Dobrosusedski odnosi

dr Brano Miljuš dr Dragan Đukanović

DOBROSUSEDSKI ODNOSI u svetlu srpsko – bosanskohercegovačkog pitanja

Korice: Karta Jugoistočne Evrope. Izvor: www.geografija.net/images/jugistocwww.geografija.net/images/jugistocnibalkan.jpg

Institut za međunarodnu politiku i privredu

DOBROSUSEDSKI ODNOSI u svetlu srpsko – bosanskohercegovačkog pitanja prof. dr Brano Miljuš dr Dragan Đukanović

Beograd, 2011.

dr Brano Miljuš dr Dragan Đukanović DOBROSUSEDSKI ODNOSI u svetlu srpsko – bosanskohercegovačkog pitanja Izdavač Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, Makedonska 25 Za izdavača Dr Duško Dimitrijević Recenzenti Dr Dragan Petrović Dr Duško Dimitrijević Lektor Marina Ristanović Kompjuterska obrada Sanja Pavlović Dizajn korice Snežana Vojković Štampa „Želnid“, Beograd Tiraž: 300 primeraka ISBN 978-86-7067-153-9 Knjiga je objavljena u okviru projekta „Srbija i savremeni svet: putevi i perspektive učvršćivanja spoljnopolitičkog, bezbednosnog i spoljnoekonomskog položaja Srbije u savremenim procesima u međunarodnoj zajednici“, finansiran od Ministarstva za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije, za period 2006– 2010. godina.

SADRŽAJ PRVI DEO Prof. dr Brano Miljuš viši naučni saradnik Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd

I – DOBROSUSEDSKI ODNOSI SRBIJE SA POSEBNIM OSVRTOM NA BOSNU I HERCEGOVINU 1. Opšti pogled na pojam dobrosusedskih odnosa Republike Srbije .................................................................................. 2. Definisanje dobrosusedskih odnosa ............................................... 3. Suština tumačenja Rezolucije 1244. i njeni mogući uticaji na dobrosusedstvo ...................................... 4. Primeri iz naše bliže istorije koji mogu da utiču na dalji razvoj dobrosusedskih odnosa ...............................................

11 25 30 32

II – EVROPSKA UNIJA I SRBIJA 1. Ubrzano pridruživanje – između mita i održive realnosti ........ 42 2. Refleksije evropskih integracija na Srbiju ..................................... 48 III – GEOPOLITIKA SRBIJE OMEĐENA DEJTONSKO–PARISKIM UGOVOROM U SAVREMENOM GEOSTRATEŠKOM OKRUŽENJU 1. Opšti pregled geopolitičkog spoljnopolitičkog cilja Republike Srbije .................................................................................. 56 2. Odnosi sa Hrvatskom ........................................................................ 62 5

Dragan Đukanović – Brano Miljuš

3. Odnosi sa BiH ...................................................................................... 4. Odnosi sa Republikom Makedonijom .......................................... 5. Odnosi sa Mađarskom ..................................................................... 6. Odnosi sa Rumunijom ..................................................................... 7. Odnosi sa Bugarskom ...................................................................... 8. Odnosi sa Albanijom ........................................................................ IV – BIH ZEMLJA VEČITE TRANZICIJE 1. Makroanaliza istorijskih bosanskohercegovačkih pitanja relevantnih za savremena rešenja bosanskohercegovačkih pitanja i dobrosusedstvo sa RS ........... 2. Tranzicija kao proces u BiH ili degradacija integrativnih procesa ........................................................................ 3. Perspektive razvoja Bosne i Hercegovine ..................................... 4. Unutrašnji i spoljašnji izvori nestabilnosti BiH ............................

64 69 70 71 71 72

74 91 93 96

V – ZAKLJUČNA RAZMATRANJA ................................................. 109 VI – BIBLIOGRAFIJA ............................................................................ 135 VII – PRILOZI ......................................................................................... 139 ***

6

DRUGI DEO Dr Dragan Đukanović naučni saradnik Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd I – ULOGA I MESTO REPUBLIKE SRBIJE U JUGOISTOČNOJ EVROPI: KONSTRUKTIVNI ČINILAC REGIONALNE SARADNJE a) Srbija sa državama nastalim od Jugoslavije: ka uspešnijoj saradnji i pridruživanju Evropskoj uniji .............. 171 b) Bilateralni odnosi Srbije sa „starim susedima“ i Turskom ....... 183 II – MULTILATERALNI VIDOVI SARADNJE U JUGOISTOČNOJ EVROPI I ODNOS EVROPSKE UNIJE PREMA ZAPADNOM BALKANU a) Razvoj multilateralne saradnje u Jugoistočnoj Evropi ............... 187 b) Evropska unija i Zapadni Balkan: od regionalnog pristupa do punopravnog članstva ................................................................ 191 III – POLITIČKA SITUACIJA U BOSNI I HERCEGOVINI KAO IZAZOV ZA STABILIZACIJU PRILIKA NA ZAPADNOM BALKANU I U JUGOISTOČNOJ EVROPI a) Postdejtonska konsolidacija prilika u Bosni i Hercegovini (1995-2011) .................................................. 203 b) Ustavne promene kao izvor unutrašnjih nestabilnosti u Bosni i Hercegovini ........................................................................ 209 7

Dragan Đukanović – Brano Miljuš

c) Stavovi Srbije i Hrvatske u vezi sa ustavnim promenama u Bosni i Hercegovini ........................................................................ 219 d) Međunarodna zajednica i konsolidacija prilika u Bosni i Hercegovini ....................................................................... 222 e) Ekonomska kriza kao faktor nestabilnosti u Bosni i Hercegovini ........................................................................ 231 BIBLIOGRAFIJA .................................................................................... 233 PRILOZI 1. Amandmani na Ustav Bosne i Hercegovine („Aprilski paket”) ............................................................................. 241 2. Ustavni amandmani ........................................................................ 261

8

PRVI DEO

I DEO DOBROSUSEDSKI ODNOSI SRBIJE SA POSEBNIM OSVRTOM NA BOSNU I HERCEGOVINU 1. Opšti pogled na pojam dobrosusedskih odnosa Republike Srbije

Dobrosusedski odnosi su deo međunarodnih odnosa, shvaćenih kao ,,zbirni naziv sastavljen od posebnih disciplina”1 ali i lavovski deo jedne od najprepoznatljivijih praktičnih aktivnosti države, tzv. spoljne politike, koja svoju artikulaciju iznalazi prevashodno donošenjem odluka s elementom inostranosti a sa jednim osnovnim ciljem da što je moguće povoljnije po svoju zemlju izgradi dobre odnose sa drugim državama, prvenstveno susedima. U Srbiji je nakon petooktobarskih promena 2000. godine upravo došlo do revolucionarnih promena na polju spoljne politike, što je nedovoljno analizirano i izučeno. Dobrosusedstvo se ni u bivšoj Jugoslaviji nije posebno izučavalo kao substrat, ili bar nije bilo dovoljno adekvatno i samostalno proučavano, čak i kada je za one hladnoratovske uslove bivša SFRJ doživljavala zvezdane trenutke svetske, nesvrstane spoljne politike. 1 Quincy Wright, The Study of International Relations, New York, 1955: “The term inter-

national relations will therefore be used as the subjekt of stady, dividing it into such special studies as international politics, international law, international organization, international economics, international education, international ethics,and psyhology and sociology of international relations. The term will, however, also be used to include suche studies as world history,political geography, political demography and technology which have a wworld rather than an international orientation”.

11

BRANO MILJUŠ

Otuda ovaj svojevrstan i ambiciozan projekat – monografija, podrazumeva jedno novo, u svakom slučaju mlado nastojanje da se pristupi prikupljanju, izlaganju i sistematizovanju, a kao konačni cilj imaće tumačenje koje će omogućiti bolje razumevanje određenih realnosti, još uvek obazrivo iznoseći javnosti, zbog nedovoljne vremenske distance, sudove o dobrosusedskim odnosima na Zapadnom Balkanu koji možda nikada ranije u istoriji nisu bili bolji. U metodološkom smislu, naravno, moramo postaviti i određene ograde, tako da dobrosusedstvo sa posebnim osvrtom na BiH u ovom projektu proširujemo nužno i na Crnu Goru i to u određenim okvirima (ekonomskim, pravnim, istorijskim). Sva distinkcija koju smo nedostatno i možda suviše neodređeno učinili prema međunarodnim odnosima, podrazumeva da ih zapravo istražujemo i analiziramo u užem i specifičnom smislu, tj. da istražujemo zakonitosti političkih odnosa koji se ne mogu zamisliti bez pojmova država, vlast, mir, neutralnost, regionalna politika i slično. Pri tome nije uopšte upitno da je jednako važno pitanje odnosa sa svim susedima, i to ne samo zbog stare izreke da ,,spoljna politika počinje na granicama“, nego pre svega zbog strahobalnog iskustva iz devedesetih godina kada se spoljna politika završavala upravo tamo sa političkim odlukama novih suseda da se „odcepe“ i ne žive u zajedničkoj državi sa Srbijom. Možda bi sociologija međudržavne zajednice mogla u konačnom dati odgovor na ovo pitanje, koje svakako nije nevažno, no mi se njime nećemo baviti iz razloga što na relaciji međunarodni odnosi i spoljna politika predmet ove monografije postaje izoštreniji i jasniji ukoliko dajemo odgovore na pitanje zašto države postupaju tako kako se one i opredele, a spoljna politika nastoji da pronađe put kojim je najcelishodnije poći da bi se u konkretnim uslovima postojeće međunarodne zajednice vlastitoj državi pribavio što trajniji i povoljniji položaj i koristi raznih vrsta. (Kada niste izolovani onda se pojavljuju i prvi primeri takve spoljne politike kojoj je cilj ostvarenje ne samo vlastitih interesa, nego i interesa međunarodne zajednice, tako da danas Beograd ima podršku za angažovanje u BiH, što je bilo nezamislivo deceniju ili dve ranije. To je zato što Beograd danas iskreno podržava suverenu i celovitu BiH u međunarodno priznatim granicama a ustavne i druge reforme prepušta dogovoru političkih elita u BiH. Ranije to nije bilo tako). 12


Prateći našu temu i postavljajući okvir metodološke relacije dobrosusedskih odnosa i međunarodnih odnosa u skladu sa opštom naukom o društvu, treba imati u vidu da su i realnosti međunarodnih odnosa u stalnom razvoju i da zakonitosti tog razvoja koje takođe valja izučavati, uistinu ne mogu biti večne kategorije. Međunarodni odnosi koji nas zanimaju u uvoj monografiji su odnosi koji postoje istovremeno sa novouspostavljenim državama. Bila je nakon raspada bivše države na mnogim stranama traumatično doživljavana činjenica da ni država nije večna kategorija, ali su novouspostavljeni oblici državne vlasti bili očigledni dokazi da je to tako. Trajnost sadržaja uspostavljanja dobrih odnosa i oblika odnosa kojima se bavimo u ovoj monografiji determinisana je postojanjem suverenih država i njihovih najbitnijih karakteristika.2 Istovremeno, u poslednjoj deceniji dvadesetog veka došlo je do drastičnih promena u međunarodnim odnosima, posebno na evropskom kontinentu. Ove promene imale su, prateći temu našega rada, tri osnovna pozitivna elementa: prvo – smanjena je, odnosno gotovo eliminisana mogućnost nuklearnog sukoba velikih sila koja je dominantno obeležila ceo period nakon Drugog svetskog rata; drugo – u osnovi je prevaziđen hladnoratovski period, a padom Berlinskog zida i blokovska konfrontacija, i treće – istočnoevropske zemlje su se pojavile u međunarodnim odnosima u zdravoj takmičarskoj utakmici da u miru konkurišu u integracionističkim procesima ulaska u EU sa svo jim autentičnim interesima već potvrđenim na demokratski način. Politički i ekonomski sistem razvijen na zapadu sa parlamentarnom demokratijom, tržišnom ekonomijom, višepartijskim sistemom, pokazao se kao motivisaniji, vitalniji i na kraju uspešniji u odnosu na druge modele političkog uređenja države i društva. Pokazalo se da pozicija iza gvozdene zavese ili neka humanija pozicija uređenja države i društva ne znače mnogo kao startna pozicija u tranzicijskom periodu za 2 Jovanović Slobodan, Država, a.d. Geca Kon, Beograd, 1936, str. 5-19. (Država i dru-

štvo razlikuju se kao spoljašnja i unutrašnja zajednica. Država je spoljašnja zajednica u dvostrukom smislu reči: (1) u njoj postoje pravila kojima se regulišu samo radnje njenih članova, a ne njihove misli i osećanja, i (2) ta su pravila propisana od jedne vlasti koja ne osniva svoje pravo zapovedanja na slobodnom pristanku onih nad kojima se vrši.)

13

BRANO MILJUŠ

one koji su polazili od vlastitih interesa, a bili su u situaciji da u najvećoj meri utiču na razvoj savremenih međunarodnih odnosa. Uz to tranzitologija pokazuje da uz sve istorijske i nacionalne specifičnosti nekadašnjih socijalističkih zemalja postoje univerzalne vrednosti koje su danas prihvaćene većinski i na Istoku i na Zapadu kada je reč o poštovanju ljudskih prava i državnog dostojanstva, višestranačkoj demokratiji, pravnoj državi ili vladavini prava i tržišnoj ekonomiji. Pored ostalog ovakvi procesi i različiti vremenski iskoraci u političkim integracijama mogu se tumačiti samom suštinom definisanja nauke o međunarodnim odnosima koja je i jedna grana nauke o politici, pa je neprestani zadatak međunarodnih kao i dobrosusedskih odnosa praćenje i promatranje promena. S obzirom na to da „politika nije samo nauka nego i umetnost“ kako je to još Bizmark tvrdio pred nemačkim Rajhstagom, predominantno se takvi procesi odnose i na umetnost vladanja i kontrolisanja društvom prilikom donošenja i izvršavanja kolektivno donesenih važnih i značajnih odluka za više država. Bitno je ne ispuštati iz vida pojam odnosi, jer se tu zaista radi o odnosima između političkih jedinica koje su dostigle najviši stepen autonomije. Taj stepen autonomije je takav da se više ne može na tu autonomiju gledati kao na unutrašnju autonomiju. To je autonomija koja se preliva i ostvaruje i u međunarodnim odnosima, a nju ne garantuje samo ustavni poredak nego i međunarodni ugovori. Otuda projekat dobrosusedskih odnosa Srbije predstavlja u vrednosnom smislu važan regionalni izazov koji u sebi inkorporira upoznavanje i analizu uslova kako pravnih i ekonomskih tako i istorijskih, političkih, socioloških i drugih u vrlo konkretnom i određenom području, koje naravno, ostaje sa brojnim vezama i dalje sraslo sa transparentnim zbivanjima i promenama u međunarodnim odnosima. Iz ovoga proizlazi logičan zaključak da svi susedi Srbije, i novi i stari, imaju identičan interes – ulazak u međunarodne integracije – ekonomske, tehnološke, a u krajnjoj liniji i političke. Naša opsednutost, u skorijoj istoriji, geopolitičkim kombinacijama sa elementima inata i s tim u vezi opterećeni lažnim mitovima i scenarijima ulaska u nepostojeće konfederacije panslavizma u kojima je naš prostor sagledavan i analiziran izvan realnog prostora i vremena, dovela je ne samo do donošenja iracionalnih političkih odluka, već nas je predodredila u 14


pravcu izolacionizma, ksenofobije i udaljavanja od 1990-2000. godine od evropskih integracija. Konkretan izraz ovakve izolovanosti predstavljalo je udaljavanje Srbije, tada u okviru SRJ iz gotovo svih relevantnih međunarodnih organizacija, prekid sa vodećim zemljama Zapada, koje su nas doživljavale kao poslednji bastion komunizma, kao i odsustvo odnosa sa većinom država nastalim na prostoru bivše SFRJ. Otežavajući problemi koji nikako ne mogu biti izgovor za spore političke i ekonomske reforme u Srbiji, jesu teška i do danas još uvek nerešena pitanja koja se odnose na probleme na KiM, jugu Srbije i specifični odnosi sa Crnom Gorom u tada postojećoj federaciji SRJ, potom usvajanjem Ustavne povelje o uspostavljanju državne zajednice Srbija i Crna Gora (početak 2003) i na kraju nakon majskog referenduma 2006. godine odlaskom Crne Gore kao sa nezavisnom državom. Pošto su ova pitanja internacionalizovana, granice unutrašnje autonomije, o kojoj smo napred teorijski postavili realan okvir, bivaju veoma relativizovane kao što postaje i velika međuzavisnost između unutrašnje i spoljne politike. Otuda danas na međunarodni položaj Srbije bitno utiču potpuno novi faktori: – Globalizacija koja je donela velike promene u međunarodnoj konstelaciji odnosa na koje je Srbija odgovorila konceptom prioriteta u vođenju spoljne politike oslonjene na četiri glavna stuba u Briselu, Vašingtonu, Moskvi i Pekingu. Realan život u multipolarnom svetu je odredio ta četiri pola EU, SAD, Rusiju i Kinu. Srbija, ovoga puta nije zakasnila u prepoznavanju i prilagođavanju svojih nacionalnih interesa novonastaloj strukturi međunarodnog sistema; – Geopolitičko okruženje koje je većinom učlanjeno u NATO pakt, koji premda bitno reformisan ipak je ostao vojni savez u kome se Srbija ne nalazi, a na ovu činjenicu je odgovorila odlukom o Partnerstvu za mir i neutralnost do konačne referendumske odluke kada za to dođe vreme; – Veliki iskorak u evropskim integracijama koji je doživeo zenit glasanjem EP za rezoluciju o evropskim integracijama i ratifikacijom SSP-a 19. januara 2011. koji je nešto ranije omogućen zajedničkom rezolucijom Srbije i EU o KiM od 9. septembra 2010. godine kojom je napokon izglasana i spremnost Srbije da bez odlaganja započne dijalog sa Prištinom. 15

BRANO MILJUŠ

Da li bi, u ovim izmenjenim uslovima u kojima su se i drugi faktori u međunarodnim odnosima takođe menjali, npr. turska geopolitička pozicija je doživela možda još veću metamorfozu i otvaranje prema svetu, koje je neminovno donelo njen uvećani regionalni i globalni uticaj, tako da je danas većina doživljava i kao evropsku, ali i azijsku, balkansku, zakavkasku, srednjoistočnu ali i mediteransku državu, 3 Srbija mogla Tursku, ekonomski okrenuti još više prema sebi i Balkanu. Odgovor na ovu nesumnjivu potrebu se, pored brojnih drugih pitanja nalazi u prevashodno ekonomskim razlozima zbog kojih je turska ekonomija 17. u svetu (po poljoprivrednoj proizvodnji čak 8. zemlja na svetu) sa bruto domaćim proizvodom od 465,6 milijardi evra. Milioni evra se već usmeravaju na Zapadni Balkan, pretežno u telekomunikaciju, transportnu infrastrukturu, sa ogromnom logistikom u bankarskom sektoru. Turska firma „Limak“ dobila je koncesiju za upravljanje međunarodnim aerodromom u Prištini na dvadeset godina. Nadalje, mnoge turske firme se spremaju za tendere u privatizaciji u energetskom i telekomunikacionom sektoru na Kosovu i Metohiji, koji veoma zanimaju Srbiju. “Turkish Airways“ već je u pregovorima sa JAT-om, sa mogućim epilogom spasavanja JAT-a od bankrotstva; nazire se mogućnost otvaranja 1500 novih radnih mesta u tekstilnoj fabrici u Leskovcu kao model za tursko strano ulaganje, mogući su pregovori o strateškom partnerstvu i sa „BiH Airlina“, možda i izgradnje aerodroma u Trebinju itd. U stvari i dosadašnje investicije u Srbiju najveće su u regionu u vreme kada su strane investicije najbitnije za zemlje u tranziciji. U takvoj situaciji prema sporazumu koji su potpisali ministar u vladi Srbije Sulejman Ugljanin i Omer Dinčer, ministar za rad i socijalnu politiku, u 2011. godini, Turska namerava da u Srbiju investira 1,6 milijardi evra, od čega najveći deo u najnerazvijeniju regiju Sandžak, a 690 miliona evra za autoput od Beograda do Crne Gore preko Sandžaka. Predviđen je ove godine i početak radova na izgradnji autoputa od Požege do južnog Jadrana. U planu je i izgradnja grada u kome bi živelo dvadeset hiljada stanovnika zaposlenih u malim i srednjim preduzećima. Robna razmena, 3 Davutoglu

Ahmet, Strateška dubina, Sarajevo, 2010, str. 5.

16


koja je između Srbije i Turske u 2010. godini iznosila 450 miliona dolara, nakon realizacije ovog sporazuma biće udvostručena. Srbija bi ovakvom regionalnom politikom uistinu mogla postati zvezda u usponu, a na bazi primene naučnih zakonitosti sa političkim elitama koje o tome mnogo više znaju, nužno preokrenuti integracione procese iz 90-tih dezintegracionih procesa, koji u regionu nisu izgubili svoje prepoznatljive karakteristike, s obzirom na to da se uprkos bavljenju ovim pitanjima od strane UN, još uvek oseća odsustvo šire i znatnije organizovanosti. Na ta i slična pitanja nije moguće dati ad hoc, brze odgovore, koji bi bili nešto više od pukog nagađanja bez analize komparativnih pokušaja drugih demokratskih zemalja. Zanimljiva su traganja za odgovorima na pitanja kako će izgledati položaj nekih zemalja sredinom 21. veka. Tako je npr. poznati švedski naučnik Gunar Voterberg u svojoj monografiji „Ujedinjena nordijska federacija“ izneo ideju o stvaranju nove skandinavske federacije. Knjiga je svečano predstavljena 1. novembra 2010. godine kao zvaničan dokument Nordijskog saveta, foruma parlamenata i vladâ nordijskih zemalja – Danske, Islanda, Norveške, Finske, Švedske i autonomnih regija Grenlanda (Danska), Olandskih ostrva (Finska) i Farskih ostrva (Danska). Ideja za ovakvu vrstu integracija je utemeljena na političkim i ekonomskim izazovima 21. veka, ali prevashodno i zbog napred iznesenih novih određujućih faktora u međunarodnim odnosima zbog kojih zapravo živimo u svetu u kome više ne važi odrednica da se nešto dešava negde daleko, nego se sve što je dobro i smisleno započinje na granicama vlastite države, dakle u dobrosusedskim odnosima. Otuda je u ovom primeru postojala od ranije ideja da se formira mini NATO (Švedska i Finska, kao ni Srbija, inače, nisu članice zapadne vojne alijanse), koji bi brinuo o bezbednosti regiona, na severu Evrope, ali imao i vojne i civilne snage, s obzirom na geopolitičku realnost danas u svetu. No, bilo kako bilo, Srbija iako nije mogla unapred sagledati sve posledice koje ostvarenje legitimnog cilja – dobrosusedskih odnosa, kao jedan od spoljnopolitičkih prioriteta, donosi kao nova spoljnopolitička strategija, ušla je u taj rizik kao što u nauci npr. nova saznanja takođe donose rizik, s obzirom na to kako će ih ljudi koristiti, napori su se nastavljali i dok je Silajdžić u BiH svesno bojkotovao razvijanje 17

BRANO MILJUŠ

dobrosusedstva, potpomognut ambivalentnim stavovima Mesića u Hrvatskoj iako niko nije mogao tvrditi da neznanje, odsutnost iskustva, netačne pretpostavke i nekontrolisani nacionalistički nagoni retrogradno, ponovo od slučaja do slučaja predstavljaju sporadična stanja s kojima se praksa i nauka o međunarodnim odnosima u dogledno vreme mogu pomiriti. Ostaće zadatak za nauku o međunarodnim odnosima da se bori protiv neznanja kao i protiv prividnog znanja (npr. etničkih čišćenja kao ekonomskih migracija, koje svoje stavove prikazuju kao naučno fundirane, a temelj na kojima počivaju je zapravo, ničim dokazana veća moralna vrednost određenih nacija ili veće žrtve koje su one podnele, te iz toga izvedena veća prava dotičnih nacija). I dalje će biti cilj nauke o međunarodnim odnosima da proučava i otkriva prirodu savremenih rešenja državâ, posebno dobrosusedskih odnosa, da otkriva prirodu državâ kao jedinica u njihovim međusobnim susedskim odnosima s drugim sličnim jedinicama i organizaci jama. Nauka o međunarodnim odnosima treba da omogući i uvid u realnost dobrosusedskih odnosa. Pri tome, regionalna saradnja ne mora uvek nužno da za rezultat proizvede dobrosusedstvo. Dok Josipović, predsednik Hrvatske podržava Čovića, predsednika HDZ-a BiH, u programskom iskoraku ka konstituisanju vlasti na nivou BiH sa ravnopravnošću hrvatskog konstitutivnog naroda i legitimnog predstavljanja u participaciji dva HDZ, sve do eventualnog trećeg entiteta, Tadić, predsednik Srbije, ne može, noseći inače na leđima teret Dodikovih buldožer avantura, u lokalnim koalicijama podržavati Dodikovo nespretno i lakomisleno nuđenje podrške HDZ-u da uđe u preraspodelu dejtonske BiH . Jedan je razlog što se Dodik za to ne pita i nije u skladu sa napred iznetim stavom Srbije da će ona podržati dogovor tri konstitutivna naroda i njihovih legalnih i legitimnih predstavnika, a drugi je razlog što to nije u skladu sa napred definisanim prioritetom o četiri stuba spoljne politike od kojih nijedan stub ne namerava da podrži uvođenje trećeg entiteta. Treći razlog je što takva ambivalentna pozicija Srbije direktno bi proizvodila regionalnu saradnju koja bi nužno bila negativna i onespokojavajuća. Tadić i Josipović možda i jesu trenutno dva najjača regionalna političara na Zapadnom Balkanu, no predsedniku Tadiću naprosto ne 18


trebaju Josipovićeve neodmerene izjave koji zajedno sa Vesnom Pusić tvrdi da BiH treba treći entitet, odnosno kako se ne može formirati vlast u BiH bez oba HDZ-a. Međutim, svaka priča o trećem entitetu, makar i indirektno, pored toga što narušava unutrašnje uređenje BiH definisano Dejtonsko-Pariskim ugovorom (Aneks 4), direktno je mešanje u unutrašnje uređenje susedne zemlje. Devedesetih godina prošloga veka to nas je odvelo direktno do posledica čije uzroke još izučavamo, i tragamo za projektima da slične korake predupredimo. Prethodni primer je sa stanovišta međunarodnog prava važan i relevantan deo međunarodnih odnosa, jer je deo jednog međunarodnog ugovora garantovanog od strane država čije predsednike apostrofiramo, a što sa stanovišta dobrosusedstva na najeklatantniji način ukazuje na nedovoljnost isključivo pravnog (međunarodnopravnog) objašnjavanja i razjašnjavanja međudržavnih odnosa. U uspostavljanju dobrih i pravih rešenja, koji put se, naročito od strane praktičnih političara i diplomata, mogu čuti izjave nepovoljne za međunarodno pravo i za aktivnost međunarodnih pravnika. Istina je koja se nedovoljno eksploatiše među susedima na Zapadnom Balkanu, da je prilično često EU svesna granica međunarodnog prava i njegove ograničene uloge u međunarodnim odnosima. Otuda se neretko dešava, sa ovog stanovišta neprimeren ton parlamenta EU prema nezavisnim državama u regionu Zapadnog Balkana. Primera ima mnogo ali je najilustrativniji za ovu hipotezu sadržaj već napred pomenute rezolucije parlamenta EU od 19. januara 2011. godine, s obzirom na to da se bavi pretežno pitanjima iz nadležnosti unutrašnjeg stanja i politike Srbije, ispostavljajući joj zahteve o tome kako treba da radi. Tekst rezolucije, kao i sličnih rezolucija upućenih susedima, koji se od njih razlikuje po obimu (49 tačaka), kao i obično, prvo ocenjuje stanje u pojedinim oblastima („pozdravlja“, „podseća“, „izražava zabrinutost“, „ističe“ i tome slično), a onda „poziva“ ili „ohrabruje“ vladu da učini konkretno ono što su parlamentarci zaključili. No, bez obzira na ovaj diplomatski rečnik, nema sumnje da se radi o političkim zahtevima. Dovoljno ilustrativno je navesti samo neke od njih: „skreće pažnju na lošu praksu zapošljavanja službenika mimo zakona o državnim službenicima“, „izražava zabrinutost zbog mogućeg mešanja parlamenta u rad nezavisnih agencija“, „žali zbog lošeg stanja 19

BRANO MILJUŠ

javnog prevoza, sa akcentom na železnici“, konstatuje da „nacionalna i ekonomska statistika zemlje zahteva znatna poboljšanja“, „žali zbog visoke stope nezaposlenosti u zemlji“, „osuđuje diskriminaciju žena i Roma“, „konstatuje da je nivo pristupa Internetu i dalje nizak“, pa da se zaključi da se u ovom slikanju stanja zapravo radi o identičnim problemima koje imaju svi susedi Srbije. Osim toga što se ponavljaju i ovde dvostruki standardi kada je reč o regionu u primeru „osude nasilnog raseljavanja Roma“, s obzirom na to da ovaj isti parlament EU i dalje mudro ćuti posle brutalne akcije francuske policije kada je u jednom danu raseljeno više desetina romskih naselja, sasvim je dovoljno ilustrovati, za glavnu hipotezu o neprimerenom tonu parlamenta EU, nezavisnim državama samo neke zahteve kojima „pozivaju srpske vlasti da revidiraju nacionalnu strategiju za izbeglice“, „pozivaju vlasti da preduzmu dalje korake ka formalizaciji i većem učešću civilnog društva u procesu kreiranja politike“, „poziva na korake ka rešavanju problema prepunjenosti zatvora“ i tome slično.4 Uostalom ovo i jeste kontinuitet u delovanju EU na Balkanu kao regionalna politika koja je započela u ovom vidu krajem januara i početkom februara 1996. godine, kada se formuliše tzv. „regionalni pristup“5 prema delu Balkana na kojem se nalaze države nastale na prostoru bivše Jugoslavije, od kada je u nekoliko dokumenata EU precizirano da je osnovna karakteristika regionalnog pristupa unapređivanje međusobne saradnje ovih zemalja i da se to smatra preduslovom regulisanja pojedinačnih bilateralnih odnosa EU sa svakom od njih ponaosob. Zato ne treba biti preterano kritičan prema stilu i metodologiji prigovora koji se upućuju nezavisnim državama kao što i u nauci ne opravdavamo prigovore upućene ograničenim dometima međunarodnog prava, jer kao što dobar deo međunarodnopravne doktrine nije pao u grešku istrajavanja preteranog legalizma, tako ni regionalne međunarodne organizacije, u ovom slučaju EU ne sme zanemarivati 4 Internet: http:/www.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP/TEXT+TA+P7-

TA-2011-0014+0+DOC+XML+VO/EN&language=EN od o1.o2.2011. 5 Lopandić Duško, Kronja Jasminka, Regionalne inicijative i multilateralna saradnja na Balkanu, Evropski pokret u Srbiji, Beograd, 2010, str. 224.

20


istorijske, društvene, ekonomske i svake druge relevantne realnosti. Koristan i plodan rad doktrine medjunarodnog prava pretpostavlja kako poznavanje životne realnosti, tako i nauke o međunarodnim odnosima, odnosno dobrosusedskim odnosima. U protivnom se javlja opasnost nerealnih, utopističkih i fiktivnih konstrukcija u međunarodnim odnosima, kakva je bila praksa u skorijoj istoriji Srbije. Isto tako valja imati na umu da su dobrosusedski odnosi kao deo međunarodnih odnosa uža disciplina koju karakteriše realnost, ali i velika složenost. Kompleksnost pojava i zapletenost njihovih uzajamnih međudejstava i uticaja izaziva potrebu za jednim konceptom koji bi omogućio ili bar olakšao preglednost te nedovoljno izučene i nesređene materije. Za sada je izvesno da je taj koncept izrastao iz evropskog regionalnog pristupa koga smo napred apostrofirali kada smo ga vremenski odredili i locirali na kraj januara i početak februara 1996. godine ali se on u tragovima može prepoznati još i ranije u zaključcima Saveta EU (ministri spoljnih poslova) od 30. oktobra 1995. godine gde se posebno apostrofiraju ljudska prava, prava manjina, prava na povratak izbeglih u ratovima još nezavršenim na Zapadnom Balkanu, razvoj demokratskih institucija, političke i ekonomske reforme, spremnost za uspostavljanje regionalne saradnje, poštovanje tek donesenog mirovnog sporazuma – a što se tiče Srbije koja je bila u sastavu SRJ i davanje značajnog stepena autonomije na Kosovu. Međutim ovaj koncept se ne može ostvariti bez protagonista koji bi bili dovoljno uverljivi na terenu i koji bi bili bar donekle dominantni u svim zemljama Zapadnog Balkana. Naime, ovaj region je najnestabilniji region u Evropi i predstavlja jedno potencijalno svetsko krizno žarište. Glavni generator nestabilnosti je nepoverenje jednih prema drugima, susedima koji proizilazi još od procesa raspada bivše Jugoslavije i spoljašnjih i unutrašnjih faktora vezanih za to nepoverenje koje se uzajamno pothranjuje. Postoje, međutim i zajednički faktori međunarodnog položaja ovih zemalja: – Sve zemlje Zapadnog Balkana imaju demokratski izabrana državna rukovodstva koja su proklamovala isti politički cilj – uključivanje u EU. Kako se približavanje tom cilju bude izvesnije ostvarivalo, tako će proporcionalno biti isključeni mogući konflikti i sukobi; 21

BRANO MILJUŠ

– Realno sve zemlje Zapadnog Balkana imaju i dalje naglašenu potrebu suočavanja sa prošlošću i u tom pogledu harmonizacije domaćeg zakonodavstva sa pravom EU; – Srbija ima specifične susede – četiri nova suseda, bivše jugoslovenske republike, pa se uz sve elemente međusobnih odnosa koji inače postoje kod svih suverenih zemalja, posebno mora voditi računa i o elementima koji proizilaze iz dugogodišnjeg baštinjenja vrednosti nastalih usled pripadnosti zajedničkoj državi, što može i dalje da proizvodi različite posledice i za državu i za građane ovih zemalja, posebno kada je reč o izbeglicama, jer Sarajevska deklaracija koju su potpisale Srbija, Hrvatska i BiH ostala je lepa proklamacija koja se nažalost ne sprovodi. Pri tome je posebno specifičan položaj najvažnijeg suseda Srbije, Bosne i Hercegovine, kojoj ćemo posvetiti posebnu pažnju jer se taj odnos zasniva i na međunarodnom ugovoru – Dejtonsko-Pariskom sporazumu, čiji je Srbija garant, zajedno sa Hrvatskom, ali sa kojom Srbija ima i odnose na centralizovanom nivou i u vidu posebnih odnosa sa jednim od entiteta, sa Republikom Srpskom u vidu tzv. Sporazuma o specijalnim vezama; – Kako regioni i regionalne integracije dobijaju sve veći strateški značaj u komunikaciji sa ostatkom sveta, treba imati u vidu da svet nakon globalne ekonomske krize čeka snažan, ali neuravnotežen privredni rast (4,4 odsto) koji će u 2011. godini i još mnogo godina ubuduće predvoditi Kina, Indija, Brazil... i najverovatnije postavljati nova globalna pravila udruživanja. Istovremeno dužnička kriza u evrozoni postaje najveća opasnost za prosperitet EU kao najmoćnije regionalne organizacije u svetu. A Srbija, pošto jeste, kao što je i do sada bila sastavni deo Evrope, ima suštinski i potpuno legitimne zahteve za članstvom u evropskim institucijama na dobrosusedskim osnovama, na kojima srpska spoljna politika, ne želeći da liši ni sebe, ni svoje susede prednosti koje izviru iz članstva u evropskim institucijama, agilnom i umnom spoljnom politikom pretvara u lidersku poziciju na Zapadnom Balkanu. Sve se više ovaj model i od suseda i građana susednih zemalja prepoznaje i pojedinačno kao vlastiti spoljnopolitički interes. – Većina suseda je već član NATO-a (Mađarska, Bugarska, Rumunija, CG, Hrvatska i Albanija) ili već imaju sporazume koji regulišu 22


prisustvo NATO snaga na njihovoj teritoriji (BiH i Makedonija), a na posredan način NATO se nalazi i u Srbiji (KiM), što upućuje na nedvosmislen politički zaključak da se radi o opštoj orijentaciji ka evropskim i evro-atlantskim integracijama kao međunarodno-političkom i ekonomskom okviru koji omogućuje najuspešnije rešavanje tranzicijskih problema; – Pogrešno je mišljenje da EU i SAD imaju konkurentske i smenjive ciklične interese na Balkanu. Istina, karakter prisustva i međusobnih odnosa velikih sila na Balkanu kao i čitavoj Jugoistočnoj Evropi bitno je izmenjen nakon bipolarnih međunarodnih odnosa, ali SAD i EU i dalje imaju komplementarne interese u kojima je EU više zainteresovana za integracionističke procese i stabilnost regiona ali su događaji, na koje ćemo se podsetiti, upravo na primeru BiH, iz prethodne decenije pokazali da samo uz delovanje SAD i NATO-a, bilo je moguće odlučujuće uticati na situaciju na jugoistoku Evrope. Tu skupo naučenu lekciju, nikako ne treba zaboraviti isto kao što ne treba zaboraviti da i današnja Rusija ima interese da utiče na situaciju na Balkanu, ali ima još veći vlastiti interes i prioritet spoljne politike u razvijanju odnosa sa EU i SAD, kako u rešavanju problema u borbi protiv međunarodnog terorizma, tako i brojnih ekonomskih razvojnih problema. Sve napred nabrojano samo predstavlja realnost međunarodnih i dobrosusedskih odnosa što nauka o međunarodnim odnosima notira, analizira i sistematizuje kao opštu karakteristiku i pretvara ih u suštinski oblik daljih nastojanja kroz pluralnost nosilaca (jedinica) tih konkretnih odnosa.6 Međunarodni dobrosusedski odnosi ne bi mogli postojati sa sadržajima i oblicima kakvi su ispoljeni kao deo stvarnosti, kada ne bi bilo više nosilaca tih različitih, neretko i paralelnih interesa i odnosa. Ni u bilateralnim odnosima, samo dve jedinice ne bi bile dovoljne da se stvori onaj neophodni mehanizam za dobrosusedstvo koji je danas potrebno da postoji.7 6 Charles de Visscher, Droit

International Public, Paris, 1953, p. 171. 7 Huber E., Die soziologischen Grundlagen und eine Entwicklungen des Volkerrechs, Berlin, 1928, p. 15.

23

BRANO MILJUŠ

Uz ovu pluralnost jedinica, takođe ide i decentralizovanost strukture, koja je važna karakteristika međunarodne stvarnosti, koje se naravno saobražavaju u odnosima između jedinica, pa zato nauka o međunarodnim odnosima o toj karakteristici mora kontinuirano voditi računa. Iako unutar država ima pretežno odnosa koji počivaju na relativno samostalnim i nezavisnim nosiocima sile i vlasti, ipak je stanje stvari unutar države neretko bitno drukčije nego u teoriji. Država, naime već dugo (i za sada) predstavlja jedinu i najvišu integraciju današnjeg društva, a međunarodni odnosi se ne stvaraju, ne traju, ne menjaju se unutar država, nego između njih. Jedinice između kojih ti odnosi postoje, uzete sve zajedno, uobičajeno (takođe veoma dugo) nazivamo međunarodnom zajednicom. Zato u definicijama međunarodnih odnosa i njihovom lociranju naniže, na susedske odnose, neminovno nalazimo pojam međunarodne zajednice kao centralni pojam. Nekada je Mates pisao da „svaki studij međunarodnih odnosa mora započeti studijem međunarodne zajednice“ i da „međunarodna zajednica kao celina i celokupnost odnosa koji je čine mora prema tome da bude polazna tačka izučavanja nauke koja se bavi međunarodnim odnosima“.8 Danas je sve više autora koji se bave regionalnim međunarodnim organizacijama koje se takođe, bave odnosima između nekih jedinica (subjekata međunarodnih odnosa, država, grupa) i uopšte se ne postavlja pitanje da li taj odnos postoji – jer je jasno iz odnosa saradnje da postoji npr. kao politički i ekonomski dominantan partner, EU moćno uređuje svoje odnose sa grupama manjih zemalja, koje pripadaju određenom subregionu.9 Isto tako blizu smo istine kada kažemo da je taj odnos interaktivan i reverzibilan jer izučavanjem oblikovanja regionalnog pristupa bez koga danas ne bi bilo dobrosusedskih odnosa na Zapadnom Balkanu možemo zaključiti da su ti procesi bili proizvodi interesa Evropske unije. 10 8 Mates Leo, „Neki problemi nauke o međunarodnim odnosima“, Međunarodni pro-

blemi, br. 1, 1963, str. 11. i 19. 9 Lopandić Duško, Kronja Jasminka, Regionalne inicijative i multilateralna saradnja, Beograd, 2010, str. 225, (primeri države ASEAN-a, Arapske zemlje Zaliva, Kariba ili članice Srednjoevropske zone slobodne trgovine – CEFTA). 10 Kovač Oskar, „Regionalni pristup Evropske unije saradnji država prethodne Jugoslavije“, Međunarodna politika, br. 1051/1996, str. 1–4.

24


2. Definisanje dobrosusedskih odnosa

Jedina validna polazna tačka dobrosusedskih odnosa može biti samo i n t e r e s. Odmah se postavlja i pitanje da li je interes jedinica (država, grupa država) taj koji zahteva postojanje inicijative jedne međunarodne regionalne zajednice koja takođe ima imanentan interes takve susedske saradnje, ili je taj interes moguće ostvarivati ponaosob a da krajnji rezultat bude opet identičan – dobrosusedstvo. I nadalje, da li će svaka jedinica, koju smo napred označili kao država, nalaziti veću verodostojnost, sigurnost i izvesnost u ostvarivanju svojih spoljnopolitičkih ciljeva ako neposredno vidi da će i druge jedinice, države, takođe ostvarivati svoje vlastite interese. Ako je odgovor potvrdan, onda se radi o postojanju kolektivnih interesa, bez obzira kako mi tu zajednicu nazivali – Jugoistočnom Evropom, Zapadnim Balkanom ili nekim trećim imenom. U tom slučaju postoji i n t e r e s država za saradnjom na određenim pitanjima. To je bio i realno plodan prostor za inicijative koje smo napred naznačili kao „regionalan pristup“ EU a koji je u nekoliko dokumenata Saveta Evrope i Komisije tokom 1996. godine tražio od pojedinačnih zemalja Zapadnog Balkana unapređenje i međusobnih odnosa kao uslov regulisanja pojedinačnih bilateralnih odnosa EU. Otuda inicijativa EU, već u Deklaraciji o priznanju SRJ, sadrži i političke zahteve, od čijih ostvarenja je zavisio i dalji napredak i razvoj saradnje sa EU, ali je utirao put i dobrosusedskoj saradnji u meri kojoj je tempo ovih zahteva bio ostvarivan. To su bili neminovni prvi koraci: međusobno priznanje svih država nastalih na prostoru bivše Jugoslavije, saradnja sa Međunarodnim tribunalom za ratne zločine i konstruktivan pristup sporazumu sa ostalim republikama bivše SFRJ u pogledu pitanja sukcesije. Znalo se od početka da pored potpune primene Dejtonsko-Pariskog sporazuma, isključivo uspešan razvoj regionalne, dobrosusedske saradnje novonastalih država predstavlja garant dugotrajne stabilnosti i bezbednosti.11 Prema mnogim političkim analitičarima i brojnim autorima, Srbija je potpuno prelomila za dobrosusedske odnose u praktičnom priklanjanju realizacije dugoročnog cilja spoljne politike definitivnog ulaska 11 “Report from the Commission to the Coucill“, SEC(96)252 final, Brisel 14.02.1996.

25

BRANO MILJUŠ

u EU, tek sa zajedničkom Rezolucijom o KiM od 28 evropskih zemalja, povodom Mišljenja MSP u slučaju Kosova. To nikako ne znači da se Srbija odrekla prvorazrednog nacionalnog prioritetnog interesa. Zato je veoma važno analizirati dublje aspekte i moguće pravce daljih spoljnopolitičkih i međunarodnopravnih aktivnosti Republike Srbije, koji su joj stajali na raspolaganju kod tako krupne odluke koja po mišljenju mnogih predstavlja po snazi zaokret ravan onome iz 2000. godine. Po definiciji se pod spoljnom politikom podrazumeva skup odluka koje jedna država donosi u svojim odnosima sa drugim državama. Samo strateške odluke su javne a njihovo sprovođenje predstavlja tajnoviti lavirint kako bi se izbeglo otkrivanje namera i budućih spoljnopolitičkih i međunarodnopravnih aktivnosti od strane neprijateljski raspoloženih država u međunarodnim odnosima. Već samo promišljanje o takvim budućim aktivnostima, bilo je od izuzetnog značaja i preliminarno je bilo vezano za Mišljenje MSP, ali je strateški nadilazilo samo donošenje konkretne odluke da se predloži Generalnoj skupštini UN, da traži od MSP mišljenje na ovu temu. To tim pre jer je Srbija bila u defanzivnoj poziciji zbog Ahtisarijevog plana. U osvajanju aktivnije pozicije Srbije za mogućim pravcima daljih spoljnopolitičkih i međunarodnopravnih aktivnosti bilo je moguće poći od dva modela. Jedan je – Pravna realnost, a drugi – Faktička realnost. a) Pravna realnost podrazumeva, shodno čl. 25 Povelje UN, da su „članovi UN saglasni da prihvataju odluke Saveta bezbednosti u saglasnosti sa ovom Poveljom“. Nesporna je pravna činjenica, koja se pravno ne može drugačije tumačiti, da je rezolucije Saveta bezbednosti, pa tako i Rezolucija 1244, doneta na osnovu glave VII Povelje i da ima obavezujući karakter. Države članice UN dužne su da ih poštuju. Ova pravna realnost, za Srbiju, bila je povoljnija sa stanovišta donošenja mera i aktivnosti kako spoljnopolitičkih tako i međunarodnopravnih. Rezolucija SBUN 1244, usvojena 10. juna 1999. godine trebalo je i dalje, nakon savetodavnog mišljenja (SMMSP), da predstavlja glavni argument Republici Srbiji u još izraženijoj oceni da su države koje su priznale Kosovo i Metohiju prekršile međunarodno pravo, prestale da poštuju teritorijalni integritet Srbije i da Srbija iz tih razloga, još više ugrožena, ni u kom slučaju ne može priznati samoproglašenu nezavisnost od strane privremenih organa, koji su tom istom rezoluci26


jom u aneksu 2. kako je navedeno omogućili uspostavljanje privremene administracije za Kosovo kao dela međunarodnog civilnog prisustva, pod kojim će narod Kosova moći da uživa suštinsku autonomiju u okviru SRJ12 o čemu će odluku doneti Savet bezbednosti UN. Ovo jeste bila nesporna pravna činjenica. Još precizniji je paragraf 10 Rezolucije 1244, koji kroz Savet bezbednosti, „ovlašćuje generalnog sekretara da uz pomoć međunarodnih organizacija, obezbedi međunarodno civilno prisustvo na Kosovu, kako bi se obezbedila privremena uprava na Kosovu, pri čemu će narod Kosova moći da uživa suštinsku autonomiju u okviru SRJ, i koji će obezbediti prelaznu upravu pri čemu će uspostavljati i nadgledati razvoj privremenih demokratskih institucija samouprave, kako bi se obezbedili uslovi za miran i normalan život svih stanovnika Kosova“. Upravo učinjeni teroristički napadi i zločini u julu 2010. godine neodoljivo su podsećali na zločine na Kosovu i Metohiji iz marta 2004. godine. I kao što im se tada, pet godina nakon uvođenja protektorata UN na ovom delu Evrope, trebalo energičnije prići u smislu osude zločina i narušavanja mira u regionu, tako i tada, šest godina kasnije neophodno je bilo sprečiti i pravno i spoljnopolitičkim merama, nagrizanje evropske civilizacije i zajedničkim snagama (uporedo sa ratifikacijom SSP) stati na put kako se ne bi dozvolila erozija svega onoga što nazivamo evropskim vrednostima. To se nažalost nije desilo. Ogroman uspeh Srbije i njene diplomatije je upravo u tome što je uspela ovu pravnu realnost da učini validnijom, pre svega time što je Generalna skupština prihvatila inicijativu Srbije i postavila pitanje Međunarodnom sudu pravde (MSP) da li je jednostrano proglašenje nezavisnosti Kosova od strane privremenih organa ove Pokrajine, u skladu sa međunarodnim pravom, ali i otvori na vanrednoj sednici Saveta bezbednosti pitanje pravno nelegitimnog i zlonamernog plana, ukoliko je on u bilo kakvoj vezi sa načinom izvođenja još uvek nerasvetljenih zločina na Kosovu i Metohiji iz marta 2004. godine, a time u suprotnosti i sa Deklaracijom principa međunarodnog prava o pri12 U skladu sa čl. 60. Ustavne povelje Srbije i Crne Gore prava i obaveze su prešle sa

SRJ na Republiku Srbiju.

27

BRANO MILJUŠ

jateljskim odnosima i saradnji država u saglasnosti sa Poveljom UN. Ovaj diplomatski potez otvoriće vrlo brzo novi zaokret sa Izveštajem Dika Martija o trgovini ljudskim organima na Kosovu. Prava mera reagovanja na divlje zločine mržnje iskazani od strane albanskih ekstremista i terorista, pet plus šest godina od nastanka međunarodnopravnih dokumenata (Rezolucija 1244, Sporazum iz Rambujea i Kumanovski sporazum), otvaraju pitanje kako njihove efikasnosti tako i saglasnosti Srbije o daljem prisustvu na Kosovu i Metohiji ukoliko međunarodni faktori ne uskrate podršku destabilizujućim potezima Prištine. I zaista njihovim unilateralnim, pristrasnim podržavanjem jednostranog proglašenja KiM za nezavisnu državu, na ovaj vanpravni način, najbolji je dokaz da se tim putem nasilja i zločina ne može stvarati pravo niti pravni sistem. A stabilnost na Kosovu, u skladu sa napred nabrojanim međunarodnopravnim dokumentima je bila moguća jedino uz sprovođenje plana u šest tačaka, koji je svojevremeno predložio generalni sekretar UN i podržao Savet bezbednosti, a u skladu sa međunarodnopravnom realnosti, bila uvođenje u igru starog, novog Izveštaja o trgovini ljudskim organima. Ta pravna realnost je i postojanje Deklaracije principa međunarodnog prava o prijateljskim odnosima i saradnji država u saglasnosti sa Poveljom UN (Deklaracija 7 principa) usvojenoj konsenzusom na 25. jubilarnom zasedanju Generalne skupštine UN 1970. godine. Istina, u okviru ove deklaracije izvršena je kodifikacija osnovnih principa Povelje koji proklamuju glavna imperativna pravila o odnosima između država i odgovarajuće fundamentalne norme međunarodnog prava. Njih je uostalom Generalna skupština proglasila obaveznim za sve države (ne samo članice UN) ali akceptirajući ovu činjenicu naši oponenti ne propuštaju priliku, uključujući i Savetodavno mišljenje u pojedinačnom izjašnjavanju, da istaknu, takođe značajan argument da sistem UN štiti teritorijalni integritet u odnosima između država, ali da ga ne štiti u odnosu između države i njenih sopstvenih državljana. b) Faktička realnost, kao drugi model, u oblasti međunarodnog prava postaje sve više globalno umreženi sistem koji se sve više oslanja na legalizovanu hegemoniju unilateralizma, jer on naprosto ne može da funkcioniše van određenog političkog i regulatornog kon28


teksta. Pod terminom legalizovane hegemonije podrazumevamo postojanje unutar međunarodnog društva jedne moćne elite država, čiji superioran status manje sile priznaju kao političku činjenicu, koja služi kao osnov za određene konstitucionalne privilegije, prava i obaveze, pri čemu se međusobni odnosi sila unutar elite uređuju uglavnom u skladu sa načelom suverene jednakosti. U globalnoj fazi unilateralizma, kapitalizmu je postao potreban novi globalni regulatorni kontekst koji je pronađen u legalizovanoj hegemoniji. Međunarodni sistem odnosa u kome su države imale odlučujuću reč na principima suverene jednakosti nije više zadovoljavao potrebe globalnog kapitalizma. Suštinska razlika je u tome što je politička moć postala globalna, reprodukovala je sve veću potrebu za promenama i tako uvećavala političku moć koja postaje nezavisna i nadređena moći malih nacionalnih država. Ni ekonomska kao ni pravna pravila i zakonitosti nisu napuštena ali su postala podređena odlukama koje se donose u centru globalnog kapitalističkog sistema kada odluke koje su u interesu globalnog kapitalizma nije moguće doneti u međunarodnim institucijama kao što su Ujedinjene nacije. U najmanju ruku ima osnova za tvrdnju da upravo Kosovo predstavlja prelazak jednog oblika legalizovane hegemonije („hegemonija Povelje“) na drugi (dominacija jedne malobrojne elite država izvan Povelje). Implikacija ove hipoteze jeste da Ujedinjene nacije više nisu u stanju da igraju centralnu ulogu u održavanju bezbednosti u faktičkoj realnosti, kakvu su imale u decenijama pre Kosova. Doktrinarno pokriće za ovakvu faktičku realnost dolazi kroz „novu“ normu humanitarne intervencije kao podrška nekom obliku regionalne hegemonije, čime se intelektualno nude normativni resursi za tvrdnju da postoji jedan nov režim vanustavne legalizovane hegemonije. Na primer, Antonio Kaseze, u Evropskom žurnalu za međunarodno pravo, praktično se zalaže za uspostavljanje jedne takve norme. Ovakvo otvoreno zalaganje za humanitarnu intervenciju samo će dodatno otvoriti pitanja savremenog ekvivalenta poštovanja ljudskih prava i pravne prirode čina priznanja. Ali ova „nova“ norma ne može promeniti savremeno međunarodno pravo u smislu obaveze poštovanja prava na samoopredeljenje, npr. uključujući i zabranu zloupotrebe ovog prava, kao deo prava državnosti kao i to da se može smatrati za konstitutivni uslov državnosti. 29

BRANO MILJUŠ

3. Suština tumačenja Rezolucije 1244. i njeni mogući uticaji na dobrosusedstvo

Suština tumačenja Rezolucije 1244. određuje suštinski odnos Mišljenja Međunarodnog suda pravde, iako on nije odlučivao u meritumu o samoj rezoluciji i izbegao je suštinsku nadležnost za direktni odgovor. Nije upitno da secesija ili samoproglašenje Kosova i Metohije suštinski spada u kategoriju protivpravnog nastajanja države. Prethodna protivpravna radnja nikad ne može postati pravna. Istina Rezolucija 1244, u 11. paragrafu uvodi na dvostruki način pojmove konačnog rešenja i budućeg statusa. Tako npr. u tački a. ovoga paragrafa ističe se da će glavne odgovornosti civilnog prisustva uključivati „unapređenje uspostavljanja do konačnog rešenja suštinske autonomije i samouprave na Kosovu“, uzimajući u potpunosti u obzir aneks 2 i sporazume iz Rambujea (S/1999/648), dok tačka e. predviđa „olakšavanje političkog procesa čiji je cilj definisannje budućeg statusa Kosova, uzimajući u obzir sporazume iz Rambujea (S/1999/648)“. Dakle kao što se vidi u tački 2 konačno rešenje jasno je razdvojeno od suštinske autonomije, koja očigledno predstavlja samo prelazni period do uspostavljanja konačnog rešenja, kome prethodi referendum. Zato upravo ova tačka, odnosno njeno dvostruko značenje služi kao osnova za tumačenje da Rezolucija 1244 ne zabranjuje izričito nezavisnost Kosova i Metohije kao oblik konačnog rešenja. 13 Međutim u paragrafu 4 Rezolucije 1244 Savet bezbednosti „potvrđuje da će posle povlačenja, dogovorenom broju jugoslovenskog i srpskog vojnog i policijskog osoblja biti dozvoljen povratak na Kosovo radi obavljanja dužnosti u skladu sa aneksom 2“. Aneks 2 sadrži sledeću odredbu: „nakon povlačenja, dogovorenom broju jugoslovenskog i srpskog osoblja će biti dozvoljeno da se vrati i obavlja sledeće funkcije: vezu sa međunarodnom civilnom misijom i međunarodnim bezbednosnim prisustvom, obeležavanje kroz čišćenje minskih polja, održavanje prisustva na mestima srpske kulturne baštine, održavanje prisustva na glavnim graničnim prelazima“. Nema sumnje da Rezolucija koja predviđa 13 Christofer

J. Borgen, „Kosovo Deklaration of Indepenence: Self-Determination, Secession and Recognition“, ASIL Insight, Vol. 12, Issue 2. Internet, http://www. asil.org/insights/2008/02/insights 080229.html. 22.05.2010.

30


povratak srpskih snaga bezbednosti, da bi one, između ostalog, održavale prisustvo na glavnim graničnim prelazima, ne može se tumačiti kao pravni instrument koji dozvoljava secesiju, samoopredeljenje ili samoproglašenje Kosova i Metohije kao nezavisne države, već isključivo kao instrument koji potvrđuje suverenitet i makar formalni teritorijalni integritet Republike Srbije. Priznanje nezavisnosti Kosova i Metohije predstavlja kršenje Rezolucije 1244 SBUN, odnosno u direktnoj je nadležnosti Generalne skupštine UN i zato se sud o Rezoluciji 1244 nije iz jašnjavao, što je otvorilo mogućnost da Srbija nastavi da se bori direktnim pregovorima između Beograda i Prištine. To je i uspelo donošenjem zajedničke Rezolucije sa EU. Prema opšte prihvaćenoj teoriji nastanka države potrebno je ispuniti osnovne uslove koje definiše Konvencija o pravima i dužnostima država prihvaćena u Montevideu: a) permanentno stanovništvo, b) utvrđenu teritoriju, c) vladu, d) kapacitet da uđe u odnose sa drugim državama (ovaj uslov se uglavnom shvata kao nezavisnost).14 Sledstveno tome, sasvim je logično da većina autora i pravnih eksperata za međunarodno pravo i dalje nakon mišljenja MSP smatra da u slučaju neispunjavanja jednog od ovih uslova postoji obaveza nepriznavanja protivpravnih situacija nastajanja država. Logično je onda da ima i u EU zemalja koje i dalje, kao ni Vatikan, ne priznaju Kosovo i Metohiju. Od novih suseda Srbije, samo BiH nije priznala KiM zbog čega je između ostalog BiH Srbiji najvažniji sused. Mudrost je i umnost spoljne politike u definisanju dobrosusedstva da je Srbija i sa ostalim susedima izgradila dobre odnose. Ima i takvih mišljenja među pravnim autoritetima koji smatraju da bi samo priznanje trebalo da bude u drugom planu, jer „od trenutka kada je jedan pravni akt ništavan, a on to svakako jeste u slučaju protivpravnog donošenja, priznanje istog nikako ne može proizvesti pravne posledice, a možda je i samo priznanje nelegalno“.15 S tim u vezi nastala je čitava intelek14 James

Crawford, The Creation of States in International Law, Oxford, Clarendon Press, second edition, 2006, p. 45. Smilja Avramov, Milenko Kreća, Međunarodno javno pravo, Naučna knjiga, Beograd, 1990, str. 58. 15 Theodore Christakis, Le droit a l’autodetermination en dehors des situations de decolonisation, Paris, La documentation francase, 1999, p. 95.

