndjenjave të

racionit në letërsinë shqipe. Ai i shërben cilitdo studiues që dëshiron të sqarojë apo të konkretizojë atë që

saj, siç mund të shihet te romani ynë i traditës, p.sh. te romani sentimental i Haki Stërmillit, ku ditari �let me një gjuhe krejt tjetër nga ajo e ndjeshmërisë femërore,

ka shpjeguar mbi këtë mënyrë rrë�imi. Në këtë vepër narratori që në �illim e bën të ditur që po shkruan një libër për të �ituar konkursin e Ministrisë së Kulturës

�let me gjuhën e autorit, me idetë përparimtare të tij, që dallohet mjaft nga gjuha e femrës, nga rrethi i prapambetur i saj. Kjo teknikë shkrimi mëton ta zëvendë-

dhe pastaj krejt ç’zhvillohet më tej është libri që po shkruhet dalëngadalë për të konkurruar në konkurs. Të gjitha ngjarjet dinamike që përshkruhen në romanin

sojë në mënyrën e vet atë që e quajmë metanarracion. Por është vetëm një sprovë jo e qëlluar për kalimin e

që na servohet për ta lexuar kanë, ose më saktë, do të kenë edhe lexuesin �iktiv, apo thënë më mirë, lexues-

rrë�imit nga një narrator në tjetrin dhe kjo shfaqje, natyrisht, nuk bën pjesë në karakteristikën narrative për të cilën po bëjmë �jalë këtu. Në këtë mënyrë, përmes

in-personazh, i cili ka në dorë romanin që i dorëzohet konkursit të Ministrisë, përkatësisht romanin e protagonistit Budin Buda.

shpikjes së një mjeti, siç mund të jetë ditari, deri diku Në këtë mënyrë jemi mu brenda citatizimit, sepse e edhe monologu i brendshëm, autori fut zërin e vet që gjithë vepra është më tej një libër i dy�ishtë, që i referopërsiat rreth asaj që rrëfen në roman dhe ruan natyr- het gjithë asaj që ka krijuar Budin Buda narrator-per-

> 5 / 4 o t i g o c <

shmërinë, por pa qenë i detyruar të shpikë metanarracionin. Rastet e këtilla të ditareve, letrave që rrëfejnë

sonazh. Metanarracioni i këtillë fut zërin e autorit në vepër, duke

tërë historinë, kohëve të fundit letrave elektronike, mesazheve telefonike etj., janë format që autorët i ndërkallin në vepër për të arritur hera-herës atë që me gjuhën

e distancuar nga ai i narratorit e duke na dhënë kështu narrator të dy�ishtë, si të donte të thoshte se s’jam unë ai që rrëfej, por vetëm ai që kam krijuar gjithçka,

<48>

madje edhe atë që rrëfen në roman. Karakteristike për jen, është vetëm një personazh që di shumë gjëra lidhur këtë vepër mbetet se Budin Buda nuk është vetëm ai me të, por jo të gjitha. Ai di vetëm aq sa ka mundur t’ia që rrëfen, ku si rëndomë përfytyrohet si një personazh zbulojë protagonisti (poeti) Ka gjatë letërkëmbimeve, i kudondodhur, por edhe një autor i dy�ishtë, që na e apo nga �letoret e shënimeve vetjake. Në këtë rast kemi shkruan ne romanin, i cili do të konkurrojë në Minis- të bëjmë me një “personazh që distancohet papandetrinë e Kulturës, që është, në fakt, e tërë vepra që ne hur nga vija e rrë�imit dhe rishfaqet si personazh vetë, lexojmë. ndërkohë që lexuesi deri më atëherë e ka marrë për Në këtë rast, edhe lexuesi që Umberto Eko e quan lexues një narrator të “fshehur” që rrëfen në vetën e tretë.. i nivelit të parë, i cili do të dijë vetëm fundin e historisë, Me këtë distancim të beftë, ai njëherit shpalos edhe por edhe ai i nivelit të dytë, që interesohet se si është një botë personale morale si autor-personazh, pasi që rrëfyer historia, hetojnë se diçka është më ndryshe e përdor emrin e tij të vërtetë. Në këtë mënyrë, vetëm në këtë rrë�im. Lexuesi i parë kupton, ndoshta padik- në fund të veprës, tërhiqet nga e tërë bota që ka krijuar, tueshëm, se diçka ngatërrohet, diçka ndërhyn dhe, jo duke krijuar një metanarrator, të cilin lexuesi e njeh më rrallë, rikthehet për ta lexuar edhe një herë atë pjesë. mirë dhe e ka para vetes më konkret e me të gjitha idetë Ndërsa, për lexuesin e profesionalizuar, për atë që e ka idenë për mënyrat e ndryshme të narracionit, është më

dhe qëndrimet mbi ngjarjen, sidomos qëndrimet. Po a s’është kjo mënyrë e përsosur për ta bërë të një-

e qartë dhe, natyrisht, e heton në çast ndërhyrjen e au- mendtë botën e romanit? torit. Bie �jala, te romani “Nata është dita jonë” cilido A s’tërhiqet në këtë mënyrë lexuesi më thellë në ngjarlexues e vë re se si një zë �let për veprën që duhet ta je, duke iu mbushur mendja se të gjitha ato nuk rrëfeshkruajë dhe pastaj, lehtësisht, si kalimi nga një vagon hen nga dikush “i jashtëm”, por ndodhin ndërkohë që ai në tjetrin, rrë�imi kalon te narratori (zëri i dytë), për- (lexuesi) është vëzhgues i jashtëm; dhe kjo, padyshim, katësisht te autori i librit që po shkruhet në roman nga ka efekt të jashtëzakonshëm në kënaqësinë e leximit. ana e një njeriu që quhet Budin Buda, i cili dallohet Kjo mënyrë e hapërimit të autorit-narrator nëpër shumë në stil, në mënyrën e shprehjes, nga i pari, au- rrugët e romanit, e bën lexuesin të ndjejë se të gjitha tori. (Edhe ky �let me zërin e Budinit.) Kështu e formon narratorin e dy�ishtë, si rrjedhojë, siç thamë, edhe lexuesin e dy�ishtë.

janë shtresime të kujtesës së tij dhe ndodhi tredimensionale, ku ai mund të jetë përcjellës i jashtëm, njëri nga fqinjët në pallatin ku ndodhin ngjarjet, njëri nga pro-

Një dukuri e këtillë është e shpeshtë në shkrimet e tagonistët, nga kushërinjtë që i dinë të gjitha etj. botës. Romani postmodern e përdor mjaft këtë mënyrë Ky mendim, besoj, e rrumbullakon atë që u tha në këtë rrë�imi. Po përmend edhe një vepër ku mund ta konk- vështrim, duke vënë në pah efektin estetik që bën te retizojmë edhe më shfaqjen e metanarracionit në prozën e gjatë, përkatësisht në roman, duke e zbuluar

lexuesi kjo mënyrë rrë�imi. Romani, duke qenë, siç do të thoshte studiuesi Mark

shpesh në fund të tij si një “truk” i autorit për distancim Marku, lloji “par exellans” i modernitetit, tërheq vëgjatë rrë�imit. mendjen e studimeve në të gjitha rrafshet e ndërtimit Nobelisti turk Orhan Pamuk, në romanin “Bora” veç në të tij. fund të veprës së tij, ku duket vetëm si zëri i tretë, vetëm si zëri rrëfyes i autorit, zbulon veten e tij si personazh, madje si një shok i fëmijërisë së protagonistit Ka, duke u distancuar përnjëherë dhe papritur nga të gjitha qëndrimet e “personave” që ndërtojnë ngjarjen, duke mos qenë më vetëm një narrator “klasik” që i di të gjitha, që domosdo di më shumë se personazhi, Pamuku tek në fund të romanit zbulon se ai që e ka rrëfyer tërë ngjar-

<49>

> 5 / 4 o t i g o c <

FIGURA E GRUAS NË VEPRËN E STERJO SPASSES Mr. Zejnepe Alili - REXHEPI (Universiteti Shtetëror i Tetovës)

SENSIBILITETI FEMËROR DHE HUMANIZMI MODERN

vetes ngjarje me rëndësi historiko-letrare. Si vepra të rëndësishme për nga vlera estetiko-letrare

Për të trajtuar në mënyrë reale problematikën e jetës

mund të veçojmë edhe veprat: Hi dhe shpuzë e M. Fra-

së gruas shqiptare, në suaza të përmasave të traditës,

shërit, Hija e maleve e Koliqit, Dr. Gjilpëra e Konicës,

ngjarjeve të vendosura në ambiente tipike të këtilla,

Novelat e Qytetit të Veriut e Migjenit, Net Shqiptare e

për të vënë në pah përjetimet e vetë gruas në raport Kutelit, Pse e S. Spasses dhe Sikur t’isha djalë e Stërmilme gjendjen shpirtërore të saj; sa të brishtë e lirike, po

lit janë vepra që krijojnë themelet e modernitetit të

aq dhe të rebeluar, përqëndrohemi në pikëvështrime të

hershëm për letërsinë shqipe.43 Tematika e këtyre

ndryshme që e formësojnë subjektin e tri romaneve të

veprave vë në qendër të analizës fatin e njeriut dhe

Sterjo Spasses.

sakri�icën e tij gjatë jetës, me theks të veçantë fatin e

Afërdita, Afërdita përsëri në fshat dhe Zgjimi, janë ro-

gruas dhe pozitën e saj në shoqërinë shqiptare, gjatë

mane ku autori përshkruan një regjistër të tërë vroj-

periudhës së realizmit socialist.

timesh, me interesim dhe dëshirë të jashtëzakonshme,

Në këtë drejtim, vlerësohet subjekti i ngjeshur e i ndër-

duke dhënë konceptin e jetës së gruas, idealin e saj për

lidhur mirë në të tri romanet e analizuara të Spasses,

jetën, me një botë të pasur shpirtërore, ku natyrisht nd-

sidomos në situatat ku shfaqet më e plotë �igura e per-

jehet revolta për pozitën nënshtruese që asaj i impono-

sonazhit grua, përpjekjet e saj për realizimin e ëndr-

het. Rebelimi i saj kundrejt padrejtësive që i bëhen

rave për të ardhmen, gjykuar mbi të kaluarën e popul-

është shumë esencial për romanet, sepse pikërisht lit, pjesë e pandashme e të cilit është edhe gruaja. Është e vërteta dhe origjinaliteti e bën veprën art. Aftësia e

një fakt i pamohueshëm, pozita tejet e rëndë në jetën e

perceptimit të autorit bëri të mundur që �igura e gruas

gruas dhe e vërteta e fatit të saj të hermetizuar. Përderi-

në veprat e tij, sidomos në tri romanet e përzgjedhura

sa të gjithë, vazhdimisht pohojmë se gruaja është shtyl-

të jepet me një subtilitet të shprehur, sa tradicional aq

lë e familjes, edukatore e kombit, bazë e shëndoshë e

edhe bashkëkohor, kuptohet sipas rrjedhave tematike.

familjes dhe shoqërisë... Atëherë: a s’është koha që asaj

Vepra e S. Spasses nuk paraqet vetëm një vepër letrare

t’i jepet vendi i duhur dhe i merituar në shoqëri?

e estetike, por ajo lë gjurmët e një vepre të realitetit Ngulfatja e mendimeve dhe vullnetit të saj shpalos por-

> 5 / 4 o t i g o c <

shoqëror me re�lektimin e së vërtetës dhe përjetimit të

tretin e përvuajtur të gruas në ambientet sociale për-

personazheve që bëhen bartës të ndryshimeve jetësore,

plot kontraste ku realiteti merr nuanca të trishtueshme

mbase shkrues të rrethanave historike, që pretendohet jete. Kështu, përmes situatash psikologjiko-shoqërore, të jetë si një përmbysje e së vjetrës, gjegjësisht si një

në këto romane jepen interpretime të qëlluara të

forcë e protagonistit për të sjellë rendin e ri shoqëror

gjendjes reale dhe aktualitetit të kohës, si shkaktarë të

me ndryshimet rrënjësore duke krijuar dhe lënë pas

rrjedhave të atyre ngjarjeve.

<50>

Arsyeshmëria e dilemave të shtruara gjendet edhe në një nga tezat e përfaqësuesit më të denjë të Letërsisë moderne shqipe, Faik Konicës, të botuar në revistën „Dielli“ në Boston, pra për �illet e shekullit XX, i cili nisur nga pozita e grave që nderoheshin në Evropë dhe gëzonin një nder më të lartë në shoqëri, përpiqet që të përshkruajë kësisoj rolin dhe vendin e gruas shqiptare, një shpjegim krejt ndryshe nga Anadolli, ku thuhet: “Shqipëria, vend i thjeshtë evropian, e ka dëftuar kurdoherë veten të ndryshme nga Anadolli. Në kohë të mesme e të tashme, shqiptari e ka nderuar gruan �isnikërisht... shqiptarja është perëndesha e vatrës”.44 Mbase këtu vihet në spikamë qëllimi human i intelektualit dhe atdhetarit shqiptar. Të vetëdijshme se pa emancipimin e gruas, s’ka emancipim të një familjeje e të një shoqërie, Afërditë Skënderaj dhe Margaritë Suvaxhiu bëhen misionare të dijes, e vetmja rrugë e sigurt e ndryshimeve rrënjësore dhe e përparimit. Nëse arsimimi dhe edukimi i femrës është shkolla, i vetmi vend ku ajo do të arrinte nivelin e duhur të edukimit, atëherë duhet synuar me ngulm për këtë arritje. Pa dyshim, për ta arritur këtë nuk është e mjaftueshme vetëm dëshira, vullneti dhe puna e saj në këtë rrafsh, por është shumë e rëndësishme përkrahja morale dhe mirëkuptimi nga ana e burrit, sepse pa praninë e vetëdijes së mashkullit në këtë synim, tërë kjo do të ishte e vështirë dhe e parealizueshme, kur dihet se gruaja akoma është në pozitë të lutjes dhe vlerësimit nga bota e mashkullit. Përkushtim të madh në këtë sferë për pasqyrimin real të jetës së gruas, ka dhënë edhe Elena Gjika, në veprën Gratë të para nga një grua (Des Femmes par une femme), botuar në Paris dhe Bruksel, në vitin 1865. Për të shkruar veprën, autorja është njohur me historinë e vendeve të ndryshme, me zakonet e traditat që ruhen në to, me sistemin e ligjeve, që organizonin jetën shoqërore, ka njohur gratë më të shquara, që përfaqësonin kulturën, letërsinë e artet e këtyre vendeve. Kjo qe një ndërmarrje tepër e vështirë, që Dora d’Istria e kapërceu vetëm falë erudicionit dhe kulturës së gjerë që kishte, falë udhëtimeve plot fryt që kishte bërë, për të njohur jetën e popujve të ndryshëm, edhe të gruas.45 Njohje, që Dora d’Istria e arriti me kujdes të madh, duke u

munduar që për së afërmi të gjejë shkaqet e mjerimit të gruas së ndershme e punëtore. Edhe pse u bëhen përpjekje të shumta, që përmes personazhit të Afërditës të evidentohen dhe të shmangen sado pak shkaktarët që e vështirësojnë jetën e gruas, megjithatë për barazim gjinor s’mund të �lasim akoma, andaj gruaja është në pozitë të palakmueshme, derisa raportet do të vazhdojnë të jenë të këtilla. Kjo mund të arrihet kur gruaja do të jetë e barabartë dhe s’do të ketë nevojë për luftë të drejtash gjinore. Kështu, edhe N. W. Ackerman, duke dhënë shpjegime mbi fenomenin e pranimit apo refuzimit vjen në përfundim se pozita e saj ...varet shumë edhe prej botëkuptimit që gruaja e ka për vete.46 Pra, femra një kohë të gjatë u konsiderua si mjet dhe mall shkëmbimi.47 Ajo trajtohej si objekt, pozitën e të cilit mund ta zhvendosnin të tjerët sa herë që të donin. Shkrimtarët përparimtarë, si S. Spasse, të prirë nga mendime demokratike trajtojnë thellësisht faktorët shoqërorë që vështirësojnë jetën e gruas, të shtypur e të privuar nga të drejtat e saj. Konceptet e tyre për trajtimin e �igurës së gruas janë të dimensioneve profesionale, duke trajtuar: probleme shoqërore, sociale, ekonomike, politike, ideologjike, historike, psikologjike, �ilozo�ike, etj. Raportet shoqërore që dalin si rezultat i realitetit objektiv bëhen plagë e kohës për të rinjtë shqiptarë, duke ngulfatur dëshirat dhe ëndrrat e tyre. E rëndë dhe e padurueshme, kjo gjendje edhe më tej për gruan e ambienteve patriarkale, e cila padrejtësisht është privuar nga shumë të drejta njerëzore. Realiteti shoqëror dhe historik i viteve 1930-1990, kohë kur edhe janë shkruar romanet Afërdita, Afërdita përsëri në fshat dhe Zgjimi, pasqyron marrëdhëniet politiko-shoqërore e sociale, ambientet e jetës shqiptare, vrojtues i të cilave ishte S. Spasse, andaj në opusin krijues të tij u sajuan tema dhe personazhe që re�lektojnë vijat shtrirëse të realitetit shoqëror, klimën kulturore të kohës dhe gjendjen e vërtetë të gruas. Për të ndryshuar ideologjinë e kohës, në favor të rolit të gruas dhe për ta përfaqësuar denjësisht atë në jetën > kulturore, u angazhuan pothuajse tërë shtresa intele- 5 / 4 o ktuale shqiptare duke dhënë pikëpamjet e tyre, si një t i mesazh i fuqishëm për vetëdijësimin e saj. Me protago- g o

<51>

c <

> 5 / 4 o t i g o c <

nistet si Afërdita dhe Marga kuptojmë që gruaja duhet të bëhet e zonja e fatit, pasi me këtë, përgjithësisht do ta ndryshojë jetën e familjes dhe të shoqërisë ku ajo vepron, duke e ngritur atë në një shkallë më të lartë të kulturës. A thua për këtë gjendje të vështirë të pozitës së gruas, një pjesë të fajit duhet të mbante dhe vetë gruaja?! Dilema e këtillë shtjellohet nga shumë studiues, por veçojmë një artikull të publicistes Dita Jakova: Gruaja shqiptare asht prej natyre kryenaltë... Por mjerisht nuk ka ende nji besim në zotsinë e saj mendore... asht e zonja, e squet, por jo aktive... Mendimet e veta të mira i mban të fshehura. Ja ka lanë krejt luftën intelektuale burrit.1 Në këtë pikëvështrim del se gruaja s’është këmbëngulëse sa duhet për të �ituar të drejtën që i takon dhe për të ndryshuar pozitën e saj, �illimisht në familje dhe më pas në shoqëri. Po të kemi parasysh faktin, që shkollimi dhe emancipimi i gruas varen nga disa faktorë dhe assesi vetëm nga dëshira dhe vullneti i vetë asaj, atëherë ...shkrimtarët përparimtarë me tendenca demokratike, duke e hetuar këtë problem, u munduan që me veprat e tyre t’ia imponojnë shoqërisë një trajtim të ri të kësaj çështjeje, prandaj në veprat e tyre gruas i besuan rol të atillë çfarë ajo nuk e kishte në jetë... Gjatë analizës së veprave letrare të sentimentalizmit i hetuam këta tipa grash: tipi i gruas sentimentale atdhetare, tipi i gruas sentimentale didaktike, dhe tipi i gruas sentimentale mikroborgjeze.2 Me këtë përvijim të tipit të gruas shqiptare shprehet formimi i �igurës së tyre sipas karakterit, parimeve etike dhe estetike, vështruar si në rrafshin shoqëror të jetës, ashtu edhe në atë të sajimit letrar. Në romanet: Afërdita, Afërdita përsëri në fshat dhe Zgjimi të S. Spasses, bazuar te kryeprotagonistet, gjejmë tri pjesëmarrëse aktive në ndryshimet shoqërore, që krijojnë tri imazhe të ndryshme në kuptimin parësor. Në realitet, ato krijojnë një lidhje tepër të ngjeshur duke dhënë një �igurë gruaje të kompletuar, që e gjen tok tek një individ, njëkohësisht: gruan e arsimuar, të guximshme dhe përparimtare. Kur gruaja të çlirohet nga droja e tempujve të pamposhtur, si: babai, burri... idhujt e saj të rrejshëm, ajo do të gjykojë të kaluarën dhe do të përsiatë të ardhmen, atëherë bindja e saj për

ëndrrën e lirisë do të jetësohet. Gruaja gjatë jetës në shoqëri sikur përballet me s�idat prometeike, pareshtur mbledh dromca shprese për t’i bërë vend re�lektimit të lumturisë në jetë. Kjo është një çështje prekëse e tejet serioze që duhet të godasë çdokënd që ka pak sens se si duhet të jenë konturat e qytetërimit dhe emancipimit të gruas, të drejtave dhe lirive të saj, të paktën në shekullin XXI. Përkitazi me këtë, gruaja shqiptare gjen mbështetje në forcat e reja demokratike, konceptet e reja të jetës, të drejtat që i përkasin asaj si qenie e denjë për dashuri, respekt e mirëkuptim në familje dhe shoqëri. Tematika e romaneve të Spasses përshkruhet nga një frymë e fuqishme shpresëdhënëse, nga trazimet shpirtërore të vajzës shqiptare, qoftë malësore a qytetare, e cila është e determinuar për synime të reja, pa prangat e mesjetës, nën ndikimin e një bote emocionale dhe mendore që pa mëdyshje do të sjellë zgjimin individual dhe kombëtar. TIPI I GRUAS SENTIMENTALE DIDAKTIKE Në romanin Afërdita dhe Zgjimi, S. Spasse përmes vajzave shqiptare, Afërditës dhe Margës arsyeton qëndrimin transparent të tij në përkrahjen e gruas dhe të drejtave të saj. Me këtë, e qartëson qëllimin e personazheve në ndikimin dhe përmirësimin e jetës së gruas. Ato janë tejet aktive dhe nuk e vrojtojnë më si në mjegull mjedisin ku jetojnë, nuk gjunjëzohen në heshtje përpara urdhrit të burrit, por edhe pse me sakri�ica të mëdha, ato ngrihen kundër çdo padrejtësie që jetën e gruas e bën të mjerë, të zbrazët e të ndrydhur nën forcën e fatit të imponuar. Përjetimet e këtilla le të mbeten vetëm mendime të perënduara, e frika e njeriut të përbuzur e të robëruar të zëvendësohet me forcë të re që do të shërbejë si model i përparimit në shoqëri. Për këtë, shkrimtari na vë përballë mësueses së dyzuar, Afërditës. Protagonistja e romanit të parë, e ‘44-ës dhe e dyta e ‘54-ës, mësuese dhe edukatore që me punën e saj dhe predikimin e vet u bën jehonë ideve iluministe. Me këtë rast, në përshkrimin e Afërditës, heroinës së romanit, na duket se ka gjetur mbështetje në �jalën e Nobel-it: Shkrimtari ka një detyrë të dy�ishtë për të përmbushur: të mos gënjejë për atë çka di dhe t’i bëjë

<52>

ballë shtypjes.3 Misioni i saj është i shenjtë, ajo jeton për të ndihmuar të tjerët. I përkrah fshatarët në luftë kundër shtypësve e sunduesve, por dhe në ditë paqeje, në rindërtimin e vendit. Ideali për të edukuar brezat e rinj dhe për të ndihmuar fshatarët e varfër iu bë pjesë e shpirtit dhe kur kujton misionin që e priste, për një çast ajo ndjeu se ...një �llad i ri ia ledhatoi zemrën... në mënyrë të pavetëdijshme shpërtheu hovi i saj i pashterrshëm, për vepra të reja e për iniciativa të reja; e ndjen veten të fortë moralisht. Me fantazinë e saj shpalosi e bëri të valëvitej një �lamur të madh, �lamurin e idealit të saj.4 Në këtë qëllim, Afërdita s’është e vetme. Ajo përfaqëson një brez të tërë mësuesish përparimtarë, që synojnë një jetë më ndryshe, një jetë të re, për këtë nuk zbrapsen lehtë nga ideali i tyre. Mësuesja Afërditë Skënderaj dëshiron t’i mësojë njerëzit, ta ndriçojë mendjen e tyre dhe ta përparojë vendin e vet, veçanërisht fshatin. Afërdita e parë, mësuesja e paraluftës, këtë e arsyeton me idealizmin e vet si një utopi, një oazë parajse në skëterrë, kurse e dyta, në kushtet e pasluftës, bëhet propaganduese e idealeve të reja shoqërore, por që të dyja luftojnë kundër analfabetizmit, prapambeturisë, patriarkalizmit. Mësuesja e re niset nga një ideal, ai i Rilindësve shqiptarë. Lufton për lirinë e vendit dhe sërish kthehet në fshat, ia �illon punës në shkollë, sepse e kupton që është më e vlefshme të qëndrojë në mesin e të rinjve, sado që e kupton se bota e vjetër me të renë ndeshen kurdoherë. Për rrugën e vështirë që ka zgjedhur ajo është plotësisht e vetëdijshme, andaj me bindje shprehet: Unë kam dalë nga gjiri i këtij populli dhe duhet të vdes po për të mirën e këtij populli! E mira më e madhe që mund tu bëj sot për sot fshatarëve, është që të edukoj fëmijët e tyre; ja ideali, ja lumturia ime!5 Në të vërtetë, �igura e Afërditës në romanet e Spasses tipizohet me punë e ndershmëri, durim e sinqeritet, si dhe qëndrim të guximshëm deri në �itore. Përfundimisht, ajo mund të merret si paralajmëruese e së resë në botën që po ndërtohet, në jetën e re që agon. Edhe �igura e vajzës së zgjuar na shfaqet në rolin e mësueses atdhetare. Është ajo, e reja korçare, Margë Suvaxhiu, që i vë detyrë vetes t’u mësojë të tjerëve shkrim-leximin me abetaren shqipe të sjellë nga Vllahia. Ajo përfaqëson vajzën përparimtare, me shpirt rilindës,

me mendje të ndritur, edhe pse fati e lidh me shtresën feudoborgjeze, e shtynë të bëhet nuse në derën e Kondurajve, sado që ishte bijë e një familjeje atdhedashëse. Figura e saj, në atmosferën e zymtë antishqiptare, ku janë çuar peshë grekomanë e turko�ilë, bëhet sinonim i vajzës së guximshme, mësueses autodidakte që përhap shkrimin e shqipes. Me këtë, ajo sakri�ikon, por optimizmi për të ardhmen e vesh me idealin më sublim. Me përkushtimin e Afërditës dhe Margës edhe fati i vajzës dhe gruas shqiptare ndryshon. Ato bëhen tendencë e rrënimit të traditave të mbrapshta me elemente patriarkalizmi dhe fanatizmi. E �lakin skllavërinë, jo vetëm në emër të tyre, por në emër të shumë vajzave e grave shqiptare. Ngrihen kundër botës së vjetruar, përbuzjes e dhunës, si qenie të afta për të përmirësuar gjendjen jetësore, qenie në të cilat dashuria dhe ëndrra të kurorëzuara edhe me mençuri, i formësojnë ato me dritën shpirtërore. Përjetimet e vështira të mësueseve shqiptare, në përkrahjen e njerëzve të përbuzur e të robëruar, më pas zvetënohen dhe mbeten vetëm mendime të perënduara, ndërsa të dyja vajzat bëhen forcë e re shtytëse që shërbejnë si model i përparimit të shoqërisë. TIPI I GRUAS SENTIMENTALE ATDHETARE Me romanin Afërdita përsëri në fshat, të botuar pas romanit Afërdita, autori sjell një vazhdimësi ngjarjesh dhe �igurash. Edhe pse pas romanit të parë, vihet re sikur hesht një kohë, sepse censura e kohës vë dorë edhe mbi veprën e tij si shumë shkrimtarë tjerë, gjë që vërehet në romanin Afërdita përsëri në fshat, ku bën një kthesë letrare pak a shumë ndryshe nga e para. Sado që vendimtare për këtë kthesë shoqërore ishte Lufta Antifashiste, ai e paraqiti më të zbehtë, pa atë jehonën dhe madhështinë e duhur, duke iu larguar paksa gjendjes reale, por i kapluar me entuziazmin e jetës brenda kornizave të realizmit socialist. Mbi këto parime është ngritur stabiliteti artistik i formës së veprës, me tërë peshën e artit letrar, duke dhënë përvoja individësh-luftëtarë në frymën e atdhedashurisë, në pritje të veri�ikimit të ideve në shoqërinë bashkëkohore, gjë që e plotëson më mirë në romanin e dytë.

<53>

> 5 / 4 o t i g o c <

> 5 / 4 o t i g o c <

Roli i këtillë i shkrimtarit ka qenë një preokupim i përditshëm, jo vetëm si edukator i mirë i brezave, sikurse për heroinat e romaneve të tij, por edhe në pajisjen e tyre me ideologji kombëtare e me ndjenja atdhedashëse. Ai u mëson personazheve, se ta duash atdheun nuk mjafton vetëm të çlirosh atë nga robëria, nga armiqtë dhe feudalët e vendit, por të përkrahësh atë edhe në zhvillimin ekonomik, shoqëror dhe edukativo-arsimor. Për një atdhe më të përparuar duhet të kontribuojnë të rinjtë me shkollimin dhe edukimin e tyre, sepse kjo është e ardhmja më e sigurt për të gjithë, padyshim dhe ideali i Rilindjes Kombëtare. Këtu, sipas autorit del në pah qartë roli dhe qëndrimi i gruas shqiptare si luftëtare, heroinë, që jetën e vë në shërbim të luftës për liri, në shërbim të çlirimit të atdheut. Figurat udhëheqëse, si Afërdita dhe Marga, ndryshojnë në të kuptuarit e jetës. Janë të pajisura me idenë përparimtare, synim që e mbajnë deri në fund të jetës. Nuk e pranojnë nënshtrimin, nuk dorëzohen përpara forcës imponuese të traditës dhe ideologjive të dëmshme patriarkale. Nuk u mjafton vetëm �itorja individuale, sepse lufta e tyre qe luftë për ndryshimin e pozitës apo fatin e gruas. Kryeprotagonistet kanë vizionin e tyre për botën e re që duhet të jetë dhe një lumturi e përgjithshme e gruas, e të rinjve shqiptarë. Ideal i tyre për atdheun e lirë e të pavarësuar ishte ngritur mbi çdo gjë tjetër, edhe mbi jetën e tyre, sepse �lijimi për të mirën e vendit, për lirinë dhe lumturinë e brezave është një privilegj. Në këtë ideal, në këtë qëllim ato s’janë të vetmet, ngjasojnë edhe me shumë personazhe të tjera të romaneve shqiptare me tematikë të pasluftës, ato së bashku përfaqësojnë botën e re revolucionare, idealin që i kishte ngjizur edhe shumë protagonistë të tjerë. Afërdita - është �igurë e adhuruar për nga mençuria dhe energjia që re�lekton mirësi. Nga një mësuese e dashur, punëtore e këmbëngulëse, pra nga radhët e arsimit hidhet në radhët e Luftës Antifashiste. Karakterizohet me trimëri e heroizëm. Sado që me një imazh më të zbehtë si luftëtare, ajo bëhet simbol i luftës kundër skamjes dhe robërisë. Lufta kundër padrejtësive shoqërore bëhet pjesë e jetës së saj. Ajo është �igurë e arritur artistikisht, si �igurë udhëheqëse, si vizionare e së resë dhe përparimit të jetës në malësi dhe gjetiu, sado

që paraqet një �igurë �iktive me ide më tepër �ilozo�ike e idealiste. Margarita - është personalitet që ka ndërtuar bindjen e saj për realizimin e qëllimit. Është aktive në rolin e mësueses, në përhapjen e këndimit të shkronjave shqipe, nga abetarja e mërgimtarëve të Vllahisë. Një vajzë e re, por e formuar, e pajisur me kulturë dhe mbi të gjitha me vlera kombëtare. Figura e Margës pasqyrohet edhe në romanin Pishtarë, ku zhvillon një luftë ilegale që i bëhet pjesë e pandarë e luftës për liri. Personaliteti i saj tani më është i njohur në saje të bindjeve që ka �ituar, pikëpamjeve që mbron, qëllimeve që do të arrijë. Për t’i çuar në vend këto ajo hyn në radhët e mësuesve ilegalë dhe zhvillon veprimtari në radhët e grave.6 Kjo spikat �igurën e saj në qëndrimin dhe sakri�icën për të shpënë në vend porosinë vizionare të përfaqësuesve të Rilindjes Kombëtare. Personazhet, si Afërdita, po ashtu dhe Marga janë sublimim i mendimit përparimtar që kurrsesi nuk mund të binden me mendimin dhe mënyrën e vjetër të jetës që kishte rënë si hije mbi portat e Shqipërisë. Ato janë personazhe tipike të idealit të ri, për një atdhe të lirë dhe të rindërtuar me shumë tempuj të dijes dhe kulturës. TIPI I GRUAS SENTIMENTALE MIKROBORGJEZE Në romanet e theksuar më lart vijnë analiza më të thelluara, me diagnoza të përpikta shoqërore, sociale, morale, ideologjike... duke zgjeruar hapësirën e vrojtimit letrar, që padyshim ndikon në ndryshimin e raporteve shoqërore. Personazhet e tipizimeve të këtilla shprehen përmes ndërtimit të situatave të ndryshme dhe gjejnë mbështetje në elementet e përditshmërisë. Sajohen në dy këndvështrime: personazhe optimiste me bëmat dhe mendimet e tyre, si dhe personazhe intrigante, hipokritë e plangprishës, por që ofrojnë ngjarje të lexuara me pasion, edhe pse ato nuk përputhen në mënyrë të drejtpërdrejtë me lexuesit. Kryepersonazhet-femra, të pajisura me zgjuarsi dhe mençuri, në tri romanet e lartpërmendura, pothuajse bëhen pishtarë të dijes e qytetërimit, të cilat me vendosmëri ecin drejt shtigjeve të përparimit. Ato janë model i qëndrueshmërisë deri në realizimin e qëllimit, tema kjo mjaft nxitëse, sepse bartëset e ngjarjeve në romane të japin mundësinë e kërkimit apo gjetjes së qëndrimit

<54>

real dhe begatisë shpirtërore të femrës shqiptare gjatë kësaj periudhe letrare. Marga, është vajzë qytetare, e bukur, e zgjuar dhe përfaqësuese e denjë e popullit të vet. Ajo nuk tundohet nga begatia materiale, pasi kultura mbi baza kombëtare e bën edhe më të vetëdijshme. Paraqitet si heroinë e vërtetë para atyre që u mëson shkronja shqipe, që u qëndis letrat me këtë gjuhë zemre, sepse në të vërtetë ajo është e ngjizur me adhurim, si tipar i rrallë që i vishej gruas, për kah zgjuarsia dhe mençuria. Ajo paraqitet si vajzë e formuar me një nivel të lartë kulturor, edhe pse nganjëherë del si personazh me mungesë të unit të vet, që pa dëshirën e saj herë-herë del si objekt me të cilin manipulon familja dhe shoqëria. Gruaja paraqitet e shtypur dhe e tjetërsuar, pa botë të pavarur emocionale. Edhe Margaritë Suvaxhiu vihet përballë shoqërisë borgjeze. Ka fatin e hidhur të bëhet pjesë e familjes së Kondurajve, sepse nuk përshtatet dot me ta. Mundohet që të kthejë të shoqin në frymën patriotike, që të kontribuojë për të mirën e Korçës dhe mbarë Shqipërisë, por në këtë përpjekje Marga dështon. Dikur, ajo bindet se të gjitha ato shpresa e dëshira për lumturi bashkëshortore kishin qenë vetëm iluzion... Gjatë gjithë kohës ajo përjeton tortura të mëdha �izike dhe shpirtërore.7 Ajo dhe Petraq Konduraj nuk ishin ngjizur me të njëjtën psikologji, nuk i ngrohte e njëjta dashuri njerëzore, nuk qenë frymëzuar me të njëjtat ideale, ai përfaqësonte një familje mikroborgjeze. Në të vërtetë, realizimin e idealeve të këtilla kombëtare e patriotike në shoqërinë feudo-borgjeze... e kundërshtonin dhe e mohonin, pra ...ishte e pamundur të ngjiste.8 Shoqëria malësore shqiptare e pasqyruar në rrë�imin epik karakterizohet me norma të theksuara patriarkale, norma para të cilave gruaja u bindet urdhrave dhe autoritetit të burrit, gjë që e kushtëzon atë në një pozitë më të ulët, pra ajo, jo vetëm që s’njeh pozitë më të privilegjuar, por fare si gëzon normat e së drejtës në shoqërinë patriarkale. Pas çdo synimi për të tejkaluar këto gjendje të tendosura jetësore, pengesat shpesh bëhen edhe më të mëdha dhe me përfundim fatal. Po guximi i gruas si Afërdita e Marga i bënte që të ngrihen mbi kurthet e patriarkalizmit, duke u munduar të mposhtin ato, sepse natyra

tekanjoze e gruas nuk heziton të sprovohet para çdo rreziku, pasi njëkohësisht u jepej rasti të vinin në pah të gjitha shkathtësitë e veta për të mbijetuar edhe në kushtet e një jete të rënduar. A s’gjejmë këtu një �inesë ndërthurjesh, të cilat e plotësojnë imazhin tonë për ndikimin e faktorëve apo ndikimin e fatit të gruas në shoqëri?! Përshkrimi i jashtëm i personazheve, identi�ikimi i karakterit të tyre përmes ngjyrimit emocional dhe ideor sjell harmoninë e �igurës së tyre. Atëherë, mundësia logjike dhe mundësia reale, të shikohet nga dukja deri tek e vërteta, nga imazhi dhe ëndrra brenda nesh duke lejuar që këto të lidhen me diçka jashtë nesh. Me këtë lidhet një dukuri me një realitet të jashtëm apo me një shkathtësi krejtësisht të brendshme. Personazhet janë të lirë të veprojnë, pra s’është përherë e domosdoshme të �lasin atë që duan të tjerët, atë që ju urdhërohet të bëjnë, por për ta bërë këtë duhet mençuri e guxim. Për ta, jeta është një luftë e vërtetë. Ata edhe kur heshtin, duhet të veprojnë, të mendojnë një zgjidhje. Madje, a nuk vlen proverbi “Uji i qetë rrëzon brigjet”?! Në komunikimin e mentaliteteve gjejmë kontraste ideologjike, e vjetra që lufton deri në vdekje për të ruajtur ndikimin e mëparshëm dhe e reja që sjell frymë përparimtare, duke vendosur mbi këtë të fundit �igurën e Afërditës dhe Margës. Madje, nga romanet e Spasses �itohet përshtypja që vepra përbrenda rrë�imeve dramatike sjell tragjedi, por megjithatë ajo më tepër përbëhet nga �ije të harmonishme që në mbarim të saj japin imazhin e përjetimeve reale të ngjarjeve. Në veprën e Spasses, pavarësisht rrethanave shoqëroro-politike, gruaja ec me krenari e dinjitet për të gjetur kuptimësinë e jetës dhe për të ndryshuar fatin e paracaktuar në suaza të paragjykimeve patriarkale e konservative të shoqërisë së pa emancipuar njerëzore. S’ka dyshim se bota në të cilën gruaja shqiptare mund të hedh �ije shprese, thuajse se nuk ekzistonte, ajo ishte fryt i një marrëveshjeje patriarkale për të mohuar dhe zhvleftësuar paraprakisht, botën ideo-emocionale të lënë peng të gjendjen sociale dhe shoqërore të kohës.

<55>

> 5 / 4 o t i g o c <

BETEJA E KOSOVËS NË TRADITËN GOJORE SHQIPTARE DHE MORFOLOGJIA E MITIT SERB Enver MEHMETI (Universiteti i Prishtinës)

> 5 / 4 o t i g o c <

Në Betejën e Kosovës e cila u zhvillua më 28 qershor, të vitit 1389, në territorin e moçëm historik protoshqiptar dhe shqiptar, në Dardani, gjegjësisht në Kosovë, koalicioni i krishterë i popujve të Ballkanit, siç është e njohur historikisht, pësoi disfatë të rëndë. Kjo ngjarje e madhe historike e përballjeve të dy botëve, të dy civilizimeve në kujtesën kolektive të etnive ballkanike la gjurmë të pashlyeshme dhe me kohë morri përmasa të një sage ballkanike. Shumica e popujve te Ballkanit, por sidomos shqiptarët dhe serbët, në krijimtarinë e tyre orale do të thurrin legjenda dhe këngë të shumta epike. Këngët shqiptare për Betejën e Kosovës janë krijime që paraqesin një gjendje kalimtare nga epika e moçme në epikën e re, gjegjësisht në epikën historike. Në gjithë folklorin tonë letrar epik këto krijime këndojnë ngjarjen më të hershme historike. Që nga kënga e parë e botuar nga Lef Nosi më 1918 e deri më sot janë regjistruar dhe botuar me dhjetëra variante që kapërcejnë mbi 2000 vargje. Për sa u përket varianteve shqiptare të këngës së Betejës së Kosovës dhe legjendave gojore në prozë është e sigurtë se ato janë krijime të hershme gojore zana�illa e të cilave mbështetet në kujtesën e legjendarizuar historike për këtë ngjarje. Studiuesit e huaj që janë marrë me këtë problematikë, siç janë sllavisti i njohur gjerman Alojz Shmaus, madje edhe ndonje studiues objektiv serb si Veselin Çajkanoviq pajtohen se tradita gojore shqiptare e Betejës së Kosovës në raport me atë serbe paraqet një gjendje të hershme, një trajtë të veçantë speci�ike njëkohësishtë dhe primitive të kësaj legjende1. Brenda vetë këngëve shqiptare epike historike, modeli i këngëve të Betejës së Kosovës, në pikëpamje të ndërtimit artistik, sidomos në pikëpamje të ndërtimit kompozicional është i veçantë. Elementet e qëndrueshme të ndërtimit epik si dhe prania e përbërsëve mitikë e ofrojnë këtë tip të këngës historike me këngët

e moçme epike shqiptare. Por, edhe në pikëpamje të sistemit të vargëzimit variantet shqiptare të Betejës së Kosovës paraqesin lashtësi dhe e shpien moshën e këngëve me vetë lashtësinë e ndodhjes së ngjarjes. Pra, vargu i këngëve është vargu i moçëm i krijimeve epike shqiptare, është varg i sistemit tonik që njihet edhe në krijimet epike arbëreshe si dhe në këngët kreshnike, dhe nuk është varg silabo-tonik i këngëve epike historike të gjysmës së dytë te shekullit XVIII e këndej. Këngët shqiptare të Betejës së Kosovës, jo vetëm si ndërtim kompozicional, strukturë metrike e vargut, po edhe si mbushje me lëndë epike historiko-mitologjike paraqesin një lloj në veti të këngës shqiptare historike,një model hibrid të këngës me elemente të përziera historike dhe legjendare, në të cilat tipi i mendimit poetik mitologjik gërshetohet me tipin e mendimit poetik historik. Madje edhe teknika epike e ndërtimit të personazheve të këtyre krijimeve është e ngjajshme me atë të epikës shqiptare arkaike dhe jo me teknikën e ndërtimit të personazheve të këngëve historike të gjysmës së dytë të shek. XVIII e këndej. Variantet më të zhvilluara të këngëve shqiptare të Betejës së Kosovës përbëhen prej dy pjesëve të ndara qartë prej njëra tjetrës. Në pjesën e parë këndohen pushtimet e Sulltan Muratit I dhe arritja e tij në Kosovë. Në shumicën e këngëve, në këtë pjesë hetohet një shtresë e riteve, e formulave fetare dhe e kodeve të besimit islam që padyshim në këngë kanë hyrë nga kohët e mëvonshme, nga kohët e islamizimit në masë të shqiptarëve. Mirëpo, në asnjë nga variantet e krijimeve shqitare nuk idealizohet dhe nuk shfaqet në asnjë rast simpati dhe adhurim për palën pushtuese osmane. Pjesa e dytë e shumicës së varinateve të këngës i këndon heroizmit të Millosh Kopiliqit, i cili arrin të vrasë Sulltan Muratin I. Në të gjitha krijimet shqiptare të Betejës së Kosovës, Millosh Kopiliqi del �itues moral i kësaj lufte dhe është �igura qëndrore pozitive së cilës rapsodët shqiptarë i këndojnë me simpati të veçantë.

<56>

Në këngët tona, Millosh Kopiliqi nuk del si personazh i një etnie të huaj. Ai, në asnjë rast, në këngë nuk quhet i huaj-sllav, pra shkja. Studiuesi i njohur serb V.Çajkanoviq rreth kësaj çështjeje shkruante ,, Po qe se epopeja serbe mbi Luftën e Kosovës do të mund të quhej e Llazarit, epopeja shqiptare mbi po këtë luftë nuk është asgjë tjetër pos këngë mbi Millosh Kopiliqin. Gjendja e tillë është me siguri më e vjetër, më primitive. Krejt kjo do të thotë se Millosh Kopiliqi është hero që ka pasur kultin dhe traditën e vet të fuqishme në mesin e shqiptarëve”.2 Kurse profesor Shefqet Pllana në analizat e veta rreth kësaj problematike sjell mendimin se këngëtarët popullorë shqiptarë Millosh Kopiliqin e këndojnë si hero shqiptar3 Prof. dr. Shefqet Pllana, Heroi kosovar në këngët popullore shqiptare të Luftës së Kosovës, 1389, Studime në fushë të folklorit, Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë, 2004. Përderisa këngët popullore shqiptare të Betejës së Kosovës dalin me një trajtë të veçantë të lashtë dhe ruajnë një gjendje të tillë të hershme parakombëtare, krejt ndryshe qëndron puna me traditën sllave, gjegjësisht serbe për Betejën e Kosovës. Së pari, traditës serbe ndryshe nga tradita shqiptare i mungon gjendja e lashtë apo bërthama e moçme. Vuk Karaxhiqi në �illim të shek. XIX nuk gjeti as edhe një këngë të vetme për Betejën e Kosovës nga rapsodët serb të Kosovës, as nga lautarët e zonave afër Kosovës, por as dhe nga lahutarët në Serbi, Hercegovinë dhe në Mal të Zi. Së dyti, këngë për Betejën e Kosovës nuk gjenden as në koleksionet e botuara të para shek. XIX, pra as në “Dorshkrimin e Erlangenit”4, i cili është njëri ndër koleksionet më të vjetra dhe më të rëndësishme me këngë popullore serbe. Gjithë kjo vërteton se traditës serbe i mungon fondi i këngëve të moçme për Betejën e Kosovës. Vuk Karaxhiqi, në mungesë të këngëve të moçme, në ndikimin e zgjimit kombëtar të serbëve të Austrisë dhe të misti�ikimit letrar të periudhës së romantizmit, është ideator i parë i krijimit të mitit të Kosovës të ashtuquajturës - ,,Llazarica”, apo epit gojor serb të Kosovës. Sipas të gjitha dëshmive cikli serb i këngëve për Betejën e Kosovës është krijuar në Srem nga fundi i shek XVIII dhe �illimi i shek. XIX dhe është frymëzuar nga manifestimet madhështore të Vidovdanit që i organizonte Kisha Ortodokse Serbe për çdo vit, meqë në Srem të Frushka Gorës, së paku nga shek. XVII ndodhej kufoma e princit Llazar. Vuk Karaxhiqi dhe intelegjenca serbe në rrethana historike të zgjimit kombëtar që vinte nga Austria, kisha ortodokse dhe parimet e misti�ikimit letrar do t’i nxisin lahutarët, të cilët në manifestimet e Vidovdanit vinin në Srem nga Hercogovina, Mali i Zi dhe Serbia t’i këndojnë Betejës së Kosovës të vitit 1389. Pra, cikli serb i këngëve të Betejës së Kosovës, ndryshe nga këngët shqiptare që janë të hershme dhe burimore, është prodhim i vonshëm i shkollës së kultivuar folklorike serbe, autorësia e të cilave është aq sa e

rapsodëve të verbër dhe poetëve popullorë po aq edhe e vetë Vuk Karaxhiqit. Për ciklin e këngëve të Kosovës, shkolla e kultivuar folklorike, prietar i së cilës ishte Vuk Karaxhiqi, zgjodhi vargun dhjetërrokësh të këngëve të reja historike serbe dhe jo vargun e moçëm epik serb, vargun gjashtëmbëdhjetërrokësh të bugarshticave si she sistemin �igurativ të këngëve të vargut të shkurtë, sepse kjo ishte teknologji e këndimit epik e receptueshme për shijen estetike të kolektivitetit serb dhe mundësi për mëkim me mitin e Kosovës. Fatkeqësisht, miti folklorik serb për Betejën e Kosovës, i patentuar mirë nga shkolla e kultivuar folklorike serbe e shek. XIX, që ushtroi ndikim të madh në përgatitjen shpirtërore të Serbisë për ekspansionizëm ndaj popujve jo serb ta Ballkanit e veçanërisht ndaj shqiptarëve, pranohet dhe plasohet sukseshem në qarqet kultorore dhe politike të Evropës të shek. XIX e më vonë. Pas shpalljes së pavarsisë së Serbisë më 1878, miti serb i Kosovës bëhet prioritet nacional dhe politik i dorës së parë për shtitin serb. Dhe më 1912 me aneksimin e Kosovës nga Serbia projekti i mitit serb për Kosovën i shfaqur së pari në poezi realizohet dhe sjell fatkeqësi dhe pasoja tw rënda për shqiptarët, por edhe për vetë serbët. Përfundimisht, mund të konstatohet se midis traditës shqiptare për Betejën e Kosovës të vitit 1389 dhe mitit serb gojor ka dallime esenciale. Tradita shqiptare del arkaike, është krijimtari e hershme burimore dhe shënon një gjendje kalimtare midis këngëve të moçme epike dhe këngëve të mirë�illta historike. Elementet e saj të një gjendje arkaike janë: përbërësit mitikë, sistemi tonik i vargëzimit, tipi i përzier mitologjik dhe historik i mendimit poetik si dhe mungesa e parashenjave kombëtare. Kurse, cikli serb i Betejës së Kosovës është i vonshëm, është krijim i shkollës së kultivuar folklorike serbe të �illimit te shek. XIX, ka përmbajtje nacionaliste dhe fryme ekspansioniste me të cilin qe dy shekuj është ushqyer dhe fatkeqësisht vazhdon të ushqehet shpirti i kolektivitetit serb me mitin e Kosovës që rrejshëm e paraqet Kosovën si tokë të shenjë serbe. REFERENCAT 1 Alois Schmaus, Sabrane slavisticke i balkanoloske rasprave, III, deo, O kosovskoj tradiciji kod Arnauta, dr. dr. Rudolf Trofenik, Muenchen, 1971 2 Veselin Cajkanoviç, Motivi prve arnautske pesme o boju na Kosovu, Arhiv za arbanasku starinu, jezik i etnologiju, libri I, vell. I-II, Beograd, f. 68-69 3 Veselin Cajkanovic, pun. cit., f. 68-69. 4 Prof. dr. Shefqet Pllana, Heroi kosovar në këngët popullore shqiptare të Luftës së Kosovës, 1389, Studime në fushë të folklorit, Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë, 2004, f. 255 - 270. 5 Dr. Gerhard Gezeman, Erlangenski rukopis starih srpskohrvatskih narodnih pesama, Karlovac, 1925.

<57>

> 5 / 4 o t i g o c <

LETËRKËMBIME TË PABOTUARA TË JOSIF BAGERIT Në Arkivin Shtetëror të Maqedonisë u gjetën disa letërkëmbime të Josif Bagerit, rilindësit shqiptar nga Reka e Epërme (mbajnë nr. 1493.5.3/4-7) Dr. Avzi MUSTAFA (Universiteti i Shkupit) “Ju Zotëri mos brengoseni për ata që janë të shëndoshë si thëna, por brengosuni për ata që ua grabisin jetët e njerëzve të cilët unë dua t’i arsimoj dhe t’i vetëdijësoj me ndihmën e Zotit.”

> 5 / 4 o t i g o c <

Historia e popullit shqiptar është e mbushur plot e përplot me veprimtari vetëmohuese për liri, bashkim dhe progres të gjithanshëm shoqëror. Me vendosjen e kushtetutës turke të vitit 1908 për shqiptarët �illon një periudhë e re për çlirim kombëtar. Kjo periudhë karakterizohet me hapjen e shkollave në gjuhën amtare, me përdorimin e gjuhës amtare nëpër shkolla e institucione të ndryshme, si dhe me përdorimin e një alfabeti të përbashkët të shqiptarëve. Patriotët shqiptarë, qëmoti e kishin kuptuar se pa emancipim politik nuk ka as emancipim kulturor. Andaj, kjo periudhë është e mbushur plot me ngjarje politike e arsimore. Josif Bageri si një rilindës i shquar i kësaj ane ishte futur shumë herët në shtigjet e luftës për liri, demokraci dhe arsim. Ky patriot e kishte kuptuar po ashtu se shkolla është një prej burimeve kryesore për të jetuar një komb. Si një aktivist i shquar duke për�ituar nga mundësitë që i kishte krijuar nga kushtetuta e ashtuquajtur e xhonturqve i drejtoi fuqitë e veta në zhvillimin e arsimit, në hapjen e shkollave në gjuhën amtare, në përdorimin e një alfabeti dhe në përdorimin e gjuhës shqipe në shkollë. Josif Bageri u shqua si një demokrat i vërtetë midis shumë aktivistëve të Rilindjes ku dha një kontribut

të çmuar në fushën e arsimit dhe kulturës. Josif Bageri, ky veprimtar i shquar, tregoi një veprimtari të gjallë për të vënë në jetë qëllimet e klubeve shqiptare që ishin ngritur kudo nëpër qytete të ndryshme që ishin bërë qendra vatre për të hapur shkolla popullore në qytete e në katunde. Menjëherë pas ngritjes së Klubit të Selanikut, Josi�i e kishte vizituar atë dhe më pas kalon në Shkup. Në Shkup, Josi�i takohet me patriotët shqiptarë, si dhe me parinë e Shkupit: me Efendi Ibrahimin, me Rrok Berishën, me Emin bej Kumbarën, etj. Nga takimet ai u mahnit, sepse këtu gjeti një pritje shumë të ngrohtë e patriotë të zjarrtë dhe përmes tyre u njoftua me idetë rreth formimit të Klubit të Shkupit. Ai, me këtë rast e shkroi edhe vjershën me titull “Shqyptarët e Shkupit” që e mban datën 25.10.1908, ku mes tjerash shkruan: “Shum i lumtur je, o Shkup / Se bjit e tu, ktu sivjet:/ Kan �illue me çel klub../ Në atni n’vendin e vet.”. Në Shkup, ai gjithashtu u njoftua për së afërmi me punën e Kongresit të Manastirit dhe në gazetën “Uria” nr.18, të datës 29.XI.1908, e cila dilte në Selanik e botoi një vejrshë për Kongresin e Manastirit. Vetëm pas pak ditësh pasi kishte mbaruar kuvendi i Kongresit të ABEsë, ai i dha përkrahje jashtëzakonisht të madhe njësimit të alfabetit shqip dhe me këtë rast u shpreh kështu:

<58>

“Shkronja për me zgjedh, se shum’ na duhen / Se kombi dhe gjuha: besa me kta ruhen !../” Nga letra kuptojmë se Josi�i ishte nisur për të shkuar në Dibër për të hapur një shkollë dhe atje të punojë si mësues i gjuhës shqipe. Gjithashtu, nga dokumenti apo letra që ia ka dërguar të Lumturushmit të priftërisë Zotëri Zotëri Kozmos e njofton se si një mik i tij i quajtur Iliev i kishte propozuar që të hapte një shkollë në vendlindje, në Nistrovë, me një rrogë prej 18 lirash. “Duke menduar se nga Klubi i Selanikut do të shpërblehem me 20 lira në vit, pranova të rri në vendlindje dhe të shkruaj në shtypin e kohës për ta dhënë kontributin tim në forcimin e vëllazërimit të dy popujve: shqiptarë dhe bullgarë (maqedonas), për arsye se armiku është i përbashkët, por gjendja materiale ishte ajo që më diktoi që bashkë me fëmijët në këmbë të kthehem në Shkup. Pas dy muajsh vuajtjeje, Klubi i Shkupit më caktoi mësues të gjuhës shqipe duke më paguar 5 napolona në muaj, andaj unë e pranova dhe tani e dy muaj po punoj.”, shkruante ai. Nga letra po ashtu kuptojmë se shkolla mund të mbyllet në gjysmëvjetor, ngase “kjo punë është e përkohshme” thotë ai. Kam ca premtime që të punoj në një shkollë turke si mësues i gjuhës shqipe, por unë, shton Bageri, kam dëshirë të punoj në vendlindjen time, sepse aty ka nevojë të madhe për mua, e jo atje ku ka profesor... Më tutje ai thekson se veprimtarinë duhet ta kryejë edhe pse atje nuk ka popuj të tjerë, përveç shqiptarëve dhe bullgarëve (maqedonasve) që ata të jenë të vëllazëruar dhe të bashkuar, posaçërisht u drejtohet shqiptarëve të krishterë, të cilët nuk kishin kishë autoqefale dhe duhej të jenë në djepin e Egzarhisë tuaj, të cilët do të mund t’i mbronin. “Prandaj i Lumturushëm, Ju lus me dëshirën më të madhe që ta keni parasysh këtë pyetje dhe të më siguroni 36 lira në vit nga shteti si mbështetje dhe atëherë do t’na shohë Zoti dhe do të na e bekojë punën tonë”. Shpirti i tij i trazuar nuk e la të qetë pa ia përmendur Zotëri Zotëri Kozmës që “ta lërë të lirë dhe t’ia japë bekimin që të rrëfejë shqiptarizëm dhe t’i mësojë shqiptarët në gjuhën shqipe në shkolla dhe në kishë të rrëfejë në gjuhën shqipe”. Në kohën kur Josi�i iu drejtua Mitropolisë se Dibrës, ai ndodhej në një krizë shumë të madhe materiale. Këtë e shohin se ai nuk ka asnjë qindarkë për të udhëtuar deri në vendlindje. Në letër, ai kështu i shkruan të Lum-

turushmit: “Nëse më siguroni 36 lira në vit rrogë dhe nëse është e mundur prej shatorit të vitit 1908 më lëshoni avancë 10 lira që sa më shpejt të shkojë në Nistrovë (në fshatin e lindjes) në shtëpinë e vëllait prift Todor që ka një dëshirë shumë të madhe që unë te jem atje bashkë me të”. Josif Bageri, në letrën e protokolluar me nr.326, më 19 janar, të vitit 1909, mitropoliti i Dibrës Zotëri Zotëri Kozma e njofton Josif Bagerin me keqardhje se nuk mund ta ndihmojë në misioni e tij. Josi�i i mllefosur nga kjo përgjigje që mori, më datë 10.02.1909 kështu i përgjigjet mitropolitit të Dibrës: “I Lumturushëm ... pse po brengoseni kaq shumë, qoftë bekuar Zoti, unë janë shëndosh si thënë! Juve ju vjen keq pse unë po kërkoj punë apo pse unë kam shprehur që të rrëfej në gjuhën amtare shqipe? Unë nga Ju nuk kërkoj ndihmë nga mitropolia, por zotëri Ilievi i juaj, administrator, më habiti për shërbimin prej 18 lirash rrogë në vjet, ngase kishin thënë se nëpërmjet vllahut Todor do të më jepni 30 lira në vit dhe se Ju i keni thënë se mund të kem liri edhe për gjithçka... Unë i besova, por duke iu falënderuar logjikës sime për të mos u ngutur, se përndryshe unë do të pësoja”. Mandej, Josi�i i thotë zotërisë: “Ju Zotëri mos brengoseni për ata që janë të shëndosh si thëna, por brengosuni për ata që ua grabisin jetët e njerëzve të cilët unë dua t’i arsimoj dhe t’i vetëdijesoj me ndihmën e Zotit.” Në fund në p.s. Josi�i i kërkon falje kryesuesit të mitropolisë pse letrën nuk e ka futur në zarf dhe shpjegon se këtë e bën për arsye ekonomike Çështja e arsimit, çlirimit të atdheut dhe e përdorimit të gjuhës shqipe ishin bisedat kryesore dhe preokupimi i vazhdueshëm i Josif Bagerit edhe në letërkëmbimet e shqyrtimet e tjera. Tërë kjo dëshmon se kemi të bëjmë me një personalitet poliedrik dhe rilindës që shkriu gjithë ç’pati në jetë për iluminizmin e këtij populli. Shënim: Dokumenti është një korrespondencë që i drejtohet të Lumturushmit Mitropolitit të Dibrës Zotëri Zotëri Kozmës, pas një letre të marrë nga një bashkëfshatar i quajtur Todor, i cili i e ka njoftuar për interesimin e Zotëri Zotëri Kozmos, dërguar më 3 janar 19009.

<59>

> 5 / 4 o t i g o c <

SHTYPI SHQIPTAR I RILINDJES NË MAQEDONINË E SOTME

POLITIKA E NJË FLETOREJE DITURAKE Gazeta “Shkupi”, 1911 - 1912 Dr. Hamit BORIÇI Fletore e përjavshme me 4 faqe: në gjuhën shqipe dhe në turqisht, me nga 3 kollona,format i vogël. “Pruen interesat e kombit” Drejtimi përbëhët nga “një tufe shqiptare”. Drejtor Jashar Erebara. Botohet në qytetin e Shkupit, qendër e vilajetit të Kosovës. Numri i parë qarkulloi ditën e hënë më 29 gusht l9ll. Deri më 30 dhjetor dolën l4 numra. Vijoi edhe më l9l2. Gazeta ka format të vogel në tri kolona me nga l8 cicrra. Përmban pak lajme. Shumica janë shkrime të natyrës informativo - analitike: Letra në redaksi, komente shtypi, korrespondenca,shënime publicistike, artikuj e kryeartikuj. Gjuha është e ngarkuar me turqizma. Qellimi i kësaj të të përkohshmeje qartësohet në kryeshkrimin e numrit nismëtar: “”Shkupi” grish atdhetarët “të punojmë me zemër e dëshirë të pastër” për kombin e Shqipërinë, duke mos rënë pre e ngatërresave, grindjeve e përçarjeve; “t’i zamë besë shoqi-shoqit”, por para së gjithash duhet “me harrue e lanë mënjanë mendimet e pakohshme”.

*** Tek hulumtoj në numrat e gazetës “Shkupi”, që ruhen në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë, më vjen në kujtesë thënia, urtia popullore: “Tjetrit shihi punën, jo gunën”. Në të parë kjo �letore “gunën” e ka “gjysëm shqiptare e gjysëm turke”: pamja shqiptare shfaqet në misionin e saj iluminist e diturak, për gjuhë e letërsi shqipe; pamja

turke shprehet në premtimin se redaksia do të punojë “me shpirt e trup të pandamun nga mbretnia t’onë e lumtun” me të cilën “mbi 500 vjet, që rojmë, të mirën e të keqen e kemi nda dhe do ta ndajmë sot e tutje ma mirë”. (Kryeartikulli programor, titulluar “E pamë të udhës të thomi këto pak �jalë si parathënie”, e hënë, 29 gusht l9ll). Por puna e të përjavshmes “Shkupi” është tjëtër, vepër shqiptare në propagandim e mbrojtje të të drejtave tona kombëtare. Për të siguruar lejen nga autoritetet qveritare osmane dhe qenësinë e saj, �illimisht e ndërkohë, gazeta ruhet nga shkrimet, qoftë edhe formulimet e drejtëpërdrejta kundër politikës së Portës së Lartë. Bile “Idarea” (dejtimi) i “Shkupit” deklarohet, rast e pa rast, pro Mbretërisë dhe Turqisë, se “Shqipëria s’ka asnjë mik të besës, që mund të mbajë �jalën veçse Mbretërisë sonë” dhe se u beson “të sjellave të Konstutucionit”. Me përcaktimin: “Lëvizja e nacionit (kombit) shqiptar s’ka tjetër qëllim as të përkthyeme (H.B. - ndryshim regjimi) veçse mbas kohës, në shekullin XX në gjuhën e vet, dituni, përparim, qytetnim dhe mbasandaj me sherbye njerëzinë” kryeredaksia, në dukje, shkon aq larg, sa në qarqet atdhetare të krijojë edhe mëdyshje për rrugën që do të ndiqte �letorja. Si e para e përkohshme në gjuhën shqipe, që sheh dritën e botimit në Kosovë, pas revolucionit xhonturk, gazeta “Shkupi” mbart e përçon idetë e problemet më të qenësishme të kohës në trevat e këtij vilajeti. “Kur themi Kosova,- thuhet në artikullin”Kosova”,- marrim vesh jo

vetëm çka përfshinë fushen e Kosovës, por krejt vilajetin e Shkupit, qi asht pjesa e Shqypenisë ma e bukura, por edhe ma e vjeshmja krahinë e Turkies n’Europë, si për tregti, ashtu edhe për kah politika” (“Shkupi” nr. 7 datë l5 tetor l9ll). E orientuar nga lëvizja kombëtare shqiptare, gazeta popullarizon e lufton për zbatimin e idealeve të Rilindjes Kombëtare në kushtet konkrete të zhillimit të tyre në atë kohë, shpall e “kallxon sheshit dishirat e �lamures të ditunisë së atdhetarëve”, duke iu drejtuar lexuesvet se “...nji komb pa dituni s’na ka rojtje dhe pas kohës shuhet si qiriri”. Në mjaft shkrime gjallojnë synimet afatgjata të Lidhjes së Prizrenit, por edhe atyne qi s’na duen”. Për rëndësinë e �letores “Shkupi” në rrafsh politik kombëtar e ballkanik, për gjerësinë e larminë e problemeve që ajo preku e shtjelloi, studiuesi Sherafedin Hoxha ka arritur në përfundumin se “Me anë të kësaj gazete mund të ndriçohen shumë raporte politike e shoqnore e kundërthënie që ishin prezente pas përmbysjes së regjimit absolutist osman, jo vetem ne vilajetin e Kosovës, por edhe në mbarë territorin e shtetit të atëhershëm të Turqisë”. (“Shtypi i kombeve dhe i kombësive të Kosovës /l87l-l983/, Prishtinë, l987, f. 67-68). I afrohemi këtij mendimi, por nuk pajtohemi plotësisht me çka thekson më tej, në faqën 68 të librit të tij: “Kjo gazetë me orientimin e vet demokratik kristalizoi shumë çështje të asaj kohe”. Mjaft probleme në gazetë janë shtruar apo cekur, por nuk mund të themi se ata, qofshin edhe disa, janë kristalizuar, qoftë edhe çështja e gjuhës shqipe, e letërsisë apo problemet diturake në tërësinë e tyre, pa përmendur problemet politike të mirë�illta, siç është bashkimi i popullit. Bile edhe shtrirja gjeogra�ike e çështjeve të shtruara ka qenë e ku�izuar, edhe pse pretendimi është për gjithë Shqipërinë. Redaksia bën përpjekje për një politikë dinamike në faqet e �letores, çështjet e brëndshme i sheh në lidhje e ndërvarësi me ato të jashtmet, duke pasur një vizion disi të qartë e strategji të caktuar propagandistike.

zamë besë shoqi-shoqit”, por para së gjithash duhet “me harrue e lanë mënjanë mendimet e pakohshme”. Aludohet se edhe Stambolli nuk është për njësinë e shqiptarëve përderisa injoron kërkesat për të drejtat e liritë, në një kohë që, siç pohohet në mumrin l0 të gazetës, “serbët i ndihmon edhe me të holla”. Po në atë shkrim qortohen ata shqiptarë, që “�lejnë e nuk janë tuj marrë vesh se kanë me hupë si kanë hupë vllaznit tonë të Maqedonisë”. Opinioni shqiptar sqarohet përmes gazetës se “ata që nuk na duan të mirën” ushqejnë ndasitë krahinore, fetare e shoqërore. “Po shka do me thanë Toskë e Gegë? Po, a s’jemi të tanë shqiptarë?...S’kemi të tanë nji gjak? S’�lasim të tanë nji gjuhë?”,- arsyeton autori i komentit të shtypit “Bashkimi asht pështimi”.( 8 tetor l9ll) Ndërsa kundër ndasive fetare sillen argumente logjike. Nën titullin “Muhamedan’ e Tyrk, Katolik e Latin, Ortodoks e shqa” në numrin 4 gazeta shkruan: “Shumëkush i përzien këto �jalë dhe i përdor njerën për tjetrën. Muhamedan është, njai që n’punët e fesë e ndjek Muhametin e mësimet e tij... Pra, �jala “muhamedan” shenjon Fee e jo gjakun, kombin. “Tyrk” shenjon njata qi në gjakun asht i tartarëve të moçëm a prej turkistanit, popull i Azisë. Tuj folë për Shqipënin tonë, muhamedanë janë një milun, e Turq janë aspak e sa mundena me thanë se s’ka hiç”...Katolikë janë njata qi mbahen me Papen e Romës...”. Në një tjetër shkrim arrihet në përfundimin se “Kush ndahet për punë të Fesë, s’ka me u bashkue as për punë të kombit, e kështu ka me hupë...”. Ndaj klerit muhamedan e katolik mbahet qëndrim realist. Në komentin “Hoxhë e prift” argumentohet se shumë priftërinj e hoxhallarë kanë punuar për kombin. Përmenden Barleti, Bogdani, Pjetër Zarishti, Ejëll Radoja, Pashko Bardhi, Ate Jak Jungu, Ndoc Nikaj, Fishta, Gjeçovi, etj.; priftërinj ortodoksë, si Kristo Harallambi; hoxhallarë, si Hoxha Tahsim, Hoxhë Popova e Hoxhë Vildani. Vetë populli i mënjanon ata klerikë që e dëmtojnë kombin e kombësinë shqiptare. Më l8 dhjetor l9ll botohet një letër nga Zhornanica e Rekës (Dibër) ku thuhet: l. “Shqiptarët ortodoksë nga Reka e Sipërme i kanë ba të Në politiken e mbrendshmë përparësi merr ngritja e njohur prefektit dhe dhespotit të Dibrës se shqiptarët vetëdijes kombëtare në një nivël më të lartë, bashkimi ortodoksë, sot e mas s’kanë me e njoftë aspak si të parë i popullit, pa shikuar besim e krahinë. Idea e bashkimit feje klerin grek”. shtrohet e merr jetë në shtyllat e gazetës, shtruar në Nisur nga dëshira për t’i bindur lexuesit se gazeta nuk rrafsh konkret. Që në kryeshkrimin e numrit nismë- është kundra besimeve e besimtarëve, por kundërshton tar “Shkupi” grish atdhetarët “të punojmë me zemër e ata që shfrytëzojnë besimet për t’i përçarë e tërhequr dëshirë të pastër” për kombin e Shqipërinë, duke mos ata nga lëvizja kombëtare. Prandaj bëhët përpjekje për rënë pre e ngatërresave, grindjeve e përçarjeve; “t’i të shpjeguar me një �jalor të thjeshtë e të kuptueshëm

çdo me thënë “nacion” (komb), duke qartësuar se tjetër është kombi sllav, tjetër është besimi ortodoks. “Orthodoksët mund të jenë për nga kombësia serbë, bullgarë, grekë,etj., ashu si janë edhe shqiptarë”. Kritika ndaj atyre që duan të përdorin termin “turk” për kombësi të besimit muhamedan, shoqërohet me argumentin: “Tuj folë për Shqypninë tonëm muhamedanë janë një miliun, e turq janë aq pak sa mundena me thanë se s’ka hiç...”. Për këtë qëllim shfrytëzohet edhe një telegram i mergatës shqiptare në Konstancë të Rumanisë, dërguar Portës së Lartë në Stamboll, i cili botohet në numrin e dytë të gazetës, më 5 shtator l9ll. Në te thuhet: “Neve, l200 shqiptarë, Gegë e Toskë, myslimanë, katolikë e ortodoksë, të bashkuar si vëllazën nji gjuhe e nji gjaku, tuj pasë të drejtë si kombet tjerë, kërkojmë...”. Në funksion të vetëdijësimit kombëtar, kohë pas kohe, botohen shkrime të shkurtër përmes të cilëve tentohet të forcohet dashuria e krenaria për atdheun, për vendlindjen, për traditat. Gazeta u sjell në kujtesë lexuesvet se “Ne, shqiptarët, jemi më të vjetrit në këto vende, rojmë e do të rojmë”, duke argumentuar se Kosova, që “asht shtegu që bashkon Europën me Azi, ka qenë gjithmonë e Shqyptarëve... 500 a 600 vjet mbas Hazreti Isasë u dynden prej veriu Harvatët e Serbët, te cilët pushtuen dhera dhe u quajten Hervati e Serbi...ma vonë serbët u dyndën ma poshtë, ma nga jugu, ndër vende të Kosovës”. Me interes në këtë vështrim është edhe shënimi publicistik “Disa sheja të historisë”, botuar më 5 nëntor l9ll, në të cilin autori edhe mediton: “... Shqypnija asht vendi ynë i dashtun, asht atdheu ynë i bukur, ku kemi le e ku gjinden eshtnat e të parëvet t’onë, qi kanë lanë nji za e nji emën, qi kurrë s’ju harrohet për trimni e burrni”. Sillen edhe shembuj nga veprimtarë kombëtar si Dervish Prishtina, Bajram Curri, Nexhip Draga, Hasan Prishtina, etj., të cilët si këshilltarë të vilajetit të Shkupit, “tepër janë marrë me punët e atdheut”, për më tepër në saje të ndihmës morale të Bajram Currit “në Gjakovë së shpejti do të hapen mejtepe (H.B.- shkolla) shqipe”. Fletorja jo vetëm konstaton, por përpiqet të gjejë rrugëzgjidhje për bashkimin e përparimin e kombit, të shqiptarëve. Ajo e shtron si një nevojë të madhe themelimin e një klubi shqiptarësh në Shkup, i cili, “kishte me u mundue me shtimun ndër shqyptarë dashtni për gjuhë e mësim, kishte me muejtë me shtypun libra t’ vegjël... me çelë nji mësojtore a shkollë për gjithë pramje...” (nr. 8, datë 22 tetor l9ll).

2. Qëndrimi i gazetës “Shkupi” ndaj Turqisë është i matur, i kujdeshëm, gjithëherë në shërbim të të drejtave të kombit dhe të popullsisë shqiptare. Politika e redaksisë është e ekuilibruar, e shkallëzuar në ankesa deri gadi si lutje. I përmbahet proverbit latin “Si vis me �lere delendum est primum ippsi tibi”, me të cilin përmbyllet shkrimi programor i gazetës. Me tone të shtruar ajo sugjeron: “Parësia e Mbretnisë sonë t’i kthejë sytë mbi kërkimet tona”, që gazeta i thjeshtëzon duke i quajtur “të vogla e të drejta”. Edhe kur lexojmë se “Shqipënia s’ka asnji mik të besës, që mund t’i mbajë �jalën veçse Mbretëriaë sonë” (numër 5), nuk mund të jemi të prerë në mendimin se redaksia kishte bindjen se Shqipëria nuk mund të jetonte pa tutelën turke. Shprehej kështu gazeta, kur në të njëjtin numër njoftonte se “Serbët kërkojnë të blejnë nga Turqia sanxhakun e Jenipazarit; se Karadaku po don me e ble Shkodrën. Po na duket se kjo shtëpia jonë u ba si kashta e Allaj Begut...!”. Shprehje e dëshpërimit në rrethanat e krijuara, apo, ndoshta, me vetëdijë! Kujt t’i drejtohej ajo për mbrojtje: Rusisë, Greqisë, Serbisë a Malit të Zi ?! Mëdyshje e luhatje të kësaj natyre gjen shpesh nepër artikuj, komente e shënime publicistike të �letores “Shkupi”. Përgjithësisht kritika ndaj regjimit xhonturk bëhet me aludime. Duke treguar për “policinë tinzake” të Romës së vjetër, që “bënte punë të liga”, gazeta shkruante se për ato veprime “u vinte nga lart (parësia e guvernit)”(numri 2). Kësisoj aludohet për policinë e fshehtë osmane dhe për bëmat e saj. Për të protestuar ndaj paudhësive të policisë xhonturke në Shqipëri, gazeta detyrohet ta rimarrë këtë problm në komentin “Njëherë dhe sot”, por pa përmendur Turqi as regjim xhonturk. Nënteksti është i qartë në përfundimin e �letores se policia e sotme “s’ka pothuaj pak ndryshim nga policia e Makiavelit ne Itali...”, se ajo intrigon e “si në kohët e para, vetëm të këqia bon”. Me këtë gjuhë operon gazeta edhe kur shkruan me shqetësim për gjendjen e rëndë të Shqipërisë e të kombit shqiptar. Pa shpjeguar shkaqet autori i shkrimit anonim mjaftohet me percaktimin: “...ne rojmë në shekullin e sivilicijez XX, po jetojmë në errësirën e kohës së Tiranies...” (nr. 2). Perveç frikës se autoritetet mund të gjenin një pretekst për të mbyllur �letoren, në shkrime të ndyshme vërehen edhe ku�izime e paqartësi politike të autorëve e të redaksisë së �letores. Në një artikull pretendues për analizë të pështjellimeve ndër shqiptarët, redaksia

“shkakun e të ligave e të pa marrëveshjeve të tepërta” e sheh te “Padituria e pakuptimi i nevojat e njoni tjetrit, tue shkue nepër mjegull”.

3. Disi më e prerë është gazeta në paraqitjen e vlerësimin kritik të politikës ballkanike e të fuqive të mëdha, veçanërisht të qëndrimit të tyre ndaj Shqipërisë. Edhe në këtë aspekt pasqyrues e propagandistik �letorja “�let me gjuhën” e medias së huaj. Prej gazetave, që dalin në regjionet turke, ballkanase, ruse apo evropiane merren lajme, komente e ndonjëherë artikuj, shkëputen pjesë që lidhen edhe me Shqipërinë, me kombin shqiptar e me interesat e tyre. Si rregull redaksia qëndrimet e veta i shpreh me një shënim të shkurtër me të cilin shoqërohet botimi i një lajmi nga një gazetë e huaj. Me l9 shtator l9ll botohet kryeartikulli “Njëherë e sot”, marrë nga gazeta turke “Silah”, që del në Selanik ( 7 shtator l9ll), e cila qahet për gjendjen e vatanit: “Austria na mori Bosnjën, Bullgaria Rumelinë, Rusia prap na qet dhambët dhe një gajdash bullgar bile po na kërcënon”; ndërsa “Janina, Shkupi e Manastiri janë përzi nga fesati (grindjet -H.B.), nga tufani i xhonllarëve në Edrene...”. Në fund “Silah” shtron pyetjen “Ç’behet me Mbretninë tonë?. Redaksia e “Shkupit” bën vet një shënim ku kritikon heshtjen, fshehtësinë e xhonturqëve për çka ndodh. Përmes një lajmi, marrë nga një gazetë austriake, Turqia kritikohet me gjuhën e ministrit malazesz të luftës, perifrazuar nga “Shkupi”, sipas të cilës ministri “me mësime të Rusisë këshillueka shqiptarët të mos kthehen nga Mali i Zi në Shqipëri, të mos i zënë besë Turqisë se kurrë në �jalë s’ka ndejtë dhe këtë radhë ashtu ka mendue me u sjellë me ju shqiptarët”. Me këto rradhë redaksia synon: së pari, të demaskojë pazarlleqet rusosllave në kurriz të Shqipërisë e të shqiptarëve; së dyti, të diskreditojë Portën e Lartë dhe, së treti, t’u bëjë thirrje shqiptarëve për syçeltësi. Qëndrimet e shteteve fqinj ndaj Shqipërisë dhe kombit shqiptar janë në qendër të vemendjes së gazetës. Hapur e drejtëpërdrejt i kundërvihet �letës serbe “Vardar”, e cila “s’kapërcen numër pa folur keq për shqiptarët; �let për “ngatrresa që janë tuj ba çdo ditë”; argumente se qarqet serbe me synime të caktuara përzihen në punët e shqiptarëve, duke shkuar deri atje sa edhe të japin këshilla që gjuha shqipe të mësohet “më harfe

arabishte e jo me harfe “të hueja”...”; demaskon synimet serbomëdha, që përmban programi i njëfarë Komiteti serb “Bashkim a vdekje”, i krijuar në Beograd me pretendime territoriale absurde. Në komentin “Komiteti revolucionar maqedon në Serbi shkruan se “Serbëve u ka hy një megallomani,- sqaron �letorja “Shkupi” në numrin e 28 tetorit l9ll,- dhe kujtojnë se që nga Stambolli e gjer në Vjenë, që nga Tuna e gjer ne Adriatik të gjithë njerëzit janë serbë”. Në polemikat me �letoret greke, si “Neologos”, që del në Stamboll, na përgjigjet që u jep atyre për pretendime monstruoze ndaj trojeve shqiptare, nxirret në pah megallomania e shovinizmi, sa që “edhe gurët e Shqipërisë duan t’i bëjne grekër” (“Shkupi”, nr. 3, datë l2 shtator l9ll). Në gjurmim të fakteve për përgatitjen e shteteve ballkanike për luftë,më ll shtator gazeta njofton se Bullgaria, “që ëndërron për një Bullgari të madhe” po armatoset “duke blerë topa në fabrikat “Skoda” të Austrisë dhe “Krupp” Allemanies”; se Rumania po bën politikën e Austrisë dhe se serbia e Mali i Zi orientohen e mprohen nga Rusia. 4. Problemet ndërkombëtare �letorja i vështron nga pozita kombëtare, si qëndrimin e drejtëpërdrejtë ndaj Shqipërisë dhe çështjes shqiptare, ashtu edhe reagimet në marrdhëniet e shteteve të mëdha me Turqinë. Asnjë nga shtetet evropiane nuk merr parasysh interesat e shqiptarëve dhe të Shqipërisë, bile, për hiç gjë i sakri�ikon ato. “Shkupi” tërheq vëmendjen e opinionmit publik shqiptar për manovrat diplomatike të Romës. Ajo boton artikullin “Bashkëpunimi i Italisë me shtete të sinisisë së Ballkanit”. Merret shkas nga një lajm i së përkohshmes italiane “Vita” (Jeta), që bën �jalë për “këshillat” që Italia i jep qeverisë së Stambollës për t’u bashkuar në politikë me Karadakun (Malin e Zi), Bullgarinë, Serbinë e Grekinë, se “vetëm atëherë mund t’i rrimë ballë më ballë politikës që ka Austria në Ballkan...”. (Nr. 4, datë l9 shtator l9ll) Përmes një lajmi të gazetës petersburgase “Reç” (Fjala) zbulohet politika e Rusisë”, që “prap don me zanë t’përziet mbi hyqymetet e Ballkanit” duke lidhur një marrëveshje me Turqinë, lidhje që motivohet me mbrojtje nga aleanca e austro-franko-gjermane. “Shkupi” në një koment shtypi shkruan ndër të tjera se marrveshja ruso-turke e obligon Turqinë “të mos lejojnë shtrirjen

e Austrisë gjer në Selanik”. Thekohet se në këtë mënyrë Turkia i lë dorë të lirë Rusisë që ajo “t’i ketë nën hije edhe ortodoksët tanë” (nr. 7 datë l5 tetor l9ll). Paralajmërimi i �letores shqiptare të Shkupit për dinakërinë e prapaskenat e Rusisë bëhët realitet. Pas disa ditësh ajo botonte lajme me burime nga shtypi europian, për përmbajtjen e një marrëveshjeje anglo-ruse, sipas së cilës “Qeveritë e Anglisë dhe të Rusisë e kanë pa me udhë bashkimin e gjithë shteteve ballkanike: Turqi, Bullgari, Serbi, Karadak dhe Greqi”. Përmes paraqitjes së fakteve “Shkupi” akuzon “Lidhjet” e grupimeve të Fuqive të Mëdha në kahje të kundërta që për interesat e veta trazojnë Ballkanin, shfrytëzojnë psikologjinë shoviniste të disa qeverive, duke u premtuar krahina e treva shqiptare si shpërblim. “Evropa e gjytetnueme”, - shkruan “Shkupi” më 5 shtator l9ll �illoi me u perzi në punët tona si të ishte në shtëpi të vet.Vilajetin e Shkupit don me ia dhanë Maqedonisë...Europa shqyptarët, që janë vendësit e zotët e këtij vilajeti, nuk i njeh për asgja”. Për veten e tyre edhe shtetet e Europës duan zgjërim. Mbështetur në �letoren “Adverul” të Rumanisë: “Interesi i Austro-Hungarisë ka qenë e do të jetë me shti në sundim sanxhakun e Jeni Pazarit”. Po edhe Italia kërkon një copë nga Shqypnia e bukur...”. Për injorinimin e të drejtave të shqiptarëve gazeta bën përgjegjës Stambollin, “që nuk na len me u thirrë shqiptarë”. Dhe hapur shkruan: “mjer ay që guxon me këndue libra e gazeta shqype pse menjiherë fërlloket ndër burgje dhe u tretet kah Anadolli”. Ai dhe �letorja e tij, sidomos në vitin e dytë të botimit më shpesh gjejnë shkas për kritikë ndaj qeverisë xhonturke. Në shënimin publicistik “Sorrat e zeza po �luturojnë mbi sinisi të Ballkanit” pajtohen disi me vlerësimin e një gazetë austriake, sipas së cilës: “Qeveria e Turqisë me regjim të vet s’ka dhënë ndonji pemë pjelltore...” (“Shkupi”, nr. l7, datë l shkurt l9l2).

> 5 / 4 o t i g o c <

e veta koniukturale. Ndonëse deklaruar pro Qeverisë dhe Mbretërisë së Stambollit, duke e parë si të vetmën mburojë të mundëshme për Shqipërinë; �letorja me nëntekste, jo rrallë edhe hapur kritikoi qeverinë e regjimin xhonturk. Karakteri demokratik është jë nga tiparët që gjalloi në faqet e gazetës “Shkupi”, çka shihet në qëndrimin e saj ndaj çështjeve të pasqyruara, në çiltërsinë, në konceptimin e drejtë të rolit të fesë në shoqëri, në frymën e bashëkëbisedimit me lexuesit. Orientimi demokratik i �letores vërehet edhe në shrime si komenti i shtypit me titull “Fuqia e zani i miletit asht zani i Perendisë”. Gazeta ka edhe ndonjë luhatje e pasaktësi,që është rrjedhojë e mbështetjes së saj në lajmet e shtypit të huaj në Ballkan, në Azi apo në Europë. Nuk mund të mos kenë ndikuar në këtë luhatje, formimi i përgjithshëm i drejtorit të gazetës atdhetarit Jashar Erebara, gjendja piskologjike e shpirtërore e tij si shprehje e një realiteti me shumë probleme mes vetë shqiptarëve. Në një kohë kur Jashar Erebara kishte mbajtur qëndrim dinjitoz, argumentuar me fakte për injorimin që i bënin xhonturqët dhe qeveria e tyre shqiptarëve, duke ia mohuar të drejtat e tyre, në një prej gazetave të tij lexojmë një anëshkrim, shkruar me penën e dorën e drihur në moshë të pleqërisë: “S’kishin në zemër asnji pikë sevdaje për gjuhë e për vatan shqiptarët e Kosovës n’atë kohë Turqia nuk u pengonte aspak l9ll-l9l2. J.E” (Shih koleksionin e gazetës “Shkupi” në Bibliotekën Kombëtare - Shg- 3-5R-, datë l2 shtator l9l2, f. 2 -). Naivitet apo gjëndje e deprimuar e J. Erebarës apo të dyja së bashku ? Fletorja operonte kryesisht me lajme të shtypit të huaj. Nuk botoi, me përjashtime të rralla, lajme me burime shqiptare. Për këtë redaksia kishte paralajmëruar që në numrin e tretë se gazeta nuk boton “lajme dhe havadise” të drejtëpërdrejta, pasi “Dishira jonë është të përndajmë ide (efqar) të ree, që të mësojmë gjuhën *** tonë, të shkojmë përpara se koha s’pret e kemi mbetë shumë mprapa”. Duket se këtë rimarrje e ka si justi�ikim Fletorja “Shkupi” luajti rol të rëndësishëm për in- të pamundësisë së gazetës të formimin e lexuesvet për të vërtetat mbi Shqipërinë Shkruante lajme të vetat, por edhe për të motivuar dhe shqiptarët, për propagandimin dhe mbrojtjen e përzgjedhjen e lajmeve kritike ndaj Turqisë. Kjo ka çështjes kombëtare. Si për problemet e brendshme, ndikuar që �letorja të këtë ngushtësi tematike e gjeogra�i ashtu edhe ato të jashtme, sidomos të Ballkanit dhe të të ku�izuar. Europës për çka lidhej më Shqipërinë u bënë përpjekje të dushme për të nxjerrë në pah problemet dhe kontraditat e kohës, politiken shoviniste të shteteve fqinj dhe lodrat e Fuqive të Mëdha në Ballkan për interesat

<64>

u i h a p S t e f a S >

e r o m a p e t r a

< Prof. dr. Kadri METAJ

ARTI I NDJENJËS DHE FORMËS Idenë që njeriu në jetën e tij përpiqet të krijojë simbole dhe se arti ato mund ti implementoje me sukses, Safet Spahiu tashmë e ka zotruar dhe prandaj ai lëviz lirëshëm në gjithë hapsirën e arteve pamore, që nga gra�ika reklamuese, nepër dizajn e deri te piktura. Kësaj radhe ai para auditorit artëdashës paraqitet me dy cikle domethënëse, të portreteve dhe �igurave tjera, të cilat mund ti emertojmë si krijime të formave simbolike të sentimentit. Duke e zotruar mirë

simbolin, piktori dëshmon edhe aftësinë e bërjes së apstraksionit, me të cilin ai lëvizë lirshëm nga metafora deri tek motive dhe ndjenja përsonale apo kolektive dhe anasjelltas. Kjo lloj levizjeje artistike nga metafora tek miti përsonal te autori dhe vepra e tij paraqet një histori komplekse, që në krijimtari ka të bëj me thelbin e dëshirës së autorit që objektin e jashtëm të bëj të mbrëndshëm, ta mbushë me dashuri, me përkushtim, por edhe me ankth, shpresë mbase edhe frië, duke pro-

<65>

> 5 / 4 o t i g o c <

jektuar kështu në vepër një botë të veten, të cilën jemi mësuar ta quajmë bota krijuese e artistit. Në këtë botë vërejmë praninë e arketipeve , emblemave imagjinare dhe paradokseve, me të cilat artisti ndeshet dhe dialogon përmes stilit, strukturës në pikturë dhe origjinalitetit krijues. Kur shihet me sukses trajektorja subjektive e artstit që nuk brengoset vetem për ngjyrën por edhe për brengen dhe psikologjine e protagonistit- portret,arrijmë te një rezultat që është edhe estetik edhe �ilozo�ik. Në teknikën vaj dhe rërë në pelhurë si dhe akril dhe rërë Spahiu transponon artistikisht ciklin organik të jetës qe është njëkohësisht realitet dhe shpresë. Kur jemi te simboli dhe funksioni i tij artistik, vërejmë se në tablotë pikturale të Safet spahiut katrori paraqet një arketip emblematik të pritjes së ndodhisë, sepse në fakt njeriu vazhdimisht ndodhet në pritje… Kështu për një komunikim të suksesëshëm artistik dhe për një receptim të veprës si një vepër të hapur me mundësi interpretimi, duhet të mirremi me simbolin

ikonik të katrorit, i cili si simbol i shpresës, i pritjes, synon të zbusë zymtësinë dhe peshën e rëndë të cilën jeta din ta njohë në përditshmërinë e saj. Kjo ecuri e komunikimit me pikturën e Spahiut, por jo vetem me pikturën, na shpje te semiologjia, jo vetem pse ajo është një �jalë në modë dhe nje disciplinë në lulëzim të vazhduar, por sepse ajo ka një objekt kaq të gjërë kulturor, është aq e aplikuar nga artistët dhe kjo ndodhë sepse vet arti është një faktor komunikimi. Unë dëshiroj ta përgëzoj me këte rast dhe për këte ekspozitë dhe të përkrahë jo vetem Safet Spahiun por edhe kolegët e tij artiste në Gostivar, të cilët janë kaq aktiv dhe dinamik në artin e tyre të komunikimit, me çka komunikimit human në qytetin e vet dhe jo vetem në te, i kanë dhënë një dimension kaq të vlefshëm dhe sublim me çka siç thoshte Niçeja, në kohë të vështira nuk lejuan që jeta të rrënohej. Safeti me kolegët e tij po ndërtojnë dimensionin më sublim të jetës- dimensionin artistik dhe imagjinar, pa të cilin në fakt jeta nuk do të mund të ishte jetë humane.

Bojana JANEVA

ANTOLOGJIA E PRITJES

> 5 / 4 o t i g o c <

Me ciklin Antologjia e pritjes, Safet Spahiu paraqitet si hulumtues dhe lajmëtar �igurativ i motivit dhe gjakimit të përhershëm njerëzor për ta njohur zhvillimin e ngjarjeve të së ardhmes. Në këto vepra theksohet momenti i pritjes që për autorin paraqet tërësinë e një mozaiku të për bërënga më shumë ndjesi njerëzore; në to përmblidhen jo vetëm momentet anticipuese të së ardhmes, por edhe kujtimet, memorja e thellë, nostalgjia dhe gjakimi…, gjakimi si shtytës i mendimeve dhe aksioneve njerëzore. Dëshira e tij për ta kapur betejën e përjetshme e të brendshme njerëzore në mes të së kaluarës dhe së ardhmes është shpërfaqur në pëlhura pas vëzhgimeve dhe monologjeve të thella të botës së jashtme. Së këndejmi, hapësirat e pëlhurave të tij janë të jashtëkohëshme dhe shpiejnë në leximin e shenjave të cilat në vete gërshetojnë kuptime shumështresore – pritje, orientime, shpresë…

Gjatë kësaj, në procesin e krijimit, autori këtë e arrin përmes gjetjeve dhe vëzhgimeve semiotike të gjërave, ku kuptimi simbolik i katrorit për autorin paraqet element nismëtar, që më pastaj të zhvillohen në forma dhe simbole të tjera që në vetvete e bartin aluzionin e asaj që sjell e ardhmja. Kjo porosi e autorit është bartur edhe në pëlhurat në të cilat paraqiten shfaqjet �igurative të pade�inuara saktësisht, me qëllim të theksimit të kolektivitetit dhe universalizmit të gjakimit njerëzor të ngjarjeve që ndodhin në anën tjetër të “portës”. Në veprat e Safet Spahiut gjithçka i është nënshtruar këtij mendimi, ngjyrërat me subtilitet e manifestojnë betejën e shpresës dhe frikës, të theksuara me përdorimin e teknikave të kombinuara vaj dhe rërë në pëlhurë, si dhe akril dhe rërë në pëlhurë.

<66>

NJË MOSTËR E SHËMTUAR E SPEKULIMIT DHE FUNKSIONALIZIMIT ARTISTIK TË NJË TEME TË MADHE Prof. dr. NEBI ISLAMI

Në letërsinë e përgjithshme dhe në atë kombëtare tani më kanë mbizotëruar metodat, mënyrat dhe stilet e shkrimit të cilat në doktrinën teorike janë emërtuar si modernizëm, nocion i përgjithshëm i synimeve dhe tendencave të ndërlikuara, jo rrallë kontradiktore për anticipimin, kërkimin, zbulimin, gjetjen dhe artikulimin e formave autentike të shprehjes së synimeve jetike dhe gjakimeve të çasteve në shumësinë e formave ekzistenciale. Nga ky kontekst, veprat më të sukseshme ngërthejnë ide, kuptime e vizione estetike, mitologjike, religjioze, antropologjike dhe të rrafsheve të tjera. Këtë �izionomi mëton ta arrijë edhe romani “Të Jetosh në Ishull” i Ben Blushit, i cili rrumbullakësohet si formë e shëmtuar dhe e dështuar e paradigmës dhe kopjes së stërkequr të romanit “Kodi i da Vinçit” të Dan Brovnit, i cili mëton ta degradojë, devalvojë, përgënjeshtrojë dhe ta shuajë Krishterimin si doktrinë, ideologji dhe religjion të ndërtuar në gënjeshtrën më të madhe të historisë, me të cilën e shpallte Jezusin zot. Gjykimet e Brounit me tehun e kritikës më të ashpër drejtuar kundër krishterimit si fe, �ilozo�i jetësore, dije dhe kulturë, sidomos si çerdhe e hipokrizisë, e simbiozës tinzare me pushtetet më obskurante, organizatore e Inkuizicionit që me gënjështra e dhunë ka larë me gjak hapësirat botërore jasht kriterit që realiteti artistik të përputhet me realitetin objektiv dhe historik duke u ngritur mbi realitetin historik nga Ben Blushi huazohet, kopjohet dhe kthehet përmbys në mënyrë shumë të vrazhdë dhe të shëmtuar në temën e madhe të religjionit, diversitetet ndërmjet Krishterimit dhe Islamit dhe procesi i islamizimit të shqiptarëve, prandaj shndërrohet në roman monstrum më kontravers në letërsinë tonë të re. Me strukturën përmbajtësore të metodës së ashtuquajtur të letërsisë së angazhuar të njohur si realizëm socialist e proceduar përmes stilit dhe narracionit të tipit zhurnalist, të vlerësimeve dhe

gjykimeve të prera, pa alternativë dhe të pasqyrimit të ideve, dukurive, situatave dhe karaktereve kontrastive me ngjyrime bardh-zi nuk do ta kishte tërhequr vëmendjen e opinionit, nëse nuk do të prekte çështjet problemore që gjatë periudhës së formimit të �izionomisë së letërsisë sonë moderne kanë mbetur tabu duke qëndruar pezull, si ngarkesë shpirtërore kolektive pa u trajtuar në rrafshe të ndryshme të krijimtarisë. Për këto arsye, romani është s�idues. Është s�idues edhe për arsye se sfondi i tij historik përmes logjikës së spekulimit aristik të imituar nga thekset e veprave të vështruara paraprakisht transformohet në njësi mikrotematike dhe motive mëtohet të pasqyrohet jeta materiale dhe shpirtërore me aspektet e saja në radhë të parë historike e fetare dhe më tutje sociale, kulturore, etnopsikologjike dhe politike përmes bartësve të të bëmave të �iguarave të shquara historike që u kanë dhënë kahe ritmeve të ekzistencës së kohës duke lënë gjurmë deri në ditët e sotme dhe njerëzve të rëndomtë përmes personazheve të imagjinuara me jepen të zhveshura tiparet glori�ikuese, përkatësisht stigmatizuese. Struktura përmbajtësore e romanit ndërtohet në fabulën intriguese me rrezatime associative, kuptime simbolike, gjëegjëza, enigma e anagrame, me trope e �igura stilistike ku bien në sy hiperbolat, krahasimet, metaforat, ironi me thumbime sarkastike, digresione e idioma, të cilat e ngjeshin dhe e bëjnë dinamike. Struktura e këtillë e funksionalizuar dhe intriguese mesazhet e veprës i bënë sugjeruese e të pakontestueshme, ndërsa të vërtetën artistike përmes agjitimit revolucionar të ideve e ngre mbi faktet historike në forma aksiomash apriori të pamohueshme. Fabula e romanit nisë me një ditë zhegu, kur një blegtor i katandisur nga varfëria i një fshati bujqësor nuk arrin t’i shesë berret për ta ushqyer familjen dhe në zhgënjimin e tij jetësor vendosë të bëhet mysliman

<67>

> 5 / 4 o t i g o c <

> 5 / 4 o t i g o c <

dhe futet në xhami ku me hoxhën bisedon për kushtet e kalimit në fe të re. Fshatari është i mjerë në çdo pikëpamje, injorant, naiv, i pagdhendur por në brendi të shpirtit i dlirë dhe i ndershëm. Menjëherë pas pranimit të pesë sharteve përkatësisht kushteve të Islamit ai mori një leksion dhe u pagëzua me emrin Ibrahim duke u konvertuar në mysliman.Bie në sy se qysh në �ilim, autori përmes ligjërimit të personazheve �illon ta funksionalizojë kuptimin përmbajtësor përmes ironisë dhe cinizmit në shprehjen e averzionit dhe mlle�it kundër islamit kur Ibrahimi me që e pranon kushtin e ramazanit e shtron pyetjen:” Po lopët, viçat dhe qengjat e mi a duhet t’i detyroj të mbajnë ramazan?”, apo kur refuzon mbiemrin Abdullahu sepse i tingëllon si budalla. Më tutje nga ky dialog mes dy infantilësh, në të cilin hoxha �let për këshillat që Mojsiu (Musai) ia kishte dhënë Muhamedit për reduktimin e 50 faljeve të namazit në 5 falje, ndonëse këta kanë jetuar në distancë kohore 2000 vjeçare, autori e thellon kon�liktin përmes meditimeve �ilozo�ike gjeniale të po të njëjtit personazh të pakët-loparit Ibrahim, me të cilin futet në thelbin e çështjes, kur ky duke shpallur veten publikisht mysliman thekson, se: “Islami po afron dhe era mbi qytet po sjell rërë shkretëtire”, ndonëse siç e parafrazon kjo fe me Krishterimin e kanë të njëjtin trung. Mandej, �let për veçoritë etnopsikologjike historinë, kulturën dhe fetë e shqiptarëve që nga paganizmi e deri në ditët e tij, përafërsisht të ngjashme me qëndrimet ideo�ilozo�ike dhe me platëformën politike të Partisë së punës së Shqipërisë. Në këtë pikëvështrim procedohet ideja e prapësimit të islamit kur në fshat arrin prifti i kishës ortodokse që me so�izmat margaritarë që në një farë mënyre citon militantët e inkuizicionit të ri se “Islami është kolerë …që përhapet me majen e shpatës”; se “…ujërat e papastra të islamit ndotën fshatin tuaj”; se shqiptarët kanë një psikologji dhe shpirt kolektiv që shkrijnë frikën në mohim të shenjtërisë, kurse mohimin në skllavëri duke konstatuar se “…prandaj nuk keni pasur kurrë shtetin tuaj… “nuk keni akoma libra në gjuhën tuaj”; ”…nuk keni pasur kurrë shenjëtorët tuaj”; Pse “…sepse nuk e keni besuar Krishtin!” Çfarë janë sipas ligjërimit të personazheve të krishterët e çfarë myslimanët, si gjykim të cilin autori e përcjell si mesazh: “Turqit (lexo myslimanët) kanë shpatën, por të krishterët kanë mendjen”; “ Turqit janë si ujqit. Pasi shumohen vrasin njëri - tjetrin”; “Myslimanin po e vrave të vret; po e la pa bukë të vjedhë; po nuk i fole çmendet. Më mirë një i çmendur se një mysliman”. Në këtë mënyrë bëhet një ndërrim manipulues i temës për të varfërit e cilës do fe me që të uritur nuk do të hezitonin nga veprimet e tilla. Autori, të këtillë i vlerëson vetëm myslimanët si të ishin një racë e veçantë.