31

BRANO MILJUŠ

tualna zbrka pojmova u našoj bližoj istoriji kada je dolazilo do priznanja bivših republika SFRJ, gde su se najčešće mešale dve teorije. Jedna je „preuranjeno priznanje“, koja se najčešće pominje kod priznanja BiH, i koju ne bi trebalo vezati sa priznanjem nastale contra legem. Naime, protivpravna situacija se naprosto ne može priznati, mada je i to isključivo nadležnost države. Druga je suprotna od ove koja tvrdi da „preuranjena priznanja ne predstavljaju samim tim i povredu prava osim ako konsoliduju međunarodno nelegalne situacije“, što je takođe isključiva nadležnost države. Ova druga teorija praktično isključuje teoriju „preuranjenog priznanja“ ali nameće intelektualnim međunarodnopravnim krugovima mišljenje da priznanje nelegalne situacije predstavlja kršenje prava. A to je upravo hipoteza koju na primeru Kosova i Metohije definisanjem dobrosusedstva hoćemo da utvrdimo. Još eklatantniji primer je mišljenje znamenitog profesora Borgena koji takođe smatra da tvrdnja, prema kojoj države ne bi smele da priznaju novonastalu državu ako bi takvo priznanje produžilo povredu prava,16 može predstavljati dobar argument, nakon Izveštaja Dika Martija i otvaranje nezavisne istrage o trgovini ljudskim organima. 4. Primeri iz naše bliže istorije koji mogu da utiču na dalji razvoj dobrosusedskih odnosa

Sama činjenica da su države koje su priznale nezavisnost otcepljenih jugoslovenskih republika nastavile da održavaju diplomatske odnose je izraz uvažavanja faktičke realnosti da su i one i SR Jugoslavija, kasnije SCG i napokon Srbija nastavile svoju egzistenciju kao subjekti međunarodnog prava. Kritički momenat za osporavanje tog subjektiviteta od strane trećih država bilo je priznanje nezavisnosti otcepljenih republika i uspostavljanje diplomatskih odnosa sa njima. Iako na prvi pogled nema mnogo dodirnih tačaka kada se uzme u obzir primer nedavnog otcepljenja Slovenije i Hrvatske koje su iskoristile si16 Christopher J. Borgen, “Kosovo’s Declaration of

Indepenence: Self-Determination, Secession and Recognition“, ASIL Insight, Vol.12, Issue 2. Internet, http://www. asil.org/insight/2008/02/insight 080229. html. 22.05.2010.

32


tuaciju da ni tada međunarodno pravo nije zauzelo ni pozitivan ni negativan stav, situacija se bitno menja ako reflektore pravne analize usmerimo upravo na ovaj „indiferentan akt“ koji u krajnjoj praksi nije ostao akt „pravne apstinencije“ ( juridical abstention). Danas nam izgleda da je to bila osnova stanovišta zauzetog od strane arbitražne komisije. „Zasnovala ga je na primeni principa efektiviteta i prihvatanja stvorenog stanja. Pošla je od procene mogućnosti funkcionisanja i sastava organa federacije u nastaloj situaciji sa izbijanjem jugoslovenske krize. Pošto je zauzela stav prema kome organi federacije treba da predstavljaju sve njene sastavne delove, i da efektivno ostvaruju vlast na celokupnoj teritoriji zemlje, kao i da sastav federalnih organa treba da odgovara ovoj njihovoj funkciji, Arbitražna komisija je, ocenjujući u dva maha nastalo stanje iz njega izvukla određene zaključke – u skladu sa transformacijama do kojih se došlo na tlu SFRJ od prvobitno zauzetog stava da se ona nalazi „u procesu raspadanja“ zaključila je konačno da ona „više ne postoji“. Pritom je ukazala na ulogu koju je primena sile – izbijanje oružanih sukoba – igrala u toku jugoslovenske krize i na negativnu evoluciju međunarodnopravnog položaja SFRJ“17 Ali s tim u vezi je otvoreno i centralno međunarodnopravno pitanje, koje rešavaju međunarodni dobrosusedski odnosi a ne pravo, a ono glasi: U kojoj je zaista meri međunarodno pravo u tadašnjoj situaciji priznanja volje federalnih jedinica za nezavinošću, bilo u stanju stručno i kompetentno da protumači i predvidi posledice prava naroda na samoopredeljenje, odnosno u kojoj meri je dobrosusedstvo i šire, spoljno integrisanje, rešenje problema? Do tada naime nije u sistemu pozitivnog međunarodnog prava zabeležen slučaj da pravo naroda na samoopredeljenje izlazi iz okvira predviđenog Deklaracijom UN, usvojenom rezolucijom Generalne skupštine broj 1514 kojom se podrazumeva pod pravom na samoopredeljenje naroda, zapravo pravo naroda „da slobodno odlučuje o svom političkom statusu i traži puni ekonomski, društveni i kulturni razvoj“. To je i logično jer bi suprotna praksa bila u koliziji sa normama jus cogensa, posebno onom normom koja državama garantuje 17 Milan Šahović, Međunarodno pravo i jugoslovenska kriza, IMPP, Beograd, 1996, str. 23.

33

BRANO MILJUŠ

teritorijalni integritet i političku nezavisnost. Sve drugo, osim stvaranja nove države putem oslobođenja od kolonijalne zavisnosti, imalo se do tada tumačiti kao pravo na unutrašnje samoopredeljenje. Za razliku od teorijske intelektualne zbrke do koje dolazi u tumačenju preuranjenog priznanja ili kolektivnog nepriznanja protivpravnih situacija, u savremenom međunarodnom pravu počinje da se stvara sasvim drugačija, umnogome kvalitetno nova situacija. Zauzimanje stavova o postojanju država više ne može isključivo da zavisi od slobodne ocene zainteresovanih strana i jednostavnog prihvatanja nove situacije od strane međunarodne zajednice. Opšti razvoj međunarodnog prava doveo je do pooštravanja pravnih uslova od čijeg zadovoljavanja zavisi legalnost odgovarajućih postupaka država u ovoj oblasti. Od izuzetne je važnosti Mišljenje MSP o Kosovu jer i sa njim može da dođe do jačanja obavezne snage fundamentalnih normi međunarodnog prava utvrđenih i ovde u Povelji UN i prihvatanjem imperativnih normi – jus cogens na čijem se zajedničkom i međusobno uslovljenom poštovanju danas zasniva međunarodna zakonitost. Upravo zbog toga je i Međunarodna konvencija o ljudskim pravima br. 18. od 1970. godine, da bi odstranila mogućnost da se vršenje prava na samoopredeljenje u smislu spoljašnjeg samoopredeljenja, dovodi u pitanje kogentna norma o teritorijalnom integritetu država, predvidela „promovisanje realizacije prava samoopredeljenja i poštovanje tog prava u skladu sa Poveljom Ujedinjenih nacija“. Dajući do sada najdublju, sadržinsku, kritičku analizu pravnih pitanja Arbitražne Badenterove komisije, svojevremeno dr Kreća je upravo proročanski u kritici Mišljenja br. 2 otkrio da vršenje prava na samoopredeljenje može zadirati u teritorijalni integritet država i da upravo zbog toga Komisija klasičnom političkom zamenom teze, to pitanje vezuje za „promene postojećih granica u vreme nezavisnosti“. Time ovaj poznati stručnjak za međunarodno pravo ovu formulaciju povezuje sa mišljenjem No. 1 i tako mu daje dvostruko značenje“, prvo – govoreći o „postojećim granicama u vreme nezavisnosti“ umesto o granicama ili teritorijalnom integritetu SFRJ, ona najavljuje, u mišljenju br. 3 operacionalizovanu tezu poistovećivanja linija razgraničenja ili administrativnih granica između federalnih jedinica sa granicama u smislu međunarodnog javnog prava, tj. granicama između 34


država. Štaviše, da bi svoju najavu oslobodila svake sumnje, Arbitražna komisija opšti stav o nepromenljivosti granica ( frontiers) potkrepljuje principom uti possidetis juris, koje ne samo pogrešno tumači već i svesno iskrivljuje relevantnu presudu Međunarodnog suda pravde. Drugo, njome se prećutno identifikuju referendumi u izvesnim republikama s vršenjem prava na samoopredeljenje naroda. U svetlosti ove činjenice da „bilo kakve okolnosti pravo na samoopredelenje ne sme uključiti promene postojećih granica...“ zadivljujuća je smeša sofizma i mešanja pojmova. Jer, nezavisnost u federativnoj državi se, kao što to i jugoslovenska praksa secesije pokazuje, ne može steći na drugi način nego povezivanjem na pravo na samoopredeljenje u spoljašnjem smislu. U isto vreme vršenje prava na spoljašnje samoopredeljenje automatski dovodi do promene granica, jer su jedine granice u smislu međunarodnog prava one koje određuju teritoriju federacije.Nešto kasnije je i dr Šahović upozoravao na ustavnost i zakonitost nastanka i nestanka država. „Očevidno je, prema tome, da u raspravi o postojanju država mora da bude danas u prvom planu pitanje pravne osnove i zakonitosti postupka njihovog formiranja odnosno nestajanja“.18 Naime, ako se ne zadovolje i ispune određeni međunarodnopravni uslovi može doći u praksi do niza teškoća pravne i političke prirode koje neminovno moraju dovesti do izbijanja najrazličitijih sporova o legitimnosti i legalnosti postojanja tih država. Polazeći od fundamentalne premise da pravo treba da služi životu a ne obrnuto, možemo se složiti sa mišljenjem da čak ni visoki pravni principi ne mogu biti nepremostiva prepreka ostvarenju autentične političke volje naroda. To u konkretnom slučaju znači da nije trebalo a prioriisključiti mogućnost da takva politička volja ide i van norme o teritorijalnom integritetu SFRJ. Ali ideja pravde i trajnog, stabilnog rešenja jugoslovenske krize su podrazumevale da se čitav postupak izvede lege artis, u uređenom postupku koji bi se gradio na dve osnovne činjenice: 18 Milan Šahović, Međunarodno pravo i jugoslovenska kriza, IMPP, Beograd 1996, str. 17.

Dobro je poznato da je Međunarodni sud pravde u „Slučaju vojnih i paravojnih aktivnosti između Nikaragve i SAD“ potvrdio da običajno pravilo zabrane upotrebe sile pripada jus cogensu. Arett du 27 juin 1986, par. 190, CIJ Rec., pp. 100-101.

35

BRANO MILJUŠ

a) da je Jugoslavija u svim faktičkim i pravnim menama koje je doživela tokom svoje preko 70 godina duge istorije sačuvala svoje suštinsko obeležje – da je uvek bila zajednica dobrovoljno ujedinjenih naroda (to je konstanta ustavnog i političkog uređenja Jugoslavije od njenog nastanka; menjao se samo broj konstitutivnih naroda; tako ih je 1918. bilo tri, 1946. je taj broj povećan na pet, a 1963. broj konstitutivnih naroda zaustavio se na broju šest). U Odluci o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu, koja je usvojena na II zasedanju AVNOJ-a 29. novembra 1943. izričito se govori o „pravu svakog naroda na samoopredeljenje, uključujući pravo na otcepljenje ili na ujedinjenje s drugim narodima“, i to „da bi se ostvario princip suverenosti naroda Jugoslavije, da bi Jugoslavija predstavljala istinsku domovinu svojih naroda...“. Republike kao administrativno–teritori jalni oblik organizacije države nisu izvorni, originalni oblik državnog bića Jugoslavije, već su nastale naknadnom ustavnom intervencijom. Štaviše, ta intervencija za osnov nije imala etnički kriterijum već partijsko–političku kombinatoriku koja je, s jedne strane, bila jako ideološki obojena, a s druge strane, motivisana željom da se etnička struktura Jugoslavije veštački dovede u stanje relevantne uravnoteženosti, kako bi se neutralisao politički uticaj Srbije. O pokrajini KiM da i ne govorimo, premda se ona ustavnom reformom 1974. godine vezala za federaciju. b) da o političkoj sudbini Jugoslavije mogu odlučivati konstitutivni narodi na ravnopravnoj osnovi. Drugim rečima, da se vršenje prava naroda na samoopredeljenje ne može ograničiti ratione personae, jer se na taj način pravo na samoopredeljenje pretvara u svoju suprotnost – politička volja jednog naroda koristi se, kao sredstvo za onemogućavanje ispoljavanja jednako vredne političke volje drugogo naroda. Tako se, u stvari, vrši zloupotreba prava na samoopredeljenje, jer se narodi Jugoslavije kao titulari tog prava stavljaju u suštinski neravnopravan položaj. Vršenje prava na samoopredeljenje ne znači i automatsko konstituisanje granica država, već je uslov i pravni osnov za razgraničenje na osnovu relevantnih pravila međunarodnog prava. Da je ikada uspostavljeno potpuno ravnopravno odlučivanje konstitutivnih naroda o političkoj sudbini Jugoslavije, ono bi imalo i danas značajne političke prednosti. 36


Osnovni napor u formulisanju mišljenja broj 2 Komisija je učinila da bi izbegla odgovor na krucijalno pitanje jugoslovenske krize – ko je subjekt prava na samoopredeljenje? Čitava unutrašnja konstrukcija mišljenja je napravljena da bi se taj cilj postigao. Otuda je i samo pitanje koje je Republika Srbija uputila Arbitražnoj komisiji preformulisano – izvorno ono je glasilo „ko je titular prava na samoopredeljenje sa stanovišta međunarodnog prava – nacija ili federalna jedinica; da li je pravo na samoopredeljenje subjektivno kolektivno pravo ili je pravo teritorije?“ Lord Karington je, u svojstvu predsednika Konferencije o Jugoslaviji od Komisije zatražio da odgovori, kako stoji u mišljenju, „na sledeće pitanje koje je postavila Republika Srbija: Da li srpsko stanovništvo u Hrvatskoj i BiH, kao jedan od konstitutivnih naroda Jugoslavije, ima pravo na samoopredeljenje?“. Kao što se vidi, predsednik Konferencije o Jugoslaviji je ne samo izmenio pitanje koje je Republika Srbija uputila Arbitražnoj komisiji, nego je, bar ako stvari cenimo sa stanovišta formulacija upotrebljenih u mišljenju Komisije netačno naveo da je takvo preformulisano pitanje uputila Republika Srbija. U ovoj naizgled terminološkoj supstituciji krije se suština stvari. Jer, načelno pitanje o titularu prava na samoopredeljenje izražava filosofiju opšteg rešenja jugoslovenske krize, filosofiju koja za osnovu tog rešenja uzima ravnopravan položaj svih konstitutivnih naroda SFRJ. Nasuprot tome, pitanje o pravu na samoopredeljenje srpskog naroda u Hrvatskoj i BiH sugeriše principijalan pristup jugoslovenskoj krizi, pristup koji polazi od akta secesije Hrvatske i Slovenije kao svršenog čina ( fait accompli), a pitanje položaja Srba u Hrvatskoj (i u kasnijoj fazi scenarija njihovog položaja u BiH) prebacuje na ravan manjinske zaštite. U pitanju je, dakle, bio pristup koji polazi od ex post racionalizacije secesije Hrvatske i Slovenije na bazi revolucionarnog principa ex factis jus oritur i stvaranja osnova za jednako postupanje za kasniju bosansko-hercegovačku fazu a danas vidimo i fazu za KiM od strane legalizovane hegemonije unilateralizma, nakon mišljenja MMSP. Pravno pitanje koje je u ovom kontekstu trebalo apsolvirati na vreme jeste pitanje položaja Srba u BiH. Jer, secesija Hrvatske i Slovenije je izvedena s pozivom na volju hrvatskog i slovenačkog naroda 37

BRANO MILJUŠ

(a na osnovu prećutnog određivanja Slovenije i Hrvatske kao nacionalnih država slovenačkog i hrvatskog naroda), dok u slučaju BiH takva teza se nije mogla jednostavno izvesti. Naime, za Arbitražnu komisiju, i druge pristalice ovoga pristupa, kojih nažalost nije malo, pitanje nezakonitosti i nelegitimnosti prava na otcepljenje nije ni trebalo da se pokreće iz ugla međunarodnog prava. Za njih je bilo moguće i danas potrebno samo konstatovati da je do njega došlo. Ako se taj princip danas primenjuje na KiM, onda je jasno da je secesija suštinski protivpravan čin, ali u praksi nam ne treba analiza mišljenja MSP, da bismo to zaključili. No takvo mišljenje bi moglo biti potrebno za eventualne zahteve Generalnoj skupštini UN, na primeru Jugoslavije u malom, kako danas mnogi autori doživljavaju BiH, s obzirom na asocijaciju i snagu argumenata MMSP. Zbog toga u stavu II mišljenja Komisije kao osnovno pravo „jedne ili više grupa unutar države koje konstituišu jednu ili više etničkih, religijskih ili jezičkih zajednica“ navodi se „pravo priznanja njihovog identiteta po međunarodnom pravu“, tj. pravo svojstveno manjinama. Konstrukcija osamostaljivanja BiH izvedena je na premisi građanskog referenduma. Interesantno je da se ova premisa prihvata kao legitimna samo u slučaju ako odgovara pragmatično postavljenim političkim ciljevima legalizovane hegemonije koju smo napred analizirali. Exempli causa, ta premisa nije prihvaćena kao osnov opšteg rešenja jugoslovenske krize, ali se uzima kao legalna ako vodi realizaciji odredbe iz Opštih principa Karingtonovog papira koji Jugoslaviju kvalifikuje kao državu u raspadu, umesto koje nastaje šest nezavisnih država. Ishod građanskog referenduma čije je sprovođenje suprotno Ustavu BiH, se međutim uzima kao činjenica koja ustanovljava nacionalnu državu BiH. Ta se kvalifikacija ne izriče eksplicitno, ali sadržana je u stavu Komisije da „srpsko stanovništvo u BiH ima svoja prava koja pripadaju manjinama u međunarodnom pravu i na osnovu odredaba Nacrta konvencije podnete 4. novembra 1991. na Konferenciji o Jugoslaviji, kojim su se obavezale Republike BiH i Hrvatska“. Manjinsku zaštitu Komisija izvodi iz: 38


1. imperativnih normi međunarodnog prava po kojima su države dužne da obezbede poštovanje prava manjina; 2. odredaba glave II Nacrta konvencije od 4. novembra 1991. koju su prihvatile BiH i Hrvatska. Obe premise jedva mogu izdržati bilo kakvu kritičku analizu. 19 Treba reći i da su svi planovi za mirno rešenje bosanskohercegovačke krize bili na tragu ove kritike Karingtonovog papira, koji nije prihvatao pojam manjine ustanovljen u međunarodnom pravu a svi ozbiljniji planovi su takođe polazili od osnovnog principa sva tri ravnopravna naroda u BiH. Zaokupljeni ovim opštim pitanjima stvaranja država (deklarativni ili konstitutivni aspekt) treba da otvaramo esencijalno pitanje pravne strane osnove na kojoj se zasniva proglašenje nezavisnosti. Samo priznanje je deklarativno jer konstatuje efektivitet određene situacije ili pretenzije. A takvu situaciju ili pretenziju već imamo sa dubokom krizom koju je proizvelo napred analizirano kršenje međunarodnog prava u BiH odnosno Republici Srpskoj. Treba zapaziti da je i sva pravna argumentacija uz mišljenja MSP iznesena od veće grupe sudija u prilog stava po kojem jednostrana deklaracija nezavisnosti Kosova nije u suprotnosti sa međunarodnim pravom, iako nesistematična i nekoherentna, upravo je naslonjena na napred analiziranu krizu, koja je danas prerasla u ustavnu krizu u BiH, a ona sama po sebi otvara sva pitanja iz Ahtisarijevog plana i kao takve ih preformuliše u tzv. pravne argumente. Pođimo redom: – Prvi argument tiče se samog pitanja jednostranih deklaracija nezavisnosti koje kao takav nije pitanje Generalne skupštine UN. Kao kod napred analizirane situacije preformulisanja pitanja od Karingtona ka Banditerovoj komisiji i ovde se nalazi prostor u formulaciji pitanja da je sud mogao elegantno da izbegne da dâ direktan odgovor; – drugi argument se odnosi na Rezoluciju SBUN 1244 za koju se u Mišljenju iznosi argument da Rezolucija ne sadrži odredbe koje ne zabranjuju secesiju Kosova jer nezavisnost pokrajine predstavlja jedno od mogućih rešenja; 19 Milenko

Kreća, The Bandinter Arbitration Comission, Beograd, 1993, pp. 17–21.

39

BRANO MILJUŠ

– nemali broj autora insistira na međudržavnom karakteru principa teritorijalnog integriteta, posebno treba obratiti pažnju na pisani podnesak Francuske (Alain Pelet) gde grupa autora naglašava da je „princip teritorijalnog integriteta striktno međudržavno pravilo i da isti ne sprečava nekolonizovane narode da dobiju nezavisnost“.20 Ovo je postalo pravni izvor za MMSP. Svi ovi probleme koje su analizirani, pretežno pravnopolitičkom metodom analize, predstavljaju i dalje važne međunarodne probleme u regionu Zapadnog Balkana, kako sa stanovišta teritorijalnog integriteta, prava naroda na samoopredeljenje, secesije, uloge i snage principa efektiviteta u međunarodnom pravu kao i sa stanovišta stvaranja i priznanja države. I posle svega treba stalno aktivno razmišljati i davati zadatak našim i nama naklonjenim ekspertima za međunarodno pravo da se učvršćuju vrednosti Rezolucije 1244. Sama Povelja je osnov međunarodnog prava. Na toj liniji, polazeći od napred analizirane pravne realnosti treba uporno raditi da nova rezolucija koja je donesena zajedno sa EU u praksi produbi validnost Rezolucije 1244. Sa tog stanovišta se otvara i pitanje da li je Rezolucija 1244 prekršena? Ako jeste, (a jeste) EULEKS ju je prekršila, dobili smo privremenu vlast ali i vojne snage. UN su degradirane i mogle su jedino da imaju policiju. Srbiji je onda samo preostalo da stvara pravnu osnovu dobrosusedstva i reintegracionih procesa na Zapadnom Balkanu u kojima će ona biti istinski lider jer je oštećena i mora i u pravnom i u moralnom smisli istrajavati na ispravljanju nepravde. Kao što smo na početku naveli, ekspanzija novih inicijativa EU je eskalirala specifičnim regionalnim pristupom nekim zemljama Jugoistočne Evrope, nakon zaključivanja Dejtonsko–Pariskog mirovnog sporazuma o BiH.21 Mali zastoj i i izvesna rezerva je postojala prema 20 Georges Abi-Saab, Conlusion in Marcelo G. Kohen (ed.), Secession, International

Law Perspectives, Cambrige University, Press, 2006, p. 474. 21 “Comission Report to the Council and EP“, com (96) 476, Brussels, 2 October 1996. i zaključak Saveta EU od 26.02.1996.

40


Beogradu do septembarskih i decembarskih izbora 2000. godine, a onda su se otvorile velike inicijative u koje je uključena SRJ/Srbija u okviru regionalne politike Unije prema svim zemljama Zapadnog Balkana, odnosno Jugoistočne Evrope. Regionalana politika EU, koja se iz ugla regiona slobodno može nazvati dobrosusedskom politikom, koja je imala, a i dalje ima izvesnih oscilacija, odnosila se na pet zemalja Zapadnog Balkana (Albanija, BiH, Hrvatska, Makedonija i SRJ/Srbija i Crna Gora). Ova politika, zbog svog nespornog cilja i interesa EU je dominantno bila integracionistička i od 1999. godine je dobila kao inicijativa naziv Proces stabilizacije i pridruživanja – PSP. Preciznije rečeno, upravo nakon sukoba na Kosovu, u toku 1999. godine, redefinisana je dotadašnja politika prema Balkanu i pokrenute su dve nove inicijative: Pakt za stabilnost u Jugoistočnoj Evropi (kao zamena za tzv. Roajomonski proces, pokrenut nakon Dejtonsko–Pariskog sporazuma, zbog neuspešnog ishoda)22 i Proces stabilizacije i pridruživanja – PSP, kao redefinisanje i dopuna dotadašnjeg regionalnog pristupa. Ova strategija i praktična politička inicijativa je svoju kulminaciju kao koncept doživela na zajedničkom samitu zemalja EU i pet zemalja Zapadnog Balkana u Zagrebu 24. novembra 2000. godine. Tu je dvosmerno, naglašeno i obznanjeno da su pet balkanskih zemalja „potencijalni kandidati za članstvo u Evropskoj uniji“ i zacrtana je jedina moguća politika na tom putu, politika dobrosusedstva.

22

Analiza Friis L., Marphy A., Negotiating in a time of crisis: the Eu responce to the military conflict in Kosovo, Europa university Institute, RSC, No 2000/20, p. 40.

41

II DEO EVROPSKA UNIJA I SRBIJA 1. Ubrzano pridruživanje- između mita i održive realnosti

Sama ideja ujedinjenja Evrope se neprestano javljala u veoma dugoj i neretko nasilničkoj istoriji kontinenta tako da možemo da kažemo da je integracionistička ideja prolazila trnovit put od mita do održive realnosti. Evropa je tako dugo egzistirala kao sinonim za kolevku nacija u kojoj se ruše imperije da bi se stvorile i opstale nacionalne države. Tako je i nastajao hiljadugodišnji mit koji započinje raspadom Rimskog carstva i stalnim sukobima oko nasleđa Rimske imperije. Vizantija i Rim simbolizuju dve strane, dva pola u stalnoj borbi za nasleđe. Velike seobe naroda uvode u evropsku istoriju sve nove i nove narode koji se bore za svoj deo u tom nasleđu čiji legitimitet traže u kontinuitetu Rimskog carstva. U njegovom istočnom i u njegovom zapadnom delu vodi se ista borba za nasleđe. U istočnom delu carstva Srbi i Bugari kao deo tog kontinuiteta bore se za nasleđe Vizantije i stvaranje svojih imperija. Raspad Dušanovog carstva posle njegove smrti je posledica istih uzroka koji su se nalazili u sukobima centralnih vlasti sa lokalnim teritorijalnim velmožama. U zapadnom delu, najmoćnija Franačka država posle velikih osva janja, nad velikim delom Evrope proglašava Rimsko carstvo, a Karlo Veliki se kruniše u Rimu za rimskog cara 800. godine, čime je želeo da svojoj vlasti nad čitavom Zapadnom Evropom pribavi legitimitet, kontinuitetom sa nekoliko vekova ranije propalim Zapadnim Rimskim carstvom. Rimsko carstvo Karla Velikog nije bilo dugog veka zbog otpora teritorijalnih monarhija. Ono je zamenjeno Svetim Rimskim carstvom u X veku i u njega su ušle Nemačka, Italija, Češka, Bur42


gundija (deo današnje Francuske), Nizozemska, Austrija, deo Švajcarske i druge zemlje. Sveto Rimsko carstvo traje pod habsburškom krunom sve do 1809. godine kada je konačno ruši Napoleon.23 Tako su i vladari Rimskog carstva, Napoleon, Hitler i drugi pored njih, želeli ponekad na stravičan način, da dostignu jedinstvo kontinenta koje bi bilo zasnovano na vladarskim savezima, etničkoj koheziji, ideologiji ili sirovoj moći. Deo mita o Evropi jeste istorijska istina da je i u Zapadnoj Evropi sila stvarala imperije i dovodila do njihovog rušenja. Zato ni pozivanje na kontinuitet sa civilizacijskim žarištem nije mogao izmeniti nasilni oblik objedinjavanja Evrope. U doktrinarnom smislu tek će na izlazu iz XVI veka dva velikana političko-filozofske teorije ponuditi u osnovi oprečne teorije koje neće do kraja dati odgovore na izazove i dileme ujedinjenja Evrope, između mita i stvarnosti, jer će primat pokloniti samo jednoj teoriji, dok će druga biti skrajnuta i osuđena na čekanje sve do osvita postmoderne. Bili su to Žan Boden i Johan Altuzije. Boden je strah od propasti rastrzane Francuske video u stvaranju jedne centralističke apsolutne monarhije u kojoj vlast ni sa čim neće biti ograničena, ni spolja ni iznutra. Na aristotelovsko pitanje o tome, kako se zadobija ta apsolutna vlast, sledi nedvosmislen odgovor: sila i nasilje određuju suverena.24 Za Bodena je bitno da sve društvene za jednice, ma kakve bile i ma kakvu ulogu vršile, zavise od suverene državne vlasti koja je jedina iznad svih njih.25 Iako je dao široku lepezu izvora suvereniteta, Boden je zaključio da je od svih režima najlakše odbraniti apsolutizam, jer je na vlasti vladar koji donosi zakone a nije dužan da ih poštuje, a suverenitet zadobija pojedinac, koji bi imao poslednju reč. Boden je ipak smatrao da su apsolutni monarsi ograničeni višim zakonima, a to su božja volja i prirodno pravo. Kasnije su ove stavove revidirali rani liberali Džon Lok i Monteskje. U svom proro23 Vidi analizu Radoslava Stojanovića,

Spoljna politika Evropske unije, Beograd, 1998, str. 17; Dezmon Dinan, Menjanje Evrope, istorija Evropske unije, Službeni glasnik, Beograd, 2010, str. 11. 24 Majkl Hard, Antonio Negri, Imperija, Beograd, 1995, str. 115. 25 Radomir Lukić, Istorija političkih i pravnih teorija, Beograd, 1995, str. 368.

43

BRANO MILJUŠ

čanskom delu „Duh zakona“, Monteskje otkriva ustavne okolnosti koje bi najbolje zaštitile slobode pojedinca. Njegov sistem kontrole i ravnoteže, podelom vlasti između izvršnih, zakonodavnih i sudskih institucija je prvo uključen u američki ustav (1787) a potom se vratio kao ostvarena najznačajnija tekovina liberalne demokratske vladavine u ustave svih savremenih evropskih država. Sa druge strane, Altuzije je stvarnost kao inspiraciju za svoju teoriju, kojom je želeo pobediti mit suverenosti, uviđao u revoluciji, kojom je na kraju XVI veka, srušena inostrana vlast Španije u Holandiji. Surova stvarnost je tražila načine koji bi pomirili raznolikosti u religiji, jeziku i nacionalnim osećanjima provincija, ujedinjenih u novonastalu holandsku konfederaciju. Altuzijeva država zasnovana je na mreži sporazuma sklopljenih između različitih zajednica u cilju postizanja opšteg blagostanja. Sklapanjem međusobnih sporazuma određena društva prenose regulisanje pojedinih oblasti na viši nivo zarad efikasnijeg upravljanja zajedničkim zadacima. Na taj način, država se izgrađuje odozdo prema gore uz neophodno učešće svih različitih međuzajednica, koje se nalaze između građana i centralne državne vlasti. Formiranje nacionalnih država u Zapadnoj Evropi osnaženo je Francuskom revolucijom i njenim vrednostima koje su kulminirale kroz čitav XIX vek, razbijen je mit imperijalnog ujedinjenja Evrope a umesto njega, stvoren je sistem odnosa nacionalnih država. Taj proces se odvijao manje-više transparentno i u senci postojanja dve imperije, na istoku Rusije i na zapadu Austrougarske. Na jugoistoku Evrope započeo je istovremeno proces stvaranja nacionalnih država rušenjem Otomanskog carstva. Srbija, Grčka, Rumunija, Crna Gora i Bugarska su dočekale kraj XIX veka kao nezavisne nacionalne države. Međutim u toku tog istog XIX veka, nastavljaju da žive ideje o ob jedinjavanju tih nacionalnih država. Stalni antagonizmi stvoreni na doktrinarnoj teoriji suprematije suverenosti i imperativa jedinstva Evrope u stvarnosti proizvode mitove u kojima nastaju nacionalne države, ali se stvaraju i idejni pokreti objedinjavanja u vidu pangermanizma, panslavenizma ili drugih sličnih ideja. 44


Hegemonizam, međutim nije isto što i stvaranje imperija. Napoleon je npr. imao ideju stvaranja ujedinjene Evrope ali pod francuskim vođstvom. Rusija je u panslavizmu gledala objedinjenje slavenstva pod njenim vođstvom. Za razliku od njih nemački pangermanizam je sadržavao ideju hegemonije Nemačke ali u definisanju okupljanja evropskih država oko Nemačke na dva nivoa. Najnovija istraživanja govore da bi sa Nemačkom bile integrisane Austrija, Švajcarska, Holandija, Flandrija, Češka i Mađarska ali uz istovremeno stvaranje carinske unije u koju bi ušle: Francuska, Poljska, Ukrajina, Baltičke države,Rumunija, Srbija, Albanija, Bugarska i Grčka. Sistem nacionalnih država je proizveo poredak novog nacionalnog legitimiteta u čijoj su osnovi teritorijalni integritet nacionalne države, pravo na samoopredeljenje naroda i zaštita nacionalnih manjina. Rušenje bilo kog od ovih legitimnih osnova poretka proizvodilo je ratove koji su opustili Evropu sve do kraja Drugog svetskog rata. Pangermanizam je tako poražen 1945. godine a proleterski internacionalizam 1990. godine. Evropska unija je složena međunarodna regionalna organizacija koja je nastajala postepeno nakon Drugog svetskog rata, a proces pridruživanja Evropskoj uniji još nije završen. U pozadini stvaranja evropske integracije je učestvovao i Savet Evrope, organizacija koja je sukcesor Evropskog pokreta, nevladine organizacije koja je još od svog kongresa u Hagu 1948. godine ustanovila princip da je oblast kulture i demokratskih sloboda ono što ujedinjuje zapadnu Evropu.26 Ako ovome dodamo da je evropska ideja regionalizacije bitno izražena u okviru Evropske unije, gde se integracija u velikoj meri razume kao ideja regionalizacije u Altuzijevom smislu gledanja na sistem, a Evropska unija sve više razume kao Evropa regiona umesto kao Evropa država, onda u doktrinarnom smislu možemo govoriti o povratku Altuzijevog dinamičkog sistema. Međutim i pored toga, nesporno je da se kreiranje pravila evropske igre stabilno nalazi u vlasništvu nacionalnih država. Problem se naročito zaoštrava kada se nadnacionalno odlučivanje stavi na probu jed26 E. Bonnefous, L Idee europeenne et sa

realisation, Paris, 1950.

45

BRANO MILJUŠ

nog od osnovnih uslova demokratskog funkcionisanja političkog sistema i napred pomenutog principa podele vlasti. Mehanizam upravljanja u nedovršenoj evropskoj političkoj zajednici ne ispunjava do kraja, ovaj princip koji je političkoj nauci ostavio Monteskje za koga „nema slobode građana ako je u istom licu ili organu vlasti zakonodavna vlast sjedinjena sa izvršnom“.27 Ovde je bitno naglasiti da je rešenje možda „evropski regionalizam“ koji i nije produkt ni zajednice ni unije. Reč je o fenomenu za koji smo napred istakli da je stariji od njih i koji egzistira uporedo i na neki način nezavisno od institucija. Ali ovo otvara i pitanje neformalnih puteva kada je reč o upravljanju Evropskom unijom. On se naime dobrano uklopio u ideju integracije koja podrazumeva funkcionalnu diferencijaciju i decentralizaciju, tako da je prihvaćen kao značajan element političke strukture same zajednice. Tako bismo se mogli složiti sa autorima koji pod „evropskim regionalizmom“ podrazumevaju proces teritorijalne autonomizacije, koji se odvija na više nivoa: unutardržavnom (nacionalnom), međuregionalnom (internacionalnom) i evropskom (nadnacionalnom). Mada prema mišljenju eksperata Stalnog komiteta regionalnih vlasti Saveta Evrope, regionalizacija ima institucionalno značenje koje se razlikuje od regionalizma, kao političkog i ideološkog pokreta. U vezi sa tim, regionalizacija se shvata institucionalno kao stvaranje novog, srednjeg nivoa vlasti u državnoj teritorijalnoj organizaciji sa novim institucijama koje mogu široko varirati u pogledu organa, odgovornosti i ovlašćenja, ali koje se uvek ne nalaze iznad postojećih lokalnih institucija.28 Funkcionalna integracija Evrope ovako shvaćena, koja je započela 1951. godine svojom evolucijom do stvaranja političke unije 1991. godine i Lisabonskog ugovora 2009. godine, kao zamene za ustav, pokazuje u savremenom dobu uspešan način prevazilaženja segmentacije Evrope, koja je proizvela brojne ratove od kojih su dva svetska, ispoljila ozbiljno upozorenje na opasnosti dekadencije evropske civilizacije u njenom epicentru. Posle pada komunizma i pojave tranzicijskih sistema logičan je proces uključivanja i Istočne Evrope u 27 Radomir

Lukić, Istorija političkih i pravnih teorija, Beograd, str. 451. 28 Slobodan Samardžić, Evropska Unija kao model nadnacionalne zajednice, Fondacija Fridrich Ebert, Beograd, 1998, str. 74.

46


evolutivne promene kako bi se izbeglo uspostavljanje ravnoteže snaga što je neminovna pojava sistema odnosa nacionalnih država. U savremeno doba srce prava Evropske Unije počiva na tzv. konstitutivnim ugovorima i to pre svega: 1. Ugovoru o Evropskoj zajednici za ugalj i čelik (1951. godina); 2. Ugovoru o Evropskoj ekonomskoj zajednici (Rimski ugovori od 1957. godine); 3. Ugovoru o Evroatomu i ugovoru o spajanju tri evropske zajednice (1967. godina); 4. Konvenciji o nekim zajedničkim ustanovama evropskih zajednica – Evropski savet (1974. godina); 5. Prvi ugovor o budžetu (1975. godina, saodlučivao Evropski parlament); 6. Prvom ugovoru o pristupanju (1973. godina, prvo proširenje ulaskom Velike Britanije, Danske i Irske); 7. Drugom ugovoru o pristupanju (1981. godina, primljena je Grčka); 8. Trećem ugovoru o pristupanju (1986. godina, primljene su Španija i Portugal); 9. Ugovoru o Evropskoj uniji (1992. godina); 10. Četvrti ugovor o proširenju (1995. godina, ulaskom Švedske, Finske i Austrije); 11. Ugovoru o proširenju na zemlje Istočne i Centralne Evrope (2004. godina); 12. Lisabonskom ugovoru (2009. godina). Ono što najviše zanima sve zemlje Zapadnog Balkana pa samim tim i Srbiju jeste politika proširenja Evropske unije. Prijemom Bugarske i Rumunije 1. januara 2007. godine Evropska unija je načinila jedan od najodvažnijih koraka u svojoj više od pola veka dugoj istoriji. Kao da se tim činom sasvim približio trenutak da lideri evropskih vlada prepoznaju istorijsko vreme i šansu koja im se pruža da uvedu i ostale zemlje koje nisu članice EU, jer njihove vlade imaju pozitivan iskorak prema EU iako kao i dve prethodne zemlje ne ispunjavaju sve uslove za pristupanje. Ostatak zemalja Zapadnog Balkana najviše zanima 47

BRANO MILJUŠ

proširenje u svetlu „promene tendencije“ preciznije uz pojačano vezivanje za jedinstvenu spoljnu i bezbedonosnu politiku. Da li je mit ili održiva realnost, ubrzano pridruživanje šest (sa ekonomskog stanovišta) još nespremnih država, s obzirom na to da su očigledno politički odnosno bezbedonosni i geopolitički razlozi i do sada bili odlučujući. Ovde treba biti krajnje realan i objektivno sagledati činjenicu da je regionalna saradnja među zemljama Zapadnog Balkana izuzetno napredovala za poslednjih deset godina. U ranijoj deceniji koja je prethodila ovoj poslednjoj, primera radi 1998. godine, stavovi Komisije su bili krajnje obeshrabrujući: „U Srbiji nije učinjen nikakav napredak u primeni određenih osnovnih ljudskih prava i nikakvo opšte poboljšanje u odnosu na poštovanje ugovora iz Dejtona. Takođe na planu privrede bilans je katastrofalan“. 29 U ovom dokumentu Komisije, danas se za Srbiju kaže da je „njena vlada u vrhu agende za evropske integracije“ postignut je napredak i obostrano je stupio na snagu sporazum o stabilizaciji i pridruživanju, vizni režim je liberalizovan i stupio je na snagu bezvizni režim sa EU. Srbija je na korak do kandidature, možda čak do kraja godine iako je vrlo nezahvalno bilo šta prognozirati na Zapadnom Balkanu. Površan analitičar bi zaključio da je Srbija praktično na vratima EU i da je samo pitanje da li će kandidatura i formalno biti obznanjena nakon brzog odgovora na upitnik. 2. Refleksije evropskih integracija na Srbiju

Ako reflektore objektivnije analize upremo dublje u ekonomsku i političku situaciju u Srbiji, moći ćemo da uočimo i ozbiljne probleme jednog u osnovi konfliktnog društva koji bez sumnje ugrožavaju napred iznesenu poziciju ubrzanog pridruživanja. Ekonomska situacija je alarmantna. Nema bitnijeg oporavka industrije Srbije, nezaposlenost je izuzetno visoka i dalje se povećava, trgovinski deficit je nedovoljno visok, spoljni dug je krajem prošle godine dosegao 33 milijarde dolara, izvoz je skroman i ne pokazuje znake 29 Europe,

Agenceinternationale d information pour la press, Luxemburg, 1998.

48


oživljavanja, a njegova struktura i dalje je nepromenjena. Strane direktne investicije su nedopustivo opale. Bez nove industrijalizacije, što podrazumeva reformu javnog sektora i infrastrukturna ulaganja, nije moguć održiv razvoj. Nema kritičke analize tranzicije, odnosno privatizacije niti energičnog sankcionisanja nezakonitih privatizacija što sve skupa povećava sumnju i u uspešne rezultate u reformi pravosuđa i sudstva posebno nakon aferaških dovođenja u pitanje nedavnih izbora sudija odnosno nemušte lustracije sudstva. Stepen liberalizacije tržišta i dalje je nedovoljan, broj nezaposlenih raste a prosečna primanja najniža su u Evropi. Nervoza i nepoverenje trese redove vladajuće koalicije, koja i sebe i javnost uverava da je stanje stabilno. Uprkos ovom kritičkom preispitivanju Srbija u regionu ne zaostaje od drugih zemalja. Naprotiv, postala je najeklatantniji primer nejednakog i skokovitog napretka prema EU. Hrvatska je zaključila SSP 2001, postala kandidat 2004, a započela pregovore 2005. godine. Makedonija, koja je prva zaključila SSP, kandidat je postala 2005. godine, ali još uvek čeka na otvaranje pregovora. Albanija je potpisala SSP i 2009. podnela zahtev za članstvo. Crna Gora je potpisala SSP 2007. godine, a zahtev za članstvo je podnela u decembru 2008. godine i sada je u procesu dobijanja kandidature. Bosna i Hercegovina je SSP potpisala 2008. godine, kada i Srbija koja je 2010. godine odmrzla ugovor, nakon zelenog svetla Saveta ministara EU, a dostizanjem pune saradnje sa Tribunalom u Hagu, dobila upitnik i rekordno na njega odgovorila. Ovakav nejednak napredak budi strahove ali i otvara nadu da bi nagrada za još neučinjeno kao u prethodnom petom proširenju, mogla da bude politička odluka kao kredit za ubrzanje procesa u oblasti ekonomije, pravne države, reforme institucija, bolje uprave i dalje demokratizacije. Otuda se neretko pominje, mistično i najoptimističniji termin koji je više simbolički (2014. godina) kao godina koja je 100. godišnjica početka Prvog svetskog rata, kao simbol koji će trajno podsećati da se rat kao sredstvo rešavanja problema u međunarodnim odnosima potpuno eliminiše, iako realisti s pravom ukazuju, a tako izlazi i iz zaključaka ove monografije, da će biti veliki uspeh da sve balkanske države budu obuhvaćene procesom pregovora o članstvu kako bi zemlje Zapadnog Balkana mogle postati čla49

BRANO MILJUŠ

nice EU, makar u različitim terminima, što je bila i ranija praksa u Evropskoj uniji. U tom kontekstu, posmatrano strogo pravnom analizom, valja razmotriti osnovne pravne dokumente i uslove koji iz njih proizilaze za pridruživanje. Pridruživanje Srbije, kao i celokupnog regiona Zapadnog Balkana Evropskoj uniji osnov su njihovog srednjoročnog i dugoročnog spoljnopolitičkog delovanja i njihove spoljnopolitičke strategije. Ovaj zaključak izvodimo iz dublje analize dokumenata i odluka koje smo analizirali za zemlje Zapadnog Balkana, ako pod spoljnom politikom podrazumevamo skup odluka koje jedna država donosi o svojim odnosima sa drugim državama, po definiciji spoljne politike. Ali da bi proces pridruživanja svake konkretne države bio uspešno i okončan, potrebno je da zemlja kandidat ispuni prethodno određene kriteri jume koji su formulisani od Evropske unije i koji pravno predstavljaju minimalni uslov koji država kandidat mora proći na svom putu punopravnog članstva. Uslovi prijema formulisani su na samitu u Kopenhagenu 1993. godine i svrstani su u tri grupe: političku, ekonomsku i pravnu. Oni su obavezujući za sve države, kandidate pa tako i za Srbiju i zahtevaju: 1. stabilnost demokratskih institucija, vladavinu prava, zaštitu ljudskih prava i prava manjina, 2. postojanje funkcionalne tržišne ekonomije kao i kapaciteta zemlje da se izbori sa pritiskom i konkurencijom koja dolazi iz zemalja članica Unije i 3. sposobnost da se preuzmu obaveze koje nosi članstvo,uključujući pristanak na političku, ekonomsku i monetarnu uniju. Ovi kriterijumi su bili jedini i važili su za zemlje koje su zaključile ugovore o pristupanju, zaključno sa 2004. godinom (uz Bugarsku i Rumuniju koje su to kao što smo napred naveli postale tri godine kasnije). Njima je ispunjavanje napred navedenih kriterijuma bio osnovni preduslov. Kada su u pitanju zemlje Zapadnog Balkana, ostvarivanje postavljenih standarda nije bilo dostatno zbog specifične prirode odnosa između država koje su se morale suočiti sa postupcima u bližoj prošlosti i ukupnog iskustva kroz koji je region prošao, 50


odnosno zbog ratnog nasleđa, uzajamnog optuživanja za krivicu koji su postajali sve veća prepreka za harmonizaciju međudržavnih odnosa u regionu i koji i dalje ugrožavaju dobrosusedstvo kao jedan od proklamovanih ciljeva EU. Zato je pored osnovnih, koji su važili za zemlje Centralne i Istočne Evrope, Evropska unija uvela i dodatne kriterijume koji su se morali etapno ispunjavati u slučaju država Zapadnog Balkana u implementaciji njihove strategije da uđu u ugovorne odnose sa EU i započnu pregovore o članstvu. Novi kriterijumi su bezbedonosni uslovi koji se ostvaruju poštovanjem mirovnih sporazuma (Dejtonsko-Pariski mirovni ugovor), pitanja saradnje sa Međunarodnim krivičnim sudom u Hagu, kao i razvijanje međusobne saradnje. Zapravo, kooperacija država regiona i međusobna saradnja postavljena je kao ključni preduslov za članstvo u EU.30 Stoga je na kraju nedvosmislen zaključak da je Srbija u procesu pridruživanja EU, između bliže mistične prošlosti i suštinske realnosti regionalne saradnje izabrala posvećenost realpolitici i dobrosusedstvu iz sasvim racionalnog praktično-političkog razloga, jer bez toga nije moguće ostvariti punopravno članstvo u EU. Ostaje zadatak za nauku, koji treba hitno interdisciplinarno rešiti i dati odgovor koji Srbija mora ponuditi EU, kako pristupiti EU a ne uneti problem Kosova koji EU nije potreban (veći broj članica EU je priznao KiM ali jedan manji broj nije, niti namerava da to učini i pored MMSP) jer je ona međunarodna regionalna organizacija koja izvozi stabilnost i neće uvoziti problem koji regeneriše nestabilnost. Nije predmet ove monografije traganje za takvom složenom diplomatskom formulom, takvim rešenjem koje zahteva tu složenu formulu diplomatske veštine. Ali jeste uputno podsetiti da je ne tako davno pre nešto više od jedne decenije, na inicijativu nemačkog ministra spoljnih poslova, Joške Fišera, tokom NATO bombardovanja i intervencije na SRJ, 1999. godine, predložen Pakt stabilnosti za Jugoistočnu Evropu (PSJIE). On je trebalo da doprinese prevazilaženju nestabilnosti i čestih lokalnih konflikata na Balkanu. 30 Milica Delević, “Regional cooperatio in the Western Balkan“, Chaillot Paper , Pariz,

juli 2007, str. 24.

51

BRANO MILJUŠ

Sporazum o stabilizacij i pridruživanju (SSP) predstavlja najveću etapu u dugoročnijem procesu stabilizacije i pridruživanja. Nakon zaključivanja ovih sporazuma zemlja partner zaista ima otvoren pristup komunitarnim programima i realno može da postane zvanični kandidat za članstvo u EU, nakon podnošenja kandidature. Do zaključivanja Sporazuma o stabilnosti i pridruživanju, zemlja partner prolazi veoma težak put: da ispuni političke i ekonomske uslove, da realizuje raznovrsne zaključke, da prođe pozitivan test Komisje EU u formi izveštaja o izvodljivosti,31 potom da se pokrenu pregovori o sporazumu i najzad, da pregovara o svim elementima sporazuma. Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju (EU i Srbija) sadrži deset delova: opšta načela; politički dijalog; regionalna saradnja i sloboda kretanja roba; kretanje radnika; poslovno nastanjivanje; pružanje usluga, kapital; usklađivanje i primena zakona; pravosuđe i unutrašnji poslovi; politika saradnje u raznim oblastima; finansijska saradnja, opšte i institucionalne odredbe. Osnovni ciljevi za Srbiju i svih ovih delova kao sredstvo ostvarenja realnog cilja bili su stvaranje okvira za politički dijalog, kao i ubrzanu strategiju Srbije u EU, podrška razvoju privrede RS, unapređenje harmoničnih ekonomskih odnosa i zone slobodne trgovine sa EU kao i podsticaj regionalne saradnje kroz dobrosusedstvo.32 Pridruživanje sa Srbijom je planirano postepeno u periodu od šest godina, a tri godine nakon stupanja na snagu Sporazuma Savet za pridruživanje je ocenio vidan napredak. Nemačka je ratifikovala sporazum. Kao suštinske prepreke, savladane su poštovanje ljudskih prava, poštovanje međunarodnog prava i pravne države kao i principa tržišne privrede. Posebno poglavlje posvećeno je regionalnoj saradnji, koja obuhvata obavezu Srbije da zaključi bilateralne sporazume o saradnji sa zemljom koja takođe zaključi sličan SSP sa EU. Glavni elementi tog ugovora bi obuhvatili politički dijalog, stvaranje zone slobodne trgovine, pitanje slobodnog kretanja radnika, usluga i kapitala, saradnje 31 Comission of the EC: Report on the feasibility of negotiationg a Stabilisation and

Association with the Republic of Croatia, Brussels, 24.05.2000. (COM) 311. 32 “Stabilisation and Association Agrement between the Republic of Serbia and the EU and their Member States“. Sporazum je potpisan 29.04.2010. godine.

52


u oblastima unutrašnjih poslova i pravosuđa. Međutim, deo Sporazuma je i deo o „slobodnom kretanju roba“. Član 18. Sporazuma, EU – Srbija nameće obavezu formiranja zone slobodne trgovine u razmeni industrijskih proizvoda, takođe u periodu od šest godina, pri čemu EU je odmah definisala većinu carina i drugih ograničenja na uvoz, a Srbija će to učiniti postepeno kada se radi o uvozu iz EU. Za poljoprivredne proizvode je predviđeno uzajamno odobravanje koncesija. U okviru harmonizacije zakonodavstva, predviđena su pravila o konkurenciji, o poštovanju intelektualne i industrijske svojine, o javnim nabavkama, o standardima i priznanju atesta i konformitetu. Ovde je navedeno i dvadeset šest oblasti u okviru „politike saradnje“, među kojima vidno mesto zauzima ekonomska politika, statistika, popis stanovništva, bankarstvo, unapređenje investicija, industrijska saradnja, mala privreda, srednja preduzeća, turizam, carine, porezi, socijalna pitanja, obrazovanje, saradnja u kulturi, audiovizuelna politika, informatsko društvo, zaštita potrošača, transport, energetika, nauka i tehnologija, životna sredina i drugo. Sve ovo prati i realizuje Savet za stabilizaciju i pridruživanje, na ministarskom nivou, koji je predviđen ovim Sporazumom, kao i prateća tela (komitet, parlamentarni komitet i dr.). Pakt je zaista odigrao u protekloj deceniji, značajnu ulogu u stabilizaciji regiona, obnavljanju političkog dijaloga, razvoju saradnje u ekonomskoj, socijalnoj, bezbedonosnoj i uopšte u društvenoj sferi. U junu 2003. godine najavljen je u Solunu (održan na Halkidikiju) Drugi samit šefova država ili vlada zemalja članica EU i pet zemalja Zapadnog Balkana (Albanija, BiH, Srbija i Crna Gora, Hrvatska, Makedonija). Na ovom skupu su usvojena dva dokumenta koja su od ključnog značaja za dalji razvoj odnosa između EU i regiona. Zajednička deklaracija i Solunska agenda za Zapadni Balkan. 33 Usvojena je i Deklaracija u deset tačaka koja posebno naglašava da je „budućnost Balkana unutar EU“, ali se podvlači da brzina procesa integracije zavisi prvenstveno od zemalja Zapadnog Balkana. Tako dokument Solunska agenda postaje za Zapadni Balkan „novi značajan korak u 33 www.europa.

eu.org i www.stabilitypact.org

53

BRANO MILJUŠ

privilegovanim odnosima EU i Zapadnog Balkana“. Time postaje jasno da će PSP ostati okvir za integraciju zemalja Zapadnog Balkana sve do punopravnog članstva (odnosno neće biti dodatnih međukoraka institucionalne prirode). Predviđeno je održavanje periodičnih sastanaka na svim nivoima u okviru Foruma EU – Zapadni Balkan (to je u stvari stalni politički dijalog) kao i godišnji sastanci ministara inostranih poslova, ministara unutrašnjih poslova i drugih resornih ministara. Za budući razvoj dobrosusedskih odnosa još važniji je dokument koji je usvojio Evropski savet 20. juna 2003. godine pod naslovom „Solunska agenda za Zapadni Balkan – napredak ka evropskoj integraciji“. Sama činjenica da je Solunski samit drugi, ali za sada i poslednji samit održan između EU i zemalja Zapadnog Balkana u periodu od 2003. do 2010. godine navodi brojne analitičare na zaključak da je posredi pad interesovanja EU za ovaj region. 34 Nije postigao napredak u suočavanju sa prošlosti, pojedinačnih odgovornosti država u izmirenju. Najznačajnije su inicijative pod njegovim okriljem postignute u oblasti liberalizacije trgovine, pre svega uspostavljanju mreže od 32 bilatelarna sporazuma a samim tim i potpisivanje multilateralnog sporazuma o slobodnoj trgovini – CEFTA 2006. godine, zatim zaključenje ugovora o energetskoj zajednici u JIE, multilateralni sporazum o uspostavljanju zajedničkog evropskog vazduhoplovnog prostora, saradnja u oblasti transporta, Regionalna antikorupcijska inicijativa, Policijski forum – SEPCA itd. Iz Pakta za stabilnosti35 i ovakvih njegovih aktivnosti proizišao je Regionalni savet za saradnju (RSS). On odražava upravo napred iznesenu ideju za preuzimanje odgovornosti zemalja u regionu i međunarodnih organizacija kroz podršku u stručnom i materijalnom smislu. „Može se uočiti pravilo u politici Evropske unije: što su odnosi među zemljama i narodima u određenom regionu lošiji, veće je insistiranje na regionalnoj saradnji. To se može pravdati logičnim zahtevom i očekivanjem da grupa zemalja mora da normalizuje i unapredi 34 Duško Lopandić, Jasminka

Kronja, Regionalne inicijative i multilateralna stanja na

Balkanu, Beograd, 2010. 35 SSPEU sa Srbijom na sajtu za proširenje: http://ec.europa.eu/enlargement/ pdf/serbia/key.document/saa.en.pdf

54


odnose unutar regiona, da bi mogla potom biti integrisana u Evropsku uniju.”36 RSS je počeo uspešno sa radom u februaru 2008. godine. Njegov sekretarijat se nalazi u Sarajevu. Troškove sekretarijata, koji iznose tri milijarde evra godišnje finansiraju zemlje regiona (trećina), Evropska komisija, kroz regionalnu pretpristupnu pomoć (trećina) i pojedinačne zemlje i donatori koji izraze zainteresovanost (trećina). RSS čini jedanaest zemalja (Albanija, BiH, Bugarska, Hrvatska, Grčka, Makedonija, Moldavija, Crna Gora, Rumunija, Srbija, Turska) učesnica Procesa stabilnosti JIE, UNMIK-Kosovo u skladu sa rezolucijom 1244, uz podršku EU, Komisija i sekretarijat Saveta i Evropski parlament kao i određeni broj zemalja i institucija. RSS ima kancelariju za vezu sa EU u Briselu. Tako organizovana regionalna saradnja, biće realizovana preko RSS u oblasti ekonomskog razvoja, regionalne trgovine i obnavljanja proizvodnje kroz domaće i strane investicije, reformu pravosuđa i sudstva, prevashodnom borbom protiv organizovanog kriminala i korupcije, kroz saradnju u oblasti bezbednosti, jačanje kadrova prvenstveno kroz reformu obrazovanja i školstva kao i jačanje parlamentarizma u regionu. U napred pomenutom SSP EU sa Srbijom u članovima 15, 16 i 17 regulišu se obaveze Srbije u pogledu saradnje sa drugim državama koje su obuhvaćene PSP, kao i sa drugim zemljama koje su kandidati za članstvo u EU, a nisu uključene u Proces stabilizacije i pridruživanja, kao što je npr. Turska, i to je izazvalo određene nedoumice i nerazumevanja u određenim krugovima.

36 Antevski, M., (2008), „Srbija i Evropska unija: na raskršću ili ne?”,

u: Đukanović, D., prir., Savremeni međunarodni izazovi: globalna i regionalna perspektiva, Beograd: Institut za međunarodnu politiku i privredu, s. 339.

55

III DEO GEOPOLITIKA SRBIJE OMEĐENA DEJTONSKO-PARISKIM UGOVOROM U SAVREMENOM GEOSTRATEŠKOM OKRUŽENJU 1. Opšti pregled geopolitičkog spoljnopolitičkog cilja Republike Srbije

Pojam geopolitika potiče od grčke reči gea – zemlja i politiki – koja ima više značenja ali je najšire ono koje označava težnju za rešavanje sukoba, usaglašenim delovanjem na određenom prostoru.37 U stvari to i jeste suštinski proces u kome se različiti pogledi i suprotstavljeni interesi međusobno usaglašavaju u sasvim određenom prostoru i vremenu. Profesor Grčić definiše geopolitiku kao „nacionalni projekat“ i „nacionalnu strategiju“ koja je u istoriji svake države važnija od bilo kog vladinog plana ili partijske platforme. 38 Najpoznatiji američki geopolitičar Nikolas Spajkman tretira „geopolitiku kao određivanje politike državne bezbednosti na osnovu geografskih faktora“. 39 Pod njegovim uticajem geografskog faktora i Kol Parker širi pojam definicije tako da je i kod njega „geopolitika izučavanje međunarodnih odnosa iz prostorne ili geografske perspektive“. 40 Evropa je u kontekstu ovih ideja zapravo suštinski, prostornopolitičko određenje, sinonim za kolevku nacija u kojoj se ruše imperije 37 Andru Heywood, Key Concepts in Politics, Palgrave, 2000. p. 23, Hana Arent, Po-

ložaj čoveka, New York, 2000. 38 Mirko Grčić, Politička geografija, Beograd, 2000, str. 86. 39 Nicholas i. Spykman, The Geography of the Peace, New York, 1944, p. 6. 40 Geoffrey Parker, Geopolitics: Past,Present,and Future, Pinter, London, 1998, p. 5.