Përmes akuzave të tilla, romani e kap thelbin e çështjes përmes tensionimit të situatës me të cilën �illon kon�likti historik i paparë dhe i të padëgjuar ndërmjet shqiptarëve. Rrjedha e fabulës dhe struktura e mëtejshme përmbajtësore zhvillohet në mënyrë narrative të tipit të s�idimeve për jetë a vdekje, në stilit bardhë-zi, përmes thellimit të armiqësive, goditjeve dhe kundërgoditjeve, përpjekjeve të fshatit dhe rajonit për ta refuzuar e dëbuar të keqen personi�ikuar në Ibrahimin dhe të gjithë të tjerët që për motive të ndryshme kanë kaluar në islam me mjete të traditës duke leçitur, por edhe duke u bërë trysni e duke i kërcënuar me vdekje. Bie në sy alogjizmi i shtrirjes së idesë, kur fshatarët në emër të Krishterimit mblidhen dhe e djegin kryqin, simbolin më sakral të shenjtërisë, pa �ije paragjykimi e frike, për ç‘arsye Vasili, i biri Ibrahimit më kërcënim të vdekjes e zë peng dhe e lidh për këmbësh Mihalin e Zoicës si një bagëti. Bie në sy qëndrimi skeptik dhe përçmues i autorit ndaj moralit dhe veçorive etnopsikologjike të këtij mjedisi deri këto ditë të krishterë, duke i paraqitur të egër dhe të pamëshirë në qërimin e hesapeve ndërmjet vete, ndonëse gjatë tërë linjës zhvillimore të fabulës me dashuri e zhvillon idenë e kauzës së shenjtë të ekumenizmit të krishterë. Disi, si pa dashur, por me hipokrizi bie në nivelin e inkuizicionit të ri. (Kjo ta përkujton pagëzimin dhe konvertimin e dhunshëm aktual të qindra mijëra shqiptarëve në Greqi.) Në këtë pikë �illon intriga marramendëse e poetikës së hipotetizimeve, të së vërtetës artistike spekulative që shkon deri në manipulime perverse, të përmbysjes së fakteve, historike dhe të operimit falso me gojëdhëna fantazmagorish halucinante. Në skenë paraqitet Arianit Komneni, kushëriri i Ibrahimit që tërheq lozën nga dinastia e Arianit Komnenit bashkëkohanikut dhe vjehrrit të Skenderbeut, të jatit të Donikës. Ky është një fshatar 76 vjeçar, i cili në formë mrekullie del herë militant, herë shndërrohet në paci�ist, herë në dashnor të paepur, herë në historian e �ilozof duke u shquar, sidomos si kritik i jetës së përditshme. Arianit Komneni i ri, i cili ndjek rrugën e babait të martirizuar në luftë kundër Islamit duke lëvizur që nga Janina e Voskopoja, Kosturi e Selaniku, Konstantinopoja e Kreta, nga Roma e Venediku nga Vjena e Raguza nëpër Kroaci, Serbi e vende tjera në përpjekjet për ta përtëritur famën e moçme të Komnenëve përveç peripecive e vuajtjeve përjeton dashuri dhe kënaqësi erotike duke u martuar me hebrejen e brishtë, ëndërimtaren dhe bukuroshen subtile, të urtë dhe të devotshme Shebën, e cila vdes duke ia lindë Sarën. Në odisejadën e tij nëpër të gjitha këto vende ai gjenë e takon trashigimtarë e vëllezër gjaku ndër grekë, venedikas, austriakë e serbë që nga krushqitë e Komnenëve ishin bërë princër,

<68>

dukë, baronë e �isnikë të mëdhenj dhe në aleancë me ta përpiqet ta luftojë e ndalojë Islamin si të keqen më të madhe të njerëzimit që do t’i shlyente shiptarët nga faqja e dheut. Synimet dhe gjakimet �isnike të këtij pinjolli të Dinastisë që sipas autorit tre shekuj kishin sunduar Bizantin, një pjesë e të cilëve mrekullisht ishin bërë shqiptarë, shprishen brenda familjes, së pari kur njëri nga bijtë, Gjergji, në padije kishte lidhur martesë incestuoze me hallën e vet, ndërsa ky nuk e kishte penguar, kurse së dyti kur nga biri tjetër, Mihali bëhet mysliman. Ibrahimit dhe atij do t’u dilte krah një mbrojtës, njeriu i lig, �lokëverdhi Ali Tepelena, i shkurtër dhe jo i rëndomtë që siç i tha Ibrahimi: “ koka i mbaronte ku nisej hunda e kalit dhe kur kali nxirrte ajër nga hojzat, �lokët i hapeshin në ajër dhe po të mos kishte mustaqe do të dukej si një vajzë”. Në këtë rrë�im të gjatë s�idimesh me Aliun, i cili në pyetjen e Hanës së vogël:”Mysliman je ti? Për të cilën autori thotë se “…u skuq dhe ndoshta e para dhe e fundit herë në jetë i erdhi turp të pohonte se ishte mysliman” shpaloset një histori e tërë romantike ëndërrash, fanatazmagorish dhe rekonstruktimesh të historisë së dëshirave të një plaku fatkeq, të cilve mëtohet t’u jepet karakter kombëtar, duke marrë nëpër gojë e njollosur të gjithë ata që nuk i pëlqejnë përmes hamendjeve e prognozimeve se “Ç‘do të kishte ngjarë po të mos kishte ndodhur kjo apo ajo ngjarje, se ç’do të ishte bërë nëse shqiptarët do të ishin sjellur kështu e jo ashtu?” përjashtohet çdo ligjësi dialektike. Arianit Komneni gjykimet i mbështet në përvojën dhe dijen e vet jetësore dhe vlerëson se shqiptarët janë të padenjë për të zënë vendin e duhur në histori, sepse nuk janë të aftë ta krijojnë identitetin e vet si grekët, serbët, bullgarët e denjë për respekt, sepse siç i kishte thënë i ati:” Në tokën tonë nuk lind �isnikëria.” Nga pikëvështrimi dhe pikëpamja e këtillë, autori ndërton karakteret e Ali Pashë Tepelenës, të Skënderbeut e të �igurave tjera historike. Aliu përmes ligjërimit me gojën e vet personazhit, dëshmohet se s’ishte pos një vajzë e fuqishme e lindur djalë gabimisht. Ai qysh si fëmijë kishte shprehur prirje të tilla kur i �itonte të gjitha garat e mundjes duke u shpërblyer me dashin e zgjedhur të fshatit kur në njërën nga luftërat kishte lejuar që një djalkë ta mposhte nga një ndjenjë e çuditshme, ndërsa kur e kishte pyetur e ëma përse e kishte bërë këte ishte përgjigjur: ”…më vinte ta puthja e jo t’ia merrja �itoren.” Tani pas këtij njeriu pervers, të ndezur nga po ai pasion kishte shkuar edhe i nipi Vasili që ishte bërë dylberi i tij duke u vendosur në kampin e bandave që e s�idonin më rrallë sulltanin dhe sistematikisht godisnin Sulin dhe torturonin, rrihnin dhe vrisnin të krishterët kudo që i

gjenin. Arianiti, këtë njeri e urren me shpirt, sepse e mbronte Ibrahimin. Lëre më që gati një shekull me gënjeshtrat e dervish Hysenit, vëllait të stërgjyshit të tij me magji e gënjeshtra kishin grumbulluar pasuri, por tani pos banditizmit po agjitonte bektashizmin si formë kalimtare nga krishterimi në myslimanë duke pohuar se edhe Skënderbeu qe bektashi, prandaj më lehtë u bë i krishterë. Ç‘rëndësi ka në je i krishterë apo mysliman, thotë më pas. Duke i dhënë leksione në formë aksiomatike pyetjes që jep edhe përgjigjen Aliu i thotë Arianit Komnenit: “Më mirë një i krishterë i varfër e i mjerë apo një mysliman i pasur dhe i fortë? Rëndësi ka si jeton” dhe vazhdon “këtë duhet të kishte zgjedhur Skënderbeu dhe gjithë ne të tjerët” Për të Islami është zgjedhja, por Arianit Komneni plot mllef e urrejtje ia kthen:” Skënderbeu luftoi për pushtet, por nuk e luftoi Islamin dhe kjo është një nga mashtrimet më të mëdha të historisë sonë!”. Komneni parapëlqen një luftë të re kryqëzatash., dhe më tutje vërsulet mbi Skënderbenë “Ai desh të kishte mbretërinë brenda Islamit… që ta qeveriste në stilin e evropianëve të krishterë …por kjo është e pamundur” dhe vazhdon “për shkak të Skënderbeut as turqit dhe as evropianët nuk i besojnë më shqiptarët.” Autori më tutje me gojën e Arianit Komnenit shpreh averzion ndaj Skënderbeut, sepse ka rrëmbyer fronin e Komnenëve që kanë sunduar Bizanitin më se 150 vjet, grekët thonë se ata qenë grekë, por ky beson se ata ishin si shqiptarët e sotëm të Voskopojës, gjë që zgjon asociacionin se Voskopojarët qenë grekë të shqiptarizuar, një tezë që e gjejmë te shkencëtari serb Jovan Cvijiq. Komnenët sipas tij kishin ardhur në Shqipëri nga viti 1.200, ndërsa Arianit Komneni i parë që kishte lindur aty nga viti 1.400 e mandej kishte bërë krushqi me Muzakajt e pasur dhe të fuqishëm duke shtrirë pushtetin nga Korça deri në Gjirokastër. Sipas tij, Skënderbeu qe ai që e mashtroi sipas mënyrës turke, duke u bërë shkaktar i mjerimit dhe mallkimit tonë të përhershëm, sepse përndryshe në te shqiptarët do ta gjenin mbretin me prejardhje bizantine e sot do të jetonim në një mbretëri të krishterë. Autori e abstrakton faktin se bizanti qe një qytetërim obskurantist, i degjeneruar, skajmërisht dhe moralisht e shpartalluar ndërsa se perandoria osmane ishte në çdo pikëpamje më e avancuar dhe më racionale prandaj e kishte mposhtur. Përkundër fakteve historike, autori në mënyrë infantile me gojën e kryepersonazhit të tij, bartësit të ideve pozitive dhe progresive të poetikës së romanit �let se “myslimanët nuk punojnë, nuk > 5 pikturojnë, nuk kanë art” se “Skënderbeu ishte eduku- / 4 o ar si mysliman… dhe …atë nuk e ka vrarë ndërgjegja”, t i g përkundër faktit historik se vetë Papa e kishte shpallur o c <

<69>

> 5 / 4 o t i g o c <

atlet të krishterimit. Përmes Arianit Komnenit autori shprehet se Skënderbeu nuk kishte skrupulla, prandaj as nuk hezitoi që t’ua merrte pushtetin Komnenëve dhe këtë e bëri me tradhëti duke përdorur moralin e një të krishteri të dështuar. Me tradhëti e mori edhe dorën e Donikës.Prandaj marrëdhëniet tyre u ftohën dhe acaruan me që Moisu që ishte nipi i Komnenëve i lëshoi turqit nëpër luginën e Dibrës dhe këta e shpartalluan në Berat për të mos u rikëmbur më kurrë. Skënderbeu u shpartallua se kishte kokë dhe mendje myslimani, ndërsa Komnenët e shpërndarë nëpër botë vazhduan të ëndërronin ta kthenin famën e dinastisë së krishterimit bizantin. Ata në vitin 1704 duhej ta shënonin një jubile 500-vjeçar dhe me ftesën e një pinjolli të sundimtarëve serb Llazar Brankoviq që kishte bërë krushqi me komnenët, Arianit Komneni me të jatin Gjergjin do të nisej për në Stamboll. Këtu �illon odisejada apo rashomonijada e tij e parë fantastike, të cilën e evokon në moshën 92-vjeçare. Atje do ta zgjonin botën e krishterimit ortodoks duke ngritur kryengritje në Serbi, Bullgari, Greqi e Shqipëri, por zbulohen dhe Brankoviçi burgoset. Babanë e varros në varret e krishtera greke dhe pas lirimit të vëllamthit serb Gjergj Brankoviçit niset për në Itali ku së pari përjeton aventura erotike, ndërsa evokon kujtimin se në Romë në Sheshin e Shën Markut duke e përcjellur meshën pa edhe disa arabë të pështjellur me turbanë që bënin zhurmë e më tutje kuaj dhe kur pyeti ç‘po bënin këta i thanë: “Myslimanët dhe kafshët po mësojnë krishterimin.” Arianit, rrëfen më tutje se pas kthimit në fshat ishte martuar dhe ndonëse kishte Gjergjin dhe dy djem të tjerë shpirtin nuk e kishte të qetë, sepse duhej t’i sillte eshtrat e babait nga syrgjyni dhe në vitin 1730 sërish mori rrugën e gjatë. Atje tani më Perandoria kishte marrë tatëpjetën dhe njëfarë hamamxhiu që �illimisht ishte masazher, Halil Patrona po e trondiste Sulltan Ahmetin. Patrona që kishte shpirt të krishteri, sepse e kishin rrëmbyer si jeniçer do ta shpëtonte, sepse ishte shqiptar dhe së bashku me Jorgo Mavromatisin dhe të shoqen e tij Shebën arratisen për Kretë, ku burgoset Mavromatisi, ndërsa Sheba dashurohet në te dhe duke ia lindur Sarën vdes. Sipas procedimit të mëtejshëm të fabulës së romanit, në Shqipëri gjërat marrin kahje shumë të mbrapshta. Islami �illon të lëshojë rrënjë edhe nëpër qytete, ndërsa mysliamnët si hijena i vërsulen edhe Voskopojës. Në këtë fe të re rekrutohen njerëz të dëshpruar, belaxhinjë, qeleppirë, hajna dhe fukarenjë që mbështeten nga pushteti që toleron dhunën e tyre, sepse siç rrëfen autori: “…rrugët e tregëtisë së Voskopojës dhe Selanikut �illuan të plaçkiteshin nga bandat

myslimane të Korçës dhe Beratit…” duke elabobaruar torturat që u bëhen të krishterëve, siç ishte vrasja e priftit që nuk pranoi të bëhej mysliman dhe krime të tjera monstruoze duke akuzuar, stigmatizuar dhe nxirë çdo gjë islame përmes shfryerjes së urrejtjes patologjike duke glori�ikuar, madhëruar dhe admiruar virtytet e krishtera, sidomos �inikërinë e grekëve dhe serbëve. Ndjehet një inkoherencë edhe në procedimin ndividualizimin e personazheve si për shembull atë të Ali Pashës që �illimisht paraqitet i pabalancuar, pervers dhe violent që nuk heziton nga vrasja e krimet e tjera, në dialogët me Arianitin e paraqet si njeri që pranon argumentet dhe para tij qëndron kokëulur, i mposhtur, i heshtur, i turpëruar inferior dhe tejet i kompleksuar. Gjatë thurrjes së intrigës, përveç anës cerebrale duke gërryer në tiparet e Komnenëve gjatë komunikimit të tyre me Ali Pashën. Si pa dashur Arianitin e madhëruar e zhvesh moralisht vet i biri më i vjetër i tij Gjergji, që i rrëfen Ali Pashës se Arianiti nuk i ka treguar të vërtetën kur është martuar me hallën e vet, Konstantinën të bijën e një gruaje të një bashkëpunëtori të gjyshit të vrarë në luftë kundër myslimanëve, të cilën e kishte mbarsur dhe Arianiti pas vdekjes së babait e kishte mbajtur në fshehtësi. Gjergji, me të mësuar të kësaj historie është leçitur nga babai, ndërsa ky e ka hiluar në ndarjen e pasurisë. Për këtë arsye, Gjergji kalon në Islam dhe pagëzohet me emrin Ismail bej Komneni, akt të cilin i ati nuk mund ta përballojë. I rezignuar, i zhgënjyer dhe tejet i dëshpruar Arianit Komnenit s’i mbetet tjetër, pos syrgjynit të tretë në Kretë duke e lënë Sarën në mëshirën e fatit. Atje edhe do të vdiste. E bija Sara që ishte bërë për martesë, pas vdekjes së gruas së Ibrahimit ka kaluar në këtë shtëpi për t’u kujdesur për fëmijët e tij, kishte dashur që të martohej me Thanasin, të cilit edhe i propozon gjatë një vizite, por ai nuk i don vajzat, sepse i dashuron djemët në haremin e Ali Pashës, prandaj martohet me babain e tij, Ibrahimin. Në Voskopojë zënë të shumohen myslimanët. Ata vijnë nga fshatrat përreth dhe konvertohen duke përdorur dredhi në luftë me të të krishterët. Ibrahimi me gjashtë djemtë bëjnë jetë të dy�ishtë, atë të krishterëve, atë islamike ndërsa pas një leksioni të Mihal Komnenit vëllait të Sarës që kishte ardhur për herë të parë pas konvertimit të Ibrahimit, që i tregon Sarës se ishte gjysmë hebreje nga famlja �isnike e Sabata Zevit, njeriut që e quante veten profet dhe që donte ta zbuste islamin, se ëma Sheba ishte e mbesa e kjo stërmbesa e tij, kjo familje �illon të bëjë jetë të tre�ishtë religjioze krishtere – islame -hebreje, sepse Sara e kultivon bashkëjetesën. Mihali kishte thënë se edhe Komnenët që ishin �isnikët më të mëdhenj bizan-

<70>

tino - shqiptarë kishin lidhje me ta, sepse bënin pjesë në lozhën e masonerisë. Këta kapituj të romanit janë imitim bile kopje e pjesëve të romanit “Kodi i Da Vinçit”, por ala shqiptarçe në formë të pasqyrimit folklorik të një përralle heroike fantastike ku futet në atë mes edhe serbi Gjegj Brankoviç që së bashku me �isnikët e aristokracisë masone italiane e franceze organizohen për të luftuar kundër myslimanëve. Autori me simpati e paraqet afërsinë me vëllazërinë ortodokse serbe. Shthurrja e romanit ka zhvillim të ngjeshur dinamik tejet të funksinalizuar. Të krishterët e Voskopojës duke e parë rrezikun nga myslimanizimi organizohen nën udhëheqjen e Marin Kurilës. Ky ishte një djalë i pashëm, trim dhe i rrëmbyeshëm. Ai e mbylli dhe riorganizoi qytetin duke u përpjekur që t’i izolonte të huajt, por zejtaria dhe ekonomia morën tatëpjetën. Në anën tjetër jetën ua nxinin edhe bandat myslimane që plaçkisnin karavanet me mallin e destinuar për në qytet, prandaj njerëzit �illuan ta braktisnin duke ikur në kërkim të bukës së gojës. Kjo qytezë që dikur ishte një parajsë e vogël, në të cilën siç thotë autori me ironi sarkastike: ”kishte shqiptarë, kishte grekë, kishte jevgj, kishte të krishterë, prandaj kishte alfabet”, lëvizë drejt fatalitetit, nga vërsulja e forcave antihistorike në dukje krejt të mjera, por që nxiteshin nga një ideologji djallëzore e dhunës monstruoze marrin formë konknrete përmes krimeve të myslimanëve. Në atë motëzë, para tragjedisë, rrëfen autori përmes personazhit Metod Antrakidi: ”…kishte dashuri, kishte paqe, kishte nderë… kishte mësuesë… kishte shkolla… kishte kisha… kishte priftërinjë… kishte manastire… kishte bibliotekë… kishte ikona dhe piktura… kishte liri…”, por e keqja vjen nga një fshat me pyje të pashkelura, ku jetonte një plakë e varfër që mezi e ushqente të birin me shkarpa drunjësh që i mblidhte të mos ngrinin ku një ditë kishte mbetur e vdekur me barrën e drurëve në shpinë. Ishte kjo e ëma e Sali Benishit. Për fëmijën e mjerë u kujdes më tutje gjyshi, i cili së shpejti vdiq duke e lënë në mjerimin më të madh. Sali Benishi që po zhvillohej në një djalë të fuqishëm një ditë u zu me disa djem më të rritur dhe këta e rrahën aq keq duke ia lënë për jetë një shenjë që si mollë i mbeti mes shpaullave dhe kurrizit. Plaka që e pat mjekuar i pat thënë gjyshit të tij se ky e kishte shenjën e profetit të madh që edhe do të bëhej realitet i mrekullueshëm, sepse druvari, Sali Benishi do të bëhej prototipi i profetit Muhamed. Ai siç shthurret intriga e romanit do të bëjë jetë poligamiste, amorale dhe të përmbushur me krime kundër vëllezërve të vet, në emër të kauzës myslimane. Pikërisht si Muhamedi së pari pajtohet rrogëtar te pronarja e pyjeve Hatixheja e shkathët dhe vejusha korpulente me gjinjë të fryrë me

epshe të ndezura, e cila e merr në shtëpi, e ushqen, e bën të fuqishëm dhe ia ngre krenarinë. Në çastet kur fare nuk e kishte pritur një natë me shi, ajo i ishte futur në shtrat me çka kishte �illuar idila dhe dashuria e madhe nga e cila i lindën fëmijë, të cilët i vdiqën në mënyrë misterioze pikërisht si të profetit Muhamed. Jeta e qetë dhe me bollëk e Sali Benishit zgjati deri në s�idën e re dhe kon�liktin e madh me �isin e fuqishëm, i cili nuk e duronte dhe �illoi t’ia shtrinte zullumin duke ia rrëzuar kuajt në greminë. Pasi që ky iu hakmorë ata e rrahën duke e lënë gjysmë të vdekur. Kur �illoi të mjerohej dhe të varfërohej nga vuajtja dhe pikëllimi vdiq edhe Hatixheja dhe ky i dëshpëruar pa masë që kohë pas kohe mund t’ia qante hallin një varfnjaku të mjeruar Bari Bakrit, një natë të errët i dehur, i mllefosur dhe i ndezur nga sedra e vrarë për poshtërimin që ia kishte bërë �isit i fuqishëm u përvodh tinëzisht ua ndezi dhe bëri shkrumb lagjen u fsheh atë natë në shtëpinë e këtij miku besnik dhe nga Meka e tij e fshatit u shpërngul në qytetin e Medines, në Voskopojën e krishterë ku kishte gjithçka dhe çfarë të doje pos myslimanë. Në Voskopojë, Marin Kurila kishte marrë qytetin në duar dhe përpiqej në çdo mënyrë ta pengonte vendosjen e myslimanëve. Përmes Këshillit të 14 anëtarëve të qytetit ndër të cilët ishte vjehrri i së dashurës së tij ai e mbante qytetin peng duke bllokuar çdo vendim që nuk përputhej me interesat e tij. Në një mbledhje maratonike dhe të ashpër, ai kishte penguar vendimet me të cilët do të barazoheshin tregtarët e lagjes së të huajve duke e rrethuar Këshillin me djemtë e tij. Në mëngjez u gjetë i vdekur me një thikë të ngulur në shpinë. Militantët e tij vranë 14 veta në lagjen e të huajëve dhe shumë të tjerë i burgosën. Vendin e tij e zuri Isaku nipi i tij që me vendime zhbllokonte dhe lironte qytetin të merrte frymë duke liberalizuar tregtinë. Një poet, i cili qe inkuadruar ndër këta militantë i zhgënjyer me gjendjen dhe organizimin e qytetit i pati thënë: ”Nëse Marin Kurila qe naiv ti je romantik”, sepse thoshte ai “myslimanët asnjëherë nuk e kanë respektuar paqen me të krishterët”, por Isaku vazhdoi linjën e tij dhe i liroi të burgosurit por u habit me fanatizmin e një burri të gjatë që doli jashtë, zbathi këpucët, përveshi pantollonat, u ul në gjunjë dhe �illloi të falej. Fjalëve të Isakut se mund të shkojë në shtëpi se “…në Voskopojë ka vend edhe për zotin tënd” burri u përgjegj ”të krishterët na burgosën por Allahu na shpëtoi” dhe “do të takohemi prapë!” Sali Benishit sërish do t’i buzëqesh fati, sepse Bari Bakri që ishte vendosur në Voskopojë ia solli të bijën 13 vjeçare, Ajshen, të cilën ky për disa muaj e ushqeu si fëmijë deri sa një ditë e > 5 zhvirgjëroi dhe e bëri grua. Sali Benishi tani më ishte / 4 o si edhe profeti Muhamed i konsumuar dhe nuk mund t i g t’i bëjë ballë kafshimeve të saja histerike dhe në sti- o c <

<71>

> 5 / 4 o t i g o c <

lin e Muhamedit që kishte mëshiruar një kopte dhe me fatin identik, një natë e kishte takuar një grua të krishterë të mllefosur e të mjeruar që priste në pusi për ta vrarë dikë nga shokët e Marin Kurilës që ia kishte vrarë burrin tregtar sapunash, e mori me vete dhe kur mësoi se quhej So�ie e ripagëzoi me �jalët: “hajde në shtëpinë time Xhuvrije… unë jam mysliman dhe mund të kem katër gra!” Në këtë rrë�im, autori përmes Sali Benishit sjell evokime paradigmatike ndërmjet jetës së tij dhe të Muhamedit. Sali Benishit në mbrëmje i kujtohej një vizatim mëkatnues i krishterëve të Voskopojës, me të cilin e fyenin profetin Muhamed përmes një portreti, në të cilin e përkdhelnin tri gra dhe ndonëse portreti ishte mëkatnues i pëlqnte shumë, sepse siç thotë autori: “ato tri gra i dukeshin si gratë e tij. Hatixhja bujare me gjinjë të mëdhenj, Aishja e re dhe xheloze dhe Xhuvrija e vuajtur me nishan në faqe”. Sali Benishi u fuqizua dhe formoi bandën e burrave të armatosur. Kur erdhi hoxha nga Korça ua tregoi mënyrën e veprimit. Ai u tha se duhej vazhduar luftën e shenjtë. U tha të jenë në krahë të turqve, sepse janë myslimanë: “Kur bota e tëra të bëhët Islam nuk do të ketë më turq, shqiptarë, grekë arabë, serbë, italianë, rusë, gjermanë apo rumunë… do të ketë një popull: Popullin mysliman të cilin Muhamedi e drejton në rrugën e Zotit” Sali Benishi �illoi ekspeditën,e burgosi Isakun dhe �illoi të vriste djemët e krishterë. Tregëtarët e tmerruar �illuan ta braktisnin qytetin. Pas disa ditësh një zjarr i madh e kaploi qytetin. Të krishterët që po iknin ua vinin �lakën shtëpive. Derisa myslimanët u përpoqën t’i shuanin zjarret për t’i zënë shtëpitë e tyre dhe në këtë rrëmujë të burgosurit e kishin thyer burgun dhe ishin arratisur në krye me Isakun. Kështu ishte plotësuar parashikimi i hoxhës dhe Sali Benishi kishte thënë: ”…dhe na mbeti Medina… e djegur ama e jona”. Në rrafshin tjetër, autori e përcjell fatin dhe tragjedinë e Komnenëve të tjetërsuar. Petro ka shkuar me Llambro Xhuvellën, Thanasi i kalon ditët në oborrin e Ali Pashë Tepelenës, Niko, Jani, Muhamedi dhe Aliu vazhdojnë të jetojnë në fshat dhe ndërtojnë një shtëpi. Sara ka lindur Ana Komnenën dhe kujdeset për të gjithë. Meqë është gjysmë hebreje fëmijët nuk janë egërsuar dhe brenda familjes bashkëjeton fryma e krishterë, islame dhe hebreje dhe një kohë ka një farë harmonie të brishtë ku nuk ndjehet urrejtja dhe dhuna, por së shpejti vrazhdë, helmi mysliman futet në shpirtërat e familjes së Ibrahimit. Ali Pasha me dinakëri ka tërhequr suliotët në krye me Llambro Xhavellën gjoja për t’i sulmuar turqit në Gjiorokastër, i ka çarmatosur dhe i ka sjellë në burg. Petro, për të mos u zënë rob është hedhur nga kreshtat. Thanasi e ka ditur, por nuk ka guxuar

ta paralajmërojë. Ibrahimi vdes krejtësisht senil. I biri, Jani martohet me të bijën e jevgut Bilallit, Fatimenë dhe e lind gjysmëjevgun që e pagëzojnë me emrin e gjyshit. Muhamedi meditativ e profetizues martohet me Hanën të vejën e xhaxhait Vasilit më se 30 vjet më të vjetër dhe ndërton xhaminë pranë kishës. Niko bëhet ndërtimtar inventiv dhe merr tipare �isnike dhe jeton në shtëpinë e Arianit Komnenit me Sarën dhe Ana Komnenën e vogël. Ky tjetërsim dhe ky formim strukturash mentale diametralisht të kundërta brenda vëllazërisë së gjakut në mënyrë asociative shpreh ndarjen historike të shqiptarëve të vlerësuar si përçarjen më tragjike që mund t’i ketë ndodhur, të cilën autori përmes ligjërimit të personazheve e gjykon si tjetërsim de�initiv dhe të parikuperueshëm. Jani, i biri i Ibrahimit, i krishteri �isnik i qytetëruar dhe i aftë për pushtimin e horizonteve të dijes dhe kulturës dhe për t’u integruar në rrjedhat e zhvillimeve dialektike është Jafeti që pushtoi Evropën; Jani identi�ikohet me Hamin që përvetëson tiparet e hamitikëve oriental, të lakueshëm, servilë, �leksibil, adaptibil që i dorëzohen pasionit dhe jetojnë sot për sot, pa çarë kokën për identitet, ndërsa Muhamedi është Semi që mbetet antihistorik, i cili me mendjen abstrakte bën analiza shterpe dhe martohet me një shterpe. Është i gjykuar të mbetet pa trashëgimtarë, sepse është tjetërsuar nga hapësira e vet jetësore, prandaj edhe do të të jetë i mallkuar. Sara që lind, rritet dhe piqet si grua e pafat si edhe njerëzit nga i tërheq rrënjët e ndjen veten të huaj dhe niset për në Kretë, paraprakisht e orientuar nga zgjidhja e anagrameve simbolike dhe enigmmatike të fshetësive të kaballës, të cilat në stilin e romanit “Kodi i Da Vinçit” i paraqesin Mihal Komneni dhe Metod Antrakidi prej të cilëve mëson për martirizimin e babait dhe rrugën e tij jetësore të mynxyrave. Isaku që ka ikur në ishull është shkrirë në grek duke u u martuar me simotrën e Sarës, Marinën dhe atje është integruar plotësisht. Ai e ka varrosur Arianit Komnenin me 11 martirët shqiptarë që mbronin krishterimin nga myslimanët dhe me gruan Shebën majë një mali si Moisiu. Arianit Komneni i ri, së vdekuri është bashkuar me ta si Krishti me 12 apostujt që i tubonte rreth vetes sa ishte gjallë. A do të iknin turqit - myslimanë që shqiptarëve ua kishin bërë jetën skëterrë për t’u lënë det më shumë për t’u larë dhe për të zënë peshq!? Ata, përfundon autori permes ligjërimit të personazhit: “...nuk do të ikin kurrë, sepse na kanë futur islamin në krevat, në shtëpi dhe në shpirt… ata na kanë futur një kafshë të panjohur në trup dhe ne nuk mund ta vrasim, sepse kështu palgosim veten. E në qoftë se duam të jetojmë në paqe

<72>

duhet ta zbusim egërsinë e kafshës duke e ushqyer me mishin e shpirtit tonë prej Krishti”! Nga thekset e mësipërme mund të gjykohet në mënyrë të sigurtë se struktura përmbajtësore e kësaj vepre rrumbullakësohet përmes temës së madhe dhe fabulës tejet dramatike që përputhet me zhvillimet dramatike në procesin e konvertimit të shqiptarëve në Islam dhe pasojave të trajtuara në mënyrë subjektive. Rrjedha zhvillimore e ngjarjeve është e mbushur me violencë, vuajtje, pikëllim të amshueshëm dhe tragjedi individuale e kolektive. Romani është ndërtuar me stil ekscitues, të ngjeshur e dinamik, me �iguracion të begatshëm dhe me përshkrime të bukura të tipit bardhë e zi duke glori�ikuar të bukurën dhe duke stigmatizuar e satanizuarën të shëmtuarën.Karakteret e personazheve nuk janë të individualizuara sa dhe si duhet sepse në veprimet e tyre jo rrallë gjejmë inkohereca veprimi siç është shembulli i Arianit Komneni i cili �illimisht cilësohet si një ashik deli me epshe të shfrenuara për të marrë përmes kuptimeve asociarive tiparet Jezu Krishtit që parasheh vdekjen dhe varroset vet në Malin e Shenjtë pranë 12 martirëve arketipa të 12 apostujëve të e tij. Ligjësitë e doktrinës letrare peshën e veprës kriter për vlerat e një vepre e kanë koherencën dhe kongruencën e realitetit dhe të së vërtetës artistike me realitetin objektiv dhe historik. Në këtë aspekt kjo vepër krijon një poetikë me qasje ideestetike të njëanshme, tejet subjective në shumë linja destructive destruktive, të funksionalizuar dhe përplotë insinuata e të pavërteta.Kjo ka të bëjë sidomos me të bëmat, karakkteret dhe ideologjinë e dy personaliteteve historike, Skënderbeut dhe Ali Pashë Tepeklenës të paraqitura me ngjyrat të errëta dhe të njëanshme me kriterin e Krtishterimit inkuizitor. Edhe në pikëpamje të konvertimit të shqiptarëve në Islam, autori anashkalon kushtëzimet socio-historike duke ë shndërruar në çështje të utilitarizmit të bujqërobëve që shndërrohen me mrekulli në forcë që degjenerojnë dhe deformojnë qytetërimin, kulturën dhe tiparet etnopsikologjike të kombit.Ai abstrakton aristokracinë feudale që i ka prirë këtij procesi duke tëhequr pas vete shtresat e ulëta. Vlerësimi lidhur me mesazhet dhe vizionet poetikës së tillë nga këndvështrimi i kritikës biogra�ike, pa mëdyshje nxjerrë edhe gjykimi e pamohueshëm se ajo është produkt i strukturës mentale të autorit që ka një përfytyrim dhe perceptim të njëanshëm për Islamin, për �igurat tona më të ndritshme historike, për historinë të cilën e hipotetizon duke mëtuar ta funksionalizojë dhe riorientojë sepse krijon një të vërtetë të paqëndrueshme artistike me logjikën dhe invencionin ideologjizues së një politikani me aftësi modeste për

t’u sprovuar në fushën e letërsisë duke ngacmuar një plagë të shëruar. Veprat e Dan Brovnit dhe të Ben Blushit nga parimi i spekulimit �ilozo�ik dhe artistik zbresin në rrafshin e fuksionalizimit të mesazheve deri në nivel të manipulimit, të ndërrimit të tezave dhe hipotetizimeve. Në këtë rrafsh, Dan Brovni ka hapur dialogun në rrafshin e kundërthënie ndërmjet dialektikës materialiste dhe �ilozo�isë meta�izike të zbritur në kontekstin e marrëdhënie globale ku religjioni më tutje mbetet faktor i pakapërcyeshëm. Duke qëndruar në parimin dhe metodën e �ilozo�isë spekulatve, ky është përpjekur të rrënojë bazën krishtëerimit si besim dhe institucion të formësuar historik që krahas lajthitjeve ka qenë dhe mbetet shtysë e zhvillimt të qytetërimit botëror andaj refuzohet energjikisht nga shumë anë si manipulim me çështje që tejkalojnë përvojën njerëzore. Romani “Të jetosh në ishull”si paradigmë tematike e veprës paraprake identi�ikohet si formë letrare e stigmatizimit dhe refuzimit të një religjioni dhe të glori�ikimit romantik të një tjetri me rrënjë dhe me bazë të njëjtë ideore. Nga ky kontekst, konvertimin e shqiptarëve e vështron në mënyrë arbitrare të vrazhdët dhe jashtë kontekstit historik. Duke abstraktuar faktin se shqiptarët e konvertuar e ruajtën identitetin, kulturën gjuhën dhe veçoritë etnopsikologjike të përbashkëta me ata që nuk u konvertuan, duke i nxjerrë antihistorik në një anë dhe duke glori�ikuar obskurantizmin bizantin, ritin ortodoks si dhe miqësinë e paqenë historike ndërmjet shqiptarëve, grekëve dhe serbëve në anën tjetër ka përcjellur mesazhe që fyejnë rëndë 2/3 e kombit me traditë myslimane qofshin ateistë apo besimtarë. Nga kjo pikëpamje romani “Të Jetosh në Ishull” i merrë konotacionet e mitit modern politik të lidhur me religjionin. Tërësia e tij më tepër merret me çështje sekulariste se me çështje sakrale dhe tingëllon si kushtrim për qërim hesapesh me reliktet e tjetërsuara antihistorike në formë të kërkesave absurde dhe parashikimeve të së ardhmes si përgatitje e terrenit për pushtetin e pakicës mbi shumicën absolute.Së këndejmi kjo vepër nuk tingëllon si fryt i invencionit poetik, por si produkt i imagjinatës së devijuar dhe i vullnetit vetmashtrues për fuqi.

<73>

> 5 / 4 o t i g o c <

> 5 / 4 o t i g o c <

<74>

KRIJIMTARIA DRAMATURGJIKE E KRISTO FLOQIT Dr. Salajdin MEHMETI (Universiteti i Tetovës)

Dramaturg, komediograf, poet, jurist i shquar, politikan, përkthyes, orator, publicist, studiues, polemist, ideolog e veprimtar i spikatur në vitet e njëzeta të shekullit XX, Kristo Floqi nuk i takon atij grupi të shkrimtarëve shqiptarë për të cilët janë bërë studime të ndryshme në lidhje me veprat e tyre. Emri i tij lidhet me njërën nga periudhat më të vështira në politikën dhe zhvillimet historike shqiptare. Kontributi i tij lidhet jo vetëm në fushën e dramaturgjisë, por edhe në fushën e teorisë së shtetit dhe krijimin e administratës bashkëkohore, pastaj në fushën e së drejtës kombëtare, të kulturës së lashtë shqiptare dhe lidhjet e saj të ndërsjella me kulturat e tjera si dhe të a�irmimit të saj në Evropë e më gjërë etj. Edhe pse autor mjaft prodhimtar në fusha të ndryshme të krijimtarisë shpirtërore, ai njihet fare pak në mesin tonë. Nga këndej edhe veprës së tij nuk i është kushtuar kujdesi dhe vëmendja e duhur jo vetëm sa qe gjallë, por edhe pas vdekjes. “Ai mbeti një fajtor i pafajshëm, apo një i akuzuar për faje të paqena, ose njeri i dënimit të pamerituar” thotë në një shkrim të tijin pedagogu Kristaq Shtëmbari, njëri nga adhuruesit e veprës së tij. Nga këtej del edhe rëndësia e studimit të veprës së tij. Kristo Floqi, padyshim, është njëri nga dramaturgët më prodhimtar në periudhën midis Dy Luftërave Botërore. Edhe pse shkroi mjaft, sidomos në gjininë e dramës, ai së bashku me veprat e veta, përjetoi fatin e shkrimtarëve të dënuar dhe të anatemuar nga regjimi i njëmendësisë së kohës. Nga kjo edhe vepra dramaturgjike e tij jo vetëm që mbeti e pashfaqur në skenat teatrore të kohës, me përjashtim të shfaqjes së saj në skenat teatrore të Kosovës dhe të Maqedonisë, por mbeti edhe e pastudiuar nga studiuesit e letërsisë, nga këndej edhe e panjohur sa duhet për gjeneratat e ardhshme, me përjashtim të ndonjë eksperti teatror. Kjo më ka nxitur dhe më ka shtënë të merrem me studimin e veprave dramaturgjike

të Kristo Floqit, aq më tepër kur dihet se nga fusha e dramaturgjisë shqiptare është shkruar shumë pak në krahasim me gjinitë dhe llojet e tjera letrare. Kështu nuk ka ndodhur me letërsitë e popujve të tjerë, të cilët, pavarësisht se ç’vlera kanë pasur veprat dramaturgjike të së kaluarës, ata i kanë qëmtuar, i kanë mbledhur dhe i kanë studiuar dhe vlerësuar si të tilla. Ndërkaq një gjë e tillë nuk ka ndodhur me dramën dhe dramaturgët tanë, përveç të ndonjë përpjekjeje të vogël. Kjo nga shkaku se problemi i studimit të dramës është një nga problemet më të vështira për arsye të speci�ikave që e dallojnë nga gjinitë e tjera letrare. Derisa drama ka mbetur jashta interesimit të studiuesve, ajo s’ka mbetur jashtë interesimit të shkrimtarëve tanë që ta shkruajnë atë nga e kaluara e deri më sot, por në mesin e tyre vetëm Kristo Floqi do të arrijë të krijojë një opus të rëndësishëm dramatik dhe do të jetë një nga dramaturgët tanë i cili do të zotërojë në skenat e teatrit shqiptar në periudhën e viteve të 20-ta dhe të 30-ta të shekullit XX. Prandaj, studimi i veprave dramaturgjike të Kristo Floqit ka rëndësi të madhe për kulturën tonë në përgjithësi e për letërsinë në veçanti. Vepra dramaturgjike e Kristo Floqit, e lënë në heshtje deri në kohën tonë, është një shprehje e gjendjes së përgjithshme të letërsisë sonë të kohës së Pavarësisë. Duke lexuar dhe analizuar veprën e tij do të vërejmë se Kristo Floqi shërbeu në poste të ndryshme në kohën e mbretërisë shqiptare, ai nuk del si zëdhënës i saj, por në mënyrë të tërthorët del si kritikues i saj. Nga ana tjetër, pa përkrahjen e pushtetit mbretëror do të ishte e pamundur të a�irmohej si autor dramash e veprash të tjera. Kritikat dhe akuzat që i janë bërë dëshmojnë të kundërtën që thuhet në veprën e tij. Kjo dëshmohet nga fakti se veprat e tij, dramat dhe komeditë, > 5 jetuan dhe jetojnë edhe sot e do të jetojnë edhe në të / 4 o ardhmen. Kjo është edhe një dëshmi se jeta e veprave t i është mbrojtja më e mërë e autorit të tyre nga sulmet, g o c <

<75>

> 5 / 4 o t i g o c <

kritikat dhe akuzat drejtuar kundër tij. Vepra e tij do të mbetet një dëshmi e kohës kur u shkrua dhe shprehje e kundërthënieve të shumta të shoqërisë shqiptare të kohës, duke mos i kursyer edhe ata të cilët i krijuan ato kundërthënie. Ndonëse në komeditë e Floqit shpesh kritikohen njerëzit e thjeshtë, njerëzit e vegjël, viktima të këtyre kundërthënieve, kritikës së tij nuk do t’i shpëtojnë as ata që i krijuan këto kundërthënie dhe, me sjelljet dhe veprimet e tyre i thelluan edhe më tepër. Kristo Floqi, si njeri me kulturë dhe dije të gjërë nga fusha të ndryshme të dijes, posedonte aftësinë e tij improviszuese, kishte të zhvilluar ndjenjën e humorit dhe aftësinë për t’i zbuluar anët negative të dukurive shoqërore duke shfrytëzuar me mjeshtëri mjetet e komikes si: vetëdemaskimin, zmadhimin e dukurive, ironinë dhe satirën, alogjizmin, keqkuptimin etj. “Humori, thotë ai, është benzina e motorit tim. Githë jetën time, edhe në rastet familjare, e kam përdorur për t’jua bërë jetën sa më të gëzuar të afërmëve të mi”. Me sytë e humoristit i shikonte disharmonitë qesharake – të mjera në një shtet i cili sapo merrte veten nga sundimi shumëshekullor. Si edhe shumë komediografë të mëdhenj të letërsisë së përbotshme që nga Plauti e duke kaluar përmes Molierit, edhe Kristo Floqi në komedinë shqipe do ta futë temën e pushtetit dhe të politikanit. Tema e pushtetit dhe e politikanit do të jenë preokupim kryesor në disa komedi të tij, si ”Akraballëket”, ku në thumb janë deputetët, “Ministri kandidat”, ”Rrogat e nëpunësve”, “E mbesë e krahinarit”. Kjo temë është trajtuar edhe nga komediogra�i grek Aristofani (Kalorësit), Henrik Ibsen (Armiku i popullit), Holberg (Politikanët kallajxhinj) etj. Në disa vende nxirren ligje të cilat i ndalojnë sulmet e komediografëve ndaj politikanëve. Një gjë ka ndodhur edhe në skenat tona teatrore kur janë hequr dhe janë ndaluar dramat në prag të shfaqjes. Rasti më i freskët është me dramën Besalem pse po më �lijoni e autorit Rexhep Qosja e cila u ndalua nga shfaqja nga disa kameleonë të kulturës sonë. Kështu ka ndodhur edhe me veprën dramaturgjike të Kristo Floqit, i cili me theks të veçantë zbulon dhe fshikullon të metat e njerëzve, duke satirizuar parlamentarë e qeveritarë, të cilët kur është në pyetje çështja e interesave të ngushta vetjake, �isnore e klanore, shkelin ligjet për t’i rregulluar punët e veta; demaskon dhe fshikullon njerëzit e korruptuar, që me çdo kusht luftojnë për kolltuqe, duke lënë anash interesat shtetërore dhe popullore e duke luftuar për ineresat e ngushta të tyre. Ai ndjente se në shoqërinë shqiptare po ndryshon diçka, se diçka po vdiste, se diçka po lindte, por në shumë raste nuk arriti që këto ndryshime t’i “shihte” qartë, për çka është edhe kritikuar. I është zënë për të madhe se ka rënë në komiken e ulët, të lehtë e s’është thelluar sa duhet në problemet morale e shoqërore. Kritika e tillë do të vlente ndoshta për një pjesë të komedive të tij e jo për

gjithë veprën komediogra�ike të tij. Në komeditë e tilla do të mund të përfshiheshin: “Lojnat e studentëve”, ”Reklamë e blof”, “Zi e më zi”, “Pësimet mësime”, “Merre ta marrim”etj., të cilat i përshkon një humor i lehtë dhe i patëkeq. Kjo shihet edhe në replikat e disa nga komeditë e tij kur një nga personazhet thotë se “për ministra zgjidhen ca tregtarë, ca komisionerë, ca bakaj, ca analfabetë dhe ca që s’dinë shqip ose si të mos preferohet ky i ngarti, që ka mbaruar sidomos një shkollë �illore e di të katër veprimet e arithmetikës” (“Ministri kandidat”). Derisa në komeditë e tij ka paraqitur mesin dhe kohën e tij, në dramat ai paraqet të kaluarën kombëtare të popullit të vet, duke jetësuar të kaluarën kombëtare të popullit në dramat e tij, ai deshi që te bashkëkombasit e tij të zgjonte vetëdijen kombëtare, duke forcuar te ta besimin për një të ardhme më të mirë. Kështu, në dramat e tij “i mëson breznitë se zgjedha e huaj mbi zverk, edhe kur i ka përkulur �izikisht popujt, nuk e ka përkulur dëshirën e tyre që të jetojnë të lirë ”pohon studiuesi ynë i njohur, Akademik Rexhep Qosja, te libri i tij Kritika letrare të botuar në Prishtinë, më 1969 f.323. Marrë në përgjithësi, dramat e tij kanë më tepër vlerë historike sesa vlerë letrare. Të rëndësishme janë edhe shkrimet e tij në lidhje me dramat të shkruara si parathënie të dramave të tij, pastaj vështrimi i tij i gjatë teorik mbi gjinitë letrare, mbi poezinë lirike, mbi epin dhe mbi dramën. Edhe po të mos shkruante fare drama, këto shkrime teorike mbi gjinitë poetike do t’i siguronin një vend të merituar në fushën e teorisë së letërsisë të viteve të 20-ta dhe të 30-ta të shekullit XX. Këto shkrime dëshmojnë për përvojën e tij të madhe si dramaturg dhe si njeri i teatrit. Këto shkrime përbëjnë një poetikë të vogël të dramaturgjisë sonë dhe dëshmojnë se kemi të bëjmë me një autor me individualitet krijues jo vetëm në gjininë e dramës, por edhe me krijimin e teorisë së saj. Edhe pse parathëniet e tij nuk mund të quhen shkrime teorike në kuptimin e plotë të �jalës, megjithatë, ato paraqesin një material të pazëvendësueshëm për studimin e poetikës dramaturgjike të Kristo Floqit. Ato dëshmojnë se për dramën duhet folur në mënyrë profesionale, si gjini letrare. Prathëniet dhe vështrimet mbi dramën janë interesante edhe për faktin se Floqi qe ndër autorët e parë shqiptarë i cili bëri përpjekje që në mënyrë teorike t’i arsyetojë mendimet e tij mbi dramën, të cilën e donte shumë dhe të cilën u përpoq ta shkruante sa më shumë. Në lidhje me këtë ai shkruante: ”Pjesën më të madhe e kam shkruar në vargje. Por një gjë i bashkon dramat e mia: atdhedashuria. Të gjith janë shkruar për Shqipërinë, për mëmëdhenë. Lënda është e kombit tonë, që është kaq e shumtë sa të na duhet shumë kohë për ta shkruar. Por drama ime e parë “Fe e kombësi”, pati shumë sukses kur u botua më 1914. Ishte

<76>

fëmija im i parë. Jo vetëm kaq, por koha kur u shkrua dhe problemet që shtroheshin ishin të mëdha dhe të ditës” (Kristaq Shtëmbari, Dramat e fatit të pamerituar, dorëshkrim, f. 9). Pohohet se në disa pjesë të tij dramaturgjike Kristo Floqi s’ka qenë origjinal, por se ato i ka përshtatur dhe përkthyer e i ka marrë nga pjesë të huaja. Se sa mund të jetë i saktë ky pohim, nuk mund të thuhet me saktësi, sepse për ta pranuar një pohim të tillë, së pari duhet vërtetuar joorigjinaliteti i disa pjesëve të tij për të cilat mendohet se janë përkthime e përshtatje nga gjuhët e huaja. Në të kundërtën, derisa nuk mund të vërtetohet një pohim i tillë, ne duhet të besojmë në origjinalitetin e pjesëve të tij dramaturgjike. Me gjithë se kemi një histori të vogël të dramaturgjisë, e me këtë edhe një histori të vogël teatrore të (pa) shkruar, ne duhet të kënaqemi me atë që kemi trashëguar nga e kaluara e që nuk është stuadiuar sa duhet. Duhet të kemi një respekt ndaj atyre dramaturgëve që i kemi sa për të mos u ndarë nga familja e madhe e dramaturgëve botërorë. “S’ka shembuj që një komb, thotë Tomas S. Eliot, të mos ketë dy epoka të mëdha të dramës. Epoka e madhe është e shkurtër dhe është e madhe për shkak të numrit të vogël të shkrimtarëve të mëdhenj dramaturgë, kurse epoka e madhe e cilësdo lloj poezie nuk përsëritet asnjëherë” (“Radjanje moderne poezije, Drama”, Nolit, Beograd, 1975, f.271). Prandaj, epoka romatizmit ishte epoka e poezisë së madhe e numrit të vogël të shkrimtarëve të mëdhenj siç ishin De Rada, Naimi etj. të cilët zhvilluan një krijimtari të gjithanshme dhe, prandaj kjo epokë do të jetë e papërsëritshme. Në kuadër të krijimtarisë së gjithmbarshme të Kristo Floqit, dramat e tij paraqesin interes të veçantë, më tepër për aspektin tematik sesa për vlerat letrare historike. Në kohën kur i shkroi dramat e tij Kristo Floqi, drama shqipe bënte hapat e saj �illestarë dhe ajo ishte si e vetmuar në kuadër të gjinive të tjera letrare, të poezisë e të prozës. Jo vetëm dramat e Floqit, por e tërë dramaturgjia e kësaj kohe mbeten nën hijen e poezisë, si nga sasia ashtu edhe nga veçoritë e saj artistike. Pjesa më e madhe e dramave që u krijuan në fund të shkullit XIX dhe në �illim të shekullit XX, nuk u përhapën dhe kështu nuk patën mundësi të njiheshin nga autorët e tjerë që merreshin me shkrimin dhe me kultivimin e kësaj gjinie kaq de�icitare në mbarë letërsinë e romantizmit shqiptar. Në krahasim me dy gjinitë e tjera poetike të romantizmit shqiptar, drama, pa dyshim, do të jetë gjinia më e varfër, si në pikëpamje të numrit të veprave të shkruara, ashtu edhe nga pikëpamja e laryshisë së llojeve dhe tipave të tyre –pohon akdemike Rexhep Qosja te vepra e tij “Prej tipologjisë deri te periodizimi”