56


da bi se stvorile nacionalne države. Tako je i nastajao hiljadugodišnji geopolitički proces koji započinje kako smo napred apostrofirali sukobima oko nasleđa Rimske imperije. Deo geopolitičke strategije u Evropi jeste istorijska činjenica da je u Zapadnoj Evropi sila stvarala imperije i dovodila do njihovog rušenja. Zato ni pozivanje na kontinuitet sa civilizacijskim žarištem nije mogao izmeniti nasilni oblik objedinjavanja Evrope i kontinuirani naglasak na evropskoj teritoriji odnosno prostoru, tako bitnog faktora geopolitike. Svoje prste je uplela i u ratove 90-ih na jugoistoku Evrope. Boden je prvi imenovao najbitniji kvalitet novovekovne države, označivši ga kao suverenost. Ovaj izraz potiče od starofrancuske reči sverain, što prvobitno nije označavalo nosioca najviše vlasti već nekoga s višim položajem. S jačanjem monarhije koju je Boden video kao spas od podela rastrzane Francuske, dakle samo stvaranjem jedne centralističke apsolutne monarhije u kojoj vlast ni sa čim neće biti ograničena, ni spolja ni iznutra, dakle bodenovski jača i apsolutna vlast. Za Bodena je bitno da sve društvene zajednice, ma kakve bile i ma kakvu ulogu vršile, zavise od suverene državne vlasti koja je jedina iznad svih drugih.41 Sa druge strane Altuzije je geopolitičku stvarnost kao inspiraciju za svoju teoriju, kojom je želeo zaseniti geopolitiku suvereniteta, video u revoluciji kojom je na kraju XVI veka, srušena inostrana vlast Španije u Holandiji. Nova geopolitika je tražila načine koji bi pomirili raznolikosti u religiji, jeziku i nacionalnim osećanjima provincija, ujedinjenih u novonastalu holandsku konfederaciju. Altuzijeva država, zasnovana je na mreži sporazuma sklopljenih između različitih za jednica u cilju postizanja opšteg blagostanja iz čega zapravo proizilazi naturalizam. Sklapanjem međusobnih sporazuma određena društva prenose regulisanje pojedinih oblasti na viši nivo zarad efikasnijeg upravljanja zajedničkim zadacima. Na taj način, država se izgrađuje odozdo prema gore uz neophodno učešće svih raznolikih međuza jednica, koje se nalaze između građana i centralne državne vlasti. Formiranje nacionalnih država u Zapadnoj Evropi osnaženo je Francuskom revolucijom i njenim vrednostima koje su kulminirale 41 Radomir

Lukić, Istorija političkih i pravnih teorija, Beograd, str. 368.

57

BRANO MILJUŠ

kroz čitav XIX vek, razbijena je geopolitka imperijalnog ujedinjenja Evrope a umesto njega, stvoren je sistem odnosa nacionalnih država. Taj proces se odvijao transparentno ili u senci postojanja dve imperije, na istoku Rusije i na zapadu Austrougarske. Na jugoistoku Evrope započeo je istovremeno proces stvaranja nacionalnih država rušenjem Otomanskog carstva. Srbija, Grčka, Rumunija, Crna Gora i Bugarska su dočekale kraj XIX veka kao nezavisne nacionalne države. Bio je to geopolitički proizvod ovih nacionalnih država. Međutim, u toku tog istog XIX veka, nastavljaju da žive ideje o ob jedinjavanju tih nacionalnih država. Stalni antagonizmi stvoreni na doktrinarnoj teoriji suverenosti i imperativa jedinstva Evrope u stvarnosti proizvode novu geopolitiku u kojoj nastaju nacionalne države, ali se stvaraju i idejni pokreti objedinjavanja u vidu pangermanizma, panslovenskih ili drugih sličnih ideja. Hegemonizam, međutim nije isto što i stvaranje imperija. Napoleon je npr. imao ideju stvaranje ujedinjene Evrope ali pod francuskim vođstvom. Za razliku od njih, nemački pangermanizam, posebno sa nacistima na čelu, sadržavao je ideju hegemonije Nemačke ali u definisanju okupljanja evropskih država oko Nemačke na dva nivoa. Najnovija istraživanja govore da bi sa Nemačkom bile integrisane, Austrija, Švajcarska, Holandija, Češka i Mađarska ali uz istovremeno stvaranje carinske unije u koju bi ušle i Franačka, Poljska, Ukrajina, Baltičke države, Rumunija, Srbija, Albanija, Bugarska i Grčka. Dejtonsko–Pariskom ugovoru, kao geopolitičkom modelu, prethodila je volja SAD da uvežba svoje političko liderstvo supergeopolitičke sile globalizma u ozbiljnoj evropskoj krizi i da time za razliku od EU postigne respektivan diplomatski uspeh. Njemu, kako je duhovito primetio daroviti geopolitičar Nerzuk Ćurak, objektivno nije moguće osigurati istorijsku težinu Versajskog ugovora ili obavezujuću snagu Berlinskog kongresa, kao kontinentalnih ugovora, ali to je manje važno, jer je „bitno očima nevidljivo. Nevidljivost je jedna od temeljnih premisa geopolitike, iako ona operira s takvom očiglednošću kao što je teritorija“.42 42 Nerzuk

Ćurak, Geopolitika kao sudbina, Sarajevo, 2002, str. 41.

58


Geopolitika Srbije iz ugla jednog od garanata Dejtonsko–Pariskog sporazuma implicira geostrateško okruženje, donosi poseban odnos između Srbije i Republike Srpske i najnovijim iznenadnim poklon mogućnostima, da MSP je stao na stanovište da jednostrano proglašenje nezavisnosti Kosova, jeste u skladu sa međunarodnim pravom, otvara Srbiji put ne samo do moralne pobede nego i do novih inicijativa da se pokuša naći sporazumno rešenje u skladu sa međunarodnim pravom. Međunarodno pravo će se ponovo naći na iskušenju, ukoliko ne uspeju pregovori Beograda i Prištine. Premda favorizuje imperijalni način mišljenja sve do postmoderne i sva razmišljanja o geopolitici kao nauci pripisuje metodama analize istorije politike ima i relevantnih mišljenja da geopolitiku valja promišljati i zasnivati na intuiciji a ne na analizi. 43 Bilo kako da se opredelimo, nesporna je činjenica da je Srbija nakon Dejtonsko–Pariskog sporazuma (1995) u savremeno doba dobila ulogu garanta jednog mirovnog okvirnog sporazuma i tako s jedne strane demokratski respektovana a sa druge strane kao država postala samim tim zatočenik jednog geostrateškog okruženja koje je predominantno i većinski priznalo Kosovo i Metohiju udomljeno u jedan vojni savez – NATO. Kako je opšti, okvirni, mirovni sporazum, na kraju i potpisan u jednoj dominantno evropskoj zemlji, Francuskoj, sam naslov Dejtonsko–Pariski mirovni sporazum nema samo simboličko značenje, već suštinski podseća na evropsku geopolitiku u daljoj i bližoj prošlosti. U okruženju Srbije, od novih suseda BiH jedino nije priznala Kosovo i zato je BiH njoj najvažniji sused. NATO jeste vojna sila, dominantno SAD sila, neretko u funkciji i geopolitike EU ali ipak u opadanju i po moralnoj snazi konceptualnog odbrambenog saveza koji je izgrađen da zadovolji i neutrališe specifične pretnje između 1949–1989. godine. Konceptualno ali i u specifično vojnim segmentima građen je i izgrađen da neutrališe sovjetsku pretnju, a kada je te pretnje nestalo arhitekti novog svetskog poretka koji zahtevaju svuda reforme nisu uspeli da ubede svet da su se izrekonstruisali i reformisali u održiv neophodan instrument savremenog globalizma. U borbi protiv terorizma pokazuje tromost i nedostatnu 43 Osvald

Spengler, Propast Zapada, Zagreb, 1998, str. 4.

59

BRANO MILJUŠ

korist. Tako je bilo u Iraku, a u Avganistanu gotovo karikaturalno, još je manje borbene koristi od NATO-a. Svaka uloga koja bi trenutno bila dodeljena Srbiji, bila bi sporedna i uvredljivo mala spram izazova koji čekaju Srbiju na jugu. Srbija je mala evropska zemlja koja bi međutim mogla hrabro otvoriti nova pitanja NATO savezu umesto retoričkog opredeljenja za ili protiv atlantskih integracija. Zajedno sa sebi sličnima, omeđeni Dejtonsko–Pariskim ugovorom, produktivnije je u javnoj debati otvarati smislena pitanja vlastite geopolitike, nego se pravdati i braniti odlukom Parlamenta o vojnom neutralizmu – Kakva je priroda novog bezbedonosnog regionalnog okruženja? Potom, šta su vitalni interesi Srbije u tom bezbedonosnom okruženju u bici protiv narko-kartela, korupcije i veza sa institucijama sistema kao opšteg mesta zemalja sa kojima sarađuje i kojim novim instrumentima da istupi Srbija nakon što je dobila negativno savetodavno mišljenje MSP da bi zaštitila i unapredila svoje interese. Ovo sve s obzirom na proklamovane prioritete spoljne politike i stubove pomoću kojih te prioritete treba ojačati i približiti i u Briselu, Vašingtonu, Moskvi, Pekingu, Berlinu, Parizu, Ankari ali i u susedstvu. U savremeno doba bezbednost nije više definisana u isključivo vojnim interesima, naprotiv i pretnje i strepnje postaju globalne i treba ih akcentovati i u oblicima energije, hrane, životne pregrejanosti, elementarnih nepogoda kako ljudske bezbednosti, tako i blagostanja koja dolaze ekonomičnim čuvanjem prirodnih resursa. Naravno, iz svih ovih razloga Srbija treba da traži brže članstvo u EU ali i da se brže menja zarad povećanja standarda i boljeg života svojih građana, i ne na račun odlaganja boljih odnosa u mnogim napred iznesenim pravcima. Ključno pitanje koje Srbija mora postaviti, omeđena Dejtonsko– Pariskim ugovorom, u okviru vlastite geopolitike, prevashodno zbog Ustava (2006. godine) jeste da li se sa NATO može složiti bar oko činjenice koju ne treba dokazivati da su moćne siledžije putem NATOa marginalizovali Ujedinjene nacije (1999. godine). Svi aranžmani su doneseni na osnovu Rezolucije 1244. Ali uprkos kontekstualnom prilagođavanju Severnoatlanskom ugovoru, kosovska intervencija NATO-a bila je nelegalna u smislu povrede člana 2. (4) Povelje. Naoko je izgledalo da je Savet bezbednosti preuzeo kontrolu nakon intervencije od NATO: potčinio ga civilnim vlastima, koja svoja ovlašćenja crpi 60


iz Saveta bezbednosti, čija je vodeća ličnost Specijalni predstavnik generalnog sekretara. Slično je i sa visokim predstavnikom u BiH, odnosno OHR. Međutim, realno je i tačno da je u aneksu 2. uz Rezoluciju, predviđeno međunarodno bezbedonosno prisustvo uz suštinsko učešće NATO. Srbija i dalje, posle samoproglašenja nezavisnosti Kosova ima pravnu prirodu Rezolucije 1244. i Sporazum u šest tačaka koje definišu suverenitet, teritorijalni integritet Srbije, dok je NATO izgleda na Rezoluciju gledao kao na prećutnu saglasnost za podršku samoproglašenoj nezavisnosti Kosova. U jednom širem kontekstu rezolucija kao da odražava taj rascep između povratka na zvaničnu kolektivnu bezbednost u skladu sa međunarodnim pravom u okviru sistema Ujedinjenih nacija i prilagođavanja rastućoj regionalnoj legalizaciji hegemonije. Ova monografija, sasvim sigurno neće pružiti zadovoljavajuće odgovore na ova pitanja ali nam traganje za odgovorima na ova pitanja dopušta da istražujemo geopolitiku Srbije u budućnosti. Kad god je to bilo u interesu EU, ona je nastojala da širi integracionističku ideju na partnere u regionu, naročito ako je reč o ljudskim pravima, demokratiji i vladavini prava ne isključujući metod uslovljavanja i računajući uvek na interes.44 Postojao je još jedan razlog, vezan za prethodno poglavlje geopolitike, a polazi od činjenice da se na ovim prostorima vodio rat, odnosno ratovi, po prvi put nakon Drugog svetskog rata na tlu Evrope. Otuda je razumljivo da su EU bili kao sinonim, što pre nametanje saradnje, poput primera Francuske i Nemačke nakon Drugog svetskog rata, analogno na Zapadnom Balkanu u Srbiji i Hrvatskoj, koje su po mnogima bile i najodgovornije za tragično rasturanje bivše države. 45 Srbija je bila dominantna u okviru SRJ i nametnula je odmah po donošenju Ustava SRJ 27. aprila 1992. godine donošenje „Deklaracije“ koju su u nedostatku boljeg načina analitičari prozvali „Deklaracijom nove Jugoslavije“ ili „Deklaracijom o principima spoljne politike“ što 44 Babić

Blagoje, Jugoslavija i Evropska unija, IMPP, 1996, str. 265-275. 45 Minić Jelica, EU Enlargement, Yugoslavia and the Balkans, EPUS, Beograd, pp. 63-77.

61

BRANO MILJUŠ

je ona zapravo najviše i bila, s obzirom da su stavovi u njoj bili pretežno spoljnopolitički stavovi. Iako se ona nije mnogo bavila susedima, postojala su dva stava vredna pažnje. Jedan, da SRJ prema susedima nema nikakvih teritorijalnih pretenzija i drugi, da je spremna sa svim novonastalim državama da normalizuje i uspostavi pune odnose čim sa njima reši „neka sporna pitanja“. 2. Odnosi sa Hrvatskom

EU je tolerisala ovakav uopšten ton Srbiji, odnosno SRJ, jer su se ti stavovi sve do 2000. godine načelno ponavljali, da „Jugoslavija želi da razvija dobrosusedske odnose“. Međutim ti se odnosi nisu razvi jali, a povremene posete susednih država na visokom državnom ili diplomatskom nivou nisu otvarale suštinske probleme nego su ih skrivali od javnosti tako da su odnosi u medijima poprimali gotovo idilične utiske iako su bili daleko od toga. Iako se, s obzirom na temu monografije, očekivalo mnogo složenije rešavanje odnosa sa Hrvatskom, situacija se po pitanju formalnog stanja međudržavnih odnosa normalizovala nešto ranije nego sa drugim susedima. Nakon poluzvaničnih odnosa od 1994–1996. godine (kada su postojali tzv. biroi u obe zemlje) 1996. godine su se predsednici Milošević i Tuđman u Atini sporazumeli o normalizaciji odnosa, a ministri inostranih poslova SRJ i Republike Hrvatske su se nedugo zatim međusobno priznale i uspostavile pune diplomatske odnose. Uspostavljeni su diplomatski i konzularni odnosi i otvorene ambasade i konzularna predstavništva. Ostala su dva krupna pitanja. Jedno pitanje tužbe Hrvatske, koja nije povučena nego je doradjena, posle neuspele tužbe BiH, pa je onda usledila i protivtužba Srbije. Na ovoj tužbi je lično radio sadašnji predsednik Hrvatske Ivo Josipović i njen tužbeni zahtev za odštetu zbog pretrpljene štete u privredi teži do milijardu evra, bez vidljive ideje kako da se naplati. Drugo je pitanje razgraničenja u području Podunavlja. Granica, naime, prelazi duž Dunava i na levoj i na desnoj obali, zbog čega se i na levoj i na desnoj obali pojavljuju „enklave“. Tako ovaj problem nije samo bilateralni nego i međunarodni, s obzirom da je zbog plovidbe 62


Dunavom, kao međunarodnom rekom, oformljena međudržavna Komisija. Predsednik Tadić požuruje iznalaženje rešenja, zato što se radi o međunarodnoj reci, očekujući logično rešenje da granica ide maticom reke. No ni takvo rešenje nije sasvim izvesno jer se Hrvatska sa tim ne slaže i jer bi trebalo nekako vlasništvo zemlje tretirati kao dvovlasnička imanja. Još je 2004. godine potpisan sporazum o međusobnoj zaštiti prava manjina i njihovih prava. Još uvek je nerešeno pitanje u ratu nestalih lica zbog čega se i sa jedne i sa druge strane stvara nezadovoljstvo. Stručni timovi rade sporo, sudski sporovi i za tužbu i za protivtužbu pristižu sa rokovima, a dobrosusedstvo još nije obesmislilo tužbe kako se naivno očekivalo. U poslednje vreme rešavaju se ubrzano samo pitanja zbog kojih i Srbija i Hrvatska podižu reference za ubrzani ulazak u EU. Ekonomske odnose sa Republikom Hrvatskom od 2000. godine karakteriše uglavnom pozitivan razvoj. Izvoz u Srbiju od 2000. do 2008. godine u proseku je rastao 30% godišnje. Uvoz iz Srbije u Hrvatsku u istom periodu rastao je za 40% godišnje i u 2008. godini dosegao 430 miliona dolara. Ukupna neto novčana ulaganja iz Hrvatske od 2001. do 2009. godine iznose 323,9 miliona dolara, po čemu se ova zemlja nalazi na 14 mestu među najvećim stranim investitorima u Srbiji. Od januara do avgusta 2010. godine prema najnovijim podacima PKS,46 neto vrednosti novčanih ulaganja iz Hrvatske, dostigla su 29,1 milion dolara (deveto mesto među zemljama porekla stranih investicija). Istovremeno, srpske investicije u Hrvatskoj iznosile su oko 16 miliona dolara ili 20 puta manje od ulaganja hrvatskih kompanija u Srbiji. Mnogi misle da se radi o diskriminatorskim ponašanjima i birokratskim rampama, ali i da će se investiciona klima u Hrvatskoj za srpske investicije uskoro poboljšati. Potpisani su brojni sporazumi, pre svih sporazum o saradnji u odbrani koji su potpisali ministri odbrana Srbije i Hrvatske, Dragan Šutanovac i Branko Vukelić 8. juna 2010. godine u Zagrebu, koji je značajan za stabilizaciju regiona. No još važniji je sporazum koji su potpisali minstar ekonomije Mlađan Dinkić i ministar privrede Hrvatske Damir Polančec, krajem juna 2010. godine u Zagrebu, koji predviđa zajednički nastup i saradnju 46 Vidi tabelu PKS.

63

BRANO MILJUŠ

dve zemlje na tržištima u regionu, Rusiji i drugim tržištima, najavljuju se zajednički poslovi u Libiji, Alžiru. Ministri pravde Srbije i Hrvatske, Snežana Malović i Ivan Šimović u Beogradu su 20. juna 2010. godine potpisali Ugovor o međusobnom izručenju osoba koje su okrivljenje i osuđene za organizovani kriminal i korupciju, postignut je dogovor da se radi na organizovanju međunarodne donatorske kongerencije kako bi stambeno pitanje izbeglica bilo trajno rešeno itd. Ranijim sporazumom su rešena i pitanja nacionalnih manjina u jednoj i drugoj zemlji, nisu rešena mnoga statusna, imovinska i socijalna pitanja, konvolidacije radnog staža, konačno ne postoji naučna i kulturna dublja saradnja a pojedinačna gostovanja plod su još uvek ličnih aranžmana, a ne organizovane razmene i dublje saradnje. Gravitacioni model, koji meri razliku između potencijalne i stvarne trgovine, pokazuje da Srbija ima prostora za povećanje razmene sa Hrvatskom. 3. Odnosi sa BiH

Sa BiH je nakon tragičnog rata, što je donekle razumljivo, početak uzajamnog priznanja i uspostavljanja odnosa išao još teže i na neuobičajen način (međusobno priznavanje je ostvareno razmenom pisama između Izetbegovića i Miloševića s američkim državnim sekretarom). Diplomatski odnosi su uspostavljeni 2001. godine, a pre njih u okvirima Dejtonsko–Pariskog sporazuma je potpisan Sporazum o specijalnim i paralelnim odnosima (prvo SRJ i RS u januaru 1997) a kasnije je obnovljen i ratifikovan između Srbije i Republike Srpske.47 Diplomatski odnosi nisu uspostavljeni zbog tužbe BiH protiv SRJ pred Međunarodnim sudom u Hagu. Kontratužba SRJ protiv BiH je samo odložila brže uspostavljanje diplomatskih i drugih odnosa i donela jednu ambivalentnu situaciju u kojoj su bolji odnosi sa jednim entitetom RS, bili još veći razlog za podozrenje i pogoršanje odnosa sa drugim entitetom Federacije BiH. Od demokratskih promena u Srbiji, odnosno od početka 2001. godine, došlo je do velike promene jer je novo rukovodstvo SRJ odlučilo 47 Sl. glasnik RS - Međunarodni ugovori, br. 70/2007.

64


da otvaranje ambasade ne uslovljava povlačenjem tužbe BiH, što je omogućilo da dođe do izvesne normalizacije odnosa i uspostavljanja dijaloga na najvišem državnom nivou. Tako je došlo i do zajedničke izjave Presjedništva BiH, predsednika SRJ i Republike Hrvatske 2002. godine, kojom je konstatovan napredak u međusobnim odnosima posle okončanja ratnih konflikata i izražena spremnost da se zajednički radi na prevazilaženju njihovih tragičnih posledica. U okviru normalizacije odnosa nakon 2001. godine došlo je zbog stvarnih saobraćajnih interesa (pruga Beograd–Bar) ali i drugih (npr. pitanje hidroelektrane u Zvorniku ili zemljišta na levoj obali Drine kod „Pavlovića mosta“) i do postavljanja pitanja određenih korekcija međusobne granice prema mestima upadljivih enklava (džepova). U međuvremenu je zaključeno dosta sporazuma sa Republikom Srpskom a organi BiH su neretko otvarali pitanje njihove legalnosti sa stanovišta krajnje složenog Ustava BiH. Tako se na tom planu održavalo formalnopravno konfuzno stanje, takvi ugovori su se potpisivali, nisu mogli da se ratifikuju, ali su se ipak primenjivali. Iako se očekivalo i najavljivalo da će čin uspostavljanja diplomatskih odnosa uslediti odmah nakon razmene pisama dvaju predsednika koji su i potpisnici Opšteg okvirnog sporazuma, to se nije desilo do početka 2001. godine odnosno do izbora nove demokratske vlasti u Srbiji. Prethodna je vlast u Srbiji kao preduslov za uspostavljanje diplomatskih odnosa postavljala uslov da BiH povuče tužbu koju je podnela pred Međunarodnim sudom pravde u Hagu za agresiju i genocid. Kako se ovo stanje protokom vremena samo usložnjavalo, ono se nije moglo „kompenzovati“ ni agilnom inicijativom nevladinih organizacija u okviru Igmanske inicijative, koja je započeta saradnjom Novog Sada i Tuzle, Srbija je u okviru SRJ donekle kompenzovala ovo stanje seci jalnim i paralelnim odnosima SRJ sa Republikom Srpskom na osnovu sporazuma iz januara 1997. godine, koji je inače bio predviđen Dejtonsko–Pariskim sporazumom. Od početka 2001. godine došlo je od promene, jer se nakon demokratskih promena u Srbiji SRJ odlučuje za otvaranje ambasade bez uslovljavanja povlačenja tužbe BiH, tako da se relativno brzo normalizuju odnosi i dolazi do Zajedničke izjave Predsjedništva BiH i predsednika SRJ i Republike Hrvatske 2002. godine kojom se konstatuje 65

BRANO MILJUŠ

napredak u međusobnim odnosima.48 Predsednici su se složili u oceni da je samouklapanjem i doslednim sprovođenjem procesa stabilizacije i pridruživanja, sa krajnjim ciljem ulaska u evropske integracije moguće ostvariti punu stabilnost na jugoistoku Evrope. Teritorijalna pitanja u odnosima sa BiH nisu zvanično otvarana, gurana su pod tepih do boljih vremena. Pruga Beograd–Bar, zatim pitanja hidroelektrane u Zvorniku ili zemljišta na levoj obali Drine pokretana su kao nacionalni interes od obostrane koristi kao i neki drugi džepovi – enklave. Međutim, nakon pokretanja ovih pitanja dolazilo se redovno do zaokruživanja stava Srbije da se pojedinačni primeri reše u okviru sporazuma o razgraničavanju, a stav bosanske strane kao antipod bio je da se prvo priznaju postojeće granice, pa onda napravi sporazum o razmeni teritorije. U to vreme nije moglo biti međudržavnih ugovora sa BiH, jer ih nije moglo biti bez diplomatskih odnosa, ali je zaključeno dosta sporazuma sa Republikom Srpskom. Odmah bi organi BiH, a s tim u vezi, otvarali pitanje njihove legalnosti sa stanovišta krajnje složenog Ustava BiH. Međutim, takvi ugovori su se potpisivali, nisu mogli da se ratifikuju, ali su se ipak primenjivali i to je unelo konfuziju sa stanovišta međunarodnog prava. Kasnije je potpisan čitav niz značajnih bilateralnih ugovora, u raznim oblastima društvenog života uključujući i ugovor o prihvatanju dvojnog državljanstva, kao način rešavanja životnih pitanja velikog broja zainteresovanih građana (primera radi po osnovu ugovora o dvojnom državljanstvu i Zakona o državljanstvu, oko 10.000 državljana RS, koji žive u RS, primljeno je u državljanstvo Srbije, a samo po osnovu Zakona Hrvatske o državljanstvu od građana koji žive u FBiH primljeno je 440.000 u državljanstvo Hrvatske). Imovinska i socijalna pitanja su rešavana indirektno preko Aneksa 7 Dejtonsko–Pariskog ugovora, a ne direktnim sporazumom dveju zemalja. Brojni građani su uspeli da preko međunarodnih institucija reše svoje materijalne i socijalne probleme u obe države, koje nisu imale sluha za to da su one 48 Videti Izjave u prilogu.

66


servis građana, zaslepljene predrasudama iz proteklih događaja i posttraumatskih međudržavnih islključivosti. Ekonomska razmena sa BiH je sve vreme posle 1991. godine bila vrlo intenzivna (1998. godine, na primer, ostvareno je preko 900 miliona dolara ukupne razmene) ali dosta dugo samo sa delovima BiH, odnosno jednim entitetom, Republikom Srpskom. To je donekle razumljivo jer tokom sankcija, Srbija je Republici Srpskoj bila prvi partner u spoljnoj trgovini od svih zemalja u svetu, a to je važilo i u obrnutom smeru, mada se zna da su posredstvom firmi iz RS, dugo trgovali i sa drugim entitetom FBiH. Sa BiH je potpisan sporazum o slobodnoj trgovini ali ga je bosanska strana, obrazlažući to velikim suficitom na strani naše zemlje, 2004. godine, u nekim tačkama suspendovala, što je loše uticalo na bilateralne odnose. Međutim zemlje Zapadnog Balkana uključujući i Moldaviju su 19. decembra 2006. godine potpisale Centralnoevropski sporazum o slobodnoj trgovini (CEFTA), koji je zamenio mrežu bilateralnih sporazuma o slobodnoj trgovini. Tako su se u sporazumu našle i Srbija i BiH uz Albaniju, Hrvatsku, Makedoniju, Crnu Goru, UNMIK – Kosovo i Moldaviju, koje sve zajedno čine tržište od oko 27 miliona potrošača. Bosna i Hercegovina je najvažniji uvoznik proizvoda iz drugih zemalja trgovinskog sporazuma CEFTA i ostvaruje veliki trgovinski deficit sa Srbijom i Hrvatskom (treba imati u vidu da se radi o deficitima sa većinskim hrvatskim kantonima kao i sa RS i distriktom Brčko, što se u naučnoj literaturi zove „etnička trgovina“). S obzirom na veliki trgovinski deficit, ekonomska kriza je uticala da BiH smanji trgovinski deficit sa zemljama CEFTA, dubljim padom uvoza od izvoza u 2009. godini. U 2010. godini BiH ima mnogo brži rast izvoza u zemlje CEFTA od rasta uvoza, tako da nastavlja da smanjuje trgovinsku neravnotežu. Kako je BiH počela od nule posle razornog rata u prvoj polovini 90-tih godina, njen rast osnovnih makroekonomskih agregata bio je jako visok. Naime od 2000. do 2010. godine ostvaren je prosečni godišnji rast robnog izvoza od 33,3% (gotovo 18 puta). Istovremeno i povećanje uvoza bilo je takođe visoko, prosečno godišnje 25,4%, odnosno gotovo 10 puta. U periodu 2005–2010. godine stope rasta su manje, mada i dalje visoke. Prosečan rast izvoza bio je 13,4%, dok je uvoz skromno rastao sa 3,8%. Sve ovo je otvorilo brojne turbulencije koje ćemo šire analizirati 67

BRANO MILJUŠ

u narednom delu kao faktore unutrašnje i spoljašnje nestabilnosti u BiH, koji su manje ili više opterećeni predrasudama iz skorije prošlosti. Ipak, postoje naročito u najnovije vreme i takvi ekonomski pokazatelji koji bacaju drugačije svetlo na buduće odnose, uvodno naznačene, kao optimističnije odnose između Republike Srbije i dvoentitetske BiH. Npr. iz Federacije BiH je za devet meseci prošle godine izvezeno više roba u Srbiju (362 miliona km) nego iz Republike Srpske (306 miliona km). Izvoz iz FBiH u Srbiju je npr. šest puta veći nego izvoz iz ovog entiteta u Tursku (42 miliona km). Naime za izvoz federalnih privrednika Srbija je već godinama šest puta veći partner od Turske, uprkos ne baš naročitom zalaganju ekonomske diplomatije niti političkog establišmenta za ovakav trend iz FBiH. Pokrivenost uvoza iz Srbije izvozom u ovakvim političkim okolnostima je daleko bolja trenutno u Federaciji BiH nego u RS. Dok RS duplo više uvozi iz Srbije nego što u nju izvozi, Federacija BiH je za devet meseci izvezla u Srbiju 360 miliona km, a uvezla je iz Srbije robu u vrednosti od 400 miliona km.49 Ovakav privredni ambijent mogao bi razviti u određenim smirenijim političkim okolnostima, takmičarski karakter razvoja unutar BiH, u kojem bi se tek onda afirmisao središnji koncept Dejtonsko– Pariskog ugovora sa dva ne suprotstavljena nego privredno komplementarna tržišta sa posrednom ulogom tržišta u Srbiji, saradnjom do tržišta trećih zemalja, ravnopravnijom saradnjom triju konstitutivnih naroda u BiH, kojom je jedino moguće doći do delotvornijeg i funkcionalnijeg koncepta ustavnih rešenja koja će onda prihvatiti i međunarodna zajednica bez nametanja gotovih rešenja spolja.U suprotnom će svi građani BiH postati vrlo brzo građani drugog reda koji neće biti u stanju da se izbore ni za implementaciju sudskih odluka iz Strazbura po tužbi Sedić–Finci, iako svi znaju da su to u obavezi i prema sebi i prema međunarodnoj zajednici, kad izaberu političku elitu koja nije u stanju ni da konstituiše vlast. Takođe, naučna i kulturna saradnja je dugo bila samo sa Republikom Srpskom veoma intenzivna i regulisana pored Sporazuma o paralelnim i specijalnim vezama, takođe nizom drugih sporazuma na državnom planu ili direktno između naučnih, prosvetnih i kulturnih 49 Internet,

http://www.bhas.ba/Arhiva/2010/sao/ETS_2010M10_001_01-bh.pdf.

68


institucija, dok takvih kontakata dugo nije bilo sa BiH. Sada se situacija polako popravlja, mada se još uvek uočava velika razlika u odvi janju ove saradnje sa dva entiteta. Mnogi analitičari smatraju da tome doprinosi činjenica da predsednik Tadić još nije zvanično posetio Sarajevo iako je napravio ogroman pomak u odnosima sa Banja Lukom (više puta i zvaničnih i nezvaničnih poseta) i Mostaru (privredni forum koji nije prošao bez diplomatskog incidenta zbog neprimerenog istupa tada člana Predsedništva BiH, Harisa Silajdžića). Ove godine se privredni forum održava u aprilu u Sarajevu na koji će po svoj prilici ići premijer Srbije, Mirko Cvetković. 4. Odnosi sa Republikom Makedonijom

Sa Mekedonijom postoji Sporazum o međusobnom priznanju diplomatskih odnosa u kojem je, slično Sporazumu sa Hrvatskom, međusobno priznat kontinuitet (SRJ od 1918, a Makedonija od zasedanja ASNOM-a 1944. godine). Iako je pre toga bilo oklevanja zbog dobrih odnosa sa Grčkom, SRJ je Makedoniju ipak priznala pod njenim ustavnim imenom Republika Makedonija, a ne BJR Makedonija. To je dalo poseban ton punom uspostavljanju diplomatskih i konzularnih odnosa i potpisani su svi najvažniji međudržavni sporazumi uključujući i oblast privrede. U tom pogledu su odnosi sa Makedonijom, u poređenju sa ostalima i u vreme sankcija i do 2000. godine bili veoma dobri. Ostvarivani su susreti na najvišem nivou (predsednici država, vlada i na nivou ministara spoljnih poslova). Bilo je problema oko razgraničenja teritorije i to na tri lokacije: Šarplanina, Kozjak i Kumanovska Crna Gora. Makedonska strana je tražila i da se sačuva uspomena na zasedanje ASNOM-a u prostoru manastira Prohor Pčinjski i spomen-ploča postavljena tim povodom, a srpska strana je to doživela kao da se radi o spornom području zbog imovinskih odnosa. No, nakon demokratskih promena u Srbiji/SRJ i ova sporna pitanja su kompromisno rešena potpisivanjem Sporazuma o demilitarizaciji, na osnovu koje je počela i demarkacija, koja je obavljena od tromeđe na granici Bugarske, Makedonije i SCG do dela granice na kom je teritorija Kosova i Metohije. U poslednji trenutak su u 69

BRANO MILJUŠ

taj proces uključene i UNMIK snage na Kosovu kako bi se realizovao teško stečeni kompromis. Sa Makedonijom su uglavnom rešena imovinska i socijalna pitanja i u toj oblasti uglavnom nije bilo, niti ima nekih nesporazuma i sporenja. Pitanje srpske manjine u Makedoniji nije do kraja rešeno i o tome je nedavno bilo reči ponovo na radnom sastanku kod predsednika Tadića sa predstavnicima Srba u susednim zemljama. Dobro je razvijena bilateralna ekonomska saradnja, Makedonija je nama uvek bila među važnijim ekonomskim partnerima, a naročito se u Srbiji pamti odnos Makedonije po cenu kršenja sankcija kada je bila veoma važna podrška koja nam je olakšavala nimalo bezazlen položaj u vreme sankcija i embarga na uvoz goriva. Sa Makedonijom je zbog svega toga vrlo rano prihvaćeno i stvaranje zone slobodne trgovine (odnosno ukidanje carine i plaćanje samo minimalnih administrativnih taksi u međusobnoj trgovini i pre CEFTE) što je bila i preteča uspostavljanja budućih dobrosusedskih odnosa i sa ostalim susedima. Stanje odnosa se kratkotrajno pogoršalo, korišćenjem teritorije Makedonije tokom napada NATO-a na SRJ. Međutim, nakon promena u našoj zemlji, ekonomska saradnja je opet uznapredovala. Ukupno gledano može se reći da su od momenta mirnog razdruživanja 1992. godine, do danas odnosi ipak bili najbolji u poređenju sa ostalim tzv. novim susedima. Makedonija je inače u tranziciju ušla u prvoj polovini 90-tih godina tako da je 2000. godine kada su se u Srbiji desile demokratske promene, ona bila relativno otvorena zemlja, tako da su visoke stope rasta, za razliku od Srbije, bile nerealne. Do 2010. godine robni izvoz je rastao prosečno godišnje u evrima 5,2% (kumulativno 66%), a uvoz 5,9 % prosečno, a zbirno 77%. 5. Odnosi sa Mađarskom

Odmah po povratku u međunarodnu zajednicu od izuzetnog značaja za Srbiju je bila podrška „starih suseda“ Mađarske, Rumunije i Bugarske sa kojima je proces stabilizacije i normalizovanja odnosa tekao i brzo i uspešno. U ovim zemljama Srbija danas ima posebno značajne partnere koji su među prvima ratifikovali SSP i pomažu na70


pore za brži ulazak u EU. Uzlazni trend karakteriše veliki broj razmenjenih poseta na najvišem nivou (predsednik, predsednik vlade i ministar inostranih poslova). Mađarska pokazuje poseban interes za položaj blizu 400.000 Mađara koji žive u severnoj srpskoj pokrajini Vojvodini. Promena strukture izvoznih proizvoda je proces koji je zahtevao vreme i sa kojim su se suočile sve tranzicione zemlje, a Mađarska se može pohvaliti velikim rastom konkurentnosti i danas ima deset puta veći robni izvoz od Srbije. I zbog toga je značajna za našu zemlju, a posebno jer je ponudila dobre usluge posredovanja sa Hrvatskom, onda kada ti odnosi nisu bili u najboljem redu, što sve skupa govori o veoma dobrim, iskrenim, prijateljskim i stabilnim odnosima. 6. Odnosi sa Rumunijom

I odnosi sa Rumunijom su u ovom razdoblju ostali veoma dobri i stabilni uprkos velikim promenama u unutrašnjoj i spoljnoj politici te zemlje. Bolje reći, promene u Rumuniji su doprinele da se otklone raniji problemi, što se može videti u poboljšanom tretmanu srpske manjine u Rumuniji. Dve zemlje (Srbija i Rumunija) imaju dugoročne zajedničke interese (pomenimo zajedničku eksploataciju Dunava), nemaju otvorene probleme u međunarodnim odnosima i do sada bi se mogli zajedničkim imenom prepoznati kao zaista dobrosusedskim. Zajedno sa Bugarskom, Rumunija zaostaje oko jedne decenije za zemljama Centralne Evrope u procesima prilagođavanja svojih proizvodno izvoznih struktura potrebama tržišta EU, mereno kako indeksom sličnosti izvoznih ponuda, tako i indeksom trgovinske komplementarnosti. Za Srbiju to može biti značajno za postizanje pozitivnih ekonomskih efekata, pogotovo zato što se radi o članu EU, čije je tržište izazovno usled niskog stepena razvijenosti. 7. Odnosi sa Bugarskom

Uprkos negativnom nasleđu prošlosti, odnosi između Srbije i Bugarske su značajno napredovali posle 1991. godine, posebno nakon osamostaljivanja Makedonije i posledica sankcija UN prema SRJ na 71

BRANO MILJUŠ

bugarsku privredu. Srbija i Bugarska se nalaze na glavnom tranzitnom koridoru imeđu Zapadne Evrope, Turske i Bliskog istoka. Tako Srbiju i Bugarsku povezuju autoputevi, zajednički gasni projekti, granični prelazi i Dunavska strategija, povećana robna razmena. Robna razmena dveju zemalja je dosegla milijardu dolara 2008. godine. U 2010. godini, nakon malog opadanja, zbog krize u 2009. godini, ponovo je zabeležen rast, što između ostalog može da označava i oporavak od krize. Ukupna robna razmena dve zemlje u 2010. godini iznosila je 832,2 miliona dolara i bila je veća za 43% nego prethodne godine. Prednosti su za sve privrednike iz EU, pa i za privrednike iz Bugarske, što Srbija ima sporazum o slobodnoj trgovini sa Rusijom, Belorusijom i Kazahstanom, kao i CEFTA sporazum. Najveći obim razmene između Srbije i Bugarske ostvaruje se u oblastima naftne industrije, energetike, farmacije i metalske industrije, a u strukturi razmene Bugarska je prošle godine zauzela trinaesto mesto po obimu izvoza u Srbiju, a sedmo mesto po obimu uvoza robe iz naše zemlje. Prema podacima PKS u Bugarskoj je registrovano 280 firmi sa većinskim srpskim kapitalom, od kojih je 135 sa stopostotnim srpskim kapitalom. 8. Odnosi sa Albanijom

Među starim susedima Srbija i dalje ima najsloženije odnose sa Albanijom, zbog krajnje komplikovanog etničkog spora na Kosovu i Metohiji i ambivalentnog odnosa Albanije prema tom pitanju. Albanija je među prvim zemljama priznala KiM, ali zbog albanske želje da se približi EU integracijama i stava EU, iznesenog u Rezoluciji 28 zemalja EU, koju je usvojila Generalna skupština UN, da se problem na Kosovu rešava u direktnom dijalogu između Beograda i Prištine, donekle su prigušili nacionalističku retoriku vlasti u Tirani, što je donekle otvorilo prostor za izvesni napredak u odnosima dve zemlje. Stanje ipak nije zadovoljavajuće iako uspostavljeni odnosi, Posebno CEFTA sporazum otvaraju veću mogućnost ozbiljnog dijaloga dveju zemalja o otvorenim pitanjima. Mnogi stavovi Beograda i Tirane o načinu rešavanja problema u regionu se podudaraju, ali ostaju i razlike u gledanju na prirodu i per72


spektive rešavanja problema na KiM, uključujući i Izveštaj Dika Martija o trgovini ljudskim organima. Pozicija Srbije je da rešenje leži u ozbiljnoj i sveobuhvatnoj istrazi i uspostavljanju mehanizama odgovornih Savetu bezbednosti a Albanija minimizira Izveštaj i smatra da istragu treba da vodi EULEKS, svesna da ovako umanjeni kapacitet može zaobići njenu odgovornost. Srbija nadalje smatra da se veoma mali broj interno raseljenih lica vratio na KiM (120, od oko 205.835 proteranih od juna 1999.g). Beograd ponavlja da je spreman za dijalog sa Prištinom o svim otvorenim problemima, kako bi se težilo izgradnji poverenja i razumevanja a Tirana smatra da razgovori sa Srbijom počinju u veoma nezgodno vreme za Kosovo, obzirom je kredibilitet Bedžeta Pacolija, novoizabranog predsednika Kosova, ozbiljno uzdrman, nakon što je osumnjičen za korupciju u Rusiji i nakon što se ispostavilo da je jedan od njegovih štićenika poslednjih godina bio pukovnik Gadafi, lider libijskog režima kome je Savet bezbednosti izglasao drakonske sankcije. Ono što još više uznemirava Tiranu, pored institucionalnih problema na Kosovu, jeste saznanje da su pregovori Beograda i Prištine ustvari plan EU i Srbije, nakon zajedničke Rezolucije koju je usvojila Generalna skupština UN o kojem Albanija veoma malo zna i zbog toga je nepoverljiva.

73

IV DEO BIH ZEMLJA VEČITE TRANZICIJE 1. Makroanaliza istorijskih bosanskohercegovačkih pitanja relevantnih za savremena rešenja bosanskohercegovačkih pitanja i dobrosusedstvo sa RS

Analizu bosanskohercegovačkih pitanja u različitim vremenskim razdobljima smo locirali na ona istorijska tumačenja ne samo kratkog pregleda ukupnih društvenih istorijskih procesa nego prevashodno onih pitanja koja su relevantna za temu našega rada, dakle sa stanovišta dobrosusedskih odnosa sa Srbijom, razvoja ustavnosti u Bosni i Hercegovini i najsavremenijih procesa koji su od značaja za međunarodne odnose u regionu. No, kako su nacionalne istorije ovako označene kao potencijalni generatori mitomanija neretko u potrazi za nepostojećim nacionalno homogenim državama na Balkanu, neophodno je makar u najkraćim crtama označiti, prevashodno prema stranim izvorima osnovne istorijske konture i etničkog identiteta Bosne i Hercegovine koju savremeni istoričari nazivaju ,,makrokosmosom Balkana“. Tako Malkom Noel, savremeni britanski istoričar, u kratkom pregledu „Istorije Bosne“ posve pravilno zaključuje da „zbog jezičkih i kulturnih razloga i zbog više od hiljadu godina zajedničke istorije, današnje se stanovništvo u Bosni može mirne duše smatrati slavenskim. Stoga je dolazak Slavena na Balkan prirodno polazište za svaku istoriju Bosne“. 50 Međutim, kako je pored kulturnog i jezičkog identiteta potrebno zaviriti i u etnički identitet da bismo izbegli apsolutizaciju istorijskog 50 Noel Malcolm, Bosnia-A Short History, Macmillan, London, 1994, p. 3.

74


polazišta, treba znati ponešto i o stanovnicima Bosne i Hercegovine koje su Slaveni zatekli na ovim prostorima. Najstariji stanovnici o ko jima imamo arheološke, istorijske i filološke podatke jesu Iliri, skup plemena koji su zauzimali veći deo i današnje Srbije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine, a govorili su indoevropskim jezikom srodnim današnjem albanskom.51 Hrišćanstvo je rano prodrlo u rimske gradove na ovim prostorima – prvi se biskupi spominju već krajem prvog veka u Sirmiumu, današnja Sremska Mitrovica, koja je svega nekoliko kilometara udaljena od severoistočnog ruba današnje Bosne i Hercegovine a takođe je najmanje dvadesetak bazilika iskopano na teritoriji današnje Bosne i Hercegovine. Među ostalim plemenima koja su Rimljani zatekli šireći svoju vlast u unutrašnjost Balkana u drugom i prvom veku pre Hrista, bilo je mešano ilirsko-keltsko pleme Skordisci na severoistočnom rubu Bosne i Hercegovine i ratničko pleme Destijati, čija je poslednja pobuna protiv Rimskog carstva ugušena devet godina posle Hrista. Od tada su sve ilirske zemlje bile pod čvršćom vlašću Rima a građena je i mreža puteva i rimskih naselja. U četvrtom i petom veku na ovim prostorima su se pojavili Huni iz Azije i Alani iz Irana. U šestom veku došle su na Balkan i dve nove rase, Avari, mongolsko pleme iz krajeva severno od Kavkaza i Slaveni. Postoje razni mitovi koji se razvijaju i odnose na ovaj period pa tako i čudna teorija na račun Gota po kojoj su oni prvi preci Hrvata i Bošnjaka. Kao potka i inicijalna osnova ovoga mita leži srednjovekovni rukopis na latinskom jeziku, Letopis popa Dukljanina, koji govori o njima kao prvobitnim precima Slavena.52 Do dvadesetih godina sedmog veka Slaveni su naselili današnju Bugarsku, Srbiju i prodrli na mnogim mestima u današnju Bosnu i Hercegovinu. A onda su u roku od nekoliko godina stupila na scenu još dva slavenska plemena, Srbi i Hrvati. Najnovija istraživanja Malkoma Noela pokazuju da su se Srbi i Hrvati u tandemu doselili na zapadni Balkan. „Srbi i Hrvati bili su od najranijih vremena različiti ali tesno povezani, živeći i seleći se u tandemu, a i jedni i drugi imali su neku vrstu iranske komponente. Ali 51 Wilkes Johan, The

Illirians, Oxford, 1922, p. 244. 52 Letopis popa Dukljanina, ur. i prev. Šišić Ferdo, Beograd, 1928, str. 476.

75

BRANO MILJUŠ

taj slavenski supstrat zacelo je asimilirao ostatke stanovništva čiji su preci možda bili Iliri, Kelti, Rimljani, pojedinci iz svih delova Rimskog carstva, Goti, Alani, Huni i Avari.“53 Ove istorijske činjenice koje nam pružaju nepristrasni strani naučni izvori otvaraju i razjašnjavaju istorijski kontekst u kome se po prvi put spominje Bosna kao teritorija. Reč je o političko-geografskom priručniku koji je 958. godine napisao vizantijski car Konstantin Porfirogenet, u kome, u delu posvećenom zemljama srpske kneževine piše „u prekrštenoj Srbiji nalaze se napaćeni gradovi Destenikon...a na tlu Bosne Katera i Desnik“.54 Iz analize ovoga teksta proizilazi da se Bosna smatrala posebnom teritorijom, iako je u to vreme pripadala Srbima, kao što je u šezdesetim godinama desetog veka potpala pod Hrvatsku, da bi 1019. godine, ponovo moćno Vizantijsko carstvo prisililo i srpske i hrvatske vladare da priznaju Vizantijsku vrhovnu vlast, pa je u jedanaestom veku Bosnom neko vreme vladao hrvatski namesnik, a u istočnom delu srpski vladari koji su takođe bili pod Vizantijskim nadzorom. Ugarska je vlast 1102. godine protegnuta i na Bosnu, a u šezdesetim i sedamdesetim godinama dvanaestog veka Bosna je nakratko opet bila pod vlašću vizantijskog cara Manuela Komnena ali kako su posle njegove smrti 1180. godine i svi njegovi vojni uspesi ubrzo pali u vodu i Bosna, koja se u suštini oslobodila ugarske vlasti, njom nije više vladalo ni Vizantijsko carstvo ni Hrvatska,pa je uspela prvi put postati nezavisna država. Dokaz je poznati opis Bosne od sekretara Manuela Komnena, letopisa Kinama, koji je verovatno u osamdesetim godinama dvanaestog veka zapisao: ,,Bosna ne sluša srpskog velikog župana, to im je tek susedni narod koji ima svoje običaje i vlast“. 55 Iz ove zamršene i kompleksne istorije slavenske Bosne, dolaska Srba i Hrvata u dvadesetim godinama sedmoga veka pa do utemeljenja nezavisne bosanske države u osamdesetim godinama dvadesetog veka, te na kraju istorijskih činjenica da je Bosna bila više puta 53 Noel

Malkom, Bosnia – A Short History, Macmillan, London, 1994, p. 11. 54 Constantine Porphyrogenitus, De administrando imperio, Washington, DC, 1967, p. 160. 55 Cinamus (Kinam), Epitome rerum ab loanne et Alexio Commenis gestarum, Meinecke, Bonn, 1836, p. 104.

76


pod srpskom vlašću, oko sredine desetog i krajem jedanaestog veka a da je za vreme ranog srednjovekovnog razdoblja Hercegovina bila zaista srpska teritorija, da je Bosna više puta potpadala pod vizantijsku, ugarsku i hrvatsku vlast, ne treba izvlačiti nikakve spektakularne zaključke jer u tim istorijskim činjenicama nema mesta za mitove. 56 Ali zato su Bosnu i Hercegovinu mnogi ozbiljni istoričari analizirali kroz istoriju kao najmanje dve zemlje koje nemaju etničku osnovu niti ujednačenu kulturnu, istorijsku niti političku tradiciju, kao na primer Srbija i Hrvatska, ili nisu imale jedinstvenu težnju za nacionalnom i kulturnom samosvojnošću svoga većinskog naroda kao Slovenija ili Makedonija. Drugim rečima, Bosna i Hercegovina nema jedan jedinstven državotvorni narod koji bi svojim poreklom, istorijskom i državnom tradicijom bio nosilac njihove državotvornosti i samobitnosti. Ali se slobodno može zaključiti da je bosanska srednjovekovna država bila feudalna staleška monarhija sa znatno ograničenom vlašću monarha. Organe centralne vlasti predstavljali su vladar (ban, kasnije kralj) i državni sabor (stanak). Od 1250. godine do propasti bosanske države 1463. godine bosanski vladari pripadali su dinastiji Kotromanića. Uz vladara postojao je dvorski aparat (poštena dvorština). Na njegovom čelu stajao je dvorski knez ili dvorski kao upravnik dvora. Drugi organ centralne državne vlasti bio je sabor (stanak, zbor, rusag bosanski). Na stanku su se raspravljala i rešavala najznačajnija pitanja unutrašnje i spoljne politike bosanske države, izbor i krunisanje bosanskih vladara, otuđivanje državne teritorije, određivanje spoljne politike. U srednjovekovnoj Bosni nisu postojali ni sudovi kao organi centralne državne vlasti. Feudalni, odnosno, patrimonijalni ili vlastelinski sudovi su bili osnovni oblik sudova. Stanovnicima gradova (sasima i drugim strancima) sudio je knez kojeg je postavljao vladar. Kada je u Turskoj, nakon Maričke bitke 1371. godine, a posebno Kosovskog boja 1389. godine, sultan Bajazit I odredio, a Mehmed II Fatih potvrdio Dunav kao ratni cilj i severnu granicu carstva, došlo je do osvajanja Smedereva 1459. godine i Bosne 1463. godine. 56 Ćirković

Sima, Die Bosnische Kirche, Rim, 1964, p. 547.

77

BRANO MILJUŠ

U osmansko-turskoj upravnoj podeli, Bosna zadržava svoje staro ime i prostor. Sandžak Bosna kako se od osvajanja zove, postaće „serhat“ što praktično znači isturena vojnička baza Turskog carstva u severozapadnom delu Balkanskog poluostrva na granici prema Evropi. Tako će Bosna ostati zavesa prema Evropi sve do njene okupacije od Austro-Ugarske 1878. godine. Druga zanimljiva istorijska pojava u Bosni, posle njenog osvajanja 1463. godine, jeste prelazak na islam velikog dela stanovništva krajem XV i početkom XVI veka. Pošto je primilo novu veru, ovo stanovništvo postaje glavni oslonac i udarna snaga Turskog carstva prema hrišćanskoj Evropi što tada vođenim ratovima daje pretežno pečat verskih ratova. Osećanja bosanskih muslimana da su postali nešto posebno u muslimansko-islamskoj zajednici u Turskom carstvu, nije bilo posledica neke srednjovekovne bosanske države koju su oni eventualno mogli sačuvati. Ova tradicija izumire kod bosanskih muslimana kad prelaze na islam. Osećanje posebnog izrastalo je iz uverenja da su po svom poreklu, po svom jeziku i broju i načinu života vezani za Bosnu, različiti su ne samo od pravih Osmanlija već i od drugih islamskih naroda u Turskom carstvu. Samo, ovo osećanje nikada nije tako daleko išlo, u smislu posebnog, da bi vodilo kidanju sa Carstvom, niti tako nisko palo da bi se istinski integrisalo sa drugim narodima u zasebnu državotvornu tvorevinu. Naprotiv, borba feudalne muslimanske klase u Bosni posle početka feudalnih reformi u Carstvu od kraja XVIII veka, ne pokazuju težnju za izdvajanjem od države. Ne traži se čak ni šira autonomija nego je reč o borbi protiv preterane centralizacije i protiv reformi koje udaraju na povlastice feudalne klase u Bosni, a za očuvanje moći mnogobrojne sitne i krupne muslimanske vlastele u Bosni XVIII i XIX veka. Što se tiče granica Bosanskog pašaluka iz XVI i XVII veka one počinju da se menjaju od Bečkog rata 1683–1699. godine. Tada se Turci polako povlače iz Slavonije, Posavine, Like, Korduna i jednog dela Dalmatinske Zagore. Požarevačkim mirom 1718. konačno se utvrđuju granice Bosne prema Dalmaciji i idu uglavnom grebenom planine Dinare. Granice prema Hrvatskoj, Slavoniji i Posavini konačno će obeležiti Svištovski mir 1791. godine. Time su utvrđene granice između Bosne i Hercegovine i današnje Hrvatske. Granice prema Srbiji i Crnoj 78


Gori počeće da se povlače kad ove dve države povedu borbu za nezavisnost. Berlinski ugovor 1878. godine povukao je konačno granice između Srbije, Bosne i Hercegovine i Crne Gore od ušća reke Drine u Savu do Jadranskog mora. Ovim povlačenjem granica Bosna i Hercegovina obuhvata, konačno, onaj prostor koji je manje-više definisan odlukama ZAVNOBiH-a i AVNOJ-a, a kasnije i međunarodno priznat 1992. godine. Međutim, zanimljivo je uočiti da su prilikom utvrđivanja njihovog teritorija, odnosno granica Bosne i Hercegovine, glavni faktori bili spoljnopolitički, manje su ulogu igrali etnički odnosi a više odnos snaga među državama oko Bosne i Hercegovine, iako se i ona ratovima i širila i sužavala. Nakon daljeg osvajanja u srednjoj Evropi i osnivanja novih osmanskih provincija osniva se Bosanski pašaluk. To se desilo 1580. godine. Reč je o osmanskoj provinciji koja je bila sastavljena od zemalja koje su isključivo naseljavali južnoslovenski narodi. Godine 1699. Bosanski pašaluk se sastojao od pet Sandžaka: Bosna, Hercegovina, Zvornik, Bihać i Klis sa 38 kadiluka. Naime, o „osmanlijskom je zakonu na lokalnom nivou brinuo kadija ili sudac. On je bio najvažniji lokalni administrator, a područje za koje je odgovarao zvalo se kadiluk“. 57 Upravna struktura Bosanskog pašaluka bila je identična organizaciji osmanskih provincija (koje su se formirale pretežno kao vojnoadministrativne jedinice), na čelu pašaluka se nalazio beglerbeg, koji se kasnije od XVI veka naziva valija ili vezir. Sedište bosanskog beglerbegluka (pašaluka, ajaleta, a kasnije vilajeta) u početku je bilo u Banja Luci, 1638. godine je premešteno u Sarajevo, da bi neko vreme sedište vezira bilo u Travniku od 1703. godine. Sarajevo je ponovo postalo vilajetsko sedište 1850. godine. Bosanski pašaluk je bio podeljen na sandžake, koji su bili vojno-teritorijalne jedinice i kadiluke koji su predstavljali sudske okruge. Najuže teritorijalne jedinice bile su nahije koje su se uglavnom poklapale sa bosanskim srednjovekovnim župama. Kadiluci su bili jezgro lokalne upravne vlasti u Osmanskom carstvu, pa je kadija iako sudija smatran 57 Malkom

Noel, Bosnia – A short History, London, 1994, p. 67.