(Prishtinë, 1979, f. 61-62). Tematika dhe problematika që dominonte në dramat e krijuara në këtë kohë është ajo kombëtare, duke lartësuar tiparet morale dhe �izike të heronjve tanë që luftuan për �itimin e pavarësisë. Nga kjo, si lloje dhe tipe kryesore të dramës romantike mund të konsiderohen: drama e zakonit, drama historike dhe tragjedia – konstaton studiuesi i letërsisë sonë, akademik Rexhep Qosja (Po aty, f.61-62). Kristo Floqi lëndën për dramat e tij e merr nga historia jonë kombëtare, ashtu siç kanë vepruar edhe shumë shkrimtarë të tjerë në letërsinë e përgjithshme në kohën e romantizmit, të cilët, duke mos mundur ta gjenin vendin e tyre në shoqërinë e kohës, iknin të kaluarën e bukur nacionale, prej nga i merrnin inspirimet e veta. Edhe shkrimtarët e Rilindjes, pohon Rexhep Qosja, i janë kthyer së kaluarës historike shqiptare, qoftë tejet të lashtë, qoftë pa a shumë edhe më të afërme, me qëllim që t’i aktivizonin shpirtërisht bashkëkohësit, duke i përgatitur ashtu për luftën vendimtare kundër pushtuesve shekullorë dhe aspiratave të tjera, që ishin të gatshëm t’i zëvendësojnë ata të pushtuesit shekullor (R. Q. Kontinuitete, Prishtinë, 1972, f. 74). Edhe në dramat e Floqit u këndohet heronjve kombëtarë, vityteve të tyre kombëtare, morale e �izike, qëllimi kryesor i të cilëve ishte shporja e sunduesit nga trojet tona dhe �itimi i lirisë. Heronjtë e këtyre dramave bien në luftë për qëllime të larta dhe mbi veprat dhe ndërmarrjet e tyre heroike është ngritur shtrati i këtyre dramave, sepse në çastet e rrezikut nacional të vendit, i vogël e i madh vihen në aksion për shpëtimin e tij. Heronjtë e këtyre dramave shquhen me heroizmin e tyre, me atdhetarizmin dhe me sakri�icën për mbrojtjen e tokave nga të huajt dhe me vendosmërinë që të qëndrojnë të pathyeshëm deri në fund. Meqë dramat e Kristo Floqit trajtojnë ngjarje historike, kjo kërkonte nga ai që për shkrimin e tyre materialin ta merrte nga historia jonë kombëtare dhe nga bëmat e heronjve, pjesëmarrës nga në këto ngjarje, si burim i temave, i heronjve, i ideve dhe i problemeve. Kështu, autori, përmes veprave të tij të shkruara në formën e dramës është përpjekur që dokumentit historik t’i japë formë dramatike, ashtu që e vërteta historike të ngrihet në një të vërtetë artistike. Të katër dramat e Floqit (“Fe e kombësi”, So�je, 1914, “Karllo Topija, Vlorë, 1923, “Pirro Neoptolemi, Vlorë 1923, dhe “Trium�i i lirisë”, Korçë, 1938), që i marrin temat nga historia, paraqesin një kronikë ngjarjesh interesante me heronj dhe �igura heroike nga e kaluara jonë e largët dhe e afërt. Idetë e shquara në to paraqiten përmes personazheve që veprojnë, përmes kon�likteve të tyre, përmes veprimeve dhe përmes aksioneve, > përmes gjuhës së tyre, përmes dialogëve e monologëve 5 / 4 të tyre e të tjera. o t i Drama historike është njëri nga zhanret më të g o c vështira letrare. Kjo nga shkaku se, po qe se drama- <

<77>

> 5 / 4 o t i g o c <

turgu i përmbahet pikë për pikë historisë dhe lë anash imagjinatën, vepra dramatike do të humbë në aspektin letrar, artistik dhe e kundëta dështon historia. Pra, në dramën historike mund të dëmtohet ose historia ose drama, ose që të dyja së bashku, dmth. se ato i pengojnë njëra-tjetrës. Me rëndësi është që të ruhet ideja kryesore e ngjarjeve historike, ku veprojnë heronj të njohur të historisë, bartës kryesorë të veprimeve dramatike, veprime që lidhen me interesin e përgjithshëm të popullit. Duke lexuar apo duke shikuar drama që trajtojnë ngjarje historike jo vetëm të rinjtë, por e të vjetrit, do të njihen me të kaluarën historike, me traditën dhe zakonet e së kaluarës, me psikologjinë dhe me mentalitetin shoqëror të një kohe, me ngjarjet dhe me herojntë e tyre, pjesëmarrës në ato ngjarje, me një epokë për të cilën dinë pak dhe e njohin apo s’e njohin fare. Nga kjo edhe roli militant, formues dhe edukativ i dramave historike. Dramat historike zotërojnë tema dhe çështje të frymëzuara nga jeta dhe ngjarjet politike të një kohe të caktuar, të një kohe kur zhvillohet lufta për çlirim kombëtar, lufta për krijimin dhe konsolidimin e shteteve kombëtare. Luftëtarët u referohen ngjarjeve dhe personave realë. Në to rrëfehet për luftërat që zhvillohen për çlirim kombëtar apo edhe për luftën politike për pushtet. Nga kjo, dramat historike, përcjellin porosi politike e letrare me frymë kombëtare. Ato i karakterizon fryma e theksuar kombëtare, evokimi i së kaluarës historike, brendia e thellë kombëtare. Veprat e tilla – thotë akademik Rexhep Qosja – kanë rëndësi pse të ndihmojnë ta njohësh më mirë të kaluarën tënde dhe vetveten (R. Q., “Kritika letrare”, Rilindja, Prishtinë, 1969, f. 333). Disa nga dramat historike të Kristo Floqit janë njgjizur me lëndë jetësore nga historia e Shqipërisë, si “Fe e kombësi”, “Trium�i i lirisë”, ndërsa disa nga to kanë përthithur material nga historia e lashtësisë, si: “Karllo Topija”, “Pirro Neoptolemi” etj. Këto drama përcjellin ndjeshëm frymën e kohës së Rilindjes Kombëtare dhe të periudhës së fundit të saj. Kristo Floqi është përfaqësues i denjë, i cili për dramat e tij huazon problematikën nga koha antike. Vlera e madhe e këtyre dramave, mbase edhe shkaku që ndikon mjaft në krijimin e tyre, është katarza që sjellin: ata ngjallin dëshirën t’ua përdredhësh qafën si pulave të gjithë pushtuesve me gjithë tradhtarët e ndryshëm – thotë profesor Qosje në librin e tij “Kritiak letrare” botuar më 1969, f. 337. Në kohën kur krijoi Kristo Floqi damat e tij, ekzistonte një krizë teatrore, krizë që mbretëronte jo vetëm në botën shqiptare, por edhe gjetkë. Dramat e tij i shkroi në periudhën më të vështirë të kësaj krize teatrore, sepse, siç dihet, ajo që e mban gjallë dhe e ushqen dramën është shfaqja teatrore e cila komunikon drejtpërdrejt me publikun artdashës.

Pikërisht në kohën kur krijoi Kristo Floqi qe e pamundur të organizohej një jetë e gjallë teatrore në truallin shqiptar, sepse “vetë kushtet ekonomike, politike e shoqërore nuk ishin në favor të tillë, konstaton Xhemal Broja në punimin e tij “Nga historia e teatrit shqiptare” (Nëntori, Tiranë, 1963, nr. 10, f. 94), pra, të zhvillimit të artit teatror. Megjithatë, edhe në këto kushte, nuk u hesht krejtësisht aktiviteti teatror. Ashtu sikurse që “skulptura, arkitetktur, letërsia, poezia dhe artet e aplikuara ecin aktivisht rrugëve të reja edhe drama s’do të mbetet e qetë në kuadrin e saj që turpërisht ta vështrojë jetën e ndryshuar rreth saj, sikundër që gruaja e sëmurë kujtueshëm vështron nëpër drita në murin e katërt” – thotë Shon O’Kejsi (Rađanje moderne književnosti, Drama, Nolit, Beograd, 1975, f. 325). Duke u mbështetur në këtë thënie të Shon O’kejsit, mund të pohojmë se as autorët shqiptarë që u morën me lëvrimin e kësaj gjinie, nuk qëndruan indiferentë ndaj ndryshimeve jetësore të kohës, ashtu siç është pohuar jo një herë në shkrimet letrare të pas kësaj kohe. Edhe drama që u krijua në këtë kohë, si edhe poezia dhe proza e pakë, ndoqi vazhdën e letërsisë së Rilindje Kombëtare, Ajo, pra, drama, shënonte një dukuri të vetmuar në letërsinë e kohës, jo vetëm në letërsinë shqiptare, por edhe në letërsitë e tjera ballkanike. Ashtu sikundër që drama evropiane u zhvillua në kohën e krizave të mëdha dhe të raporteve të ashpërsuara midis klasave antagoniste, ashtu edhe drama shqipe mori hov dhe u zhvillua pikërisht në kohën e krizave të mëdha në historinë e popullit tonë, në kohën kur ngriheshin dhe rrëzoheshin qeveri të ndryshme. Drama që u krijua në këtë kohë, pra, drama që u krijua midis dy luftërave botërore, mban tiparet e letërsisë romantik. Po këto tipare do t’i mbajnë edhe dramat e Kristo Floqit. Romantikëve – thotë Fric Martini – nuk u shkoi për dore ta transformonin dhe ta ripërtërinin dramën. Formën e saj e kanë përshkruar elemente lirike dhe epike (Fric Martini, Istorija nemačke književnosti, Nolit, Beograd, 1971, f. 331), të cilat i ndeshim edhe në dramat e Kristo Floqit. Në to në radhë të parë vjen tematika e trajtuar, elementi poetik etj., ndërsa interesi �ilozo�ik tërhiqet në prapavijë (Po aty, f. 341). Në dramat romantike, pra edhe në ato të Kristo Floqit, në rend të parë, gjen shprehje zgjimi i ndjenjës nacionale. Ndjenja e zgjimit nacional qe më e shprehur në ato vende ku ndjehej nevoja më e madhe e çlirimit dhe e bashkimit kombëtar, në ato vende që lëngonin nën robërinë e huaj. Nga kjo edhe mbizotërimi i tematikës historike në dramat e krijuara në këtë kohë, pra edhe në dramat e Kristo Floqit. Që drama të jetë në kuptimin e plotë historike – thotë Kolrixh – është e nevojshme që të paraqesë historinë e poupullit që i takon (Zdenko Lešić, Teorija drame kroz stoljeća, II, Sarajevo, 1979, f. 215). Këtë kriter e ndeshim edhe në dramat e Kristo Floqit, veç asaj me titull “Pirro Ne-

<78>

optolemi”. Në dramat e Kristo Floqit hasim edhe shumë elemente melodramatike të cilat te shikuesi – lexuesi shkaktojnë tronditje emocionale dhe krijojnë efekte të mprehta emocionale me tematikën që trajtohet në to. Heronjtë janë të pajisur me emocione të fuqishme. Ata shquhen për dialogët dhe monologët e tyre ekspresivë. Dinamikë, me intonacione të theksuara dhe energjike, ashtu siç janë të gjalla dhe energjike, të vrullshme edhe veprimet e tyre. Ata luftojnë kundër padrejtësive dhe dalin në mbrojtje të ineresave të përgjithshme popullore. Janë këmbëngulës, të vendosur dhe kategorikë në sjelljet dhe veprimet e tyre. Në dramat e Kristo Floqit kemi zhvendosjen e veprimit dramatik nga një hapësirë shumë e largët në një hapësirë dhe ambient tjetër, i ndryshëm nga i pari. Shlegeli thotë se poetët romantikë i lejojnë vetes që ta ndërrojnë vendin e veprimit e ngjarjes, madje edhe gjatë një akti (Zdenko Lešić, Teorija drame kroz stoljeća, II, Sarajevo, 1979, f. 212). Hapësira ku zhvillohet veprimi i dramës mund të jetë e madhe dhe të kapë disa vende ose edhe t’i tejkalojë ku�ijtë e planetit tonë, por kjo hapësirë mund të jetë edhe shumë më e vogël dhe të përfshijë hapësirën e një oborri apo edhe të një dhome. Kështu, te drama “Fe e kombësi” ngjarja zhvillohet në fshatin Podë të Leskovikut dhe viti i ndodhjes është viti 1831. Pra, vendi i ngjarjes është i ku�izuar dhe është lokalizuar në një vend të caktuar. Te drama “Karllo Topija”, ndërkaq, hapësira e zhvillimit të ngjarjeve apo e veprimit dramatik ka një shtrirje shumë më të madhe dhe më të gjërë se ajo e para. Ngjarjet e kësaj drame zhvillohen në vende dhe në vise të ndryshme. Sa jemi në Napoli, sa në Shkodër, e pastaj në Krujë e në Durrës, ndërsa zgjatja kohore e veprimit është 21 vjet. Ndërkaq, te tragjedia “Pirro Neoptolemi” e shkruar sipas modeleve të dramës klasike franceze, hapësira e veprimit dramatik është vendosur në oborrin mbretëror të Pirros, në qytetin e vjetër të Butrintit në vitin 1260. Në dramën “Trium�i i lirisë” veprimi i dramës zhvillohet në qytetin e Vlorës e në katundin Cakran të Mallakastrës, koha e zgjatjes së veprimit katër vjet. Siç shihet, në disa drama hapësira është statike, kurse në disa ajo është dinamike. E para, pra, hapësira statike, mbisundon në tragjeditë e shkruara sipas modeleve të tragjedisë klsiciste, kurse e dyta, hapësira dinamike, mbisundon në ato drama të cilat nuk u shkruan sipas modeleve të dramës klasiciste, sepse nganjëherë ajo që është e kundërt me rregullat mu për këtë shkak kënaq shijet shijet dhe ... ai i cili sot shkruan sipas rregullave të artit vdes pa famë dhe pa shpërblim, thotë Lope de Vega. Pavarësisht nga kjo, shumica e dramave që u krijuan në këtë kohë, në kohën e romantizmit, nuk dëshmojnë ndonjë vlerë të vërtetë artistike. Kjo dëshmohet edhe nga ajo se, siç thotë kritiku dhe historiani i letërsisë sonë, Rexhep Qosja, me të janë marrë pak autorë, kurse ata aë janë marrë me

të e kanë shkruar pa përkushtim, të cilin zakonisht, e kanë treguar ndaj poezisë apo, në disa raste, edhe ndaj prozës – përfundon Rexhep Qosja. Një tipar tjetër i dramave të Kristo Floqit është se ai për hartimin dhe shkrimin e tyre me tematikë historike u mbështet në burime historike, të cilat ai i trajtoi dramatikisht, por në shumë vende ai për shkaqe ideoartistike i ndryshoi situatat historike duke futur edhe personazhe të trilluara. Ai ndodh t’i shmanget historisë sidomos të dhënat që kanë të bëjnë me heroin kryesor. Këtë e bën për të arritur efekte më të fuqishme dramatike. Duke i marrë temat nga historia ai synon që momentet dhe kthesat e mëdha historike t’i sintetizojë dhe t’i konkretizojë përmes projektimit të personazheve konkrete historike. Si në poemat historke “Dëshmorët e Rilindjes” ose “Epope e Korçës”, pastaj “Shqyptarët ose Një bisedim midis një Shqyptari dhe një Maxhari”, ashtu edhe në dramat historike synon që përmes së kaluarës së lavdishme të problematizojë të tashmen, që në dramë të paraqiteten motive dhe personazhe të tilla, të cilat korrespondojnë me idetë aktuale dhe me problemet e tashme. Duke e lidhur të kaluarën me të tashmen, ai dëshiron të tregojë ekzistencën e njeriut në rrethana të një kohe të shkuar dhe si duhet vepruar në kohën e tashme. Edhe në aspektin e strukturës së dramës ai mbetet në suazat konvencionale, duke i ndërtuar personazhet e tij më tepër përmes dialogut sesa përmes veprimeve dhe ngjarjeve. Edhe pse Floqi nuk krijoi ndonjë formë të re dramatike, ai la pas vetes një numër të konsiderueshëm dramash të cilat plotësojnë një zbrazëtirë të kësaj gjinie në letërsinë tonë. Kristo Floqi, veç dramave dha një kontribut të çmuar dhe e pasuroi letërsinë shqipe edhe në fushën e komediogra�isë. Pjesën më të madhe të krijimtarisë së tij dramaturgjike e përbëjnë komeditë, në të cilat ai paraqet pamje dhe dukuri të realitetit të kohës kur jetoi dhe veproi. Komeditë e tij shquhen jo vetëm për larminë e temave, por edhe për mënyrën se si i shtjellon këto tema. Në to fshikullohen disa dukuri të shoqërisë së atëhershme shqiptare, si, p. Sh., lakmia e madhe për pushtet, lakmia për para, grykësia, varfëria shpirtërore, puna e lidhur me inetres, të gjitha këto e të tjera fshihen me delikatesë në sjelljet e nëpunësve dhe të administratorëve shtetërorë e të tjerëve. Shtrohet pyetja se pse Floqi zhgjodhi si zhanër komedinë për paraqitjen e dukurive dhe të shfaqjeve negative të shoqërisë shqiptare të kohës? Cili qe motivi që e nxiti ose cilat qenë motivet kryesore që e shtynë dhe e stimuluan atë drejt komedisë? U përcaktua për këtë lloj të gjinisë letrare se ajo iu duk forma më e përshtatshme për t’i sheshuar dobësitë dhe anët negative të shoqërisë së kohës. Edhe historiani gjerman i letërsisë, Fric Martini, komedinë e kuptonte si mjet për talljen e veseve dhe të korrupsioneve (Fric Martini, Istorija nemačke

<79>

> 5 / 4 o t i g o c <

> 5 / 4 o t i g o c <

književnosti, Nolit Beograd, 1971, f. 331). Si mjet për t’i evituar sjelljet e këqijat e njerëzve është e qeshura, pa të cilën, siç thotë Platoni, në të vërtetë nuk mund të njihet as ajo që është serioze (Zdenko Lešić, Teorija drame kroz stoljeća, Svjetlost, Sarajevo, 1977, f. 67). Sepse, pikërisht në raste të tilla njeriu nuk e kontrollon veten dhe e zbulon i qet në sipërfaqe të mirat dhe të këqijat që s’do t’i zbulonte në gjendje normale. Nëse sot dikush dëshiron diçka serioze thotë Eloti me rastin e shfaqje së dramës “Nëpunësi besnik” – këtë lehtë mund ta thotë në komedi (Rejmond Vilijams, Drama od Ibzena do Brehta, Nolit, Beograd, 1979, f. 219), ndërsa Molieri thotë se është një goditje e madhe kur u ekspozohemi talljeve të mbarë botës. Lehtë durohet qortimi, por assesi nuk durohet tallja. Njeriu pranon të jetë i keq, por nuk pranon assesi të jetë i përqeshur. (Zdenko Lešić, Teorija drame kroz stoljeća, Svjetlost, Sarajevo, 1977, f. 304). Komeditë e Kristo Floqit, shumica e të cilave janë njëaktëshe, në momentin e dhënë historike dhe në rrethanat e vështirësuara të shoqërisë shqiptare të viteve ’20 – ’30, do të shërbejnë që me humorin e tyre të këndshëm “ta zbusin” një çikë vrazhdësinë e jetës dhe për një çast ta zbavisin e ta argëtojnë publikun shikues, sepse njeriu, i ballafaquar me vrazhdësinë e jetës, shpesh ka nevojë edhe për zbavitje edhe për argëtim, për t’i harruar për një çast problemet jetësore me të cilat ballafaqohet e për të kaluar ca çaste lumturie, e këtë do ta arrijë duke shikuar ndonjë pjesë të këndshme teatrore. Rolin e tillë e kanë luajtur edhe komeditë e Kristo Floqit, të cilat, ndonëse nuk janë vlerësuar dhe nuk janë çmuar nga kritika e kohës (nëse është shkruar fare për to), kanë bërë jehonë më tepër te publiku sesa te kritika teatrore e kohës ( nëse ka pasur kritikë të mirë�illtë teatrore). Ato edhe janë heshtur dhe nuk janë çmuar aq sa duhet. Cilat janë arsyet e një heshtjeje të tillë? Pse janë heshtur e s’është shkruar për to? Arsyet e tilla mund t’i kërkojmë jo vetëm në mungesën e një kritike të mirë�illtë teatrore, por edhe në atë se komedia i takon një gjinie “të lehtë” dhe jo të rëndësishme për t’u vlerësuar, ose ndoshta pse në to zë një vend, po të përciptë, kritika e shoqërisë shqiptare (Dhimitër S. Shuteriqi, Arti dramatik në Shqipëri, Gazeta “Arbania”, V. II, nr. 238, Tiranë, 19 prill 1936). Mendime të tilla, të thëna shpejt e shpejt, pa hyrë thellë në analizën e veprave të tij, sot nuk qëndrojnë. Kritikat dhe akuzat që janë që janë bërë në lidhje me to dëshmojnë të kundërtën e asaj që thuhet për veprën e tij. Këtë e dëshmon fakti se veprat e tij komediogra�ike jetuan dhe jetojnë edhe sot dhe shfaqen në skenat e teatrove të ndryshëm dhe kjo është mbrojta më e mirë nga sulmet, nga akuzat dhe nga kritikat që i janë bërë. Nga ana tjetër, komeditë e Kristo Floqit u krijuan në një kohë kur tradita letrare shqipe në këtë fushë ishte mjaft e varfër (me përjash-

tim të Çajupit e ndonjë tjetri), pa ndonjë teatër të përhershëm ku do të mund të shfaqeshin e të komunikonin me publikun teatror dhe të bëheshin të njohura nga një masë më e gjërë artdashësish. Megjithatë, ato i përballuan kohës dhe arritën deri në ditët tona. Kjo dëshmon se ato nuk janë të zhveshura nga çdo vlerë. Komeditë e Kristo Floqit, pavarësisht nga të metat dhe dobësitë që mund t’i kenë në aspektin kompozicional, me zgjidhje shpesh naive, dëshmojnë se autori i tyre ishte vëzhgues i talentuar dhe i mprehtë i jetës dhe i dukurive jetësore. Në to është paraqitur një periudhë mjaft komplekse e jetës shqiptare me kundërthënie të shumta. Në shënjestër të kritikës së autorit janë: mentaliteti mikroborgjez, sistemi shoqëror i mbështetur në ryshfete dhe korrupsione, lufta elektorale, mënyra e organizimit të zgjedhjeve, shfrytëzimi dhe keqpërdorimi i pozitës ministrore, me personazhe të shumtë të pushtetit, me ministra, me prefektë etj. të cilët në duart e tyre kanë forcën, ligjet dhe bëjnë si duan e çfarë të duan; burgosin, bëjnë hetime, dyshojnë, akuzojnë, i zbulojnë fajtorët, gjejnë dëshmi e dëshmitarë të rrejshëm, krijojnë dhe kurdisin dëshmi të rrejshme, i shtrembërojnë ato etj. Me një �jalë, bëjnë atë që do të mund t’i bënte pushteti dhe forca (të gjitha këto probleme edhe sot aktuale). Si shihet tema e pushtetit dhe e pushtetarëve ka qenë prokupim kryesor në disa komedi të Floqit. Eshe pse nuk solli ndonjë model të të ri të komedisë në letërsinë shqipe, por shkroi sipas modeleve të tipit klasik të komedisë, që e kanë shfrytëzuar komediografët e mëdhenj e të vegjël në letërsinë botërore, duke �illuar nga Plauti, duke kaluar përmes Molierite të tjerëve, Kristo Floqi, si edhe Aristofani e të tjerë, në komedine shqipe futi temën e pushtetit (“Ministri kandidat”, “Akraballëqet” etj). Komeditë e Kristo Floqit, të shkruara para gjashtëdhjetë e sa vjetësh, me kualietet e tyre artistike, me koloritin, me personazhet, me shkathtësinë e thurjes dhe të shthurjes, me shkathtësinë jo të rëndomtë të organizimit të veprimit dhe të efekteve skenik, e kanë mbijetuar kohën dhe sot janë interesante e tërheqëse si edhe atëherë kur u shfaqën në skenat teatrore të kohës. Pavarësisht nga fakti se kritika e kohës nuk u mor sa duhet me veprën dramaturgjike të Kristo Floqit, ai megjithatë, mbeti njëri nga autorët më të popullarizuar të viteve ’20 dhe ’30 të shekullit XX. Pavarësisht se cili është qëndrimi ynë ndaj këtij shkrimtari dhe patrioti të shquar, ai me krijimtarinë e tij dramaturgjike , do të zërë vendin qendror në fushën e dramës shqipe në vitet e njëzetë e më pastaj në këtë shekull. Me veprat e tij dramaturgjike, drama e komedi, i ka siguruar vetes vendin e merituar në historine e dramaturgjisë dhe të teatrit shqiptar.

<80>

SHKRIMTARI DHE KOHA ECIN BASHKË Shazim MEHMETI

1. TEZA Shkrimtarin duhet vrojtuar sa nga mrekullitë e mençuritë që i shkruan, aq nga budallallëqet që s’i shkruan. Shkrimtarin duhet vrojtuar poashtu edhe nga guximi dhe ngurimi për gjënë e thënë a gjënë e pathënë. Atij që pretendon shkrimtarin gjithësesi se i lejohet të ndjejë brenda vetes çaste ligështie, por asesi çaste ligësie. Shkrimtari dhe koha ecin bashkë, dhe shumica e çasteve të asaj kohe janë çaste ligështimi apo ndjesie. Çastet e ligështimit janë çastet e vërteta që e bëjnë shkrimtarin. Janë pikërisht çastet e ligështimit ato që ndikojnë fort në zbulimin, respektivisht evoluimin e mendjes. Madje edhe në karakterin e shkrimtarit janë atomet e ligështimit ato që shërbejnë si një lloj katalizatori, si një lloj zbuluesi. Duke qenë qenie njerëzore evolutive si gjithë njerëzit e botës, shkrimtari mediton lëvizshëm nga dita në ditë. Ligësia, për gjithë njerëzit e botës do duhej të jetë një gjë e huaj, e papranueshme. Për shkrimtarin sidomos. Pavarësisht nga fakti se letërsia nuk është moral, një shkrimtar nuk mund të funksionojë si i tillë pa qenë i karaktershëm. Po njeriu i zakonshëm? Ç’është në të vërtetë njeriu i zakonshëm? Njeriu i vogël, njeriu i zakonshëm është preokupimi i përhershëm i shkrimtarit, madje pa e ndarë veten asnjëherë nga ai. Shkrimtari e di mirë se njeriu i vogël është vetë ai, ndaj kur shkruan për veten shkruan për te. Kur mediton për veten mediton për te. Po karakteri si i lëviz? Si rrjedh? Si rrëshqet ? Besoj se gjatë jetës , karakteri i njeriut rëshqet njësoj si uji i lumit shtratit të vet. Te nisma, pra te vetë burimi , uji i lumit është i pastërt e i kthjelltë siç është i pastërt dhe i kthjelltë edhe vetë karakteri i njeriut të ri. Por, duke rrjedhur teposhtë, uji i lumit ka rrezik të ndotet nga ndonjë fekalje a ndotësirë tjetër. Ka mundësi që një lumë edhe të mos ndotet fare, dhe uji i atij lumi të pandotur duke rrjedhur gurë pas guri pastrohet edhe më

shumë, dhe kur vjen në fund , pra te vetë derdhja, ai është i pastërt deri në tejdukshmëri. Po kështu , si me ujin e lumit gjatë shtratit të vetë, ndodhë edhe me karakterin e njeriut gjatë jetës. Një njeri , në karakterin e vetë mund të in�luentohet në kuptimin e pastrimit a begatimit të tij, por edhe në kuptimin e ndotjes , respektivisht në kuptimin e varfërimit. Nisur nga kjo e vërtetë natyrale, vijmë te përfundimi se karakteri i njeriut nuk është kategori vetëm e lindur dhe e pandryshueshme. Përkundrazi , karakteri është një �luid shpirtëror i rrjedhshëm dhe i ndryshueshëm, varësisht nga in�luentimet që ushtrohen mbi të. Krahasimi i karakterit me ujin e një lumi që rrjedh, na bën që meditimin ta thellojmë më tej, duke e përforcuar tezën edhe më fort. Një lumë i rregulluar në shtratin e tij, i trasuar shëndoshë, i mbrojtur nga rrjedhat e ndryshme përreth tij, me këtë rast i mbrojtur edhe nga hedhurinat lëndore si mund të jenë edhe papastërtirat e ndryshme fekale, në fundin e vet arrin fare i pastër. Në mos fare, atëherë së paku në atë masë pastërtie që ka qenë kur është nisur nga burimi i tij. Në këtë kuptim , deshëm s’deshëm vijmë te konstatimi se, një karakter i lindur mund të ruhet i pastërt, nëse arrin të jetë imun nga prapështitë e ndryshme që e takojnë gjatë jetës. Po në këtë masë kjo nënkupton edhe mbrojtjen e tij nga varshmëritë jologjike që mund të imponojnë ndryshimin apo ndotjen. Fjala vjen, një njeri i ri, i kultivuar nga prindër me një karakter të pastërt, ka gjasa reale të zhvillohet si i tillë. Por, paralelisht me kushtin e sipërthënë, është i nevojshëm edhe një tjetër kusht për t’u kultivuar më tej, e ai është kushti i një komoditeti material që duhet t’i vihet në dispozicion nga kultivuesit e tij. Në rastin konkret, �jala është për prindërit apo për familjen ku rritet e kultivohet ai. Kjo, drejtpërdrejt lidhet, tashmë jo vetëm me familjen , por edhe me shoqërinë, a më mirë të them me organizmin shoqëror ku vepron e zhvillohet. Shtrati i > 5 rregulluar i lumit, e nënkupton mirëqenien materiale / 4 o në familje, që është kushti kryesor për t’u mbrojtur in- t i dividi nga erozionet negative që mund ta ndotin dhe g o c t’ia gërryejnë karakterin. <

<81>

Në rrethana ballkanike është tepër e vështirë të gjesh një lumë me një burim të pastërt ku nuk është hedhur asnjë hedhurinë. Nëse nuk gjenë hedhurina te vetë burimi, atëherë do gjejsh hedhurina afër burimit. Fatkeqësisht hedhurina është hedhurinë, e era është erë që i bjen vetëvetiu edhe burimit. Besoj madje se në ballkan, nuk gjen dot lumë ku nuk derdhen fekalje të llojllojshme, ndaj prej këtu edhe mendimi se në ballkan nuk ka lumenj të pastërt. Ky konstatim është tepër dërmues për ta thënë, por heshtja do të thotë të bëhesh dakord me pashpresën. Kjo do të thotë të shndërrohesh vetvetiu në një ujë që nuk lëviz. Në vend se lumë, vetvetiu bëhesh një kënetë. Shumë këneta brenda një shoqërie civile bëjnë një shoqëri kënetash. E kënetat nuk sjellin tjetër përpos malarje. Edhe pse ballkani dhe shoqëritë shqiptare brenda tij qeverisen nga kënetat, nuk mund të thuhet se gjendja është fare e pashpresë. Shpresë gjithnjë ka dhe duhet të ketë, por shpresa duhet vënë ku e ka vendin, pra jo te kënetat , as te lumejtë që rrjedhin qyteteve e që janë krejt të ndotur. Sado në emër qofshin , lumenjtë e ndotur janë të ndotur dhe shpresa nuk duhet vënë mbi ta. Shpresa duhet vënë atje ku nuk ka hedhurina, apo atje ku ka më së paku hedhurina, Pra, shpresa duhet vënë atje ku karakteret janë të ruajtura nga hedhurinat lëndore. Shpresa duhet vënë te ama, te burimi. E burimi dihet ku është . Misioni i shkrimtarit është pikërisht bërja me gisht kah hedhurinat. Misioni i shkrimtarit është shenjëzimi i së keqes, e sidomos shenjëzimi i përhapësve të së keqes në shoqëri, shenjëzimi i kënetave. Është në vetë shpirtin e shkrimtarit mekanizmi i zbulimit të së keqes. Zbrapsja e shkrimtarit para këtij mekanizmi natyror apo para ndjesisë së vetë, do të thotë jo çast ligështimi, por çast ligësimi. Të gjithë ata që pretendojnë të jenë shkrimtarë duhet ta dijnë këtë. Po që se se dijnë, atëherë nuk janë shkrimtarë, nuk janë lumenj të pastërt që nga burimi, nuk janë as lumenj të çfarëdoqofshëm, por janë vetëm këneta. Të qenët kënetë dhe të qenët shkrimtar nuk shkojnë bashkë. Kaq.

> 5 / 4 o t i g o c <

për jetimët e harruar nga shoqëria sistemore ose nga shteti, madje as për jetimët e të �lijuarve për komb e për atdhe. Shkrimtari duhet t’i lëvdojë e t’ju bëjë qejf pandalur oligarkive politike dhe elitave �inanciare. Shkrimtari duhet të jetë një pulaxhi i mirë. Kokëulur duhet të rrijë gjithëherë dhe me xhepat mbushur, dhe gjithnjë të ketë qëndrim gatitu para padronëve të politikës e padronëve të parave. Shkrimtari duhet ta dijë mirë se, gjatë gjithë jetës së jetëve, luftërat janë bërë, jo për lirinë e fukarenjve, por për paratë dhe për gratë. Ai duhet ta dijë mirë se edhe sot e kësaj dite, luftërat bëhen vetëm për para dhe për gra. Një shkrimtar i mirë një luftë të tillë duhet ta proklamojë si luftë për liri nacionale dhe si luftë për moralin politik. Njësoj si baballarët e rremë të kombit që robërinë e modi�ikuar e proklamojnë si liri dhe si barabarësi. Shkrimtari duhet ta dijë se letërsia është morali anadollak e anarkist, dhe kulti i kallaballëkut dhe i baltës duhet të jetë edhe kult i tij. Shkrimtari duhet ta dijë poashtu se, Ballkani dhe shoqëritë shqiptare brenda tij duhet domosdo të qeverisen nga njerëzit e padobishëm, nga debilët, dhe nga njerëzit e llojit të kënetave. Ai e ka të domosdoshme të shkruajë lavde për ta, domethënë për kënetat, dhe t’i shajë në veprën e tij ajrin e pastërt malor dhe lumenjtë e kulluar. Aktualiteti e kërkon një gjë të tillë, dhe shkrimtari e ka hak lavdërimin e kënetës dhe të baltës, dhe sharjen e bilbilave të malit. Shkrimtari e ka hak lavdërimin e malarjes kënetore, dhe jo shëndetin e mirë ndjesor. Madje madje, shkrimtari duhet t’i këndojë baltës dhe të pretendojë të bëhet edhe vetë baltë. Misioni i shkrimtarit nuk është goditja e padrejtësisë, nuk është shenjëzimi i së keqes, as nuk është bërja me gisht kah hedhurinat. Misioni i shkrimtarit është heshtja freatike, e ngjashme me heshtjen e ujërave nëntokësorë. Ose edhe më mirë: misioni i shkrimtarit është të shkruajë himne për hedhurinat dhe për llumin politik. Në shpirtin e shkrimtarit duhet te funksionojë mekanizmi i dënimit të së mirës, dhe mekanizmi i lavdërimit të së keqes. Shkrimtari duhet të jetë fare lesh(a)tuk ose fare lopënjar. Ai domosdo duhet të jetë qind për qind dash, në jo edhe mëzat. Ai duhet domosdo të ketë ngjashmëri mentale me tokësorët e llojit toksik e qever2. ANTITEZA isës kënetar. Mendoj poashtu se zanati i shkrimtarisë duhet të jetë Tashmë, shkrimtarin nuk duhet vrojtuar nga mrekullitë prodhim i veglës, dhe shkrimtari duhet të jetë vegël dhe mençuritë që i shkruan. Shkrimtarin duhet vrojtu- sistemore. Aktualisht, ai duhet të jetë i ngjashëm me shkrimtarët vegla të komunizmit . Ai duhet domosdo ar nga budallallëqet që i shkruan. Shkrimtari tashmë, duhet të jetë i lig dhe jo i njerëz- të sillet e të përngjasojë me shumë shkrimtarë që janë ishëm. Shkrimtari nuk guxon të ndjejë. Ai duhet të zhvilluar në komunizëm duke thurur himne për parshkruajë nga pandjesia, nga plasticiteti butak. Çastet e titë dhe për baballarët e tyre ideologjikë e mentalë. ligështimit ndjesor duhet të jenë të huaja për shkrim- Shkrimtari aktualisht duhet të vazhdojë me krijimin e tarin. Aktualiteti e kërkon që shkrimtari të jetë i ush- letërsisë baritore dhe socrealiste, natyrisht duke patur kujdes maksimal për parabishtin e saj “post”. qyer e i motivuar ligësisht dhe egërsisht. Shkrimtari nuk duhet të shkruajë për njeriun e vogël, Shkrimtaria është punë serioze, dhe shkrimtarët që për njeriun e përvuajtur, për skamnorin e lënë e të s’janë të tillë duhen dënuar. harruar nga sistemi. Shkrimtari nuk duhet të shkruajë Prandaj, plumbbbb!!!!….

<82>

LETËRSIA SI UNIVERS AUTONOM Arlind FARIZI

Arti

është formë shprehjeje e racës së

artistëve, është zbutës shpirtërash, dashuri për të bukurën, metaforë e jetës, imitim i jetës... Arti është e djeshmja e hidhërimeve dhe shpresa e së nesërmes, është ushqim shpirti, vdekje mbi bardhësi letrash e diell që verbon injorancën dhe hipokrizinë, është gjithçkaja dhe asgjëja jonë e domosdoshme, arti ështe Perëndi, rrymë mendimi, papajtueshmëri me realitetin, fatin dhe vetveten… Gjithë këto thurrje metaforike për artin, gjithë këto tendenca për ta interpretuar atë mbeten �luskë e dëshirave të poetëve për ta qëmtuar artin. Arti nuk interpretohet, ai vetëm ndjehet. Arti, mbi të gjitha, është emocion që bartet nga krijuesi tek lexuesi. Procesi i krijimit është një ritual, një festë e vogël shpirtërore që gjallon mes britmave të çastit dhe heshtjes së përnatshme. Në kohët e lashta procesi krijues kishte karakter fetar, kurse frymëzimi konsiderohej si dhunti e Zotit. Shkrimtari francez, Mopasan, i hidhte robat dhe tërë natën shkruante i zhveshur, Shileri kishe qejf para vetes të kishte tri molla të ka-

<83>

> 5 / 4 o t i g o c <

lbura, Viktor Hygo shkruante në këmbë... Shkrimi është

paradigmë e shkrimit imagjinativ. Në universin letrar,

tundim i brendshëm, është re�kleks i pavëtëdijshëm, i

aty ku Olimpi i magjishëm ruan pushtetin e shkrim-

paimponueshëm, mungesë qëllimi, mbase dhe rastësi.

tarit ekziston një �ije transcendentale që e bën artin të

Artin e krijon mungesa e qëllimit. Krijuesi ka përpara

përjetshëm.

vetëm bardhësi letrash dhe vetëtima mendimesh. Ai

Poeti shkruan me gjuhën e orakujve dhe

shkruan se mendon se letra është mikja e tij, e vetmja e

mishërimin e vet poetik e shfaq si përjetim. Vepra ar-

cila duron çdo gjë dhe e vetmja që nuk e tradhëton. Po- tistike duhet të ketë fuqi autonome për t’i tejkaluar eti do qetësi. Mjafton një zhurmë e vogël dhe ia davarit konceptet e kohës. Vepra e mirë�illtë lidhet me padremitjen. Mendimi i ik nëpër birën e derës…

kohësinë që përmbys ligjet e vjetërsisë dhe harresës.

Poeti dhe eseisti, Bardhyl Zaimi, pyetjes “pse

Kohët ecin, ndërsa: Homeri, Uiliam Shekspiri, Dante

shkruaj” i përgjigjet: “ Ti shkruan për të vrarë mërzinë, Aligieri, Gjergj Fishta, Zef Serembe, Agron Tufa, Mupër të vërtetuar ekzistencën. Ti shkruan për ta mundur

rat Isaku... mbeten të rrezistueshëm. Ne e lexojmë

vdekjen. Ti shkruan për ta ndjerë dashurinë deri në Hamletin, sepse e përjetojmë si fenomen universal, thelb të jetës. Ti shkruan për të krijuar një metaforë që

bashkëndjejmë dhe çlirohemi nga brengat bashkë me

do t’i ngjante jetës, dashurisë dhe vdekjes. Ti shkruan

të, lexuesi pikëllohet me vuajtjet e Grezor Samsës për

për të ndjerë aromën e kopshtit të kujtesës, erëmimin e peripecitë e tij që ia shkakton metamorfoza. nikotinës që vjen nga palltoja e babait. Ti shkruan për

Letërsia lexohet me qejf dhe për qejf. Duhet

të shkrehur dalldinë e zemrës dhe tiraninë e mendjes”. përgatitje e madhe për t’u përqafuar me fuqinë auNdërsa, poeti Salajdin Salihu, në një intervistë thotë:

tonome të komunikimit që e ka një vepër e mirë�illtë

“Poezia është asgjëja për të cilën këmi nevojë”.

artistike. Nëse ka mjeshtëri shkrimi ka dhe mjeshtëri

Poeti i mirë�illtë është rebel, është rrënues

leximi. Arti i leximit është dhe akt krijues. Kur lexo-

idhujsh të rrejshëm, pranon në shoqërinë e tij vetëm

jmë, ndodh që shkruajmë ndonjë skicë përjetimesh

njerëz mendjehapur, nuk e duartroket mediokritetin, e

gjatë leximit, të cilat vetëm pas një komponimi do të

dallon artin e dobët nga arti i cekët.

jenë krijime artistike. Borhesi thoshte: “le të kreno-

Platoni i dëbonte poetët nga shteti i tij ideal si hen të tjerët me veprat që kanë shkruar, ndërsa unë “prishës morali” dhe këtë e bënte se e pranonte impak- krenohem me veprat që kam lexuar”. Rolan Bartes-i, tin e jashtëzakonshëm të letërsisë tek njerëzit. Aristo-

në esenë e tij “Kënaqësia e tekstit” shkruan: “A nuk

teli, vuri në spikamë katharsisin si aspekt funksional të është kënaqësia një emocion i vogël.. Emocioni a nuk letërisë në shoqëri, ndërsa Borhesi tek letërsia shihte

është një kënaqësi e skajshme”. Nëse“Kënaqësia e

shpirtin, andaj ia dedikon librit artibutin më të madh

frazës së bukur është një ide kulturore” (Roland Bar-

të lumturisë njerëzore. “Libri është intrumenti mah-

tes), atëherë vepra letrare ka përmbajtje dhe emo-

nitës”... “Libri është vazhdimësi e kujtesës dhe imagji-

cion. Kënaqësia e tekstit dhe tekste kënaqësish janë

natës”.

nocione të ndryshme. Vepra artistike është e përcaktuar të ndërmjetë-

> 5 / 4 o t i g o c <

sojë midis krijusit të saj dhe kolektivitetit. (Jan Makarzhoski). Pikërisht ky aspekt e bën letërsinë univers autonom. Krijimi nga asgjëja (poezisi) është bërë

<84>

SHQIPJA NË EPOKËN E GLOBALIZIMIT DHE IDENTITETI I SAJ Prof. dr. Shezai RROKAJ (Universiteti i Tiranës)

Synimi i këtij shkrimi është të trajtojë disa dukuri që kanë ndikim të drejtpërdrejtë në sjelljen e gjuhës shqipe këto dy dekadat e fundit. Ajo po përballet me këto probleme themelore: 1. Çlirimi gradual prej “gjuhës së drurit”, e cila shprehte perceptimin e shqiptarëve brenda konizës së dogmës ideologjike. 2. Ndryshimi gjeopolitik pas viteve 90-të krijon mundësi te reja qarkullimi të njerëzve, bashkë me ta edhe të �jalëve, të cilat dalin nga enklavat, duke kapërcyer pengesat e dikurshme, që vinin nga ku�ijtë politikë. Brenda ku�ijve politikë lëvizja e lirë ka vënë në dyshim konceptet klasike të të folmeve dhe të dialekteve në të mirë të krijimit të sociolekteve a të një “përzierjeje të folmesh” me prurje heterogjene. Gjuha standarde ka prirje të zgjerohet dhe të larmohet me prurje të rëndësishme dhe cilësore kryesisht nga dialekti geg. 3. Ndryshimet politike e shoqërore e hapën shoqërinë shqiptare ndaj globalizmit, gjë që shoqërohet me një trysni të madhe të �jalëve të huaja në gjuhën shqipe, duke e futur hara-herazi në labirinthet e “Kullës së Babelit” Të ndalemi më gjerë në çështjet e mësipërme: 1. Është i njohur fakti se gjuha përfaqëson mënyrën sesi folësit perceptojnë rrethinën dhe vetveten. Ky perceptim trashëgohet nga brezi në brez dhe çdo fëmijë, qysh me lindjen �illon e kundron botën me po të njëjtin perceptim që bashkësia e vet ka ngulitur në �jalët e gjuhës. Ky fakt është i njohur në teorinë gjuhësore me emrin prerje e realitetit. Gjuhët ndryshojnë nga njëra-tjetra jo thjesht prej faktit se ato �liten e shkruhen ndryshe, por para së gjithash ngaqë ato kanë përfaqësuar në tingujt dhe shkronjat përvoja të ndryshme të bshkësive gjuhësore përkatëse. Ky fakt na shpie drejt argumentimit se në disa tipa ligjërimesh gjuha shqipe, duke dashur t’i përshtatej

perceptimit të dogmës ideologjike marksiste leniniste, �illoi të ngurtësohej e të kalkohej në një shtrat të gjerë parafabrikatesh tipike për shprehjen e një vetëdijeje botëkuptimore ad hoc për këtë dogmë. Në terminologjinë gjuhësore kjo mënyrë komunikimi është quajtur edhe “gjuhë druri”, gjuhë e ngurtësuar, e cila “përkthen” perceptimin e dogmës. Ky përdorim gjeti shtrat të përshtatshëm në ligjërimet politike si ato që lidhen me kodin e besimit, marrëdheniet shoqërore, ligjërimet nacionaliste, ligjërimi ndërinstitucional etj. Po japim disa shembuj1: “I gjithë populli ushtar; lavdi marksizëm-leninizmit, internacionalizmit proletar; të mendojmë, të punojnë, të luftojmë si revolucionar; kur �let klasa hesht burokracia; kursim natë e ditë; njeriu i ri; sjelljet, shfaqjet e huaja; forcim i stilit në punë, i vig jilencës, i rradhëve të përtisë i unitetit; ç’thotë Partia bën populli, ç’don populli bën partia; nga �itorja në �itore, agjitacion dhe propagandë; agallarë, bejlerë, kulakë; aksion me goditje të përqendruar; frymë revolucionare, frymë e aksioneve; ambient mikoborgjez; aksionist; analizë klasore; brigadat e arave; aparat i Komitetit Qendror; armatos me teorinë marksiste-leniniste; kritikë azgjesuese; autokritikë e shëndoshë; armë politike, ideologjike; internim; bie nga �iku, rrëshqet këmba; Shqipëria një kala, vigjilenca fort e mba, feja është opium për popullin” etj.. E gjithë kjo mënyrë të foluri, e mbështetur mbi dogmën, e ngulitur në gjuhë, në �jalorë, që përdorej në shkollë, në jetën e marrëdhënieve politike, shoqërore, kulturore do të bjerrte bashkë me përmbysjen e sistemit, duke krijuar �illimisht një boshllëk, një krizë elokuentia e cila, me kalimin e viteve gradualisht po kthehet në një deformim perceptimi dhe në një të folur arkaike. 2. Padrejtësia historike që i është bërë kombit tonë nëpërmjet copëzimit ka lënë gjurmë të thella në tërë përbërjen e tij materiale e shpirtërore. Ndarja e tij në