79

BRANO MILJUŠ

čuvarom zakona i izvršiocem naredaba centralne vlasti. Uz to on je bio ovlašćen da obaveštava vezira i sultana o svakoj uočenoj nepravilnosti, posebno o radu državnih službenika na njegovom području. Uz njih u organizaciji lokalne uprave pojavljuju se kasnije i vilajetski ajani (ugledni ljudi) koji su u XVII veku postali organi lokalne uprave. Ovde treba posebno naglasiti da, kako muslimani tako ni pravoslavni ni katolici, Srbi i Hrvati, nisu čuvali tradiciju srednjovekovne bosanske države. Istina i jedan i drugi narod čuvao je uspomene na svoju srpsku i hrvatsku srednjovekovnu državu. Posebno je kod Srba, narodnom pesmom i crkvenom organizacijom, bila ukorenjena nemanjićka državna tradicija. Turska je podsticala versku podelu naroda i u kulturnom i političkom smislu. Kao što je prihvatila sve narode koji bi primili islam tako je sa nemuslimanskim narodima postupala kao sa građanima drugog reda, kako bi se savremenim rečnikom danas reklo, odnosno kao sa rajom, kako su ih oni tada nazivali. Hrišćanski su narodi, prihvatajući ovu podelu, tražili oslonac u borbi protiv Carigrada, preko granica i nalazili ga kod jednovernika u hrišćanskoj Evropi, katolički svet se vezao za Veneciju i još više za Austriju, a pravoslavni svet od početka XVIII veka vezuje se sve više za Rusiju. Ovakva podela jasno se diferencirala kod Srba i Hrvata u Bosni i Hercegovini poslednjih vekova turske vlasti, ali će kasnije ona imati veliki uticaj na međuverske i međunacionalne odnose sve do poslednjeg rata u Bosni i Hercegovini nakon raspada Druge Jugoslavije ali i u savremenim uslovima postdejtonskih procesa nakon nametanja mira Dejtonsko–Pariskim ugovorom 1995. godine. Kada kod Srba i Hrvata počinje u XIX veku nacionalno buđenje, i jedan i drugi narod stvaraju svoja kulturna i politička središta izvan Bosne, Srbi u Srbiji a Hrvati u Hrvatskoj. Isto tako i srpski i hrvatski narod težio je ujedinjenju i to je bio sasvim legitiman proces i pri tome računali su na svoje sunarodnike u Bosni i Hercegovini. Posebno je ta težnja razvijena kod Srba u XIX veku, da se Bosna ujedini sa Srbi jom a Hercegovina sa Crnom Gorom. Svi ustanci u XIX veku pokazuju ovu težnju srpskog naroda i za sve se manje-više može dokazati da su imali vezu, oni iz Bosne sa Srbijom a oni iz Hercegovine sa Crnom Gorom. 80


Tako se i veliki ustanak u Bosni i Hercegovini pretvorio 1875. godine u Istočnu krizu i doveo do prvog rata Srbije i Crne Gore sa Turskom. U početku je pobunjeni narod u Bosni i Hercegovini tražio ujedinjenje sa Srbijom i Crnom Gorom. Ukoliko se to nije moglo postići, kao što i nije, zadovoljavao se i autonomijom ovih pokrajina. Za autonomiju je bila i ruska vlada još od 1875. godine tako da kada je u ratu sa Turskom u leto 1876. godine Srbija bila poražena, ponovo se postavlja pitanje autonomije Bosne i Hercegovine. Carigradska konferencija velikih sila, koja je održana krajem 1876. godine i početkom 1877. godine s ciljem da se reše sporna pitanja posle srpsko-turskog rata, predlagala je autonomiju Bosne i Hercegovine. Međutim, konferencija nije uspela, a Rusija je u proleće 1877. godine povela rat protiv Turske, a pre toga morala je potpisati tajnu konvenciju sa Austrougarskom, u kojoj je između ostalog priznala drugom ugovaraču da može anektirati Bosnu i Hercegovinu posle pobede nad Turskom. Ruska vlada mirom u San Stefanu februara 1878. godine osigurala je Bosni i Hercegovini autonomiju Bosne i Hercegovine. Međutim, Prilikom revizije ovog ugovora na kongresu u Berlinu u leto 1878. godine članom 25. ugovora u Berlinu, Austrougarska je dobila pravo na okupaciju. Položaj Bosne i Hercegovine je u okviru Austrougarske bio dvojno neodređen i nesiguran do aneksije 1908. godine. S jedne strane Austrougarska dobija pravo da privremeno zaposedne zemlje, a s druge strane turski sultan stvarno i dalje zadržava nad njima svoja suverena prava. Kako je Austrougarska i sama, nagodbom od 1867. godine podeljena na dve ravnopravne polovine, Austriju i Ugarsku, ni na ovom po nju veoma značajnom pitanju nije bilo zajedničkog stava o položaju koji treba dati okupiranim pokrajinama, niti kakav njihov povratni odnos treba da bude prema vladama Ugarske i Austrije. Na kraju je rešeno, posle dugih pregovora, da ove dve zemlje ostanu izvan i jedne i druge polovine dvojne monarhije, da njima upravlja vojni zapovednik, a građansku upravu da vodi zemaljska vlada pod rukovodstvom zajedničkog ministarstva finansija i sa jednim civilnim adlatusom na čelu. Tako se Bosna i Hercegovina uključuju u carinsku zajednicu Austrougarske, a privredna preduzeća stiču prava poslovanja u okupiranim pokrajinama. Celo zakonodavstvo i upravne mere morale su 81

BRANO MILJUŠ

imati prethodno odobrenje ne samo zajedničke vlade u Beču nego i posebno Austrije a posebno Ugarske.58 Ovakvim uređenjem narod u okupiranim pokrajinama ne dobija nikakvo pravo učešća u upravljanju svojom zemljom, jer nije predviđena ni pokrajinska skupština, ni opštinska samouprava, dakle nije bilo govora ni o kakvoj autonomiji. Ako uz to imamo u vidu da je ta vlast bila duboko nenarodna, nametnuta spolja a da nije rešila osnovno privredno-društveno agrarno pitanje, da je protežirala kolonijalni način vladanja, privučen isključivo prirodnim resursima zemlje a uz to je vladala okrutnim političko-činovničkim aparatom, onda je bilo jasno zašto je bila omrznuta i izazivala otpor stanovništva od prvih godina njenog stupanja na snagu. Kada je 4. jula 1882. godine Benjamin Kalaj, imenovan za zajedničkog ministra finansija, ovaj politički daroviti Mađar, diplomata od karijere, koji je bio na položaju austrougarskog generalnog konzula u Beogradu (1869-1875) dobio je zadatak da položi temelje austrougarske vlasti u Bosni i Hercegovini. Kalaj je došao na položaj ministra za Bosnu sa već pripremljenim planom kako da kao dobar poznavalac političke istorije balkanskih naroda implementira austrougarsku vlast u ovim krajevima. Glavna uporišna tačka ovoga plana je bila sprečavati zajedničku akciju pravoslavnih i muslimana, koja može da osujeti napore austrougarske vlasti u prisajedinjenju okupacionih područja carinskim granicama monarhije. Plan se kasnije i menjao u funkciji faznog prilagođavanja potrebi austrijske razvijene industrije koja je tražila nova potrošačka područja i jeftine sirovine, posebno drvo i gvozdenu rudu, za potrebe industrije. Posebno su karakteristični momenti Kalajevog plana u odnosu na katolike, pravoslavne i muslimane u Bosni. Koliko god podupirala katolike kao vernike, toliko je iz političkih razloga Austrija suzbijala hrvatstvo. Kalaj je znao odakle preti opasnost za njegovu politiku u Bosni i zato je nastojao na sve načine da se pogledi i interesi bosanskih Srba odvoje od braće sa druge strane Drine. Zato je vešto kao i Incko danas, radio na tome da nacionalnu politiku Srbije uputi drugim pravcima, 58 Seton Watson, The Role of Bosnia in International Politics, London, 1933, p. 19.

82


koji se ne bi sukobljavali sa interesima Austrougarske na Balkanu. Tako je Kalaj gradio bosanski patriotizam i bosanski nadnacionalizam kao protivtežu srpskoj i hrvatskoj nacionalnoj misli i samosvesti u Bosni. Cilj je bio da se odvoje Srbi i Hrvati od duhovnog i političkog uticaja iz Srbije i Hrvatske, a da se ujedno dobiju Muslimani za režim. Prvi veći otpor ovakvim ciljevima i austrijskim vlastima izbio je 1881–1882. godine u Hercegovini ali se krajem XIX veka proširio na pravoslavne i muslimane pod motivom zahteva za versko-prosvetnom autonomijom. Početkom XX veka ova borba je prerasla u zahtevima od donjeg praga za autonomiju upravljanja crkvenim životom i školstvom, do zahteva da se Bosni i Hercegovini dâ položaj političke autonomne pokrajine pod suverenitetom sultana u Carigradu. Kako se pokret za autonomiju širio, postajao je sve više međunarodno pitanje. Muslimani su ovakvo rešenje smatrali za njih najprihvatljivije još od okupacije 1878. godine, a Srbi ideju autonomije uvek prihvataju kao prelazni stepen njihovog ujedinjenja sa Srbijom i Crnom Gorom. U svakom slučaju ovaj pokret za autonomiju u Beču je ispravno protumačen kao pokušaj odvajanja Bosne i Hercegovine od Habzburške monarhije. Zato je proglašenje aneksije Bosne i Hercegovine 1908. godine došao kao formalni čin otklanjanja neodređenog položaja Bosne i Hercegovine a stvarni razlog je najbrži mogući pokušaj da se uguši pokret za otcepljenje. Način na koji je izvedena aneksija izazvao je suprotno, s jedne strane međunarodni sukob širih razmera spolja, a unutra još veći otpor naroda nametnutoj vlasti u tim zemljama. U suštini položaj Bosne i Hercegovine nije se promenio prema dvema polovinama Monarhije. Ona i dalje ostaje kao zajednički posed i Austrije i Ugarske pod istim činovničkim aparatom kao i pre 1908. godine samo je novina što je proglašen Ustav 1909. godine koji je napravio ustupke i zaveo pokrajinsku skupštinu. Ova bosanska skupština je sastavljena kombinacijom socijalnih, nacionalnih, konfesionalnih i političkih prilika u Bosni i Hercegovini. Nadležnost bosanske skupštine u odnosu prema zemaljskoj vladi u Sarajevu i njenim pokroviteljima u Beču i Pešti bile su tako minorno male, da nikako nije moglo biti reči o nekoj autonomiji. 83

BRANO MILJUŠ

Smatra se i u istoriografijama susednih zemalja danas da je ovaj bosansko-hercegovački Ustav zaostajao, posebno kad je u pitanju zakonodavna vlast, i za ustavnim poveljama u novim „krunskim zemljama“ Monarhije, Moravskoj iz 1906. godine i Bukovini iz 1910. godine. 59 Austrougarska je napadom na Srbiju otpočela Prvi svetski rat 1914. godine između ostalog zbog nerešenog bosanskohercegovačkog pitanja. Neposredan povod za rat je bio sarajevski atentat 28. juna 1914. godine, kao izgovor vladajućim krugovima u Austrougarskoj da se otpočne rešavanje bosanskohercegovačkog pitanja kao deo jugoslovenskog problema na jugu Monarhije. Najnovija istraživanja pokazuju da prestolonaslednik Franjo Ferdinand nije ozbiljno planirao da po dolasku na vlast preuredi Monarhiju na federativnoj osnovi, tako da bi po njegovom konceptu južnoslovenske zemlje teško ikada mogle računati da će sačinjavati posebnu federativnu jedinicu. O ovako federativno preuređenoj Monarhiji počinje se razmišljati tek 1917. godine posle smrti Franje Josifa i posle dolaska na presto cara Karla. On je to radio ili u toku svojih tajnih pregovora sa zapadnim silama kako bi došao do mira ili pak da bi samo smirio svoje nemirne narode. Ovo mišljenje, čuvano kao tajna, vrlo je sporo sazrevalo u toku rata u vodećim krugovima u Beču i Pešti sve do kraja oktobra i početka novembra 1918. godine kada se Monarhija raspala. Da li bi se ona uopšte raspala da je krenula odlučnije ka miru uz radikalnije ustupke, ostaje kao hipotetičko pitanje bez odgovora iako ne i bez značaja za najnoviju analizu istorijskih zbivanja i njihovih mogućih savremenih reperkusija na ovim prostorima. Nastavljene su rasprave i političke borbe oko uređenja države. Vodeći politički pokreti i dalje su globalno imali različito gledanje na njeno ukupno uređenje, a te razlike su se stalno prelamale i sve više bile prisutne u Bosni i Hercegovini. No, kako se rat primicao kraju, tako je sve više pobeđivala jugoslovenska zamisao rešavanja položaja jugoslovenskih naroda i njihovih zemalja u Habzburškoj monarhiji. Carska vlada je dozvolila organizovanje narodnih veća u jugoslovenskim zemljama. Ova veća 59 Imamović

Muhamed, Historija Bošnjaka, Sarajevo, 1998, str. 433–455.

84


su se ujedinila 6. oktobra 1918. godine u Narodno veće Srba, Hrvata i Slovenaca, što je bio još samo jedan korak do njihovog ujedinjenja sa Srbijom i Crnom Gorom. Treba imati u vidu, iz više razloga da i bosanski političari dobrano učestvuju u političkim kretanjima na slovenskom jugu. Ova šira jugoslovenska zamisao pri ujedinjavanju jugoslovenskih zemalja Habzburške monarhije, bila im je bliža i prijemčivija od usko hrvatske zamisli. Još manje im je bilo pristupačno ugarsko rešenje i službeni plan vlade Ugarske od 5. decembra 1915. godine o priključenju BiH Ugarskoj. Kada je nastupilo rasulo državne vlasti i u Bosni i Hercegovini, Narodno veće preuzelo je tu vlast od zemaljskog poglavara i već 2. novembra 1918. godine postavilo Pokrajinsku vladu sa Atanasijem Šolom na čelu. Tako je posle 450. godina Bosna i Hercegovina dobila svoju domaću vladu i domaću vlast bez uticaja i pritisaka stranih sila, sticajem čitavog niza međunarodnih okolnosti. U ovakvom konglomeratu koji je obuhvatao prevashodno spoljni faktor, puno rešavanje jugoslovenskog pitanja i budući položaj Bosne i Hercegovine u novoj jugoslovenskoj državi zavisio je i od nacionalnih i društvenih stremljenja naroda, koji su se u sklopu društvene strukture i društvenih odnosa menjali i ujedinjavali pa tako bitno uticali na odnos političkih snaga i njihovih načina rešavanja budućeg državnog uređenja nove države. Kada se 1918. godine napokon raspala Austrougarska monarhija na Ženevskoj konferenciji, Nikola Pašić je popustio pritisku saveznika, ljudi iz jugoslovenskog odbora i Narodnog vijeća u Zagrebu, kao i ljudi iz srpske opozicije i pristao da učestvuje u radu Ženevske konferencije o jugoslovenskom ujedinjenju sa Narodnim većem Srba, Hrvata i Slovenaca u čijim pokrajinama su se već od početka novembra 1918. godine organizovale pokrajinske vlade. Takvu vladu je imala i Bosna i Hercegovina. Tako neka vrsta pokrajinske uprave ostaje u zemljama preko Save i Drine kao mogućeg prostora za ekspanziju i posle proglašenja ujedinjenja 1. decembra 1918. godine. Kada 29. oktobra 1918. godine Hrvatski sabor objavljuje pristupanje Državi SHS, raskidaju se državno-pravne veze sa Kraljevinom Ugarskom i Austrijskom carevinom. Koliko god uporedo u Beogradu posle ujedinjenja jačale centralističke težnje, toliko su se nadležnosti pokrajinskih 85

BRANO MILJUŠ

vlada smanjivale, svuda u Jugoslaviji, pa tako i u Bosni i Hercegovini. Tako je i Bosna i Hercegovina ušla u sastav jedinstvene jugoslovenske države ali samim tim činom ujedinjenja nije rešeno bosanskohercegovačko pitanje. Nastavljene su rasprave i političke borbe oko uređenja države koje su otpočele od samog čina ujedinjenja 1. decembra 1918. godine. Vodeći politički pokreti i dalje su globalno imali različito gledanje na njeno ukupno uređenje a te razlike su se stalno prelamale i sve više bile prisutne u Bosni i Hercegovini. Što se tiče srpskih političara iz Bosne i Hercegovine, u raspravama oko novog ustava ugledali su se na građanske stranke koje su protežirale centralističko uređenje države, pristupajući tako pretežno radikalnoj ili demokratskoj stranci. Ljudi drugačijeg shvatanja, kao što su Nikola Stojanović i Dušan Vasiljević, potisnuti su u političku pozadinu. Za centralističko uređenje izjasnio se i veći broj socijaldemokrata 1918. i 1920. godine. Kod Hrvata centralizmu su se priklonili ljudi iz srpsko-hrvatske koalicije. Većina ljudi iz bivšeg Jugoslovenskog odbora i Starčevićeve stranke prava bili su za decentralizaciju i podelu države po istorijskim pokrajinama. Opšte ekonomske, socijalne i političke prilike u kojima su se muslimani našli nakon 1918. godine nametali su potrebu njihovog političkog organizovanja u cilju zaštite života i imovine muslimanskog stanovništva u celoj BiH, Sandžaku i Crnoj Gori. Uglavnom iz tih razloga su se ujedinile lokalne muslimanske organizacije u JMO (Jugoslovensko-muslimansku organizaciju). Ona se na Skupštini od 14–17. februara 1919. godine zalagala za nedeljivost i autonomiju Bosne i Hercegovine. Ni komunistička partija, osnovana 1919. godine, nije usvojila centralističko uređenje, iako se dugo kolebala u stavovima o pitanjima međunacionalnih odnosa i uređenja države, na kraju su u Skupštini kritikovali centralizam i predlagali centralizaciju vlasti podelom države na autonomne istorijske pokrajine. U ovakvu pokrajinu po njihovom mišljenju spadala je i Bosna i Hercegovina. Ipak je u Vidovdanskom ustavu izglasanom 28. juna 1921. godine pobedilo centralističko uređenje države. Svuda su ukinute pokrajinske vlade, pa i u Bosni i Hercegovini, koja je podeljena na županije a 86


ove su se pokrivale starim bosanskim okruzima. Tačno je šest bosanskih oblasti odgovaralo šest okruga (Kreise) u Austrougarskoj, koji su opet bazirani na sandžacima iz poslednjeg razdoblja osmanlijske vladavine.60 Od momenta nastanka, ovakvo državno uređenje je imalo protivnike kod većine naroda u Prvoj Jugoslaviji, tako da se borba protiv njega počela voditi od momenta provođenja u život ovakvog uređenja. Hrvatska seljačka stranka, na čelu sa Stjepanom Radićem, okupila je oko sebe najveći deo hrvatskog naroda i postala glavni nosilac političke opcije protiv centralizma. Pod uticajem oktobarske socijalističke revolucije 1917. godine te sloma Habsburške monarhije, Prvu Jugoslaviju razdiru klasne i nacionalne suprotnosti. Stranke se i dalje bore oko uređenja države, polazeći od starih, preživljenih shvatanja i naročito, služeći se starim metodama organizacije vlasti. Tako su konzervativni građanski krugovi kod Srba uporno branili centralizam mada nisu pokazali sposobnost da na toj osnovi organizuju državu. Kad su osetili da je centralistički pokušaj propao onda su se vratili trijalističkoj ideji u pokušaju da se njeno federativno uređenje izvrši na osnovu etničke podele naroda – Srbija, Hrvatska, Slovenija. Zanimljivo je da se približno isto gledanje kod Hrvata izgrađuje u Hrvatskoj seljačkoj stranci, koja posle 1918. godine svoje delovanje artikuliše sa interesima hrvatskog naroda. Po mišljenju Stjepana Radića, vođe Hrvatske republikanske seljačke stranke BiH je predstavljala „poluplemensku i poluhistorijsku domovinu“, a ,,Muslimani su smatrani Hrvatima islamske vjeroispovjesti“.61 Hrvatsku seljačku stranku, u vreme diktature, predvodio je dr Vlatko Maček, koji je u toku pregovora i priprema sporazuma sa predsednikom jugoslovenske vlade Dragišom Cvetkovićem, imao u vidu politički značaj bosanskih Muslimana. On ih nije smatrao formiranom nacijom, ali je tvrdio da se muslimanska inteligencija „priznaje hrvatskom“ što će ih dovesti na 60 Malkom

Noel, Bosnia, A short History, London, 1994, p. 223. 61 Tomislav Išek, Djelatnost Hrvatske seljačke stranke u BiH do zavođenja diktature, Sarajevo, 1981, str. 133.

87

BRANO MILJUŠ

poziciju hrvatske nacionalne politike da „Muslimani u BiH budu dio hrvatskog naroda“.62 Maček je prihvatao mogućnost autonomije BiH u okviru Hrvatske. Kao i pravaši i on je strategiju hrvatskog velikodržavlja smatrao Muslimane „najčišćim Hrvatima“. Na osnovu sporazuma Cvetković-Maček, u Banovinu Hrvatsku uključeno je 13 srezova iz BiH. Ovaj sporazum od 1939. godine rešavao je tzv. Hrvatsko pitanje, putem stvaranja samoupravne jedinice pod imenom Hrvatska banovina ili Banovina Hrvatska. Savremena i bošnjačka istoriografija, i ne samo ona, označava ovaj sporazum činom podele teritorija Bosne i Hercegovine, makar se radilo o geografskoj oblasti i istorijskoj bosanskoj zemlji koju je prethodno kralj Petar I Karađorđević, preko svoga sina i regenta Srbije, već uključio u Unitarnu državu, Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, prilikom proglašenja ujedinjenja svih zemalja Južnih Slovena. Ovaj sporazum, režim je nastojao predstaviti kao rešenje nacionalnog pitanja, dakle i srpskog i bosanskohercegovačkog pitanja u Kraljevini Jugoslaviji. Stvaranje autonomne Banovine Hrvatske izmenilo je državno uređenje inaugurisano oktroisanim ustavom iz 1931. godine. Ova izmena je bila izvršena protivustavnim putem. Jednostavnim aktom kraljevskog namesnika izmenjen je oktroisani ustav, a bez sudelovanja narodnog predstavništva u bilo kom vidu. Međutim sporazum Cvetković-Maček i stvaranje Banovine Hrvatske nisu doveli do sređivanja odnosa u zemlji. Ovaj sporazum je stvarno predstavljao nagodbu vladajućeg režima sa Mačekom kao šefom HSS o podeli vlasti u zemlji između srpske i hrvatske buržoazije. Ovaj sporazum je posebno pogodio Bosnu i Hercegovinu i ostavio dalekosežne reperkusije, jer je u sastav Bosne i Hercegovine ušlo trinaest srezova iz Bosne i Hercegovine. Moderna istoriografija je potvrdila istorijsku činjenicu da je u toku Narodnooslobodilačkog rata u II svetskom ratu, obnovljena bosanska državna tvorevina, otelovljena u ZAVNOBIH-u (Zemaljsko antifašističko veće narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine) proizišla iz 62 Ljubo Boban, Maček i politika Hrvatske seljačke stranke 1928-1941, Zagreb, 1974, str. 93.

88


narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) u antifašističkoj borbi, koju je organizovala i vodila Komunistička partija Jugoslavije (KPJ), mada najnovija istraživanja nedvojbeno potvrđuju da je posredi bilo više ratova naslaganih jedan na drugi. Prvi je, naravno, bio početni rat što su ga povele Nemačka i Italija protiv same Jugoslavije. Potom su sile osovine neprestano vodile rat protiv saveznika. Poseban su rat vodili hrvatski ekstremisti protiv srpskog pučanstva u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, s jedne strane agresivan a s druge strane nesmiljenih odmazdi. I najposle, bio je tu i rat između dve glavne organizovane snage otpora kojima su se Srbi iz svih krajeva bili pridružili, četnika i partizana predvođenih komunistima.63 Drugim rečima, nije bilo rešenja bosanskohercegovačkog pitanja bez obnove Jugoslavije, jer je Hitler na prostoru bivše države uspostavio jednu novu državu NDH (Nezavisna Država Hrvatska) u koju je strpao celu Bosnu, druge delove Jugoslavije je stavio pod direktnu upravu Italije, Mađarske, Bugarske, a deo zemlje je prisajedinio direktno Nemačkoj (Koruška) dok je deo zemlje nastavio da vegetira pod fašističkom kontrolom kao posebne oblasti Srbija i Crna Gora. Borbom za obnovu Jugoslavije najviše je dobila Bosna i Hercegovina, kao što će i raspadom Druge Jugoslavije najviše izgubiti ova središnja država. Zato su predstavnici Srba, Hrvata i Muslimana, čim su videli da je ustanak uspeo, zajedno sa ostalim narodima koji su živeli u Bosni i Hercegovini na I zasedanju ZAVNOBIH-a u Mrkonjić Gradu doneli odluku da obnove bosansku državnu tvorevinu i da ona kao takva pristupi novoformiranoj federaciji koja će u Jajcu biti nazvana Federativna Demokratska Jugoslavija. U prvom posleratnom periodu, koji traje za vreme primene Ustava (1946–1963) Jugoslavija je uglavnom savezna država, jedinstvena za jednica ujedinjenih republika koje su manje-više ravnopravne, makar u normativnom pogledu. To je u stvari zajednica u kojoj prevlađuje mehanizam državnopravnih odnosa i podeljenog suvereniteta između federacije i republika, pretežno u korist federacije. Ustav iz 63 Hopken W, Die jugoslawischen Komunisten und die bosnischen Muslime, Koln, 1989,

pp. 198-200.

89

BRANO MILJUŠ

1963. godine izrazio je socijalistički karakter već u novom zvaničnom imenu jugoslovenske zajednice, koja se od tada naziva Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija. Ovaj Ustav je obogatio koncepciju jugoslovenskog federalizma teorijskim nastojanjem da se federalizam doktrinarno poveže sa samoupravljanjem, čime Jugoslavija ulazi u fazu razvoja socijalizma koji do tada nije bio poznat u svetu. Komparativno analizirajući Osnovna načela iz Ustava Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine od 1963. godine, radi preciznijeg definisanja položaja ove federalne jedinice u ustavnom konceptu federalizma u Ustavu SFRJ od 1963. godine, nalazimo da su ova osnovna načela preuzela u potpunosti pravnu osnovu iz federalnog Ustava, kao i ranije ali su se u jednoj dimenziji, vlastitog definisanja ravnopravnosti naroda, ovog puta vratili izvornom tekstu iz Deklaracije o pravu građana, tako da je makar samo u osnovnim načelima naznačena ravnopravnost etničkih Srba, Hrvata i Muslimana, što je u bosanskohercegovačkim uslovima u kojima Muslimani nisu bili još priznati kao narod i delili su se kao Srbi ili Hrvati muslimanske veroispovesti, mogao biti značajan iskorak budućih procesa i u ovoj oblasti. Kako je kraj šezdesetih godina proticao u Evropi, Jugoslaviji, pa tako i u Bosni i Hercegovini u znaku socijalnog bunta i opštedemokratskih promena, bosanskohercegovačko rukovodstvo, u strahu da se studentski zahtevi ne prošire na nacionalnu ravnopravnost, samo je preuzelo inicijativu da iznađe rešenje pitanja nacionalnog identiteta Muslimana, njihovog imena i ravnopravnosti u skladu sa Osnovnim načelima iz Ustava BiH od 1963. godine. Zato je CKSKBiH na plenarnoj sednici 1968. godine promovisao muslimansku naciju pod imenom Muslimani.64 Međutim započete reforme, razvoj velikih ekonomskih sistema, osnažena šumska, rudarska i uopšte energetska industrija, posebno rudarstvo u oblasti uglja, železne rude i boksita, elektrifikacija, razvoj putne i železničke mreže, pratila je i izgradnja škola, univerzitetskih institucija kao i kulturnih institucija od opšteg značaja. Opšte i besplatno školovanje i zdravstvo znatno je podiglo standard ali se nisu ade64 Tako

se u popisu stanovništva 1971. godine prvi put pojavljuje i oznaka, Musliman u nacionalnom smislu.

90


kvatno digli i standardi ljudskih prava, verskih i nacionalnih prava i političkih sloboda. Otuda su za Bosnu i Hercegovinu, pored opštih reformi, značajne bile posebno ustavne reforme započete sedamdesetih godina, a definisane jednim konceptom konfederalizma u Ustavu SFRJ od 1974. godine. Otuda se nastavlja i tendencija izrazito nepovoljna sa stanovišta vladavine prava osamdesetih godina, koja je bila posledica traganja pravnih koncepata u uređenju države i stoga čestih i nepredvidivih promena zakona i drugih pravnih akata u uslovima jednopartijskog sistema vlasti. Ovim tendencijama posebno je išla na ruku poslednja ustavna reforma u Bosni i Hercegovini, kojom su doneti amandmani LIX-LXXX od 1990. godine, posebno Amandman IX koji je glasio: ,,Socijalistička Republika Bosna i Hercegovina je demokratska suverena država ravnopravnih građana, Muslimana, Srba i Hrvata i pripadnika drugih naroda i narodnosti, koji u njoj žive“. 65 Ovako definisana suverena i demokratska država ravnopravnih građana u praksi to neće dugo ostati, jer će narodi BiH već iste godine u prvim višestranačkim izborima gotovo identičnim principom popisa nacionalnog stanovništva opredeliti se svako za svoju primarnu naciju, odnosno nacionalnu stranku i tako predominacijom etničkog modela i narušavanjem ravnopravnosti građana snažno otvoriti i pitanje ustavnog koncepta konfederalizma u Jugoslaviji, odnosno derogirati i ono malo preostalog od ustavnog koncepta federalizma iz ustava 1974. godine. 2. Tranzicija kao proces u BiH ili degradacija integrativnih procesa

Pobedom trilateralne koalicije tzv. tri narodne stranke (SDA,SDS, HDZ) u stvari nacionalnih stranaka, Stranke demokratske akcije, Srpske demokratske stranke i Hrvatske demokratske zajednice, koje su pre izbora formirale neku vrstu tehničke koalicije, protiv sukcesora 65 „Amandmani LIX-LXXX na Ustav SRBiH“,

– br. 21.

91

Službeni list SRBiH , 31. jul 1990, XIVI

BRANO MILJUŠ

bivšeg Saveza komunista BiH, odnosno SK-Socijaldemokratske partije BiH i Saveza reformskih snaga Jugoslavije za BiH, ostvareno je obaranje političkog sistema komunista, u prvim višestranačkim izborima u Bosni i Hercegovini i time je obznanjeno da je iscrpljen ustavotvorni model u BiH zasnovan na Ustavu BiH iz 1974. godine i Ustavu SFRJ iz 1974. godine. Bilo je to 19. novembra 1990. godine od kada je i nastupio period tranzicije u Bosni i Hercegovini. Nakon ubedljive pobede na izborima, koalicije tri tzv. narodne stranke, koje su podrškom svojih verskih institucija, glasale solidarno, podržale se međusobno i tako dobile 72% svih glasova, izgledalo je na prvi pogled da su sva bitna pitanja političkog i državnog života bila rešena na demokratski način za duži period. Paradoksalno je da su nastala dva paralelna procesa koja su jednako vodila daljoj političkoj konfrotaciji i konfliktima koji su rezultirali ratom svih strana u lančanim sukobima. Jedan proces je proizilazio iz težnje za dogradnjom državnopravnosti i suverenosti BiH, koji je rezultirao približavanjem stavova SDA i HDZ da se normira suverenost (Amandmani iz 1990) odnosno da se pojača jednim dodatkom u tekstu Ustava BiH, a drugi proces je približavao stavove SDS i HDZ u pokušajima na lokalnom nivou da se, s obzirom na nacionalni sastav stanovništva, podela vlasti pretvori u podelu teritorija nad kojima će stranke ostvarivati potpunu kontrolu. Paralelno sa ovim političkim konfliktima, narastala je napetost u neposrednom okruženju, čiji je BiH u formalnopravnom smislu, kao federalna jedinica bila sastavni deo. Naime, suprotstavljeni stavovi jugoslovenskih republika o budućnosti zemlje i preuređenju odnosa među njima, nisu se nimalo približili nekom kompromisnom rešenju, na sastancima lidera, odnosno predsednika šest republika do kojih je došlo 1991. godine. Kako su akteri independističke opcije i opcije očuvanja kontinuiteta Jugoslavije po svaku cenu, ma kolika ona bila, ostali pri svojim stavovima, pregovori su doživeli potpun neuspeh. Ipak je za prevladavanje independističkih tendencija u Bosni i Hercegovini presudno značajnu ulogu odigrao spoljni faktor i to kroz dva hronološki gotovo identična, pravno najznačajnija događaja, rad Badenterove komisije i Vensove misije. Rad Badenterove komisije će dovesti do preuranjenog priznanja nezavisnosti BiH iako još uslova nije bilo, a rad Vensove misije 92


kojim označavamo niz sporazuma koji je započeo zaključenjem u Ženevi 23. novembra 1991. godine, a naoko uspešno okončan Sporazumom o primeni bezuslovnog prekida vatre između JNA i Republike Hrvatske, u Sarajevu 2. januara 1992. godine. Tim povodom Vens je u funkciji izaslanika generalnog sekretara UN u Sarajevu dao izjavu da veruje da do proširenja sukoba na Bosnu i Hercegovinu neće doći. Poruka sa više dalekosežnih značenja, u uslovima kada dolazak plavih šlemova nije bio ni u fazi razmišljanja, još više je ohrabrio egzekutore već davno pripremljenog sukoba suprotstavljenih strana, i do necivilizacijskog rata je došlo u takvom obimu da se on nije mogao zaustaviti bez međunarodne mirovne konferencije. 3. Perspektive razvoja Bosne i Hercegovine

Dejtonsko–Pariski sporazum je napokon doneo mir, omogućio održavanje mira i perspektive razvoja Bosne i Hercegovine. Opšti okvirni sporazum i njegove anekse parafirali su 20. novembra i potpisali definitivno 14. decembra 1995. godine, predsednik Izetbegović za Republiku Bosnu i Hercegovinu, predsednik Tuđman za Republiku Hrvatsku, predsednik Milošević za Saveznu Republiku Jugoslaviju i Republiku Srpsku i predsednik Zubak za Federaciju Bosne i Hercegovine, čineći svojim potpisima ova dokumenta definitivnim, kao i implementaciju opšteg okvirnog sporazuma neodložnim. Međutim, sa stanovišta međunarodnopravne prirode, ovim činom potpisivanja, stvorena je ambivalentna ustavna slika Bosne i Hercegovine koja je vrlo neobična i ne može se podvesti pod kriterijume onoga što se u pravnoj državi prosvećenih naroda naziva ustav i ustavnost. Naime, strogo pravno-egzaktičkom analizom nije teško utvrditi da je Ustav Bosne i Hercegovine donesen od tri organa – šefa države predsednika Bosne i Hercegovine, Srbije i Hrvatske, a nijedan od njih nije bio ustavotvorni organ ni u svojoj zemlji. Donesen je saglasnom izjavom volja i potpisima triju organa, tj. predstavlja ugovor (odnosno sporazum) a nije vršena ratifikacija tog ugovora u parlamentima odnosnih država. 93

BRANO MILJUŠ

Dva obeležja ovog Ustava (Aneks 4) zaslužuju posebnu pažnju, njegovo međunarodno poreklo i njegova otvorenost međunarodnim zahtevima. Što se tiče prvog obeležja, nesporno je da je ustavni proces bio bez greške neuobičajen. O Ustavu se pregovaralo na međunarodnom nivou preko posrednika između Republike Bosne i Hercegovine i dve pobunjene grupe sa jedne strane, i grupe stranih država sa druge strane a garanti su bile dve susedne države. Zato i nije slučajno što je Ustav koncipiran na engleskom jeziku a ne na jezicima naroda na koji se Ustav odnosi. Ukratko Ustav nije sastavni deo unutrašnjeg ustavnog procesa. Niti je on izraz potpuno spoljnjeg procesa, kao što je to slučaj sa zemljama koje su izgubile suverena prava, kao i mnoge kolonijalne zemlje na putu nezavisnosti. Za razliku od ovih poslednjih novi Ustav proističe ipak i iz ustavnog procesa u kome su učestvovale vlasti Republike Bosne i Hercegovine. Takođe, nemoguće je poraz van ustavnog spora izjednačiti sa zaključkom međunarodnog ugovora van Ustava savezne države. Zapravo u prošlosti se dešavalo kao i sada da su neka ustavna dokumenta proistekla iz sporazuma između izvesnog broja suverenih država. Nasuprot tome, u slučaju Republike Bosne i Hercegovine, nailazimo na sporazum, zaključen između postojeće i međunarodno priznate države i pobunjenih grupa koje su u međuvremenu izgradile unutrašnjim (RS) i spoljašnjim procesom (FBiH) svoj ustavni položaj, i koje su imale i nadalje imaju kontinuiranu kontrolu, odnosno suverenu vlast nad odnosnim delom te države. Ovakvim pozicioniranjem Republike Srpske, putem neopozivog međunarodnog priznanja, konstitutivnog državotvornog statusa srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, omogućena je relativna regionalna stabilnost. Sledstveno tome Republika Srpska potvrđena je kao nova i trajna regionalna činjenica, arhitektonike regiona Zapadnog Balkana. Trajna zato što se pokazalo u dugom istorijskom kontekstu koga smo napred navodili, da se region ne može stabilizovati na pretpostavci ostvarivanja prava jednih na račun drugih, kao i da jednakost naroda u pravima, kao uslov dugoročne stabilnosti, zahteva i institucionalno obezbeđenje u savremeno doba. 94


Sa gledišta perspektive razvoja potrebna je i sa stanovišta obima i domašaja jedna bitnija revizija, odnosno reforma ustava u Bosni i Hercegovini kroz institucionalizovanje političke volje i vlasti sledstveno administrativnoj podeli nakon arbitraže po kojoj je Bosna i Hercegovina podeljena na dva entiteta, Federaciju BiH i Republiku Srpsku i Distrikt Brčko. Perspektiva razvoja sva tri dela i celine Bosne i Hercegovine leži u njihovom realnom odgovoru da ispune zahteve svetske privrede u modernizaciji i evropeizaciji i ispuni uslove bez kojih je jednostavno nemoguće ostvariti samoodrživu privredu. Drugo pitanje, tiče se takođe jedne vrlo praktične paralele. Kojim novim instrumentima da istupi Srbija nakon savetodavnog mišljenja Međunarodnog suda pravde da bi zaštitila i unapredila svoje interese. Ovo sve s obzirom na proklamovane prioritete spoljne politike i stubove, pomoću kojih te prioritete treba ojačati i približiti ih i u Briselu, Vašingtonu, Moskvi, Pekingu i Ankari ako hoćete, ali i susedima. U moderno doba, bezbednost nije više definisana isključivo vojnim interesima. Naprotiv i pretnje i strepnje postaju globalne i treba ih akceptirati u oblicima i energije, i hrane, i životne pregrejanosti, elementarnih nepogoda, ljudske bezbednosti i blagostanja koja dolaze ekonomičnim čuvanjem i prirodnih resursa, ali i zapošljavanjem, i novim investicijama, i svim onim što zapravo treba danas i Srbiji i RS. Naravno iz svih ovih razloga Srbija treba da traži brže članstvo u Evropskoj uniji, ali i da se brže menja uz očuvanje RS, što je jedan veoma složen i težak zadatak. Pogotovo zarad povećanja standarda, boljeg života svojih građana, veće zaposlenosti. Ne na račun, naravno, odlaganja boljih odnosa u mnogim napred iznesenim pravcima. Ključno pitanje, koje Srbija mora postaviti danas sa stanovišta moderne geopolitike, jeste zapravo pitanje koje se samo po sebi otvara. Da li se sa NATO-om može složiti bar oko činjenice koju ne treba dokazivati, da su moćne siledžije zapravo putem NATO-a marginovalizovali Ujedinjene nacije. I svi aranžmani su doneseni na osnovu Rezolucije 1244. Naoko je izgledalo za Savet bezbednosti, da je preuzeo kontrolu nakon intervencije NATO-a, i potčinio ga civilnim vlastima koja svoja ovlašćenja zapravo crpi iz Saveta bezbednosti, čija je vodeća ličnost specijalni predstavnik generalnog sekretara. Međutim, realno je i 95

BRANO MILJUŠ

tačno, da je u Aneksu 2 uz Rezoluciju predviđeno međunarodno bezbednosno prisustvo uz suštinsko učešće NATO snaga. Srbija i dalje, posle samoproglašenja nezavisnosti Kosova, ima pravnu prirodu Rezolucije 1244 koja definiše suverenitet i teritorijalni integritet, dok je NATO izgleda na Rezoluciju gledao kao na prećutnu saglasnost za podršku samoproglašenoj nezavisnosti Kosova. U širem pravnom tumačenju zapravo se otvara pitanje, da li NATO i na Dejtonski ugovor gleda kao na prećutnu saglasnost da se samo suštinski zagospodari jugoistokom Evrope? Otuda se otvaraju pitanja referenduma, otuda zapravo pitanje referenduma o ulasku u NATO ima smisla, jer smo do tog momenta, do referenduma, vojno neutralni i u Srbiji, ali i u RS. Ovo je jedno pitanje, koje po mom dubokom uverenju treba još otvarati, treba o njemu promišljati i usaglašavati ga kao i sva ova pitanja, sa prosvećenim narodima Evrope, kroz harmonizaciju zakonodavstva Republike Srbije sa pravom Evropske unije. Jer naprosto, razgovor na tu temu približava argumente, a nama su istinski argumenti, za naučno zaključivanje i svrsishodno predviđanje, važniji od svega. 4. Unutrašnji i spoljašnji izvori nestabilnosti BiH

Bivša Jugoslavija je takođe imala regionalni koncept i gradila regionalni pristup, sastavljena od šest republika i te regije su bile prilično komplementarne. BiH je bila centralna regija, kao Jugoslavija u malom i imala je od te strateške pozicije velike koristi. Istina, u kreiranju svog društvenog proizvoda, BiH je bila zavisna od okruženja, čak 60% BDPa je išao na razmenu sa ostalim republikama, a 20% izvan Jugoslavije. Najteže stradanje i totalno privredno uništenje je zadesilo ovu centralnu republiku koja se nakon rata i pored ogromne pomoći međunarodne zajednice nije snašla u divljem kapitalizmu, lošim privatizacijama, korupciji i beznađu. Međunarodna zajednica je ponovo pomogla da se uspostavi i definiše pet regija u BiH, koje su usklađene u pogledu geografije i ekonomije i one su kao takve egzistirale i posle rata, ali ove regije su komplementarne sa prekograničnim regi jama koje su u bivšoj Jugoslaviji bile privredne celine, a danas su to susedne države i to je prvi i najveći ekonomski razlog za dobrosusedstvo. 96


Drugi krupan problem je što je BiH deindustrijalizovana zemlja, sa precenjenom konvertibilnom markom, koja se čak štampa u Francuskoj, a pošto je konvertibilna marka precenjena, BiH na izvoznom tržištu nema onu prednost koju imaju zemlje čije su valute realne vrednosti. Nema monetarne politike, nema prostora za stimulativno investiranje u dobre projekte, čak ni najbolje da ih uopšte ima, što je posledica delovanja valutnog odbora, koji je u stvari međunarodni protektorat nad BiH. Posledica je prema jednom međunarodnom istraživanju, da 97% poslovnih kompanija u BiH, ima do 250 zaposlenih, a samo tri firme imaju više zaposlenih od ovog broja. To praktično znači da BiH ima samo mala i srednja preduzeća, koja su u ovim uslovima veoma ranjiva, teško dolaze do povoljnih kredita, ne mogu da dođu do najnovijih tehnologija i nemaju snagu koju su imala velika preduzeća. A pre rata su postojali moćni giganti, ŠIPAD sa 40.000 zaposlenih, UNIS sa 20.000, Energoinvest sa preko 20.000. Međunarodna zajednica je imala ekonomsku taktiku da velike firme decentralizuje, da se najkvalitetniji delovi privatizuju a da ostalo propadne. Kada je došla entitetska granica nakon Dejtonsko– Pariskog ugovora, onda su od jedne firme nastale dve, a neretko je uprava u jednom, a sve fabrike u drugom entitetu, što je samo ubrzalo ekonomsko urušavanje i propadanje. Strategija ekonomskog razvoja na državnom nivou ne postoji, a i da ju je međunarodna zajednica napisala teško bi se implementirala zbog entitetskih tenzija, a u FBiH i međukantonalnih političkih tenzija. U svemu tome su brojni unutrašnji izvori nestabilnosti BiH. Podaci Svetske banke pokazuju da je broj siromašnih povećan ove godine 20% u odnosu na prethodnu godinu. Prema domaćim entitetskim procenama bosanskohercegovačka stvarnost je još sumornija: ona govori da oko 80% građana BiH živi na granici siromaštva. Više od 300.000 porodica živi bez ikakvih primanja jer su to „porodice u ko jima niko ne radi“.66 Nezaposleno je pola miliona ljudi i to predstavlja rekord u regionu. Od 400.000 zaposlenih 100.000 radi u javnoj upravi, što dodatno usložnjava problem, s obzirom da su to nešto veće zarade 66 Podaci Agencije za statistiku BiH, godišnji izveštaj za 2010. godinu.

97

BRANO MILJUŠ

koje popravljaju inače loš prosek mesečnih primanja od oko 800 km, što je i inače manje u odnosu na decembar 2009. godine. U ovu kategoriju siromašnih slobodno se može pripisati i većina penzionera kojih u RS i Federaciji BiH ima oko 600.000, njihova prosečna penzija iznosi 320 km, od kojih je minimalna penzija u Republici Srpskoj 160 km, a u Federaciji BiH 290 km. Utešno je što BiH ipak nije prezadužena zemlja, mereno kriterijumima Evrostata o udelu duga u bruto domaćem proizvodu. Naime na ovoj listi nema BiH jer formalno i nije kandidat za članstvo u Evropskoj uniji, ali da je uopšte rangirana nalazila bi se na samom dnu evropske tabele, gde se inače nalaze zemlje sa najmanjim dugom. U ovakvim uslovima dominantnih faktora unutrašnje nestabilnosti, duboke krize i još dubljih političkih podela održani su parlamentarni izbosri u BiH 3. oktobra 2010. godine. Uprkos bučnim pozivima na promene, predratnim vokabularom nacionalno ostrašćenih stranaka, potvrđena je dominacije većine vladajućih partija. Jedina značajnija promena dogodila se u Federaciji BiH, na bošnjačkoj strani gde su stranke za BiH, Harisa Silajdžića i SDP Zlatka Lagundžije zamenile uloge na političkom nebu BiH. Sledeća karakteristika, letimičnim pogledom konačnih rezultata izbora u BiH,67 potvrđuje politički legitimitet stranaka „Aprilske koalicije“ koji su već zapazili strani analitičari, isti oni koji su ovakav ishod priželjkivali, a neki od najuticajnijih diplomata međunarodne zajednice i zagovarali, jer su direktno, a neretko i preko nevladinih organizacija i uticajnih medija presudno oblikovali ovakav ishod parlamentanih izbora u BiH. Ovi nabrojani elementi bi mogli istovremeno i da se uvrste u spoljašnje izvore nestabilnosti u BiH. Pojavni oblici ovakvih spoljnih izvora nestabilnosti su povremeni istupi stranih javnih službenika, poput Vilijema Montgomerija, bivšeg ambasadora SAD, koji u više autorskih radova na prostorima regiona ponavlja da je BiH „propala država“ u kojoj ništa ne funkcioniše i da je jedno od rešenja mirna disolucija zemlje. Sličnu konstrukciju je sredinom septembra ove godine dao i Henri Kisindžer, bivši američki dr67 Zvanični podaci CIK (Prilog 5).

98


žavni sekretar. U izjavi za „Večernji list“ Kisindžer je naveo da je BiH veštački stvorena u bivšoj Jugoslaviji, kao i da su je zapadne sile „glupo priznale kao državu“. Sličnu emociju za ostrašćene stavove Bernara Anrija Levija svojevremeno je pokazao i naš istaknuti ismanolog Darko Tanasković: ,,Jedino tako je moguće objasniti rađanje civilizacijski perverznih stavova, kao što je, na primer, zalaganje francuskog filozofa Bernara Anrija Levija da ,,Bosancima“ (tj. bosanskohercegovačkim Muslimanima) treba dati oružje, a oni će tad znati kako da „odbace srpski fašizam i da na Drini brane vrednosti zapadne civilizacije“. Da bi se takav ishod pokušao preduprediti, za početak bi na sve jezike balkanskih naroda trebalo prevesti i široko rasparčati podsticajni i zabrinjavajući ogled Samjuela Hantigtona „Sudar civilizacija“. „Ako je možda po nečijem mišljenju i zaverenički, bar je civilizovan“.68 Uz dužno poštovanje pomenutim ekspertima valja u ovoj skromnoj analizi podsetiti da je najveći istorijski argument za opstanak Bosne i Hercegovine u strukturi dugog trajanja. Potpuno su proizvoljni i neutemeljeni u realnim istorijskim argumentima navodi Montgomerija da Srbi i Hrvati, BiH ne osećaju kao svoju državu i ne žele da žive u njoj. Još manje se argumenti za takvu proizvoljnu hipotezu mogu tražiti u onome što Samjuel Hantington naziva „sukobom civilizacija“. Puna istina o prirodi rešenja bosanskohercegovačkog pitanja i njena realistička slika krajnje je kompleksna i nadilazi ovakve pojednostavljene, površne i usputne uvide i jednostrane metodološke pristupe. I mnogo veći naučni autoriteti od pomenute dvojice su Bosnu i Hercegovinu analizirali kao najmanje dve zemlje, kroz njenu burnu istoriju, ali istovremeno kao celovitu državu, koja nikad nije imala jedinstvenu etničku osnovu, niti ujednačenu kulturnu tradiciju kao naprimer Srbija i Hrvatska, nisu imale jedinstvenu težnju za nacionalnom i kulturnom samosvojnošću svoga većinskog naroda kao Slovenija naprimer ili Makedonija. Zapravo do pune istine o prirodi njenog bivstvovanja i tajne njenog opstajanja naročito u budućnosti ne možemo doprineti uvažavanjem isključivo jednog i ignorisanjem drugog obeležja takođe 68 Darko

Tanasković, Islam i mi, Partenon, Beograd, 2002, str. 102.

99

BRANO MILJUŠ

validnog za naučnu analizu, već sposobnošću da zahvatimo njen duboko protivrečan karakter i gotovo nespojive faktore i njeno dvojstvo. Tek tako je moguće analizirati i spoznati realističke faktore koji su doprinosili da BiH bude lako potčinjavana i prepotčinjavana od osmansko-turske vladavine do austrougarske aneksije i procesa stvaranja Jugoslavije, ali i te iste faktore kako deluju na otvaranju Istočnog pitanja, urušavajuće na slomu Austrougarske monarhije i dezintegraciono na komadanju bivše Jugoslavije, kao i da secesionistički deluju na secesiju kao protivpravni čin, a u najnovije vreme i potpuno sponatano i umirujuće na povratak Turske na Balkan. BiH nije urasla i evoluirala u moderan savremeni svet kao što su naprimer Nemačka ili Francuska. Postepenim osvajanjem Bosne, osmansko-turska vlast je potpuno uništila feudalnu bosansku državu i u zauzetim oblastima BiH uspostavila svoj društvenopolitički sistem. Granice se jesu menjale i to brojnim mirovnim sporazumima, a granice na istoku prema Srbiji i jugu prema Crnoj Gori su se pak formirale u skladu sa faktičkim stanjem koje je stvarano oslobodilačkim pokretima Srba i Crnogoraca u 18. veku iako su se i ove zemlje formalno-pravno nalazile u sastavu Osmansko-Turskog carstva sve do Berlinskog kongresa 1878. godine, kada su dobile međunarodno priznanje i postale nezavisne države, čije su granice određene odredbama tog ugovora. To posredno može da znači da su i granice BiH kao vojna oblast u sastavu Osmansko-Turskog carstva takođe, delom, dobile međunarodno priznanje jer su zaštićene odredbama tog ugovora, a njihov značaj se u istorijskom smislu održavao sve do savremenih rešenja bosanskohercegovačkog pitanja i u vreme stvaranja države SHS, a naročito u vreme obnavljanja elemenata državotvornosti, formiranjem ZAVNOBIH-a ali i tamo jednostavno nije bilo suverene vlasti koja je karakterisala bivšu državu, kakva je bila srednjovekovna Bosna, tako da o kontinuitetu njenog državnopravnog postojanja nema ni govora. Pre bi se moglo reći da je postojao kontinuitet verskih delovanja koji su odlučujuće doprinosili da se u kolektivnim pamćenjima hrišćana i muslimana zadrži u dugom periodu istorije BiH, negativna reminiscencija prema osmansko-turskoj vlasti, jednih a pozitivna kod drugih, toliko intezivna da se evidentno oslikala i u poslednjim etničko-verskim ratovima. Ovo pozitivno osećanje bosanskih musli100


mana bilo je uzrokovano njihovim učešćem u vojnim poduhvatima Osmanlija i zauzvrat oslobađanjem tog stanovništva od teških državnih nameta pa se tako i tada i kasnije učvršćivala svest o njihovom posebnom mestu u Carstvu. I mada se stanje u pogledu verske i etničke strukture bosanskog stanovništava menjalo, u kolektivnom pamćenju naroda ostao je pozitivan odnos i nostalgično sećanje na period brojčane dominacije jednih naspram drugih bez obzira i utoliko pre što se taj odnos u statističkom pogledu menjao, a on je i u najsavremenijim rešenjima bosansko-hercegovačkog pitanja igrao ne malu ulogu sa stanovišta straha od hegemonije, savremenim rečnikom rečeno. A ovaj strah od hegemonije i danas predstavlja jedan od najvećih faktora nestabilnosti savremene BiH. U njenom okrilju se iznedrila i vekovna borba etničkih zajednica za većinsku dominaciju. Za razliku od statističkih pokazatelja o strukturi bosanskohercegovačkog stanovništva, gde su kriteriji i pokazatelji manje-više ujednačeni, mnogi procesi u BiH od strane srpske, bošnjačke ili hrvatske istoriografije kroz vekove su pogrešno tumačeni, sve do kompleksa savremenih rešenja bosanskohercegovačkog pitanja i u tom pogledu savremeni naučnici nisu ni najmanji izuzetak. Primera radi, navedimo karakter bogumilstva u Bosni i značaj Bosanske crkve, pojam državnosti i položaj medijavalne Bosne, zatim institucije devširme (danak u krvi) kao takođe značajanog faktora islamizacije, ali sa sudom i angažovanim zaključcima o njoj koji je u različitim istoriografijama pretežno subjektivan i često je zavisio od religijske i nacionalne pripadnosti autora koji su ga izvodili, do uzroka i povoda Prvog svetskog rata odnosno casus belli – kako su Centralne sile smatrale ubistvo Franca Ferdinanda 28. juna 1914. godine u Sarajevu od strane Gavrila Principa. Pojave ZAVNOBIH-a u Drugom svetskom ratu, uzroka i povoda poslednjeg etničkog i verskog rata u BiH, genocida na delu teritorije BiH nad delom stanovništva, ratnog zločina s tim u vezi na sve tri zaraćene strane, ubijanju Sarajeva na Markalama i tome slično. Svako ishitreno i jednostrano analiziranje navedenih događaja posebno u edukativnom smislu može postati faktor spoljnih ili unutrašnjih nestabilnosti BiH. Ipak i pored velikih razlika u analizi mnogobrojnih istorijskih događaja i procesa postoji i temeljna analogija između savremenih reše101

BRANO MILJUŠ

nja moderne BiH, zastupljene pojavom ZAVNOBIH-a i kasnije federalne jedinice kao Republike BiH, koja će se nakon etničkog i verskog rata prestruktuirati u evropeiziranu BiH, Dejtonsko–Pariskim ugovorom konstituisanom od dva entiteta, kasnije arbitražom i jednog distrikta i srednjovekovne banovine i kraljevine Bosne koja je došla na svet plemenskih teritorija, širila se na njihov račun i uključivala ih u sebe. Ta temeljna analogija pretpostavlja razumevanje velikog dvojstva na primeru BiH koje je nedostajalo u analizi napred pomenuta dva autora, a bez kog nema realističkog poimanja modernog društva uopšte, pogotovo ne svetskog društva niti savremenog procesa globalizacije. A on sam, kao proces, nosi u sebi najveće dvojstvo suštine i forme, nemerljivo uvećavajući i stvaralačku destruktivnu stranu ovog velikog dvojstva. Prirodu savremenih rešenja bosanskohercegovačkog društva valja uskladiti sa otklanjanjem unutrašnjih i spoljašnih faktora nestabilnosti, a to je moguće jedino visoko uzdižući civilizacijske kriterijume na mogućnosti rasprostiranja ekonomske dobrobiti nasuprot enormnog širenja regionalnog siromaštva, obogaćivanja nasuprot poništavanju kultura multinacionalnosti, multikulturalnosti i multikonfesionalnosti nasuprot sukobu civilizacija i uskonacionalne samodovoljnosti i začaurenosti, globalnoj demokratiji sa nečelom jednakosti za sve države nasuprot autoritativnoj svetskoj državi sa načelom jednakosti rezervisanoj samo za uski krug najmoćnijih država, pouzdanom miru nasuprot mogućnostima obnove ratova. Podele iz raznih razloga, neretko iz nacionalističkih ili religijskih, neke političke snage guraju u poistovećivanje samo sa srednjovekovnom bosanskom državom, druge sa BiH pod osmanskom okupacijom, neke opet sa BiH pod austrougarskom okupacijom, neke sa BiH za vreme NDH, druge sa BiH za vreme Broza a neke isključivo sa dejtonskom BiH. A cela istorija BiH je njena realnost. Nakon ovogodišnjih izbora analizirajući konačne rezultate izbora koje je objavila CIK, sporazum između dva HDZ-a je sasvim očekivan. Kako je takav sporazum pre ovoga već potpisan između SDS i SNSD na srpskoj strani sasvim je očekivan i sporazum između SDA i SDP na bošnjačkoj strani. Ali problem na nivou BiH tek onda nastaje jer na nivou BiH vladajuće nacionalne elite nisu sposobne za demokratizaciju odnosa i realizaciju prirode savremenih rešenja sa otklanja102


njem napred nabrojanih unutrašnjih i spoljašnih faktora nestabilnosti BiH, odnosno nisu sposobne demokratizacijom izbornog procesa, implementirati ih i konstituisati legitimnu i legalnu vlast na nivou BiH kao države koja će preuzeti punu odgovornost za integracije u Evropsku uniju. Glavni uzroci ove populističke nespremnosti političkih, nacionalnih elita leže uistinu u podelama u strukturi društva i stereotipima koje jedni o drugima imaju Srbi, Hrvati i Bošnjaci. Ovo je na veoma zoran način pokazalo upravo objavljeno istraživanje docenta zagrebačkog Fakulteta političkih nauka dr Bože Skoka pod naslovom „Šta Hrvati, Bošnjaci i Srbi misle jedni o drugima, a šta o BiH“.69 Na pitanje kako ocenjuju jedni druge zanimljivo je uočiti da nijedna od međusobnih ocena nije ni trojka, a posebno pada u oči da je čak 50 odsto bošnjačkih ispitanika navelo da ne voli Srbe zbog toga što su agresivni i nasilni. S druge strane samo 14 odsto hrvatskih ispitanika smatra da su Srbi agresivni i nasilni. BiH je za 30 odsto ispitanika „podeljena država bez budućnosti“ a za većinu anketiranih između 30 i 40 godina starosti, BiH je država koja „živi na aparatima međunarodne zajednice“. Za umnu i odgovornu politiku indikativno je da Bošnjaci i Srbi kao dve najveće nacionalne grupe u BiH najlošije misle jedni o drugima i što se njihovo međusobno poverenje ne smanjuje ni 15 godina nakon potpisivanja Dejtonsko–Pariskog mirovnog sporazuma. To samo potvrđuje koliko je Srbija s pravom činila napore u potpisivanju Istambulske deklaracije jer se spoljnim faktorima, odnosno vođenjem spoljne politike moraju činiti i takvi napori kada oni i nisu nastavak unutrašnjeg kursa (Sporazum o specijalnim vezama). Posebno je značajno da nema saglasnosti nacionalnih zajednica o uzrocima i krivcima za rat. Naime, Bošnjaci i u nešto manjoj meri Hrvati, optužuju Srbe za početak rata u BiH, a Srbi za krvoproliće optužuju Bošnjake i nešto manje Hrvate. Ono što je najtragičnije jeste spoznaja da će se ovi stereotipi prenositi na sledeće generacije bez kritičkog sagledavanja pune istine o uzrocima rata i raspada zajedničke zemlje, jer je nedopustivo visok procenat od čak trideset odsto ispitanika iz sve tri nacije koji smatra da je BiH neodrživa i neperspektivna država. Uporedna analiza nastavnih sadržaja u srednjoškolskim udžbenicima, di69 Božo Skoko, Istraživanje Instituta FPN , Zagreb, 2010. godine.

103

BRANO MILJUŠ

plomskim radovima i magistarskim i doktorskim tezama na visokoškolskim ustanovama nedvosmisleno dodatno potvrđuje da je taj raskorak potencijalno u budućnosti još moguće i veći, jer se na tom planu međuentitetskog usaglašavanja nastavnih planova i programa apsolutno ništa ne radi. Ovde je bitno zapaziti da BiH nema jedinstvenog programa u ovoj oblasti, usklađenog sa dvoentitetskom strukturom, jasnom ulogom u aktuelnoj i budućoj poziciji u EU koja proizilazi iz Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju. Otuda stalno treba imati na umu da je BiH zapravo čedo ovako shvaćene izbalansirane dvojne globalizacije čiji je ustavotvorac veoma neobične ustavne slike, iz ugla međunarodnog prava, formalno bila pregovaračka strana za zaustavljanje etničkog rata zaraćenih strana u BiH. Time ne samo što potvrđujemo opšte prihvaćeno mišljenje da je sama priroda savremenog rešenja bosanskohercegovačkog pitanja spolja nametnuta, nametanjem mira, dakle kapitulantskim ugovorom, kapitulirala su sva tri nacionalna programa, nego je i sama sadržina Aneksa 4 Dejtonsko–Pariskog ugovora postala najviši pravni akt, snagom ustavnog diskontinuiteta. Zato ću ovde nimalo slučajno i nimalo bez razloga citirati poznatog naučnika Emila Dirkema „da su sva primirja nametnuta silom uvek privremena i ne smiruje duhove“, nego umnožavaju unutrašnje i spoljašnje faktore nestabilnosti, a BiH je izgleda najeklatantniji primer u regionu. Uostalom, nametanje rešenja, strogo egzaktičko-pravnom metodom analizirano, uvek je kroz istoriju bilo sastavni deo onih bremenitih hegemonizmom nametnutih rešenja, koja su trajno opteretila perspektivu demokratskog razvoja BiH. Tako, nakon pada srednjovekovne bosanske države, ona je od 1463. godine bila praktično vojnoadministrativna oblast osmansko-turske vlasti, da bi je upornom diplomatskom akcijom, uz podršku Nemačke i Velike Britanije, odlukom Berlinskog kongresa, Austrougarska monarhija, dobila kao pravo da okupira, kako bi nakon aneksije 1908. godine ona i formalnopravno postala habzburška pokrajina, potom je nakon raspada Austrougarske monarhije 1918. godine ušla u sastav Države SHS, da bi kao sastvani deo Države SHS ušla i u Kraljevstvo SHS, gde je obrazovana i Zemaljska vlada za BiH, na političko-teritorijalnoj celini BiH, koja je razbijena na upravna područja tek šestojanuarskom diktatu104


rom 1929. godine, ali je i tada i čitavo vreme između dva svetska rata, hegemoniju u BiH imala politika srpskog velikodržavlja, a u periodu fašističke okupacije u BiH je nametnuto u osnovi jedno fašisoidno-hegemonističko rešenje, velikohrvatskog totalitarizma, NDH tipa. Iako sa stanovišta savremenih rešenja bosanskohercegovačkog pitanja i osnivača zasedanje ZAVNOBIH-a od 1943. godine nakon ranijeg uticaja bosanskohercegovačke misleće omladine, posebno na razotkrivanju stvarne potrebe i prirode savremenog rešenja bosanskohercegovačkog pitanja, koja je imala Prvo, Drugo i Treće otvoreno pismo bosanskohercegovačke studentske omladine, objavljena 1937, 1938. i 1939. godine, po svojoj pravnoj, istorijskoj i političkoj argumentaciji predstavljaju neprocenjiv i neprevaziđen dokument do najsavremenijih rešenja bosanskohercegovačkog pitanja, koji će tek osnivanjem ZAVNOBIH-a, ne samo dati pravi doprinos afirmaciji federalnog statusa BiH, nego je Bosni vraćena njena istorijsko-politička individualnost i elementi za državotvornu tvorevinu, kao istorijski identitet, nakon 480 godina. Ipak će se sve nade, a posebno one donesene u Deklaraciji o pravima građana BiH, na drugom zasedanju ZAVNOBIH-a 30. juna u Sanskom Mostu, kojim se građanima garantuju sva politička i građanska prava, biti izneverena. Stvarni razlog izneverenih nada, demokratskih i građanskih sadržaja u razdoblju 1945– 1990, u jednopartijskom sistemu je bila jedina partija SKJ kao politički hegemon, koji se istina razlikovao od ostalih komunističkih partija istočnoevropskog lagera po ustavnim reformama od kojih je najznačajnija za istraživanje ona iz 1974. godine i uvođenja defakto konfederalizma u Jugoslaviji. Od 1990–1992. godine u periodu tranzicije i partnerstva i kasnije političkih sukoba i rata zaraćenih strana, bošnjačka SDA, srpski SDS i hrvatski HDZ su uporno težili za hegomonijom u BiH i u svim fazama teritorijalizacije vlasti, nametali su hegemonistička rešenja, prelaskom od komunističkog ka nacionalnom kolektivizmu. A poslednji rat zaraćenih strana je pokazao upravo to, da hegemonija ugrožava i razara BiH u samom njenom biću konstitutivnosti (o kojoj su u otvorenom pismu bosanskohercegovačke studentske omladine, misleći ljudi daleko od vojne baze u Ohaju bezmalo pola stoleća ranije, pisali upravo suprotno od onog što je tamo nametano tj. da BiH nije ni sr105

BRANO MILJUŠ

pska ni hrvatska ni muslimanska, nego i srpska i hrvatska i muslimanska), a potom da su njeni nosioci i osnovni politički krivci i pokretači rata i nosioci dezintegracije BiH, jednako kao i nosioci selektivne pravde u nametanju neprirodnih rešenja, nosioci i necivilizacijske destrukcije. Zato dublje izučavanje primera jedne male zemlje na Balkanu, pogotovo u kontekstu pouka iz etničkog i građanskog rata, otvara temeljno pitanje tipova hegemonije i mogućnosti primerene konceptualizacije smisla konsenzualne ili liberalne hegemonije koja izražava ne samo partikularne interese supersila već i šire interese svetske zajednice, koja bi eventualno mogla da uvažava značajnu meru multipolarnosti sveta. Snažno svedočanstvo sazrevanja ovog procesa pruža analiza propuštenih prilika za mirno rešenje bosanskohercegovačke krize. Nema nijednog novog pitanja koje nije usaglašavano u svim tim mnogobrojnim planovima koji polaze od Mirovne konferencije o bivšoj Jugoslaviji do Konferencije za implementaciju mira u BiH, osim što se zorno uočava period kada SAD preuzimaju inicijativu, stavljajući u stranu čak i plan svog bivšeg državnog sekretara za spoljnu politiku, zajedno sa lordom Ovenom, kada odlučuju da uvežbaju svoje političko liderstvo u ozbiljnoj evropskoj krizi, agresivnom metodom nametnutih sporazuma, prvo Vašingtonskog, kojim je uvedena realistička slika secesije i skraćenje BiH, upereno protiv preostale RS do njenog konačnog rešenja, globalnom militantno-policijskom kontrolom, intervencionističkim bombardovanjem, kontrolisanim ratom i prisilom svih vrsta rešenja Dejtonsko–Pariskim ugovorom. Ali ono što je promaklo većini analitičara bosanskohercegovačkih prilika, a smatram takođe značajnim rezultatom ove anlize, jeste nepobitna činjenica da se upravo tim treniranjem, agresivne, globalne, militantne strogoće, stvarao regionalni i pripremao unipolarni globalni model, za permanentne preventivne ratove ne samo za jugoistok Evrope nego je polako bez mnogo emocija za bosanskohercegovačku etničku dramu u kojoj se ova mala zemlja našla, stvarana centralna predominacija u velikoj transformaciji sveta. Tako militantno krilo globalne elite moći dopušta sebi mogućnost oklevanja, pa čak i miniranja iznalaženja pravovremenih rešenja ali i munjevito vođenje ra106


tova do kraja, kada je to u njihovom interesu, pod izgovorom zaustavljanja lokalnih ratova ili preventivnog zaustavljanja ratova, uz dozvoljenu upotrebu nuklearnih bojevih glava i osiromašenim uranijumom, čije se katastrofalne posledice ne ispituju ni po ekološku krizu, niti po biološke resurse niti na ljudsku vrstu. Ceo taj proces sazrevanja unipolarnog sveta uz kasniju „preventivnu“ opasnost od terorizma, kao vrh ledenog brega, bio je kamufliran jednom „brigom“ za gubljenje kontrole pred opasnošću rata bez kraja, zaraćenih strana na bosanskohercegovačkom prostoru jugoistoka Evrope. Izvor spoljašne nestabilnosti BiH postaje u ovako sagledavanom sukusu bliže istorije i saznanje da je više nego jasno da onaj ko ima politički kapacitet i moć da donese i nametne Opšti mirovni sporazum, da donosi Ustav jednoj maloj zemlji na Balkanu, on ima i moć da menja taj ustav ako je uistinu nefunkcionalan i koči do kraja implementaciju svih jedanaest aneksa Dejtonsko–Pariskog sporazuma. Umesto toga Međunarodna zajednica (kroz prudski proces, butmirski proces i aprilski paket), oličena prevashodno u Evropskoj uniji, insistira da se nacionalne političke elite ugrađene u Dejtonsko–Pariski ugovor dogovore o ustavnim promenama u nedostatku vlastite strategije koja samim tim postaje značajan spoljašni faktor nestabilnosti BiH. Treniranje globalne, agresivne militantne strogoće se sada seli u druge regionalne krajeve, a prostor zapadnog Balkana prepušta nacionalnim strategi jama političkih elita koje nisu u stanju usled podeljenih nacionalnih interesa ni oko čega da se dogovore. Nacionalne elite sa filigranskom preciznošću prepoznaju taj prazan prostor i dodatno se radikalizuju oživljavajući nerealne nacionalne programe koji su devedesetih godina prošloga veka potpuno poraženi. Sada oni ponovo tako osnaženi čak dojučerašnjim levičarima, svoja praktična delovanja, ne menjajući programe svojih stranaka postaju udruženim snagama unutrašnji faktori nestabilnosti BiH a da toga nisu do kraja svesni jer svi zastupaju nacionalne interese na nedovršenoj teritorijalizaciji vlasti. Stoga se otvara ključno pitanje kako je moguće petnaest godina nakon Dejtonsko–Pariskog sporazuma, pod teretom najkomplikovanijih institucionalnih struktura i garancijama za njihovo očuvanje, sa zamrznutim procesom reformi Ustava, nakon ovogodišnjih izbora, oživljavanjem ideje o trećem entitetu od strane bosanskih Hrvata i 107

BRANO MILJUŠ

nedovoljno promišljenom, pomalo avanturističkom podrškom od strane bosanskih Srba, pokrenuti procese u BiH sa mrtve tačke sa ciljem eliminacije i unutrašnjih i spoljašnjih faktora nestabilnosti BiH. Odgovor je možda u samoj prirodi Dejtonsko–Pariskog sporazuma koji je uspostavio novi model državnog uređenja – supradržavni, a njegovi potpisnici i garanti su i Srbija i Hrvatska. Kako je i Evropska unija jedinstven sistem koji svoje nadležnosti sprovodi putem dva osnovna nivoa upravljanja tj. supranacionalne i internacionalne (međuvladine) institucionalne strukture, to ove dve zemlje koje su značajno odmakle izgradnjom dobrosusedskih odnosa na putu u Evropsku uniju, imaju i obavezu da potvrde i ojačaju svoju pozitivnu ulogu u BiH. Institucionalni okvir za početak može da bude Regionalni savet za saradnju koji je proizišao iz Pakta za stabilnost u jugoistočnoj Evropi. Ali vrlo brzo bi s obzirom na dosadašnja iskustva (RSS) bilo moguće formiranje prekograničnog ministarskog saveta sačinjenog od eksperata – predstavnika sa izvršnom odgovornošću iz svake od ove tri države, što bi, u slučaju BiH, proizilazilo iz državnih ili entitetskih odgovornosti, u zavisnosti od najaktuelnijih i vitalnih interesa sviju u regionu, a to bi na najkonkretniji način unapredilo regionalnu saradnju. Srbija i Hrvatska već održavaju specijalne veze sa svojim matičnim narodima, sporazumi koji su na različite načine realizovani doneli su niz pozitivnih rezultata, posebno u oblastima obrazovanja, energetike i ekonomije, ali je sada došao trenutak kada bi ti najpozitivniji procesi mogli biti od koristi za jačanje plana međunarodne zajednice za izmenom svog daljeg prisustva u BiH, koji nije bio naročito uspešan u liku OHR-a. Jedino tako bi se mogla unaprediti regionalna saradnja u dejtonsko-pariskom trouglu koji bi relaksirao unutrašnje napetosti nemogućnošću izbora Saveta ministara BiH, a unapredio bi se ekonomski razvoj, regionalna trgovina, domaće i strane investicije, unapredila bi se borba protiv organizovanog kriminala, saradnja u oblasti bezbednosti i diplomatije, jače uključivanje u evropske tokove u oblasti obrazovanja i naučno-tehnološkog istraživanja a parlamentarna saradnja bi bila bitno unapređena kao „krovni prioritet”.

108

V DEO ZAKLJUČNA RAZMATRANJA Geopolitički cilj Republike Srbije je pristupanje Evropskoj uniji. Pošto je reč o maloj zemlji ovaj strateški cilj je realno ostvariv tek sa boljim unapređenjem međususedske saradnje, većim razumevanjem i unapređenjem poverenja da bi tako razvijenim dobrosusedstvom mogla u punom kapacitetu zajedno sa susedima, ozbiljnije da učestvuje u političkom i ekonomskom oblikovanju kontinenta kome svi zajedno pripadamo. Da je ovaj zaključak u monografiji, koja ima ambiciju tek da sistematizuje jedan broj pitanja iz oblasti dobrosusedstva, da ukaže na realne probleme i protivrečnosti ali i predvidi doglednu budućnost, blizu naučne istine, koja bi mogla biti i realna strategija, pokazuju daleko veće zemlje od Srbije, koje da ne bi gubile na značaju ulaze u regionalne blokove i kao takvi subnacionalni, nadnacionalni tzv. podržavljeni kontinenti opstaju kao bitni akteri u međunarodnim odnosima. Države manje i srednje veličine, poput Srbije, upravo u regionalnim blokovima i forumima vide jedinu mogućnost da umnože svoj uticaj prema vani i povratno osnaže unutrašnju strukturu iz koje izlazi snaga moderne spoljne politike. Za međunarodne odnose, pa tako i dobrosusedske odnose kao deo međunarodnih odnosa treba imati na umu da ih u značajnoj meri naročito u savremenim uslovima globalizma, integracionalizma tehničko–tehnološkog, trgovinskog i uopšte privrednog, karakteriše jedan od ranije dobro poznat fenomen koji u moderno doba poprima fantastične razmere. To je fenomen koji za posledicu ima očiglednu i nezaustavljivu činjenicu da jedan događaj od međunarodnog značaja, u jednom delu sveta izaziva slične posledice u drugom delu sveta. Ovaj fenomen je poznat pod imenom interdependencija. Njegova suština jeste da sve što se događa u jednom delu sveta u međunarodnim od109

BRANO MILJUŠ

nosima može da bude sistemom spojenih sudova preneseno na svakog pojedinca u svetu. Dakle ni pojedinac, ni država u kojoj on živi, doktrinarno gledano ne mogu biti samodovoljno zaštićeni od nevolja koje svoj izvor mogu imati negde daleko, čak i na drugom kontinentu. U tom kontekstu afrički virus koji je zahvatio Tunis, Egipat, Jemen, Libiju objektivno može biti prenesen na susedne zemlje Zapadnog Balkana. U tom pogledu realno se nameću dva scenarija. Ili će zemlje Zapadnog Balkana krenuti ubrzanim koracima dobrosusedskih odnosa i ubrzane integracije u Evropsku uniju, ili zaista mogu biti zahvaćeni virusom socijalnih nemira i organizovanog bunta usled ekonomske krize i niskog standarda i povećane nezaposlenosti nezapamćene u ovom delu sveta. Pritom se mora imati u vidu da ni dobra vlada, zadovoljavajući ekonomsko socijalni sistem, dobro pripodobljena politička, etička međunacionalna praksa ne mora da garantuje miran i siguran razvoj u budućnosti. Otuda možemo zaključiti da su i određene integracije koje su zahvatile susedne zemlje na Zapadnom Balkanu posledica interdependencije kao sudbinske posledice svih ljudi, nakon ratova koje smo napred analizirali naročito na primeru BiH, jer je to nejeklatantniji primer uticaja međunarodne zajednice, dometa tog uticaja i realnosti savremenog sveta. Dobrosusedstvo kao savremeni koncept je nemoguće uspešno razvijati bez pomoći drugih disciplina i naučnih saznanja, prevashodno ekonomije, politike, prava, geografije, geopolitike. Nadalje ono kao disciplina mora da maksimalno razvija regionalni princip a misli globalno, da uvek pred očima ima ceo svet. Svest o tome da regionalna praksa jeste prostorno ograničena, čini takvu praksu realnom bez obzira na različitosti, nacionalne, kulturološke, verske i ne dozvoljava da država prenebregavajući vlastite nedostatke, pada u samozaljubljeno i nedopustivo uopštavanje svojih rezultata. Najbolji primer za to su evropske integracije i odnos EU prema našem regionu koji je dvosmeran kada je u pitanju npr. politički značaj zone slobodne trgovine u Jugoistočnoj Evropi. Ona jeste politički i ekonomski projekat EU ali je i istinski interes ovih zemalja bez koga osnovni cilj pacifikacija regiona ne bi bio moguć. Balkanske zemlje, uključujući i Moldaviju, 19. decembra 2001. potpisale su Centralnoevropski sporazum o slobodnoj trgovini (CEFTA), 110


koji je zamenio mrežu bilateralnih ugovora o slobodnoj trgovini. Nakon ulaska u EU, 1 januara 2007. iz CEFTA su izašle Rumunija i Bugarska. Zemlje koje su ostale u sporazumu: Srbija, Albanija, BiH, Makedonija, Hrvatska, Crna Gora, UNMIK–Kosovo i Moldavija, trenutno čine zajedničko tržište od oko 27 miliona potrošača. Zemlje Zapadnog Balkana u svom interesu stvaraju uslove za harmonizovanu robnu razmenu unutar regiona i posredno donose velike pogodnosti a tiču se odnosa na mogućnosti ulaska na susedna tržišta koja su bila teže dostupna (za Srbiju hrvatsko tržište i tržište FBiH) i povećanje učešća na ostalim tržištima. Prednost CEFTA, kao tržišta ne tako male veličine u evropskim okvirima, je i to što svaku od zemalja regiona čini atraktivnijim mestom za strani kapital, (SDI) bez kojih nema brzog razvoja zemalja u tranziciji, što u osnovi još više podiže zainteresovanost ulagača. Postoje naravno i problemi među ko jima npr. više od sto vrsta necarinskih barijera, npr. komplikovane procedure na graničnim prelazima, obimno administriranje, nedovoljan broj međunarodno priznatih akreditacionuh i sertifikacionih tela. Međutim, i pored tih problema, bolje reći savladavajući te prepreke ubrzava se sposobnost svake od zemalja za ubrzano priključenje EU, gde bi sve zemlje Zapadnog Balkana na neki način trebalo da se pripreme za obaveze koje podrazumeva članstvo u EU. Zajedničko tržište ekonomski sličnih zemalja može da posluži kao poligon za testiranje spremnosti da se uđe na otvoreno tržište koje nije idelano ali pretežno vlada na tržištu EU. „Čak i da nije formalni uslov za uspešnu integraciju sa Evropskom unijom, razvoj i unapređenje regionalne saradnje je jačanje veza između prirodno upućenih partnera; neka regionalna pitanja ili problemi nikada neće biti prioriteti za Evropsku uniju, ili će doći na red posle dosta vremena. Njih najbolje mogu rešiti konkretno zainteresovane strane. Regionalna saradnja je integralni deo same evropske ideje, pa se uvek može računati na snažnu podršku Evropske unije.”70 70 Antevski, M., (2008), „Srbija i Evropska unija: na raskršću ili ne?”,

u: Đukanović, D., prir., Savremeni međunarodni izazovi: globalna i regionalna perspektiva, Beograd: Institut za međunarodnu politiku i privredu, s. 340.

111

BRANO MILJUŠ

Nadalje, još jedna karakteristika međunarodnih odnosa i dobrosusedstva kao njenog sastavnog dela jeste takmičarski dinamički razvoj političke i ekonomske realnosti. Promene u strukturi međunarodne zajednice i dinamički najveći broj subjekata nakon ratova na jugoistoku Evrope donele su dalekosežne posledice i novu realnost. Ta savremena realnost se ogleda u tome da je ekonomski lider regina Zapadnog Balkana postala Hrvatska. Međutim, Hrvatska uskoro ulazi u EU (2013. ili 2014. što je realna godina), tako da će Srbija kao centralna zemlja CEFTA (iako je to geografski posmatrano BiH) postati novi ekonomski i politički lider regiona. Naime, Hrvatska ima razvijenu prerađivačku industriju (odakle ide najveći deo izvoza) ali se zaostajanje Srbije lagano smanjuje (to se može videti i kroz pad deficita razmene sa Hrvatskom, koji bi kroz nekoliko godina trebalo da pređe u suficit, posebno kada se Hrvatska nađe u evropskoj carinskoj uniji i kada prema Srbiji bude imala asimetričan tarifni odnos u korist naše zemlje). Generalno, nema sumnje da su zemlje sa najvećim ekonomskim potencijalima i političkim značenjem Srbija i Hrvatska. A to i jeste realni interes Srbije, da se Hrvatska što pre pridruži EU i da takmičarski karakter proizvede dinamički interes Hrvatske da to pridruživanje bude u paketu sa Srbijom, makar se vremenski (kao u slučaju Rumunije i Bugarske) ne odigrao istovremeno (prethodno je to bila razlika od tri godine). Na osnovu teorijskih i empirijskih istraživanja, kao i podataka o relativnom značaju zemalja Zapadnog Balkana, najveće koristi od implementacije CEFTA sporazuma trebalo bi da ima Hrvatska i Srbija. Njihov relativan značaj je „dominantan“ i shodno tome kompanije iz Hrvatske će najlakše ostvariti korist od slobodnog poslovanja na jedinstvenom tržištu. Sa druge strane, Srbija je imala porast udela u svim ekonomskim pokazateljima Zapadnog Balkana, u periodu nakon 2000. Najveći izvoznik roba u regionu Zapadnog Balkana je Hrvatska, mada se njen relativan značaj smanjuje u korist zemalja koje su značajno povećale svoj izvoz u datom periodu, pre svega Srbija, posmatrano u apsolutnim brojevima (robni izvoz se skoro duplirao). Ako se u obzir uzme razmena, odnosno izvoz usluga, prednost Hrvatske je daleko veća, budući da projekcije ukazuju da je ta zemlja 2010. ostva112


rila izvoz usluga od čak 8,4 milijarde evra (uvoz je iznosio 2,7 milijardi evra) dok se relativni značaj znatno poboljšava i kod Crne Gore (izvoz usluga 0,7 milijardi evra, uvoz 0,3 milijarde evra 2010). BiH ima uvoz usluga oko 1,9 milijardi, a uvoz nešto manje od 0,9 milijardi evra 2010. Srbija, kao i preostale zemlje Zapadnog Balkana, ima relativno skromnu razmenu usluga, izvoz oko 2,6 i uvoz oko 2,6 milijardi evra u 2010. godini.71 Jasno je da postoji veliki potencijal za rast bilateralne trgovine kod većine zemalja Zapadnog Balkana. Budući da je region Zapadnog Balkana teško pogođen svetskom ekonomskom krizom oporavak će zavisiti od ekonomskih kretanja u EU. Postoje tri izlazne strategije koje bi zemlje Zapadnog Balkana mogle da primene za što brži privredni oporavak: 1) dobrosusedstvo i njen logičan epilog, poboljšanje bilatelarne trgovinske razmene, 2) zajednički napori za privlačenje stranih direktnih investicija (SDI), 3) zajednički nastup, formiranjem zajedničkih firmi na trećim tržištima kod svih mogućih, ili u početku ponaosob kod prijateljskih zemalja. Da bi se ostvarila prva u nizu strategija trebalo bi ukinuti više od stotinu različitih vrsta necarinskih barijera (komplikovane procedure na graničnim prelazima; obimno administriranje i neusklađenost rada carine i inspekcijskih službi, nedovoljan broj međunarodno priznatih akreditacionih i sertifikacionih tela, kao i ovlašćenih laboratorija i institucija; nepriznavanje sertifikata o kvalitetu; komplikovan vizni režim; korupcija i krijumčarenje. Potrebno je da se infrastruktura kvaliteta unapređuje do nivoa kada će se srpski, kao i sertifikati za proizvode ostalih zemalja Zapadnog Balkana, priznavati u svim zemljama EU i CEFTA. Druga u nizu strategija delimično je uspešno otpočela sa izmenom u strukturi robne razmene zemalja Zapadnog Balkana, dominantno je zasnovana na proizvodima niže faze prerade (sirovine, polufabrikanti) i u manjoj meri na gotovim proizvodima sa niskom dodatnom vrednošću. Razmenu uglavnom čine prehrambeni proizvodi (povrće, voće, konditori, žitarice), poljoprivredne sirovine, struja, gas, naftni derivati, hartija, karton i proizvodi od celuloze, osnovni metali (čelični 71 www.trademap.org

113

BRANO MILJUŠ

limovi, aluminijumski profili, bakarne katode), hemijski kao i tekstilni proizvodi. Nije realno da se u skorijem roku kvalitet međusobne trgovine bitnije unapredi, i poslednja decenija, kada praktično beležimo stagnaciju strukture razmene u okviru CEFTA, ukazuje na to da su naprosto neophodna veća direktna strana ulaganja jer su ona i preduslovi za veću bilateralnu razmenu. Za treću fazu izlazne strategije potrebno je da se rezultira konkurentskim formiranjem firmi koje mogu da načine ozbiljniji prodor u zemljama trećih tržišta danas u svetu. Tako zapravo Srbija i Hrvatska postaju u regionu objektivno ozbiljan politički i ekonomski faktor i primer dobrosusedstva, podrazumevajući ovde pod faktorom u međunarodnim odnosima (državnu grupu) realnu snagu pojedinca koji ima svojstvo da na određeni način stvara svoju viziju i političku volju za promene u pozitivnom smislu u međunarodnim odnosima. Nije suvišno navesti i metodu gledanja kroz razne pojave (trgovačka ekspanzija ili samo direktne strane investicije), a kako bi bila uverljiva navedimo ovde pored napred navednih podataka privrednih komora dve zemlje: sa iznosom oko 0,5 milijardi evra Hrvatska je među članicama CEFTA najveći investitor u Srbiji (hrvatske SDI u Srbiji čine preko 19% hrvatskih SDI, čime je Srbija zauzela drugo mesto u inoulaganjima Hrvatske, a Hrvatska je na šestom mestu kao inoulagač u Srbiji). Nasuprot tome, srpske investicije u Srbiji iznose samo 45 miliona evra. Ipak treba imati u vidu da Hrvatska nije donela odluku o povlačenju tužbe protiv Srbije za agresiju i genocid (naprotiv stigao je „Reply of the Republic of Croatia“, 20.december 2010, na Case concerning applicatio of convntio on the preventio and punishment of the crime of genocide, december 2009.) iz koje se vidi da su potraživanja u tužbenom zahtevu oko milijardu evra, bez vidljive ideje kako bi to uopšte moglo da se naplati, a da sa protivtužbom Srbije koja je takođe predata, predstavljaju i primat, u metodološkom smislu, u procesu stvaranja odluka (decisions – making process) sa paralelnim procesom dobrosusedstva koji je već mogao da obesmisli ovakvu vrstu odnosa dva suseda koji jednako nameravaju da što pre pristupe EU. U takvim složenim situacijama kada treba donositi krupne odluke značajna je uloga i fizičke ličnosti, pojedinca, kada on samostalno ili 114


zajedno sa njemu ravnim preuzima odgovornost u donošenju odluke i tako samostalno ili u dvojcu promovišu volju i snagu koja može bitno uticati na promovisanje međunarodnih odnosa dobrosusedstva. Takva uloga se danas očekuje od predsednika Tadića i Josipovića koji su nesporno dve najuglednije ličnosti sa kojima se identifikuje dobrosusedstvo na jugoistoku Evrope. Treba svakako konstatovati da takva politika neće i ne može odmah zaustaviti dosadašnje trendove racionalnih ekonomija na Zapadnom Balkanu, naprosto zbog toga što su se te racionalne ekonomije razvile kao ratne ekonomije tokom ratova na jugoistoku Evrope, i ovi trendovi se ne mogu tako brzo prekinuti. Naime, treba konstatovati da se na Zapadnom Balkanu intenziviranje ekonomskih veza vrši i u funkciji vođenja nacionalne politike. S toga ne treba da čudi značajna prisutnost srpskih proizvoda u Crnoj Gori i BiH, pre svega Republici Srpskoj, kao i hrvatskih proizvoda u kantonima FBiH i cele BiH, Crne gore, Makedonije, itd, istovremeno sa veoma izraženim spoljnotrgovinskim suficitom sa ovim zemljama. Srbija u BiH, odnosno RS, ostvaruje i značajnu prisutnost kada su u pitanju strane direktne investicije, mada se, istina, radi o samo nekoliko većih investicija. CEFTA je primer kako se interesi Srbije, zemalja regiona i međunarodne zajednice mogu usaglasiti na optimalan način. Naime, jasno je i iz ovih podataka da je CEFTA i politički projekat EU, da ona postepeno nameće logiku tržišta, a ne nacionalne ekonomije, sa ciljem pacifikacije regiona i njegove pripreme za članstvo u EU. „Veoma važan efekat CEFTA, koji se ređe istražuje i ističe, bio je u ublažavanju ili poništavanju razvojnog obrasca centar-periferija, koji je realno očekivati, i koji se često sreće u integracijama između razvijenih i nerazvijenih zemalja. Brže stope rasta međusobne trgovine u okviru zone, u odnosu na rast trgovine između njenih članica i Evropske unije, bile su glavni instrument tog mehanizma.”72 72 Đukanović,

D., i Antevski, M. (2008), „Razlike i sličnosti između starog i novog Centralnoevropskog sporazuma o slobodnoj trgovini – CEFTA”, u: Stojić Karanović, E., prir., Centralnoevropska zona slobodne trgovine i interesi Srbije, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, s. 58.

115

BRANO MILJUŠ

Ekonomska saradnja zemalja Zapadnog Balkana svakako je strateški interes Srbije, te je potpuno očekivano snažno zalaganje političkih lidera naše zemlje, ali i akademskih krugova (posebno ekonomista), kao i privrednika za nju. Ekonomsku saradnju prati i obnavljanje kulturnih veza, koje prate ekonomske odnose i to zahvaljujući faktički zajedničkom jeziku i sličnoj političkoj kulturi, koja je proizvod jednog kulturološkog miljea, nastalog mnogo godina ranije. Pa ipak, najvažniji ekonomski partner Srbije je UE, pa onda CEFTA, na koje zajedno otpada preko devet desetina srpskog izvoza i oko tri četvrtine domaćeg uvoza (imajući u vidu da će zemlje CEFTA, u narednih 10 godina verovatno ući u EU, verovatno u paketu, ali u različitim vremenskim periodima kako koja zemlja bude ispunjavala uslove za pridruživanje EU). Otuda nije na odmet izneti još jedan važan zaključak koji će verovatno važiti i za buduće ponašanje država kada je reč o dobrosusedskim odnosima, a to je da i same razlike u stepenu razvitka mogu biti faktor u međunarodnim odnosima, saobraženoj samoj prirodi države i prirodi međunarodnih odnosa, time što se odnose na životna zbivanja, na jednu određenu praktičnu aktivnost (spoljnu politiku ili ekonomsku politiku) pa ona ne mogu prouzrokovati stroga – uštovljena, ukočena pravila. Zato je opšta karakteristika za međuljudske odnose pa prema tome i međudržavne odnose, da bi se oni uspešno odvijali i trajali potrebno je da ih karkateriše praksa kompromisa i uzajamnog pomaganja (svež primer je postupak Srbije u odnosu na BiH, kada je u Sarajevu nestalo plina prošle zime, a Srbija je iako je i sama bila u problemu sa gasom, nesebično ustupila rezerve plina koje su joj u tom trenutku bile preko potrebne). Svaki konkretan slučaj je drugačiji od drugog, a svaka se država razlikuje od svake druge države pa je nemoguće na bazi ovakvog postupka sačiniti neka pravila ponašanja koja bi karakterisala dobrosusedstvo. Na primer sa trgovinom je merljiv element i kao faktore ga je lakše notirati i sistematizovati. Za Srbiju region Zapadnog Balkan je više nego četiri puta značajniji kao izvozno tržište nego kao uvozno. Srbija ima trgovinski deficit sa Hrvatskom (pokrivenost uvoza izvozom je sa nešto više od dve petine 2007. porasla na dve trećine 2010), dok ima velike suficite sa ostalim posmatranim zemljama. I dok u trgovini sa zemljama Zapadnog 116


Balkana, odnosno CEFTA ostvaruje suficit, u trgovini sa ostatkom sveta Srbija ostvaruje višestruko viši trgovinski deficit. S obzirom na to da ima najveći broj stanovnika i centralnu poziciju, moguće je da će Srbija, ukoliko privuče SDI u industrijski sektor, ostvariti velike koristi od integracije. Zemlje CEFTA su dakle vrlo važno tržište za našu zemlju, i to posebno BiH, Crna Gora i Makedonija, s kojom se obavlja najveći deo razmene i koje su „zaslužne za ostvareni suficit (sa Albanijom i Moldavijom se ostvaruje minorna razmena, dok se sa teritori jom Kosova–UNMIK ostvaruje konstantni suficit). Struktura robne razmene Srbije sa Zapadnim Balkanom nije se promenila poslednjih godina. Trgovina Srbije sa zemljama u okruženju podseća na trgovinu između zemalja u razvoju i daleko je od obrasca razmene između naprednijih zemalja u tranziciji. Izvoz Srbije u zemlje Zapadnog Balkana, pre svega čine gotovi prehrambeni proizvodi, ali i poljoprivredne sirovine, električna energija, obojeni metali, hemijski, kao i tekstilni proizvodi. U uvozu najveće učešće imaju nafta i derivati, prirodni gas, hartija, karton i proizvodi od celuloze, povrće i voće, gvožđe, čelik. Za razliku od drugih tržišta gde nastupa sa relativno malim brojem proizvoda kao što su gvožđe, čelik, maline, kukuruz, gume, ovde imamo širok dijapazon proizvoda, i upravo tamo gde nismo kvalifikovani da uđemo na tržište EU zbog visokih standarda ovde naša preduzeća zadovoljavaju tržišta zemalja u okruženju. Za Srbiju, kao i ostale zemlje Zapadnog Balkana, potencijal ekonomske saradanje sa susednim zemljama je značajan, ali postoje i velika ograničenja. To se pre svega odnosi na nepovoljnu strukturu srpskog izvoza i mali broj velikih izvoznika. Dok je drugi problem moguće otkloniti dobrom strategijom izvoza, podsticajnim merama i privlačenjem investicija velikih izvoznih kompanija, prvi problem je teško rešiv na kratak rok. Prednost Srbije je to što je od početka krize septembra 2008. do kraja 2010. imala depresijaciju dinara od čak 27% (realno oko 10%), dok su ostale zemlje Zapadnog Balkana faktički imale nepromenjene kurseve (BiH ima fiksni režim usled protektorskog valutnog odbora, Kosovo–UNMIK i Crna Gora koriste evro, albanska, makedonska i hrvatska moneta praktično su bile nepromenjene tokom poslednjih godina). To je Srbiji dalo podstrek u kontekstu rasta cenovne konku117

BRANO MILJUŠ

rentnosti u odnosu na susede (i EU), te je poboljšanje spoljnotrgovinskog bilansa bilo izraženo u poslednje dve godine. Uzimajući u obzir relativno niski nivo spoljne trgovine Srbije sa nekim od zemalja u okruženju, kao i očekivani nastavak rasta ukupne domaće spoljnotrgovinske razmene (koji je 2010. bio imponzantan; 22% u evrima) realno je da će u 2011. i narednih godina biti nastavljen trend porasta trgovine sa zemljama regiona. Imajući u vidu napred iznesene procene sa investicijama iz Turske, Kine, Rusije i povećanjem DSI predviđanja su da bi stopa rasta ukupnog izvoza u evrima mogla u 2011. da bude od 11–16%. U trgovini sa zemljama CEFTA – Srbija ostvaruje suficit (zahvaljujući dobroj tržišnoj poziciji blizine u BiH, Crnoj Gori, Makedoniji i UNMIK–Kosovo), dok se stepen pokrivenosti uvoza izvozom smanjuje sa geografskom distancom od Srbije. Do 2020. ne treba očekivati bitnije promene u pogledu izvoznih destinacija. Pad udela zemalja CEFTA, pri očekivanom visokom rastu vrednosti izvoza, biće posledica relativne zasićenosti tržiša postojećim nivoom razmene. Apsolutni rast vrednosti izvoza biće posledica intenziviranja razmene između zemalja gde je ona ispod potencijalnog nivoa (Srbija–Hrvatska, FBiH–Srbija, Republika Srpska–Hrvatska), kao i obnavljanja proizvodne saradnje. Tokom druge decenije 21. veka, usled zajedničke izloženosti spoljnim rizicima, Srbija bi sa zemljama Zapadnog Balkana trebalo da razvija što bliskiju ekonomsku saradnju, obnavljajući stare i formirajući nove proizvodno procesne veze. Dolazak npr. nemačkih, slovenačkih ili italijanskih proizvođača u Srbiju, kako bi kroz cenovnu konkurentnost zadržali tržišne pozicije u EU i osvojili treća tržišta, primer je pozitivnih događaja u pravcu normalizacije ekonomskih odnosa i stvaranja novih potencijala za spoljnu trgovinu. Razvoj ekonomske saradnje sa UNMIK–Kosovom je potreban kako bi preduzeća iz Srbije zadžala tržišne pozicije koje na ovoj teritoriji već imaju. Loši politički odnosi su uticali da Makedonija i Nemačka postanu veći izvoznici od Srbije i da se udeo Srbije u ukupnom uvozu UNMIK–Kosova smanji sa 22% u 2020. na upola manje 2010. Procene iznesene u studiji „Postkrizni model privrednog rasta i razvoja Srbije 2011–2020“ ukazuju na moguće stope rasta izvoza u 118


zemlje koje danas čine CEFTA sporazum u narednoj deceniji. Naime, pri godišnjoj stopi rasta robnog izvoza od 10,6% u periodu 2008–2020, robni izvoz u CEFTA rastao bi nešto sporije 8,6% (u EU nešto brže 11,1%), pa bi se udeo CEFTA smanjio sa trećine, koliko je bio u 2008, na 27% 2020 godine. To praktično znači i da je regionalna ekonomska integracija dobra solucija za zemlje manje i srednje veličine (kakva je Srbija), koje su veoma zavisne od međunarodne trgovine. Na duži rok, ukupne koristi od ekonomske integracije, kojoj smo zbog toga u zaključnim razmatranjima dali širi prostor, sigurno su veće od troškova. Osim toga, ukupni efekti integracije su još značajniji od merljivih ekonomskih veličina i oni se mogu shvatiti kao proširenje mogućnosti i razvojnih potencijala. Ali kada je u pitanju EU budućnost snage integracionih zamaha će još više zavisiti od podizanja efikasnosti i međunarodne konkurentnosti evropske privrede, dobrosusedstva, odnosno političkog jedinstva među zemljama, tj. veštine usklađivanja suprotstavljenih interesa.73 Već smo nagasili da je BiH najznačajniji sused Srbije i zbog toga smo posebno mnogo pažnje posvetili ne samo istorijskom aspektu nego i unutrašnjim faktorima nestabilnosti. Potencijalno, najnoviji faktori nestabilnosti su mogući i zbog postupaka međuentitetske linije razgraničenja između RS i FBiH koja po Dejtonsko–Pariskom sporazumu treba da bude precizno nacrtana na kartama i katastarskim planovima. Međutim, ukoliko to rešenje bude prepušteno isključivo domaćim političarima, u ovako uzavreloj klimi međuentitetskog nepoverenja, moglo bi se dogoditi da OHR još dugo ne ode iz BiH, tim pre što nije obavio zadatak ni uništavanja viška naoružanja i municije, kao ni razminiranja pojasa kuda upravo treba da ide međuentitetska linija razdvajanja. To je posebno nužno za ljude koji žive u blizini međuentitetske linije razgraničenja, jadnako kao i za zvanične institucije. Ta linija je duga više od 1700 kilometara, prolazi kroz područja koja su minirana, tako da bi fizičko označavanje veoma mnogo koštalo. Sa druge strane linija treba da se precizno nacrta na kartama i katastarskim planovima, jer ljudi treba da znaju gde će plaćati porez, a institucije moraju da znaju odakle da prikupljaju poreze. 73 Antevski Miroslav, Regionalna ekonomska integracija u Evropi, IMPP, Beograd, str. 490.

119

BRANO MILJUŠ

Hitan je zadatak, naravno, i da se poboljšaju uslovi života za te ali i sve ostale ljude u oba entiteta i Distriktu Brčko. A da bi se to desilo, potrebno je uspostaviti vlast na svim nivoima, nakon prošlogodišnjih oktobarskih izbora u BiH. Bez toga BiH ne može ozbiljnije da nastavi kretanje u evropske integracije. Osim toga u BiH još postoji od 300.000 do 400.000 komada nelegalnog naoružanja. Kako u voj zemlji postoji još trinaest ili četrnaest različitih zakona koji regulišu posedovanje naoružanja od fizičkih lica, među kojima svaki kanton ima svoj zakon, entiteti i Brčko-distrikt takođe, onda je očigledno to i unutrabezbedonosni faktor potencijalne nestabilnosti. Kako NATO štab sarađuje u Sarajevu sa OS BiH na strateškim zadacima u okviru odbrambenog sistema u BiH, a EUFOR sa OS BiH sarađuje na taktičkom nivou u okviru nove misije EU, opšta je ocena da je reforma odbrane u BiH jedna od najuspešnijih reformi sprovedenih u okviru Opšteg okvirnog mirovnog Dejtonsko–Pariskog sporazuma. Na kraju se otvara i pitanje o mogućim pravcima daljih spoljnopolitičkih i međunarodnih aktivnosti nakon Mišljenja MSP u slučaju Kosova i Metohije. Savetodavno mišljenje u formalnom smislu ne obavezuje. No ukoliko bismo se zadržali samo na ovoj konstataciji koja nije netačna, savetodavno mišljenje bi u tom slučaju bila prosta pismena konstatacija rasuđivanja jednog sudskog organa bez ikakve težine ili uticaja na problem na koji se ista odnosi. U stvarnosti međutim, autoritet savetodavnog mišljenja daleko prevazilazi njegovu formalnu pravnu snagu. Ovo pre svega proizilazi iz činjenice autoriteta koji Sud ima a koji mu je dat kako u hijerarhiji organa Ujedinjenih nacija tako i autoritetom koji imaju lica koja obavljaju funkcije sudija Međunarodnog suda pravde. Ovo s obzirom da „Sud sačinjavaju skup nezavisnih sudija izabranih bez obzira na njihovo državljanstvo, koji ispunjavaju uslove koji se za obavljanje najviših sudskih funkcija traže u njihovim odnosnim zemljama, ili su poznati pravni stručnjaci u međunarodnom pravu“.74 Ova činjenica, kao i to da se zahteva da u Sudu kao celini budu zastupljeni najvažniji oblici civilizacije i glavnih pravnih sistema sveta,75 govore u prilog ne74 Član 2. Statuta MSP. 75 Član 9. Statuta MSP.

120


spornog autoriteta. Pokrenuti jednu takvu „intelektualnu silu“ koja pritom ne robuje nikome do samom međunarodnom pravu i koja je nezavisna od političkih momenata,76 barem bi to trebala biti, trebala bi značiti i spremnost da se ono što Sud u mišljenju jeste rekao ozbiljno ima u vidu u pravnim krugovima i u Generalnoj skupštini koja je zatražila SMMSP . Sva mišljenja koja su do sada podneta Sudu nisu bila hipotetičkog i apstraktnog karaktera, već su se odnosila na stvarne probleme koji zahtevaju jedno praktično rešenje, ali su s tim u vezi zahtevala i validnu pravnu kulturu odnosnih država. Te pravne kulture nema na Kosovu i to predstavlja sasvim izvestan problem. Zato i jeste najbolje što se Srbiji moglo desiti, Rezolucija, podneta zajedno sa EU, koja nakon što je izglasana u GSUN, ima snagu obaveze da se nastavi dijalog sa Prištinom. A svako pitanje iz života ljudi je u krajnjoj liniji, krucijalno, pravno i statusno pitanje. Nije li to Srbija želela, pre savetodavnog mišljenja? Svakako da jeste i to od momenta kad je izgubila bitku sa Ahtisarijevim planom. To što mišljenje u konkretnom slučaju ne obavezuje, umesto da bude njegov nedostatak ispoljava se kao njegova prednost. Ovo zato jer Sud davanjem savetodavnog mišljenja ne presuđuje. On ne daje pravo jednoj niti nameće zabranu drugoj strani. On nikog nije oglasio krivim. Dajući savetodavno mišljenje, Međunarodni sud pravde se poneo kao prijatelj koji savetuje ali ne primorava, koji ukazuje ali ne prejudicira, koji se oglašava ali ne proglašava. I da smo dobili Mišljenje MSP da Deklaracija o proglašenju nezavisnosti Kosova nije u skladu sa međunarodnim pravom, Srbija bi poduzela političku ofanzivu u pravnom komitetu, zaobilazeći Savet bezbednosti, kako bi se pripremala rezolucija koja će osim formalne zahvalnosti MSP, za Mišljenje sadržavati i pravnopolitički krucijalan stav da se sva preostala pitanja imaju rešavati direktnim i otvorenim pregovorima, bez uslovljavanja i bez posrednika. Pri tome moramo imati u vidu da smo dobili više od polovine željenog sa Rezolucijom, 76 Mada postoji bojazan od mogućeg političkog uticaja, barem kada su u pitanju ov-

lašćenja Saveta bezbednosti predviđena u članu 94(2) Povelje Ujedinjenih nacija. O tome: Attila Tanzi, „Problems of Enforcement of Decisions of the International Court of Justice and the Law of United Nations“, European Journal of International Law, No. 6, 1995, str. 542.

121

BRANO MILJUŠ

koju je zajedno sa nama podnela EU pa samim tim ima veću političku težinu i konotaciju u praktičnim spoljnopolitičkim aktivnostima. Srbija može mnogo da dobije Rezolucijom kojom bi se potvrdilo na kraju pregovora sa Prištinom, da Srbija nema problem sa KiM u procesu integracije u EU. Ali isto toliko bi dobio i UNMIK–Kosovo, a naročito zemlje u susedstvu koje svakako nisu nevažan faktor i nezainteresovan posmatrač. A najviše bi dobili građani UNMIK–Kosova i Srbije. Nadalje, u samim pregovorima, po mom dubokom uverenju, treba ići sa maksimalnom ponudom drugoj strani, a to je američki model najveće moguće autonomije, koja je svojevremeno ponuđena Srbima u Hrvatskoj kroz Plan Z4. Dobra je alternativa kojom je Srbija već prihvatila „Gimnih formulu“ za otpočinjanje razgovora u regionu na ministarskom skupu EU–Zapadni Balkan.77 U istoriji diplomatije su već poznati slučajevi takve saradnje iako se države ne priznaju (Kina ne priznaje Tajvan ali sarađuje i pregovara, Zapadna i Istočna Nemačka se nisu priznavale ali su do ujedinjenja pregovarale, Zapadna Nemačka je čak donosila odluke o kreditima u dobroj veri da će do ujedinjenja ipak doći). Na kraju, time bi se otvorila vrata i za nove korake ka Kosovu. Specijalni status i specijalne veze sa severom Kosova, severno od Ibra je ujedno najmanje što bi Srbija u ovakvoj konstelaciji odnosa mogla da dobije kao častan izlaz iz krajnje neprijatne situacije koja se može iskomplikovati nakon kompletirane ratifikacije Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju sa Evropskom unijom i dobijanja statusa kandidata. Statusu i položaju naših ljudi na KiM moramo posvetiti posebnu pažnju i napokon početi rešavati konkretna pitanja. Ova pitanja treba kandidovati i kod naših suseda i staviti na probu sve naše dobrosusedske odnose jer od njihovog razumevanja ovih pitanja i njihove participacije u njima uistinu zavisi stabilnost na Balkanu. Ohrabrujuće je što najmanje pola BiH ima razumevanja i podržava ovakve stavove većinske Srbije o Kosovu i Metohiji. 77 Ova „Gimnih formula“ nazvana je po nemačkom selu Gimny u blizini Bona, koji

je ranije bio hotel-restoran i letnja bašta sa pivnicom nemačke vlade dok je ona bila u Bonu. U biblioteci tog dvorca, 1974. godine prvi put su se sastali ministri spoljnih poslova EU.

122


PRILOG 1. ZAKON O POTVRĐIVANJU SPORAZUMA O USPOSTAVLJANJU SPECIJALNIH PARALELNIH ODNOSA IZMEĐU REPUBLIKE SRBIJE I REPUBLIKE SRPSKE („Sl. glasnik RS – Međunarodni ugovori“, br. 70/2007)

ČLAN 1. Ovim zakonom potvrđuje se Sporazum o uspostavljanju specijalnih paralelnih odnosa između Republike Srbije i Republike Srpske (u daljem tekstu: Sporazum), potpisan 26. septembra 2006. godine u Banja Luci, u originalu na službenim jezicima Republike Srbije i Republike Srpske. Sporazum je sastavni deo zakona. ČLAN 2. Sporazum u originalnom tekstu glasi: SPORAZUM O USPOSTAVLJANJU SPECIJALNIH PARALELNIH ODNOSA IZMEĐU REPUBLIKE SRBIJE I REPUBLIKE SRPSKE

Republika Srbija i Republika Srpska (u daljem tekstu: učesnice u Sporazumu) uspostavljaju specijalne paralelne odnose na osnovama: – uverenja da je dosledno, celovito i ubrzano sprovođenje Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i njegovih aneksa (u daljem tekstu: Mirovni sporazum) osnov za stvaranje uslova za trajan suživot naroda i građana u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini u celini, – da je cilj uspostavljanja specijalnih paralelnih odnosa potpuno u skladu s Mirovnim sporazumom, – uverenja da je uspostavljanje trajnog mira i stabilnosti u regionu od obostranog interesa, – poštovanja suvereniteta, teritorijalnog integriteta i političke nezavisnosti Bosne i Hercegovine, 123

BRANO MILJUŠ

– priznavanja podele nadležnosti između Bosne i Hercegovine, kao države, i njenih entiteta, kao što je to definisano Ustavom Bosne i Hercegovine, – poštovanja ovlašćenja i odgovornosti država potpisnica Mirovnog sporazuma, – uverenja da će doprineti društvenom, demokratskom i privrednom razvoju Republike Srbije i Republike Srpske, kao i Bosne i Hercegovine u celini, i regiona. I CILJEVI SPORAZUMA Član 1. Uspostavljanjem specijalnih paralelnih odnosa učesnice u Sporazumu žele da, u skladu s Mirovnim sporazumom, ostvaruju: – razvoj institucionalnih i svih drugih oblika saradnje u okviru opštih političkih i privrednih uslova, uz uvažavanje posebnih interesa, – razvoj transparentne saradnje njihovih izvršnih, zakonodavnih i drugih institucija. Član 2. Učesnice u sporazumu će, u skladu s Mirovnim sporazumom i ustavima Republike Srpske i Bosne i Hercegovine, posebno unapređivati saradnju u sledećim oblastima: – privreda i korišćenje privrednih resursa, – planiranje, – zakonodavstvo, – privatizacija i denacionalizacija, – nauka i tehnologija, – obrazovanje, kultura i sport, – zdravstvo i socijalna politika, – turizam i zaštita okoline, – informisanje, – zaštita sloboda i prava građana u skladu s najvišim međunarodnim priznatim standardima, – suzbijanje kriminala. 124


II SPROVOĐENJE SPORAZUMA Član 3. Da bi se sprovodio Sporazum, učesnice u Sporazumu osnivaju Veće za saradnju Republike Srbije i Republike Srpske (u daljem tekstu: Veće). Veće čine predsednik Republike Srbije, predsednik Vlade Republike Srbije, predsednik Republike Srpske i predsednik Vlade Republike Srpske. Član 4. Rad Veća uređuje se Poslovnikom Veća. Sednice Veća se održavaju, po pravilu, jednom u 3 (tri) meseca, naizmenično u Republici Srbiji i Republici Srpskoj. Član 5. Veće donosi predloge i preporuke za nadležne organe i institucije učesnica u Sporazumu. Predlozi i preporuke donose se konsenzusom. Član 6. Veće imenuje dva sekretara Veća, jednog iz Republike Srbije i jednog iz Republike Srpske. Delokrug rada sekretara Veća uključuje sledeće: – usklađivanje priprema za sednice Veća, – praćenje izvršavanja preporuka i predloga Veća, – pripremu dokumenata iz delokruga Veća, – druge slične poslove. Član 7. Da bi se ostvarivala saradnja u oblasti zakonodavstva, održavaće se redovni kontakti između Narodne skupštine Republike Srbije i Narodne skupštine Republike Srpske, na nivou predsednika skupština i skupštinskih radnih tela. 125

BRANO MILJUŠ

Član 8. Aneksi koje učesnice u Sporazumu budu donele radi sprovođenja Sporazuma smatraće se njegovim sastavnim delom.

III ZAVRŠNE ODREDBE Član 9. Danom stupanja na snagu ovog sporazuma prestaje da važi Sporazum o uspostavljanju specijalnih paralelnih odnosa između Savezne Republike Jugoslavije i Republike Srpske koji je potpisan 5. marta 2001. godine u Banja Luci. Član 10. Sporazum i aneksi iz člana 8. ovog sporazuma stupaju na snagu datumom druge note kojom se učesnice u Sporazumu međusobno obaveštavaju o tome da su ispunjeni uslovi predviđeni unutrašnjim zakonodavstvima za njihovo stupanje na snagu. Sporazum je sačinjen 26. septembra 2006. godine u Banja Luci, u 2 (dva) originalna primerka na službenim jezicima Republike Srbije i Republike Srpske. Za Republiku Srbiju, Za Republiku Srpsku, Predsednik Republike Predsednik Republike Boris Tadić Dragan Čavić Predsednik Vlade Predsednik Vlade Vojislav Koštunica Milorad Dodik

ČLAN 3. Ovaj zakon stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u „Službenom glasniku Republike Srbije – Međunarodni ugovori“.