<85>

> 5 / 4 o t i g o c <

> 5 / 4 o t i g o c <

shtete me gjuhë dhe kultura të tjetërfarta, trysnia e tyre e pashmangshme, e mbarsur në mjaft raste me ideologji etnike bizantine, vrasëse të shteteve përqarkë, mbyllja e shtetit komunist shqiptar dhe politizimi i kulturës, kanë sjellë pasoja të tilla që i kanë detyruar shpeshherë shqiptarët të sillen ndaj njërit-tjetrit jo si bashkëkombas, por si fqinjë. Si mund të �litet për njësim të historisë, të kulturës e të gjuhës në këto rrethana? Njësimi është një proces vetëdijësimi i përbashkët për tërësinë e vlerave shoqërore, historike, kulturore e gjuhësore. Ai kryhet në kushtet kur këto vlera nuk mbeten vetëm potenciale, por kthehen në pjesë përbërëse të çdo individi. Atëherë shtrohet pyetja: Sa dhe si e njohim ne shqiptarët njëri-tjetrin, sa dhe si e njohim historinë, kulturën dhe gjuhën tonë të përbashkët? Si mund të bëhet realitet njësimi gjuhësor për gjuhën shqipe kur gati gjysma e popullsisë shqiptare ndodhet jashtë ku�ijve të Shtetit shqiptar? Duke marrë parasysh këta faktorë jashtëgjuhësorë, pavarësisht nga arsyet që jepen, ishte jorealiste në vitet ‘70 e këtej që, përpos një larmie formash gjuhësore dhe një shtrirjeje jouniforme të tyre për masën më të madhe të folësve, të dilej me një aksiomë njësimi mbarëgjuhësor sui generis. Vetë ky term është një gjedhe arti�iciale po të kihet parasysh se dialektet nuk mund të konvergojnë vetvetiu në një standard pa pasur një kushtëzim nga faktorët jashtëgjuhësorë. Përgjithësimet që u bënë ishin tepër të bukura për t’u besuar se i përgjigjeshin realitetit. Përveç trungut të përbashkët të formave të shqipes të mbartura nga të dyja dialektet, veçanësitë gjuhësore të dialekteve të veçanta, që iu veshën këtij trungu, siç janë vënë në dukje nga studiuesit, jo në të gjitha rastet cilësorisht merrnin parasysh përdorimin nga sasia më e madhe e folësve. Vetë çrregullimi demogra�ik i areas gjuhësore të shqipes nuk vjen në ndihmë për një njësim të natyrshëm, pasi folësit e saj gjenden në kushte veçimi tejet speci�ike por, ndërkaq, edhe njësimi i pretenduar është larg së qeni gjithëpërfshirës. Mirëpo, pas viteve 90-të, kanë ndodhur dy dukuri demogra�ike me ndikim të drejtpërdrejtë në arealin gjuhësor të shqipes. Janë hequr pengesat gjeopolitike që pengonin qarkullimin e njerëzve e, bashkë me ta, edhe mallrave, ideve, marrëdhënieve shoqërore e kulturore, të cilat gjejnë shprehje në rrjetën e shenjave gjuhësore. Gjithmonë e më shumë, shqiptarët po dalin nga enklavat, ku i pati vendosur padrejtësia historike, dhe po trupëzohen. Bashkë me ta edhe kultura, gjuha, institucionet, mënyra e njëjtë e perceptimit të botës dhe formimit të vetëdijes gjuhësore e kombëtare. Përpos kësaj dukurie makrolinguistike, një dukuri tjetër po ndodh në arealin e shqipes: zhvendosja e lirë e njerëzve brenda enklavave, hap pas hapi, po “prish” dialektet dhe të folmet, të paktën në kuptimin klasik të këtyre koncepteve, duke dhënë një pamje të re në at-

lantin gjuhësor të shqipes. Kjo gjë ka bërë të mundur që brumi i shqipes të vihet në lëvizje shumë më të gjerë, duke rritur ndjeshëm kontaktet. Në këto kushte çështja e standardit nuk mund të trajtohet me të njëjtin këndvështrim si më parë. Dukuria e parë që lind dhe bëhet funksionale në lidhje me standardin është mundësia për krijimin e varianteve, të cilat marrin një rëndësi të veçantë në gjuhën shqipe. Në pamje të parë ekzistenca e varianteve duket sikur i kundërvihet njësimit dhe kjo ka pjesën e saj të së vërtetës, siç është po aq e vërtetë se ato përbëjnë mozaikun, larminë, vitalitetin dhe bukurinë e një gjuhe. Ato i njohin edhe gjuhë të njësuara prej kohësh. Në shembujt e mëposhtëm2 njëri prej varianteve të çdo grupi nuk gjendet në �jalorin e sipërcituar: i kalbët/i kalbur, i sigùrtë/i sìgurt, me ba/për të bërë, dyzetë/katërdh(j)etë, kahmot/ngamot, ftohtë/ftohtas/ftohtazi, fshaçe/fshatshe/katundisht, shumësoj/ shumëzoj, agu/agimi, rallëkush/rallëcili, pakush/pakcili, keqoj/keqësoj, grykagrykë/fytafyt, kotni/kotësi, qyshkur/qyshse,tymnajë/tymtajë, pagjumi/pagjumësi, ballaballë/ballpërballë, i humbur/i humbët, i pamatë/i pamasë, kuje/thirravajë, hirosje/hirnosje, teposhtë/ tatëpjetë etj. Dukuria tjetër ka të bëjë me lindjen e sociolekteve si dhe me një qarkullim më të madh të formave në ligjërimin publik, kryesisht në letërsinë e shkruar. Ky vitalitet vihet re në disa drejtime kryesore: a) Në rigjallërimin e �jalëve dhe të strukturave dialektore a të folmeve që nuk gjenden të pasqyruara në �jalorë3: kahmot, pash zotin, vara vinga, përndritje, përdreqnoj, çel besën, lisi i tëmblit, dromca bisedash, i vetoi nëpër mend, majekrah, krejtkotshëm, e çë pastaj, kryekrejet, e thënmja, mysa�irhane, kumarhane, çeltina, pagjumi, thirra-vajshëm, gjumësitem, i tjetërfarshëm, sqepëtim, platitje, trandje, hënëzim, gërmushje, kërkëllitje, çarturi, c�inafutës/i, mëmëvrasje, pasjetësosje, i grimcuar, i përqarë, i sapombirë, i tjetërfartë, i kalbët, i humbët, hirnosje, hiroshe, gjakhupës, troshit, troshitje, kotni, marrok, kuqësi etj. b) Në krijimin e �jalëve të prejardhura (në kuptimin e gjerë të �jalës)4 si: shnjoh, këngëtim, zymtare, shkurtan, padijës, i hapësirshëm, kaltëreme, diellishte, rrugëtim, orëligu, besa e vogël, besa e madhe, i kotsëkotshëm, kotsëkoti, zhdehës, nismëtoj, i përdhunshëm, shumësoj, yllësi, parajsëri, humbëtar/i, kryeshyt, hamendësoj, i porsaderdhur, pragmuzg, vargor miqsh, binjakëzim, ngushtazi, përpiktas, zhburrëruar, ftohtas/ ftohtazi, i fundbotshëm, shkrepëtimtas, vdekësor/e, plago-sës(e), i parefuzueshëm, i refuzueshëm, shpeshtirë, i pamatë, pakcili, rallëcili, gurëri, sipërane, qyshse, i paskaj etj. c) Në krijimin e �jalëve me devijim klase si: përdhunshëm, brengosur, përbuzshëm, mundimshëm, dehshëm, ndjellazi/u, të pandarët, tjetërsi, pranguar, matanja, dridhshëm, shkujdesshëm, frikshëm, trishtueshëm, vetvetishëm, humbshëm, përzishëm, trembshëm, përhumbshëm, pikëllueshëm, shtrëngueshëm,

<86>

i kësojjetshmi, mallëngjyeshëm, përdhunueshëm etj. d) Në shqipërimin e �jalëve të huaja me prejardhje të largët e të afërt si: fundjava (week-end), ndërqytetas (interurban), fundashtrojë, arkëmort (arkivol) etj5. Në këto kushte del si domosdoshmëri vënia në qarkullim e formave, të cilat do të duhet mjaft kohë për t’u hapur ndaj gjithë bashkësisë së folësve. Për këtë gjë do të duhej doemos që i gjithë ky potencial �jalësh dhe strukturash të mos mbetet i panjohur për tërësinë e folësve; ai duhet të faktohet e të shpjegohet në dokumente të tilla siç janë �jalorët dhe gramatikat thesarë. Në vend që të merremi me diskutime shterpë për mënyrën se si u arrit njësimi i sotëm, se çfarë u mor dhe çfarë nuk u mor për bazë, se çfarë duhet shtuar e çfarë duhet hequr, ndërkohë që folësve në të gjitha trevat nuk mund t’u imponohet konkretisht kurrëfarë forme, mendoj se do të ishte më mirë t’u jepej në dorë çfarë ka gjuha jonë, e mandej vetë ata, në kushte jashtëgjuhësore të caktuara të na impononin ne gjuhëtarëve një përzgjedhje më të arsyeshme të formave përfaqësuese për një standard gjuhësor sa më pranë realitetit të gjuhës mbarëkombëtare. 3. Në një shoqëri të hapur politikisht dhe ekonomikisht, siç është shoqëria shqiptare sot, ndihet edhe trysnia e gjuhëve të vendeve të fuqishme politikisht dhe ekonomikisht me të cilat jemi në kontakt. Kjo trysni është e pashmangshme në fazat e para të hapjes ndaj botës. Fjalët dhe strukturat e huaja vërshojnë nga të gjitha anët, aq sa të krijohet përshtypja se po ia marrin frymën gjuhës. Por, hap pas hapi, folësit �illojnë e reagojnë me vetëdijen e vetmbrojtjes, shtien në punë kujtesën e përbashkët për të kërkuar brenda gjuhës që përdorin gjegjëset e tyre dhe, vetëm kur bëhet i pamundur zëvendësimi, atëherë pranojnë t’i përdorin duke ua nënshtruar sistemit të gjuhës së tyre. Sa më i plotë të jetë standardi i një gjuhe nga pikëpamja e gjithë-përfshirjes gjuhësore anekand dhe masës së folësve që e përdorin aq më shumë rritet qëndresa ndaj trysnisë së huazimeve. A kemi të drejtë të shqetësohemi, kur përditë veshët na dëgjojnë dhe sytë na shohin përçudnime të tilla si: “kishin mundur të �itonin duke aplikuar me emrin e �irmës (duke përdorur emrin e ndërmarrjes), çamët do të diskutohen në Athinë (çështja çame do të diskutohet), bëj mjekun, bëj mësuesin (është mjek, mësues), konvertoj paratë (këmbej), bord (kryesi), integritet (tërësi), krucial (i qenësishëm), kredibilitet (besim), fazë tranzicioni (kalimtare), takoi Bush (Bushin), debolesë (dobësi), axhendë (rend dite), demilitarizim (çmilitarizim), handikap (pengesë), konfrontimi (ballafaqimi), Aa! (Ëë), Aha (Ëhë), bla-bla-bla (llaka-llaka, dërr-dërr, gam-gam), jeni të mirëpritur (mirardhëshi), kontaktoni me numrat (lidhuni me), i avancuar (i përparuar), divergjencë (papajtueshmëri), kon�idencë (mirëbesim), novacion (risi) Ok! (Po!, mirë), I dha ok

( i dha pëlqimin), salutoj (përshëndes), për�itoj nga rasti t’Ju shpreh komplimentat e mia (përgëzimet), komunitet (bashkësi), abonohem (pajtohem), aprovoj (miratoj), publicitet (reklamë), gelateria (akullore), pasticceria (ëmbëltore), Pizzeria (Piceri), adoptoj (birësoj), adaptoj (përshtas); primar (parësor), seleksionoj (përzgjedh), intermediar (ndërmjetës), përtej kësaj (pavarësisht nga kjo), premio (çmim), nazionale (kombëtare), pankinë (stol), GDP (PPB), Shërbimi Inteligjent (Shërbimi Informativ), komision bipartizan (dypartiak)” etj. Në përfundim mund të themi se uniteti i një kombi arrihet kur çdo kombas ndëgjegjësohet për tërësinë e vlerave që i përkasin. Nëse këto vlera mbeten të copëzuara, nëse ato nuk njihen dhe nuk bëhen pjesë e përbashkët e gjithësecilit, ky unitet mbetet abstrakt, nuk jetësohet. Një nga vlerat me të mëdha të tij është gjuha, një amanet i të parëve, pjesë e vetëqenies sonë, e identitetit kombëtar, e shqiptarësisë. Kjo vlerë duhet ruajtur e pasuruar nj’ashtu si e thotë Fishta se “Fjala ndryshon prej �jale . Fjala tjetër është ... në gojë të Homerit, të Demostenit, të Ciceronit ... e tjetër në gojë të ndonjë deputeti semianalfabet, egoist e regresist, intrigant e shtazë e parlamenteve të Evropës, si dhe në pendë të ndonjë gazetari a letrari, sidomos shqiptar”. Këtë dashuri për gjuhën Naimi do ta shprehë: “Të gjithë kanë bërë faj që s’falet e të metë që s’ndjehet, kur kanë përzier gjuhën e bukur shqipe me �jalë të huaja! Gjuha jonë duhet shkruar thjesht shqip, se �jalët e huaja e shëmtojnë”. Midis “gjuhës së drurit” dhe “kullës së Babelit”, gjuha shqipe rrjedh e qetë në arteriet e kombit si një vetëdije me të cilën shqiptarët kanë lidhur jetë e mot shqiptarësinë. BIBLIOGRAFIA KRYESORE: Sh. Rrokaj, Çështje të gjuhës shqipe, albatros, 2007. K. Jorgaqi, Sportel i hapur i shqipes, ombra GVG, 2008 Huazimet në shqipen standarde, F.GJ.H,, UT, 2004. Grup autorësh, Shqipja standarde dhe shoqëria shqiptare sot, Tiranë 2003. Gj. Shkurtaj, Ta duam e ta ruajmë gjuhën tonë, Seminari ndërkombëtar për gjuhën letërsinë dhe kulturën shqiptare, Prishtinë, 2008. Seminari i dytë ndërkombëtar për gjuhën dhe kulturën shqiptare, Ohër, 2008. REFERENCAT 1 Këta shembuj janë marrë nga Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe, I.GJ.L., A.SH, 1980. 2 Shembujt që janë dhënë dhe që do të jepen në vazhdim janë marrë nga disa vepra të I. Kadaresë. 3 Po aty. 4 Po aty. 5 Po aty.

<87>

> 5 / 4 o t i g o c <

KËRKESA PËR RISTANDARDIZIMIN E SHQIPES – EUFORI PSEUDOFILOLOGJIKE Dr. Qemal MURATI

> 5 / 4 o t i g o c <

Baza e gjuhës letrare shqipe nuk duhet të preket ?, albanologu dhe ballkanologu i njohur Armin Hetzer do të shprehet: “Po, është i kthyeshëm, në qoftë se bu1. Nuk ka një gjuhë tjetër më të strukturuar në Evropë dallenj pa ndërgjegje ose fanatikë si Arshi Pipa kanë fupër punë të formimit të standardit sesa gjuha shqipe, qinë përkatëse. Unë jam kundërshtar i �laktë i revizionme normë më të arrirë, më të thjeshtë, më të përpunu- izmit gjuhësor. ar dhe lehtësisht të përvetësueshme, dhe njëkohësisht Në situatën e sotme ka prioritete të tjera në botën nuk ka një gjuhë tjetër me standard më të kërcënuar e shqiptare, s`duhen humbur mjete, forca dhe talente për më të denigruar me etiketat më të ulëta sesa standardi një punë të dështuar. Prandaj them: mos prekni standi gjuhës shqipe nga një kastë pseudo�ilologësh, ç`është ardin e gjuhës letrare, sepse as vende më të pasura nuk e vërteta e vogël dhe e papër�illshme, donkishoteske, kanë dy variante të gjuhës së shkruar. Shikoni, anglishpor dëmsjellëse. Të tillët, pseudo�ilologët e pafre, me tja është – more or less – e njëjta në Angli, në SHBA, në “�lamurin e gegnishtes” në dorë për të drejtuar punët Australi dhe në vende të tjera”. Krijimin e disa shqipeve e gjuhës standarde, mendja e tyre se po bëjnë diçka standarde Hetzer e konsideron se do të ishte �itorja e të dobishme, në fakt nuk bëjnë gjë tjetër veçse kllasin fundit e Millosheviçit. politikën përçarëse, bajraktarizmin e krahinorizmin Po kështu dhe Vilfrid Fidler, me kontribute të çmuara aty ku nuk duhet ta qasin, thërrasin mesjetën e her- në fushën e albanologjisë, shprehet se “baza e gjuhës shme dialektore. letrare shqipe nuk duhet të preket, sepse do të vihej në Në këtë vrundull antistandard kanë hyrë jo special- gjendje si te gjuhët sllave, ku secili grup pretendon të istë të fushës, por vetje për protagonizëm, pa asnjë jetë gjuhë më vete, dhe kjo popullit shqiptar, i cili ka një kokërr kontributi në �ilologji, të cilët nuk e kanë hal- prejardhje, një kulturë, nuk i konvenon”. lin te gjuha, por tek çarja kombëtare: gegnishte kletrare / toskërishte letrare (çarja Veri-Jug), mëtimi për Standardfobët e diletantët që kujtojnë se kanë fatet e gjuhës shqipe në dorë një kosovarishte standarde (çarja kombëtare Shqipëri – Kosovë), e që do të pasohej kjo pastaj dhe me çarje të tjera krahinoriste: shqipja standarde e shqiptarëve të 3. Nga ajo lagje e anarkistëve antistandard nuk do të Maqedonisë, e shqiptarëve të Malit të Zi, të Luginës së përmendim të gjithë ata që hedhin gur e drurë kundër Preshevës, e kështu pa fund. shqipes standarde, për shkak se nuk kanë ndonjë peshë Kakofonia shurdhuese për revidimin e standardit të të rëndësishme dhe gjykimet e tyre janë krejt të pavlera. shqipes vërtet po bëhet e paduruesheme dhe mund Këtu ndërkaq do të ndalemi te dy “oponentë”, Rexhep të krijojë hamendësime tek disa për një kongres të ri Ismajli dhe Hans Joackim Lanksch, të cilët po ashtu jo të drejtshkrimit, pritjen si të një mesiu të premtuar. rrallë kanë marrë në thua kundër shqipes standarde. Zërat e tillë të çjerrë e kanë marrë përgjigjen e merit- Rexhep Ismajli, njëri nga pjesëmarrësit dhe �irmëtarët uar te vetë përvetësimi i shqipes standarde nga masat në Kongresin e Drejktshkrimit të Shqipes (Tiranë, e gjera shqipëfolëse, si dhe nga studiuesit e shumtë të 1972), për riplani�ikimet gjuhësore shprehej me të �ilologjisë shqiptare, por megjithatë nuk është e tepërt drejtë kështu: Riplani�ikimi (gjuhësor) pas çdo ndrytù jepet dhe ndonjë shpjegim. shimi erërash politike do të tregonte tërë naivitetin 2. Në një pyetje që i bëhej për revizionizmin gjuhësor: tonë si komb. Ndërkaq, po ky gjuhëtar kohët e fundit A është i kthyeshëm procesi i standardizimit të shqipes na del me disa teza të tjera, sa të çuditshme, aq dhe

<88>

kontradiktore: “Standardi i sotëm i shqipes nuk mund tù imponohet shqiptarëve që jetojnë në Kosovë, Maqedoni apo treva të tjera shqiptare”, dhe se “Duhet të kemi një shqipe që të gjithëve tù bjerë si këmisha e trupit, të mos jetë as e ngushtë, as e gjerë”! Këto teza retrograde të R. Ismajlit janë krejt të pabaza dhe kontradiktore. E para, Kongresi i Drejtshkrimit të Shqipes (1972) nuk është i imponuar, por është arritja më e madhe me koncensus plebishitar, ligjëruar së pari në Konsultën Gjuhësore të Prishtinës (1968), sepse edhe shqiptarët një gjuhë të përbashkët standarde e një drejtshkrim duhet ta kishin. E dyta, për shqipen e sotme standarde nuk mund të kërkohen “këmisha dialektore” që tù vijnë përshtati të gjithëve, sepse këmisha të tilla nuk mund të enden, veçse me këtë logjikë do të mund të krijonim 99 standarde, pra secili me dialektin e vet. Po ky gjuhëtar ka artikuluar më parë dhe idenë e tij për standardin policentrik të shqipes, krijimin e dy ose më shumë formave standarde, ngjashëm si në serbokroatishten, e kjo do të prodhonte më pas formimin e dy gjuhëve letrare, për pasojë dhe të dy kombeve të ndryshme. Gjuha letrare nuk është një kazan ku mund të futen e të shkrihen të gjitha dialektet e të folmet. Në fakt, funksioni themelor i gjuhës letrare është që tì reduktojë dallimet gjuhësore në rrafshin gjeogra�ik e shoqëror të një bashkësie të caktuar, si dhe në kohë, dhe kësisoj të lehtësojë komunikimin ndërmjet grupeve të ndryshme të së njëjtës gjuhë (R. Bugarski, Uvod u opštu lingvistiku, Beograd, 1989, f. 246), dhe jo të krijojë këmishë që tù bjerë të gjithëve njësoj, sepse një këmishë e tillë as që mund të krijohet, qoftë dhe nga “gjuhëtar-gjenitë” si R. Ismajli ose nga dofarë “këshillash ndërakademike”. Dihet që gjuhët letrare formohen mbi bazën e një dialekti ose grupi të dialekteve të një gjuhe, të përzgjedhura për shkaqe gjeopolitike, ekonomike ose kulturore, dhe nga ky parim nuk bën përjashtim as shqipja jonë standarde. Prandaj nuk mund të �litet për imponime të njërit dialekt mbi tjetrin, se një dialekt duhet të zgjidhet, ai që është më i njësishëm se tjetri. Si tip gjuhësor që nuk zhvillohet spontanisht, por në mënyrë të plani�ikuar dhe që mbetet gjithmonë e shkruar në libra dhe dokumente, gjuha letrare ndryshon më ngadalë sesa dialeketet, për këtë arsye ajo largohet prej tyre (Bugarski, 246). Për qëllime të tjera kushediçfare, Hans Joackim Lanksch, një dashamir i madh i gjuhës shqipe, por standardofob e diletant në gjuhësi, në �jalën e tij të mbajtur në Tubimin e 3-të Kulturor-Shkencor Shqiptaro-Gjerman “Kongesi i Manastirit: s�idë mes traditës dhe risisë në kulturën e shkrimit shqip”, në Universitetin e Mynihut (2008), më titull Disa mendime për gegnishten sot,

ku rreket të �lasë kodër pas bregu rreth rishikimit të shqipes standarde dhe raportit të saj me gegërishten, do të theksojë shprehimisht: “Që në �illim duhet me ju rrëfye dy gjana: prej meje nuk mund të pritni nji kumtesë shkencore, mbasi nuk jam njeri i shkencës, por i praktikës - nji qytetar i thjeshtë që punon me gjuhën shqipe”. Ajo që është shumë pozitive te ky autor është vetëdijesimi i tij, që ky është diletant në gjuhësi dhe njeri jo i shkencës; e ajo që është negative, që ky megjithatë hiqet si i ditur dhe nuk denjon të japë prej shumë vjetësh madje dhe receta për standardin e shqipes, përkatësisht rikthimin në gegërishte. Në artikullin e lartpërmendur, të botuar çuditërisht dhe në shumë medie shqiptare (Shekulli 5.12.2008, Koha Ditore, Koha-Shkup, Epoka e Re), ka disa, më saktë: 6 kërkesa ndaj atyre që merren me debatin në �jalë, të cilat në fakt �lasin katërcipërisht për diletantizmin e tij. Të përmbledhura në pak rreshta, thelbi i këtyre kërkesave është ky: “Diskutimi për gegnishten dhe standardishten e sotme duhet liberalizue, duhet me i dhanë fund monopolizimit të këtij kuvendimi nga ana e disa gjuhëtarëve që e mbrojnë standardishten e Kongresit të Drejtshkrimit dhe orvaten me uzurpue çdo diskutim për këtê çâshtje, ku përjashtohen sidomos shkrimtarët, ata pra që e përdorin dhe e krijojnë gjuhën”... Përdorimi i standardit duhet liberalizue...Standardi nuk duhet fosilizue... Me �jalë të tjera, kërkesat e tilla të famshme do të thonë këtë: - Që të mos kemi një formë të përbashkët gjuhësore, por një shumësi formash, ku p.sh. folja liberalizoj në pjesore të përdorej kujt si tì tekej: liberalizue, liberalizu, liberalizau (në gegërishtet) dhe liberalizuar (në toskërishten), pra të kemi disa shqipe standarde. Në cilën gjuhë të botës standardi është liberal, i lirë, pra që mund të përdoret me forma të ndryshme; Dhe së fundi, kush ia ka uzurpuar Lankschit dhe të tjerëve si ky të drejtën të �lasë e të shkruajë kundër standardit të shqipes, kultivimin e gegnishtes letrare, kur ata për çdo ditë e kanë vërshuar shtypin e verdhë me so�izma të tilla të përçarta, bajate, dhe mezi mund tì kenë bërë disa vetje me mendjen e tyre. Por tjetër gjë është ajo që gjuhëtarët e mirë�illtë dhe e tërë shoqëria shqiptare nuk mund të jetë në një mendje me përçartjet e tyre. Mjaft më me ndasi gjuhësore sipas dialekteve, sepse këto janë shumë të rrezikshme për fatin e kombit

<89>

> 5 / 4 o t i g o c <

> 5 / 4 o t i g o c <

Ata që kllasin dialektet si kundërvënie ndaj standardit nuk e kanë aspak të qartë atë që thotë gjuhëtari i njohur kanadez Daniel Heller-Roazen, se “Lartësimi i dialekteve dhe idiomave lokale nuk është gjë tjetër veçse një anakronizëm i çmendur dhe steril ”. Sa për politizimin e sotëm që i bëhet standardit të shqipes, që kjo gjuhë na qenka krijim i politikës, standardmohuesit nuk e dinë apo nuk duan të dinë që një gjuhë kombëtare ndërtohet gjithmonë me një qëllim politik. Max Weinreich, një gjuhëtar i madh i shekullit XX, theksonte se “një gjuhë nuk është gjë tjetër veçse një ‘dialekt me një ushtri dhe me një �lotë’. Pra, ai dialekt bëhet gjuhë e shtetit (Daniel Heller-Roazen). Zelltarëve që nuk u mungon zelli për rikon�igurimin e shqipes standarde, me �lamurin e gegërishtes në dorë, nuk e kanë hallin as te shqipja standarde, as te dialektet, por te psikologjia për protagonizëm dhe te ndasitë krahinoriste. Epo, zotërinjtë diletantë pseudo�ilologë, me dije të pasakta linguistike, me mediokritet, çfarë e prezantojnë në fushatën e tyre histerike antistandard, opinionit nuk mund tì përcjellin veçse dije të gabuar gjysmëgjuhësore. E kjo si e tillë është më e rrezikshme se vetë padija. Prandaj për 10 vjet fushatë ata nuk kanë arritur tì bëjnë për vete as 10 veta të sojit të tyre. E quajmë të drejtë mendimin që shprehte gjuhëtari Shezai Rrokaj për kundërvënien që i bëhet standardit: Kundërvëniet që i bëhen krijimit të letrarishtes ose të gjuhës standarde vijnë më shumë nga një tifozllëk krahinorist, i mbrojtur nganjëherë edhe nga një akademizëm militant politik. Këto nuk janë zëra që mbështeten në një të vërtetë, por janë më shumë ato që ne i quajmë paragjuhëtarë apo pseudoshkencëtarë. Për antistandardistët e sotëm të shqipes, që shquhen jo me kontribute në gjuhësi, por me çkontribute, të rikujtojmë këtu �jalët që thoshte gjuhëtari më i madh shqiptar Prof. Eqrem Çabej për Kongresin e Drejtshkrimit (Nëntor 1972) dhe për ndasitë gjuhësore: Ky është kongresi që shkon krahas me atë të Manastirit (1908), kur u zgjodh përfundimisht edhe çështja aktuale e alfabetit. Mjaft më me ndasi gjuhësore sipas dialekteve, sepse këto janë shumë të rrezikshme për fatin e kombit (Dr. Eqrem Çabej, Elemente të gjuhësisë e të literaturës shqipe, Prishtinë, 1996, v). Shqipja standarde ka nevojë të mirëmbahet, të pasurohet, të mësohet dhe të përdoret korrekt, ashtu siç mësohen dhe gjuhët e tjera standarde në botë, jo të sillemi me të sikur ta kemi shemër.

ROLI I (klasa e p Individi nuk lind me standard, ai e zotëron atë. “Përballja “ mes standardit të një gjuhe dhe dialekteve që janë pjesë e kësaj gjuhe duket se nuk është e lehtë. Sipas Çomskit ndryshimi mes gjuhës standarde dhe dialektit, në të vërtetë nuk është një ndryshim i natyrës gjuhësore, por shoqërore . Gjuha standarde nuk imponohet për një ditë, një vit apo një dekadë, përkundrazi duhet të kalojë shumë kohë. Debatet dhe diskutimet mes standardit dhe dialekteve na kanë shoqëruar gjatë këto dy dekatat e fundit. Është folur shumë për mënyrën sesi është formuar ky standard, për raportet e dialekteve brenda tij, janë dhënë alternativa të reja ndryshimi duke shkuar deri në ekstrem, në mohimin e tij. Botimet në lidhje me këto debate dhe diskutime gjithashtu kanë qenë të shumta. Ndërkohë që është lënë pa u trajtuar aq sa duhet ajo që ndodh me individin folës në përballjen dialekt-standard. Një individ folës që i përket një bashkësie të caktuar shoqërore, bëhet pjesë e variantit gjuhësor që përdor kjo bashkësi. Por gradualisht, individi del jashtë kësaj bashkësie të ngushtë shoqërore dhe duhet të përballet me “gjuhën e të gjithëve” me standardin. Sapo hyn në shkollë fëmija nis për hërë të parë përballjen me standardin, me tekstet që janë të gjitha të shkruara në standard dhe me mësuesen e cila (të paktën teorikisht) duhet të përdorë standardin. Në varësi të bashkësisë shoqërore që i përket fëmija ky moment shfaq situata të ndryshme jo vetëm gjuhësore. Nëse fëmija i përket një bashkësie folëse, varianti gjuhësor i së cilës ka mjaft dallime me standardin, atëherë fëmija do ta këtë më të vështirë këtë moment dhe do të reagojë me njëlloj ”rezistence”. Kalimi nga dialekti tek standardi për këto fëmijë është shumë më i vështirë. Pikërisht, kalimi nga dialekti tek standardi, që mund të duket i thjeshtë dhe i përballueshëm për fëmijët, në

<90>

MËSUESVE NË PËRBALLJEN DIALEKT�STANDARD arë dhe e dytë në zonën e Shkodrës ) Ma. Rrezearta DRAÇINI

vetvete është shumë i ndërlikuar. Duhet një punë sistematike dhe e vazhdueshme me fëmijët nëse duam të kemi një përdorues korrekt të standandardit. Fëmija gjendet para një situate komplekse: nga njëra anë është shkolla, institucioni të cilit ai duhet t’i bindet, janë tekstet e shkruara në standard dhe nga ana tjetër është familja e tij, rrethi familjar që janë përdorues të variantit dialektor. Sipas Sosyrit: “Një bashkësi gjuhësore e ngushtë mbetet besnike ndaj traditave që janë zhvilluar në gji të saj përmes frymës partikulariste. Këto janë modelet e para që �iton çdo individ në fëmijëri; së këndejmi del fuqia dhe qëndrësa e tyre .” Pikërisht kjo ”rezistencë “ apo qëndresë që i bëhet standardit të shqipes nga dialektet është prova e asaj çfarë u pohua më lart. Çomski thekson “Puna është se mendja zotëron aftësi shumë të pasura, por nevojiten disa mjedise stimuluese që këto aftësi të funksionojnë.” Në të vërtetë, një sistem i mirë për t’i rritur fëmijët është t’i vendosësh ata në një mjedis stimulues ku aftësia e tyre natyrore do të jetë në gjendje të lulëzojë. Sipas Çomskit këto aftësi nuk u mësohen fëmijëve. Thjesht u lejohet që ato të funksionojnë në atë mënyrë në të cilën janë krijuar për t’u zhvilluar. Roli i shkollës tek fëmija është kaq i rëndësishëm sa dhe delikat. Shkolla ka në dorë zhvillimin e fëmijës, ka në dorë të nxjerrë në pah aftësitë që ka fëmija. Nga ana tjetër duhet të mendojmë edhe rastin kur kjo shkollë nuk e bën si duhet rolin e saj, pasi problemet që krijohen tek fëmijët janë shumë të mëdha. Sipas Comskit “ajo, që shkollat bëjnë shpesh është saktësisht e kundërta. Sistemi shkollor është projektuar për t’u mësuar fëmijëve bindjen dhe konformizmin dhe për të penguar që aftësitë e natyrshme të fëmijës të zhvillohen. Mendoj se ekzistojnë arsye të vlefshme shoqërore

për gjithë këtë.” Në procesin e të nxënit ka shumë rëndësi interesi që ngjall mësuesi tek nxënësi. Sipas studiuesve rreth 99% e mësidhënies qëndron në aftësinë e mësuesit për të ngjallur interesin e nxënësve në lidhje me lëndën dhe informacionin qëi jepet . Po sipas tyre 1% është tek metoda që përdor mësuesi . Të mësuarit nuk arrin rezultate të qëndrueshme, nëse fëmija nuk sheh motiv.Të mësuarit duhet të vijë nga brenda. Fëmijës duhet t’i jepet motivi , t’i bëhet i qartë ai, vetëm atëherë mësuesi do të ketë sukses në punën e tij. Ngjallja e kureshtjes dhe nxitja e interesit të nxënësit është pika e suksesit. Ajo çfarë femijët mësojnë në mënyrë pasive harrohet shpejt. E kundërta ndodh në rastet kur fëmija vetë bëhet pjesë aktive e asaj që mëson, ngjallet kureshtja e tyre aktive e natyrshëm, ngjallen impulset krijuese. Kjo bën që jo vetëm ajo që mësohet të mos harrohet, por edhe të jetë bazë e informacioneve të tjera. Kjo ide, sigurisht, zë një vend të rëndësishëm edhe në mësimin e gjuhës standarde. Mësuesit, kryesisht ato të arsimit nëntëvjecar kanë një rëndësi shumë të madhe në mësimin e gjuhës standarde. Deri në fund të këtij cikli arsimor fëmija formohet gjuhësisht, në tru krijohen strukturat gjuhësore të cilat do të jetë shumë e vështirë që të ndryshohen më pas. Pra fëmija është në “duart” e shkollës dhe të mësuesit jo vetëm për procesin e të nxënit të programit mësimor, por edhe për ndërtimin gjuhësor. Femija hyn në klasë të parë, nis rrugën e gjatë të shkollimit i përgaditur psikologjikisht që duhet “t’i bindet > ” institucionit shkollë-mësues, i gatshëm t’i përshtatet 5 / këtij realiteti të ri. Në këto kushte mësuesi e ka të le- 4 o t htë të punojë me fëmijën, pasi ai nuk “kundërshton”. i g c Përkudrazi, është i prirur që të ndryshojë, të mësojë, “ o

<91>

<

> 5 / 4 o t i g o c <

të bindet”, sepse ai hyn në institucionin shkollë për të mësuar, për t’u zhvilluar, për t’u “rritur”. E gjitha kjo që thamë më lart vlen dhe për gjuhën standarde. Femijët deri 6 vjec jetojnë në ambjentet e tyre familjare, kanë arritur të përftojnë gjuhën në bazë të modelit të grupit shoqëror, zonës që i përkasin, në rastin tonë gegë. Standardi për ta është i largët, diçka që është përtej ekranit të televizonit, përtej reales që jetojnë cdo ditë. Për ta, dialekti është pjesë e tyre, është gjuha që �let nëna, gjyshi, mami, babi,motra, vëllai,shoku, shoqja e kështu me rrallë. Mbi të gjitha është “gjuha” që ata kanë mësuar, që ato �lasin, është gjuha me të cilën kanë ndërtuar skemat gjuhësore në tru, është gjuha që në rastin tonë ka veçoritë e dialektit gegë të parashtuara në keun e dytë. Bëhen 6 vjeç dhe për herë të parë përballen në mënyrë institucionale me standardin: kanë librat në standard, mësojnë të lexojnë në standard, të shkruajnë po në standard. Tashmë për ta standardi nuk është diçka e largët, përtej ekranit të televizonit, nuk është gjuha e personazheve të �ilmave, por është një realitet që do të përballen çdo ditë. Këtu del në pah roli i mësuesit. Përvetësimi i standardit tek fëmijët është “ në duart” e mësueseve. Mësuesi duhet të dijë të bëjë të qartë dallimet mes dialektit, si variant gjuhësor dhe standardit si gjuhë e të gjithëve, si gjuhë institucionale. Mësuesi duhet të dijë të trasmetojë tek fëmijët natyrshëm kërkesën për të folur në standard, për të shkruar në standard. Fëmija duhet të bëhet pjesë aktive e asaj që mëson, duhet të ngjallet kureshtja e tyre aktive e natyrshme, të ngjallen impulset krijuese. Informacioni që merr në këtë mënyrë nuk harrohet, përkundrazi bëhet bazë e informacioneve të tjera. Rasti më ideal i një përvetësimi të saktë të standardit nga fëmijët do të ishte një mësuese që njeh dhe përdor saktë standardin e shqipes. Vetëm një mësuese me një informacion të plotë gjuhësor do të ishte në gjendje të përcillte tek fëmijët në formë korrekte këtë standard. Kjo mësuese është në gjendje të japë informacionet e duhura, të bëjë krahasimet mes formës dialektore dhe standardit, të vërë në dukje gabimet e fëmijëve sa herë ato bëhen prej tyre, të nxisë dëshirën për t’u shprehur në standard. Duke pasur në dorë tekste, të gjitha të shkruara në standard, ky proces ndodh natyrshëm. E kundërta është kur vetë mësueset kanë probleme me standardin, kanë njohjë të ku�izuara në lidhje me të. Ky grup mësuesesh nuk e kërkon as nga fëmijët këtë standard, sepse nuk është në gjendje të bëjë dallimet mes përdorimeve gjuhësore të sakta dhe formave të gabuara. Ky grup mësuesesh nuk është në gjendje të nxisë dëshirën tek fëmijët për të përdorur standardin, aq më shumë që vetë fëmija ndihet komod në përdorimin e formës gjuhësore që ka mësuar dhe përdorur deri tani. Në këto kushte mesueset ndikojnë në frenimin e këtij procesi tek fëmijët. Humbjen më të madhe e pëson

vëte fëmija. Atë mund ta përky�izojmë “si një lëmsh gjuhësor”. Në trurin e tij krijohen skema nga më të ndryshmet gjuhësore, përzierje të gabuara formash, vë në përdorim njëkohësisht të dy format. Situata bëhet e ndërlikuar pasi fëmija vetë �let dialekt, ambjenti ku jeton përdor variantim dialektor, mësuesja sërish �let në dialekt, ndërkohë që tekset mësimore janë në standard. E megjithatë ky nuk do të ishte rasti më i keq për fëmijët. Situatë akoma më shqetësuese është rasti kur mësuesja vjen nga një zonë me dallime akoma më të mëdha dialektore,psh. vjen nga një zonë malore e Shkodrës. Një mësuese me këtë origjinë, emërohet mësuese në një shkollë të qytetit të Shkodrës. Nëse mësuesja njeh shumë mirë standardin dhe e përdor po shumë mirë atë, gjithçka është në rregull. Problemi ndërlikohet kur kjo mësuese nuk e përdor standardin në shkollë, por të folmen e zonës nga vjen. Situata për fëmijën bëhet edhe më e vështirë, më problematike. Një fëmijë i rritur në qytetin e Shkodrës mëson të �lasë sipas rregullave të këtij varianti gjuhësor, e zhvillon atë, pasi edhe ambjenti familjar e shoqëror �lasin këtë variant. Në moshën 6 vjecare duhet të shkojë në shkollë dhe aty ndodhet para dy realiteteve të reja.Nga njëra anë mësuesja që �let në variantinn gjuhësor të zonës nga vjen dhe nga ana tjetër tekstet që janë në standard. Cilën formë duhet të përvetësojë fëmija: të ruajë formën që ka mësuar dhe përdorur deri tani, të mësojë variantin gjuhësor që përdor mësuesja, apo standardin që për të është gjuha e librit? Fillimisht fëmija është i prirur të marrë si të mirëqenë gjithçka të thënë dhe të bërë nga mësuesja. Kjo për faktin se mësuesja për ta përfaqësonin shëmbullin që duhet të ndiqet, modelin si duhet të jetë një individ. Është kjo arsyeja që fëmija nis të marrë shprehje gjuhësore të mësueses dhe t’i përdorë sikur të ishin të tijat, pasi fëmija nis të kopjojë modelin. Nga vëzhgimet që kemi bërë në shkolla të ndryshme të qytetit të Shkodrës, jemi ndalur dhe tek roli i mësueses në përvetësimin e standardit. (Themi mësuese pasi në të gjitha rastet e vëzhguara në klasat e para dhe të dyta të këtyre shkollave jemi ndeshur me mësuese dhe jo mësues). Kemi parë se në përballjen e fëmijes me dialektin dhe standardin një ndikim të madh ka mësuesja, roli i saj është i pazëvendësueshëm. Për të parë konkretisht këtë ndikim që kanë mësueset tek nxënësit e klasave të para dhe të dyta kemi bërë katër ndarje në grupe: 1. mësuese shkodrane ( qytetare) 2. mësuese me origjinë nga Jugu 3. mësuese të ardhura nga zonat rurale të Shkodrës dhe që japin mesim në qytet 4. mësuese me origjine nga zonat rurale dhe qe

<92>

japin më sim po në këto zona

• përpiqen që në orë të mësimit të �lasin sipas standardit Mësueset e marra në vëzhgim janë bërë pjesë e anal- • vënë në dukje gabimet që bëjnë fëmijët ndërsa izës së punës sonë pa qenë në dijeni të qëllimit tonë. përpiqen të komunikojnë në standard Kemi ndjekur këtë rrugë pasi tentonim mbledhjen e një • por ndikim negativ në këtë drejtim ka fakti se materiali sa më afër realitetit. Kemi ndjekur nga afër, mësueset �lasin në standard vetëm gjatë orës së mësimpër ditë të tëra mesueset ndërsa u jepnin nxënësve it ( edhe kjo në rastin më të mirë ). Jashtë klase dhe në mësimin e ri, pyesnin nxënësit ne tabelë apo nga banka, komunikim të lirë mësueset �lasin në dialekt. jepnin spjegime për gjëra që fëmijët nuk i kishin kuptuar nga mësimi i një dite më parë etj. 2.MËSUESE ME ORIGJINË NGA JUGU Vëzhgimet e bëra me fëmijët e klasave të para dhe të dyta janë bërë në muajt shtator, tetor. Është kjo ar- Kemi vëzhguar klasa që kanë si mësimdhënëse, syeja që në klasën e parë nuk shihet shumë ndikimi që mësuese me origjini nga jugu. ka mësuesja tek nxënësit, pasi jemi në �illim të proces- Kemi arritur në përfundimin se fëmijët që kanë it mësimor, janë javët e para të mësimit. Në fëmijët e mësuese të këtij grupi kanë këto prirje : klasës së parë shikohet më shumë ndikimi i ambjentit • mësojnë shumë shpejt standardin familjar dhe shoqëror. • bëjnë shumë më pak gabime gramatikore gjatë Një situatë tjetër kemi në klasën e dytë. Fëmijët kanë përdorimit të standardit kaluar një vit mësimor me mësuesen e tyre dhe sërish • kanë shumë më pak probleme edhe në rrafshin nisin një vit tjetër mësimor. Në këtë rast ndikimi shihet fonetik qartë. • nisin të përdorin standardin edhe në biseda të Pikërisht përcaktimi i ndikimit të rolit të mësueses tek lira fëmijët ka qenë dhe arsyeja e përzgjedhjes së kohës kur • nuk ka rëndësi se ku është shkolla: në qytet apo kemi bërë vëzhgimin , �illimi i vitit akademik, dhe i në rrethina moshës së fëmijëve, klasa e parë dhe e dytë. Lind pyetja: Pse ndodh ky fenomen në këtë grup fëmijësh ? Cila është arsyeja që i bën fëmijët kaq të prirur ndaj standardit? 1.MËSUESE ME ORIGJINË QYTETARE SHKO- Arsyet janë disa. Ndër to: DRANE • mësueja �let një standard më të pastër • mësuesja përdor standardin jo vetëm gjatë Ndërsa kemi vëzhguar fëmijët në mënyrën sesi e për- procesit mësimor, por edhe në biseda të lira ballojnë kalimin nga dialekti në standard, jemi ndalu- • vetë mësuesja është më e prirur të indendiar edhe tek mësueset, për vetë rëndësinë që kanë në �ikojë të folurën e fëmijëve, të vërë në dukje gabimet që formimin gjuhësor të fëmijëve. bëjnë fëmijët në të folurën e tyre Të folurit e mësueseve sipas standardit apo jo është i Po shkëpusim një fragment të treguar nga një fëmijë që pasqyruar direkt tek fëmijët e klasave përkatëse. ka prej dy vitesh një mësuese me origjinë nga Tirana. Kemi regjistruar pjesë nga këto të folura dhe kemi parë Është Xhovana Luka nga Bushati . sesi transmetohen tek fëmijët veçoritë e të folurit të “Na ishtë një herë nëna dhia dhe tre derrkucat. Nëna mësueseve (e sqaruam më lart pse ndodh një fenomen dhi shkoj në punë dhe i tha : i tillë). Ky grup fëmijësh ka këto veçori: -Kujdes ujkun . • ndihet tendenca për të përdorur standardin Kur iku nana dhia , ujku erdhi dhe gërsiti në derë: • kemi shumë raste kur përdoren format e përzi- -Tak-Tak-tak era: standarde dhe dialekte -Kush është - I thanë derrkucat • fëmija arrin të bëjë dallimet se kur duhet të -Jam nëna dhi �litet në standard dhe kur mund të �litet në dialekt Dhe derrkucat i thanë: • me kalimin e muajve shtohet përqindja e për- -Qite pak këmbën dorimit të standardit Ujku shkoi tek mulluri dhe e futi këmbën në miel dhe u • këto veçori, sigurisht, që janë në raport me vetë kthye dhe ja qiti këmbën. I thanë derrkucat: shkallën e përdorimit të standardit nga mësuesja -Hyr nga oxhaku AI tha : Një situatë e tillë gjuhësore me këto veçori në raportin -Po. > dialekt –standard lidhet ngushtë me vetë mësueset të Dhe shkoi tek oxhaku , hyri .Derrkucat ndezën një zjarr 5 / 4 cilat : dhe ujku u djeg.” o t i • e kanë të qartë që duhet të bëhet dallimi mes Nga ky fragment shikohet qartë niveli i përdorimit të g o c formës dialektore dhe standardit standardit edhe pse fëmija jeton në një fshat afër qytetit <

<93>

të Shkodrës. 3. MËSUESE TË ARDHURA NGA ZONAT RURALE TË SHKODRËS DHE QË JAPIN MËSIM NË QYTET

Zhvillimet e viteve të fundit kanë sjellë një realitet të ri në qytetin e Shkodrës. Ndërsa një numër i konsiderueshëm familjesh shkodrane kanë shkuar për të jetuar në Tiranë apo dhe jashtë ku�ijve, vendin e tyre e kanë zënë familje të ardhura nga zonat rurale, të cilat janë shpërnguluar drejt qytetit për një jetë më të mirë. Ky proces i nisur që prej 18 vitesh , tani duket se është mëse i pranishëm. Familjet e ardhura janë integruar në jetën e qytetit të Shkodrës, i gjen të punësuar kudo, në cdo institucion apo dhe me bizneset e tyre. Por nga ana tjetër ata nuk kanë humbur vecoritë e tyre gjuhësore . Mbartës të këtyre dallimeve janë dhe mësuesit që i përkasin këtij grupi. Gjatë vëzhgimeve tona kemi ndeshur raste kur mësuesja e klasës së parë apo e klasës së dytë kishte trasmetuar tek fëmijët veçoritë gjuhësore të zonës nga vinte. Sigurisht që nuk kemi të bëjmë me diçka të qëllimshme. Fëmijët, edhe pse janë në qytet, kur kanë si mësuese individë që vijnë nga zonat rurale paraqesin këto veçori: • Fëmija merr dhe përdor forma dialektore që i përkasin zonës nga vjen mësuesja • Kjo situatë e bën fëmijën konfuz, të paqartë për format gjuhësore që duhet të përdorë pasi bën përzierje të të folmes së tij dialektore, të të folmes së mësueses si dhe të standardit • Gjatë komunikimit bën më tepër gabime ndërsa tenton të �lasë në standard E gjithë kjo situatë e paraqitur më lart është e lidhur direkt me veçoritë e mësueses: • Mësuesja përdor forma dialektore të zonës nga vjen në mënyrë të rastësishme, mbase për lehtësi komunikimi, por që fëmija e regjistron • Mësuesja krijon struktura gjuhësore të përziera mes të folmes nga vjen ,mes të folmes shkodrane dhe standardit • Mësuesja nuk është shumë e vëmendshme në rregullimin e gabimeve që bën fëmija ndërsa përpiqet të �lasë së standard

> 5 / 4 o t i g o c <

dhin tuj ik . Sa kite ik nana dhija aj shkovi te shpija e kecave , kërsite te dera.Ather kecat pyten: -Kush a? -Hape se jam nana dhija . Mirpo kecat nuk e hapen deren. I thanen : -Qite kamen te dera . Si e ka ujku kamen? Të zes. Po nana dhija si e ka këmbën ? T’bardh . Masanejan kecat i thanen : -Ti nuk je nana dhija . Nana jon e ka kamen e bardh Ujku iku. E lyvi me mill . Ani pse e kishte ky me mill , kecat e dallunen se ashtu ujku. E i than : -Na ka hup çilsi. Hajde hyp kah axhaku . Kecat nezen nji zjerm t’ madh , vunen ni kusi t’ madhe me uj dhe ujku kur hypi te oxhaku ra në uj .” 4. MËSUESE ME ORIGJINË NGA ZONAT RURALE DHE QË JAPIN MËSIM NË KËTO ZONA

Pjesë e vëzhgimit kanë qenë dhe mësuesit që kanë origjinë nga zonat rurale (fshatra afër qytetit) dhe që japin mësim po në këto zona . Pjesa më e madhe e mësueseve të këtij grupi nuk ishin përdoruese të standardit, përkundrazi dialekti zinte vendin kryesore në të folurën e tyre si gjatë procesit mësimor ashtu dhe në biseda të lira. Ndaj në analizën tonë do të përqëndrohemi tek veçoritë që ndeshen më shumë tek ata, pra tek mësuesit që përdorin dendur standardin. Veçoria e prejardhjes shoqërore, e rrethit familjar të mësueseve kanë bërë që dhe përballja dialekt – standard tek fëmijët të ketë këto veçori: • Fëmijët kanë shumë probleme me përdorimin e standardit • Fëmija ndihet shumë komod kur �let në dialekt • Kur përpiqet të �lasë në standard gabimet janë të shumta • Edhe kur i kërkohet të �lasë në standard, pas dy �jalive të para , fëmija e rikthen të folurën në formën dialektore Këto elemente të të folurës së fëmijëve që kanë mësuese të këtij grupi lidhen sigurisht me faktin se: • Mësuesja nuk përdor standard • Edhe kur e përdor standardin, duken qartë gabimet në tre rrafshet: fonetike, morfosintaksore dhe leksikore Për të konkretizuar këtë që thamë më sipër po ndale- • Mësuesja nuk tregohet e vëmendshme ndaj mi tek një mësuese e cila u tregon fëmijëve përrallen e gabimeve që bëjnë fëmijët ndërsa përpiqen të �lasin në nëna dhisë. Materiali është regjistruar ndërsa mësuesja standard tregonte përrallen pa e ditur se po regjistrohej: • Fëmijët rrethohen kudo nga një komunikim “Ishte ni her nana dhija. Ene kishte tre keca. Ni dit nan gjuhësor me vecori të theksuara dialektore dhija dote me shku me ble ushqime te pazari. Dhe i len kecat �illikat te shpija e i porositi: Nga vëzhgimet e bëra kemi shkëputur një tregim për-Mas ja hapni deren askujt deri kur t’kthehem un. ralle nga një mësuese në një zonë rurale afër qytetit Mshilne deren . të Shkodrës. Mësuesja nis e tregon përrallen para fëmiEne myll deren me çils .Kur ma von kërset dera.Ujku jëve në klasë: ishte msheh e kishte pa nana dhinë .E kishte pa nana

<94>

“Nana dhija me shtat kecat. Nana lli del me ble ushqim edhe i that kecave : -Myllne deren bijt e mi se vjen ujku e ju han . Ik nana lli ,kecat mesin vetëm. Vjen ujku u gërset te dera : -Tak-tak-tak -Kush a ? -Jam nana dhija -Ja, ti je ujku -Ja, ja jam nana dhi -Pa qite kamen njiher. E shef se e ke kamen e zes . Je ujku . Ik ujku . Lyn kamen me mill . Shkan prap te kecat edhe i gërset: -Hapne deren bijt e mi .Jam nana dhi . -Ja , ja , qite kamen .Ta sho�im kamen . U keka përimen nana dhi . Se e kishte pa ly kamen me mill.Ujkut u dukte kama e bardh.Manej njeni prej kecave ja shkeli kamen ujkut edhe tha: -Ja asht ujku Hap deren ujku, hyn mren han kecat .Vetëm ni kec mshehet te rafti .Ik ujku se e kishte mush barkun, ik te lumit mu shtri me �jet te pema . Vjen nana llija shef rrëmujë tan shpin .Kur hyni ujku mren me hanger kecat, u ba rrëmuj shpija se kan ngah vrap nepër shpi , hodhen tavolinen, jastekt e gjanat nepër tok . -Ku janë bijt e mi ? Ni:n vetëm kecin e vogël tuj ça. Del keci i vogël .Ulet prehn t’nanes edhe i diftan “ Erdhi ujku edhe na ja hapme deren. Ka hanger vlleznit e mi .” Nan llija thet : Asht shum shpejt edhe dalim ta kërkojm . Merr edhe nji gërshan me vedi edhe shkan edhe e gjen ujkun aty t’shtrim .Ja çan barkun . Xjerr kecat se ishin hala gjall .U shifshin tuj lëviz ata të barku. Dalin kecat . Ja mush barkun shpejt me gur . -Bijt e mi mledhni shpejt gur , t’ja mushim barkun sa asht �jet. Ja qepne barkun . Edhe ujku manej thet : -O sa kam hanger .Pa shkaj me pi uj se m’pihet uj. Merr me shku te lumi me pi uj ,i ranojn gurt te barku .”

standardit nga fëmijët do të ishte një mësuese që njeh dhe përdor në mënyrë perfekte standardin e shqipes. Vetëm një mësuese me një informacion të saktë gjuhësor do të ishte në gjendje të përcillte tek fëmijët në formë korrekte këtë standard. Duke pasur në dorë tekste, të gjitha të shkruara në standard, ky proces ndodh natyrshëm. E kundërta është kur vetë mësueset kanë probleme me standardin, kanë njohjë të ku�izuara në lidhje me të. Ky grup mësuesesh nuk e kërkon as nga fëmijët këtë standard, sepse nuk është në gjendje të bëjë dallimet mes përdorimeve gjuhësore të sakta dhe formavetë gabuara. Në këto kushte mesueset ndikojnë në frenimin e këtij procesi tek fëmijët. Humbjen më të madhe e pëson vëte fëmija. (Referencat janë hequr)

BIBLIOGRAFI

1. Chomsky, Noam, NewHorizons in the Study of Language and Mind, Cambridge, 2000. 2. Chomsky, Noam, Language in a Psychological setting, Angli,1997. 3. Chomsky, Noam, Gjuha dhe problemet e njohjes, Tiranë, 2008. 4. Dragoti, Edmond, Psikologjia sociale, Tiranë, 1999. 5. De Saussure,Ferdinand, Kursi i Gjuhësisë së Përgjithshme, Tiranë, 2002. 6. Graf�i, Giorgio, Sintaksa, Strukturat e ligjërimit, Tiranë 2008 7. Hudson, A. Richard, Sociolinguistika,Tiranë, 2002. 8. Musai, Bardhyl, Psikologji Edukimi, Tiranë, 1999. PËRFUNDIM 9. Karaj, Theodhori, Psikologjia e zhvillimit të fëmijës, botimi Si përfundim mund të themi se përvetësimi i standar- i dytë, Tiranë, 2005. dit tek fëmijët është “ në duart” e mësueseve. Mësuesi 10. Piaget, Psikologjia e Inteligjencës, Tiranë, 2004. duhet të dijë të bëjë të qartë dallimet mes dialektit, si 11. Pettijohn, F. Terry, Psikologjia, Tiranë, 1996. variant gjuhësor dhe standardit si “gjuhë e të gjithëve”, 12. Pango, Ylli, Psikologji sociale, Tiranë, 1997. si gjuhë institucionale. Mësuesi duhet të dijë të tras- 13. Shkurtaj, Gjovalin, Sociolinguistika, Tiranë, 2003. metojë tek fëmijët natyrshëm kërkesën për të folur në 14. Shkurtaj, Gjovalin, Etnogra�i e të folurit të shqipes, Tistandard, për të shkruar në standard. Fëmija duhet të ranë, 2004. bëhet pjesë aktive e asaj që mëson, duhet të ngjallet 15. Rrokaj, Shezai, Strukturalizmi klasik në gjuhësi,Tiranë kureshtja e tyre aktive e natyrshme, të ngjallen im- 2002 pulset krijuese. Informacioni që merr në këtë mënyrë 16. Rrokaj, Shezai, Çështje të Gjuhës Shqipe, fq 219, Tiranë nuk harrohet, përkundrazi bëhet bazë e informacion- 2007 eve të tjera. Rasti më ideal i një përvetësimi të saktë të 17. Gjinari, Jorgji,Dialektologjia shqiptare, Tiranë 1988 .