126


PRILOG 5. Predstavnički dom Parlamenta BiH Federacija BiH

Republika Srpska

Izborna jedinica 1 – tri zastupnika (Velika Kladuša, Cazin, Bihać, Bosanski Petrovac, Sanski Most, Drvar, Ključ, Bosansko Grahovo, Glamoč, Livno, Kupres, Tomislavgrad) SDP – 29.114 ili 23,99% SDA – 24.701 ili 20,36% DNZ BiH – 12.800 ili 10,55% A-SDA – 9.771 ili 8,05% HDZ BiH – 9.762 ili 8,05% SBB BiH – 7.625 ili 6,28% SBiH – 6.922 ili 5,70% NSRB – 6.622 ili 5, 46% HDZ 1990-HSP BiH – 6.159 ili 5,08% SNSD – 4.067 ili 3,35%

Izborna jedinica 1 – tri zastupnika (Bosanski Novi/Novi Grad, Bosanska Dubica/Kozarska Dubica, Prijedor, Bosanska Gradiška/Gradiška, Laktaši, Srbac, Prnjavor, Bosanski Petrovac/Petrovac, Sanski Most/Oštra Luka, Banja Luka, Čelinac, Drvar/Istočni Drvar, Ribnik, Mrkonjić Grad, Jajce/Jezero, SkenderVakuf/Kneževo, Kotro Varoš, Šipovo, Kupres, Kostajnica) SNSD – 120.790 ili 50,44% SDS – 36.833 ili 15,38% PDP – 19.046 ili 7,95% DNS – 15.051 ili 6,28% DP – 7.731 ili 3,23%

Izborna jedinica 2 – tri zastunika (Prozor- Prozor-Rama, Jablanica, Grad Mostar – izborna jedinica gradskog područja 4, Grad Mostar – izborna jedinica gradskog područja 3, Grad Mostar – izborna jedinica gradskog područja 5, Grad Mostar – izborna jedinica gradskog područja 1, Grad Mostar – izborna jedinica gradskog područja 2, Grad Mostar – izborna jedinica gradskog područja 6, Grad Mostar – izborna jedinica gradskog područja 7, Ljubuški, Čitluk, Čapljina, Neum, Stolac, Ravno) HDZ BiH – 45.014 ili 38,05% HDZ 1990 – HSP BiH 22.559 ili 19,07% SDA – 14.721 ili 12,45% SDP – 12.792 ili 10,81% NSRB – 7.895 ili 6,67% SBB BiH – 7.489 ili 6,33% SBiH – 4.202 ili 3,55%

Izborna jedinica 2 – tri zastupnika (Derventa, Bosanski Brod/Brod, Odžak/Vukosavlje, Bosanski Šamac/Šamac, Orašje/Donji Žabar, Modriča, Gradačac/Pelagićevo, Brčko Distrikt BiH (opcija RS) Bijeljina, Doboj, Gračanica/Petrovo, Lopare, Ugljevik, Teslić) SNSD – 62.994 ili 42,89% SDS – 48.835 ili 29,59% PDP – 8.038 ili 4,87% SDP – 7.282 ili 4,41% SP – 6.151 ili 3,73%

127

BRANO MILJUŠ

Izborna jedinica 3 – četiri zastupnika (Ilijaš, Hadžići, Ilidža, Novi Grad Sara jevo, Vogošća, Centar Sarajevo, Stari Grad Sarajevo, Novo Sarajevo, Trnovo, Pale (FBiH), Foča (FBiH), Goražde) SDP – 53.754 ili 28,33% SBB BiH – 34.051 ili 17,94% SDA – 29.979 ili 15,80% SBiH – 21.745 ili 11,46% BPS – 10.147 ili 5,35%

Izborna jedinica 3 – tri zastupnika (Kalesija/Osmaci, Zvornik, Šekovići, Vlasenica, Bratunac, Srebrenica, Sokolac, Han-Pijesak, Ilidža/Istočna Ilidža, Stari Grad Sarajevo/Istočni Stari Grad, Novo Sarajevo/Istočno Novo Sarajevo, Trnovo (RS), Pale(RS), Rogatica, Mostar/Istočni Mostar, Nevesinje, Kalinovik, Gacko, Foča(RS), Goražde, Čajniče, Rudo, Stolac/ Berkovići, Ljubinje, Bileća, Trebinje, Milići) SNSD – 56.403 ili 42,89% SDS – 34.14 ili 26,47% PDP – 8.18 ili 6,71% SRS – 4.24 ili 3,59% DNS – 4.26 ili 3,52%

Izborna jedinica 4 – šest zastupnika (Doboj Jug, Tešanj, Maglaj, Jajce, Dobretići, Žepče, Zavidovići, Donji Vakuf, Travnik, Zenica, Kakanj, Vareš, Olovo, Bugojno, Gornji Vakuf/Uskoplje, Novi Travnik, Vitez, Busovača, Fojnica, Kiseljak, Visoko, Breza, Kreševo, Usora) SDP – 57.607 ili 24,28% SDA – 53.129 ili 22,40% SBB BiH – 33.458 ili 14,10% HDZ BiH – 27.320 ili 11,52% SBiH – 16.847 ili 7,10% NSRB – 15.011 ili 6,33% HDZ – 1990-HSP BiH – 8.775 ili 3,70% Izborna jedinica 5 – pet zastupnika (Odžak, Domaljevac/Šamac, Orašje, Gradačac, Lukavac, Srebrenik, Tuzla, Čelić, Teočak, Banovići, Živinice, Kalesija, Sapna, Kladanj) SDP – 76.868 ili 35,81% SDA – 47.799 ili 22,27% SBB BiH – 24.035 ili 11,20% HDZ BiH – 14.043 ili 6,54% SBiH – 12.277 ili 5,72% BOSS – 8.500 ili 3,96%

128


Rezultati izbora za skupštine kantona Unsko-sanski kanton- 30 zastupnika HDZ BiH – 7.326 ili 5,23% BPS – 4.825 ili 3,44% SDA – 21.085 ili 23,45% SDP – 20.780 ili 23,11% Bosansko–podrinjski kanton – DNZ BiH – 11.840 ili 13,17% 25 zastupnika A-SDA 10.993 ili 12,23% SDP – 2.682 ili 24,48% SBiH – 7.253 ili 8,07% SDA – 2.509 ili 22,90% SBB BiH – 6.360 ili 7,07% SBiH – 1.628 ili 14,86% NSRB, KSPP, E5 i LDS – Zajedno za SBB BiH – 1.383 ili 12,62% USKNS RB – 1.085 ili 9,90% 4.794 ili 5,33 BPS – 705 ili 6,44% Posavski kanton – 21 zastupnik Srednjebosanski kanton – HDZ BiH – 6.413 ili 41,91% 30 zastupnika HDZ 1990 – 3.425 ili 22,00% HDZ BiH – 20.260 ili 21,79% SDA – 1.602 ili 10,29% SDP – 16.546 ili 17,80% SDP – 816 ili 5,24% SDA –16.002 ili 17,21% POSAVSKA STRANKA SBB BiH – 12.082 ili 13,00% HSS-NHI – 606 ili 3,89% HDZ 1990-HSP BiH – 6.584 ili 7,08% SBB BiH – 512 ili 3,29% SBiH – 6.576 ili 7,07% NS RB – 5.671 ili 6,10% Tuzlanski kanton – 35 zastupnika HSS-NHI – 2.896 ili 3,11% SDP – 55.844 ili 30,90% SDA – 44.624 ili 24,69% Hercegovačko–neretvanski kanton – SBB BiH – 18.983 ili 10,50% 30 zastupnika HDZ BiH – 22.367 ili 33,65% SBiH – 14.740 ili 8,16% SDA – 9.914 ili 14,92% NSRB – 8.884 ili 4,29% BPS – 6.702 ili 3,71% SDP – 9.002 ili 13,54% HDZ 1990-HSP BiH – 8.250 ili 12,41% HDZ BiH – 5.617 ili 3,11% SBB BiH – 4.947 ili 7,44% Zeničko – dobojski kanton – HSP BiH – 3.212 ili 4,83% 35 zastupnika SBiH – 2.634 ili 3,96% SDP – 35.618 ili 25,40% NSRB – 2.259 ili 3,40% SDA – 34.987 ili 24,95% SBB BiH – 18.071 ili 12,89% Zapadnohercegovački kanton – SBiH – 12.034 ili 8,58% 23 zastupnika NS RB – 9.057 ili 6,46% HDZ BiH – 17.526 ili 51,65%

129

BRANO MILJUŠ

HDZ 1990-HSP BiH – 5.211 ili 15,36% Livanjski kanton – 25 zastupnika HSP BiH – 4.358 ili 4,83% HDZ BiH – 6.247 ili 26,09% NSRB – 3.883 ili 11,44% SNSD – 3.089 ili 12,90% HDZ 1990-HSP BiH – 3.080 ili 12,86% Kanton Sarajevo – 35 zastupnika HSP BiH – 2.284 ili 9,54% SDP – 42.692 ili 24,19% NSRB – 2.264 ili 9,46% SDA – 31.459 ili 17,82% HSS-NHI – 1.217 ili 5,08% SBB BiH – 30.619 ili 17,35% DNS – 1.205 ili 5,03% SBiH – 18.213 ili 10,32% SDA – 1.130 ili 4.72% BPS – 8.509 ili 4,82% SDP – 990 ili 4,13% Naša stranka – 8.385 ili 4,75% BOSS – 6.247 ili 3,54% SDU BiH – 6.019 ili 3,41% NSRB – 5.549 ili 3,14% Predsjedništvo BiH Bošnjački član: Srpski član: Bakir Izetbegović (SDA) – 151.950 ili Nebojša Radmanović (SNSD-SP) – 34,80% 281.701 ili 49,76% Fahrudin Radončić (SBB BiH) – Mladen Ivanić (Koalicija zajedno za 133.882 ili 30,75% Srpsku) – 265.957 ili 46,98% Haris Silajdžić (SBiH) – 108.399 ili Rajko Papović ( Savez za demokratsku 24,90% Srpsku) – 18.425 ili 3,25% Hrvatski član: Željko Komšić (SDP) – 317.105 ili 60,96% Borjana Krišto (HDZ BiH) – 101.586 ili 19,53% Martin Raguž (HDZ 1990-HSP BiH) 55.644 ili 10,70% Jerko Ivanković-Lijanović (NSRB) 42.627 ili 8,19%

130


Predstavnički dom Parlamenta Federacije BiH Izborna jedinica 1 – devet zastupnika Izborna jedinica 4 – četiri zastupnika (Teočak, Banovići, Živinice, Kalesija, (Velika Kladuša, Cazin, Bihać, Sapna, Kladanj) Bosanska Krupa, Bužim, Bosanski Petrovac, Sanski Most, Ključ) SDA 33,52% SDA 25,60% SDP 26,68% SDP 24,21% SBiH 10,83% DNZ 14,41% SBB BiH 7,28% A-SDA 10,38% A-SDA 5,29% SBB BiH 7,39% BPS 3,68% SBiH 7,60% Izborna jedinica 5 – osam zastupnika NSRB 3,72% (Doboj Jug, Tešanj, Maglaj, Žepče, Zavidovići, Zenica, Usora) Izborna jedinica 2 – pet zastupnika (Odžak, Domaljevac – Šamac, Orašje, SDP 28,81% Gradačac, Brčko Distikt BiH (opcija SDA 22,82% FBiH), Doboj Istok, Gračanica) SBB BiH 12,88% SDP 29,34% SBiH 8,44% SDA 20,34% HDZ BiH 8,8% HDZ BiH 14,80% NSRB 4,96% SBB BiH 9,47% BPS 3,06% HDZ 1990-HSP BiH 7,81% Izborna jedinica 6 – četiri zastupnika BPS 3,63% (Kakanj, Vareš, Olovo, Visoko, Breza) SBiH 3,32% SDA 26,73% Izborna jedinica 3 SDP 23,91% – sedam zastupnika SBB BiH 14,77% (Lukavac, Srebrenik, Tuzla, Čelić) SBiH 10,97% SDP 36,88% NSRB 8,47% SDA 20,75% HDZ 3,42% SBB BiH 13,74% BPS 3,30% SBiH 5,96% Izborna jedinica 7 – šest zastupnika NSRB 4,25% (Hadžići, Ilidža, Novi Grad Sarajevo, HDZ 3,62% Trnovo, Pale, (FBiH), Foča (FBiH), BPS 3,35% Goražde) BOSS 3,05% SDP 25,19%

131

BRANO MILJUŠ

SDA 17,81% SBB BiH 17,79% SBiH 13,61% BPS 5,08% NSRB 3,91% BOSS 3,84%

SDP 14,79% SBB BiH 7,55% SBiH 4,24% NSRB 4,21%

Izborna jedinica 10 – tri zastupnika (Posušje, Grude, Široki Brijeg, Izborna jedinica 8 – devet zastupnika Ljubuški) (Jajce, Dobretići, Donji Vakuf, Travnik, HDZ 54,88% Bugojno, Gornji Vakuf/Uskoplje, Novi HDZ 1990-HSP BiH 27,19% Travnik, Vitez, Busovača, Fojnica, NSRB 12,16% Kiseljak, Kreševo) Izborna jedinica 11 – sedam zastupnika HDZ 21,22% (Ilijaš, Vogošća, Centar Sarajevo, Stari SDP 19,14% Grad Sarajevo, Novo Sarajevo) SDA 17,62% SDP 29,52% SBB BiH 13,47% SBB BiH 18,51% HDZ 1990-HSP BiH 7,26% SDA 16,69% SBiH 6,21% SBiH 9% NSRB 5,94% NS-NSP 3,88% Izborna jedinica 9 – osam zastupnika BPS 3,56% (Prozor/Prozor Rama, Jablanica, SDU BiH 3,06% Konjic, Grad Mostar – izborna jedinica gradskog područja 4, Grad Mostar – Izborna jedinica 12 – tri zastupnika izborna jedinica gradskog područja 3, (Drvar, Bosansko Grahovo/Grahovo, Grad Mostar – izborna jedinica grad- Glamoč, Livno, Kupres (FBiH), skog područja 5, Grad Mostar – Tomislavgrad) izborna jedinica gradskog područja 1, HDZ 32,46% Grad Mostar – izborna jedinica gradHDZ 1990-HSP BiH 25,33% skog područja 2, Grad Mostar – izborna jedinica gradskog područja 6, SNSD 13,28% Grad Mostar – izborna jedinica grad- NSRB 8,95% skog područja 7, Čitluk, Čapljina, SDP 4,09% Neum, Stolac, Ravno) SDA 4,08% HDZ 32,19% DNS 3,75% SDA 16,39% HSS-NHI 3,54% HDZ 1990-HSP BiH 15,10%

132


Rezultati izbora za Narodnu skupštinu Republike Srpske Izborna jedinica 1 – 13 zastupnika NDS 4,45% (Bosanski Novi, Bosanska Dubica, DP 3,71% Prijedor, Bosanska Gradiška, Laktaši, Izborna jedinica 4 – 9 zastupnika Srbac, Prnjavor, Sanski Most/Oštra Luka, Kostajnica) (Bosanski Šamac, Orašje/Donji Žabar, Gradačac/Pelagićevo, Brčko Distrikt SNSD 41,17% BiH (opcija RS), Bijeljina, Lopare, SDS 16,46% Ugljevik) DNS 9,60% SNSD 34,01% PDP 7,52% SDS 27,48% SDP 3,11% PDP 6,98% DP 3,11% SPi PUP 5,29% SRSRS 3% SDP 3,91% Izborna jedinica 2 – 12 zastupnika DNS 3,81% (Bosanski Petrovac, Banja Luka, DP 3,69% Čelinac, Drvar/Istočni Drvar, Ribnik, Mrkonjić Grad, Jajce/Jezero, Izborna jedinica 5 – 11 zastupnika Skender-Vakuf/Kneževo, Kotor Varoš, (Kalesija/Osmaci, Zvornik, Šipovo) Šekovići, Vlasenica, Bratunac, SNSD 44,28% Srebrenica, Sokolac, Han-Pijesak, Ilidža/Istočna Ilidža, Stari Grad PDP 10,35% Sarajevo/Istočni Stari Grad, Novo SDS 9,91% Sarejevo/Istočno Novo Sarajevo, DNS 7,03% Trnovo (RS), Pale (RS), Rogatica, SPI PUP 5,73% Milići) DP 5,01% SNSD 37,44% NDS 4,16% SDS 22,89% PDP 7,94% Izborna jedinica 3 – 10 zastupnika DNS 5,47% (Derventa, Bosansko Brod/Brod, SPi PUP 3,97% Odžak/Vukoslavlje, Modriča, Doboj, Gračanica/Petrovo, Teslić) SDA 3,86% SNSD 34,74% SRS Vojislav Šešelj 3,50% SDS 22,80% Izborna jedinica 6 – 7 zastupnika SPi PUP 5,93% (Mostar/Istočni Mostar, DNS 5,38% Nevesinje, Kalinovik, Gacko, SDP 4,64% Foča (RS), Goražde/novo Goražde, PDP 4,46% Čajniče, Rudo, Stolac/Berkovići,

133

BRANO MILJUŠ

Ljubinje, Bileća, Trebinje) SNSD 42,20% SDS 20,42% PDP 7,72% SRSRS 7,44%

DP 4,09% DNS 3,95% Naša stranka 3,87% SRS Vojislav Šešelj 3,64% SPi PUP 3,5

134

BIBLIOGRAFIJA 1. Abi-Saab, Georges, Conlusion in Marcelo G. Kohen (ed.), Secession, International Law Perspectives, Cambrige University Press, 2006. 2. Antevski, Miroslav, Regionalna ekonomska integracija u Evropi , IMPP, Beograd, 1999. 3. Avramov, Smilja; Kreća, Milenko, Međunarodno javno pravo, Naučna knjiga, Beograd 1990. 4. Babić, Blagoje, Jugoslavija i Evropska unija , IMPP, 1996. 5. Boban, Ljubo, Maček i politika Hrvatske seljačke stranke 1928–1941 , Zagreb, 1974. 6. Bonnefous, E., L Idee europeenne et sa realisation , Paris, 1950. 7. Borgen J, Christofer, „Kosovo Deklaration of Indepenence: Self-Determination, Secession and Recognition“, ASIl Insight, Vol. 12, Issue 2. Internet, http:// www.asil.org/insights/2008/02/insights080229.html. 22.05.2010. 8. Christakis, Theodore, Le droit a l’autodetermination en dehors des situations de decolonisation, Paris, La documentation francase, 1999. 9. Cinamus (Kinam), Epitome rerum ab loanne et Alexio Commenis gestarum, Meinecke, Bonn, 1836. 10. Comission Report to the Council and EP , com (96) 476, Brussels, 2. october 1996. i zaključak Saveta EU od 26.02.1996. 11. Comission of the EC: Report on the feasibility of negotiationg a Stabilisation and Association with the Republic of Croatia, Brussels, 24.05.2000. (COM) 311. 12. Crawford, James, The Creation of States in International Law, Oxford, Clarendon Press, second edition, 2006. 13. Ćirković, Sima, Die Bosnische Kirche, Rim, 1964. 14. Ćurak, Nerzuk, Geopolitika kao sudbina , Sarajevo, 2002. 15. Davutoglu, Ahmet, Strateška dubina, Sarajevo, 2010. 135

BRANO MILJUŠ

16. Delević, Milica, “Regional cooperatio in the Western Balkan“ , Chaillot Paper , Pariz, jul 2007. 17. De Visscher, Charles, Droit International Public, Paris, 1953. 18. Dinan, Dezmon, Menjanje Evrope, istorija Evropske unije , Službeni glasnik, Beograd, 2010. 19. Đukanović, D., i Antevski, M. (2008), „Razlike i sličnosti između starog i novog Centralnoevropskog sporazuma o slobodnoj trgovini - CEFTA”, u: Stojić Karanović, E., prir., Centralnoevropska zona slobodne trgovine i interesi Srbije, Beograd: Institut za međunarodnu politiku i privredu. 20. Europe, Agenceinternationale d information pour la press, Luxemburg, 1998. 21. Friis L., Marphy A., „Negotiating in a time of crisis: the Eu responce to the military conflict in Kosovo“, Europa university Institute, RSC, No 2000/20. 22. Grčić, Mirko, Politička geografija, Beograd, 2000. 23. Hard, Majkl; Negri, Antonio , Imperija, Beograd, 1995. 24. Heywood, Andru, Key Concepts in Politics, Palgrave, 2000, p. 23; Hana Arent, Položaj čoveka, New York, 2000. 25. Hopken, W., Die jugoslawischen Komunisten und die bosnischen Muslime, Koln, 1989. 26. Huber, E., Die soziologischen Grundlagen und eine Entwicklungen des Volkerrechs, Berlin, 1928. 27. Imamović, Muhamed, Historija Bošnjaka, Sarajevo, 1998. 28. Išek, Tomislav, Djelatnost Hrvatske seljačke stranke u BiH do zavođenja diktature, Sarajevo, 1981. 29. Jovanović, Slobodan, Država,Geca Kon, A.D. Beograd, 1936. 30. Kovač, Oskar, „Regionalni pristup Evropske unije saradnji država prethodne Jugoslavije“, Međunarodna politika, br.1051/1996. 31. Kreća , Milenko, The Bandinter Arbitration Comission, Beograd, 1993. 32. Lopandić, Duško; Kronja, Jasminka, Regionalne inicijative i multilateralna saradnja na Balkanu, Beograd, 2010. 33. Lukić, Radomir, Istorija političkih i pravnih teorija, Beograd, 1995. 34. Malcolm, Noel, Bosnia – A Short History, Macmillan, London, 1994. 35. Mates Leo, „Neki problemi nauke o međunarodnim odnosima” , Međunarodni problemi, br. 1, 1963. 36. Minić, Jelica, EU Enlargement, Yugoslavia and the Balkans , EPUS, Beograd. 136


37. Parker, Geoffrey, Geopolitics: Past, Present and Future, Pinter, London, 1998. 38. Petrović Pero, The importance of tourism for Regional development and cros – border cooperation, Turističko poslovanje, Visoka turistička škola, Beograd, 2010., br.6/2010, 39. Porphyrogenitus, Constantine, De administrando imperio, Washington, DC, 1967. 40. Report from the Commission to the Coucill , SEC(96)252 final, Brisel 14.02.1996. 41. Samardžić, Slobodan, Evropska unija kao model nadnacionalne zajednice, Fondacija Fridrich Ebert, Beograd, 1998. 42. Skoko, Božo, Istraživanje Instituta FPN , Zagreb, 2010. 43. Spengler, Osvald, Propast Zapada, Zagreb, 1998. 44. SSPEU sa Srbijom na sajtu za proširenje:http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/serbia/key.document/saa.en.pdf 45. Spykman i., Nicholas, The Geography of the Peace , New York, 1944. 46. Stabilisation and Association Agrement between the Republic of Serbia and the EU and their Member States . 47. Stojanović, Radoslav, Spoljna politika Evropske unije , Beograd,1998. 48. Šahović, Milan, Međunarodno pravo i jugoslovenska kriza, IMMP, Beograd, 1996. 49. Šišić, Ferdo, ur. i prev, Letopis popa Dukljanina, Beograd, 1928. 50. Tanasković, Darko, Islam i mi, Beograd, Partenon, 2002. 51. „Ustav SRBiH“, Službeni list SRBiH , 31.juli 1990, XIVI-br. 21. 52. Ustavna povelja Srbije i Crne Gore. 53. Watson, Seton, The Role of Bosnia in International Politics, London, 1933. 54. Wright, Quincy, The Study of International Relations, New York, 1955. 55. Wilkes, Johan, The Illirians, Oxford, 1922. 56. „Zakon o potvrđivanju Sporazuma o uspostavljanju specijalnih paralelnih odnosa između Republike Srbije i Republike Srpske”, Sl. Glasnik RS – Međunarodni ugovori, br. 70/2007. 57. http:/www.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP/TEXT+TA+ P7-TA-2011,0014+0+DOC+XML+VO/EN&language=EN od o1.o2.2011. 58. www.europa. eu.org i www.stabilitypact.org. 59. http://www.bhas.ba/Arhiva/2010/sao/ETS_2010M10_001_01-bh.pdf 137

PRILOZI PROCES SARADNJE U JUGOISTOČNOJ EVROPI POVELJA O DOBROSUSEDSTVU, STABILNOSTI, BEZBEDNOSTI I SARADNJI U JUGOISTOČNOJ EVROPI (Bukurešt, 12. februar 2000) Preambula Mi, šefovi država i vlada zemalja učesnica u Procesu saradnje u jugoistočnoj Evropi (PSJIE); predstavljajući slobodno izabrane vlade naših naroda, svečano potvrđujući našu bezrezervnu privrženost načelima i normama uključenim u Povelju UN, kao i u Finalni akt iz Helsinkija i naknadne dokumente OEBS-a, kao i odgovarajuće instrumente Saveta Evrope, koji imaju za cilj unapređenje dobrosusedskih odnosa, odlučni da dalje radimo u cilju stvaranja uslova za prosperitet naših nacija u uslovima mira, bezbednosti, dobrosusedstva i stabilnosti u našem regionu, čvrsto opredeljeni da prevaziđemo podele i sukobe u našem regionu sveobuhvatnim i koherentnim pristupom regionalnoj saradnji, i ostvarimo bliske veze sa drugim evroatlanskim zemljama i strukturama, imajući u vidu razlike u ekonomskom razvoju i raznovrsnost specifičnih problema svake pojedine zemlje u našem regionu, naglašavajući da je od suštinske važnosti da se jugoistočna Evropa oslobodi nasilja i nesigurnosti i da se usmeri ka razvoju bezbednosti, prosperiteta, i demokratskog građanskog društva, kako bi se naše zemlje integrisale u evroatlansku porodicu slobodnih i demokratskih nacija, izražavajući našu političku volju da nastavimo Proces saradnje u jugoistočnoj Evropi na osnovama uzajamne koristi i jednakosti, u duhu solidarnosti i punog poštovanja teritorijalnog integriteta i suvereniteta svih država u regionu,

139

Brano Miljuš

naglašavajući važnost unapređenja opštih demokratskih vrednosti, poštovanja i zaštite ljudskih prava i osnovnih sloboda, uključujući prava lica koja pripadaju nacionalnim manjinama, kao i poštovanje vladavine prava u našem regionu, svesni postojeće istorijske mogućnosti za razvoj dobrosusedstva, saradnje i stabilnosti u našem regionu, stvorene eliminisanjem političkih i ideoloških podela u Evropi, naglašavajući evropsku orijentaciju naših zemalja, kao sastavnog dela njihovog političkog, ekonomskog i društvenog razvoja, izražavajući našu čvrstu veru da je evropska i evroatlanska integracija ključna za podsticanje zajedničkih ciljeva naših država i da ne može biti potpuna bez učešća svih naših zemalja, odlučni da dalje razvijamo Proces saradnje u jugoistočnoj Evropi, koji su formirale zemlje u regionu kao izraz solidarnosti i kao okvir njihovih usklađenih napora orijentisanih ka jačanju međusobnih veza i saradnje, kao i veza sa drugim evroatlanskim državama i strukturama, imajući u vidu prethodne deklaracije usvojene od strane šefova država i vlada, kao i od strane ministara inostranih poslova, kao ključne etape u razvoju ovoga okvira, čije poreklo proističe iz samog regiona, vodeći računa o obavezama naših zemalja u okviru multilateralnih ili bilateralnih ugovora i sporazuma, u skladu sa međunarodnim pravom, Sporazumeli smo se o sledećem: I OBIM I NAČELA REGIONALNE SARADNJE 1. Osnovni cilj Procesa saradnje u jugoistočnoj Evropi (PSJIE) je jačanje dobrosusedskih odnosa između svih država u regionu, radi pretvaranja regiona u oblast mira, bezbednosti, stabilnosti i saradnje. Obavezujemo se da ćemo čvrsto delovati kako bismo ostvarili ovaj cilj u duhu solidarnosti i saradnje, u korist naših zemalja i naroda, kao i cele Evrope. 2. Namera nam je da stvorimo jugoistočnu Evropu čija budućnost će biti mir, demokratija, ekonomski napredak i potpuna integracija u evropske i evroatlanske strukture. Zbog toga se obavezujemo na nastavak demokratskih i ekonomskih reformi u našim zemljama. 140


3. Potvrđujemo odgovornost naših zemalja da blisko radimo sa međunarodnom zajednicom, radi razvoja i implementacije zajedničke strategije za razvoj našeg regiona. 4. Pozdravljamo usvajanje Pakta za stabilnost u jugoistočnoj Evropi i očekujemo da sve međunarodne organizacije i institucije blisko sarađuju sa zemljama regiona u cilju uspešne i brze implementacije njegovih ciljeva. 5. Mi smatramo da odgovori na nove izazove bezbednosti koje treba iz korena eliminisati, podrazumevaju angažovanje u širokom krugu oblasti, kao i jačanje međunarodne solidarnosti, što obuhvata i naše uključivanje u akcije sprečavanja kriza i upravljanja krizama, operacije podrške miru, preduzete od strane međunarodne zajednice, posebno u okviru UN, NATO, OEBS, ZEU i drugih evroatlanskih institucija. 6. Mi pozdravljamo odlučnost NATO da aktivno doprinese izgradnji odnosa zasnovanih na većoj bezbednosti i saradnji sa zemljama regiona i između njih. 7. Okvir ovog procesa obuhvata političku saradnju, koja se odnosi na pitanja bezbednosti i stabilnosti, razvoj ekonomske saradnje i saradnje u oblasti životne sredine, podsticanje saradnje u oblastima humanitarnih i socijanih pitanja i kulture, saradnju u oblastima pravosuđa i unutrašnjih poslova, borbu protiv organizovanog kriminala, eliminisanje terorizma, krijumčarenja droga, oružja i trgovine ljudima. 8. Saradnja između naših zemalja se zasniva na Povelji UN, na principima punog poštovanja teritorijalnog integriteta i suvereniteta svih zemalja u regionu, na načelima OEBS-a i odgovarajućim dokumentima Saveta Evrope, posebno Konvenciji o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda. 9. Potvrđujemo da su naše vlade odgovorne svojim građanima, kao i da imaju međusobne obaveze u vezi sa primenom pravila preuzetih članstvom u OEBS-u i koja su predmet direktnog i legitimnog interesa svih država regiona. Saglasni smo da poštovanje tih obaveza predstavlja jednu od osnova međunarodnih odnosa kojim želimo da pružimo suštinski doprinos. II CILJEVI I MEHANIZMI SARADNJE II.1. Jačanje političke i bezbednosne saradnje 10. Verujemo da je bezbednost jugoistočne Evrope suštinska za postizanje dugoročne stabilnosti u celom evroatlanskom području i da sve države 141

Brano Miljuš

i narodi jugoistočne Evrope treba da žive u miru i stabilnosti, kao i da uspostave međusobne normalne odnose. U tom cilju, naša politička i bezbednosna saradnja će biti usmerena na: i. Stvaranje mirnih, dobrosusedskih odnosa u regionu pomirenjem, potvrdom nedodirljivosti međunarodno priznatih granica, kao i mirnim rešavanjem sporova, na osnovu međunarodnog prava; sarađivaćemo u okvirima UN, NATO, OEBS-a i drugih međunarodnih foruma u cilju razvoja kontrole naoružanja i regionalnih mera za stvaranje poverenja i mehanizama saradnje u oblasti bezbednosti. ii. Sprečavanje i okončavanje napetosti i kriza, kao preduslova za trajnu stabilnost. 11. Osnovni oblici saradnje u oblastima političke i bezbednosne saradnje će uglavnom biti sledeći: a. Podsticanje intenzivnog političkog dijaloga putem redovnih sastanaka šefova država i vlada, ministara inostranih poslova i političkih direktora zemalja učesnica, kao i sektorskim međuvladinim sastancima o pitanjima od uzajamnog interesa, shodno naknadnoj odluci; b. Podsticanje međuparlamentarnog dijaloga, direktnih kontakata između predstavnika civilnog društva, nevladinih organizacija i ličnosti iz sveta kulture i obrazovanja. c. Jačanje regionalne saradnje u oblasti bezbednosti, uključujući okvir saradnje Ministara odbrane jugoistočne Evrope, kao i Multinacionalne mirovne snage – jugoistočna Evropa, koji predstavljaju instrumente za razvoj poverenja i bezbednosti u regionu. d. Zaključenje multilateralnih i bilateralnih sporazuma o saradnji između zemalja učesnica, kao i podsticanje mera kojima se prevazilaze postojeće situacije koje bi mogle izazvati konflikt u samim zemljama učesnicama. e. Razmena mišljenja u okviru konsultacija i, eventualno, radi preduzimanja zajedničkih inicijativa o pitanjima koja se odnose na stabilnost, bezbednost i dobrosusedske odnose u regionu, uključujući i primenu deset principa Finalnog akta iz Helsinkija. f. Unapređenje mera za uspostavljanje poverenja u regionu i posebno normalizaciju odnosa između svih strana učesnica. 142


g. Uz održavanje i razvoj svih postojećih aranžmana, razmatranje – u okviru mehanizama PSJIE i u okviru drugih foruma –predloga i ideja o dodatnim merama koje bi imale za cilj da se odgovori na specifične regionalne potrebe, u cilju sprečavanja konflikata i smanjenje napetosti, uključujući posmatračke misije, mirovne operacije ili aktivnosti upravljanja krizama. h. Aktivno učešće u naporima koje ulaže međunarodna zajednica sa cil jem konsolidacije stabilnosti i bezbednosti u jugoistočnoj Evropi, kako u fazi planiranja, tako i u fazi implementacije. II.2. Jačanje ekonomske saradnje 12. Ubeđeni smo da jačanje ekonomske saradnje – bilateralne, multilateralne, regionalne i saradnje između regiona i ostatka Evrope – predstavlja suštinsku dimenziju dobrosusedskih odnosa, bezbednosti i stabilnosti u našem regionu. U tom cilju, naša zajednička aktivnost će biti usmerena na sledeće: i. Stvaranje održive i dinamične tržišne privrede zasnovane na zdravim makropolitikama, znatno povećanoj spoljnoj trgovini i privatnim investicijama, efikasnim i transparentnim carinama i trgovinskim i regulatornim režimima, na razvoju jakih tržišta kapitala i diversifikovanom vlasništvu, uključujući privatizaciju, što će voditi ka širenju kruga prosperiteta za sve građane. ii. Stvaranje uslova za individualnu punu integraciju naših zemalja u evroatlanske političke, ekonomske i bezbednosne strukture. 13. Glavni instrumenti, mehanizmi i programi zajedničke saradnje u privrednoj oblasti su sledeći: a. Trgovina i unapređenje investicija, uključujući eliminisanje postojećih prepreka radi podsticaja slobodnog kretanja roba, kapitala i trgovine, olakšavanje poslovnih kontakata, harmonizacija zakonodavstva sa standardima EU, dalja liberalizacija i harmonizacija trgovinskih i transportnih politika, zaključenje sporazuma o trgovinskoj liberalizaciji i podrška uspostavljanju i efikasnom fukcionisanju instrumenata slobodne trgovine. b. Poboljšanje prekogranične saradnje u cilju podsticanja poslovne saradnje, razvoja preduzeća, finansijske saradnje i saradnje između tela koja predstavljaju poslovni sektor, transfera tehnologije i tržišta 143

Brano Miljuš

za mala i srednja preduzeća; saradnja u oblastima turizma, zdravstva, posebno u cilju zajedničkog korišćenja resursa i objekata na prekograničnoj osnovi; poboljšanje i olakšavanje tokova informacija i komunikacija između graničnih regiona, uključujući medije. c. Unapređenje sveobuhvatnog Programa za razvoj integrisanog sistema transportnih infrastruktura, uključujući projekte za drumski, železnički, vazdušni, pomorski, rečni i jezerski transport, kao i za mostove i prekogranične infrastrukturne konstrukcije i razvoj, povezivanje transportnog sistema jugoistočne Evrope sa centralnom i istočnom Evropom gradnjom odgovarajućih panevropskih koridora; rehabilitacija i razvoj Dunava kao vodenog puta evropskog značaja; razvoj regionalne mreže naftovoda i gasovoda, delova evropske mreže; povezivanje visokonaponskih elektrovoda u regionu i sa zapadnoevropskim sistemom; dalja modernizacija telekomunikacioih sistema; saradnja u svim aspektima turističke industrije; razvoj novih finansijskih instrumenata, zajedno sa međunarodnom zajednicom, posebno sa međunarodnim finansijskim institucijama čiji je zadatak da realizuju te ciljeve. d. Održavanje ministarskih i drugih sastanaka na visokom nivou o razvoju infrastrukture u regionu, kao i redovni međuvladini sastanci, najmanje jednom godišnje, uz učešće predstavnika zvaničnih agencija, eksperata i poslovne zajednice, u cilju podsticanja, praćenja i sprovođenja tekućih aktivnosti i razvoja novih oblika ekonomske saradnje. e. Uspostavljanje, usmeravanje i aktiviranje raznih zajedničkih regionalnih programa, projekata, centara i institucija na osnovu analize koristi i troškova, uzajamnih interesa i poštene distribucije između zemalja regiona. f. Stalno i sistematsko podsticanje zvaničnih agencija, udruženja i poslovne zajednice u cilju stvaranja i implementacije okvira saradnje u svim oblastima od zajedničkog interesa. II.3. Širenje saradnje u oblastima ljudske dimenzije, demokratije, pravosuđa i borbe protiv nelegalnih aktivnosti 14. Potvrđujemo najviši značaj intenziviranja kontakata i saradnje u ljudskoj dimenziji, socijalnoj i kulturnoj oblasti, razvoju demokratskih institucija i civilnog društva, olakšavajući slobodno kretanje informacija i ideja, kao 144


i građana. Podvlačimo da naše zemlje pridaju najviši prioritet zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda, kao suštinske osnove dobre uprave, pri jateljskih odnosa i uzajamnog razumevanja. U tom smislu, naš zajednički napor će se usmeravati na: i. Razvoj zrelih demokratskih procesa, zasnovanih na pluralizmu, slobodnim i poštenim izborima, čija su osnova vladavina prava i puno poštovanje ljudskih prava i osnovnih sloboda, uključujući prava lica koja pripadaju nacionalnim manjinama, sa zakonodavnim organima koji su odgovorni pred svojim biračima, nezavisnim sudstvom i produbljavanjem i jačanjem civilnog društva. ii. Podsticanje društvene harmonije u našim zemljama i u regionu i priznavanje važnosti koju nacionalne manjine mogu da igraju kao društveni i kulturni mostovi između naših naroda. 15. Mehanizmi i programi zajedničkih akcija u ovim širokim oblastima će obuhvatiti: a. Dalji razvoj saradnje u oblastima ljudske dimenzije, demokratizacije, pravosuđa i vladavine prava, međuetničke tolerancije, slobodnog kretanja ljudi i ideja, obrazovanje mladih, programi eliminisanja pogrešnih predstava i predrasuda – sve ovo bi trebalo da igra značajnu ulogu u jačanju stabilnosti i bezbednosti u našem regionu. b. Podrška pojačanoj saradnji u oblastima obrazovanja, nauke i tehnologije, kulture i umetnosti, povećana razmena i kontakti između novinara, kao i između mladih, organizovanih nezavisno ili putem nacionalnih udruženja i obrazovnih institucija, sportska takmičenja, festivali i druga zbivanja organizovana u cilju približavanja naših nacija. c. Poštovanje kulturnog nasleđa i regionalnih kultura, zaštita i obnova spomenika, ako je potrebno putem uzajamne pomoći, predstavljaju drugu dimenziju našeg regiona, gde su različite kulture koegzistirale i cvetale. Osim saradnje u odgovarajućim institucijama, poput UNESCO-a, Saveta Evrope ili bilateralno, zemlje učesnice će stremiti naprednijim oblicima saradnje u ovim oblastima, putem odgovarajućih nadležnih tela, kao i podsticanjem rada nevladinih organizacija u tom pravcu. d. Svesni opasnosti koju za naše narode predstavljaju terorizam, organizovani kriminal, nelegalno krijumčarenje droga i oružja, kao i za naša društva u najširem smislu, izražavamo odlučnost da ojačamo saradnju između zemalja učesnica u ovim oblastima putem novih i 145

Brano Miljuš

efikasnih mera i zajedničkih akcija, kao i zajedničkim radom u okviru postojećih regionalnih i međunarodnih tela nadležnih za ova pitanja. e. Jačanje pograničnih kontrola u cilju borbe protiv opisanih aktivnosti, kao i protiv nelegalnih migracija, usmeravanje nacionalnih vlasti u pravcu razvoja saradnje, kao i koordinacija i brza razmena informacija u ovoj oblasti, ako je potrebno i putem sporazuma i drugih instrumenata saradnje; aktivnosti u ovoj oblasti bi trebalo da poštuju međunarodne standarde za zaštitu individualnih prava, kao i slobode kretanja građana, bez uznemiravanja i diskriminacije. f. Saradnja i zajedničke akcije na zaštiti životne sredine, posebno putem sistematske razmene podataka, bilateralnim i multilateralnim sporazumima i konkretnim zajedničkim projektima, posebno u pograničnim oblastima. III ZAVRŠNE ODREDBE 16. Proces saradnje u jugoistočnoj Evropi je sveobuhvatan okvir za regionalnu saradnju. Ponavljamo rešenost da učestvujemo i blisko sarađujemo sa svim ostalim međunarodnim organizacijama i regionalnim inicijativama čiji je cilj unapređenje bezbednosti, stabilnosti, ekonomski i soci jalni razvoj u regionu, posebno sa UN, NATO, EU, OEBS, Savetom Evrope, CMES, CEI, SECI, Roajomonskim procesom, kao i da koordiniramo naše aktivnosti kako bismo izbegli nepotrebna dupliranja. 17. Imajući u vidu specifičnosti oblasti od interesa za druge regionalne inicijative, kao i činjenicu da ne mogu sve zemlje učesnice u PSJIE da se uključe u te inicijative, naglašavamo važnost zaključenja fleksibilnih aranžmana kojim bi se otvorili projekti i šeme saradnje za učešće ili za korist svih zemalja regiona, što ne bi trebalo da utiče na povelje ili pravila pomenutih inicijativa. 18. Proces saradnje u jugoistočnoj Evropi je otvoren, na osnovu sporazuma između država učesnica, za učešće na odgovarajući način, za sve države koje geografski pripadaju ovom prostoru i koje se izjasne da u potpunosti prihvataju ovu Povelju. 19. Mogu se uspostaviti i aranžmani o saradnji između ograničenog broja partnera u regionu koji su u skladu sa ciljevima ove Povelje, kao i povezivanje sa drugim regionalnim inicijativama, u formi zajedničkih, kom146


plementarnih napora u cilju razvoja saradnje između naših zemalja, u statusu bilo punopravnih učesnika, bilo posmatrača, shodno situaciji. 20. Ova Povelja može biti revidirana u cilju njenog osavremenjavanja, na osnovu predloga od strane bilo koje države učesnice, i uz saglasnost svih ostalih zemalja učesnica. 21. Proceduralni aspekti mehanizma sprovođenja Proces saradnje u jugoistočnoj Evropi su uključeni u dodatak ove Povelje. Potpisano u Bukureštu, 12. februara 2000. godine Emil Constantinescu Bulent Ecevit Ljubčo Georgievski Ivan Kostov Ilir Meta Costas Simitis

147

Brano Miljuš

Deseti sastanak šefova država i vlada Procesa saradnje u jugoistočnoj Evropi PROTOKOL UZ POVELJU O DOBROSUSEDSTVU, STABILNOSTI, BEZBEDNOSTI I SARADNJI U JUGOISTOČNOJ EVROPI

DRŽAVE UČESNICE u Procesu saradnje u jugoistočnoj Evropi (PSJIE) koje su potpisale Povelju o dobrosusedstvu, stabilnosti, bezbednosti i saradnji u jugoistočnoj Evropi u Bukureštu 12. februara 2000. godine (u daljem tekstu: „države učesnice“ i „Povelja“); IMAJUĆI U VIDU političku odluku da razvijaju novi okvir odnosa u kojem će region u većoj meri uticati na tok saradnje, kao i da ojačaju ulogu PSJIE u arhitekturi regionalne saradnje u jugoistočnoj Evropi; POTVRĐUJUĆI osnivanje Saveta za regionalnu saradnju, bazirano na njegovom usvojenom Statutu; DOGOVORILE SU SE O SLEDEĆEM: 1. Aneks Povelje pod nazivom „Proceduralni aspekti mehanizma sprovođenja Procesa saradnje u jugoistočnoj Evropi (PSJIE)“ amandira se u cilju odražavanja nove uloge PSJIE u u arhitekturi regionalne saradnje u jugoistočnoj Evropi; 2. Novi tekst aneksa Povelje, amandiran ovim Protokolom, dat je u prilogu. 3. Ovaj Protokol i amandiran Aneks predstavljaju integralni deo Povelje. 4. Original ovog Protokola biće deponovan u Bukureštu zajedno sa Poveljom. Potpisano u Zagrebu, 11. maja, 2007. godine.

148


Aneks

PROCEDURALNI ASPEKTI MEHANIZMA SPROVOĐENJA PROCESA SARADNJE U JUGOISTOČNOJ EVROPI (PSJIE)

1. Predsedavajući PSJIE će se smenjivati godišnje. Šefovi država i/ili vlada odrediće redosled rotiranja. 2. Šefovi država ili vlada država koje učestvuju u PSJIE će održavati godišnje sastanke u cilju razmatranja celokupnog procesa saradnje i davanja smernica i preporuka za dalje aktivnosti. Samitom PSJIE predsedava šef države ili vlade zemlje koja je domaćin skupa. 3. Sastanci ministara inostranih poslova su osnovni forum za konsultacije, upravljanje regionalnom saradnjom i realizovanje ciljeva Procesa. Ministri će se sastajati najmanje jedanput godišnje na formalnom sastanku i jedanput godišnje na neformalnom sastanku, u cilju političkih konsultacija i unapređenja saradnje o pitanjima regionalne stabilnosti, bezbednosti i političke i ekonomske saradnje. 4. Ovim sastancima predsedava ministar inostranih poslova zemlje domaćina. Predsedavajući/a može da predloži održavanje dodatnih sastanaka ili drugih konsultativnih aranžmana kada to zahtevaju okolnosti ili kada to zatraže njegove/njene kolege. Ovi sastanci se mogu održati u formama restriktivnog učešća, kao kratkotrajni skupovi, ili na margini međunarodnih skupova, kao radni sastanci. 5. Komitet političkih direktora sastavljen je od političkih direktora ministarstava inostranih poslova država učesnica, ili od predstavnika koji su za tu priliku određeni. Komitetom političkih direktora predsedava predstavnik zemlje domaćina i Komitet se sastaje svaka tri meseca, u cilju konsultacija, priprema i sprovođenja odluka samita i ministarskih sastanaka, kao i realizacije drugih aktivnosti radi koordinacije i konsultacija o pitanjima od zajedničkog interesa. On podnosi izveštaje ministrima. Komitet može da se sazove i u formi sastanka uz isključivo prisustvo predstavnika država učesnica. 6. Predsedavajući priprema i distribuira pre sastanka Komiteta političkih direktora nacrt izveštaja o aktivnostima i o tačkama dnevnog reda. Predsedavajući i članovi mogu takođe prezentirati Komitetu neobavezujuće, informativne radne dokumente. 149

Brano Miljuš

7. U sklopu svog zadatka da olakša koordinaciju i usaglašavanje, Komitet prati napredak i situaciju u oblastima koja su navedena u ovoj Povelji, kao i sprovođenje odluka usvojenih na samitu ili sastanku ministara. Njegova važna uloga je da omogući ministrima da ispune svoj zadatak usmeravanja i unapređenja saradnje kao obavljanja konsultacija o drugim pitanjima koja su pokrenuta od strane članica. 8. Komitet političkih direktora može da osnuje ekspertske grupe i radne grupe (task force) za pojedina pitanja saradnje na osnovu odluka ministara u konsultacijama sa generalnim sekretarom Saveta za regionalnu saradnju (SRS). 9. Savet za regionalnu saradnju, u skladu sa svojim Statutom koji su potvrdile sve države učesnice, pruža PSJIE operativnu podršku i predstavlja forum za kontinuirano angažovanje članova međunarodne donatorske zajednice aktivnih u regionu. 10. Sektorski sastanci ili sastanci visokih predstavnika mogu biti organizovani na osnovu odluka ili preporuka samita ili sastanaka ministara inostranih poslova. Sektorski sastanci mogu biti organizovani od strane bilo koje od država učesnica, koja pokrene takvu inicijativu. 11. U cilju obezbeđivanja kontinuiteta delovanja, formiraće se Trojka PSJIE na nivou ministara, političkih direktora i drugih visokih funkcionera. Trojka, koju formiraju prethodni, sadašnji i budući predsedavajući, obavlja misije utvrđivanja činjenica i posmatračke misije, kao i bilo koji drugi zadatak koji joj odredi ministarski sastanak. Predsedavajući može pozvati generalnog sekretara SRS da uzme učešća u radu Trojke. 12. Predsedavajući određuje koordinatora, a države učesnice imenuju predstavnike kao osobe za kontakte, u cilju olakšavanja korespondencije, prikupljanja nacionalnih priloga i odgovarajućih informacija. Predsedavajući ili njegov/njen predstavnik predstavlja PSJIE na sastancima drugih međunarodnih organizacija i regionalnih inicijativa po pozivu. 13. Zadatke sekretarijata obavljaju predsedavajuća zemlja i SRS. 14. Sve odluke PSJIE usvajaju se konsenzusom, što podrazumeva odsustvo suprotstavljenog stava. 15. Države učesnice PSJIE su članice SRS i njegovog Upravnog odbora. One obezbeđuju u okviru SRS formata da Savet za regionalnu saradnju sprovodi i usmerava aktivnosti u skladu sa osnovnim načelima ove 150


Povelje i odlukama sastanaka PSJIE. Države učesnice PSJIE u SRS predstavljaju nacionalni koordinatori ili drugi određeni visoki funkcioneri. 16. Godišnji sastanci SRS održavaju se u vezi sa samitima PSJIE. Godišnjim sastancima SRS kopredsedavaju generalni sekretar SRS i ministar inostranih poslova države koja predsedava PSJIE, sastanci se održavaju u državi koja predsedava PSJIE, a priprema ih generalni sekretar SRS u koordinaciji sa predsedavajućim PSJIE. 17. Sastanke Upravnog odbora SRS saziva i priprema generalni sekretar SRS u koordinaciji sa predsedavajućim PSJIE. 18. Generalnog sekretara SRS imenuju ministri inostranih poslova PSJIE, a imenovanje potvrđuju šefovi država i vlada PSJIE u skladu sa odredbama Statuta SRS koji reguliše i proceduru opoziva. 19. Generalni sekretar SRS predstavlja strateške aspekte svog godišnjeg izveštaja na samitu PSJIE i, po pravilu, učestvuje na sastancima PSJIE na svim nivoima. 20. Mandat, sastav i druga pitanja u vezi sa funkcionisanjem Saveta za regionalnu saradnju i aktivnostima njegovog generalnog sekretara sadržana su u odgovarajućim statutarnim dokumentima SRS. 21. PSJIE je otvoren za zemlje jugoistočne Evrope. Te zemlje mogu uzeti učešće na sastancima PSJIE kao punopravni učesnici ili posmatrači, shodno njihovoj želji i nakon odluke šefova država i vlada. 22. Plenarnim sesijama ministarskih sastanaka PSJIE mogu prisustvovati specijalni gosti koji predstavljaju zemlje, međunarodne i regionalne organizacije i inicijative. Pozive upućuje predsedavajući na osnovu dogovora između država učesnica. 23. Posmatrači i specijalni gosti mogu uzimati reč na plenarnim sastancima PSJIE, na osnovu prethodne konsultacije sa državama učesnicama. 24. PSJIE, preko predsedavajućeg, održava radne veze sa drugim međunarodnim i regionalnim organizacijama ili inicijativama. 25. Predsedavajući može da obavesti zainteresovane zemlje, kao i međunarodne i regionalne organizacije ili inicijative o zajedničkim stavovima PSJIE i o usvojenim dokumentima.

151

Brano Miljuš

SAVET ZA REGIONALNU SARADNJU

ZAJEDNIČKA DEKLARACIJA O OSNIVANJU SAVETA ZA REGIONALNU SARADNJU (SRS) Predstavnici država učesnica u Procesu saradnje u jugoistočnoj Evropi (PSJIE), Privremene administrativne misije Ujedinjenih nacija na Kosovu (UNMIK) u ime Kosova u skladu sa rezolucijom Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija 1244, Evropske unije (EU), koju predstavlja Trojka sastavljena od predstavnika države predsedavajuće EU, Evropske komisije i Sekretari jata Saveta, kao i onih donatorskih zemalja, međunarodnih organizacija i međunarodnih finansijskih institucija koje značajno i aktivno podržavaju regionalnu saradnju u jugoistočnoj Evropi i prisustvuju sastanku u Sofiji 27. februara 2008. godine (videti Aneks I) potvrđuju iznova da je regionalna saradnja značajan instrument za unapređenje stabilnosti, sigurnosti i socijalnog i ekonomskog napretka u jugoistočnoj Evropi, kao i da procesi regionalne saradnje treba da se nastave i razvijaju za dobrobit čitavog regiona; potvrđuju značaj regionalne saradnje u rešavanju zajedničkih problema zemalja jugoistočne Evrope i stimulisanju procesa evropske i evroatlantske integracije; cene dosadašnji doprinos međunarodne zajednice jačanju regionalne saradnje u jugoistočnoj Evropi i njenu kontinuiranu spremnost da pruži političku, tehničku i finansijsku podršku; odaju priznanje pozitivnim kretanjima u jugoistočnoj Evropi u poslednjoj deceniji i značajnoj ulozi i doprinosu Pakta za stabilnost u jugoistočnoj Evropi u unapređenju stabilnosti, razvoja i saradnje u regionu; naglašavaju potrebu da se očuvaju značajni rezultati Pakta za stabilnost u jugoistočnoj Evropi, uključujući podsticanje i razvoj različitih procesa saradnje u oblasti demokratije, ekonomskog napretka, pravosuđa i unutrašnjih poslova i bezbednosti; konstatuju uspešnu saradnju zemalja regiona u okviru PSJIE i rešenost da jačaju njegovu ulogu u procesima regionalne saradnje; naglašavaju važnost nove strukture za regionalnu saradnju u jugoistočnoj Evropi, čiji je cilj da obezbedi stratešku koordinaciju i razvoj regionalnih

152


procesa u saradnji sa PSJIE i koordinaciji sa EU, NATO, međunarodnim donatorima i finansijskim institucijama; podsećaju na odluke zasedanja Regionalnog stola PzSJIE u Beogradu (maj, 2006) i Bukureštu (novembar 2006), samita PSJIE i Regionalnog stola u Zagrebu (maj, 2007) u vezi sa transformacijom Pakta za stabilnost u jugoistočnoj Evropi u okvir u kojem će region imati aktivniju ulogu; pozdravljaju potpisivanje sporazuna sa zemljom domaćinom 14. septembra 2007. godine u Plovdivu, koji je obezbedio pravni osnov za funkcionisanje Sekretarijata Saveta za regionalnu saradnju: izražavaju snažnu podršku novoosnovanom Savetu za regionalnu saradnju u njegovim aktivnostima i svoje zajedničko razumevanje o sledećem: 1. cilj Saveta za regionalnu saradnju (SRS) je da nastavi fokusiranu regionalnu saradnju u jugoistočnoj Evropi kroz okvir u kojem će region imati aktivniju ulogu i koji će podržavati evropsku i evroatlantsku integraciju; 2. Statut SRS (videti Aneks II) predstavlja osnovu za njegovo funkcionisanje; 3. u skladu sa Statutom SRS, uloga Upravnog odbora SRS je da operativno usmerava i kontroliše rad SRS, a sastoji se od onih članova SRS koji doprinose budžetu Sekretarijata SRS, kao i EU koju predstavlja Trojka, odnosno predsedavajući EU, predstavnici Evropske komisije i Sekretarijata Saveta; 4. SRS će delovati kao središte regionalne saradnje u jugoistočnoj Evropi, politički će usmeravati odgovarajuće tematske regionalne radne grupe i inicijative i primati njihove predloge i priloge; 5. SRS će, uz podršku generalnog sekretara i svog Sekretarijata lociranog u Sarajevu, kao i svoje kancelarije u Briselu, pružati PSJIE operativnu podršku i predstavljati forum za kontinuirano angažovanje članova međunarodne donatorske zajednice aktivnih u regionu; i 6. SRS će fokusirati svoje aktivnosti na prioritetne oblasti definisane Statutom: ekonomski i socijalni razvoj; infrastruktura; pravosuđe i unutrašnji poslovi; bezbednost; razvoj ljudskog kapitala, kao i parlamentarna saradnja kao sveobuhvatna tema, i održavaće tesne radne veze sa svim važnim akterima u ovim oblastima, odnosno sa vladama, međunarodnim organizacijama, međunarodnim finansijskim organizacijama, civilnim društvom i privatnim sektorom. Usvojeno u Sofiji, 27. februara, 2008. godine.

153

Brano Miljuš

Aneks I Učesnici u Savetu za regionalnu saradnju

Albanija Austrija Bivša Jugoslovenska Republika Makedonija Bosna i Hercegovina Bugarska Crna Gora Češka Republika Danska Ekonomska komisija Ujedinjenih nacija za Evropu Evropska banka za obnovu i razvoj Evropska investiciona banka Evropska unija (EU), koju predstavlja Trojka sastavljena od predstavnika predsedavajućeg EU, Evropske komisije, Sekretarijata Saveta, kao i predstavnik Evropskog parlamenta Finska Hrvatska Irska Inicijativa za saradnju u jugoistočnoj Evropi (SECI) Italija Kanada Litvanija Mađarska Moldavija

NATO Norveška Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD) Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju (OEBS) Poljska Privremena administrativna misija Ujedinjenih nacija na Kosovu (UNMIK) u ime Kosova u skladu sa rezolucijom Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija 1244 Program za razvoj Ujedinjenih nacija Razvojna banka Savet Evrope Rumunija Savet Evrope Savezna Republika Nemačka Sjedinjene Američke Države Slovačka Slovenija Srbija Svetska banka Španija Švajcarska Švedska Turska Ujedinjeno Kraljevstvo Ujedinjene nacije 154


Aneks II

STATUT SAVETA ZA REGIONALNU SARADNJU UVOD 1. Pozitivna kretanja u jugoistočnoj Evropi u poslednjoj deceniji i potreba da se očuvaju značajni rezultati Pakta za stabilnost u jugoistočnoj Evropi nametnuli su definisanje novog okvira za regionalnu saradnju u kojem zemlje regiona imaju aktivniju ulogu uz nastavak podrške međunarodne zajednice. 2. U skladu sa odlukama zasedanja Regionalnog stola Pakta za stabilnost u Beogradu (maj, 2006) i Bukureštu (novembar, 2006), samita PSJIE i Regionalnog stola u Zagrebu (maj, 2007), zajednički je odlučeno da se Pakt za stabilnost u jugoistočnoj Evropi transformiše u Savet za regionalnu saradnju (SRS). Finalni sastanak Regionalnog stola Pakta za stabilnost održaće se neposredno pre prvog sastanka SRS, najkasnije u februaru 2008. godine. ZADACI SRS 3. Zadaci SRS su sledeći: da održi fokusiranu regionalnu saradnju u jugoistočnoj Evropi u kojoj zemlje regiona imaju aktivniju ulogu; da politički usmerava i prima predloge i priloge od odgovarajućih radnih grupa i inicijativa koje su aktivne u određenim tematskim oblastima regionalne saradnje; da unapređuje proces evropske i evroatlantske integracije; i da usmerava sekretarijat SRS i njegovog generalnog sekretara. 4. SRS treba da obezbedi operativni kapacitet PSJIE kroz svoj sekretarijat i radne grupe, kao i da predstavlja forum za kontinuirano angažovanje članova međunarodne donatorske zajednice koji su aktivni u jugoistočnoj Evropi. PRIORITETNE OBLASTI SARADNJE U OKVIRU SRS 5. Prioritetne oblasti saradnje u okviru SRS su sledeće: a. ekonomski i socijalni razvoj; b. infrastruktura; c. pravosuđe i unutrašnji poslovi;

155

Brano Miljuš

d. saradnja u oblasti bezbednosti; e. razvoj ljudskog kapitala, kao i f. parlamentarna saradnja kao sveobuhvatna tema. 6. U kontekstu ovih prioritetnih oblasti posebno će se voditi računa o rodnoj jednakosti, socijalnoj koheziji i učešću civilnog društva. 7. SRS može odlučiti da, na osnovu preporuke generalnog sekretara i u skladu sa političkim smernicama samita PSJIE, koriguje ove priorite u zavisnosti od razvoja situacije u regionu. FORMAT SASTANAKA SRS 8. Članovi SRS su države učesnice u PSJIE, Privremena administrativna misija Ujedinjenih nacija na Kosovu (UNMIK) u ime Kosova, u skladu sa rezolucijom Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija 1244, Evropska unija (EU), koju predstavlja Trojka sastavljena od predstavnika predsedavajućeg EU, Evropske komisije i Sekretarijata Saveta, kao i one donatorske zemlje, međunarodne organizacije i međunarodne finansi jske institucije koje značajno i aktivno podržavaju regionalnu saradnju u jugoistočnoj Evropi. 1 Prijem u članstvo SRS podrazumeva saglasnost svih postojećih članova. 9. Godišnji sastanak SRS održava se neposredno pre samita PSJIE. Godišn jem sastanku SRS kopredsedavaju generalni sekretar i ministar inostranih poslova predsedavajuće zemlje PSJIE, održava se u državi koja predsedava PSJIE, a priprema ga generalni sekretar u koordinaciji sa predsedavajućim PSJIE. Godišnji sastanak SRS održava se na nivou visokih službenika ili višem nivou. Na njemu se obezbeđuje strateška koordinacija i razvoj procesa regionalne saradnje, razmatra i odobrava godišnji izveštaj generalnog sekretara o regionalnoj saradnji u jugoistočnoj Evropi, kao i strateški radni program za narednu godinu. Godišnji sastanak SRS otvoren je za ostale zemlje, međunarodne organizacije i partnere, kao i goste na osnovu njihovog zahteva i/ili na pred1 Na

osnovu ovih kriterijuma, partneri Pakta za stabilnost, koji značajno i aktivno podržavaju regionalnu saradnju u jugoistočnoj Evropi, treba da izraze svoj interes za članstvo u SRS specijalnom koordinatoru Pakta za stabilnost do 15. novembra 2007. godine. Specijalni koordinator će, na osnovu konsultacija sa generalnim sekretarom, predložiti listu članova budućeg SRS za usvajanje na poslednjem sastanku Regionalnog stola u februaru 2008. godine.

156


log generalnog sekretara nakon pribavljene saglasnosti članova Upravnog odbora SRS. 10. U periodu između godišnjih sastanaka SRS, Upravni odbor SRS operativno usmerava i nadgleda rad SRS. Upravni odbor prihvata godišnji izveštaj generalnog sekretara i strateški radni program za narednu godinu, podržava generalnog sekretara u realizaciji zadataka i prati napredak tokom godine. Članovi Upravnog odbora su oni članovi SRS koji uplaćuju sredstva u budžet Sekretarijata SRS, kao i Evropska unija koju predstavlja Trojka sastavljena od predstavnika predsedavajućeg EU, Evropske komisije i Sekretarijata Saveta2 Upravni odbor SRS sastaje se kvartalno, a predsedava generalni sekretar. Sastanke Upravnog odbora SRS saziva i priprema generalni sekretar u koordinaciji sa predsedavajućim PSJIE. Upravni odbor SRS sastaje se na nivou nacionalnih koordinatora, koji su viši državni službenici zaduženi za koordinaciju učešća u SRS na nivou nacionalnih državnih uprava 11. Domaćin sastanka snosi sve troškove održavanja sastanka, ako to nije drugačije regulisano ili ako se sastanak ne održava u sedištu Sekretarijata SRS, dok ostali učesnici pokrivaju troškove puta i smeštaja svojih delegacija. 12. Odluke SRS donose se konsenzusom, što podrazumeva odsustvo prigovora. STRUKTURE SRS 13. Generalni sekretar je istaknuta politička ličnost iz regiona, sposobna da sarađuje sa donatorskim državama i međunarodnim organizacijama, kao i da sarađuje sa vladama u regionu na najvišem odgovarajućem nivou, a takođe ima iskustvo uspešnog angažovanja u regionalnoj saradnji. Mandat generalnog sekretara je sledeći: a. promocija i podrška realizaciji ciljeva SRS, posebno unapređenje regionalne saradnje, praćenje i koordinacija regionalnih aktivnosti i inicijativa u jugoistočnoj Evropi, kao i podrška procesu evropske i evroatlantske integracije; 2 Minimalna

kontribucija u budžet Sekretarijata SRS od 50.000 evra neophodna je za članstvo u Komitetu SRS. Kontribucije država učesnica PSJIE i UNMIK/Kosovo regulisane su posebnim dokumentom.