<95>

> 5 / 4 o t i g o c <

BJERRJA E GJUHËS, NËN MASKËN E TË QENIT “MODERN” Mr. Zarije NUREDINI

> 5 / 4 o t i g o c <

Gjuha shqipe, në tërë sistemin e saj gramatikor, ka dhe bukuri të jashtme, joshëse dhe interesante. Ajo ka muzikalitet timbrik dhe komunikues, ka magjinë e saj dhe ka dëshmuar se është gjuhë kulture, gjuhë arti dhe poezie. Që në vitin 1967 gjuhëtarët, shkrimtarët dhe intelektualët tanë shqiptarë hodhën thënien: “Një gjuhë një komb”. Shqipja letrare mori vulën e vet në tubimin shkencor të saj në vitin 1972 me Kongresin e Drejtshkrimit. Në këto vite pune gjuha shqipe u a�irmua si gjuhë letrare kombëtare e njësuar, e mbështetur në një bashkëveprim ndërdialektor midis toskërishtes dhe gegërishtes. Gjuha standarde, kështu, u bë mjeti themelor i krijimit dhe i transmetimit të kulturës, teksa përparimi i saj varet drejtpërdrejt nga zhvillimi i përgjithshëm ekonomik i vendit, nga demokratizimi i shoqërisë dhe nga niveli kulturor i saj. Të ndodhur në një nivel më të ngritur dhe më të zhvilluar të gjuhës letrare shqipe, në nivelin e modernizimit të saj ku ajo po kërkon që të plotësojë gjithnjë e më shumë nevojat e shkencës, kulturës, arsimit etj., duke pasqyruar gjithë bagazhin e shoqërisë së sotme shqiptare në fusha të ndryshme të jetës, megjithatë vërehen edhe mangësi. Modernizimi i saj nuk duhet të kuptojë vetëm pasurimin e leksikut dhe përpunimin e terminologjisë së fushave të ndryshme të shkencës, të teknikës dhe të

veprimtarisë shoqërore, por duhet trajtuar si një koncept më i gjerë. Ne duhet t’i evidentojmë mangësitë me qëllim që të gjejmë rrugë dhe mënyra të ndryshme për t’i ndrequr ato ose për t’i përmirësuar. Drejtshkrimi ose norma letrare gjuhësore e shqipes është njësoj sikurse kushtetuta e shtetit me ligjet e saj. Ashtu sikur nuk mund të funksionojë shteti nëse shkelen ligjet kushtetuese, po ashtu nuk mund të funksionojë si duhet as gjuha shqipe nëse nuk për�illen rregullat e saj drejtshkrimore dhe drejtshqiptimore. Kujdesi për zbatimin e normës së gjuhës standarde ka rënë, në veçanti në futjen pa kriter të �jalëve dhe të ndërtimeve të huaja. Fjalët e huaja i dëgjojmë edhe në mjediset e shkollës si:”çao”, “okej”, “baj” etj. Komunikimi është një përbërës i rëndësishëm edhe në variantin e komunikimit përmes medias. Sot, gjithnjë e më tepër, media po pushton botën e madhe të informacionit dhe e përcjellë atë me cilësinë më të lartë. Por, në media �lasin njerëz të artit, të kulturës, politikanë, pushtetarë etj., të cilët nuk e kontrollojnë �jalorin, përdorin �jalë e shprehje pa kuptim, përdorin �jalë të huaja etj, etj. Kjo varfëri e gjuhës së folur dhe të shkruar ka sjellë si realitet të hidhur varfërinë e mendimit, në përgjithësi, dhe te intelektualët. Nën maskën e të qenit “modern” në të folurit e zakonshëm dëgjojmë �jalë të huaja si “çao”, “okej”, “hello”, “no problem”, “nonsens politik”, “no koment”… Në edicionet informative të Televizionit

<96>

Shqiptar, gati për çdo ditë teleshikuesit bombardohen me një numër aq të madh të �jalëve të huaja, saqë mund t’u duket se ndjekin lajme në gjuhë të huaj. Fjalët e tilla si: president, presidencë, komunitet, mazhorancë, minorancë, �lesh lajme, prononcim, sondazh, mediator, monitoring, kauzë kombëtare, balotazh, elektorat, opinion, predispozitë, prononcim, prononcoj, multietnitet, vigjilencë, transparentë, jokooperativiteti i politikës. etj., që i përdorin pa masë e pa kriter gazetarët, mund t’ju shkojnë për shtati gjuhëve prej nga e kanë vatrën e burimit të tyre, por jo edhe shqipes, e cila ka përgjegjëset e veta shumë të bukura dhe kuptimplote: kryetar, kryesi, bashkësi, shumicë, pakicë, lajme të shpejta/lajme të shkurtra, konferencë shtypi, ndërmjetës, mbikqyrës, çështje kombëtare etj. Arsyet pse kryetari bëhet president e kryesia-presidencë nuk janë aspak të arsyes gjuhësore, se �jala shqipe nuk mund t’i shprehë si duhet kuptimet e kësaj shenje gjuhësore, por në radhë të parë janë të natyrës psikologjike e shoqërore: se me �jalën e huaj president autoriteti i kryetarit dëshirohet të rritet e të zmadhohet si me epitetin e carit apo të sulltanit, kështu që presidenti mund të quhet fare lehtë edhe kryetar pa humbur asgjë nga kompetencat ose nga zotësitë e tij. Presidenti e presidenca do të mund të zinin vend në �jalorin e gjuhës shqipe po të mos i kishte kjo gjuhë �jalët e fondit vetjak kryetar e kryesi, por meqë i ka, �jalëve shqipe nuk u duhen shembra. Në gjuhën e sotme letrare shqipe po qarkullojnë një

radhë formimesh gjuhësore të cilat duhet shmangur nga përdorimi, si: ndofta (për ndoshta), qëndër (për qendër), vënd (për vend), servir e serviren (për servoj e servohem), stabël (për stabil), guzhinë (për kuzhinë), gurbet (për kurbet), egzistoj (për ekzistoj), çudë (për çudi), mike (për mikeshë), vend (për vend), mënd (për mend), shiqoj (për shikoj) etj. Përdorimi i tyre nga disa shqipfolës e rëndon shprehjen gjuhësore shqipe dhe nuk e qartëson atë. Kur gjuha është shkel e shko, edhe mendimet janë shkel e shko -thotë gjuhëtari ynë i mirënjohur Xhevat Lloshi. E për standardin që ka gjuha shqipe sot, mund ta ilustrojmë këtë më së miri me thënien e mendimtarit të shquar shqiptar Tajar Zavajanit: “E mjera shqipe, ç’i punojnë e s’ka gjuhë të ankohet!” Ose pa të nga shumë shqipfolës, sidomos nga radhët e gazetarëve, do të thotë para së gjithash ikje nga vetëdija kombëtare, nga kultura kombëtare dhe nga qenësia kombëtare. Duhet t’i presim rrugën këtij “modernizimi” në gjuhë. Në këto rrethana është e nevojshme të nxisim dhe të gjejmë rrugët më të shpejta dhe më të përshtatshme për të stimuluar zhvillimin dhe përsosjen e gjuhës standarde. “gjuh’ e një kombi, shkruante N. Frashëri, s’është e ndaluarë, as mund të ndalohetë kurrë”. Ose le të citojmë një poet që thotë: “Kur të gjithë më braktisën gjuha ndejti me mua”. Nëse gjuha nuk na braktis, atëherë pse ta braktisim ne atë...

Ezhen GILVIK

POEZIA DHE GJUHA Poezia është ruajtje e gjuhës kombëtare, ringjallje e një gjuhe që ka tendencë të sklerotizohet. Poeti e ripërtërin gjuhën. Poeti organikisht është i lidhur me gjuhën sepse kjo është jeta e tij. Pa poetët kombi zhduket... Gjuha e ruan fatin e njerëzve në një vazhdimësi të pandërprerë. Njerëzit në gjuhën e tyre ëndërrojnë, plani�ikojnë, shpresojnë. Kurse poezia nuk është vetëm përdorim i gjuhës me mjeshtëri, ushtrim i rëndomtë, kjo është sintezë e përvojës së përjetuar dhe përvojës gjuhësore. Barazim i jetës dhe gjuhës. Poeti i zbulon �jalët e �isit, të popullit. Ky me këto shkon më larg se të tjerët. P.sh. pa poetët e romantizmit gjuha franceze që moti do të ishte e vdekur. Romantizmi me përkthimet nga autorët e huaj, në radhë të parë të Gëtes, Shekspirit, bëri që gjuha franceze të ringjallet...

<97>

> 5 / 4 o t i g o c <

TOPONIMET E POLLOGUT TË EPËRM TË VËSHTRUARA NGA PIKËPAMJA LEKSIKOSEMANTIKE Mr. Izmit DURMISHI Mbledhja dhe studimi i materialit toponimik dhe antroponimik për Pollogun e Epërm të Gostivarit ka rëndësi të veçantë,po të marrim parasysh se onomastika është një nga disiplinat që, për shumë arsye shërben edhe si �iksuese e gjurmëve dhe udhës historiko-shoqërore të popullit.Aty �iksohen ngjarjet e mëdha e të vogla, gërshetohet e vjetra me të renë, duke na çuar me siguri në shtigjet e një kërkimi të suksesshëm e ndërdisiplinar. Në mënyrë të veçantë janë me vlerë lidhjet e onomastikësh me dialektologjinë nëpërmjet formave të ndryshme fonetike të emërvendeve dhe të emrave të njerëzve, po edhe me etnolinguistikën, sidomos nëpermjet shtresëzimeve të ndryshme që shpërndajnë gati të gjitha prurjet, lëvizjet a pikëtakimet etnike të popujve. Në këtë trajtesë është bërë vështrimi i toponimeve dhe antroponimeve kryesisht nga pikëpamja leksiko-semantike, ku shihen qartë emrat e maleve (oronimet), emrat që lidhen me ujëra rrjedhës ose të ndenjur (hidronimet), �jalë që lidhen me emra bimësh (�itonimet), �jalë që lidhen me emra kafshësh (zoonimet), �jalë që lidhen me përbërjen pedologjike të tokës, me emra të fshatrave e lagjeve etj.

> 5 / 4 o t i g o c <

1. Në oroniminë e rajonit të Pollogut të Epërm, sipas një statistike të përafërt duke u bazuar në materijalin e mbledhur toponimik e antroponimik, del një numër i konsiderueshëm leksemash. Numri më i madh i tyre është me origjinë shqipe, pastaj me origjinë sllave e me origjinë turke, ndërsa një numër tjetër i toponimeve me origjinë nga gjuhë të tjera. Numri më i madh i leksemave të oronimeve të rajonit në �jalë, që janë të gurrës shqipe, përdoren edhe në gjuhën letrare si p.sh. breg-u, gur-i, shpat-i, kep-i, kodër-a etj. Numri i oroimeve që për bazë kanë leksemë me prejardhje sllave është po kështu i madh, sepse popullësia i disa lokaliteteve është e përzier dhe aq më tepër kur e dimë ndikimin sllav në mbarë toponiminë shqipe. Le-

ksemat me prejardhje sllave në oronimet e këtij regjioni përdoren po kështu edhe në gjuhën letrare maqedonase. Po përmendim sa për ilustrim disa nga ata: gradishte (rrënojë), zavoj (kthesë-lak), shuma (mal), jama (humnerë)etj. Ato me bazë të gjuhës turke janë më të pakta, të mbetura si pasojë e ndikimit të fuqishëm shumëshekullorë të turqishtes gjatë sundimit të Perandorisë Osmane. Sa për ilustrim po përmendim: çanak (enë e rrumbullakët ushqimi), jaz (lum i jeshil-vend i gjelbëruar), teferiç (vend i hapur), Harman (lamë-lëmë e vogël)etj. 2. Në hidroniminë e Pollogut të Epërm bëjnë pjesë po kështu një numër i konsiderueshëm leksemash, prej të cilave kemi me origjinë shqipe, sllave, turke dhe ca nga gjuhë të tjera. Shtresa leksikore shqipe e hidronimeve është e përafërt me atë të origjinës së gjuhës sllave.Hidronime të shtresës leksikore shqipe janë: kroj, prroj, ujë, hurdhë, gurra, lum, llomi etj. Hidronimet me origjinë sllave në të folmen dhe toponiminë e këtij rajoni janë: voda (ujë), razdollka (përrua i ndarë), reka (lumë), izvor (burim), doll(përrua) etj. Numri më i madh i këtyre leksemave përdoren edhe në gjuhën letrare maqedonase. Shtresa leksikore me origjinë të gjuhës turke në hidroniminë e Pollogut të Epërm është prezente. P.sh.: bunar (pus), çeshma (çezmë), gjol (liqen-kënetë), kasnak (burim) etj. 3. Në sferën e mineralogjisë u regjistruan po kështu disa leksema, nga të cilat shumica me origjinë shqipe, ca me origjinë sllave dhe një me origjinë turke. Leksema të shqipes janë: Bardhovca, Toke Bardhë, Gurte Zi, Trulli Kuç, Balte Kuçe, Kuçuline Kuçe, Gjuri Kuç, Grell (grill)etj.; Të gjuhës sllave: cërvenek (tokë e kuqe), peshk (rërë), dhe të gjuhës turqishte: kumsall, nga kum (rërë, tokë rranore). 4. Në toponiminë e rajonit në �jalë kanë hyrë edhe një numër i madh �itonimesh (emra të botës bimore).Për

<98>

sa i takon numrit të �itonimeve që përdoren në rajonin e Pollogut të Epërm duhet konstatuar se numri mëi madh i tyre del me origjinë shqipe pastaj me origjinë sllave dhe një numër më i vogël nga gjuhë të tjera . Fitonime me origjinë të gjuhës shqipe janë: ah, arrë, dardhë, dushk, dullejnë, ferrë, fejr, lis, mollë, murriz, shelg, shkozë, shtog, thekën, vidh, llapushë, dru etj.Fitonime me origjinë të gjuhës sllave janë: cer (dushk i zi), breza (shkozë) etj. Fitonime të shtresës leksikore të gjuhës turke janë: shamak (pyll i vogël me dushk) etj. Fitonime me origjinë nga gjuhë të tjera, si p.sh. të greqishtes: duhan, oriz etj. 5. Në toponiminë e rajonit të përmendur ndeshin një numër të konsiderueshëm kafshësh të buta dhe të egra, d.m.th. zoonimesh; pastaj hasen edhe emra të shpendëve. Më shumë zoonime janë me prejardhje shqipe, aty-këtu, ndonjë me prejardhjen sllave. Zoonime të gjuhës shqipe në toponiminë e kësaj treve janë: dhelpën, lop, shipe, dalldish (dallëndyshe), kalë, ujk, hut, qe etj.; të gjuhës sllave, po veçojmë: ça�ka,orel etj.

grada ushtarake etj. Duhet theksuar se numri më i madh i apelativave të këtillë është me prejardhje të gjuhës turke, edhe ate: sheh, spahi, hoxhë, pashë, beg, ballaban etj.; të gjuhës sllave: govedar, kovaç, shumar, pop. Leksema kallugjer është me origjinë greke. 13. Edhe emrat e njerëzve marrin pjesë në ndërtimin e onomastikonit të këtij rajoni. Numri më i madh është me prejardhje të gjuhës arabe, të futur përmes turqishtes, zakonisht të gjinisë mashkullore si p.sh.: Abas, Abdil, Ali, Afmet, Asan, Asllan, Aziz, Bajram, Baki, Brahim, Dalip, Daut, Demir, Dil, Ferat, Fazli, Hajdar, Jusuf etj. Në këto emërtime hasen edhe disa anntroponime me prejardhje shqiptare,që dëshmojnë banimin e këtyre viseve, për një periudhë më të gjatë, fakt ky që e kundërshton bindshëm tezën sllave se shqiptarët në këto vise janë ardhacak e që kanë ardhur në shekullin e XVIII. Antroponime të burimit të shqipes që shërben për formimin e toponimeve të rajonot në �jalë janë: Pal, Tanash, Gjon, Mark, Kolë etj.

6. Në toponiminë e rrethinës së Gostivarit bëjnë pjesë edhe apelativa që kanë lidhje me sipërfaqe bujqësore, objekte bujqësore, objekte blegtorale, sipërfaqe blegtorale dhe objekte të tjera nga veprimtaria ekonomike e njeriut. Numri më i madh i leksemave që marrin pjesë ne formimin e toponimisë së këtueshme është me prejardhje shqipe, ndër to po veçojmë: arrë, fushë, vneshtë, mulli, vathë, shtrungë, ligatë, livadh(që e përdorin shqiptarët) dhe formanti sllav livada(që përdoret nga maqedonofolësit). Me prejardhje sllave po veçojmë: ornica, stan, niva, ograde, padishta etj.,ndërsa me prejardhje turke janë toponimet: bafçe, teferiç, hise, palave etj. 7. Toponime që emërtojnë rrugë dhe mjete të tjera të komunikacionit, të burimit të shqipes janë: kriç, rrugë, udhë etj.,të gjuhës sllave: stanica, gara etj.,ndërsa të gjuhës turke: xhade e kalldërma. 8. Apelativat shqipe që bëjnë pjesë në formimin e toponimeve dhe që kanë lidhje me objekte sociale dhe objekte të ndryshme të gjuhës sonë janë: muri, ura; të gjuhës sllave:selishte, sello ndërsa të turqishtes: kala, kullë dhe mëhallë. 9. Toponime që emortojnë objekte të kultit me origjinë shqiptare janë: kishë, kullë dhe vorr; me origjinë sllave: crkva dhe kërst; turke: teqe dhe xhami; ndërsa të origjinës greke: manastir. 10. Numri i toponimeve që kanë lidhje me ku�ij, të burimit të shqipes janë: medis-i, të gjuhës sllave, megjja dhe të gjuhës turke: sinur. 11. Toponimet që lidhen me emra të gjymtyrëve të ndryshme të burimit të shqipes janë: shkëmi, shkallë, koshi etj.; të gjuhës sllave: korita,topall etj.; ndërsa leksema të turqishtes janë: sofratash, hajmalia etj. 12. Në toponominë e kësaj treve marrin pjesë edhe apelativa që emërtojnë profesione të ndryshme shoqërore,

II. Toponime të formuara prej mbiemrave që përcaktojnë formë, madhësi, ngjyrë, moshë, temperaturë dhe veçori të tjera. Përveç emrave në toponiminë e Pollogut të Epërm të Gostivarit dallojmë edhe topoleksema prej mbiemrash që percaktojnë formë, madhësi, pozitë, ngjyrë, moshë, temperaturë dhe veçori të tjera. Sa për ilustrim po përmendim apelativa mbiemrash të shtresës gjuhësore të shqipes, turqishtes, sllavishtes dhe shumë pak të gjuhëve të tjera. 1. Mbiemra që tregojnë pozicion, gjendje janë: (i,e) shpum, (i,e) shpuar, (i,e) rrzuet, (i,e) shpeshtë, (i,e) ftofët, (i,e) ngrofët etj.; të shtresës leksikore sllave janë: golla, kriv etj. 2. Mbiemra që tregojnë madhësi janë: (i,e) trashë, (i,e) xhondë, (i,e) madh-e, (i,e) gjatë, (i,e) ngushtë, (i,e) thellë, (i,e) vogël, etj.; mbiemrat golem, debell janë të shtresës leksikore të gjuhës sllave. 3. Mbiemra të shtresës leksikore shqipe që tregojnë pozitë janë: (i,e) epër, (i,e) poshtëm, (i,e) mjedisme, (i,e) nalt etj.; ndërsa të gjuhës sllave janë : dollno, gorno. 4. Mbiemra të shtresës leksikore shqipe që tregojnë ngjyrë janë: (i,e) bardhë, (i,e) zi,zezë, (i,e) kuç-e, i xhollë; të shtresës leksikore sllave janë: bell, crn; ndërsa të shtresës leksikore të gjuhës turke: kara. 5. Mbiemri i ri i shqipes i cili tregon moshë përkundër mbiemrit star të shtresës leksikore të gjuhës sllave është po kështu i shpeshtë. 6. Mbiemrat (i,e) ftofët, (i,e) ngrofët të gjuhës shqipe që tregojnë temperaturë hasen po kështu në toponiminë e kësaj ane. 7. Mbiemrat e shtresës leksikore të gjuhës shqipe i

<99>

> 5 / 4 o t i g o c <

keç-e keçe, (i,e) mirë, (i,e) re, (i,e) vjetër, dhe të gjuhës sllave: suva etj.; tregojnë veti të ndryshme të sendeve që i emërtojnë, si p.sh. Guri Keç, Suva Gora etj. III. Toponimia me numërorët

Në formimin e sistemit toponimik të rajonit të rrethinës së Gostivarit në sasi të vogël marrin pjesë edhe numërorët. Si zakonisht ato janë numërorë themelorë,p. sh. Dy Qile, Katër Maje, Ndërmjet Dy Kepave, Ndër nja dy Prina etj. IV. Toponimia me folje

Në formimin e toponimisë së rajonit në �jalë marrin pjesë edhe foljet, edhe pse në numër të vogël. Po përmendim disa për ilustrim: mbaj(gropa si mban uej), dal(Dalishte), mbledh(Ku mblidhen lopët), ha(Ku hanë bukë kozarët), shti(kris) (Ku shtiet pushkë), kam (Kojria ka mal), ri(Ku ren Demeri), vras(Vranjerzit) etj. V. Toponimia me ndajfolje

Në strukturën e toponimisë së Pollogut të Epërm marrin pjesë edhe ndajfoljet e para�jalëzuara. Ata janë kryesisht të shtresës leksikore shqipe, më rrallë sllave dhe turke. Ndajfoljet në toponomastikën e këtushme janë të parme dhe të përbëra. Ndajfolje të parme të leksikut të shqipes janë: ndër, mas; të përbëra: përti(përtej), ndërmjet etj. Po përmendim disa shembuj: Ndër Xhade, Ndër Lisa, Ndërmjet Dy Kepave, Përti Ujtit etj.

ilir, latin(romak), shqiptar, sllav, turk, ku mbizotërues del gjithësesi elementi shqiptar, si dëshmi e lashtësisë së popullit i cili e ka ruajtur këtë thesar nëpër shekuj historik. 3. Vështruar përgjithësisht, onomastika e rrethinës së Gostivarit dëshmon bindshëm për autoktoninë e shqiptarëve në këto troje dhe për një vazhdimësi të pandërprerë iliro-shqiptare, pavarësisht se e njejta i pengon pseudoshkencës sllavomaqedonase. 4. Toponimet dhe antroponimet e këtij rajoni për nga përbërja semantike dhe etimologjike janë të qarta, por ka edhe të atilla që nuk u dihet kuptimi etimologjik për shkak të vjetërsisë dhe shndërrimeve fonetike që kanë pësuar në rrjedhë të viteve. 5. Toponimet e kësaj treve janë të rëndësishme për studimin e dukurive fonetike, fonologjike, morfologjike, sintaksore dhe leksikore të gjuhës së kësaj ane në veçanti dhe mbarë shqipes në përgjithësi. 6. Për autoktoninë e shqiptarëve të këtij rajoni, përveç toponomastikës dëshmojnë edhe një numër i konsiderueshëm i patronimeve, emra familjesh të sotme shqiptare, që dalin të formuar nga emra personal të periudhës së hershme mesjetare, paraturke dhe parasllave dhe si të tilla ruajnë në vete një vazhdimësi historike. 7. Patronimet kanë prejardhje nga një emër �isi, si: Hoti, Daka, Spahiu, Bardhi, Hasi, Krasniqi etj. 8. Patronime që dalin nga një emër vendbanimi, si: Dibran, Lumjan, Lure, Kalishtallar, Reçet, Hasollar, Topojan, Matjan etj.

VI. Toponimia me parajalë

> 5 / 4 o t i g o c <

Si elemente përbërëse të toponimisë së rajonit në �jalë janë edhe para�jalët. Nga para�jalët e shtresës leksikore shqipe që marrin pjesë në sistemin toponimik të ra- Referencat: jonit të Pollogut të Epërm, janë: në, ke (te) dhe me,si p.sh. Krroi në Xhade, Ke Livadhi Ametit, Krroi me Dy 1. Gj.Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë, TiCurila etj. ranë, 2001. 2.F.Sulejmani,Toponimija e malësisë së Tetoves,në Onomastika e Kosoves, Prishtinë,1979. Përmbyllje 3.M.Halimi, Toponimet si dëshmi e autoktonisë së popullit shqiptarë në Maqedoni, Shqiptarët e MaqeNë bazë të vëzhgimeve dhe shqyrtimeve relativisht të donisë, Shkup, 1994. hapta e të shumëduershme që i kemi bërë materialit 4.Q. Murati, Dëshmime Onomastike për autoktoninë onomastik të këtij rajoni, në përmbyllje mund të kon- e shqiptarëve në trojet etnike të tyre në Maqedoni, Tistatojmë se: ranë, 1993. 1. Pollogu i Epërm i Gostivarit ka toponimi dhe 5.I. Durmishi, Vëzhgime gjuhësore mbi toponiminë antroponimi shqipe mjaft të pasur, me vlerë shkencore, dhe antroponiminë e Pollogut të Epërm të Gostivarit, por që deri më tani nuk ka qenë e hulumtuar sa duhet Gostivar, 2008. nga studiuesit shqiptarë dhe të tjerë. 2. Gjatë hulumtimit dhe studimit të materialit onomastik të kësaj treve vërehen këto elemente: elementi

<100>

RRETH PËRSHTATJES SË KALLËZUESIT ME KRYEFJALËT HOMOGJENE Mr. Berton SULEJMANI Siç dihet, përshtatja është një dukuri sintaksore, përmes së cilës shprehet lidhja e njësive të ndryshme gjuhësore me tregues gramatikor përkatës. Ajo, pra përshtatja, ka një shtrirje të gjerë e gjen zbatim në shumë kategori të sintaksës, prandaj studimi i saj ka rëndësi si në planin teorik, ashtu edhe në planin praktik të gjuhës. Në planin teorik përshtatja lidhet me problemin e kallëzuesisë, me varësinë e gjymtyrëve të ndryshme të �jalisë, me gjymtyrët homogjene, me rendin e �jalëve, me tog�jalëshin etj. Njohja dhe zotërimi i rregullave dhe formave të ndryshme të përshtatjes ndikojnë në shprehjen e qartë të mendimit, në kapjen e logjikës së brendshme të periudhës, në zbulimin e lidhjeve midis �jalëve e tog�jalëshave të ndryshëm dhe në hijeshinë e stilit1. Dukuria sintaksore e përshtatjes gjen një zbatim të gjerë në shumë kategori të sintaksës, por në këtë artikull do të ndalemi në disa raste të përshtatjes së kallëzuesit me krye�jalët homogjene, të cilat paraqesin një interes për anën normative të gjuhës2. Kallëzuesit foljorë dhe këpuja e kallëzuesit emëror të disa krye�jalëve homogjene përshtaten me to në numër e vetë, pjesa emërore e shprehur me mbiemër në numër e gjini3. Krye�jalët homogjene hyjnë në lidhje me kallëzuesin. Kjo lidhje gramatikisht shprehet me përshtatjen e kallëzuesit me krye�jalët homogjene si diçka e tërë ose me njërën prej tyre kur mendohen veç e veç. Pra, kallëzuesi që lidhet me një varg krye�jalësh homogjene bëhet ne bazë të disa rregullave të caktuara, që lidhen me vendin e krye�jalëve homogjene, para ose pas kallëzuesit, me llojin e lidhëzave që i bashkërenditin, me kuptimin e tyre, me përemrat që i shoqërojnë etj. 1. Kallëzuesi që pason një varg krye�jalësh homogjene të bashkuara pa lidhëza ose me lidhëzat këpujore e, dhe, edhe, edhe....,edhe, as....,as, vihet, si rregull në shumës. Ja disa shembuj·: Pa rënë akoma mbrëmja, aviatori dhe dy ushtarët u gjetën .* Toka, jeta, mosha bëjnë të tyren. Vetura dhe kamioni ishin identikë me veturën dhe kamionin e tyre. Edhe natyra, edhe qielli tregonin se dimri po afrohej.

Historia dhe lufta shekullore që ka bërë, e kanë mësuar popullin tonë t’i njohë mirë miqtë dhe armiqtë. Gjenerali, prifti dhe tre shqiptarët u ulën në një tavolinë. 2. Kur në vargun e krye�jalëve homogjene ka krye�jalë të shprehura me përemra vetorë të vetave të ndryshme, kallëzuesi dhe këpuja vihet në vetën e parë shumës, vihen në vetën e dytë shumës, në qoftë se janë të vetës së dytë a të tretë. Për ta kuptuar më qartë, këtë teori do ta ilustrojmë me shembuj: Unë, ti dhe Tomori jemi shokë që në klasën e parë. As unë, as ti, s’jemi ende në gjendje të hidhemi në betejë ashtu siç është hedhur, bie �jala, Skënder Shpata. Ti dhe shokët e tu keni punuar mirë. Ti e Demka do ta shpini në Korçë. 3. Ka edhe raste që kallëzuesi vihet në njëjës. Kjo ndodh kur krye�jalët homogjene janë sinonime a mendohet si diçka e vetme ose shoqërohen me përemrat e pacaktuar çdo e asnjë. Çdo nxënës e çdo student duhet të mendojë e të punojë si atdhetar. Çdo vend e çdo popull kishte ligjet e veta të luftës dhe të paqes. Asnjë presion, asnjë shantazh e bllokadë, asnjë intrigë e komplot nuk e ka shmangur dot e nuk do ta shmangë as edhe një grimë idealin tonë nga vija kombëtare. 3.1. Kallëzuesi ose këpuja e disa krye�jalëve homogjene këpujore (e, edhe, po edhe, si edhe), vihet në njëjës, kur krye�jalët homogjene shënojnë një objekt të vetëm ose janë kuptimisht shumë të afërta, kanë lidhje të ngushtë gramatikore-strukturore, kur kërkohet të theksohet vështrimi i krye�jalës si njësi tërësore e vetme ose kur janë të ndjeshme ngjyrimet shtesore. Ja disa shembuj: Burrëria dhe trimëria jonë tregohet sot kur jemi në furtunë. Populli ynë, si edhe gjithë rinia, do t’i kujtojë me nderim e respekt kotë bija e bij të lavdishëm të tij. > Porosia, detyra, aksioni që kishte nisur e përmbajti. 5 / Kyçi dhe kryeporta e Shqipërisë ishte tanimë në duart 4 o t i e armiqve. g 3.1.1. Në ato raste, kur krye�jala e dytë shoqëro- o c

<101>

<

het me një ndajfolje kohe a vendi që tregon pasardhje kohore ose hapësinore, kallëzuesi vihet gjithnjë në njëjës. U dëgjua kërcitja e rrotave dhe më tutje zhurma e qindra hapave. Nga dhoma u dëgjua një kollë e fortë dhe pastaj një rënkim. 4. Kallëzuesi që pason një varg krye�jalësh homogjene të bashkuara me lidhëzat veçuese: ose, a, ose,... ose, apo, vihet në shumës. Unë ose Shpresa duhet të kryejmë këtë punë. Ti ose Agimi, kjo varet nga ju, do të shkoni. 5. Kallëzuesi mund të përshtatet me krye�jalën më të afërt, kur në vargun e krye�jalëve homogjene nuk ka krye�jalë të shprehur me përemra të vetës I e të vetës II: Ose ata, ose Agimi do ta mbante barrën kryesore të asaj detyre. 5.1. Kur kallëzuesi prin vargun e krye�jalëve homogjene, përshtatet me krye�jalën më të afërt: Të vish ti ose ata, se vetëm s’mund ta kryej këtë punë. Agimin do ta marr në qytet unë ose Drita. 5.2. Kallëzuesi përshtatet me krye�jalën më të afërt, kur këto bashkohen me lidhëzat: po (por) e jo (vetëm)...po (edhe): Dhe në lotët e tyre hynte jo vetëm dhimbja e të vdekurit, po edhe malli i shqipes. Fitoret e revolucionit nuk i mbron vetëm ushtria, por tërë forcat e armatosura. Jo vetëm ai, por edhe Shpendi ishte i bindur për kryerjen e atij aksioni me sukses.

Atë që s’e mban �jalën e dhënë, e vret jo vetëm ndërgjegjja, por edhe opinioni shoqëror. Nga ato raste që u shqyrtuan këtu, duket se në shqipen standarde përshtatja ka prirje të bëhet gjithnjë e më shumë formale, duke u përputhur në shënjuesit e kuptimeve gramatikore gjymtyrët që bashkohen me lidhje përshtatjeje. Nga ana tjetër, kujtojmë se rastet sipas kuptimit bëhen më të motivueshme. Luhatjet në përshtatje pasqyrojnë në të shumtën e herës ngjyrime kuptimesh të ndryshme. Kjo rregullsi në dukurinë e përshtatjes në një plan më të përgjithshëm lidhet me fuqizimin e karakterit sistemor të shqipes standarde, me përsosjen e sistemit të saj. REFERENCAT

1 Seit Mansaku, Probleme të normës në përshtatjen e kallëzuesit me krye�jalën, Gjuha jonë, nr.3, 1985, f.46 2 Përshtatja e kallëzuesit me krye�jalët homogjene është trajtuar nëpër gramatika të ndryshme shkollore, por më gjerësisht ajo është vështruar në “Gramatika e gjuhës shqipe 2 (SINTAKSA), Tiranë, 2002, f. 320-324. 3 ASHSH, Gramatika e gjuhës shqipe 2, Sintaksa, Botim i ASHSH-së, Tiranë 2002, f.320· Shembujt që janë përdorur për ilustrim të teorisë, kryesisht janë marrë nga letërsia artistike, por një numër i vogël janë marrë edhe nga gramatikat e ndryshme të gjuhës shqipe. * Krye�jalët do t’i nënvizojmë me një vijë të drejtë, ndërsa kallëzuesit do t’i shënojmë me shkronja të zeza.

> 5 / 4 o t i g o c <

<102>

KOMUNIKIMI NDËRKULTUROR NË NXËNIEN E GJUHËVE TË HUAJA Mr. Arta Toçi

Ky studim ka të bëjë me synimin edukues në nxënien së gjuhëve të huaja (NJGJH) në një botë gjithnjë e më shumë të internacionalizuar. Ne 20-30 vitet e kaluara kemi qenë dëshmitarë të një mendim tjetër dominant të synimeve të NJGJH, duke përfshirë këtu një zhvendosje të qasjes nga ajo linguistike përmes aftësisë komunikuese në një qasje ndërkulturore. Duke pasur një rëndësi të veçantë, aspekti kulturore i mësimdhënies së gjuhës së huaj i prezantuar në kurikulat dhe në programet mësimore, parashtron kërkesa të reja për mësimdhënësit e gjuhëve të huaja. Qëllimi i përgjithshëm i këtij studimi është të thellojë njohuritë lidhur me qëndrimet e mësimdhënësve të anglishtes si gjuhë e huaja (AGJH) në drejtim të trajtimit të kulturës gjatë nxënies së gjuhës angleze si gjuhë e huaj (AGJH). Pyetjet në fokus janë: 1) Si e shpjegojnë mësmidhënësit konceptin “kulturë” në nxënien e AGJH? 2) Si i cilësojnë ata qëllimet kulturore përmes nxënies së tyre? 3) Çka bëjnë ata për të realizuar këto qëllime?

qenë të interpretuara në mënyra të ndryshme brenda kulturave të ndryshme kombëtare. Nocioni “edukatë ndërkulturore“ në fakt së pari është prezantuar në SHBA, ku tashmë ishte përdorur gjatë dy luftërave botërore për të përshkruar programet mësimore për integrimin e grupeve të ndryshme etnike në shoqërinë e Amerikës së Veriut (Doyl 1999, 15). Në mënyrë të ngjashme, një nocion që aktualisht pranohet si i vjetruar, ishte i prezantuar në Gjermani në vitet 1970-ta si rezultat i rritjes së tensioneve mes popullit vendas dhe punëtorëve të huaj (Auernheimer 2000, 18-19). Në vende me mjedis kulturor homogjen, edukata ndërkulturore parimisht merret me edukatën qytetare në drejtim të internacionalizimit dhe ndërkulturalizimit. Edukata ndërkulturore, qëllimi i së cilës është të nxisë mirëkuptim të përbashkët dhe të ndërsjellë, gjithashtu është e drejtuar edhe në këtë pikëpamje për studentët e shumicës. Faktorët parimorë që luajnë një rol në nevojën e mësimit ndërkulturor në botën e sotme janë të prezantuar nga Kaikkonen (2001, 70-71). E para nga këto është identiteti kulturor i vetë personit dhe fuqizimi i tij. Ai sheh vetëbesimin dhe vetëdijen e identitetit të tij si një lloj mbështetje për mësimin ndërkulturor. Identiteti kombëtar, sipas Haarmann (1993) është drejtpërdrejt i lidhur me rrënjët e secilit, çka do të thotë me origjinën etnike të paraardhësve, kallëpin kulturor të formuar nga mjedisi shoqëror në të cilën individi është pjesë përbërëse, si dhe nga perceptimi dhe gjykimi i vlerave. Ndonëse shoqëria moderne në të cilën ne jetojmë po bëhet gjithmonë e më shumë ndërkombëtare, aftësia jonë për t’u përballur me dallimet, me atë që për ne është e huaj dhe heterogjene duket se githnjë e më tepër po e humb kuptimin.

Studimi përpiqet të zbulojë se a mundet mësimdhënia e gjuhës së huaj të përshkruhet si ndërkulturore, në kuptimin se kultura është e nxënë sipas qëllimit të promovimit të mirëkuptimit ndërkulturor, tolerancës dhe mirëkuptimit në përgjithësi. Studimi tregon se mjaft mësimdhënës ndjehen të pasigurtë në mësimdhënien e kulturës në mënyrë të përshtatshme dhe bashkohore. Kjo i është pëshkruar mes tjerash, mungesës së aftësisë së mësimdhënësit si dhe mungesës së kohës dhe materialit adekuat. Rëndësia e mësimit të paqes dhe mirëkuptimit ndërkombëtar për të gjitha nivelet është e njohur për shumë kohë, por nocionet si edukatë ndërkulturore, mësim ndërkulturor, mirëkuptim ndërkulturor dhe *** ndërkulturalizëm janë vërtetë të reja. Dy të parat kanë Kultura, të citoj Williams (1981) ”është një ndër dy ose

<103>

> 5 / 4 o t i g o c <

> 5 / 4 o t i g o c <

tre �jalët më të ndërlikuara në gjuhën angleze”. Është një term i cili ka përdorim të gjerë në kontekste të ndryshme. Me kalimin e kohës, hulumtuesit nga radhe te ndryshme të disiplinave shkencore janë munduar të formulojnë përku�izime, të cilat konsiderueshëm janë dalluar në orientimin e tyre. Hannertz (në Lundgren 2002,29) ne tentimin e tij për ta përshkruar kulturën, ai e jep një mendim të ngjashëm me sistemet e të kuptuarit, dhe atyre iu jep tri përmasa qendrore: idetë dhe mënyrat e të menduarit (që është një sërë konceptesh, sugjerimesh dhe vlerash të cilat njerëzit e kulturave te ndryshme i shprehin në shoqërori), format e jashtme (mënyrat e ndryshme me të cilat kuptimi bëhet i afërt dhe i qartë) dhe prezenca e tyre në shoqëri (mënyra në të cilën vlerat dhe kuptimi i tyre janë prezente në shoqëri). Lidhur me këtë mendim, kultura është mënyra e të jetuarit dhe të menduarit, e cila jo gjithnjë duhet të ketë një bazë etnike ose nacionale, dhe mbi të gjitha nuk mund të konsiderohet superiore ose inferiore në krahasim me dukurite tjera. Përku�izimet e tilla përshkruese të kulturës janë tipike në mesin e sociologëve dhe antropologëve, të cilët e kanë debatuar me dekada këtë fenomen. Esenca e kulturës qëndron në atë se si ajo mësohet dhe përvetësohet. Një sërë përku�izimesh nga pikëvështrimi i mësimit të gjuhës se huaj është paraqitur nga Robinson (1985, 8-12) dhe i shtjelluar nga Kaikkonen (1991, 42-47). Sipas teorisë behavioriste, kultura mendohet të përbëhet nga forma të ndryshme të sjelljes, siç janë zakonet, shprehitë dhe doket e grupeve të ndryshme shoqërore që lidhen ngushtë me situata të veçanta . Në kontekstin e mësimit të gjuhës së huaj, kjo mënyrë e të kuptuarit të kulturës realizohet nëpërmes të mësimdhënies, për shembull si e kalojnë gjermanët kohën e lirë, si duket një familje tipike angleze, ose si blen ushqim në vetëshërbim. Që nga kjo kohë kultura kuptohet si diçka konkrete që mund të shihet dhe të përjetohet. Në këtë vazhdë, kontributi i Torneges (2000) është me interes të veçantë. Gjatë analizimit të teksteve mësimore ajo ka pasur parasysh tri perspektiva ndryshme të kulturës në mësimdhënien e gjuhës së huaj. Sipas saj, perspektiva dominante edhe sot e kësaj dite është ajo ku kultura konsiderohet si një fakt i përmbushur, p.sh një produkt i përfunduar që nuk mund të ndryshojë (63-71). Kultura konsiderohet kombëtarisht e përku�izuar, dhe që këtej dallimet kulturore konsiderohen si dallime në mes kombeve. Sidoqoftë, siç thekson Tornberg, në shoqërinë e ditëve tona, e cila karakterizohet me një numër të madh fenomenesh dhe grupimesh kulturore, një qasje e tillë e përku�izimit të kulturës nuk

është e pranueshme. Perspektiva e dyte e analizës se Tornbergut, supozon se ekziston një aftësi e sjelljes individuale e cila vazhdimisht zhvillohet duke u bazuar ne kulturën te dish-si. Kjo do te thotë se kur nxënësi i gjuhës se huaj ballafaqohet me folësit burimorë të gjuhës së caktuar, ai/ ajo do te duhet të jetë i aftë qe te veproje ne mënyre te përshtatshme dhe te mos ngece prapa. Kultura konsiderohet si një garë që do zhvillohet në të ardhmen, diçka qe duhet te mësohet dhe te zbatohet në atë mënyrë që bashkëveprimi me përfaqësuesit e kulturave tjera të më i lehtë. Raporti mes gjuhëve dhe kulturave është shume e ndërlikuar. Kjo është për shkak te faktit qe ne njërën ane, gjuha është pjese integruese e kulturës, kurse ne anën tjetër është shprehje e kulturës. Agar (1994,28) jep një sqarim plotësues lidhur me këtë: “Kultura është brenda gjuhës dhe gjuha është e përplot kulture”. Kaikkonen (2004 b. 104) ia ka bashkangjitur ketij faktit qe gjuhet dhe kulturat duhet te jene zhvilluar se bashku, ne forme te simbiozes. Prashtrohet pyetja se nese kultura eshte produkt i gjuhes ose nese ne fakt, ka ndodhur e kunderta, eshte nje çështje shum,ë kontradiktore. Maredhenia mes gjuhes dhe cultures behet shume e qarte, veçanarisht nen driten e de�inicionit simbolik te cultures, sipas te ciles kultura eshte nje process ne te cilin simbolet dhe dometheniet mesohen. Ky process i mundeson individit te kuptoje dhe te interpretoje fenomene te ndryshem, si dhe t’i pershkruaje ato në aspektin gjuhësor. Gagnestam (2003,33) thekson qe komunikimi nuk eshte perdorimi i �jaleve dhe shprehjeve ne nje gjuhe te caktuar. Komunikimi joverbal, duke perfshire edhe shprehjet e fytyres, gjestet, kontakti me sy, qendrimin, prekjet si dhe gjerat si veshja dhe aromat, jane shume afer te lidhura me kulturen, dhe ne menyre indirekte edhe me gjuhen. Kur komunikoni me nje person tjeter, ai person ju kupton si rezultat i tere paraqitjes suaj, jo vetem ne bazë të asaj që ju �lisni. Ne komunikim, ne nuk bejme në mënyrë të vetëdishme ndarjen e sinjaleve verbale dhe joverbale, deri sa, per ndonje arsye, ata japin porosi kontradiktore dhe nuk e mbeshtesin njera tjetren ne ate menyre siç pritet ne ate kulture. Kjo mund te shpije deri tek nje mosmareveshje ose edhe deri tek mungesa e komunikimit. Secili i cili do te tentoje qe te tund koken per te thene “jo” ne te njejten kohe e di se sa e veshtire eshte qe t’ju kundervihet shprehive kulturore. Mjaft intrigues eshte fakti se ne disa pjese te botes, tundja e kokes do te thote “po”. Sipas Gagnestam, shenjat joverbale ndonjehere jane edhe me te rende-

<104>

sishme se sa ato verbale. Disa studime theksojne qe me shume se gjysa e informacionit qe paraqitet gjate nje bisede normale, eshte joverbale. Sipas Byrem(1991b),m nje numër i madh i mosmarrëveshjeve gjatë mësimit të gjuhës së huaj vjen si pasojë e neglizhencës së raportit të dy�ishtë mes gjuhës dhe kulturës. Mesimdhenesit e gjuhes se huaj tentojne ta injorojne apo edhe ta mohojne rendesine e kontekstit sociokulturor gjate mesimit te gjuhes se huaj. Pasi t’i ketë mësuar karakteristikat dalluese të fonologjisë dhe gramatikës, nga studenti pritet që ta kuptojë dhe ta përdor gjuhën ne menure te drejte. Me �jalë të tjera, ligjet e përgjithshme strukturale mendoheshin të sigurojnë Kompetencën Linguistike (KL) të nevojshme, e cila u bë qëllimi i padiskutuar i çdo mësuesi të gjuhës së huaj. Pas viteve të 50-ta, brenda studimeve të gjuhës së huaj në universitete lindën dy disiplina kryesore: nga njëra anë linguistika dhe nga ana tjetër letërsia. Sipas Bragger (1992, 12), të dyja fushat u profesionalizuan mjaft dhe u mbajtën rreptësisht të ndara. Të folurit, dëgjimi, shkrimi dhe leximi u theksuan si katër shkathtësitë e gjuhës të cilat çdo nxënës duhet t’i �itojë. Mjaft interesante, sot këto ende shpesh rangohen si objektiva në kurrikulat e gjuheve te huaja. Megjithatë, në atë kohë mungonte njohja e dimenzionit social të gjuhës. Doyle (1999, 11) u referohet gjendjeve të tilla si rregullim, synim komunikativ dhe lidhje midis bashkëbiseduesve, të cilat nuk merreshin parasysh dukshëm, deri në te ashtuquajturen reformë pragmatike. Mësuesit e kuptuan që për nxënësit nuk ishte e mjaftueshme të jenë në gjendje të prodhojnë fraza gramatikisht të sakta nëse atyre u mungonte aftësia e të përdorurit të këtyre frazave në kontekste të vërteta komunikative. Pra kjo ishte koha kur katalogët e strukturave gramatikore u zëvendësuan nga listat e funksioneve të gjuhës në tekste kurrikulare. Sipas Kaikkonen (2001, 64), “qëllimi më i rëndësishëm i mësimit të gjuhës së huaj është t’iu ndihmohet nxënësve të dalin nga guaska e gjuhës së tyre amtare dhe kulturës së tyre”. Ai e përdor metaforën e guaskës kulturore për të diskutuar domethënien personale të mësimit ndërkulturor. Të gjithë ne kemi marrë një kulturë të caktuar-mënyra speci�ike të të menduarit, të të folurit dhe formimit të botës rreth nesh, si rezultat i procesit të socializimit në kulturën tonë. Modele të tilla, të cilat ne, pak apo shumë, i marrin falas, mund ti caktojnë ku�ijtë e sjelljes tonë, duke na bërë të jetojmë në një guaskë kulturore. Megjithatë, disa herë mund të dalim jashtë asaj guaske për të takuar individë dhe sho-

qëri që mund të sillen në mënyrë të ndryshme ose të pazakonshme. Kaikkonen pohon se ne kemi mësuar që nga fëmijëria e hershme si të mendojmë për veten tonë dhe si të lidhemi me të tjerët, veçanërisht me njerëzit të cilët duken ose sillen ndryshe. Prandaj, shumë stereotipe dhe paragjykime formohen para moshës shkollore. Kur fëmijët �illojnë të mësojnë gjuhë të huaja në shkollë, ata tashmë mund të kenë shumë paragjykime për atë se çka është e huaj ose ndryshe nga ajo që jemi mësuar ta shohim. Gradualisht sa me shume te jene ne rrjedha me nje gjuhe te huaj, ata mësojnë mënyra të reja dhe të ndryshme te komunikimit. Ata �illojnë ti tejkalojnë ku�ijtë e kulturës së tyre dhe te dalin nga kjo guaskë kulturore. Përvojat e tyre për botën bëhen më të shumëanëshme. Kaikkonen (2001, 85) �let për zgjerimin e pikturës së nxënësit për kulturën, me ndihmën e informatave të reja për kulturën dhe gjuhën e huaj. Kjo gjithashtu e rrit vetëdijen e nxënësit për kulturën dhe gjuhën e tij/saj. Kramsch, van Lier dhe Tornberg, të gjithë e theksojnë faktin që roli dhe detyrat e mësimdhënësit të gjuhës së huaj janë bërë gjithnjë e më shumë të ndryshme dhe komplekse. Kjo logjikisht ngrit pyetjen se çka mendojnë vetë mësimdhënësit për punën e tyre dhe për faktorët që ndikojnë në vendimet e tyre profesionale.