157

Brano Miljuš

b. predsedavanje kvartalnim sastancima Upravnog odbora SRS i kopredsedavanje godišnjim sastancima SRS zajedno sa predsedavajućim ministrom inostranih poslova PSJIE; c. rukovođenje Sekretarijatom SRS sa izvršnim ovlašćenjima u odnosu na zaposlene, uključujući zapošljavanje osoblja i menadžment; d. održavanje intenzivnih veza sa svim članovima i partnerima SRS, posebno sa državama učesnicama u PSJIE, kao i sa odgovarajućim regionalnim inicijativama i organizacijama; e. pružanje podrške i predsedavajućem PSJIE kroz rad Sekretarijata, uključujući pripremu sastanaka i konferencija; f. učešće na sastancima PSJIE na svim nivoima; g. podnošenje godišnjeg izveštaja o regionalnoj saradnji u jugoistočnoj Evropi i godišnjeg strateškog radnog plana SRS na razmatranje i odobrenje; h. prezentiranje strateških aspekata godišnjeg izveštaja na samitu PSJIE i doprinos izradi političkih smernica PSJIE; i. tesna saradnja sa svim institucijama EU i državama njenim članicama u cilju podrške procesu evropskih integracija u jugoistočnoj Evropi i zalaganje za punu komplementarnost regionalne saradnje sa procesom integracije u EU; j. tesna saradnja sa ostalim međunarodnim institucijama i organizaci jama, uključujući međunarodne finansijske institucije, i saradnja sa privatnim sektorom u promovisanju regionalne saradnje u jugoistočnoj Evropi, kao i podrška učešću aktera civilnog društva u procesima regionalne saradnje; k. fokusiranje rada SRS na prioritetne oblasti regionalne saradnje; l. pomoć u obezbeđivanju finansiranja regionalnih aktivnosti pod okril jem SRS. 14. Proces imenovanja generalnog sekretara je sledeći: a. države učesnice PSJIE mogu predložiti svaka po jednog odgovarajućeg kandidata predsedavajućem PSJIE, u skladu sa uslovima koje određuje mandat generalnog sekretara, najkasnije u roku od 6 nedelja pre početka samita PSJIE. Predsedavajući PSJIE o predlogu odmah obavlja konsultacije sa članovima Upravnog odbora SRS i državama učesnicama u PSJIE; 158

DOBROSUSEDSKI ODNOSI u svetlu srpsko – bosanskohercegovačko bosanskohercegovačkog g pitanja

b. konsultacije se zaključuju 3 nedelje pre samita PSJIE; c. Komitet političkih direktora PSJIE utvrđuje predlog za imenovanje, uzimajući u obzir rezultate konsultacija, najkasnije 2 nedelje pre početka samita PSJIE; d. predlog za imenovanje upućuje se Upravnom odboru od boru SRS na razmatranje i potvrđivanje na godišnjem sastanku SRS dan pre samita PSJIE, e. nakon potvrđivanja na godišnjem sastanku SRS, generalnog sekretara imenuju ministri inostranih poslova PSJIE dan pre samita PSJIE; f. samit PSJIE odobrava imenovanje. 15. Generalni sekretar se imenuje na tri godine sa mogućnošću produženja mandata na još dve godine. 16. Mandat generalnog sekretara može biti prekinut odlukom Upravnog odbora SRS u skladu sa njegovim/njenim ugovorom. Procedura razrešenja generalnog generalnog sekretara može biti pokrenuta na zahtev najmanje dva člana Upravnog odbora SRS i potrebno je da odluka bude usvojena konsenzusom minus jedan član Upravnog odbora SRS, a postaje punovažna nakon sprovođenja pismene procedure između država učesnica PSJIE. 17. U slučaju nesposobnosti ili razrešenja generalnog sekretara, Upravni odbor SRS donosi odluke kojima obezbeđuje funkcionisanje Sekretarijata SRS, uključujući imenovanje vršioca dužnosti generalnog sekretara do formalne odluke o preuzimanju funkcije u skladu sa tačkom 14. 18. Generalni sekretar odgovara Upravnomg odboru SRS za namensko korišćenje sredstava iz budžeta Sekretarijata SRS. Procedure administrativnog i finansijskog upravljanja budžetom Sekretarijata SRS definisane su posebnim dokumentom na osnovu saglasnosti Upravnog odbora SRS. 19. Sekretarijat SRS, kojim rukovodi generalni sekretar, podržava SRS, kao i PSJIE, u obavljanju njihovih zadataka u smislu pripreme i realizacije odluka godišnjeg sastanka SRS i Upravnog odbora, kao i odluka samita i/ili ministarskih sastanaka PSJIE. Sekretarijat pruža tehničku, organizacionu i analitičku pomoć generalnom sekretaru, godišnjem sastanku SRS i Upravnog odbora, kao i operativnu podršku, p odršku, ukoliko je zatražena, u pripremi ministarskih sastanaka i samita PSJIE. Predstavlja koordinacioni okvir za aktivnosti regionalne saradnje u jugoistočnoj Evropi, kao i informacioni centar za te aktivnosti. 159

Brano Miljuš

20. Osoblje Sekretarijata, izuzev generalnog sekretara, bira se na osnovu konkursa u skladu sa propisanim kvalifikacijama, uzimajući u obzir rodnu i geografsku izbalansiranost. Generalni sekretar, takođe, može prihvatiti upućivanje kadrova za obavljanje određenih zadataka. 21. Generalni sekretar određuje, u konsultacijama sa članovima Upravnog odbora SRS, svog zamenika iz reda viših službenika Sekretarijata, koji ga zamenjuje kada je to neophodno. 22. Sekretarijat je lociran u Sarajevu i zemlja domaćin se obavezala da obezbedi potreban pravni osnov. 23. Sekretarijat SRS ima Kancelariju za vezu sa evropskim i evroatlantskim institucijama u Briselu koja pruža podršku PSJIE u skladu sa tačkom 4. 24. Radni jezik na sastancima sastancim a SRS, kao i u Sekretarijatu, jeste engleski jezik. RELACIJA IZMEĐU SRS I POJEDINAČNIH RADNIH GRUPA I INICIJATIVA 25. Radi R adi realizacije svojih ciljeva u prioritetnim oblastima, SRS prati i, ukoliko je to potrebno, olakšava rad odgovarajućih radnih grupa i inicijativa u regionalnoj saradnju u jugoistočnoj Evropi. Posebno, SRS pomaže radnim grupama/ inicijativama u obezbeđivanju regionalne i međunarodne političke, tehničke i finansijske podrške neophodne n eophodne za realizaciju njihovih ciljeva. Odgovarajući odnos uspostaviće se između SRS i aktivnih i budućih pojedinačnih radnih grupa/inicijativa, u cilju jačanja zajedničkih aktivnosti i izbegavanja njihovog nepotrebnog dupliranja.

160


CEFTA 2006 CEFTA SAMIT (Bukurešt, 19. decembar 2006. godine)

ZAJEDNIČKA DEKLARACIJA PREDSEDNICI VLADA, PREDSTAVLJAJUĆI Republiku Albaniju, Bosnu i Hercegovinu, Republiku Bugarsku, Republiku Crnu Goru, Republiku Hrvatsku, H rvatsku, Republiku Makedoniju, Republiku Moldaviju, Rumuniju, Republiku Srbiju i specijalni predstavnik generalnog sekretara, Privremena administrativna misija Ujedin jenih jenih nacija nacija u ime Kosova, Kosova, u skladu skladu sa Rezolucij Rezolucijom om 1244 1244 (1999) (1999) SBUN, na sassastanku u Bukureštu 19. decembra 2000. godine na poziv premijera Rumunije; POZDRAVLJAJUĆI iniciranje i uspešno zaključivanje zvaničnih pregovora o Sporazumu pod okriljem Pakta za stabilnost u jugoistočnoj Evropi, sledeći Deklaraciju predsednika vlada sa sastanka CEFTA u Zagrebu 29. novembra 2005. godine, kao i zaključke sastanka predsednika vlada u Bukureštu 6. aprila 2006. godine, čime je omogućeno istovremeno pristupanje CEFTA svih strana potpisnica ove Zajedničke deklaracije i izmene i dopune CEFTA. Naziv konsolidovanog teksta ovog Sporazuma je CEFTA 2006; POZDRAVLJAJUĆI moderan i sveobuhvatan karakter zaključenog sporazuma CEFTA 2006, efikasne proceduralne aranžmane i otvorenost za sve strane u regionu pod uzajamno usaglašenim uslovima; PODSEĆAJUĆI da je regionalna saradnja integralni deo odnosa Evropske unije sa regionom, kako je ocenjeno u zaključcima Saveta za opšte i spoljne poslove Evropske unije 20. marta 2006. godine, kao i da je budućnost zemalja Zapadnog Balkana u Evropskoj uniji, sa članstvom kao krajnjim ciljem, u skladu sa Solunskom deklaracijom iz juna 2003. godine; PODSEĆAJUĆI da je u prošlosti CEFTA doprinela pripremi članova za pristupanje Evropskoj uniji; POTVRĐUJUĆI prednosti koje će doneti sprovođenje CEFTA 2006; KONSTATUJUĆI da CEFTA 2006 istovremeno predstavlja uspešan završetak pregovaračkog procesa i početak nove ere koju će karakterisati veća politička stabilnost, ekonomski razvoj i dobrosusedski odnosi svih strana Sporazuma; 161

Brano Miljuš

UVERENI da će CEFTA 2006, takođe, predstavljati odgovarajući okvir za pomoć svim stranama u ostvarivanju ekonomskih reformi neophodnih za jače veze sa Evropskom unijom i dalju integraciju u multilateralni trgovinski sistem; POZDRAVLJAJUĆI POZDRAVLJAJUĆ I pomoć koju je u prošlosti pružila međunarodna za jednica i očekujući očeku jući da se kontinuirana pomoć stranama potpisnicama potp isnicama nastavi i ubuduće u pravcu jačanja regionalnog vlasništva; Mi, predsednici vlada, POTVRĐUJEMO svoju spremnost i sposobnost da preuzmemo odgovornost za razvoj i ostvarivanje trgovinske politike u regionu kao deo procesa sukcesivnog prenošenja regionalnog vlasništva nad aktivnostima Pakta za stabilnost u jugoistočnoj Evropi; IZRAŽAVAMO svoju punu podršku današnjem potpisivanju CEFTA 2006 koje označava istovremeno pristupanje CEFTA svih strana potpisnica ove Zajedničke deklaracije, kao i izmene i dopune CEFTA. OBAVEZUJEMO SE da preduzmemo sve neophodne korake u skladu sa našim ustavnim odredbama, u cilju promptne ratifikacije CEFTA 2006 sa ciljem da, po mogućnosti, stupi na snagu do maja 2007. godine; IZRAŽAVAMO SPREMNOST da obezbedimo efikasno i efektivno sprovođenje CEFTA 2006; OBAVEZUJEMO SE da kontinuirano radimo na identifikovanju, identifikovanju, izmeni i uklanjanju necarinskih barijera u trgovini u okviru CEFTA 2006; OBAVEZUJEMO OBAVEZUJEM O SE da primenjujemo pravila zajedničkog zajedničkog porekla, koja omogućava CEFTA 2006, kao i da koristimo prednosti koje iz njih proističu i da radimo u pravcu uključivanja u Evromediteransku zonu dijagonalne kumulacije, kako je to predviđeno u Komunikaciji Evropske komisije od 27. januara 2006. godine; SAGLASNI smo da će potpisivanje CEFTA 2006 otvoriti novu eru u našim međusobnim odnosima, kao i u odnosima sa Evropskom unijom i međunarodnom zajednicom. Usvojeno u Bukureštu, dana 19. decembra 2006. godine. Republika Albanija Sali Berisha, predsednik Vlade

162


Bosna i Hercegovina Adnan Terzić, predsednik Vlade, predsednik Saveta ministara Republika Bugarska Roumen Ovcharov, ministar ekonomije i energetike Republika Hrvatska Damir Polančec, potpredsednik Vlade Republika Makedonija Zoran Stavrevski, potpredsednik Vlade Republika Moldavija Vitalie Vrabie, potpredsednik Vlade, ministar za lokalnu javnu upravu Republika Crna Gora Željko Šturanović, predsednik Vlade Rumunija Calin Popesku-Tariceanu, predsednik Vlade Republika Srbija Vojislav Koštunica, predsednik Vlade Privremena administrativna misija Ujedinjenih nacija na Kosovu Joachim Rucker, specijalni predstavnik generalnog sekretara Ujedinjenih nacija

163

DRUGI DEO

I ULOGA I MESTO REPUBLIKE SRBIJE U JUGOISTOČNOJ EVROPI: KONSTRUKTIVNI ČINILAC REGIONALNE SARADNJE Jugoistočna Evropa se prostire od Crnog mora na istoku do Tršćanskog zaliva Jadranskog mora na zapadu i obuhvata Grčku, Tursku, Bugarsku i Rumuniju, Hrvatsku, Srbiju, Bosnu i Hercegovinu, Makedoniju, Crnu Goru i Albaniju, a veoma često, prema pojedinim geopolitičarima, i Moldaviju i Sloveniju. Zapadnim Balkanom su, sa druge strane, označene države nastale na tlu bivše Jugoslavije, izuzimajući Sloveniju (Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Srbija, Crna Gora i Makedonija) i Albanija.1 Uvođenje termina Zapadni Balkan gotovo da u potpunosti koincidira sa postepenim razvojem regionalnog pristupa Evropske unije (nakon 1996. godine) i Procesa stabilizacije i pridruživanja (2000) prema, višegodišnjim sukobima opterećenoj, regiji. Sa ciljem izbegavanja mogućih nejasnoća u vezi sa definisanjem regionalnog pristupa Evropske unije prema jugoistoku kontinenta, došlo je, naime, početkom protekle decenije, najpre i do razgraničenja dva navedena pojma – Jugoistočna Evropa i Zapadni Balkan.2 1 Videti: Predrag Simić, “Do the Balkans Exist?: Vision of the Future of Southeastern

Europe: Perspectives from the Region”, in: Predrag Simić, Gordana Ilić, Zlatko Isaković, Ivan Krastev and Krassen Stanchev (eds), The European Union, NATO and their Southeastern European Neighbors , Institute of International Politics and Economics, Konrad Adenauer Stiftung, Belgrade, 2002, pp. 13–30. 2 Videti: Dragan Đukanović, „Zapadni Balkan: od sukoba do evrointegracija“, Godišnjak Fakulteta političkih nauka 2009, Fakultet političkih nauka Univerziteta u Beogradu, uredio Ilija Vujačić, godina III, broj 3, Beograd, 2009, str. 497–508.

167

Dragan Đukanović

Disolucija bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (1991–2008) pratila je težnja novih postkomunističkih elita da se na njenom tlu formiraju nove, monoetničke državne tvorevine – državenacije.3 Navedeni proces umnogome je priveden kraju zahvaljujući konstituisanju četiri monoetničke države (Slovenije, Hrvatske, Srbije i Makedonije), jedne troetničke (duboko podeljene Bosne i Hercegovine) i jedne deklarativno građanske (Crne Gore) na postjugoslovenskom tlu.4 Ovaj proces je pratila i radikalna izmena etničke strukture postjugoslovenskih država i entiteta i stvaranje zaokruženih etničkih teritorija u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosovu.5 Istovremeno, nasleđe oružanih sukoba na postjugoslovenskom prostoru (1991– 1999) ostavilo je duboke posledice na međudržavne odnose između novonastalih država u okviru regije, koju je Evropska unija početkom ove decenije označila kao Zapadni Balkan. (Prilog broj 1) U okvirima predominantnih sfera političke, stručne i kulturne javnosti država regije Zapadnog Balkana još uvek preovlađuju dva usmerenja u vezi sa budućim razvojem međudržavnih odnosa na Balkanu. Sa jedne strane, postoji orijentacija po kojoj putem utvrđivanja istine, odgovornosti i pomirenja treba prevazići loše nasleđe balkanskih sukoba 90-ih godina XX veka, dok, sa druge strane, postoji viđenje po kome su sukobi imanentni Balkanskom poluostrvu i jugoistoku Evrope, te da se oni vremenski ciklično ponavljaju. Ovo viđenje se zasniva i na stalnom dokazivanju civilizacijskih, verskih, etničkih i drugih razlika između južnoslovenskih naroda, kao i albanskog naroda na Zapadnom Balkanu. U skladu sa tim da li su političke, kulturne ili naučne elite, koje zagovaraju prvo ili drugo viđenje dominantne, kreiraju se bilateralni i multilateralni odnosi između država u regionu. 3 Videti: Robert M. Hejden, Skice za podeljenu kuću: ustavna logika jugoslovenskih sukoba,

Samizdat B92, Beograd, 2003, str. 65–107. 4 Dragan Đukanović, Institucionalni modeli i demokratizacija postjugoslovenskih država, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2007, str. 49–73. 5 Goran Nikolić, „Etnički aspekt polisa stanovništva 2011. godine u ‘štokavskim zemljama’“, B92, 28. januar 2011, Internet, http://blog.b92.net/text/17127/Etnicki-aspekt-popisa-2011-u-%E2%80%99stokavskim-zemljama%E2%80%99/, 30/01/2011.

168


Prilog br. 1: Etničke strukture Hrvatske,

Bosne i Hercegovine, Srbije i Crne Gore

plavaboja – Srbi, žuta boja - Hrvati, crvena- Crnogorci, zelenaboja - Bošnjaci, tamno crvena - Albanci, zeleno-žuta boja - Mađari, siva boja - Slovaci, Bugari i Italijani Izvor: Goran Nikolić, „Etnički aspekt polisa stanovništva 2011. godine u ‘štokavskim zemljama’“, B92, 28. januar 2011, Internet, http:// http://blog.b92.net/text/17127/ Etnicki-aspekt-popisa-2011-u-%E2%80%99stokavskim-zemljama%E2%80%99/, 30/01/2011.

Vodeći faktori savremene međunarodne zajednice, a pre svega Sjedinjene Američke Države i Evropska unija, od trenutka okončanja oružanih sukoba na tlu nekadašnje Jugoslavije u potpunosti su podržavale normalizaciju i konsolidaciju bilateralnih i multilateralnih odnosa između novonastalih država i entiteta.6 Zato se tokom proteklih petnaestak godina u potpunosti može uočiti postepen prelazak Zapadnog Balkana iz zone oružanih sukoba, preko regiona u kome se stabilizuju demokratske, ekonomske i bezbednosne prilike do regije 6 Leila

Simona Talani, EU and the Balkans: policies of integration and disintegration, Cambridge Scholars Press, 2008, pp. 78−101.

169

Dragan Đukanović

u kojoj su sve države nedvosmisleno orijentisane ka pristupanju Evropskoj uniji i Severnoatlantskom savezu.7 Svakako jedan od najznačajnijih spoljnopolitičkih prioriteta Republike Srbije, prema brojnim istupanjima pre svega predsednika Republike, Borisa Tadića i ministra spoljnih poslova Vuka Jeremića, predstavlja uspostavljanje dobrih bilateralnih odnosa sa državama Jugoistočne Evrope, kao i intenziviranje regionalne saradnje u okviru brojnih regionalnih inicijativa.8 Treba naglasiti da su protekla, 2010. godina, kao i tekuća godina obeležene suštinskim poboljšanjem odnosa Srbije sa susedima na Zapadnom Balkanu.9 Srbija je, sa druge strane, možda u najnepovoljnijoj poziciji u odnosu na druge države nastale od Jugoslavije. Ona još uvek nema jasno formulisane i definisane spoljnopolitičke prioritete,10 ali ujedno mora da napravi prelaz iz jedne faze svojevrsnog regionalnog hegemona (tokom 90-ih godina XX veka) u konstruktivnog činioca regionalne saradnje. Ovaj prelaz se, međutim, čini sve izvesnijim i Srbija postepeno transformiše svoju poziciju u regionalnim okvirima postavljajući se kao činilac stabilnosti i saradnje. Zvanična Srbija, ipak, imajući u vidu konkretne spoljnopolitičke aktivnosti različito tretira svoje takozvane nove susede, odnosno države koje su nastale tokom disolucije bivše jugoslovenske federacije.11 7 Dragan

Đukanović, „Zapadni Balkan: od sukoba do evrointegracija“, Godišnjak Fakulteta političkih nauka 2009, op. cit., str. 497–508. 8 Videti: Dragan Đukanović i Ivona Lađevac, „Prioriteti spoljnopolitičke strategije Republike Srbije”, Međunarodni problemi, godina LXI, broj 3, 2009, str. 343–364. 9 Videti više u: Dragan Đukanović, „Spoljnopolitički prioriteti Republike Srbije u bilateralnim i multilateralnim odnosima sa susedima ”, u: Edita Stojić-Karanović i Slobodan Janković (urs), Elementi strategije spoljne politike Srbije, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2008, str. 85–105. 10 Videti pregled spoljnopolitičkih dokumenata Savezne Republike Jugoslavije, državne zajednice Srbija i Crna Gora i Srbije nakon 2000. godine u: Nataša Dragojlović, Stanislav Sretenović, Dragan Đukanović, Dragan Živojinović (urs), Spoljna politika Srbije: strategije i dokumenti, Evropski pokret u Srbiji, Beograd, 2010, str. 278–320. 11 Dragan Đukanović, „Jugoistočna Evropa – resetovanje sa susedima“, u: Borivoj Erdeljan (ur.), Srbija i svet: zbornik radova, Evropski pokret u Srbiji, Beograd, 2010, str. 45–50.

170


Sa jedne strane, zvanični Beograd nudi svojevrsno „strateško partnerstvo“ Hrvatskoj, a pre svega u vezi sa ubrzavanjem pridruživanja Evropskoj uniji, gde je ujedno uočljiva i svojevrsna utrka oko „liderske pozicije“ na Zapadnom Balkanu između zvaničnog Beograda i Zagreba. Odnos Srbije prema Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Makedoniji je, sa druge strane, vezan za slanje dvostrukih, a neretko i protivurečnih signala gde se unapred podrazumeva „prirodna“ jača uloga Beograda. Veoma je važno napomenuti da je Srbija u toku proteklih nekoliko godina očuvala kvalitetne bilateralne odnose sa svojim starim susedima, odnosno sa državama sa kojima se graničila bivša Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija – Austrijom, Bugarskom, Italijom, Grčkom, Mađarskom i Rumunijom, ali je ujedno i značajno poboljšala odnose sa Albanijom. Istovremeno, veoma su dobri bilateralni odnosi Srbije sa Turskom. Odnosi Srbije sa navedenim zemljama, od kojih je većina priznala jednostrano proglašenu nezavisnost Kosova12 tokom 2008. godine, važno je istaći, bili su samo privremeno opterećeni ovim aktima, ali nisu bili i suštinski ugroženi. a) Srbija sa državama nastalim od Jugoslavije: ka uspešnijoj saradnji i pridruživanju Evropskoj uniji

Posle završetka oružanih sukoba na tlu nekadašnje Jugoslavije u drugoj polovini protekle decenije otpočelo je postepeno i izrazito teško konsolidovanje odnosa između država koje su nastale na njenom tlu.13 Danas su veoma kvalitetni bilateralni odnosi između Slovenije i Srbije. Jedino suštinski otvoreno pitanje na bilateralnoj ravni odnosa može predstavljati nerešen status etničkih Srba u ovoj zemlji. Naime, oni kao najbrojnija etnička manjina, nemaju adekvatno rešen ustavnopra12 Bosna

i Hercegovina, Grčka, Moldavija i Rumunija nisu do sada priznale nezavisnost Kosova, koja je proglašena 17. februara 2008. godine. 13 Videti: Vatroslav Vekarić, Foreign Policy in Transition: Serbia and Montenegro, Southeastern Europe and the Changing Nature of International Relations, Institute of International Politics and Economics, Belgrade, 2005, pp. 313–320.

171

Dragan Đukanović

vni status, kao i sve druge južnoslovenske zajednice (Hrvati, Bošnjaci, Crnogorci i Makedonci).14 Srbija i Hrvatska su tokom protekle godine umnogome poboljšale bilateralne odnose, najpre zahvaljujući dobroj saradnji njihovih predsednika (Borisa Tadića i dr Iva Josipovića). Dinamiku dobrih odnosa dvojice predsednika, ne prati u ovom trenutku i saradnja vlada dveju država. U ovom trenutku postoje četiri ključna pitanja koja determinišu odnose Srbije i Hrvatske. Na prvom mestu je eventualno povlačenje međusobnih tužbi pred Međunarodnim sudom pravde.15 S tim u vezi, treba napomenuti, da za sada nema značajnijeg napretka i pored najava da će doći do obostranog povlačenja navedenih tužbi. Status Srba, koji su napustili Hrvatsku 1995. godine tokom vojno-policijskih akcija „Bljesak“ i „Oluja“, takođe, s vremena na vreme utiče na kvalitet bilateralnih odnosa Beograda i Zagreba.16 Prema procenama pojedinih međunarodnih organizacija još uvek se, a pre svega na lokalnom nivou vlasti, opstruira povratak Srba u Hrvatsku. U tom smislu predsednici Srbije i Hrvatske su pokrenuli inicijativu da se ubrzo okončaju brojni problemi koji prate pripadnike prognanih Srba iz Hrvatske. Takođe, proces međudržavnog razgraničenja u regionu Podunavlja neće biti lako rešeno pitanje i sasvim je moguće da će biti predmet međunarodne arbitraže, po modelu koji je već primenjen u vezi sa razgraničenjem Hrvatske i Slovenije. Značajan problem u bilateralnim odnosima predstavljaju i česte žalbe biznismena iz Srbije, a u vezi sa lošim statusom srpskih investitora u Hrvatskoj. 17 Ovi pri14 Milenko Vakanjac, „Položaj srpske etničke zajednice

u Republici Sloveniji“, Internet, http://www.srpska-dijaspora.org/index.php?option=com_content&view =article&id=291:poloaj-srpske-etnike-zajednice-u-republici-sloveniji&catid=45: dopistnitva-iz-okruenja&Itemid=140, 15/01/201. 15 „U fokusu: tužbe Srbije i Hrvatske“, Blic, Beta, 28. dvanaesti 2010, Internet, http://www.blic.rs/u-fokusu/1354/Tuzba-SrbijaHrvatska. 15/01/2011. 16 „Tadić i Josipović: izbeglice su prioritet“, Vesti, Beograd, 24. novembar 2010, Internet, .http://www.vesti-online.com/Vesti/Ex-YU/99081/Tadic-i-JosipovicIzbeglice-prioritet, 15/01/2011. 17 „Josipović i Tadić: više nema političke opstrukcije gospodarske suradnje Hrvatske i Srbije“, Biznis, Fena, Sarajevo, 24. novembar 2010, Internet, http://www.biznis.ba/ index.php?option=com_content&task=view&id=128332&Itemid=2, 15/01/2011.

172


govori se odnose na neravnopravan položaj preduzeća iz Srbije u odnosu na druge strane investitore. Bilateralne odnose između Srbije i Bosne i Hercegovine u ovom trenutku determinišu problemi nedefinisane granice u Srednjem i Gornjem Podrinju (od planine Zvijezda do ušća Drine u Savu), ali i položaj predratne imovine preduzeća iz Srbije i Bosne i Hercegovine u dvema zemljama.18 U predstojećem vremenskom razdoblju značajan napredak u bilateralnim odnosima može biti ostvaren zahvaljujući sprovođenju Istanbulske deklaracije nakon Samita održanog krajem aprila 2010. godine.19 Bilateralni odnosi između Beograda i Sarajeva, takođe, mogu biti poboljšani i u predstojećem periodu, a posebno imajući u vidu izbor novog člana bosanskohercegovačkog Predsedništva iz reda bošnjačkog naroda, Bakira Izetbegovića (Stranka demokratske akcije) i odlazak Harisa Silajdžića (Stranka za Bosnu i Hercegovinu) sa ove funkcije. Ovo svakako neće značiti i zaobilaženje mehanizma specijalnih i paralelnih odnosa Srbije sa Republikom Srpskom, koji su predviđeni Dejtonskim sporazumom, i koji u potpunosti doprinose saradnji ovog bosanskohercegovačkog entiteta sa susednom državom.20 Međunarodna zajednica, a pre svega Sjedinjene Američke Države i Evropska unija, od Srbije u toku predstojećih ustavnih promena u Bosni i Hercegovini očekuju konstruktivnu ulogu, kako bi došlo do deblokade ovog procesa, otpočetog još pre pet godina. To bi trebalo rezultirati i nastavkom procesa evroatlantskih integracija Bosne i Hercegovine. Suštinski doprinos poboljšanju bilateralnih odnosa zvaničnog Beograda i Sarajeva predstavlja i donošenje Deklaracije o osudi zločina u Srebrenici,21 koju je usvojio srpski parlament krajem marta 18 Dragan Đukanović, „Bilateralni odnosi Republike Srbije s Crnom Gorom i Bosnom i

Hercegovinom“, Izazovi evropskih integracija, vol. II, broj 10, Beograd, 2010, str. 63–70. 19 “Istanbul Declaration”, Istanbul, 24 April 2010, Internet: http://www.vijesti.ba/ politika/10088-Tekst-Istanbulske-deklaracije.html, 15/10/2010. 20 „Tadić: Dodik je moj prijatelj i saradnik“, Tanjug, Glas javnosti, 16. novembar 2010, Internet, http://www.glas-javnosti.rs/clanak/politika/glas-javnosti-16-11-2010 /tadic-dodik-je-moj-prijatelj-i-saradnik, 15/10/2010. 21 „Deklaracija o osudi zločina u Srebrenici“, Narodna skupština Republike Srbije, 31. mart 2010, Internet, http://www.parlament.gov.rs/content/cir/akta/akta_ detalji.asp?Id=477&t=O, 15/10/2010.

173

Dragan Đukanović

2010. godine. S tim u vezi u navedenom dokumentu se navodi i stav koji se odnosi na neophodnost poštovanja teritorijalnog integriteta i suvereniteta Bosne i Hercegovine.22 Mora se ipak imati na umu da je i pored ovih pozitivnih trendova u vezi sa saradnjom zvaničnog Beograda i Sarajeva još uvek moguće očekivati da dođe i do povremenih blokada u bilateralnim odnosima, koje bi bile uslovljene eventualnim novim neuspehom procesa ustavnih reformi ili jačanjem etnonacionalizma u Bosni i Hercegovini. Eventualni novi zahtevi zvaničnika Republike Srpske u vezi sa eventualnim raspisivanjem referenduma o statusu ovog bosanskohercegovačkog entiteta takođe mogu uticati na bilateralne odnose Srbije i Bosne i Hercegovine.23 Kada se sagledaju odnosi Srbije i Bosne i Hercegovine tokom proteklih petnaest godina, oni su bili vezani za brojne probleme koji su proisticali iz ratnog nasleđa jugoslovenskih sukoba. Posle potpisivanja Opšteg okvirnog sporazuma za mir (Dejtonskog sporazuma), 24 21. novembra 1995. godine, došlo je do postepenog poboljšanja u odnosima između Bosne i Hercegovine i nekadašnje Savezne Republike Jugoslavije. Svojevrsna nova faza u odnosima dveju zemalja počinje posle oktobarskih promena u Srbiji 2000. godine, kada su suštinski poboljšani odnosi između Republike Srbije i Bosne i Hercegovine, a pre svega zahvaljujući osnivanju Međudržavnog saveta za saradnju.25 Ovo telo je, ipak, tokom proteklih nekoliko godina izgubilo na značaju, a posebno nakon 2004. godine. Njega su činili članovi Predsedništva BiH i predsednik Savezne Republike Jugoslavije. Odsustvo iskrene želje pojedinih članova Predsedništva Bosne i Hercegovine da se oživi ovaj vid institucionalizovane međudržavne saradnje, i foku22 Ibidem, preambula, alineja 3. 23 „Dodik

najavljuje referendum, Bošnjaci zaštitu nacionalnih interesa”, Radio Slobodna Evropa, Prag, 5. januar 2010, Internet, http://www.slobodnaevropa.org/ content/dodik_referendum_rs/1921688.html, 15/01/2011. 24 Videti: Dejtonski sporazum, Naša Borba, Fininvest, Beograd, 1996. 25 „SRJ i BiH potpisale sporazum o Međudržavnom savetu za saradnju”, RTV B92, Beograd, 21. maj 2001, Internet: http://www.b92.net/info/komentari.php?nav_ id=25737, 15/08/2009.

174


siranost Srbije na rešavanje kosovskog pitanja bili su dovoljni razlozi da dođe do postepenog atrofiranja rada ovog tela. Evidentno zahlađenje bilateralnih odnosa Srbije i Bosne i Hercegovine posle 2004. godine, bilo je vezano i za nastojanja vlasti u Srbiji da se sa bosanskohercegovačkim entitetom sa srpskom većinom – Republikom Srpskom, uspostave što bliži odnosi, ne obazirući se pritom na značaj saradnje sa centralnim organima vlasti BiH. Ovo su pratile i pojedine najave zvaničnika iz Srbije, tokom 2007. godine, da bi mogli podržati eventualni referendum o statusu Republike Srpske, ukoliko Kosovo stekne nezavisnost.26 Ipak, na inicijativu zvanične Ankare tokom 2009. i početkom 2010. održan je niz trilateralnih sastanaka ministara inostranih poslova, kao i članova Predsedništva Bosne i Hercegovine i predsednika Srbije i Turske na kojima je nagovešteno otpočinjanje nove, dosta kvalitetnije, faze u odnosima između Beograda i Sarajeva. Urušene bilateralne odnose između dveju zemalja potom je potvrđivalo i odbijanje agremana dva predložena ambasadora Bosne i Hercegovine u Beogradu tokom 2007. i 2009. godine, ali je, uz posredovanje Turske, ovo pitanje rešeno polovinom januara 2010. godine prihvatanjem prvobitnog predloga koji je bio iznet od strane zvaničnog Sarajeva.27 Konstitutivnost Bošnjaka, Srba i Hrvata, koja je postojala i u okviru nekadašnje federalne jedinice jugoslovenske federacije (1945–1990) osigurana je i Ustavom Bosne i Hercegovine, koji je, kao Aneks 4. Dejtonskog mirovnog sporazuma, donet krajem novembra 1995. godine. Polazeći od ovog načela obezbeđena je i proporcionalna zastupljenost tri bosanskohercegovačka naroda na nivou države. 28 Srbi su najpre svoju konstitutivnost ostvarivali putem vlastite teritorijalne autonomije – Republike Srpske, a Bošnjaci i Hrvati preko Federacije Bosne i Hercegovine. Međutim, tokom aprila 2002. godine došlo je do izmena 26 „Zvaničnici

BiH kritikuju Koštunicu“, TANJUG, Beograd, 26. oktobar 2007. 27 Videti: I. Ž., „Sastanak ministara spoljnih poslova Srbije, Bosne i Hercegovine i Turske”, Danas, Beograd, 15. januar 2010, Internet, http://www.danas.rs/ vesti/politika/sastanak_ministara_spoljnih_poslova_srbije_bosne_i_hercegovine_i_turske.56.html?news_id=181441, 15/03/2005. 28 „Ustav Bosne i Hercegovine“, preambula, alineja 10, član 1, stav 2.

175

Dragan Đukanović

dva entitetska ustava i sprovođenja načela konstitutivnosti sva tri naroda na čitavoj teritoriji države Bosne i Hercegovine.29 To je podrazumevalo proporcionalnu zastupljenost Bošnjaka, Hrvata i Srba u entitetskim organima, organima, pravo na korišćenje jezika i pisma, pravo zaštite „vitalnih“ interesa u institucijama entiteta, itd.30 I pored navedenog, Srbi su, posle ustavnopravnog izjednačavanja sa Bošnjacima i Hrvatima u Federaciji BiH, izloženi brojnim vidovima diskriminacije (u oblasti školstva, prosvete i informisanja), a njihovo učešće u javnoj upravi, lokalnoj samoupravi i policiji je sasvim simbolično. Masovniji povratak Srba u Federaciju Bosne i Hercegovine, sa izuzetkom opština Drvar, Bosansko Grahovo i Bosanki Petrovac, neretko prate brojne opstrukcije. Gotovo istovetna situacija je i sa stanjem ljudskih prava Bošnjaka i Hrvata u Republici Srpskoj. Značajniji povratak Bošnjaka u Republiku Srpsku je evidentan jedino u opštinama Srebrenica, Zvornik i Vukosavlje (nekadašnji Jakeš).31 Centralne vlasti Bosne i Hercegovine, kao i nosioci vlasti na entitetskom nivou nalaze se pred brojnim izazovima i problemima vezanim za sprovođenje ustavnih reformi. Osnovni cilj navedenih reformi bi, prema nastojanjima Sjedinjenih Američkih Država i Evropske unije, trebalo da predstavlja stvaranje funkcionalnijih institucionalnih okvira na nivou Bosne i Hercegovine, što podrazumeva i stvaranje pogodnih okvira za okončanje procesa pridruživanja Evropskoj uniji i Severnoatlantskom savezu. Međutim, i pored brojnih pokušaja Sjedinjenih Američkih Država i Evropske unije, da se okonča navedeni proces, sve petogodišnje inicijative nisu dale očekivane rezultate. Ovo potvrđuje i blokada tzv. Prudskog procesa,32 u okviru koga su tokom 2008. i 2009. 29 Dragan

Đukanović, „Bosna i Hercegovina: izmene entitetskih ustava”, Međuna Međunarodna politika, godina LIII, br. 1106, april-jun 2002, Beograd, str. 16–18. 30 Videti više u: Dragan Đukanović, „Bosna i Hercegovina: izmene entitetskih ustava“, Međuna Međunarod rodna na politik politikaa, god. LVI, br. 1106, Beograd, april–jun 2002, str. 16–18. 31 Videti: Goran Nikolić, „Etnički aspekt polisa stanovništva 2011. godine u ‘štokavskim zemljama’“, RTV B92, 28. januar 2011, Internet, http://blog.b92.net/text/ 17127/Etnicki-aspekt-popisa-2011-u-%E2%80%99stokavskim-zemljama% E2%80%99/, 30/01/2011. 32 „Tihić: ‘prudska trojka’ se raspala”, SRNA, Banja Luka, 10. jul 2009.

176


godine učestvovali predsednici najuticajnijih političkih partija u Bosni i Hercegovini – Milorad Dodik, predsednik Saveza nezavisnih socijaldemokrata Republike Srpske, Sulejman Tihić, predsednik Stranke demokratske akcije i Dragan Čović, predsednik Hrvatske demokratske zajednice. Premda se očekivalo da će nova inicijativa Sjedinjenih Američkih Država i Evopske unije, u okviru Butmirskog procesa33 od 18. oktobra do kraja 2009. godine dovesti do izmena postojećeg Ustava Bosne i Hercegovine, to se nije dogodilo. Gotovo jednoglasno je odbi jena jena i „Madri „Madridsk dskaa deklar deklaraci acija ja o ustavn ustavnim im promen promenama ama,“ ,“34 koja je sadržala temeljne principe navedenog procesa u vezi sa nadležnostima centralnih vlasti u zaštiti ljudskih i manjinskih prava. Republika Srbija u skladu sa svojom spoljnopolitičkom orijentaci jom, u potpunost potpunostii će podržati podržati svaki svaki dogovor dogovor o ustavnim ustavnim promenam promenamaa do koga dođu predstavnici Bošnjaka, Hrvata i Srba u Bosni i Hercegovini. Ovim povodom Srbija je od strane Evropske unije i Sjedinjenih Američkih Država nekoliko nekoliko puta bila pozvana na veći stepen saradnje u procesu ustavnih promena u Bosni i Hercegovini, a pre svega polazeći od nesumnjivog uticaja vlasti Srbije na doskorašnjeg premijera Vlade Republike Srpske, Milorada Dodika, a sada predsednika ovog entiteta. Vuk Jeremić, ministar spoljnih poslova Republike Srbije, 22. marta 2010. godine izjavio je da Srbija neće podržati eventualnu „centralizaciju Bosne i Hercegovine,“35 koja bi bila protivna volji njenih konstitutivnih naroda i entiteta. Bosna i Hercegovina, jedina od svih postjugoslovenskih država, nije priznala nezavisnost Kosova. To je, međutim, prevashodno vezano za složenu etničku strukturu i postojeće institucionalne okvire BiH u kojima nije moguće preglasavanje jednog od konstitutivnih konstitu tivnih naroda. Saradnje u oblasti unutrašnjih poslova, pravosuđa, privrede, nauke i kulture između Republike Srbije i Bosne i Hercegovine Hercego vine odvija 33 Videti dokument – „Ustavni amandmani“, Butmir, 21. novembar 2009. 34 „Madridska

deklaracija”, Vijesti, 27. mart 2010, Internet, http://www.vijesti.ba/ vijest-dana/7705-Vijestiba-objavljuj vijest-dana/7705-Vijestiba-objavljuju-sadrzaj-Madridske-dek u-sadrzaj-Madridske-deklaracije.html, laracije.html, 27/12/2010. 35 „Srbija protiv članstva u NATO-u, države Kosovo i centralizacije Bosne”, TANJUG, 22. mart 2010.

177

Dragan Đukanović

se uspešno. Ovo potvrđuje i visok stepen ekonomske razmene između dveju država i značajan suficit na strani Republike Srbije. Kao jedno jedno od nerešenih nerešenih pitanja pitanja vezanih vezanih za oružane sukobe sukobe na području području nekadašnje Jugoslavije, i bilateralne odnose Republike Srbije i Bosne i Hercegovine umnogome opterećuje i neadekvatno regulisan položaj izbeglih lica, što bi nakon ministarskog sastanka održanog u Beogradu marta 2010. godine trebalo da bude prevaziđeno.36 Na odnose Srbije i Crne Gore najviše utiče problem Kosova, odnosno priznanje njegove nezavisnosti od strane vlasti u Podgorici tokom oktobra 2008. godine. Istovremeno, gotovo četiri godine dugi pregovori o dvojnom državljanstvu između Srbije i Crne Gore nisu dali nikakav rezultat.37 Sledeći bitan problem, koji determiniše srpsko-crnogorske odnose, predstavlja i položaj Srba u Crnoj Gori. Zvanični Beograd je tokom proteklih godina insistirao na zahtevima da Srbi budu „autohton“ narod u Crnoj Gori, kao i da im se osigura korišćenje kolektivnih prava u oblasti informisanja, školstva i javne administracije.38 U Ustavu Crne Gore iz 2007. godine nije jasno naznačeno na koji način državljani ove nekadašnje jugoslovenske republike mogu sticati i druga državljanstva. Sa druge strane, Ustavni zakkon za spro za sprovo vođe đenj njee Usta Ustava va je pred predvi vide deoo da dr drža žavl vlja jani ni Cr Crne ne Go Gore re,, kojiji su dr ko drža žavl vlja jans nstv tvoo neke neke dr drug ugee dr drža žave ve stek steklili posl poslee 3. juna juna 20 2006 06.. go go-dine, ne, mog oguu da ga zadrže tek poš pošto se sklope ope spora orazumi umi o dvoj dvojnnom 39 drža dr žavl vlja jans nstv tvuu sa tom tom zeml zemljo jom. m. Ovim Ovim stav stavom om nisu nisu bile bile za zado dovo voljljne ne (pro)s (pro)srps rpske ke politi političk čkee pa parti rtije, je, posebno posebno u kontek kontekstu stu donoše donošenja nja Zakona Zakona o izmenama izmenama i dopunama dopunama Zakona Zakona o državl državljans janstvu tvu Republik Republikee Srbije Srbije40 36 „Ministri

iz regiona o izbeglicama“, RTV B92, Beograd, 25. mart 2010, Internet, http://www.b92.net/info/vesti http://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2 /index.php?yyyy=2010&mm=03&d 010&mm=03&dd=25&nav_i d=25&nav_i d=420128, 15/01/2011. 37 Dragan Đukanović, „Bilateralni odnosi Republike Srbije s Crnom Gorom i Bosnom i Hercegovinom“, Izazovi evropskih integracija, op. cit., str. 63–70. 38 Dragan Đukanović, „Položaj Srba u postjugoslovenskim državama“, Nova srpska politička politička misao, vol. XV, Beograd, 2007, broj 3–4, str. 367–78. 39 „Ustavni zakon za sprovođenje Ustava Crne Gore“, član 12, Službeni list Crne Gore, br.1/2007, Podgorica, 25. oktobar 2007. 40 „Zakon o izmenama Zakona o državljanstvu Republike Srbije“, Službeni glasnik Republike Srbije, br. 90/07.

178


u kojem je data mogućnost da svi Srbi koji žive izvan ove države mogu mogu imati imati i njeno njeno državl državlja janst nstvo. vo. Međut Međutim, im, Alban Albanci, ci, Bošnj Bošnjac acii i Hrvati, koji su pre sticanja nezavisnosti Crne Gore stekli prava na državljanstvo matičnih država imaju pravo da ih zadrže. Istovremeno, vlasti u Podgorici insistiraju na poboljšanju položaja crnogorske etničke zajednice u Srbiji, što podrazumeva dozvolu upotrebe crnogorskog jezika i registraciju Crnogorske pravoslavne crkve. Udruženje Crnogoraca u Srbiji „Krstaš“ krajem 2007. godine pokušalo je da registr registruje uje eparh eparhiju iju Crnogors Crnogorske ke pravos pravoslavn lavnee crkve crkve u Srbi Srbiji, ji, ali ali je je Ministarstvo vera to odbacilo. Posle proglašenja nezavisnosti Crne Gore 3. juna 2006. godine, bilateralni odnosi između Republike Srbije i ove zemlje su najčešće bili u krizi. Ipak, tokom poslednjih nekoliko meseci oni se svakako poboljšavaju, a posebno nakon imenovanja novog ambasadora Crne Gore u Republici Srbiji, Igora Jovičića, krajem oktobra 2009. godine. Time je prevaziđeno izvesno zahlađenje u odnosima između dveju država, a koje je nastalo posle proglašavanja Anke Vojvodić, ambasadorke Crne Gore u Beogradu, za nepoželjnu osobu. Razlog za ovakav potez Ministarstva spoljnih poslova Srbije predstavljalo je priznanje nezavisnosti ne zavisnosti Kosova od strane podgoričkih vlasti. Vlada Crne Gore, na navedeni akt vlasti u Beogradu, nije recipročno uzvratila. Republika Srbija i Republika Crna Gora su 27. aprila 1992. godine oformile Saveznu Republiku Jugoslaviju. No, nakon pet godina usledila je dugoročna kriza u odnosima između dve republike rep ublike članice poslednje Jugoslavije. Navedeni proces je najpre otpočeo dramatičnim sukobom dve frakcije u vladajućoj Demokratskoj partiji socijalista Crne Gore početkom 1997. godine, u kojima je struja predvođena Milom Đukanovićem odnela tesnu pobedu. Zatim su usledile i stalne tenzije između republičkih rukovodstava, ali i saveznih organa i crnogorske vlasti. Kriza u odnosima između Republike Crne Gore i Republike Srbije nije prestala ni posle promene vlasti u Beogradu 5. oktobra 2000. godine. Zato je na inicijativu Evropske unije 2003. godine, a zahvaljujući konstituisanju državne zajednice Srbija i Crna Gora, donekle prevladano faktičko nefunkcionisanje Savezne Republike Jugoslavije. 179

Dragan Đukanović

Postojanje državne zajednice Srbija i Crna Gora okončano je 21. maja 2006. godine, kada je u skladu sa Ustavnom poveljom ove države, bio sproveden referendum o državnopravnom statusu Crne Gore. Tom prilikom više od 55% građana Crne Gore je glasalo za nezavisnost ove bivše jugoslovenske republike, čime je još jednom bila potvrđena duboka podeljenost crnogorskog društva na indipendentiste i zagovornike zajednice sa Republikom Srbijom. Tadašnji predstavnici vlasti u Beogradu nisu bili zadovoljni proglašenjem crnogorske državne nezavisnosti. Ovo su potvrđivale i brojne izjave državnih činovnika Srbije o Crnoj Gori kao „kvazidržavi.“41 Međutim, poseta predsednika Republike Srbije, Borisa Tadića Crnoj Gori 25. juna 2006. 2006. godine na trenutak trenutak je ublažila ublažila evidentno evidentno loše odnose između dveju država. Vlada Republike Srbije nije žurila da uspostavi pune diplomatske odnose sa Republikom Crnom Gorom, odnosno da imenuje ambasadora u Podgorici. Ovo potvrđuje i činjenica da je ambasador Srbije u Crnoj Gori, dr Zoran Lutovac na dužnost stupio tek početkom marta 2008. godine. U dokumentu „Spoljnopolitički prioriteti Crne Gore“,42 koji je usvo jen jen mesec mesec dana dana posle posle donoše donošenja nja novog novog Ustava Ustava,, 24 24.. novemb novembra ra 20 2007 07.. godine, ukazano je na značaj saradnje ove zemlje sa Republikom Srbijom. U tom smislu je istaknuto da će Crna Gora sa Srbijom „nastaviti da razvija tijesne veze zbog niza istorijskih, kulturnih i ekonomskih faktora.”43 To, ipak, naglašava se u dokumentu podrazumeva odnos odno s „ravnopravnog partnerstva“ i punog uvažavanja Crne Gore od strane Republike Srbije. Predstojeće određivanje međudržavne granice između Republike Srbije i Crne Gore u regiji Sandžak može predstavljati dodatni problem u bilateralnim odnosima. Ipak, navedeno pitanje ne predstavlja samo osobenost odnosa između Srbije i Crne Gore, nego gotovo svih novonastalih država na tlu bivše Jugoslavije. Jugoslavije. Takođe, potencijalni pro41 Videti: Dragan Todorović, „Državno popovanje”,

Vreme, broj 871, Beograd, 13.

septembar 2007. 42 „Spoljnopolitički prioriteti Crne Gore”, Vlada Republike Crne Gore, 23. novembar 2007. 43 Ibidem, op. cit., str. 4.

180


blem može predstavljati i najava vlasti Crne Gore da sa vlastima u Prištini postigne dogovor o utvrđivanju granice prema Kosovu. Iako, pregled brojnih problema u bilateralnim odnosima između Srbije i Crne Gore može da doprinese sticanju pesimističkog utiska u vezi sa njihovim eventualnim poboljšanjem, može se očekivati njihova konsolidacija. Tome treba da doprinese i veoma uspešna ekonomska saradnja između Srbije i Crne Gore, saradnja u oblasti unutrašnjih poslova i pravosuđa, kulture, nauke i drugim oblastima. Obe države su opredeljene da se intenziviraju i postojeći vidovi multilateralne saradnje na jugoistoku Evrope i ubrzaju procesi njihovog pridruživanja Evropskoj uniji. Odnosi između Srbije i Makedonije su, kao i srpsko-crnogorski, u senci kosovskog pitanja. Priznanje nezavisnosti Kosova od strane Makedonije oktobra 2008. godine doprinelo je da se bilateralni odnosi privremeno pogoršaju, između ostalog i zahvaljujući tome što je Vlada Srbije proglasila makedonskog ambasadora u Beogradu nepoželjnom osobom. Zvanična Srbija istovremeno šalje i brojne protivurečne signale u vezi sa onim što Makedonija smatra trenutno svojim najznačajnijim problemom, a to je rešavanje spora oko imena države sa susednom Grčkom.44 Iako se ne radi o dominantno svetovnom pitanju, problem odnosa između Srpske pravoslavne crkve i Makedonske pravoslavne crkve zasigurno će determinisati odnose između Skoplja i Beograda i u narednim decenijama. *** Bilateralni odnosi između država nastalih na području bivše Jugoslavije su i čitavu deceniju po okončanju oružanih sukoba na ovom tlu opterećeni upravo njihovim nasleđem. Jedan od vodećih problema u bilateralnim odnosima većine država regije predstavlja nedovršen proces utvrđivanja međudržavnih granica. Navedeno je tokom proteklih go44 O

navedenom sporu videti: Branko Pavlica, „Grčko-makedonski spor u vezi sa imenom Makedonije“, Međunarodna politika, god. LX, broj 1136, Beograd, oktobar–decembar 2009, str. 40–63.

181

Dragan Đukanović

dina bilo uočljivo u slučaju razmirica u vezi sa razgraničenjem između Republike Slovenije i Republike Hrvatske u Piranskom zalivu i u vezi sa nekoliko manjih sela u pograničnoj oblasti. Republika Hrvatska, bitno je napomenuti, nema definisanu granicu i sa susednom Republikom Srbijom u oblasti Podunavlja, a nije završen ni proces razgraničenja sa Bosnom i Hercegovinom. Dodatni problem u odnosima Bosne i Hercegovine i Hrvatske predstavlja najavljena izgradnja mosta Komarne-Pelješac, čime bi bosanskohercegovački izlaz na Jadransko more kod Neuma bio suštinski uskraćen za pristup na otvoreno more. Sa druge strane, Hrvatska i Crna Gora su definisale međudržavnu granicu u okolini poluostrva Prevlaka (Rt Oštro) zbog koga su vođeni intenzivni oružani sukobi početkom 90-ih godina prošlog veka. U narednom periodu očekuje se i određivanje granične linije između Bosne i Hercegovine i Republike Srbije u oblasti Srednjeg i Gornjeg Podrinja, kao i razgraničenje između Srbije i Crne Gore u regionu Sandžaka. Definisanje granice između Crne Gore i od nje priznatog Kosova, takođe, može uticati na bilateralne odnose između Podgorice i Beograda. Slično se odnosi i na utvrđivanje granice između Makedonije i Kosova, što je suprotno ranije ratifikovanom sporazumu o razgraničenju između Savezne Republike Jugoslavije i vlasti u Skoplju (od 21. januara 2001. godine). Drugo veoma važno pitanje jeste vezano za regulisanje položaja izbeglih i raseljenih lica iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine i sa Kosova. Sa druge strane, odnosi Crne Gore i Hrvatske su u stalnom usponu, kao i bilateralni odnosi između zvaničnog Sarajeva i Zagreba. Takođe, Bosna i Hercegovina i Crna Gora u bilateralnim odnosima nemaju nerešenih pitanja. Opredeljenost postjugoslovenskih država za članstvo u Evropskoj uniji i jačanje regionalne saradnje može da doprinese da dođe do daljnje relaksacije bilateralnih odnosa između država regiona. 45 Na bilateralnom planu Srbija u predstojećem razdoblju treba da ojača mrežu 45 Dragan Đukanović, „Spoljnopolitičke koncepcije država Zapadnog Balkana:

uporedna analiza“, Godišnjak Fakulteta političkih nauka Univerziteta u Beogradu, godina IV, broj 4, Beograd, 2010, str. 295–313.

182


bilateralnih sporazuma u svim oblastima sa državama Jugoistočne Evrope, a sa ciljem pune stabilizacije prilika u regionu. Eventualni novi talas svetske ekonomske krize, kao i potencijalna erupcija novog etnonacionalizma na Balkanu mogu da vrate bilateralne odnose država Zapadnog Balkana i Jugoistočne Evrope unazad. Brojne međuetničke napetosti u ovom trenutku postoje u Bosni i Hercegovini, na Kosovu i u Makedoniji. b) Bilateralni odnosi Srbije sa „starim susedima“ i Turskom

Posle 2005. godine uočljivo je poboljšanje odnosa Srbije sa Albani jom,46 iako su oni bili prilično uzdrmani sukobima na Kosovu tokom 1999. godine i priznavanjem njegove jednostrano proglašene nezavisnosti 2008. godine. U ovom trenutku tu ne postoje značajniji problemi na bilateralnoj ravni odnosa, isključujući neadekvatno regulisan status srpske etničke manjine u Albaniji. Međutim, s obzirom da broj pripadnika srpske zajednice u Albaniji nije veliki (procene se kreću do deset hiljada), to ne može suštinski da determiniše odnose Beograda i Tirane. Diplomatski odnosi između bivše Savezne Republike Jugoslavije i Republike Albanije bili su prekinuti 17. aprila 1999. godine tokom vazdušne kampanje Severnoatlantskog saveza i tokom eskalacije kosovske krize. Međutim, nakon promene vlasti u Beogradu početkom oktobra 2000. godine, došlo je do ponovnog uspostavljanja diplomatskih odnosa 17. januara 2001. godine. Privredna, međuparlamentarna, kulturna i saradnja civilnog sektora se postepeno razvija i intenzivira. Odnosi Srbije sa Mađarskom su veoma dobri i posle promene vlasti u Budimpešti i dolaska desničarske koalicije FIDES početkom aprila 2010. godine. Tokom protekle dve godine održan je veći broj sastanaka predsednika Srbije i Mađarske.47 Postoji dosta potencijala i da se razviju 46 Igor

Novaković, Dragan Đukanović, Žarko Petrović, Srpsko-albanski odnosi: sadašnje stanje i perspektive, ISAC fond, Beograd, 2010, str. 2–7. 47 „Dobra saradnja Srbije i Mađarske“, Radio televizija Srbije, 14. mart 2010, Internet, http://www.rts.rs/page/stories/sr/story/9/Srbija/564061/Dobra+saradnja+Sr bije+i+Ma%C4%91arske.html, 15/10/2010.

183

Dragan Đukanović

novi vidovi saradnje između dveju zemalja zahvaljujući Dunavskoj strategiji Evropske unije48 i predstojećem formiranju makroregije u slivu ove reke. Nešto manji problem u bilateralnim odnosima predstavlja i insistiranje mađarskih vlasti u vezi sa utvrđivanjem istorijskih činjenica o stradanju Mađara u Banatu i Bačkoj nakon 1945. godine, povodom čega je formirana i mešovita mađarsko-srpska komisija istoričara sa ciljem da se utvrde činjenice o stradanjima u Vojvodini od 1941. do 1948. godine.49 Odnosi Srbije sa Rumunijom u ovom trenutku su veoma dobri i postoje brojne mogućnosti da se oni unaprede imajući u vidu intenziviranje procesa pridruživanja Srbije Evropskoj uniji u narednom periodu, ali i podršku ove zemlje u vezi sa rešavanjem statusa Kosova. Međutim, postoji i problem na kome potencira Rumunija u vezi sa regulisanjem položaja Vlaha50 u Negotinskoj krajini, kao i pitanje regulisanja položaja Rumunske pravoslavne crkve u Banatu i istočnoj Srbiji. Srbija sa Bugarskom nema značajnijih otvorenih pitanja. U ovom trenutku su bilateralni odnosi dveju zemalja veoma dobri i umnogome se unapređuju u brojnim sferama, a posebno na privrednom planu. Ojačana je i bilateralna saradnja u oblasti borbe protiv organizovanog kriminala. Istovremeno, postoje značajni potencijali za razvoj saradnje u oblasti energetike, a povodom najavljene izgradnje gasovoda Južni tok. Grčka je jedna od zemalja koja najviše investira u privredu Srbije. Odnosi između Atine i Beograda su trenutno na zavidnom nivou u svim sferama. Slično je i sa odnosima između Srbije i Italije.51 U toku 48 Videti:

„EU Strategy for the Danube Region“, Internet, http://ec.europa.eu/regional_policy/cooperation/danube/index_en.htm, 15/10/2010. 49 „Odbor mađarskih i srpskih istoričara započeo rad“, Blic, Tanjug, Beograd, 17. decembar 2010, Internet, http://www.blic.rs/Vesti/Drustvo/224381/Odbor-madjarskih-i-srpskih-istoricara-zapoceo-rad, 15/10/2011. 50 Vlasti Rumunije smatraju da su etnički Vlasi u Srbiji zapravo Rumuni, dok unutar ove zajednice postoji podela u vezi sa navedenim stavom. Prema popisu stanovništva Srbije iz 2002. godine u njoj živi 40.054 Vlaha. Videti: Lj. T., „Vlahe sada zovu da budu Rumuni“, Večernje novosti, Beograd, 9. mart 2009, str. 7., Marko Alburović, „Međunacionalne tenzije“, Politika, 18. maj 2009, str. Sa. 51 „Predsednik Tadić: Srbija i Italija su ključni strateški partneri“, 12. novembar 2009, Internet, http://www.predsednik.rs/mwc/default.asp?c=304500&g=2009111211 5915&lng=cir&hs1=0, 16/11/2010.