Referencat: 1. Bayram, (2003); Five Savoirs, components in intercultural Communication 2. Byram (1997); Comprehensive Model of Intercultural Communicative Competence 3. Borg (2003); Teacher cognition, Schooling, Professional Education, and Classroom Practice 4. Kohonen (2001); Conscious and unconscious teacher knowledge 5. Gagnestam’s (2003); How to deal with culture in language teaching 6. Marton (1978); Mapping out People’s Conceptions 7. Doyle (1999); Different Ethnic Groups in North American Society 8. Kaikkonen (2001); Intercultural Learning in Today’s World 9. Haarmann (1993); National Identity 10. Krumm (2004); Emerging Dominant Languages

<105>

> 5 / 4 o t i g o c <

PËRFSHIRJA E FËMIJËVE NË INSTITUCIONET SHKOLLORE DHE FORMAT E MUNDSHME TË DISKRIMINIMIT (Hulumtim mbi raportin e Avokatit të Popullit për përfshirjen e fëmijëve me nevoja të veçanta në arsimin �illor në Republikën e Maqedonisë) Lahurija ISAKU-REKA

Përkundër ligjit për arsimin �illorë, i cili në mënyrë de- Maqedonisë janë kërkuar të dhëna nga 226 shkolla �ilcide thotë se për nxënësit me nevoja arsimore të veçan- lore: ta duhet që të sigurohen kushte adekuate për kryer- • Janë përgjigjur 159 Nuk janë përgjigjur 67 jen e shkollimit �illorë në shkollat �illore dhe speciale, • praktika dëshmon se ka plot probleme dhe pengesa që sjellin te diskriminimi i fëmijëve. Sipas hulumtimeve të deritanishme është konstatuar se prindërit e kë-

PËRFSHIRJA E FËMIJËVE ME NEVOJA TË VEÇANTA NË SHKOLLAT FILLORE Nga të dhënat e mbledhura është konstatuar se në shumicën e shkollave �illore në Maqedoni janë të përfshirë nxënës me nevoja të veçanta. Përfshirja e fëmijëve me nevoja të veçanta në shkollat �illore:159 • Shkollat ku janë të kyçur fëmijë me nevoja të veçanta 140

tyre fëmijëve hasin në rezistencë dhe paragjykime nga

• Shkollat ku nuk janë të kyçur fëmijë me nevoja të

kuadri arsimorë dhe prindërit e fëmijëve të tjerë. Për shkak të marrjes sa më precize të informatave për sa i përket realizimit të së drejtës për arsimimin e fëmijëve me nevoja të veçanta, për rezultatet e përfshirjes së tyre në shkollimin e rregullt dhe me qëllim të ndër > 5 / 4 o t i g o c <

marrjes së mëtutjeshme të masave për tejkalimin e problemeve aktuale, janë bërë anketa në një numër të madh shkollash �illore në Republikën e Maqedonisë. Prej gjithsej 354 shkollave �illore në Republikën e

<106>

veçanta 19 Në numrin më të madh të shkollave janë të përfshirë fëmijë me pengesa të lehta në zhvillimin psikik apo

FËMIJËT ME NEVOJA TË VEÇANTA QË MBAROJNË SHKOLLIMIN FILLORE

Gjithsej: 140 shkolla

�izik ose fëmijë me probleme të lehta psikike. • Numri i shkollave ku fëmijët me nevoja të veçanta PËRFSHIRJA NË SHKOLLAT FILLORE VARËSISHT

plotësisht e kryejnë arsimin �illorë 69 • Numri i shkollave ku fëmijët me nevoja të veçanta

NGA LLOJI I PENGESAVE NË ZHVILLIM

Të dhënat �lasin se në shkollat �illore janë të përfshirë fëmijë me probleme në: koncentrim, fëmijë hiperaktiv, autis, me sindromin e daunit, epilepsi, paralizë të fëmijëve, fëmijë me pengesa të lehta mentale, invaliditet �izik ose me pengesa të kombinuara në zhvillimin psiko-�izik.

nuk e kryejnë arsimin �illorë 42 • Numri i shkollave ku fëmijët me nevoja të veçanta janë duke e kryer arsimin �illorë 18 • Numri i shkollave ku fëmijët me nevoja të veçanta pjesërisht e kryejnë arsimin �illorë 11

ARSYET E NDËRPRERJES SË SHKOLLIMIT

Gjithsej: 140 • Shkolla ku janë të përfshirë fëmijë me pengesa të lehta psikike ose fëmijë me probleme �izike 64 • Shkolla ku janë të përfshirë fëmijë me pengesa të lehta psikike 62 • Shkolla ku janë të përfshirë f. vetëm me probleme të rënda �izike 5 • Shkolla ku janë të përfshirë f. vetëm me probleme të lehta �izike 4 • Shkolla ku nuk janë dhënë informata precize 3 • Shkolla ku janë të përfshirë fëmijë me pengesa të lehta psikike 2

• Me kërkesën e prindit të fëmijës 33 • Keqësimi i gjendjes të fëmijës 22

<107>

> 5 / 4 o t i g o c <

• Mungesa e kushteve për ta vazhduar shkollimin 13 • Për arsye të tjera 8 • Iniciativa e shkollës 4 • Rezistenca e kuadrit arsimor 4 • Arsyet nuk potencohen 16 • Rezistenca e prinderve tjere 5

A ËSHTË I TRAJNUAR SA DUHET KUADRI MËSIMORË QË TË BALLAFAQOHET ME PROBLEMET E KËSAJË NATYRE Gjithsej 140

•

Ekipi i specializuar i përbërë nga: defektologë,

pedagogë, logopedë, psikologë, puntorë social 66 • Nuk janë dhënë përgjigje precize 4

REKOMANDIME:

- në shkollat ku ka fëmijë me nevoja të veçanta të punësohen ose angazhohen shërbime profesionale, të përbëra nga defektologë, pedagogë, logopedë, psikologë, punëtorë social. - të trajnohet kuadri eksistues arsimor. - të zvogëlohet numri i nxënësve në paralelet ku ka fëmijë me nevoja të veçanta në mënyrë që t’u mundësohet atyre qasja individuale

• Kuadri nuk është i trajnuar sa duhet 65 • Nuk ka kuadër adekuat për punë me këta fëmijë 34 • Kuadri aspak nuk është i trajnuar dhe ballafaqohet me vështërsi të mëdha 26 • Kuadri është i trajnuar sa duhet dhe nuk ballafaqohet me vështirësi 15

- të sigurohen kushte materiale, teknike dhe metoda mësimore adekuate për arsimimin e kësajë kategorie të fëmijëve - të përgatiten ose përshtaten plan-programe të veçanta për arsimimin e këtyre fëmijëve - të bëhen ndryshime dhe plotësime të përmbajtjeve mësimore në fakultetet gjegjëse për aftësimin kuadrit arsimorë për punë me këta fëmijë

- të vendoset bashkëpunimi me prindërit e fëmijëve me nevoja të veçanta dhe të edukohen dhe trajnohen FËMIJË: prindërit për punë me këta fëmijë Gjithsej 140 - të detektohen dhe evidentohen me kohë këta fëmijë me qëllim të ndihmes sa më të hershne të tyre.

LLOJI I KUADRIT ADEKUAT PËR PUNË ME KËTA

> 5 / 4 o t i g o c <

• 70

Trajnimi special i kuadrit arsimor ekzistues

<108>

> 5 / 4 o t i g o c <

<109>

POEZIA dhe

PIKTURA Eduar Lusi SMIT

Gërshetimi i poezisë me artet �igurative e ka zana�illën që në periudhën e Renesancës në Itali. Gjegjësisht, nisi me ilustrimet e veprave të Dantes–me serinë e vizatimeve të Botiçelit– kurse vazhdoi në epokën e barokut, me pikturat që ilustruan episodet e romancës Rinaldo dhe Armida. Këto piktura paraqesin alternativë sekulare të imazheve me përmasa dhe ambicie të njëjta që kanë ilustrimet e episodeve nga Bibla, si dhe temave të tjera sakrale. Cilësia e tyre novatore mbështetet jo vetëm në faktin se janë ilustrime letrare por, para së gjithash, për shkak të rolit të tyre të komenteve vizuale të teksteve post-klasike. Në shekullin e XVIII ilustrimet vizuale të > 5 / 4 o t i g o c <

veprave letrare u bënë tejet të çmuara në Angli, veçanërisht nëpërmjet pikturave të Pamelës së Riçardsonit, si dhe episodeve nga Tristram Shendi.

<110>

Në Francë, madje, vërehet edhe fenomeni i ndërsjel-

sa ato që sugjerojnë shembujt paraprak. Kjo lid-

lë – në një teatër të Parisit u vu shfaqja e bazuar në

hje e ngushtë bazohet te bashkëpunimi ndërmjet

elaborimet e skenave të popullarizuara të Grozit.

artistëve dhe poetëve, që kanë qëllime të përbashkë-

Kjo kulmoi me skenat e gjalla të bazuara në pik-

ta estetike. Edhe futurizmi italian, por edhe lëvizjet

turë. Tendenca e këtillë vazhdoi deri në shekullin

surrealiste në Francë, �illuan, së pari, si lëvizje

XIX, edhe pse artistët vazhduan që të zgjidhnin tek-

letrare, madje patën ndikim te artet pamore. Sure-

stet e etabluara “”klasike” si bazë për veprat e tyre

alizmi pati një ndikim të gjatë mbi poezinë franceze,

ambicioze. Letërsia aktuale, si zakonisht, iu la në

mjaftonte vetëm përmendja e emrit të Pol Eliarit,

dorë ilustratorëve profesionistë, kurse si shembull i

surrealistit të përkushtuar dhe njërit prej poetëve

veçantë është seria e ilustrimeve të Tenesit të Alisa

më të respektuar francezë të shekullit XX.

në botën e çudirave nga Luis Karol, që u bënë pjesë e pandashme e ndikimit të vetë tekstit letrar.

Nga ana tjetër, fryti më i rëndësishëm i ndërlidhjes moderniste ndërmjet artistëve dhe poetëve

Tentimi më domethënës i fuzionimit të poezisë

është lindja e artit konceptual, që ka rrënjë të thella

dhe pikturës duhet që të priste lindjen e lëvizjeve

në poezinë konkrete braziliane, edhe pse, gabimisht,

moderne në �illimet e shekullit XX. Kjo është evi-

në �illimet e saj, shihej si fenomen amerikano-veri-

dente te disa tekste të futuristët italianë, por ky

or.

fuzion e arrin lulëzimin e plotë me serinë e Kali-

Fjalitë e shkruara nëpër mure nga ana e Lo-

grameve të Apolinerit (edhe pse ishin anticipuar

rens Vajnerit, si dhe tekstet �luoreshente të Xheni

edhe tek Karoli: “Bishti i miut”), si dhe te veprat e

Holcerit janë shembuj të gërshetimit të zhanreve.

poetëve futuristë rusë, siç ishte Velimir Hlebnikov.

Ekzistojnë dy shkaqe pse këtë, megjithatë, e quajmë

Dadaistët në Cyrih, gjithashtu, bënë eksperi-

“art” dhe jo “poezi”. Së pari, sepse ekziston publiku,

mente të ngjashme. Shembulli më i njohur është po-

pra veprat e ekspozuara në hapësirën publike, teksa

ezia „Fisches Gesang“ e Hugo Balit, që është e ndër-

poezinë e konsiderojmë si diçka private që komu-

tuar nga një seri vijash të alternuara në shkronjën

nikon “një për një”. Shkaku i dytë është se publiku i

„u“.

asaj që sot e quajmë “art bashkëkohor”, është, gjithGjatë shekullit XX u bënë disa eksperimente

të kohëpaskohshme të kësaj natyre, kurse këto kul-

sesi, më në numër se sa publiku i asaj që e quajmë “poezi”.

muan me lëvizjen e një poezie konkrete, e cila morri përmasa ndërkombëtare, veçmas në Brazil, në vitin

Përktheu: Esmije Veseli

1960-të. Një nga përfaqësuesit më të njohur që nuk ishte brazilian, ishte skocezi Jan Hamilton, i cili nga një poet i botuar me tirazh shumë të vogël u bë një skulptor i famshëm dhe arkitekt i peizazheve, skulpturat e të cilit ishin shfaqje të �jalëve dhe �jalive. Historia e njëmendtë e lidhjes ndërmjet artit modern dhe poezisë moderne është më e lashtë se

<111>

> 5 / 4 o t i g o c <

përkthimi>

PËRKTHIMI LETRAR: QASJE TEORIKE Agron ZEQIRI Vijon nga numri i kaluar

> 5 / 4 o t i g o c <

4. PËRKTHIMI SI PËRDORIM SHPJEGUES gjuhësisht, një nga detyrat e audiencës është të përcaktojë nëse shprehjet gojore ose shkrimore parashtrohen Është e qartë se vendi ku duhet kërkuar përgjigja ndaj në mënyrë shpjeguese ose në mënyrë përshkruese. kësaj pyetje është nocioni i përdorimit shpjegues. Ashtu Rëndësia potenciale e këtij dallimi mund të kuptohet siç kanë treguar Sperber-i dhe Wilson-i (1986a), janë dy nga një ngjarje që ndodhi në Gjermaninë Perëndimore. mënyra kryekëput të dallueshme, sipas të cilave, mund Atje, Jenninger-i, ish Kryetari i Parlamentit të Gjertë përdoren shprehjet dhe, më së shumti, pasqyrimet1: manisë Perëndimore, mbajti një �jalim me rastin e 40 ato mund të përdoren në mënyrë përshkruese, do me vjetorit të krijimit të Republikës Federale të Gjermanthënë, si përshkrime të vërteta të disa gjendjeve dhe isë. Në këtë �jalim, ai foli për disa nga tiparet themelore situatave; ato, gjithashtu, mund përdoren në mënyrë të botëkuptimit nazist, mirëpo, pa i shenjuar gjithnjë shpjeguese, dhe kjo do të thotë se aty përdoren përmes këto formulime si citime. Kjo shkaktoi keqkuptimin se ngjashmërisë me disa pasqyrime të tjera2. ai, në të vërtetë, ishte duke shprehur mendimet e veta Si shembull, mund të merret një recension libri. Re- – me �jalë të tjera, se këto formulime ishin shembuj të censuesit shpesh �illojnë me përmbledhjen e ideve përdorimit përshkrues, të cilat shprehnin ato fakte që themelore të librit, ashtu siç i ka paraqitur autori i ai besonte se ishin të vërteta. Afërmendsh, �jalimi i tij origjinalit, dhe në shumë raste këto ide jepen në formën shkaktoi zhurmë të madhe dhe, në fund, Jenninger-it, e formulimeve të thjeshta pohuese, në vend që çdo herë iu desh të jepte dorëheqje nga posti që mbante, mirëpo të futen në �jali amë të tilla si: “X mendon se ..., X shkru- kjo nuk ishte arsyeja e vetme. an se ..., X shpall se ...” etj. Kjo bëhet edhe atëherë kur Pra, dallimi ndërmjet përdorimit shpjegues dhe përrecensuesi, në të vërtetë, nuk patohet me pohime të til- dorimit përshkrues është shumë i rëndësishëm. Citila, ashtu siç mund dëshmojnë komentet e tij në pjesën met në ligjëratë të drejtë dhe të zhdrejtë, ironia, si dhe vlerësuese. shumë përdorime të tjera të gjuhës, pa përjashtim, Nga pikëpamja e teorisë së relevancës, paraqitja e mbështeten në ngjashmërinë përshkruese: shprehjet ideve të autorit të librit është një shembull i përdorimit në �jalë gjithnjë parashtrohen përmes faktit se ato, në shpjegues: formulimet që përmbledhin këto ide para- mënyrë shpjeguese, ngjasin me një pasqyrim tjetër, qiten, ngaqë ata, në mënyrë shpjeguese, ngjasin me qoftë në trajtë teksti, qoftë në trajtë mendimi. Përderformulimet e autorit të origjinalit, do me thënë, ngaqë isa përkthimet janë, gjithashtu, tekste të parashtruara ato përmbajnë eksplikaturat dhe/ose implikaturat e përmes ngjashmërisë së tyre me origjinalin, del se, në veprës burimore. mënyrë të natyrshme, ato futen në kategorinë e përKjo bie në kundërshtim me përdorimin përshkrues, ku dorimit shpjegues. formulimet parashtrohen, ngaqë komunikuesi beson se Nga një pikëpamje kryekëput teorike, zgjidhja ideale ato janë vërtet të lidhura me një gjendje ose situatë të për teorinë e përkthimit do të ishte hipoteza zero – do caktuar. Për shembull, ta zëmë se mësuesi i gjeogra�isë me thënë, se përkthimi është thjesht përdorim shpështë duke u shpjeguar nxënësve të vet një mësim për jegues me të vetmin ndryshim nga shembujt e tjerë të Kinën. Edhe pse informacioni që u përcjell nxënësve përdorimit shpjegues, i cili buron nga fakti se origjinali buron nga librat që ka lexuar, ai nuk ua paraqet atë dhe relacioni i tij janë në dy gjuhë të ndryshme. nxënësve si “diçka që thonë librat”, por si fakte, të cilat Tani një pikë e rëndësishme lidhur me ngjashmërinë ai beson se janë vërteta. Prapëseprapë, ai nuk e �il- shpjeguese është se ajo nuk është nocion absolut, por lon çdo formulim me një pohim të hollësishëm, si, për nocion krahasues: do me thënë, shprehjet, në mënyrë shembull, “Është e vërtetë se ...”. shpjeguese, mund të ngjasin me njëra-tjetrën në shkallë Meqenëse dallimi ndërmjet përdorimit përshkrues të ndryshme, dhe kjo do të varet nga numri i implikatudhe përdorimit shpjegues nuk ka nevojë të etiketohet rave dhe/ose eksplikaturave të tyre të përbashkëta.

<112>

Ta zëmë se ju ndalon një i panjohur në rrugë dhe bisedoni bashkë për pak kohë, ndërsa shoku juaj vazhdon të ecë ngadalë. Pas këtij bashkëbisedimi të shkurtër, ju shpejtoni hapat, arrini shokun, i cili mund t’ju pyes për përmbajtjen e bisedës. Sikur bashkëbisedimi të ketë qenë i shkurtër sa duhet, ju mund t’i jepni shokut tuaj një relacion �jalë për �jalë. Relacioni juaj do të ishte një shembull i përdorimit shpjegues që përmban një shkallë shumë të lartë ngjashmërie, si dhe, në të vërtetë, do të përfshinte të gjitha implikaturat dhe eksplikaturat e përbashkëta me origjinalin. Nga ana tjetër, ju mund t’i përgjigjeni shokut tuaj, duke përdorur një formulim tejet të shkurtër si, për shembull, “Oh, më kërkoi ca para”. Tani, meqenëse ky formulim ka të paktën një eksplikaturë ose një implikaturë të përbashkët me origjinalin, në mënyrë shpjeguese, ai ngjet me të. Për shembull, mund të ndodhë që i panjohuri të mos e ketë thënë një gjë të tillë si “Me jepni ca para”. Ndoshta ai i ka përshkruar me �jalë tejet të goditura dhe rrjedhshëm problemet e veta aktuale �inanciare, duke ju dhënë të kuptoni se duhet ta ndihmoni me ca para. Edhe në këtë rast, formulimi juaj përmbledhës do të ngjasonte me origjinalin, ngaqë përmban një nga implikaturat e veta të përbashkëta. Me �jalë të tjera, përdorimi shpjegues është një nocion tejet ndryshueshëm, i cili mbulon, për shembull, relacionin �jalë për �jalë të një seance konference, po aq sa edhe një përmbledhje e tij me dhjetë rreshta në një gazetë të dhënë. Nga një këndvështrim, kjo ndryshueshmëri duket e dëshirueshme për teorinë e përkthimit – në fund të fundit, në rrjedhën e kohës termi “përkthim”, në të vërtetë, është përdorur nëpër gjuhë për çdo lloj përcjellje ligjërate, duke përfshirë edhe përmbledhjet. Mirëpo, fakti që mbulon një gamë kaq të gjerë tekstesh mund të shihet si mangësi, ngaqë nuk do të na lejonte të shpjegonim intuitën e përgjithshme se, në një farë mënyre, “përkthimi” është diçka ndryshe nga “perifrazimi” ose “përshtatja”. Sigurisht, ka mundësi që të dalë se kjo intuitë është e pakuptueshme, megjithatë, ia vlen të shqyrtohet. Atëherë lind pyetja: duke marrë parasysh faktin se ideja e përkthimit si “përdorim shpjegues ndërgjuhësor” mund të duket aq e gjerë, sa nuk mund t’i shërbejë këtij synimi – a është e mundur që të ngushtohet nocioni i ngjashmërisë shpjeguese, në mënyrë të tillë që ta bëj përkthimin qartësisht të dallueshëm nga format më të lira të komunikimit ndërgjuhësor? Nga pikëpamja teorike, çështja është se përdorimi shpjegues si i tillë duket tejet i turbullt lidhur me llojin ose shkallën e ngjashmërisë që kërkon të ketë me origjinalin: përbashkësia vetëm e një implikature ose eksplikature do t’i mjaftonte një teksti në gjuhën marrëse, për të qenë i ngjashëm me origjinalin në mënyrë shpjeguese. Ajo që do t’i pëlqente gjithkujt të kërkonte është përbashkësia e plotë e të gjitha eksplikaturave dhe implikaturave, mirëpo, siç u pa më sipër, kjo është e pamun-

dur në situata komunikimi dytësore, ngaqë shpjegimi i shprehjes varet nga konteksti. A ka rrugë tjetër, përmes të cilës, të mund të përku�izohej përkthimi në mënyrë më të qartë? 5. PËRKTHIMI I “ÇELËSAVE KOMUNIKUES”

Në pjesën 2 u theksua se krejt kuptimi i një shprehjeje varet nga konteksti; u tha, gjithashtu, se gjatë procesit të interpretimit/shpjegimit, gjithë informacioni kontekstual përdoret për të pasuruar dhe zhvilluar një pasqyrim semantik, i cili përcaktohet nga tiparet gjuhësore të shprehjes. Atëherë, a nuk do të ishte e mundur që të formulohej një teori përkthimi, e cila synon të riprodhojë tiparet semantike të përcaktuara gjuhësisht të shprehjes ose të tekstit burimor? Në të vërtetë, diçka shumë e ngjashme me këtë është propozuar, për shembull, nga Kade-ja (1968), i cili i përket “Shkollës së Laipcigut” të përkthimit dhe, duke ndjekur këto linja, është sugjeruar një zgjidhje tek Gutti (1987, 1988). Mirëpo, çështja është se një përku�izim i tillë nuk arrin të mbulojë çdo element për të cilin duhet të tregohet kujdes gjatë përkthimit; një arsye për këtë është fakti se jo të gjitha shprehjet e gjuhës natyrore kanë barasvlerës semantikë në kuptimin gjuhësisht të përcaktuar; për shembull, nuk arrijnë të mbulohen emrat e përveçëm, përshëndetjet, lidhëzat e diskursit (krahaso: Blakemore, 1987), onomatopetë dhe pasthirrmat. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për një numër tiparesh stilistikore, të tilla si, paraskenimi dhe prapaskenimi, kuptimi “konotativ” i �jalëve si, për shembull, “babi” në krahasim me “baba”, ose edhe dallimi ndërmjet pohimeve dhe pyetjeve që kërkojnë përgjigje me “po” dhe “jo”: asnjëri nga këto aspekte nuk do të mbulohej nga një përku�izim i tillë, por, sidoqoftë, në mënyrë fare normale do të quheshin aspekte të rëndësishme të përkthimit. Çështja është se këto aspekte të tjera ngrenë krye në implikimet kontekstuale të përkthimit – mirëpo, siç e kemi vënë re, përfshirja e informacionit kontekstual krijon probleme në të gjitha situatat dytësore komunikuese. Mirëpo, a nuk është e mundur të zgjerohet baza teorike e një teorie të tillë përkthimi, që të përfshijë këto tipare shtesë? Për shembull, a nuk do të mund të shërbente citimi i drejtpërdrejtë si model për një teori të sforcuar përkthimi? Ashtu siç kanë vënë në dukje Sperber-i dhe Wilson-i (1986a), përmes citimeve të drejtpërdrejta, prodhohet një shenjë tjetër ie �jalisë burimore (faqe 227f). Në një farë kuptimi, a nuk është e mundur që, në gjuhën e shenjuar, të prodhohet një shenjë tjetër e �jalisë në gjuhën burimore, do me thënë, të prodhohet një fali në gjuhën burimore, që ka të gjitha tiparet e brend- > 5 / 4 shme të �jalisë burimore? o Nuk kërkohet shumë mundim që të kuptohet se kjo t i g kërkesë nuk mund të mbështetet gjerësisht. Për shem- o c <

<113>

> 5 / 4 o t i g o c <

bull, anglishtja ka theks përqasës, ashtu si nuk e ka Amharaishtja3. Prandaj, përkthimi në Amharaisht i një �jalie në Anglisht nuk mund të ndajë, pra, të ketë të përbashkët me të, tiparin e theksit përqasës (me dallim të theksuar). Kështu, bëhet menjëherë e qartë se ky nocion i ndarjes (përbashkësisë) së gjithë tipareve të brendshme të origjinalit (burimorit) nuk të japin dorë për t bërë një përku�izim të hollësishëm të përkthimit – të dyja ndikimet (shtysat) nuk do të jenë fundekrye të njëjta, ngaqë u përkasin dy gjuhëve të ndryshme. Megjithatë, nëse ajo që sapo thamë është e drejtë, atëherë rëndësia e ruajtjes së tipareve të origjinalit (burimorit) nuk qëndron te vlera e brendshme, por te ndikimi që kanë në interpretimin e shtysës (ndikimit). Kështu, megjithëse Anglishtja dhe Amharaishtja nuk ndajnë (nuk kanë të përbashkët) tiparin e theksit përqasës, çelësi që jep theksi përqasës për interpretimin e shprehjes në Anglisht, do me thënë, se përbërësi i theksuar del në plan të parë, gjithashtu, mund të jepet në Amharaisht përmes mjetit sintaksor të ndarjes më dysh. Në të vërtetë, duket sikur një nga gjërat më të mrekullueshme të gjuhëve është se, ndërkohë që kanë dallime për sa u përket tipareve konkrete, ato ngjasojnë me njëra-tjetrën lidhur me çelësat që janë gjendje të ofrojnë për interpretimin e një shprehjeje. Le t’i quajmë këta çelësa, “çelësa komunikues”. Këto shqyrtime, mendime, hapin rrugën e mundësisë për përku�izimin e përkthimit nga pikëpamja e “çelësave komunikues” që kanë të përbashkët teksti burimor dhe tekst në gjuhën e marrësit; kushti më i rreptë i mundshëm duhet të jetë që përkthimi të japë të njëjtit “çelësa komunikues” si dhe vetë origjinali. Për shkak të lidhshmërisë me citimin në ligjëratë të drejtë, le ta quamë këtë lloj përkthimi si “përkthim të drejtë”. E mira (vetia) e përkthimit të drejtë, si ajo (ai) e ligjëratës së drejtë, do të ishte se i ofron audiencës së gjuhës së përkthimit të gjithë “çelësat komunikues” që nevojiten për të arritur tek interpretimi i synuar i origjinalit. Një çështje e rëndësishme është, padyshim, se çfarë lloj gjërash mund të mbulojë nocioni i “çelësit komunikues”. Gutt-i (1989) vëzhgon një varg aspektesh. Sa për ilustrim, le të marrim si shembull paragra�in hyrës (hapës të romanit të Dikensit (Dickens) A Tale of Two Cities (Rrë�im për dy qytete): (4) “It was the best of times, it was the worst of times, it was the age of wisdom, it was the age of foolishness, it was the epoch of belief, it was the epoch of incredulity, it was the season of light, it was the season of darkness, it was the spring of hope, it was the winter of despair, we had everything before us, we had nothing before us, we were all going to heaven, we were all going direct the other way ...” (4) “Ishte koha më e mirë, ishte koha më e ligë, ishte shekulli i e mençurisë, ishte shekulli i marrëzisë, ishte epoka e besimit, ishte epoka e mosbesimit, ishte stina e dritës, ishte stina e errësirës, ishte pranvera e shpresës, ishte dimri i dëshpërimit, përpara kishim çdo gjë, për-

para nuk kishim asgjë, të gjithë ishim duke shkuar në parajsë, të gjithë ishim duke shkuar në ferr ...” Lidhur me këtë pasazh Çukovski (Chukovskii) bën këtë koment: “Te kjo pjesë kemi një kadencë thuajse poetike. Simetria e tingëllimave e përcjell jashtëzakonisht mirë dhe qartë tonin e saj ironik” (1984, faqe 144). Përmes krahasimit, ai e ndjen se një përkthim në Rusisht, duke përdorur linjën e mëposhtme, i humbet këto efekte: (5) “It was the best and worst of times, it was the age of wisdom and foolishness, the epoch of unbelief and incredulity, the time of enlightenment and ignorance, the spring of hope and the winter of despair....”4 (5) “Ishte koha më e mirë dhe më e ligë, ishte shekulli i mençurisë dhe i marrëzisë, epoka e besimit dhe e mosbesimit, koha e ndriçimit të mendjes dhe e injorancës, pranvera e shpresës dhe dimri i dëshpërimit....” Çukovski (Chukovskii) e ndjen se problemi është se “... [përkthyesi] nuk ka arritur të kapë intonacionin e autorit dhe, kështu, i zhduku �jalët e tij që përcillnin dinamizmin, i cili rrjedh nga ritmi” (vepër e cituar, faqe 144). Çukovski (Chukovskii) fare qartë ua atribuon efektin e veçantë që mundëson origjinali tipareve fonetike, të tilla si “simetria e tingëllimave” dhe “ritmi”. Ndërkohë, që duket se këtu nuk ka gjasa se “toni ironik” dhe “dinamizmi” të jenë të kushtëzuara nga pikëpamja e fonologjisë, ne mund të japim një shpjegim të qartë, nëse kushtojmë vëmendje strukturës sintaksore të shfrytëzuar, dhe në këtë rast i vetmi dallim qëndron tek akti se përthimi kombinon në �jali të vetme të bashkërenditura ato që në origjinal janë çifte �jalish të pavarura. Një nga efektet e përdorimit të një vargu të tillë �jalish të pavarura është se secila syresh mund të interpretohet si thënie (shqiptesë, formulim) më vete, ndoshta “duke përcjellë jehonat” e një grupi të veçantë njerëzish. Në fakt, një interpretim jehues (si jehonë) duket se është synuar këtu për dy arsye; së pari, ai zgjidh (zbërthen) kontradiktat e qarta të ndërmjet thënieve (formulimeve, shqiptesave) të Dikensit; së dyti, ashtu siç kanë treguar edhe Sperber-i, edhe Wilson-i (1986a), goditja e thënieve (formulimeve, shqiptesave) jehuese nuk bëhet vetëm për të njoftuar se çfarë ka menduar ose thënë dikush, por, në mënyrë tipike, për të shprehur një qëndrim ndaj saj. Këtu, dhe forma e stërmadhuar e thënieve (shqiptesave, formulimeve), edhe fakti se secila syresh ndiqet nga e kundërta e plotë e vetë sugjerojnë se Dikensi i quante këto vlerësime qesharake – pra, notat e ironisë që ka nuhatur Çukovski (Chukovskii). Nëse kjo është e drejtë, atëherë mund të arrijmë të kuptojmë arsyen pse përkthimi i cituar nuk ia del të përcjellë ironinë: forma e bashkërenditur të jepë përshtypjen se secili çift vlerësimesh përbën një thënie (shqiptesë, formulim) të vetme paradoksale dhe, rrjedhimisht, dështon në dhënien e “çelësit” për interpretimin ironik të synuar. Vështrimi i Gutt-it) (1989) merret me “çelësat” (kallëzojsat) që lindin nga një varg i gjerë tiparesh: mishë-

<114>

rimet semantike, tiparet sintaksore, tiparet fonetike, lidhëzat e ligjëratës, shprehjet formula, tiparet stilistikore të �jalëve, onomatopetë dhe tiparet fonetike që lindin efekte poetike. Rezultati i përgjithshëm i vëzhgimit duket se është ai brenda kuadrit të teorisë së relevancës, nocioni përkthimit të drejtë, i përku�izuar në kuptimin e “çelësave” të përbashkët komunikues, është i dobishëm dhe lejon trajtimin e qartë të shumë problemeve të përkthimit, duke përfshirë edhe ato më delikatet, si efektet poetike, për të cilat shpesh është mëtuar se qëndrojnë përtej analizës objektive. 6. PËRKTHIMI, BESNIKËRIA DHE KOMUNIKIMI I SUKSESSHËM

Pra, duket se kemi arritur në dy mënyra të mundshme të përku�izimit të përkthimit: nga njëra anë, kemi nocionin e përkthimit të drejtë, të orientuar kah shtysat (nxitësit, ndikimet), relativisht të plotë; nga ana tjetër, kemi nocionin shumë më të gjerë të përdorimit interpretues, të cilit mund t’i referohemi si përkthim i zhdrejtë, përkundrejt përkthimit të drejtë. Gjendja në të cilën ndodhemi mund të quhet e pranueshme nga një pikëpamje praktike, por, nga një pikëpamje teorike, të paktën, dy problemeve mbeten: së pari, nocionit të “çelësit komunikues”, edhe pse i dobishëm, i mungon një përku�izim i qartë, dhe së dyti, mbetet e paqartë arsyeja pse duhet të ekzistojnë dy mënyra të tilla për përku�izimin e përthimit, dhe jo tre, katër ose njëzetepesë syresh. Për t’u dhënë përgjigje këtyre pyetjeve, �illimisht, le t’u hedhim një vështrim të shkurtër citimeve në ligjëratë të drejtë dhe të zhdrejtë. Kësaj here do të kërkojmë të zbulojmë se cilat janë kushtet që mund të na çojnë te komunikimi i suksesshëm. Duke �illuar me citimet në ligjëratë të zhdrejtë, si një shembull të përdorimit interpretues, çdo citim në ligjëratë të zhdrejtë krijon supozimin e besnikërisë; siç kanë treguar Sperber-i dhe Wilson-i (1986a), përcjellësi i ligjëratës (ligjëruesi) krijon supozimin se interpretimi që i synon të përcjellë ngjan gati një qind për qind me interpretimin e origjinalit në aspekte relevante. Ky supozim besnikërie është nocion i prejardhur. Ai buron nga natyra e përdorimit interpretues, nga njëra anë, dhe nga parimi i relevancës, nga ana tjetër; si shembull i përdorimit interpretues, një citim i zhdrejtë përdoret duke u mbështetur në vetinë e ngjashmërisë interpretuese me origjinalin; përmes parimit të relevancës, ai krijon një supozim që interpretimi i ofruar do të jetë mjaftueshmërisht relevant në kushtet e përpunimit optimal. Pra, shohim se teria e relevancës vjen së bashku me nocionin e gatshëm të besnikërisë, i cili ekziston mënyrë të pavarur nga përkthimi. Kështu, kur komunikuesi angazhohet në citim të zhdrejtë, ai do të priret të komunikojë ato mendime të interpretimit të origjinalit, të cilat beson se janë mjaftueshmërisht relevante, si dhe do të shprehet në

mënyrë të tillë që audienca të jetë në gjendje t’i rimarrë ato mendime në përputhje me parimin e relevancës. Gjithë ç’i duhet të bëjë audiencës është të vazhdojë me përpunimin: ajo mund të presë se, duke përdorur supozimet kontekstuale në dispozicion, interpretimi i parë, në pajtim me parmin e relevancës, do të jetë ai i synuari nga përcjellësi i ligjëratës (ligjëruesi)5. Për sa i përket citimit në ligjëratë të drejtë, çështjet duket se qëndrojnë krejt ndryshe: audienca thjesht nuk mund të përdorë supozimet më të pranueshme kontekstuale, për të arritur në një interpretim autentik; përkundrazi, me qëllim që të rimarrë interpretimin e synuar të origjinalit, do t’i duhet të shfrytëzojë supozimet kontekstuale të parashikuara nga komunikuesi burimor. Kjo pikë jo vetëm që është brenda arsyes, por dhe i pranuar më së miri në qarqet letrare; një nga parakushtet e interpretimit letrar autentik është rindërtimi i mjedisit (sfondit) historik, kulturor, dhe sociologjik, brenda të cilit është krijuar pjesa (vepra) letrare. Gjegjësisht, do të pritej që ky parim i njëjtë të zbatohej edhe në veprat e përkthyera, sidomos të atyre që synojnë të ndjekin origjinalin me vërtetësi. Çuditërisht, në rrethet e përkthimit, rëndësia e kësaj kërkese nuk është kuptuar me të vërtetë. Veprat e përkthyera kritikohen rregullisht, ngaqë nuk arrijnë të përcjellin nënkuptimet që vërtetë varen nga shfrytëzueshmëria e kontekstit burimor. Nëse nga citimet në ligjëratë të drejtë kërkohet plotësimi i të njëjtave kërkesa (kushte), atëherë dikush që dëshiron të citojë Shekspirin do ta formulonte citimin në mënyrë të tillë që audienca të mund ta interpretonte drejtë, pra, pa gabime, pavarësisht nga ndryshimi ndërmjet formimit kulturor (sfondit, mjedisit shoqëror) të tyre dhe formimit kulturor (sfondit, mjedisit shoqëror) të audiencës burimore. Kjo situatë disi absurde ka lindur nga kuptimi i pamjaftueshëm i natyrës së gjuhës dhe komunikimit; e thënë në mënyrë më speci�ike, këto supozime (hamendje) duket se i kanë rrënjët te pikëpamja mbi modelin e kodit të gjuhës dhe të komunikimit; sipas kësaj pikëpamjeje, komunikimi i suksesshëm i mesazhit burimor varet nga përdorimi i saktë i kodit dhe, kështu, nëse përkthimi shkakton keqkuptime, shkaku më i mundshëm do të ishte gabimi kodi�ikues (shifrues) nga ana e përkthyesit. Mirëpo, edhe sikur shtysa të jetë e koduar (shifruar), në komunikimin njerëzor ajo nuk përcjell dot interpretim pa kombinimin tregues (konkludues, rrjedhës) me një kontekst të caktuar. Në komunikimin sipërfaqësor, ekziston një raport shkakësor ndërmjet shtysës, kontekstit dhe interpretimit, të vendosur nga parmi i relevancës, dhe besohet se pamundësia për të kuptuar këtë ndërvarësi ka qenë njëri nga shkaqet kryesore të amullisë në debatin mbi përkthimin, në mos shkaku > 5 / 4 kryesor i saj. o Në fakt, një pranim i qartë i kësaj lidhjeje (raporti) t i g shkakësore i hap rrugën një shpjegimi koherent të o c <

<115>

> 5 / 4 o t i g o c <

qartë të përkthimit, dhe ky shpjegim do të përfshijë nocionin e përkthimit të drejtë brenda kuadrit të përdorimit interpretues. Le t’i qasemi kësaj zgjidhjeje drejtpërsëdrejti përmes këtij përku�izimi të ri të mposhtëm të përkthimit të drejtë: (6) Përkthimi i drejtë Një thënie (shqiptesë, formulim) e gjuhës marrëse (gjuhës së përkthimit) është përkthim i drejtë i një thënieje (shqiptese, formulimi) të gjuhës burimore (gjuhës së origjinalit) vetëm dhe vetëm nëse synon të ngjasojë plotësisht me këtë të fundit në mënyrë interpretuese. Me qëllim që të kuptohet se si ky përku�izim lidhet me nocionin tonë të mëparshëm të përkthimit të drejtë, le të shohim më nga afër se çfarë nënkupton. Para së gjithash, ai e përku�izon përkthimin në mënyrë të pavarur nga konteksti potencial i marrësve – në të vërtetë, ai e përku�izon atë lidhur me kontekstin e parashikuar nga autori burimor. Kjo rrjedh nga fakti se interpretimi i synuar i një teksti të dhënë nuk mund t’i përcillet në mënyrë arbitrare asnjë audience, pavarësisht nga mjedisi i tyre njohës, por kërkon që audienca e shënjuar ta përpunojë atë në lidhje me kontekstin e parashikuar në origjinal. Kjo do të thotë se supozimi i ngjashmërisë së plotë interpretuese mund të merret si i qëndrueshëm vetëm në lidhje me kontekstin burimor, dhe ne sapo pamë se kjo nuk është aspak kërkesë e jashtëzakonshme, edhe pse në mospërputhje me një pikëpamje gjerësisht të pranuar në fushën e përkthimit. Ky nënkuptim i parë ka dy efekte shumë rëndësishme. Nga pikëpamja e audiencës marrëse, kjo do të thotë se ajo mund të presë të nxjerrë një interpretim autentik të përkthimit vetëm në lidhje me kontekstin burimor; me �jalë të tjera, nëse ata duan të zbulojnë interpretimin burimor, përgjegjësia (barra) bie mbi ta për t’u njohur me mjedisin njohës të origjinalit. Pra, ka mundësi që, parimisht, të përcillet interpretimi burimor i synuar nga përkthimi, siç del gjatë qasjeve të diskutuara në pjesën 4, por kërkon që përkthimi të përpunohet në lidhje me kontekstin burimor të parashikuar (të parafytyruar). Nga pikëpamja praktike, kjo do të thotë se, në përgjithësi, përkthimi i drejtë mund të ketë nevojë të interpretohet në mënyrë krejt të ndryshme nga përkthimi i zhdrejtë, ashtu si citimet në ligjëratë të drejtë kanë nevojë të interpretohen ndryshe nga citimet në ligjëratë të zhdrejtë6. Gjegjësisht, nga pikëpamja e përkthyesit, kjo do të thotë se ai nuk ka nevojë të përshtasë tekstin e përkthyer, për të shmangur keqkuptimet që kanë gjasa të lindin nga dallimet kontekstuale, ngaqë ai mund të punojë duke u nisur nga supozimi se përkthimi do të interpretohet lidhur me kontekstin burimor. Në të vërtetë, ai nuk duhet të bëjë përshtatje të tilla sepse, nëse përpunohen në kontestin burimor, përshtatje të tilla do të çonin te një interpretim i ndryshëm nga ai i origjinalit. Pra,

supozimi i ngjashmërisë së plotë interpretuese përjashton shpjegimin (shtjellimin) e informacionit të nënkuptuar (të padyshimtë), përmbledhjen (të shprehurit shkurtimisht) dhe ndryshime të tjera të përmbajtjes së saktë. Mirëpo, përthimi i drejtë mbart jo vetëm përmbajtjen e saktë, por edhe përcakton tiparet e tjera të tekstit të përkthyer; sërish kjo rrjedh nga ndërvarësia shkakësore e shtysës (ndikimit), kontekstit dhe interpretimit: me qëllim që të arrihet ngjashmëria e plotë interpretuese, teksti i përkthyer do të duhet të përcjellë jo vetëm të njëjtat shtjellime (shtjellesa, saktësi) si origjinali, por edhe nënkuptesat e tij dhe, kështu, ai do t’i ketë të gjitha tiparet që nevojiten për t’i përcjellë këto nënkuptesa, po ashtu. Dhe këtu kemi nyjën (hallkën) lidhëse me përku�izimin e mëparshëm të përkthimit të drejtpërdrejtë: ajo që u përpoqëm të kapnim përmes intuitës me anën e nocionit të “çelësave komunikues” është pikërisht ky aspekt shkakësor i shtysës (ndikimit), do me thënë, potenciali i saj për të përcjellë interpretimin e synuar të origjinalit në mjedisin njohës të marrësit. Pra, “çelësat komunikues” duhet t’i ruajnë të gjitha ato tipare të origjinalit, që ndikojnë në interpretimin e tij, megjithëse, pa kërkuar identitet në ato tipare, dhe gjithashtu duhet që të jenë të pavarur nga konteksti i gjuhës marrëse (gjuhës së përkthimit). Ky përku�izim rrok të gjitha këto karakteristika, dhe këtë e bën, pa u mbështetur në nocionin e “çelësit komunikues”. Kjo do të thotë se nocioni i “çelësit komunikues” nuk ka status teorik, megjithëse mund të jetë shumë i dobishëm për përkthyesin, si koncept ndihmës në punën e tij praktike. Pra, ai mund ta vlerësojë përkthimin e vet përmes krahasimit të “çelësave komunikues”. Ky përku�izimi na lejon gjithashtu të nxjerrim në pah një ndryshim shumë të rëndësishëm ndërmjet citimit në ligjëratë të drejtë dhe përkthimit të drejtë, për çfarë nuk kemi folur ende. Në parim të paktën, citimi në ligjëratë të drejtë mund të prodhohet pa kuptuar plotësisht interpretimin e synuar burimor, thjesht duke prodhuar shenjën tjetër të të njëjtit tip �jalie. Kështu, një fëmijë mund të raportojë një thënie (shqiptesë, formulim) �jalë për �jalë pa kuptuar plotësisht thelbin e kuptimit që synon të përcjellë. Në rastin e përkthimit të drejtë, kjo është e pamundur – përkthyesi nuk mund të prodhojë një tekst në gjuhën e përkthimit, i cili i ngjan tekstit në gjuhën e origjinalit në mënyrë interpretuese, pa rimarrë vetë �illimisht interpretimin e plotë të këtij teksti në gjuhën e origjinalit. Kjo është e vërtetë edhe për sa i takon shpjegimit të mbështetur në “çelësat komunikues” të përkthimit të drejtë. Përthyesi nuk mund të përcaktojë nëse një tipar i dhënë i origjinalit është “çelës komunikues”, pa ditur çfarë, nëse ka të tillë, efekti synonte të kishte tek interpretimi burmor; kjo, nga ana e vet, do të thotë se ai �illimisht duhet të gjejë se cili ka qenë interpretimi i synuar i origjinalit. Për t’u kthyer te shembulli i përkthimit,

<116>

përdorur nga Çukovski (Chukovskii’): duket se përkthyesi e kishte humbur, nuk kishte arritur të zbulonte, natyrën jehuese të interpretimit të synuar, prandaj ai nuk arriti të njihte “çelësin komunikues” të dhënë nga struktura sintaksore e origjinalit, dhe kështu ai e djallosi përkthimin. Kështu, shohim se ky arsyetim i teorisë së relevancës shpjegon kërkesën e përgjithshme në përkthim: që përkthimi parakupton kuptimin e thellë të interpretimit të synuar të origjinalit. Nuk është e vështirë të kuptohet se kjo zbatohet edhe në lidhje me përthimin e drejtë – siç kemi theksuar më sipër, përkthimi i zhdrejtë mbështetet në nocionin e ngjashmërisë interpretuese, rrjedhimisht, edhe parakupton kuptimin, kapjen e kuptimit, të interpretimit të synuar në tekstin e gjuhës së origjinalit. Dhe tani mund të kuptojmë se përkthimi i zhdrejtë dhe përthimi i drejtë nuk ndryshojnë aq shumë, sa ç’dukej në �illim: të dy dalin se janë shembuj të përdorimit interpretues; me �jalë të tjera, nocioni i përdorimit interpretues jep një shpjegim (arsyetim) të njësuar si për përkthimin e drejtë, ashtu edhe për përthimin e zhdrejtë. Dallimi themelor ndërmjet tyre është se përkthimi i drejtë i mëshon ngjashmërisë së plotë interpretuese, ndërsa përkthimi i zhdrejtë parakupton vetëm ngjashmëri të saktë në drejtime relevante. Sipas mendimit tonë, pranimi se përkthimi varet nga ngjashmëria interpretuese ka pasoja me ndikim të madh te njerëzit që merren me përkthimin automatik (të mbështetur në programe të posaçme kompjuterike) dhe, në shkallë të gjerë, punojnë duke u mbështetur në parmin e tejshifrimit (transkodimit). Nëse teoria e relevancës është e drejtë, atëherë progresi në drejtim të përkthimit plotësisht të saktë do të kërkojë programe që mund të nxjerrin dhe të krahasojnë interpretimin e teksteve, çfarë, mes të tjerash, parakupton se ato mund t’u bëjnë ballë faktorëve të relevancës. Përsa i përket pyetjes pse duhet të ekzistojnë vetm këto dy nocione të përrhimit, përgjigjia duket se buron drejtpërsëdrejti nga kuadri i teorisë së relevancës: siç kanë vënë në dukje Sperber-i dhe Wilson-i (1986a), ngjashmëria interpretuese mbulon gjithë hapësirën e plotë, që nga mospasja e asnjë lloj ngjashmërie, deri te ngjashmëria e plotë; mirëpo, ndërkohë që nuk ekziston një pikë parimore ndarjeje në skajin e poshtëm, ku�iri i epërm është qartas i përku�izueshëm (i përcaktueshëm): do me thënë, si ngjashmëria e plotë. Prandaj, nuk është befasuese se duhet të ekzistojnë dy nocione të dallueshme të përkthimit, që korrespondojnë përkatësisht nocionit të përgjithshëm të ngjashmërisë interpretuese, si dhe ku�izimit që ai mbart në vetvete. Një çështje e ngritur më sipër lidhet me paqartësinë e nocionit të përkthimit të zhdrejtë: si mund punohet duke u mbështetur në nocionin e përkthimit, i cili prfshin çdo gjë, që nga formulimi përmbledhës, deri te parashtrimi i zgjeruar i interpretimit burimor? A nuk duhet zbërthyer në pjesë kjo madhësi e vazhduar (vji-

jmësi), duke krijuar nënlloje të përshtatsme? Kësaj pyetjeje mund t’i jepen dy përgjigje; së pari, ndërkohë që padyshim mund të bëhen përpjekje, për të dalluar tipe (lloje) të ndryshme të përkthimit të zhdrejtë, një tipologji e tillë gjithnjë do të ishte arbitrare, ngaqë të gjitha mënyrat e zbërthimit në pjesë të një madhësie të vazhdueshme (vijimësie) janë pa përjashtim arbitrare. Së dyti, ndërkohë që kjo tipologji mund të jetë interesante nga pikëpamja përshkruese, nuk është e nevojshme për të sguruar suksesin komunikues përmes përkthimit të zhdrejtë. Përkthimi i zhdrejtë, si çdo shembull tjetër i përdorimit interpretues, vjen me parakuptimin e besnikërisë: përkthyesi e paraqet përkthimin vet me supozimin se interpretimi i tij ngjet mjaftueshmërisht me origjinalin në ato fusha (drejtime, aspekte) që lidhen me audiencën e shenjuar. Akti i komunikimit ka sukses (përmbushet) në rastin kur përthimi i përmbahet këtij supozimi, dhe del se është i pamjaftueshëm (i mangët) në rastet kur nuk i përmbahet këtij supozmi. Ajo që duhet të bëjë përthyesi, me qëllim që të komunikojë në mënyrë të suksesshme, është arritja tek interpretimi i synuar i origjinalit dhe pastaj përcaktimi se në çfarë drejtimesh (fushash, asektesh) përthimi i tij duhet t’i ngjajë origjinalit, me qëllim që të jetë në përputhje me parimin e relevancës për audiencën e tij të shenjuar me mjedisin e vet njohës. Nuk kërkohet asgjë më tepër se kaq. Pra, arsyetmi (shpjegimi) ynë teorik i relevancës u jep zgjdhje parimore problemeve të tilla si shembulli i “Guiseley sandstone”, që diskutuam në hyrje: përgjigja nësë përthyesi e përfshin apo nuk e përfshin referimin gjeogra�ik nuk përcaktohet nga faktorët e relevancës lidhur me një kontekst të caktuar, të cilin audienca ia vesh tekstit të përkthyer. Në të vërtetë, duket se rregullat, parimet dhe udhëzimet e shumta, që janë propozuar për përkthimin e llojeve të ndryshme, janë të gjitha zbatime të parimit të relevancës. Të shohim, për shembull, pasqyrën e mëposhtmë të dhënë nga Newmark-u: “Përkthyesi tenik nuk ka të drejtë të krijojë neologjizma..., ndërsa reklamuesi ose shkrimtari i propagandës mund të shfrytëzojë çdo pasuri gjuhësore për të cilën ka nevojë. Metaforat dhe thëniet konvencionale (tradicionale) ... gjithnjë duhet të përkthehen në mënyrë konvencionale (tradicionale) (...) por metaforat dhe krahasimet e pazakonta duhet të ku�izohen te kuptimi i tyre, nëse funksioni i tekstit është kryesisht informues.... Barazvlerëset e përshtatshme për �jalët kyçe (kryesore) ... duhet të përsëriten në mënyrë të përpiktë në një tekst �ilozo�ik. ... Në një tekst joletrar, kërkohet transkriptimi dhe përkthimi i çdo �jale kyçe (kryesore) që ka rëndësi (domethënie) gjuhësore, ...” (1988, faqe > 5 / 4 15) o Nuk është e vështirë të kuptohet (shihet) se secili nga t i g këta rregulla është zbatim i parimit të relevancës, duke o c <

<117>

lexuar rrokje për rrokje ato aspekte të origjinalit, të cilat përkthyesi duhet t’i ruajë për një audiencë të caktuar, me qëllim që përkthimi i tij të ngjasojë mjaftueshmërisht me origjinalin në ato drejtime (fusha, aspekte) që lidhen me të (audiencën). Ndoshta kjo është një nga tiparet më të rëndësishme të zgjidhjes së propozuar këtu: nocioni i përkthimit thjesht si “përdorim interpretues ndërgjuhësor” sqaron parashkimet se për çfarë një përkthim do të jetë i përshtatshëm në çfarëdo situate të dhënë, pa u mbështetur në copëzme (zbërthime, thyerje) tipologjike7. 7. MBI KUFIZIMET E PËRKTHIMIT TË DREJTË

> 5 / 4 o t i g o c <

Tani, nga pikëpamja teorike, mund të duket fare mrekulli të përku�izosh përkthimin e drejtë me terma absolutë – por çfarë t’i bëjmë realitetit “të çrregullt” të gjuhëve të zakonshme? A mund të supozohet se përkthimi i drejtë në përgjithësi është i arritshëm, do me thënë, se ai mund të arrihet për çdo tekst ose thënie (shqiptesë, formulim) ndërmjet çfarëdo çifti gjuhësh? Nse jo, atherë çfarë vlere ka ky nocion? Kjo pyetje na sjell te çështja e përkthyeshmërisë – e cila, nga ana vet, do të çojë te çështja e dashamirësisë; këtu nuk mund të merremi me këtë, ngaqë do kërkonte një disertacion më vete. Personalisht, besoj se Sperber-i dhe Wilson-i (1986a, faqe 191f) kanë të drejtë kur argumentojnë se dashamirësia, në kuptimin e plotë të �jalës, nuk ekziston, dhe besoj se ka arsye të qëndrueshme që të supozohet se, në përgjithësi, edhe përthyeshmëria nuk ekziston, të paktën në kuptimin e plotë të përkthimit të drejtë. Mirëpo, duket se pak varet nga përgjigja ndaj këtyre pyetjeve, për sa i përket arsyetimit (shpjegimit) tonë, sepse përku�izimi ynë varet nga supozimi – jo nga garancia e suksesit. Siç kanë theksuar Sperber-i dhe Wilson-i (1986a), “parimi i relevancës nuk thotë se komunikuesit prodhojnë domosdomshmërisht shtysa relevantë të kënaqshëm” (faqe 158) – me �jalë të tjera, ai nuk garanton suksesin e aktit të komunikimit; megjithatë, ai përmbush kushtin për komunikim të sukseseshëm. Për shkak të së njëjtës karakteristikë, supozimi i ngjashmërisë së plotë në përkthimin e drejtë nuk garanton suksesin e tij – por përmbush kushtet për suksesin e tij. E thënë më saktë dhe konkretisht, ai speci�ikon se një përkthim i drejtë do të jetë i suksesshëm vetëm dhe vetëm nëse përcjell interpretimin e origjinalit kur interpretohet në raport me kontekstin burimor. Nëse nuk arrin ta bëjë këtë, atëherë nuk ka mundur t’i përmbahet supozimit të vet dhe rrezikon të shndërrohet në keqinterpretim. Në kët mënyrë, përku�izimi i përkthimit të drejtë jep kornizën e referimit për vlerësimin e vet dhe, në të njëjtën kohë, shpreh shkoqur dhe qartë rreziqet që mbart përkthimi i drejtë: supozimi i ngjashmërisë së plotë interpretuese u jep të drejtë marrësve lidhur

me pranimin maksimal si të vërtetë të ngjashmërisë; rrjedhimisht, ka gjasa q ata të nxjerrin konkluzione nga të gjitha llojet e detajeve stilistikore ose të tjera të tekstit të përkthyer. Në të njëjtën kohë, dallimet gjuhësore mund të pamundësojnë arritjen e ngjashmërisë së plotë interpretuese – dhe, rrjedhimisht, arsyetimi (shpjegimi) ynë parashikon se, në raste të tilla, disa nga konkluzionet e marrësve do të jenë të gabuara dhe se, pa njohjen e gjuhës burimore, marrësit nuk do të jenë në gjendje të zbulojnë këtë keqinterpretime, po të mos i ketë paralajmëruar përkthyesi marrësit për probleme të tilla. Ky parashikim duket se kap pikërisht atë që ndodh në praktikë: në shkallën që dallimet gjuhësore ndërmjet gjuhës së marrësit dhe gjuhës burimore pamundësojnë ngjashmërinë e plotë interpretuese, interpretimet e përkthimeve gjithnjë do të dallojnë nga interpretimi burimor, edhe nëse marrësit kanë treguar kujdesin më të madh të mundshëm për t’u njohur me kontekstin historik, kulturor, shoqëror, etj., të origjinalit, dhe, rrjedhimisht, marrësit, në përgjithësi, kanë nevojë të kujtojnë se përkthimi nuk është origjinali, madje as në përkthimin e drejtë1. Duhet të theksohet se brenda kuadrit të komunikimit të sipërfaqshëm inferencial, kuadri i referimit shtrihet gjithashtu deri te mënyra e të shprehurit, duke supozuar se shtysa e përdorur është më kursimtarja për të përftuar interpretimin e synuar, do me thënë, atë të origjinalit te marrësi. Kjo do të shpjegonte disa intuita rreth “panatyrshmërisë” ose “�jalëpër�jalëshmërisë” (liberalizmit); për shembull, përdorimi i strukturave sintaksore të pazakonta, madje gramatikisht të gabuara, priret ta bëjë shtysën e gjuhës së marrësit më të kushtueshme për t’u përpunuar; nëse këtyre ndërlikimeve nuk u ulet pesha (rëndësia) përmes rritjes se relevansës në lidhje me interpretimin e synuar, ato do ta bënin shtysën shumë pak optimalisht të përshtatshme (relevante). Ngjashmërisht, në rast se përkthyesi nuk arrin të ruajë të gjitha eksplikaturat dhe implikaturat, por i duhet të përzgjedhë, përputhja me parimin e relevancës do të kërkonte që ai t’i jepte rëndësi një përkthimi që do të arrinte optimumin e relevancës. Kësisoj, edhe në situata ku suksesi i plotë nuk është i mundshëm për shkak të dallimeve gjuhsore, arsyetimi (shpjegimi) ynë bën parashikime lidhur me përkthimin e kënaqshëm. Në të vërtetë, nuk ka arsye a priori pse një përkthyes duhet të zbatojë, për shembull, metodën e përkthimit të drejtë në mënyrë qëndrueshme gjatë gjithë tekstit. Kështu, ai mund të synojë arritjen e ngjashmërisë së plotë në disa pjesë të teksit, por mund të tregohet më pak ambicioz në lidhje me pjesët e tjera. Megjithatë, ajo që ai duhet të marrë parasysh gjatë gjithë kohës është se, çfarëdo që të bëjë, do të ndikojë në suksesin ose dështimin e përkthimit të tij – kjo rrjedh nga ndërvarësia e mjedisit njohës, shtysës dhe interpretimit. Kjo do të thotë se arsyetimi (shpjegimi) i përkthimit

<118>

i dhënë këtu nuk është normativ – nuk i tregon përkthyesit se çfarë duhet të bëjë. Madje, nuk është as përshkrues – nuk u mëshon mënyrave se si mund të karakterizohen llojet e ndryshme të përkthimit. Përkundrazi, ai synon të jetë shpjegues: ai synon të shpjegojë se si njerëzit mund të komunikojnë përmes përkthimit, si dhe cilat janë kushtet për realizimin e suksesit komunikues. Një kuptim më i mirë i këtyre kushteve do ta ndihmojë përkthyesin të arrijë më shumë suksese në përmbushjen e detyrës së tij; do ta ndihmojë atë të parashikojë keqkuptimit e mundshme, si dhe të marrë masa t’i shmangë ato në mënyrë të efektsme. Te Gutt-i (1989) janë diskutuar një numër masash të tilla. Do të mjaftoheshim këtu duke përmendnur një mjet të qartë që mund të përdorë përthyesi për të arritur suksesin komunikues; kjo është të informojë audiencën e tij qartë se çfarë është duke u përpjekur të arrijë. Duket se shumica e kritikave të bëra kundër përkthimeve pengohen pikërisht në këtë pikë: synimet e përkthyesit nuk i plotësojnë pritshmëritë (shpresat) e audiencës së shenjuar (të gjuhës së përkthimit) dhe, kësisoj, buron keqkomunikimi. Pra, në vend që të mjaftohet duke shkruar etiketën “përkthim” diku në ballinë të librit – një etiketë tashmë e pranuar nga të gjithë – përkthyesi mund të rrisë perspektivat për komunikim të suksesshëm nëse kujdeset që t’i shpjegojë audiencës së vet se çfarë shtë duke u përpjekur për të arritur. 8. PËRFUNDIME

Teoria e relevancës na mundëson që të japim atë që teoricienët e përkthimit kanë kohë që janë duke e kërkuar – një kuadër të qartë (të dukshëm) për arsyetimin (shpjegimin) e dukurive që në përgjithësi njihen me emrin “përkthim”. Ne pamë se ajo mbulon përkthimin “rastësor”, do me thënë, rastet e përthimit ku ekzistenca e origjinalit në gjuhën e përkthimit nuk është thelbësore për procesin e komunikimit. Shembujt e tjerë janë mbuluar nga teoria e relevancës, si dy ku�ij të dallueshëm qartë të përdorimit interpretues: përkthim i zhdrejtë është thjesht përdorimi interpretues ndërmjet dy shtysave nga dy gjuhë; përkthimi i drejtë, nga ana tjetër, është rasti i veçantë i përdorimit interpretues që krijon supozimin e ngjashmërisë së plotë interpretuese ndërmjet shtysave nga dy gjuhë. Të vendosur në perspektivën historike, këto dy nocione ndoshta mund të shihen si lexim rrokje për rrokje i intuitës njëqind vjeçare se ekziston një ndarje boshtore ndërmjet përthimit “�jalë për �jalë” dhe përkthimit “të lirë”. REFERENCAT 1 Këto dy përdorime të ndryshme supozohet të paraqesin dy mënyra të ndryshme në të cilat mendjet tona argëtohen me paqyrimin. 2 E thënë më drejtë, kjo zbatohet në lidhje me pasqyrime që

kanë tipare logjike. 3 Në origjinal: Amharic (Anglisht): Gjuhë Semite, e cila është gjuha zyrtare e Etiopisë. 4 S. P.Bobrov dhe M.P. Bogoslovskaja, Povest’ o dvukh gorodakh, Sobranie sochinenii, 1957-1963; vëllimi XXII, faqe 6, siç citohet te Chukovskii (1984, faqe 144). 5 Gjatë përdorimi interpretues, supozimet kontekstuale të shfrytëzueshme për audiencën mund ë përfshijnë edhe supozimet rreth pasqyrimit burimor. 6 Se sa i ndryshëm do të jetë përpunimi i përkthimeve të drejta varet nga shkalla e ndryshimit të midis mjedisit njohës të audiencë së shënjuar (të gjuhës së përkthimit) dhe atij të audiencës së parashikuar në tekstin burimor. 7 Kjo nuk do të thotë se rregullat e përkthimit që, për shembull, bëjnë përgjithësime tipologjike të tekstit nuk janë të dobishme, sidomos për përgatitjen e përkthyesve. Mirpo, ajo që duhet të mbahet mirë parasysh është se rregulla të tilla janë të vlefshme vetëm për aq kohë sa janë zbatime të mirëqena (të vyera, me bazë) të parimit të relevancës. Me �jalë të tjera, çdo rregull i tillë mund të ketë nevojë që të lihet mënjanë, nëse këtë e kërkon përputhja me parimin e relevancës për një audiencë të dhënë. 8. Do të dukej më realiste që ta ripërku�izonim përkthimin e drejtë si mëtesë të supozimit të ngjashmërisë interpretuese maksimale në vend të ngjashmërisë së plotë interpretese; mirëpo, nocioni i ngjashmërisë interpretuese “maksimale” nuk është përku�izuar, dhe një ripërku�izim i tillë do të dukej se do ta errësonte pikërisht këtë që sapo thamë: se keqinterpretimet kanë gjasa të lindin në përkthimin e drejtë sa herë që dallimet gjuhësore e pamundësojnë ngjashmërinë e plotë interpretuese.

Literatura 1. Beekman, J. and J. Callow (1974), Translating the Word of God, vëllimi 1, Zondervan, Grand Rapids, Mich. 2. Bassnett-McGuire, Susan (1980), Translation Studies, Methuen, London. 3. Blakemore, Diane (1987), Semantic constraints on relevance, Blackwell, Oxford. 4. Chukovskii, K. (1984), The Art of Translation (përkthyer dhe redaktuar nga Lauren G. Leighton), University of Texas Press, Knoxville. 5. Frawley, William (1984), ‘Prolegomenon to a theory of translation’. Në W. Frawley (redaktor), Translation: Literary, linguistic and philosophical perspectives. Associated University Press, London, faqe 159-175. 6. Gutt, Ernst-August (1987a), ‘What is the meaning we translate?’ Occasional Papers in Translation and Text- linguistics, Nr. 1, Janar 1987, faqe 31-58. 7. Gutt, Ernst-August (1988), ‘From translation to effective communication’. Notes on Translation, vëllimi 2, numër 1. faqe 24-40. 8. Gutt, Ernst-August (1989), Translation and relevance. Blackwell, Oxford.

<119>

> 5 / 4 o t i g o c <

përkthimi>

KUNDËRSHTITË E SHKOLLËS NOLIANE TË PËRKTHIMIT Korab HOXHA (Universiteti i Tiranës)

I gjithë shekulli i argjendtë do të përcillej në letrat Në një përkthim pothuaj të �jalëpër�jalshëm, hipoteshqipe vetëm përmes një shqipërimi të F. S. Nolit. Ësh- tik, ajo mund të shpërfaqej pak a shumë e tillë: të �jala për poezinë “Dashuria e fundit” e F. Tjutçevit, me të cilën zë �ill tradita e shqipërimeve nga hapësira O, si në zgrip të viteve poetike ruse. E gjithë shkolla e mëvonshme e viteve Më ëmbël dashurojmë, më të përkorë. ’60 do të ecë nëpër këtë hulli të përkthimit. Ajo do të Shkëlqe, shkëlqe o dritë lamtumire pasojë këtë shkollë, shkollën noliane të shqipërimit. E dashurisë së fundit, e muzgut mbrëmësor. Është një poezi kyç, që ngërthen për ne një program përkthimor, një poezi mbi të cilën ia vlen të ndalemi. “Dashuria e fundit” në origjinal shenjohet dukshëm nga theksa lirikë.

Gjithë qiellin e kaploi hija, Veç tej në perëndim bredhon një feksje. Qëndro, qëndro o dritë mbrëmësore, Po zgjatu, zgjatu, o magjepsje.

О как на склоне наших лет Нежней мы любим и суевери

Po le të mpaket gjaku në damarë,

Сияй сияй прощальный свет

Pa butësi zemra s’do të jesë.

Любви последней зари вечерней

Oh, ti dashuri e mbrame, Dhe e bekuar je dhe e pashpresë

Полнеба охватила тень Лишь там на западде бродит сияниье Помедли помедли вечерний день Продлись продлись очарованье

> 5 / 4 o t i g o c <

Siç thamë, është një përkthim thuajse i �jalëpër�jalshëm, jo dinamik, që priret t’i qëndrojë sa më pranë origjinalit, është një përkthim që bëhet për arsye studimi. Ja dhe shqipërimi dinamik i Fan Nolit:

Пускай скудеет в жилах кровь Но в сердце не скудеет нежность

Ah, kur na ngryset jeta, seç na tret

О ты последная любовь

M’e nxehtë dhe m’e mprehtë dashuria!

Ты и блаженство и безнадежность

Shkëndrit, moj dritë, që na le shëndenë,

<120>

lindje – perëndim, i krijuar, krijuar, që nuk ekziston në origjiorigj inal.

Moj dasm’ e fundme, shkrepti nga zia. Nga lindja gjysm’ e qiellit na u err, Pak vetëm na shkëlqen nga perëndimi.

Qëndro, qëndro moj mbrëmje plot me vrer,

Qëndro, qëndro, moj mbrëmje plot me vrer, Vazhdo, Vazhdo, vazhdo, or diell ngazëllimi!

Vazhdo, Vazhdo, vazhdo, or diell ngazëllimi!

Ndërkaq ndihen dridhjet e ajrit, ngricat, të ftohtët mortor.

Nga dimr’ i ftohtë gjaku na u mpi, Por zemra ndrit me lul’ e me lëndinë. Moj nus’ e funtme, helm e lumëri, l umëri,

Nga dimr’i ftohtë gjaku na u mpi,

Ç’ma dogje, ç’ma gëzove pleqërinë!

Por zemra ndrit me lul’ e me lëndinë

Kemi të bëjmë me një përkthim tipik nolian. Poezia është ndërtuar mbi kundërgoditje, edhe atëherë kur ato nuk ekzistojnë:

Dhe tani �jala “nuse”, një përfytyrim krejt i papritur, në qendër të dasmës – kujë, midis jetës dhe yllësish, mes brengave dhe lumturisë, që për herë të mbrame djeg dhe gëzon pleqërinë. Asosacionet fektijnë, Ah, kur na ngryset jeta, sec na tret ndërthuren dhe lind kështu muzika, një muzikë sa M’e nxehtë dhe m’e mprehtë dashuria hyjnore aq dhe funebre. Një shqipërim tipik nolian! Duke iu përsjellë kësaj poezie, I. Kadare shkruan: Ashtu sic vënë në dukje studjuesit e tij, “... zakonisht ”Noli disa herë shkoi dhe d he më larg. Ai deshi të provonnë orkestrimin e vet poetik ai punon veçanërisht me te të pamundurën, d.m.th. që përkthimet e tij të jenë veglat e tunxhit. Prandaj me të drejtë është vërej- më të bukura se origjinali. Ai e bëri këtë me poetin F. tur se përveç simetrisë klasike dhe asaj plastike në Tjutçev në vjershën “Dashuria e funtme”, ku vargjeve vjershërinë e tij zotëron dhe intonimi i fortë i jetës, të ëmbla: që rijepet me kumbime stentoriane, tejet akustike, anapestesh, am�ibrakësh, trokesh dhe jambesh, një Сияй сияй прощальный свет intonim burrëror, që e ndiejmë edhe te muzika e tij Любви последней зари вечерней origjinale”. U dha në shqip një bukuri demoniake: Shkëndrit, moj dritë që na lë shëndenë, Moj dasm’ e funtme, shkrepëti nga zia. Shkëndrit, moj dritë, që na le shëndenë, Po e vazhdoj me tej komentin po me kete fryme. fr yme. Moj dasm’ e funtme, shkrepëti nga zia. Ndihen tani kumbimet solemne të trumpetave oksitone, përplaset vetë jeta: dasmë – zi, dritë – që lë shëndenë për të mos u kthyer kurrë më, për të mos u përsëritur më dhe vetë zia pastaj, që është dhe mort, edhe errësirë, edhe fund i jetës, amëshim, pafundësi. Nga lindja gjysm’ e qiellit na u err, Pak vetëm na shkëlqen na Perëndimi.

Edhe një kontrapunkt tjetër, tjetër, edhe një antonim tjetër

Por i pakënaqur siç duket që bëri të pabërën me një poet të zakonshëm rus, ai u rrek ta përsëriste atë me dy nga mjeshtrit e famshëm të vjershërimit: amerikanin Edgar Po me vjershën Korbi, që ngjan si e shkruar në shqip dhe francezin Sharl Bodler me vjershën Asaj që shkoi”. Është një tezë që mund të rishikohet. Pranëvënia një poet i zakonshëm rus dhe një poet (nënkupto) i jashtëzakonshëm shqiptar, përveç se një mungesë modestie nga ana e letrave shqipe, përcjell dhe një

<121>

> 5 / 4 o t i g o c <

> 5 / 4 o t i g o c <

pasaktësi artistike. I përcaktuar nga Dostojevski Dostojevski si poeti i parë �ilozof në letrat ruse, F. Tjutçevi, diplomat, eseist, përkthyes dhe mendimtar, është një nga lirikët më delikatë, i dallueshëm qartë për prirjet e tij �ilozo�ike, çka nënkupton dhe një përzgjedhje jo të rastësishme nga ana e Nolit. “Kundërshtia qenie - mosqenie është thelbi i tablosë së tij poetike” thotë J. Ndërsa përsa i përket mendimit që përkthimet e tij të jenë më të mira se origjinali është një tezë e prapambetur, e cila sot tingëllon krejt e papranueshme përballë arritjeve të strukturalizmit francez dhe veçmas të shkollës postmoderniste të Zh. Deridasë, e cila e molekulizon aktin përkthimor deri në një shkëmbim atomesh emocionale. Kjo çon detyrimisht në rishikimin e tërë shkollës noliane të përkthimit. V. Nabokov, në artikullin e tij”Arti i përkthimit”, sjell jo pa ironi një rast të tillë: “Jo shumë kohë më parë, një kompozitor i njohur rus më kërkoi të përktheja në anglisht një poezi, të cilën e kish muzikuar 40 vjet më parë... Për fat të keq, ky tekst ishte poezia e njohur e Edgar Poes “Këmbanat” në përkthimin e K. Balmontit. Se ç’përfaqësojnë në vetvete përkthimet e shumta të Balmontit mund ta kuptosh lehtë nga krijimet e tij vetjake: ai dallohej nga një një paaftësi pothuaj patologjike qoftë dhe për të krijuar një katrenë melodike...Duke e përkthyer këtë poezi në kah të kundërt në anglisht, unë u përkujdesa për të gjetur �jalët gjegjëse që të përcillnin kumbimin rus. Tani, nëse dikujt i bie në dorë përkthimi im anglisht, ai, prej budallallëkut, mund që ta përkthejë sërish rusisht, kështu që vjersha në të cilën nuk ka mbetur asgjë prej E. Poes, t’i nënshtrohet sërish një balmontizmi, derisa “Këmbanat” të shurdhohen deri në “Memecëri” Nëse do të kuturisnim tani, qoftë dhe për arsye metodike, ta ripërkthenim këtë shqipërim nolian në rusisht, nuk do të kishim më një shurdhim, në të kundërt do të kishim një Tjutçev shumë më dinamik dhe shumë më jetësor, një Tjutcev në katror ose në kub, por gjithsesi jo të natyrshëm. Arsyeja është se shkolla klasike noliane nuk e respekton strukturën tekstore, ajo nuk e sheh atë si

një tërësi ndërthurjesh semantike dhe artistike të ku�izuara, brenda të cilave mund të gjenerosh. Duke e vetjakizuar origjinalin, duke mbajtur qëndrim dinamik mbi elementet, duke i përthithur dhe i pasuruar ata, ajo shpalos vetveten, pa ku�i, deri në shfytyrim të njësisë referenciale. referenciale. Mendoj se rënia e tabusë politike sjell për pasojë dhe rënien e tabusë artistike, te cilat kanë bërë që deri më sot kjo shkollë të pranohet si e përkryer, thuajse në mënyrë aksiomatike. Kjo është arsyeja që ky poet i pafundësive së shpirtrave dhe qiejve, sipas A. Volinskit, është përcjellë në shqip jo me një lloj qetësie dhe delikatese, që ai i rrezaton, por disi bujshëm. Kjo ka bërë bërë që Noli, ky mjeshtër i aliteracioneve, të mos dallojë pothuaj asnjë lloj aliteracioni, që e përshkon vjershën fund e krye. Tekefundit kjo jetë që po shuhet e që të kujton vargun e Lamartinit O kohë ndale �luturimin tënd! të mos përcillet me gjithë ngjyresat e saj �iligrane. Janë zhurmat parazitare ato që e cenojnë këtë shqipërim, zhurma të cilat me c’duket qysh herët e kanë shoqëruar mediumin politik e shoqëror të shqiptarëve. “Përkthimi i njajë vepre klasike, mbas mendimit t’em, - shprehet Gj. Fishta,- ka shumë analogji me të rame nji zani njajë melodije me vegla të ndryshme muzikore..., por nota, koha e ekspresioni nuk mund të ndrrojnë, tue kenë se këto janë të shprehunit e ides së muzikantit.” muzikantit.” Pikërisht ajo që ndryshon tek Noli është ekspresioni, tonaliteti i veprës! Ky tonalitet i ngritur, romantizant, kjo frymë me lule e lëndinë, të cilat as që gjenden në origjinal, por që dëshmojnë për një qëndrim disi folklorizant, vulgarizues, do të jenë shpesh mbizotëruese në shkollën përkthimore të viteve ’60, por në disa raste dhe të viteve ’90 të shekullit që kaloi. Kjo do të çojë, përveç arritjeve, edhe në aventura përkthimore.

<122>

LETËRSIA SI RELIGJION Salajdin SALIHU

Murat Isaku u rikthye në mesin tonë me librin me

Teksa e shkruante tregimin “Thuthuqi i pavijonit numër katër” , shpesh e vizitonte Bardovcën (ku gjendet spipoezi M’i këpusin kokrrat e frymës , për botimin e të cilit tali neuropsikiatrik). “Lirisht mund të them se ai është u përkujdesën bijat e tij, të cilat për më shumë se tre shkruar në një gjendje gjysmë çmendie” . vite e kishin ruajtur të paprekur dorëshkrimin. Murat Isaku u rikthye pasi, paraprakisht, kishte krijuar një perandori letrare përgjatë disa dhjetëvjeçarëve. II. U rikthye si përherë... si poet. Sepse poetët, edhe kur Ndonëse kishim një distancë e madhe moshe ai sillej duket se kanë ikur përgjithmonë, befas rikthehen. Rik- me ne, krijuesit e rinj, si një bashkëmoshatar. bashkëmoshatar. thehen për lexuesit e së nesërmes. Më saktësisht, Mu- Ai do të mbetet në kujtesën e brezit tim si aristokrati i rat Isaku, ka qenë gjithnjë në botën që s’e braktisi kurrë një mjedisi gjysmë të urbanizuar që gjallonte nën trysn– botën letrare, ku është i dënuar që të mbetet përgjith- inë e thashethemnajës dhe nën shtrëngimin e tymnajës monë. së spekulimeve. Përgjatë një jete ai shkroi romane, tregime, poezi, me Ai do të ngelet në kujtesë si shkrimtari që letërsinë e një përkushtim të habitshëm, me një vullnet të jashtë- konsideronte si religjion. zakonshëm, me një fuqi titanike, pa të cilat nuk mer- Ai do të mbetet në kujtesë si shkrimtari që iu gëzua suresh dot me letërsi. kseseve dhe u pikëllua në dështimet tona. Në këtë rrugëtim krijues thoshte se shpesh kishte nd- Ai do të mbetet në kujtesë si shkrimtari që na motivoi jerë lodhje. E kishte lodhur tipizimi i Eng Humballait te kur kishim më tepër nevojë për �jalën e një njeriu që Plagët, atëherë kur Gjata e ngarkonte në shpinë trupin kishte bërë emër në letrat shqipe. e tij pa kokë dhe e varroste majë një kodre që madhësh- Kur ne nxitoheshim ai na kujtonte se letërsia është tia e tij të shëmbëllente me lartësinë e majës. gjuhë, magji e saj. Te Rreckajt e kishte lodhur humbëtira ku babë e bir Kur ne shpejtonim të dukeshim, ai na kujtonte se lavdia gjendeshin në terrin e thukur, thukur, njëri në grahmat g rahmat e fundit ishte një keqkuptim dhe deprivatizim. të jetës, tjetri duke mos e kuptuar se ai që vdiste ishte Nga takimet me të e kemi përjetuar ndjenjën e Cvajgut babai i tij… nga takimi me Romen Rolandin: se njeriu sa më i madh Më shumë lodhej kur nuk shkruante. Ndjehej i shkretë. që ishte po aq ishte më i dashur dhe më i përzemërt. Thoshte se ndjehej nervoz, endacak, �jalëpakë, neuras- Lavdia nuk ndikonte në mënyrën e tij të të jetuarit. tenik. Kur i rrekej veprës atëherë i duhej vetëm qetësi Ajo ishte jashtë tij, diku, matanë, e pahetueshme nga dhe të gjithëve ua shtronte një lutje të madhe: ta linin shkrimtari. të qetë në hallet e shkrimit... Ai do të mbetet në kujtesën e brezit tim si shkrimtari që Kur kishte punuar romanet Plagët dhe Rreckajt, ishte nuk mund të rrinte gjatë kohë larg forcave demoniake zvarritur nëpër varrezat e Teqes. Kishte folur me të të krijimit. vdekurit. Kishte folur me njeriun e fshehur brenda ve- Ai punonte me orë të tëra dhe kur dilte në botën tonë tes. Kishte dëgjuar zërat që vinin nga përtej dhe më pas ishte krejtësisht i humbur. Ishte letërsia që e mbante kishte nisur të rrëfente me gojën e personazheve të tij. gjallë.

<123>

> 5 / 4 o t i g o c <

Te ky shkrimtar vështirë mund të hiqej një paralele ndërmjet Isakut qytetar i rëndomtë dhe atij shkrimtar. Për Isakun do të mund të shkruhej një libër i veçantë me ndodhitë interesante në jetën e tij – veçmas për “harresën”. Në fakt, në botën jashtë letërsisë dukej i humbur dhe harrestar. Në këtë botë mendonte për botën tjetër, atë të sajuarën, realitetin e përfytyruar, me të cilin ishte njëjtësuar. Nga bota e këndejshme merrte atë që i duhej shkrimtarit për të sajuar botën e tij të epërme. Gjërat tjera, që shumëkush i pandeh të vlefshme, ua lente të tjerëve, pa ndjerë fare xhelozi. Për një shkrimtar është e vlefshme diçka tjetër, që atij i hyn në punë, teksa të tjerët as që mund ta vërejnë... III. Murat Isaku shkruante “për të mbetur njeri” , kurse shkrimi për të ishte “dhembje e ëmbël që provokon të gjitha qelizat e gjalla dhe krijon simfoninë e harmonisë” . Në krijimtarinë e tij tragjikja zë vendin kryesor. Shkrimtari thoshte: “tragjikja është më e fortë se lumturia, sikurse edhe dhembja më e fortë se gëzimi” . Isaku nuk besoj të ketë qenë i lumtur, por dihet se ka qenë kërkimtar i vazhdueshëm, veçanërisht i �jalës. Ai do të mbetet përgjithmonë në letërsinë shqipe për gjuhën e tij të pasur poetike, madje, besoj, se studiuesit e së nesërmes do të merren me atë shumësi �jalësh që e pasurojnë leksikun e gjuhës sonë. Ai kërkoi �jalë plaka e të harrueme, siç do të thoshte Pjetër Bodgani, për të krijuar kështjellën e tij artistike. Me �jalë të rralla, që përdoren në trevat tona, hijeshoi mrekullisht kështjellën e tij artistike. Në vjeshtën e jetës së tij ai merrej me, sikur thoshte, disi me një ironi të fshehur, “ristudimin” e tërësishëm të veprave të tij. “Nganjëherë mendoj se po t’i shkruaja tani, në disa prej tyre,do të kisha qasje tjetër, por ky është vetëm përfytyrim”. Në fakt ai nuk i ka rishkruar veprat e tij. I la ashtu siç i kishte shkruar dikur, normalisht me disa përmirësime tejet të vogla. Megjithatë, në bisedat me të e kuptonim se ai mbetej i pakënaqur me nivelin e disa veprave që kishte shkruar. Madje, pikërisht me ato që kritika i ka konsideruar si më të realizuarat artistikisht. Kjo ndjenjë e shoqëron çdo krijues serioz. Murat Isakun patjetër. Madje shpesh ia thosha me shaka: Po çka do të përmirësoje pikërisht këtu, kur s’ka vend për kurrfarë ndërhyrjeje. Po madhështia e shkrimtarit këtu shihet: jo tek �letët që ka shkruar, por tek �letët që ka grisur. Murat Isaku ka lindur me fatin apo fatkeqësinë për të qenë shkrimtar. Dhe nëse do të gjendej në seancën hyjnore ku do të përcaktohej sërish fati i tij jetësor ai sërish do të zgjidhte këtë fat apo fatkeqësi. Letërsisë, > 5 sikurse thoshte, nuk iu përkushtua për ndonjë interes / 4 të veçantë. Ajo për të ishte nevoja e natës dhe e ditës, o t i g autobiogra�ia e tij, fati i tij. o c “Nëse e nis edhe njëherë letërsinë, sikurse kam vepruar

50 vjet më parë, besoj se do të mbetesha i njëjti: të jem i mirë ndaj njerëzve, dorën gjithmonë ta mbaj për miqësi të sinqertë dhe krahët e hapur për përqa�ime. Ndoshta nuk do të isha ky që jam me këtë përvojë jetësore, por shkrimtar detyrimisht”. Na ndodhte shpesh të bisedonim për nevojën që na shtynte të shkruanim. Mos vallë shkrimi nuk është tjetër veçse tentim, apo mashtrim, që të mos e shohim hijen e vdekjes që na fanitet ku(r)do? “Vet jeta është antitezë e vdekjes dhe përsëritje metabolike e fëmijërisë. Jeta është një fëmijëri në vazhdim, e cila duke dashur të mbetet e tillë, me kalimin e virgjërisë, ajo i kundërvihet fatit fatal të vdekjes. Këtë për fat të keq nuk arrin ta sundoj në betejën e gladiatoreske, por arrin ta zbusë egërsinë e saj. Në të gjitha veprat e shkrimtarëve botërorë, pa përjashtuar as timen, vdekja është kambanare e madhe në sfond, zëri i së cilës arrin kudo, por secili shtiret se ajo gjendet diku larg personit të tij… Parafytyrimi i vdekjes ndonjëherë është i bukur, sepse në këtë rast ndjehet nevoja e mobilizimit te vetvetes për t’i bërë rezistencë të keqes. Edhe vdekja është e bukur, sepse çdo dukuri që patjetër duhet të kryhet, ruan në vete hi jen e bukurisë”, thoshte plaku me borsalinë, aristokrati që jetoi në një kohë prerjesh të mëdha historike dhe të papërshtatshme për shkrimtarinë. Por ai nuk iu nda letërsisë asnjëherë, sepse pa të nuk mundte dot. Ai arriti mjeshtërisht të krijonte personazhet e letuar që rrugëtonin mes heshtjes dhe shpresës së thyer... Tragjikja e personazhit në veprën e tij shndërrohej në një tragjikë masive ose në rezistencë kolektive, së paku duke lënë mesazhin e një qasjeje të këtillë. Këto për të ishin tema të vjetra të letërsisë, të trajtuara nga Platoni, sidomos nga Aristoteli. “Tragjikja e personazhit në letërsi zgjon asociacione të shumta për t’i dalë zot trupit të vet, shokut, familjes, etnitetit... Në kuptimin �ilozo�ik të �jalës, tragjikja është pjesë përbërëse e të menduarit dhe gjykuarit, të meditimit të individit. Ajo sondërrohet në forcë shtytëse për t’u kundërpozicionuar. Herë herë edhe tragjikja është e bukur sikur vdekja, sepse është pjesë përbërëse e imanencës sonë, që lëviz levën motorike të ecjes përpara, të harresës. Në veprën time pjesët më të bukura janë ato kur njeriu lufton kundër tragjikes vetanake dhe bie viktimë në këtë luftë, duke mos e konsideruar vetveten si të humbur”. Ja kështu �liste shkrimtari. Ishin me fat ata që patën rastin ta dëgjonin, të ishin pranë tij. Fliste rrjedhshëm. Dhe ishte ndryshe nga ne të tjerët... sepse qe gjithnjë në zonat in�luencuese të letërsisë. Ata që nuk e patën këtë fat kanë mundësinë që të komunikojnë me librin, si formë tjetër ekzistence. Një nga këto libra është edhe ai që autori nuk arriti ta shihte të botuar – M’i këpusin kokrrat e frymës .

<

<124>

MURAT ISAKU

kur zhvishesh në pasqyrë.

KISHA VDEKUR DITËN E ENJTE

Je ti një �jalë aq e bukur që e ndezur rri në frymë...

Është e vërtetë se më kanë marrë në qafë kur kanë thënë se të shkruar e paskam pasur

Pasi të të vjedh me të dy duart

të vdes mu ditën e enjte

në etjen tënde do të fshihem si hajn

dhe prej meje kishin larë duart.

që të mbetem gjallë.

Ditën e premte u bë rrëmujë e madhe

PENG I DHEMBJES

në pazarin e pulave kur u shfaqa si kukudhi në përrallë.

Tash as mendja më ikën të shoh ndonjë ëndërr, të kap ndonjë shpresë,

Ca ia mbathën me duart në kokë

dridhjen e buzëve nga mishi ta hedh

nga trishtimi i kallur në sy,

e tymin e kokës në rrugë ta qes...!

të tjerët u bënë akull. Vetëm peng i yt jam bërë, oj dhembë, Ore, është ngritur lugat – thanë

oj jeta ime në të majtë dhe në të djathtë!

pikërisht në atë dakik

As që dua mëshirë t’kërkoj për ndonjë mëkat,

kur ra kambana e madhe.

për ndonjë zjarr... jo, jo kjo tash është mjaft

Megjithatë as në varreza nuk gjetën varr të ri,

Kur edhe shpirti qet me shqelm si hajn...

as në defterin e hoxhës vijë të kuqe mbi emrin tim as në shtylla lajm pikëllimi me fotogra�i...

“U i biri i Bdek”... para vetes bie në gjunjë, kaq!

Mirëpo, unë kisha vdekur ditën e enjte në kafene

Shuani qirinjtë...!

me një “ndjesë pastë” ndër buzë të bujarëve. mandej kishte ardhur shiu i dytë.

ZONJUSHA NËPËR SHI

Vetëm tash e diel se të shkruar e paskam pasur të jetoj

Dy drunj �linin bashkë në këtë shi të parë

deri ditën e enjte kur bie kambana e madhe

të ngjitur njëri me tjetrin bel e shalë,

dhe vjen shiu i dytë

të dytë merrnin një frymë dhe hynin në një shtat...

VJEDHJA FATALE Atypari zbathur hiqej kjo zonjushë, E sosa të të vjedh me të tëra hiret

që me ëndrra i mbushte gjinjtë

me epshe, me inat, me ëndrra, me ngërçe

thellë nën këmishën e bardhë,

me tërë Zotin,

priste dikujt t’i hidhej n’përqa�im sa më parë

që me sytë e mi të të shoh kur zgjohesh,

si druri i dytë drurit të parë...

kur buzët të lëshohen, kur dritën e pi,

<125>

> 5 / 4 o t i g o c <

POEZI ME FRYMË MEDITERANE Bardhyl ZAIMI

M

ijëra �letë të shpaluara plot emfazë krijuese

dhe bredhjet e pafundme në “Qytetin me rregulla të serta” kishin shtresuar tashmë në brendësinë e krijuesit simfoninë e frymëzimeve të trishta, këtë gjendje shpirtërore, e cila përfundimisht po kërkonte një natë të blertë vetmie për të renditur në pentagramin e pasionit, notat më sublime të pluralitetit dhe lirisë njerëzore. Ai po nisej fundekrye i përshkuar nga jehonat e përditshmërisë, nga ato gjëra të imëta madhështore me të cilat tashmë po mbrunte botën e tij krijuese, poetikën e tij, e cila shtrihej në një hapësirë të re kuptimi dhe ndjeshmërie. Pikërisht këtë ndjeshmëri të re, e cila përshpirtshëm kërkon tonet me të thella të ekzistencës, të lirisë dhe dashurisë njerëzore, autori Salajdin Salihu e ka ravijëzuar me një origjinalitet të papërsëritshëm në dy librat e botuara me poezi dhe tregime “ Vdes pas gjërave të imëta” dhe “Nata e parë e pushtimit”. Vëllimi poetik “Natë e blertë vetmie”, në gjuhën shqipe dhe maqedonase, përfshinë poezi të përzgjedhura nga dy librat e botuar më parë. > 5 / 4 o t i g o c <

Poezia e autorit Salajdin Salihu, vjen nëpërmjet një shprehimësie origjinale krijuese, duke bartur në çdo varg pulset e spontanitetit, forcën supreme të gjuhës,

<126>

e cila mëkohet pandalshëm nga zjarri brendshëm pro-

të mekur dridhmat e panumërta të lakuriqësisë njerë-

meteik që vazhdimisht kërkon të s�idojë ngërdheshjet zore. Ajo rri zgjuar aty ku frytet e jetës lëvaren në një e sovranëve, vështrimin kërcënues që mbyll në ku-

degë trishtimi. Kjo poezi na pranon krahëhapur ashtu

vli dëshpërimi shumësinë e jetës njerëzore. Ajo vjen

siç jemi, të kreshpëruar, endacakë dhe të dashuruar.

ngeshëm në “Vendin ku ndodh asgjëja” për të kumtuar

Kjo poezi është e tillë ngase procedimi krijues ngjizet

përmasat e tkurrura të jetës, të dashurisë, duke artiku-

në Universitetin e jetës, aty ku gjërat ti mëson trishtimi

luar në të njëjtën kohë një vizion më të plotë mbi botën

dhe dashuria. Kjo poezi kapërcen me elegancë paradig-

dhe njeriun.

mat paraprake letrare të papërsëritshme në vokacionin

Kjo nisje poetike e konsoliduar me hukamat e fundit e tyre, por me fytyrë të mërzitshme për ndjeshmërinë të gjësendeve përreth, të cilat rrezikohen vazhdimisht e një brezi që po nisej. Ky brez, të cilit i takon edhe aunga harrimi dhe nga patetizmi i kasnecëve të fundit të tori i këtij libri i dorëzohet një poetike tjetër, e cila imshkretëtirës mëton të sjellë pranë lexuesit shpirtin e një pulset krijuese nuk i merr nga paradigma paraprake, kohe të largët, mungesa e së cilës i bën ditët të jenë më

por i absorbon si re�lekse dhe si ndjeshmëri të spon-

të errëta se një natë mesjetare. Gjithçka duket e ngurtë,

tanitetit. Prandaj, krijimet e Salajdin Salihut nuk janë të

kanonike, ndërkohë që krijuesi mbetet i gozhduar për

ngarkuara me improvizime dhe me shtërzime. Partitu-

kitarën e arnuar të dhembjeve, duke lëshuar klithjen e

rat e përditshmërisë në mënyrë të vetvetishme hyjnë

çjerë në hapësirë “ Këndoj ekzistoj jeta është këngë”.

në vargun e tij, dhe ai i laton ato pa ngarkesa. Ky krijues

I zënë gand në trishtimet e boshësisë, në çastet e vet-

e kërkon të mirëqenën, atë që ka një vlerë njerëzore,

misë supreme, kur ndjen vetëm praninë e kufomave që një vlerë estetike, ato elemente të cilat e konstituojnë ecin, krijuesi i kthehet dashurisë, magjisë së pafundme një botë poetike që ushqehet nga shumësia shfaqjeve të ekstazës, ngushëllimit të bukur që e shpëton nga ko-

jetësore. Fokusi i eksplorimeve poetike e rrok atë që

tësia. Në lartësitë ku vdekja shikohet vëngër me dashur-

është e rëndomtë dhe që brenda kësaj rëndomësie ësh-

inë, këngëtimi shkel sinorët e kërleshjes ballkanike dhe

të esencë e përbashkët njerëzore.

lëshohet në frymën mediterane duke përftuar imazhet Autori dyert e galerisë së brendshme nuk i hap me see një tjetërbote të largët, që vjen e stolisur me gjethe

zame, por me urtësi krijuese, me punë të pandalshme,

da�ine dhe me një siluetë vashe me sy të ullinjtë.

duke vënë shpirtin në gjërat që bën. Dyert e kësaj

Me këto imazhe të largëta të një tejbote që ka harruar

galerie të brendshme nuk i hap me mendjemadhësi,

të vij përplotësohet me elegancë dhe sko�i krijuese pei- por i hap duke përgjuar për çdo ditë pulsimin e beftë të zazhi urban i zhgënjimeve, i tmerrit ekzistencial dhe i

frymëzimeve kryeneçe.

brutalitetit të përditshmërisë. Kjo ndërfutje, që gjakon

E veri�ikuar tashmë edhe nga kritika e mirë�illtë letrare,

të çlirojë përmasat e robëruara të qenies njerëzore i jep

kjo poezi e botuar në gjuhën shqipe dhe maqedonase

këtij këngëtimi tonet më të thella të melankolisë, zërin

besoj se do ta gjejë lexuesin edhe në këtë hapësirë

e krisur të violinave të vjeshtës, zë i cili përmallshëm e

gjuhësore. Ky është një hap për t’u lavdëruar i shtëpisë

mbërthen fëmijërinë në dhomën e pritjes, në kohën kur

botues “Serembe” nga se në këtë mënyrë stimulohet

tashmë buldozeri ka rrënuar shtëpinë e vjetër.

dialogu letrar si dhe a�irmohen njohjet krijuese.

Për më tepër, poezia Salajdin Salihut, është një �ishkëllimë e largët e një treni që përshkon stacionet me barë të pakositur. Ajo herë na prek vrazhdë me duart e kanoneve të imponuara e herë na pëshpëritë me një zë

<127>

> 5 / 4 o t i g o c <

<çast

i fiksuar>

MIMOZA VELIU, FOTOGRAFE

Mbyllësi është mbyllur, atëherë shëmbëllimi është ngrirë! Mimoza me këtë ekspozitë hapi ndjenjën e shkrirjes në kërkimet që pasurojnë shpirtin dhe jetën. Afrim Spahiu

Mimoza njeh mirë gjuhën e artit figurativ, andaj nuk ka zgjedhur rrugën e një fotografi, ose foto-raportuesi vetëm për të në prezantuar ngjarjet si të kreyra, por me kreativitetin e saj artistik ajo i paraprin një të nesërmeje më të mirë, një botë pak më ndryshe, aty ku shpirti e ka fjalën kryesore. Osman Demiri

> 5 / 4 o t i g o c <

Mimoza kultivon një qasje konceptuale ndaj fotografisë. Për imazhet e Mimozës nuk mund të thuash prarazi se a janë optimiste apo të trishtueshme. I ngjanë pyetjes se a është një gotë me të verë të kuqe gjysmë të zbrazët apo gjysmë të mbushur. Mimoza vetëm konstaton gjendjen. Imazhet e Mimozës herë përfytyrohen shpresëndjellëse, herë dëshpëruese. Shkëlzen Maliqi

<128>

> 5 / 4 o t i g o c <

<129>

Cogito

Recommend Documents