184


proteklih nekoliko godina povećan je i stepen finansijskih ulaganja privrednih subjekata iz Italije u Srbiji, a evidentna je i težnja vlasti Italije da doprinese ubrzanom procesu pristupanja Srbije Evropskoj uniji. Turska je ponovo postala jedan od veoma bitnih političkih faktora na jugoistoku Evrope. U okviru politike prema Zapadnom Balkanu, Turska preduzima značajne aktivnosti u okviru trilateralnog foruma – Bosna i Hercegovina-Srbija-Turska. Zahvaljujući ovom forumu došlo je do suštinskog poboljšanja bilateralnih odnosa između Bosne i Hercegovine i Srbije. Turska je najavila značajna finansijska ulaganja u Srbiju i izgradnju autoputa koji bi prolazio kroz region Sandžaka. 52 Vlasti u Ankari imaju izrazito jak uticaj na političke i verske lidere Bošnjaka u srpskom delu Sandžaka i na taj način mogu da doprinesu da se prevaziđu postojeće tenzije i problemi u ovoj regiji. Premda je u domaćoj javnosti dominantna ocena domaćih analitičara da je novi spoljnopolitički kurs Turske na Zapadnom Balkanu zapravo samo izraz neoosmanizma,53 odnosno redefinisane imperijalističke politike Turske na Balkanu, treba imati u vidu da su konkretne aktivnosti, koje je preduzela ova zemlja prema državama regije uticale na smirivanje izvesnih tenzija. Ovo se prevashodno odnosi na poboljšanje odnosa između Beograda i Sarajeva. *** Države Jugoistočne Evrope, bez obzira da li već jesu ili treba tek da postanu članice Evropske unije mogu ojačati kako bilateralnu, tako i multilateralnu saradnju u brojnim oblastima. Istovremeno, one mogu ojačati i uticaj u okviru univerzalnih i regionalnih međunarodnih organizacija putem stvaranja bilo povremenih, ili stalnih partnerstava. Treba naglasiti i pozitivan primer kada je tokom 2008. godine 52 „Turska

gradi autoput kroz Sandžak“, RTV B92, 24. jul 2009, Internet, http://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2009&mm=07&dd=24&nav_i d=372946, 15/05/2010. 53 Videti monografiju dugogodišnjeg ambasadora SRJ/SCG/RS u Ankari, prof. dr Darka Tanaskovića – Neoosmanizam: povratak Turske na Balkan, JP „Službeni glasnik“, Beograd, 2010.

185

Dragan Đukanović

Republika Hrvatska postala nestalna članica Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija, a istovremeno s tim u vezi Republika Srbija je odigrala prilično konstruktivnu ulogu podržavajući navedenu inicijativu. Sve države Jugoistočne Evrope treba da okončaju prihvatanje pune odgovornosti za regionalnu saradnju (implementacija načela re gional ownership) i njeno dodatno jačanje. U tom kontekstu treba težiti jačanju pre svega Procesa saradnje u Jugoistočnoj Evropi, Saveta za regionalnu saradnju i aranžmana CEFTA 2006, kao vodećih vidova multilateralne saradnje u regionu.

186

II MULTILATERALNI VIDOVI SARADNJE U JUGOISTOČNOJ EVROPI I ODNOS EVROPSKE UNIJE PREMA ZAPADNOM BALKANU Normalizacija prilika između država Zapadnog Balkana i Jugoistočne Evrope posle okončanja ratnih sukoba na tlu bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije je pored konsolidacije bilateralne ravni odnosa podrazumevala i intenziviranje brojnih vidova multilateralne saradnje. Ovo je značilo artikulaciju i kanalisanje brojnih zajedničkih interesa i ciljeva kako bi se rešili nagomilani regionalni problemi u oblasti ekonomije, razvoja infrastrukture, bezbednosti, zaštite čovekove okoline, itd. Iako je proces tzv. novog regionalizma54 zahvatio druge delove sveta još od kraja Drugog svetskog rata, region Zapadnog Balkana i Jugoistočne Evrope je premrežen brojnim regionalnim inicijativama tek posle završetka sukoba na postjugoslovenskom tlu. Uistinu, vodeći vidovi multilateralne saradnje na jugoistoku Balkana su nastali pod dominantnim uticajem Sjedinjenih Američkih Država i Evropske unije, koja je regionalnu saradnju odredila kao jedan od prioriteta u procesu pridruživanja država regije ovoj organizaciji.55 a) Razvoj multilateralne saradnje u Jugoistočnoj Evropi

Potpisivanje Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (poznatiji kao Dejtonski sporazum), u Dejtonu 21. novembra 1995. godine, predstavlja ključnu tačku u razvoju multilateralne saradnje na 54 Videti:

B. Hattne, “The New Regionalism and the Balkans”, in: Jelica Minić, EU Enlargement and Balkans, European Movement in Serbia, Belgrade, 1997, pp. 25–36. 55 Duško Lopandić i Jasminka Kronja, Regionalne inicijative i multilateralna saradnja na Balkanu, Evropski pokret u Srbiji, Beograd, 2010, str. 55–212.

187

Dragan Đukanović

jugoistoku Evrope. Zahvaljujući ovom međunarodnom sporazumu zaustavljen je višegodišnji sukob u nekadašnjoj centralnoj jugoslovenskoj republici – Bosni i Hercegovini.56 Raniji, brojni pokušaji da se tokom sukoba na području bivše Jugoslavije uspostave novi vidovi multilateralne saradnje između novonastalih država i entiteta nisu doneli značajnije rezultate. Ovo se prevashodno odnosilo na Centralnoevropsku inicijativu, koja je oformljena još 1989. godine, Proces stabilnosti i dobrosusedstva u Jugoistočnoj Evropi (poznatiji kao Roajomonski proces),57 nastao 1995. godine i Inicijativu za saradnju u Jugoistočnoj Evropi, koja je pokrenuta 1996. godine.58 Prvobitni oblici regionalne saradnje nisu od strane država nastalih na području nekadašnje Jugoslavije bili poimani kao izvorni oblici, odnosno autohtone inicijative, već isključivo kao okviri koji su inicirani od strane pre svega Evropske unije i Sjedinjenih Američkih Država. Međutim, u praskozorje demokratskih promena u Srbiji, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, u Sarajevu je 1999. godine bio osnovan Pakt stabilnosti u Jugoistočnoj Evropi (Stability Pact for South Eastern Europe), koji je uspešno okupio sve države regije, izuzimajući tadašnju Saveznu Republiku Jugoslaviju. Prevashodni ciljevi Pakta stabilnosti u Jugoistočnoj Evropi su se odnosili na unapređenje ljudskih i manjinskih prava, razvoj parlamentarne saradnje, jačanje trgovine, razvoj infrastrukture, potporu malim i srednjim preduzećima, kao i razvoj obrazovanja i transporta.59 Uporedo sa navedenim, Pakt stabilnosti u Jugoistočnoj Evropi doprineo je da se otpočne i regiona56 Videti:

Dejtonski sporazum, IP „Naša Borba“, Fininvest, Beograd, Novi Sad, 1996. 57 Videti: Duško Lopandić, Regionalne inicijative u Jugoistočnoj Evropi , Institut za

međunarodnu politiku i privredu, Evropski pokret u Srbiji, Beograd, 2001, str. 119–126. 58 Ibidem, str. 127–138. 59 Jelica Minić i Jasminka Kronja, Regionalna saradnja za razvoj i evropsku integraciju, Evropski pokret u Srbiji, Beograd, Albanski institut za međunarodne studije, Tirana, Centar za institucionalni razvoj, Skoplje, Evropski pokret u Crnoj Gori, Podgorica, Helsinški komitet za ljudska prava u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, Institut za međunarodne odnose, Zagreb, Kosovski institut za politička istraživanja i razvoj, Priština, 2007, str. 18–19.

188


lna saradnja u oblasti pravosuđa, unutrašnjih poslova i borbe protiv organizovanog kriminala u Jugoistočnoj Evropi. Nakon formiranja Pakta stabilnosti u Jugoistočnoj Evropi pojavili su se i drugi vidovi multilateralne saradnje u regiji – Jadransko-jonska inicijativa ( Adriatic Ionian Initiative, osnovana 2000), Brigada Jugoistočne Evrope (South Eastern Europe Brigade – SEEBRIG, osnovana 2000) i Inicijativa ministara odbrane Jugoistočne Evrope (Southeastern Europe De fense Ministerial – formirana 2001. godine).60 Naravno, ne treba prenebregnuti i značaj ostalih međudržavnih foruma za saradnju na Balkanu i u Jugoistočnoj Evropi poput Crnomorske ekonomske saradnje, Centralnoevropske inicijative i Procesa saradnje na Dunavu, koji su uspeli da doprinesu boljoj regionalnoj saradnji. 61 Međutim, treba imati na umu da stalno povećanje broja regionalnih inicijativa i izvesno preklapanje u njihovim ovlašćenjima ne doprinosi suštinskom napretku u regionalnoj saradnji, već da je, naprotiv dodatno opterećuje. Zato je neophodno da u predstojećem periodu dođe do njihove racionalizacije i koordinacije, kao i sinhronizacije njihovih aktivnosti. Upravo sa tim ciljem, a pošto su se prilike u regionu Zapadnog Balkana postepeno stabilizovale usledila je i neophodnost da države regije u većoj meri ili u potpunosti preuzmu odgovornost za funkcionisanje multilateralnih vidova saradnje, koji su tokom protekle decenije bili pokrenuti pod okriljem međunarodne zajednice. Ovaj proces nedvosmisleno su podržavale Evropska unija i Sjedinjene Američke Države. Upravo je to dovelo i do promovisanja načela preuzimanja regionalnog vlasništva (regional ownership) nad brojnim vidovima multilateralne saradnje u Jugoistočnoj Evropi.62 Najbolji primer preuzimanja odgovornosti za re60 Videti:

Dalibor Kekić, „Jadransko-jonska inicijativa“, Međunarodni problemi, vol. 55, br. 3–4, Beograd, 2004, str. 413–433. i Dejan Gajić, „Regionalna saradnja zemalja Jugoistočne Evrope na vojnom planu“, Međunarodna politika, god. LVI-LVII, broj 1120–1121, Beograd, str. 48–54. 61 Duško Lopandić i Jasminka Kronja, Regionalne inicijative i multilateralna saradnja na Balkanu, Evropski pokret u Srbiji, Beograd, 2010. 62 Duško Lopandić i Irina Žarin, „Transformacija okvira regionalne saradnje na Zapadnom Balkanu“, u: Dragan Đukanović (prir.), Savremeni međunarodni izazovi: globalna i regionalna perspektiva, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2008, str. 265-278.

189

Dragan Đukanović

gionalnu saradnju od strane država regiona predstavlja i transformacija Pakta stabilnosti u Jugoistočnoj Evropi u Savet za regionalnu saradnju (Regional Co-operation Council – RCC ) i njegovo organizaciono povezivanje sa vodećim forumom za političku saradnju u regionu – Procesom saradnje u Jugoistočnoj Evropi (South East European Co-operation Process – SEECP).63 Savet za regionalnu saradnju uspeo je da tokom protekle dve godine od svog nastanka doprinese podsticanju ekonomskog razvoja, razvoja infrastrukture, osnaživanja rada pravosuđa i organa unutrašnjih poslova, saradnje u oblasti bezbednosti i jačanja ljudskih resursa. Naravno, pred njim je i mnoštvo ambiciozno zamišljenih pro jekata koji će unaprediti interparlamentarnu saradnju na jugoistoku Evrope. Zato se opravdano nameće zaključak da Evropska unija upravo u Savetu za regionalnu saradnju vidi osnovu svoje buduće jugoistočne dimenzije, poput potpore država baltičkog i nordijskog kruga. Transformacija Pakta za stabilnost Jugoistočne Evrope u Savet za regionalnu saradnju označava, dakle, suštinski prelaz iz faze stabilizacije Zapadnog Balkana i Jugoistočne Evrope u fazu evrointegracija.64 Naime, zahvaljujući vertikalnom uvezivanju država regije i njihovom sektorskom umrežavanju u okviru mnoštva oblasti zasigurno će se nastaviti uspešan put država regije ka punopravnom članstvu u Evropskoj uniji. Slično je i sa kreiranjem aranžmana CEFTA 2006. kojim je osnovana nova zona slobodne trgovine sačinjena od država Zapadnog Balkana i Republike Moldavije, a koji se sada nalazi pod „krovom“ Saveta za regionalnu saradnju.65 Svojevrsni egoizam novonastalih država-nacija na postjugoslovenskom tlu svakako će biti zaobiđen u predstojećem periodu, a 63 Dragan

Đukanović, „Transformacija pakta za stabilnost u Jugoistočnoj Evropi: novi podsticaji regionalnoj saradnji“, u: Dragan Đukanović (prir.), Međudržavni forumi za saradnju u Evropi: uporedni modeli, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2007, str. 173-190. 64 Goran Svilanović, „Od stabilizacije do integracija“, Evropski forum, god. IV, broj 5, Beograd, maj 2006, str. 11–12. 65 Videti: Dragan Đukanović, „Proširenje Centralnoevropske zone slobodne trgovine (CEFTA) državama Zapadnog Balkana“, u: Dragan Đukanović (prir.), Savremeni međunarodni izazovi: globalna i regionalna perspektiva , Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2008, str. 231-248.

190


upravo zahvaljujući činjenici da se multilateralni vidovi i oblici saradnje umnogome razvijaju i osnažuju. No, to ne sme da u drugi plan stavi probleme u vezi sa rešavanjem brojnih bilateralnih problema, koji postoje između država nastalih na tlu nekadašnje Jugoslavije. b) Evropska unija i Zapadni Balkan: od regionalnog pristupa do punopravnog članstva

Promene vlasti u Hrvatskoj, Srbiji i Bosni i Hercegovini krajem 1999. i tokom 2000. godine inicirale su i proces postepene normalizacije u bilateralnim odnosima država regije i rasterećenje od brojnih balasta koji su predstavljali nasleđe prošlodecenijskih sukoba. Istovremeno, nove političke elite u državama regije su na vrh agende svog političkog delovanja istakle evropske integracije. Evropska unija je, sa druge strane, najpre kroz Kriterijume iz Kopenhagena (1993), potom putem razvoja regionalnog pristupa (1996/7), zatim Procesa stabilizacije i pridruživanja (posle 1999/2000) do Unapređenog procesa stabilizacije i pridruživanja (od 2003) uspela da suštinski doprinese stabilizaciji političkih i bezbednosnih prilika u regionu Zapadnog Balkana, kao i postupnom ekonomskom oporavku država regije.66 Štaviše, unapređenje bilateralnih i multilateralnih odnosa između država Zapadnog Balkana predstavlja jedan od najvažnijih preduslova za pridruživanje Uniji. Iako se „put“ država Zapadnog Balkana ka EU može trasirati u dve faze – proces pridruživanja i proces pristupanja, sve države Zapadnog Balkana su nakon 2003. godine uspele da osiguraju status kandidata (Hrvatska, Makedonija i Crna Gora) ili status potencijalnih kandidata za članstvo u Uniji – Albanija, Srbija i Bosna i Hercegovina (videti prilog broj 2).67 66 Sandro Knezović, „Postkonfliktni okviri regionalne sigurnosti i suradnje u jugoi-

stočnoj Europi: inicijative Europske Unije”, Politička misao, god. 43, broj 2, Zagreb, 2006, str. 79-120. 67 Videti: Karen Henderson, “The European Union and Central and Eastern Europe”, in: Peter J. Anderson, Georg Wiessala and Christopher Williams (eds), New Europe in Transition, Continuum International Publishing Group, 2000, London, pp. 230–247.

191

Dragan Đukanović

Odnos Evropske unije prema krizi u bivšoj Jugoslaviji (1991-99) 68 doprineo je na određeni način produžavanju oružanih sukoba, između ostalog i slanjem različitih, a često i sasvim protivurečnih signala raznim akterima krize, što je dovelo do toga da se sukobi vremenski produže. Ipak, posle uspostavljanja Zajedničke spoljne i bezbednosne politike Evropske unije (Common Foreign and Security Policy – CFSP), u skladu sa Ugovorom iz Mastrihta (1992) došlo je do postepenih promena. Evropska unija je, u međuvremenu, uspela da na određeni način definiše politiku prema državama Zapadnog Balkana. Zato je u drugoj polovini 90-ih došlo do podrške Unije postkonfliktnoj konsolidaciji odnosa na tlu bivše Jugoslavije. Ona je, naime, po okončanju rata u Bosni i Hercegovini započela sa podrškom punom sprovođenju Dejtonskog mirovnog sporazuma (1995). Dakle, najvažniji cilj Evropske unije u navedenom vremenskom razdoblju bio je da suštinski doprinese političkoj, ekonomskoj i bezbednosnoj stabilizaciji prilika u ratom opustošenom regionu. 69 Istovremeno, Evropska unija je podsticala i uspostavljanje što boljih bilateralnih odnosa i razvoj regionalnih inicijativa za saradnju u Jugoistočnoj Evropi i na Zapadnom Balkanu. Takođe, u zavisnosti od intenziteta rešavanja bilateralnih problema između država Zapadnog Balkana, zavisio je i tempo pridruživanja svake od zemalja regiona Evropskoj uniji. Regionalni pristup Evropske unije prema Zapadnom Balkanu, uspostavljen 1996. godine, ne predstavlja specificum odnosa ove organizacije prema državama ovog dela Evrope. Naime, Evropski savet je u Kopenhagenu još 1993. godine utvrdio listu opštih kriterijuma koje je neophodno ispuniti za članstvo u EU.70 Ovi uslovi su bili vezani za formiranje 68 Videti:

Sandro Knezović, „Europska unija u vrijeme disolucije jugoslavenske federacije“, Politička misao, Vol. XLIII, br. 3, Zagreb, 2006, str. 109–132. i Cristopher Hill and Karen E. Smith, European Foreign Policy: Key Documents, Secretariat of the European Parliament, Brussels, 2008, pp. 362–378. 69 Duško Lopandić, Regionalne inicijative u Jugoistočnoj Evropi: institucionalni oblici i programi multilateralne saradnje na Balkanu, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Evropski pokret u Srbiji, Beograd, 2001, str. 167–183. 70 “European Council in Copenhagen: Presidency Conclusions”, Copenhagen European Council, 21-22 June 1993, Internet, http://ec.europa.eu/bulgaria/documents/abc/72921_en.pdf, 15/09/2010.

192


stabilnih demokratskih institucija, jačanje mehanizama tržišne privrede, ali i uspostavljanje intenzivnih bilateralnih i multilateralnih odnosa između država Centralne i Istočne Evrope. Poučena tim iskustvom EU je posle završetka sukoba na tlu bivše Jugoslavije početkom 1996. godine formulisala regionalni pristup Evropske unije prema Zapadnom Balkanu.71 To je podrazumevalo zaključenje sporazuma o saradnji i trgovini, kao i osiguravanje finansijske pomoći EU u okviru programa PHARE i OBNOVA. Istovremeno navedeni pristup se zasnivao na neophodnosti jačanja međudržavne saradnje u regionu, kako bi u potpunosti otpočeo i proces uspostavljanja boljih odnosa sa Evropskom unijom. U tom smislu Unija je najpre zahtevala da dođe do međusobnog međunarodnog priznanja država Zapadnog Balkana, kao i da bude uspostavljena puna saradnja sa Međunarodnim krivičnim tribunalom za ratne zločine počinjene na tlu bivše Jugoslavije. Navedeni regionalni pristup Evropske unije prema državama Zapadnog Balkana podrazumevao je i ispunjavanje Kriterijuma iz Kopenhagena, a koji su bili definisani 1993. godine.72 Novu fazu u odnosima Evropske unije prema Zapadnom Balkanu predstavljalo je otpočinjanje Procesa stabilizacije i pridruživanja od 1999. godine.73 I navedeni proces je pratila stalna politika uslovljavanja, a pre svega u vezi sa političkim i ekonomskim reformama. Navedeni pristup je podstakao zaključivanje sporazumâ o stabilizaciji i pridruživanju, kao novih oblika pojedinačnih ugovora između Evropske unije i država Zapadnog Balkana. On je dao i značajnu podršku jačanju privrednih odnosa između država regiona i Evropske unije, ali i značajnu finansijsku pomoć Zapadnom Balkanu. U isto vreme usledila je i značajna potpora Unije državama Zapadnog Balkana u procesu demokratizacije, implementacije vladavine prava i razvoja 71 Videti: “Report from the Commission to the Council”, COM (96) 252, Brussels, 14

February 1996. i “Report from the Commission to the Council and the European Parliament“, COM (96) 476, Brussels, 2 October 1996. 72 “European Council in Copenhagen: Presidency Conclusions”, Copenhagen European Council 21–22 June 1993, op. cit. 73 Videti: “Communication to the Council and the European Parliament on the Stabilization and Association Process for countries of South Eastern Europe”, COM (99) 235, Brussels, 26 May 1999.

193

Dragan Đukanović

građanskog društva. Proces stabilizacije i pridruživanja je podrazumevao i nove mogućnosti saradnje između EU i Zapadnog Balkana, ali i razvoj intezivnog političkog dijaloga. Ovaj dijalog je bio uspostavljen kako na nivou regije, tako i između EU i svake države Zapadnog Balkana pojedinačno. Proces stabilizacije i pridruživanja, ustanovljen 1999. godine, bio je vezan za pokušaje da se na određeni način prevaziđu brojni nedostaci ranijeg regionalnog pristupa. Ovaj pristup dao je značajne rezultate, a punu afirmaciju je doživeo i na brojnim samitima Evropske unije. U vezi sa tim bitno je napomenuti rezultate Samita Evropska unija – Zapadni Balkan, koji je 24. novembra 2000. godine bio održan u Zagrebu.74 U okviru ovog Samita ponovo je istaknuta evropska perspektiva država regije, a treba, s tim u vezi, imati u vidu da u tom momentu nijedna država regije Zapadnog Balkana nije imala parafiran sporazum o stabilizaciji i pridruživanju, što je danas, osam godina kasnije, ipak, slučaj sa svim državama. Samit država Zapadnog Balkana i Evropske unije, koji je bio održan 21.juna 2003. godine u Solunu, ponovo je podstakao proces pridruživanja država regiona ovoj organizaciji. 75 Na njemu je formulisan unapređeni proces stabilizacije i pridruživanja, koji je predviđao i uspostavljanje stalnog političkog foruma EU – Zapadni Balkan i intenziviranje individualnih evropskih partnerstava. Istovremeno, na navedenom samitu bila je pokrenuta i procedura da se zemljama regije obezbede vanredni trgovinski preferencijali i finansijska pomoć. Ovom prilikom bio je ponovo istaknut i značaj razvoja bilateralne i multilateralne saradnje na Zapadnom Balkanu. *** Svakako najveći napredak od svih južnoslovenskih država na putu ka Evropskoj uniji ostvarila je Republika Hrvatska, koja će, 74 O rezultatima i dometima Samita EU – Zapadni Balkan, koji je bio održan u Zagrebu

24. novembra 2000. godine videti na — http://www.mvpei.hr/summit/index_ eng.html. 75 “EU-Western Balkans Summit – Declaration”, 10229/03 (Presse 163), Thessaloniki, 21 June 2003.

194


prema brojnim procenama, postati članica najverovatnije 2012. ili 2013. godine.76 Dinamika pridruživanja Republike Hrvatske Evropskoj uniji pokazuje da je ova zemlja uspela da za svega devet meseci pređe put od započinjanja konsultacija sa predstavnicima Evropske komisije do potpisivanja Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju (videti prilog broj 2). Pregovori o članstvu Hrvatske u Uniji privremeno su bili zastali, ali se, prema brojnim najavama, može očekivati da se do polovine tekuće godine oni okončaju. Ukoliko detaljnije sagledamo tok dosadašnjeg intenziteta pridruživanja država Zapadnog Balkana Evropskoj uniji, možemo zaključiti da je Bosna i Hercegovina na samom začelju navedenog procesa. Ova zemlja je zahvaljujući nedostatku unutrašnjeg društvenog konsenzusa, a u vezi sa redefinisanjem postojećeg ustavnog ustrojstva suštinski blokirana u procesu evropskih integracija. BiH je jedina zemlja u regiji, koja nije uspela da podnese kandidaturu za članstvo u Uniji. Postojanje Kancelarije Visokog predstavnika, takođe, utiče na nemogućnost uspostavljanja samoodrživog političkog sistema koji bi osigurao uspešno okončanje procesa pridruživanja Uniji.77 Istovremeno, ni postojeći institucionalni kapaciteti na nivou države Bosne i Hercegovine, zahvaljujući aranžmanima iz dejtonskog Ustava, nisu sasvim povoljni za intenziviranje priprema za članstvo u Uniji. Republika Albanija, Crna Gora i Republika Srbija su tokom protekle dve godine podnele zahteve za članstvo u Uniji. Savet Evropske unije je 17. decembra 2010. godine Crnoj Gori dao status kandidata. Srbija je, međutim, suočena sa neophodnošću uspešnog okončanja saradnje sa Međunarodnim krivičnim tribunalom za zločine počinjene na tlu bivše Jugoslavije u Hagu, što podrazumeva hapšenje i izručenje preostala dva optuženika za ratne zločine. Dosta poteškoća ovoj zemlji predstavlja i jednostrano proglašenje kosovske nezavisnosti 17. februara 2008. godine i njegovo priznanje od strane većine država 76 Dragan

Đukanović i Dejan Gajić, „Evropska unija i proširenje na Zapadni Balkan“, u: Dragan Đukanović i Sandro Knezović (urs), Srbija i regionalna saradnja, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2010, str. 49–62. 77 Bosna i Hercegovina je, zahvaljujući postojanju Kancelarije Visokog predstavnika, suštinski (polu)protektorat pod okriljem međunarodne zajednice.

195

Dragan Đukanović

članica Evropske unije. Do danas jedino Kipar, Španija, Slovačka, Rumunija i Grčka nisu priznali nezavisnost Kosova. Kosovo je 2005. godine od strane Evropske komisije dobilo dokument pod nazivom „Evropska budućnost za Kosovo“.78 Evropska perspektiva ovog entiteta je istaknuta i na samitu Evropskog saveta 19. i 20. juna 2008. godine. Generalna skupština Ujedinjenih nacija je 9. septembra 2010. godine jednoglasno podržala Rezoluciju, koju su zajedno usaglasili zvanični Beograd i Evropska unija, u kojoj se napominje neophodnost dijaloga vlasti u Beogradu i Prištini. To bi, kako se navodi u ovom dokumentu, trebalo da rezultira i njihovim napretkom na putu ka članstvu u Evropskoj uniji.79 Dvodecenijski problem u vezi sa imenom Republike Makedonije još uvek nije rešen između vlasti u Skoplju i Atini. To predstavlja i glavnu prepreku da se odredi i datum otpočinjanja procesa pregovora o članstvu Republike Makedonije u Evropskoj uniji. Premda je prošlo pet godina od kada je ova zemlja dobila status kandidata od strane Saveta EU i od kada se primenjuje Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju, pregovori još uvek nisu započeli. Aktuelna makedonska vlada, pod vođstvom VMRO-DPMNE, nije spremna da uloži značajnije napore da uspešno okonča pregovore sa zvaničnom Atinom i na taj način ubrza pristupanje zemlje najpre Severnoatlantskom savezu, a potom i da intenzivira pridruživanje Uniji. Značajan podstrek državama regije Zapadnog Balkana na putu ka članstvu u Uniji predstavlja dobijanje liberalizovanog viznog režima sa državama koje primenjuju Ugovor iz Šengena, za građane Republike Makedonije, Republike Srbije i Republike Crne Gore od 19. decembra 2009. godine. Istovremeno, od polovine decembra 2010. godine isti režim važi i za građane Albanije i Bosne i Hercegovine. Veoma bitan korak ubuduće predstavlja sticanje statusa kandidata za članstvo u Evropskoj uniji svih država Zapadnog Balkana, što bi umanjilo potencijalnu novu nestabilnost u regionu. 78 “A European Future for Kosovo”, IP

05/450, Brussels, 20th April 2005. 79 „Rezolucija Generalne skupštine Ujedinjenih nacija”, Njujork, 9. septembar 2010, f.

196


Prilog br. 2: Intenzitet pridruživanja zemalja

Zapadnog Balkana Evropskoj uniji (januar 2011) FAZA

REPUBLIKA BOSNA I REPUBLIKA REPUBLIKA REPUBLIKA MAKEDO- HERCEGOCRNA GORA HRVATSKA SRBIJA ALBANIJA NIJA VINA

Konsultativna radna Dijalog januar 1998. Konsultagrupa sa predstavnicima februar 2000. Sporazum tivna radna (2001/2) i o saradnji grupa 1998. Unapređeni Komisije sa EU stalni EU/radne dijalog grupe (2003/6) Komisija EU usvaja 24. maj 2000. 16. jun 1999. 18. novembar 2003. studiju o izvodljivosti

25. april 2005.

Konsultativna radna grupa (2001/2) i novembar Unapređeni 2000. stalni dijalog (2003/6) 25. april 2005.

6. jun 2001.

Komisija EU 21. oktobar 12. jul 2005. 12. jul 2005. 28. novempreporučuje 19. jul 2000. 8. septembar 1999. 2005. bar 2001. početak pregovora Savet odobrava 20. novem- 24. januar 21. novem- 3. oktobar bar 2000. 2000. bar 2005. 2005. početak pregovora

3. oktobar 21. oktobar 2005. 2002.

Komisija novem- 5. mart 2000. 25. novem- 10. oktobar 10. oktobar 21. novemEU počinje 24. bar 2005. 2005. 2005. bar 2005. pregovore bar 2000. Parafiranje 14. maj 2001. 24. novem- 4.decembar 7. novembar bar 2000. 2007. 2007. SSP Potpisivanje 29. oktobar 9. april 2001. SSP i (deset 16. jun 2008. definisanje 2001. (šest godina) godina) roka primene

29. april 2008.

Na snagu stupa 1. mart 2002. 1. jun 2001. 1. jul 2008. privremeni sporazum

1. februar 2010.

197

15. mart 2007.

18. februar 2006.

15. oktobar 12. jun 2006. 2007.

1. januar 2008.

1. april 2009.

Dragan Đukanović

FAZA

REPUBLIKA BOSNA I REPUBLIKA REPUBLIKA REPUBLIKA MAKEDO- HERCEGOCRNA GORA HRVATSKA SRBIJA ALBANIJA NIJA VINA

Podnošenje zahteva za 21. februar 22. mart 2003. 2005. članstvo u EU Savet daje decemstatus 18. jun 2004. 17. bar 2005. kandidata SSP stupa na snagu

1. februar 1. april 2004. 2005.

Početak pregovora o članstvu

3. oktobar 2005.

22. decem- 15. decembar 2009. bar 2008. -

17. decembar 2010.

28. april 2009. -

14. jun 2010. 1. maj 2010. 1. april 2009.

?

Izvori: Internet, http://ec.europa.eu/enlargement/index_en.htm, 10/01/2011. —

tabelu je dopunio autor priloga dr Dragan Đukanović.

198

III POLITIČKA SITUACIJA U BOSNI I HERCEGOVINI KAO IZAZOV ZA STABILIZACIJU PRILIKA NA ZAPADNOM BALKANU I U JUGOISTOČNOJ EVROPI Rat na tlu nekadašnje Jugoslavije, svakako je ostavio najdrastičnije posledice na tlu Bosne i Hercegovine. On je rezultirao dubokom etničkom podeljenošću bosanskohercegovačkog društva na tri monoetničke celine. Treba, međutim, napomenuti da bi potencijalna podela Bosne i Hercegovine dovela dov ela do stvaranja „Velike Srbije“ i „Velike Hrvatske“ i formiranja bošnjačke državice u njenom središtu. Takav ishod bi uticao na stabilnost u čitavom regionu Jugoistočne Evrope. Zato je i osnovna intencija međunarodne zajednice očuvanje teritori jalnog jalnog integr integritet itetaa i suvereni suvereniteta teta drža države ve Bosne Bosne i Hercego Hercegovine vine.. S tim u vezi treba imati na umu da su zvaničnici Sjedinjenih Američkih Država i visoki funkcioneri Evropske unije istakli da neće biti dozvoljena daljnja fragmentacija BiH bilo putem formiranja trećeg (hrvatskog) entiteta ili odvajanjem jednog od dva postojeća.80 Bosna i Hercegovina je imala najsloženiju etničku strukturu u okviru nekadašnje Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. Prema rezultatima popisa iz 1991. godine, u ovoj, tadašnjoj jugoslovenskoj republici, živelo je 44% Muslimana (danas Bošnjaka), 31% Srba i 17% Hrvata, 6% Jugoslovena, a 2% građana pripadalo je ostalim 80 „Ešton odbacila treći entitet“, 12. februar 2011, Internet, http://www.6yka.com/

eston-treci-entitet, 24/02/2011. „SAD protiv promjene Dejtona”, 7. januar 2011, Ineston-treci-entitet, ternet, http://www.banjalukalive.com/aktuelnosti/sad-protiv-promjene-dejtona. html, 24/02/2011.

199

Dragan Đukanović

zajednicama (Slovenci, Crnogorci, Albanci, Turci, Romi i dr.).81 Tri najbrojnija naroda bila su izmešana u gotovo svim delovima Bosne i Hercegovine, sa izuzetkom Zapadne Hercegovine u kojoj je dominiralo hrvatsko stanovništvo. (Videti prilog br. 3) Prilog br. 3: Etnička slika Bosne i Hercegovine 1991. godine

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/bs/1/14/Etni%C4%8D g/wikipedia/bs/1/14/Etni%C4%8D Izvor: Internet, http://upload.wikimedia.or ka_struktura_op%C4%87inama_u_BiH_1991._godine%3B.PNG, 15/10/2010.

Posle oružanih sukoba u Bosni Bo sni i Hercegovini (1992–1995) i brojnih etničkih čišćenja u pojedinim njenim delovima, usledila je i drastična izmena etničke strukture ove republike (videti prilog br. 4). U međuvremenu nije usledilo značajnije vraćanje stanovništva stano vništva Bošnjaka i Hrvata u Republiku Srpsku i Srba u Federaciju BiH (sa izuzetkom Bosanskog Grahova, Glamoča i Drvara). 81 Popis stanovništva u Bosni i Hercegovini, Republički zavod za statistiku Socijalističke

Republike Republike Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1991.

200


Od poslednjeg popisa stanovništva u Bosni i Hercegovni prošlo je dvadeset godina, a novi no vi popis p opis nije održan. Zato se pitanje održavanja popisa svodi na političke kalkulacije i stalne razmirice između vlasti u Sarajevu i vodećih političkih faktora Republike Srpske. Postojeća etnička struktura se, međutim, održava i petnaest godina po okončanju sukoba, a po svemu sudeći navedena etnička homogenizacija tri monolitna prostora je u potpunosti dovršena. To podrazumeva da u narednom periodu, nažalost, neće doći do značajnijeg značajnijeg povratka predratnih stanovnika u dva bosanskohercegovačka entiteta. Prilog br. 4: Etnička struktura Bosne i Hercegovine 2006.

Izvor : autor Vladimir Varjačić, Internet, http://upload.wikimedia.org/wikipedia/

commons/d/d2/DemoBIH2006 commons/d/d2/DemoBIH2006aa.PNG, aa.PNG, 15/07/2010.

201

Dragan Đukanović

Ključ rešenja odnosa na Zapadnom Balkanu suštinski predstavlja sređivanje budućih odnosa u Bosni i Hercegovini, gde se na izvestan način pokazuje zamor predstavnika međunarodne zajednice usled nedostatka minimalnog konsenzusa etničkih elita o ustavnom ustrojstvu zemlje. Ova nekadašnja centralna jugoslovenska republika je nakon troipogodišnjeg međuetničkog rata i deceniju i po demokratske i ekonomske konsolidacije još uvek izložena brojnim rizicima koji utiču na njenu buduću opstojnost. Ovo potvrđuju i sasvim suprotstavljeni ciljevi etnonacionalnih elita i dominantnih političkih faktora u ovoj zemlji. U vremenskom razdoblju nakon oktobarskih opštih izbora 2010. godine u Bosni i Hercegovini se pokazalo da ne postoji spremnost da se formira vlast na centralnom nivou. Dodatnu nestabilnost u BiH donosi i, već pomenuta, duboka etnička podeljenost zemlje na de facto tri etnonacionalne celine, ali i svetska ekonomska kriza. Takođe, manjinske etničke zajednice (Jevreji, Romi, Crnogorci, Ukrajinci, Slovenci, i ostali) nemaju mogućnosti da budu izjednačeni sa konstitutivnim narodima, a u vezi sa kandidovanjem za funkciju člana Predsedništva BiH i poslanika u Domu naroda Parlamentarne skupštine BiH. Sa druge strane, međunarodna zajednica pokušava tokom proteklih pet godina da blažim izmenama ustavnog ustrojstva zemlje osigura njenu dodatnu konsolidaciju i da intenzivira pristupanje Evropskoj uniji i Severnoatlantskom savezu. Predstavnici tri dominantne etničke zajednice u Bosni i Hercegovini suštinski smatraju da u okviru ovako uređene zemlje, a u skladu sa Ustavom iz 1995. godine nije rešilo i njihov nacionalni problem. Bošnjaci smatraju da rešenja iz Dejtonskog ustava ne nude mogućnost da se zemlja suštinski integriše, dok sa druge strane Hrvati smatraju da bez formiranja svoje teritorijalne autonomije autono mije zasnovane na predominantno etničkom principu imaju minimalne mogućnosti za opstanak u ovoj zemlji. Srpski politički činioci opet polaze od pretpostavke da je nužno očuvanje Republike Srpske u njenim postojećim ustavnim kapacitetima, uključujući njene posto jeće izvorne nadležnosti i da je ona jedini garant opstanka srpskog naroda u Bosni i Hercegovini. 202


a) Postdejtonska konsolidacija prilika u Bosni i Hercegovini (1995-2011)

Oružani sukobi u Bosni i Hercegovini okončani su 21. novembra 1995. godine potpisivanjem Generalnog okvira mirovnog sporazuma za Bosnu i Hercegovinu (Dejtonski sporazum) u Dejtonu.82 Ovaj međunarodni ugovor su potpisali predstavnici centralne vlade u Sarajevu, i predsednici susednih država, Srbije i Hrvatske. Potpisivanjem Dejtonskog Dejtonskog sporazuma obezbeđen je kontinuitet postojanja tokom rata dva stvorena entiteta Federacije Bosne i Hercegovine (sa bošnjačko-hrvatskom većinom osnovan 1994) i Republike Republike Srpske Srpske (1992). (1992). Ovim je navedeni sporazu sporazum m priznao priznao posto postoje jeće će stan stanje je na terenu terenu.. Dejtonskim sporazumom je tako utvrđena sledeća formula: jedna država Bosna i Hercegovina, dva entiteta i tri konstitutivna naroda (Bošnja (Bošnjaci, ci, Srbi i Hrvati). Hrvati). Ovaj Ovaj sporazum sporazum se sastoji sastoji od jedanaes jedanaestt aneksa aneksa koji koji preci precizi zira raju ju nači načinn sprovo sprovođen đenja ja njegov njegovih ih vojnih vojnih i civi civilni lnihh aspek aspekat ata. a. U segm segmen entt vojn vojnih ih aspe aspeka kata ta Dejt Dejton onsk skog og spor sporaz azum umaa spad spadaj aju: u: Spor Sporaazum o vojnim vojnim aspek aspektim timaa mirov mirovnog nog dog dogovo ovora ra (Anek (Anekss 1-A) 1-A) i Sporaz Sporazum um o stabilizaciji regiona (Aneks 1-B). Vojni aspekti Dejtonskog sporazuma su sprovedeni u utvrđenim rokovima, a tokom njihove implementacije nije bilo drastičnijih problema. Sa dr drug ugee stra strane ne,, civi civiln lnee aspe aspekt ktee Dejt Dejton onsk skog og spor sporaz azum umaa čine čine svi svi aneksi aneksi o liniji liniji razgra razgranič ničenja enja između između entiteta entiteta (Aneks (Aneks 2), održavan održavanju ju slobodnih izbora (Aneks 3), ustavnim okvirima (Aneks 4), o arbitraži i ljudskim pravima (aneksi 5 i 6), izbeglim i raseljenim licima (Aneks 7), očuvanju nacionalnih spomenika (Aneks 8), osnivanju javnih korporacija BiH (Aneks 9) i načinu sprovođenja civilnih aspekata kroz instituciju Visokog predstavnika (Aneks 10). Tokom sprovođenja takozvanih civilnih aspekata Dejtonskog sporazuma, a pre svega Aneksa 4 Ustava Bosne i Hercegovine, pojavila su se različita tumačenja njegovog slova i „duha“. Zato su dominantne bošnjačke političke partije u Ustavu BiH videle mogućnost ponovne integracije i daljnje centralizacije Bosne i Hercegovine po uzoru na predratno ustrojstvo ove 82 Videti:

Dejtonski sporazum, Naša Borba, Beograd, Fininvest, Novi Sad, 1996.

203

Dragan Đukanović

nekadašnje jugoslovenske republike.83 Hrvatske nacionalne stranke su Ustav BiH videle samo kao prelazno rešenje koje vodi ka definisanju konačnog statusa hrvatskog naroda u ovoj zemlji, odnosno ka stvaranju tzv. trećeg (hrvatskog) entiteta. Ovaj entitet bi trebalo da nastane na teritoriji nekadašnje takozvane Hrvatske Republike HercegBosna, koja je postojala od 1992. godine do formiranja Federacije BiH u Vašingtonu početkom marta 1994. godine. Srpske političke partije u „dejtonskom“ ustavnom ustrojstvu Bosne i Hercegovine vide mogućnost za dodatnim jačanjem entitetskog nivoa vlasti, koje bi trebalo da dovede do proglašenja nezavisnosti Republike Srpske i njenog odvajanja od Bosne i Hercegovine.84 Ustavom Bosne i Hercegovine ova država je definisana kao „demokratska, pravna država sa slobodnim, demokratskim izborima“.85 Istovremeno u ovom konstitutivnom aktu utvrđeno je da se Bosna i Hercegovina sastoji iz dva entiteta – Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske. Navedenim ustavom suverenitet Bosne i Hercegovine potvrđuje se ponajviše na spoljnom planu – u oblasti spoljne politike, spoljne trgovine, carinske politike i imigracija. Takođe, postoji suverenitet zemlje i u oblasti monetarne i finansijske politike.86 Sa druge strane, na unutrašnjem planu, većinu nadležnosti vrše bosanskohercegovački entiteti. U skladu sa ustavom je predviđeno i posto janje dvodomne Parlamentarne skupštine (sačinjene od Veća naroda i Predstavničkog veća), tročlanog Predsedništva (koje je sastavljeno od po jednog predstavnika sva tri konstitutivna naroda), Saveta ministara, Ustavnog suda i Centralne banke. Bitno je istaći da važeći Ustav Bosne i Hercegovine predstavlja primer oktroisanog ustava, odnosno konstitutivnog akta u čijem donošenju nisu učestvovali građani ili njihovo izabrano predstavničko telo. 83 Dragan Đukanović, „Izmene ustavnog ustrojstva Bosne i Hercegovine – inicijative

i mogućnosti“, Međunarodni problemi, vol. 56, broj 2–3, Beograd, 2004, str. 305–321. 84 Dragan Đukanović, „Bosna i Hercegovina između centralizacije i disolucije“, Međunarodna politika, god. LIX, broj 1130–1131, Beograd, 2008, str. 38–40. 85 „Ustav Bosne i Hercegovine“, član I, Bosna i Hercegovina, stav 2. 86 Ljubivoje Aćimović, „Opstanak ili nestanak”, Naša Borba, Beograd, 13. decembar 1995, str. 12.

204


Navedeni ustav nastao je kao rezultat kompromisa etničkih elita, koje su učestvovale u višegodišnjim etničkim sukobima u ovoj zemlji. Posle 2000. godine često se i u bosanskohercegovačkoj, kao i u javnosti susednih zemalja pojavljuju ideje o izmeni Dejtonskog sporazuma, odnosno njegovog Aneksa 4, koji sadrži ustavna rešenja. Zato se često pojavljuju inicijative političkih partija i lidera iz BiH i susednih zemalja u vezi sa redefinisanjem postojećeg ustavnog ustrojstva i teritorijalne organizacije zemlje. Veoma često se koristio i izraz „nadogradnja“, kojim se ističe neophodnost postupne promene dejtonskih ustavnih rešenja a ne radikalni raskid sa njihovim tekovinama (dvoentitetska struktura, decentralizacija, elementi federalizma, i sl.). Istovremeno, petnaest godina po potpisivanju Dejtonskog sporazuma situacija u BiH je veoma teška. To se prevashodno odnosi na njenu nefunkcionalnost. Dok, sa jedne strane Republika Srpska deluje kao funkcionalan entitet, Federacija Bosne i Hercegovine, entitet sa bošnjačko-hrvatskom većinom, i dalje ima brojne probleme u funkcionisanju. Naime, političke partije Bošnjaka i Hrvata nisu u stanju da ovu tvorevinu, nastalu u Vašingtonu marta 1994. godine, suštinski ožive i učine funkcionalnom. Istovremeno, i državne institucije Bosne i Hercegovine su izrazito krhke i umnogome zavise od volje etnonacionalnih elita i njihovih neretko neprincipijelnih kompromisa. Visoki predstavnik, kao institucija koju je utvrdio Dejtonski sporazum, i petnaest godina po njegovom potpisivanju ima ključnu ulogu u političkom životu zemlje. Koliki je uticaj svetske ekonomske krize na prilike BiH pokazuje i podatak da je početkom protekle godine u ovoj zemlji bilo više od pola miliona nezaposlenih. Sa druge strane, zahvaljujući svom složenom ustrojstvu Bosna i Hercegovina troši između 60 i 70% sredstava iz budžeta na nefunkcionalan i nadasve preveliki birokratski aparat (državni, entitetski, kantonalni i opštinski). Tri monolitna etnička prostora, koja su nastala kao rezultat rata u Bosni i Hercegovini ne stvaraju mogućnosti za razvoj stvarnog suživota i izgradnju multietničkog i interetničkog društva. Takođe, posto jeća mreža nevladinih organizacija u Bosni i Hercegovini je nedovoljno jaka, a postoji i gotovo identična etnička/entitetska podeljenost nevla205

Dragan Đukanović

dinog sektora. Vladavina prava i efikasan pravosudni sistem nisu još uvek ostvareni u BiH, a brojni vidovi nacionalne i verske diskriminacije još uvek egzistiraju. U periodu nakon okončanja rata u BiH evidentan je slab povratak izbeglih i raseljenih lica.87 Sa izuzetkom tek nekoliko opština gotovo sve opštine u Federaciji BiH i Republici Srpskoj su sa dominacijom jedne od dominantnih etničkih zajednica. Tako u Federaciji BiH, Srbi čine relativnu većinu u Drvaru, Bosanskom Grahovu i u Glamoču. Sa druge strane, opštine sa mešovitim stanovništvom u Federaciji BiH su Busovača, Žepče, Novi Travnik, Mostar i Vitez. U Republici Srpskoj je slična situacija sa opštinom Vukosavlje, u kojoj postoji relativna većina bošnjačkog stanovništva. Bitno je istaći i da su gotovo svi zahtevi za povratak predratne uzurpirane imovine vlasnicima pozitivno rešeni. I pored navedenog, procenat povrataka izbeglih i raseljenih lica u oba bosanskohercegovačka entiteta je izrazito slab, između ostalog i zbog ekonomske neodrživosti povratka i etničke distance prema dominantnim etničkim zajednicama. Suštinski napredak u odnosu na period rata u BiH predstavlja osiguravanje pune slobode kretanja ljudi i roba, kao i uspostavljanje saobraćajnih i telekomunikacionih veze između entiteta. Dejtonski sporazum je uticao na obustavljanje troipogodišnjih međuetničkih konflikata, ali, kako smatraju brojni analitičari, on nije povoljan okvir za stvaranje funkcionalne i demokratske Bosne i Hercegovine, koja bi kao takva postala članica Evropske unije i Severnoatlantskog saveza. Bitno je napomenuti da u trenutnom rasporedu ovlašćenja u BiH i dalje dominiraju Savet za implementaciju mira i institucija Visokog predstavnika, kao vrhovni arbitar za civilna i vojna pitanja. Takođe, EUFOR (European Union Forces – EUFOR), kao izraz međunarodnog vojnog prisustva i Policijska misija EU ( European Union Police Misssion – EUPM ) nakon 2004. godine predstavljaju značajan činilac u međunarodnom monitoringu sprovođenja Dejtonskog sporazuma. Drugo veoma bitno pitanje koje se postavlja vezano je za buduće međuna87 „Izvještaj o stanju ljudskih prava u Bosni i Hercegovini (januar–decembar 2008)“,

Helsinški komitet za ljudska prava, Sarajevo, 2009, str. 2–5. Internet, http://www. bh-hchr.org/Izvjestaji/Izvjestaj%20o%20stanju%20ljudskih%20prava%20u%20 BiH%20za%202008.pdf, 15/02/2011.

206


rodno prisustvo u Bosni i Hercegovini. Srpske političke partije i lideri u Bosni i Hercegovini smatraju da postepeno treba da usledi redukcija ovlašćenja međunarodnih predstavnika, dok bošnjačke političke partije i lideri očekuju da se očuva njihovo prisustvo i da se, štaviše, ojača stepen ovlašćenja. Međunarodna zajednica, a pre svega Evropska unija, i u narednom periodu mora sačuvati ključnu ulogu u BiH, kako bi se predupredile dodatne međuetničke napetosti i potenci jalne nestabilnosti. Nekadašnji predsedavajući Predsedništva Bosne i Hercegovine Alija Izetbegović je 1998. godine, a na osnovu svojih ustavnih ovlašćenja, pokrenuo proceduru ocene ustavnosti pojedinih odredbi konstitutivnih akata entiteta sa Ustavom Bosne i Hercegovine. Podršku navedenoj inicijativi pružile su brojne građanske političke partije i nevladine organizacije u Bosni i Hercegovini, navodeći da postojeći ustavni sistemi entiteta nisu usklađeni sa Ustavom BiH.88 Ustavni sud Bosne i Hercegovine je donoseći četiri delimične odluke po ovom predmetu proglasio neustavnim značajan broj članova entitetskih ustava. U tom smislu svakako je najbitnija Treća delimična odluka Ustavnog suda Bosne i Hercegovine (18. i 19. februar 2000),89 kojom se neustavnim proglašavaju prvi članovi entitetskih ustava, kojim se oni definišu kao jedno/dvonacionalni. U pogledu Ustava Republike Srpske neustavnim je proglašen i deo preambule Ustava u kom se navode prava srpskog naroda na samoopredeljenje i samostalno odlučivanje o svom političkom i državnom statusu. U skladu sa navedenom odlukom Ustavnog suda BiH neustavnim je proglašen i član 1. Ustava Republike Srpske, kojim se ovaj entitet definiše kao „država srpskog naroda”.90 Uobrazloženjuoveodlukejeistaknuto da je navedeni član Ustava diskriminatorski i da negira prava drugih konstitutivnih naroda u BiH na jednakopravnost na teritoriji cele države. U dodatnom obrazloženju odluke posebno se ističe da po88 Dragan Đukanović, „Bosna i

Hercegovina: izmene entitetskih ustava“, Međunarodna politika , br. 1106, Beograd, april–jun 2002, str. 16– 18. 89 „Djelimična odluka Ustavnog suda BiH“, Ustavni sud, Sarajevo, 19-20. februar 2001, Internet,http://www.ustavnisud.ba/odluke. Html, 15/07/2009. 90 „Ustav Republike Srpske“, 1992, član 1.

207

Dragan Đukanović

stojeći teritorijalni raspored i postojanje konstitutivnih entiteta u BiH ne mogu biti shvaćeni kao izgovorza stvaranje jednoetničkih društava. Naprotiv, Ustavni sud BiH, ističe izričito pravo Bošnjaka, Hrvata i Srba da u skladu sa Ustavom BiH jednako uživaju sva prava, što znači i da nijedan od naroda ne može biti povlašćen u odnosu na druge. Ovo načelo podrazumeva da nijedan narod nije priznat kao većina, a ostali kao manjina, na bilo kom delu teritorije Bosne i Hercegovine. Ustavni sud BiH je u obrazloženju ove svoje odluke istakao i da su Federacija BiH i Republika Srpska Dejtonskim mirovnim sporazumom priznate kao „konstitutivni entiteti”, alidato ne predstavljaotelotvorenje etničke dominacije jednog ili dva naroda na njihovoj teritoriji. Na inici jativu Volfganga Petriča, visokog predstavnika za BiH, u Sarajevu je 27. marta 2002. godine održan sastanak lidera vodećih političkih stranaka oba entiteta. Na ovom sastanku je postignut Sporazum o sprovođenju Odluke Ustavnog suda BiH o konstitutivnosti naroda.91 Navedenim sporazumomje bio regulisan i način institucionalne zaštitevitalnoginteresasvih konstitutivnih narodau obaentiteta, načinraspodeleključnih političkih funkcija između predstavnika sva tri naroda, okviri minimalne zastupljenosti u organimavlastiu RepubliciSrpskoj i Federaciji Bosne i Hercegovine. U skladu sa njim su Federacija BiH i Republika Srpska definisani kao entiteti u okviru Bosne i Hercegovine. Treba istaći da je u BiH ipak bilo sprovedeno nekoliko veoma bitnih reformi u oblasti odbrane i unutrašnjih poslova. Tokom 2003. godine formirano je Ministarstvo odbrane Bosne i Hercegovine, a potom su konstituisane i Oružane snage Bosne i Hercegovine (2005),92 i suštinski ukinute entitetske vojske, i delimično uspešno sproveden proces reforme policijskih snaga.93 91 „Sporazum

o provedbi Odluke Ustavnog suda BiH o konstitutivnosti naroda“, Sarajevo, 27. mart 2002, Internet, 29/03/02, http://www.zabih.ba/novosti.html, 15/09/2009. 92 Dragan Đukanović, Svetlana Đurđević-Lukić, „Formiranje i struktura Oružanih snaga Bosne i Hercegovine”, Vojno delo, Ministarstvo odbrane Republike Srbije, godina LX, broj 2, Beograd, 2008, str. 200–212. 93 Dalibor Kekić, Dragan Đukanović, „Reforma policije u Bosni i Hercegovini“, Bezbednost, Ministarstvo unutrašnjih poslova, godina L, broj 4, Beograd, 2008, str. 17–30.

208


Značajan napredak je početkom protekle decenije napravljen u oblasti reformi javnog radio-televizijskog servisa kroz uvođenje jednog državnog (Bosanskohercegovačka radio-televizija – BHRT ) i dva entitetska emitera (Federalna radio-televizija – FRTV i Radio televizija Republike Srpske – RTRS). Takođe, tokom 1998. godine su u BiH uvedene jedinstvene registarske tablice za motorna vozila, naredne godine je doneta i konačna arbitražna odluka za grad Brčko na čijoj je teritoriji formiran poseban distrikt (Brčko distrikt. Bosna i Hercegovina). Tokom 1999. godine formirana je Državna granična služba BiH (DGS). Predstavnici međunarodne zajednice u BiH, a pre svega Visoki predstavnik, utvrdili su i izgled državnih simbola BiH kao i izgled putnih isprava za državljane ove zemlje. Početkom naredne decenije usledilo je i uvođenje institucije Suda BiH i državnog tužioca (2002). Bitno je istaći i da je početkom 2004. godine usvojen Zakon o obaveštajno-informativnoj agenciji i u skladu sa njim osnovana Obavještajno sigurnosna /bezbijednosna agencija BiH (OSA). Takođe, dve godine ranije osnovana je i Državna agencija za istrage i zaštitu ( State Investigation and Protection Agency – SIPA). Kao kruna ovog procesa postepene „nadogradnje” Dejtonskog sporazuma, međunarodna zajednica je težila da se kroz izmene i dopune postojećeg Ustava Bosne i Hercegovine osigura nastavak posto janja navedenih institucija i javnih korporacija. To je bilo uočljivo i kada je inicirano usvajanje takozvanog aprilskog paketa iz 2006. godine, kao i kroz Butmirski proces krajem 2009. godine. Međutim, oba pokušaja da se navedeni proces ustavnih reformi okonča nisu imala pozitivan efekat. b) Ustavne promene kao izvor unutrašnjih nestabilnosti u Bosni i Hercegovini

U javnosti Bosne i Hercegovine, kao i u međunarodnoj javnosti, često se postavlja pitanje o adekvatnosti postojećih okvira Dejtonskog sporazuma, a koji predstavlja suštinski rezultat kompromisa kojim je okončan troipogodišnji rat u ovoj zemlji. U tom smislu vodeće bošnjačke političke partije (Stranka demokratske akcije i Stranka za Bosnu i 209

Dragan Đukanović

Hercegovinu), kao i partije građanske orijentacije (Socijaldemokratska partija BiH i Socijaldemokratska unija BiH) napominju da je današnje dvoentitetsko ustrojstvo BiH, predviđeno dejtonskim Ustavom BiH, suštinski proizvod oružanih sukoba i da kao takvo treba da bude izmenjeno. Današnje ustavno ustrojstvo Bosne i Hercegovine, kako navode predstavnici probošnjačkih i građanskih stranaka, opravdava etničko čišćenje i onemogućava demokratski i ekonomski razvoj zemlje. Nevladine organizacije, međunarodni forumi, ali i predstavnici brojnih međunarodnih organizacija u Bosni i Hercegovini takođe smatraju da je duboka etnička podeljenost i dvoentitetska struktura zemlje suštinski direktna posledica dejtonskog ustavnog uređenja.94 Zbog složenih mehanizama primene civilnih i vojnih aspekata Dejtonskog mirovnog sporazuma, ali i postkonfliktne konsolidacije bezbednosnih, ekonomskih i socijalnih prilika u zemlji u periodu od potpisivanja Dejtonskog sporazuma 1995. godine do 2000. godine, nisu postojali predlozi za novo ustavno ustrojstvo Bosne i Hercegovine.95 Ovo se može opravdati i činjenicom da su sve do januara, odnosno do oktobra 2000. godine, u susednim državama – Republici Hrvatskoj i Saveznoj Republici Jugoslaviji – na vlasti bili predsednici (dr Franjo Tuđman i Slobodan Milošević), koji su bili potpisnici Dejtonskog sporazuma, ali i tvorci politike podele Bosne i Hercegovine. Početkom marta 2001. godine iz Zagreba je krenula inicijativa da se Bosna i Hercegovina teritorijalno prekomponuje u okviru od 12 do 14 kantona, odnosno federalnih jedinica. Ovi kantoni bili bi uspostavljeni prevashodno na osnovu etničkog načela (Videti prilog broj 3).96 Predlog su zajednički podržali tadašnji predsednik Republike Hrvat94 Videti

brojne predloge za izmenu i dopunu Ustava Bosne i Hercegovine koje su predlagali Vijeće kongresa bošnjačkih intelektualaca, Srpsko građansko vijeće BiH – Pokret za ravnopravnost, Savez gradova i općina Bosne i Hercegovine, Evropski pokret Bosne i Hercegovine, Vanjskipolitička inicijativa i druge nevladine organizacije na http://www.ustavnareforma.ba/bs/online_biblioteka.html. 95 Dragan Đukanović, „Izmene ustavnog ustrojstva Bosne i Hercegovine – inicijative i mogućnosti“, Međunarodni problemi, godina LVI, Beograd, broj 2–3, str. 305–322. 96 „Budiša predlaže kantonizaciju BiH“ , 8. mart 2001, Internet, http://www.pcnen. cg.yu/Arhiva/2001/11-03-2001.htm, 15/03/2004.

210


ske Stjepan Mesić, kao i tada vladajuća koalicija, okupljena oko Soci jaldemokratske partije Hrvatske. Prilog br. 5: Predlog kantonizovane Bosne i Hercegovine (2001)

Izvor: Ekstra magazin, broj 151, Bijeljina, mart 2001, str. 7.

Prvo pokretanje pitanja novog teritorijalnog i ustavnog ustrojstva BiH pratio je i pokušaj lidera Hrvata u ovoj zemlji da se uspostavi tzv. Hrvatska samouprava (mart 2001) na područjima na kojima oni čine većinu. No, protiv čelnika ovih paralelnih struktura vlasti odlučno je delovala Kancelarija Visokog predstavnika zabranivši im učešće u političkom životu zemlje. Kao svojevrsni odgovor na ovakvo stanje Stranka za Bosnu i Hercegovinu današnjeg predsedavajućeg Predsedništva Harisa Silajdžića godinu dana kasnije na parlamentarne izbore izlazi sa sloganom „Za BiH bez entiteta!“, čime se reafirmiše predratna težnja bošnjačkih političkih činilaca da se uspostavi centralizovana država. 97 Sa druge 97 „Platforma Stranke za Bosnu

i Hercegovinu“, Sarajevo, septembar/rujan 2002.

211

Dragan Đukanović

strane, Socijaldemokratska partija Bosne i Hercegovine je tokom aprila 2003. godine predstavila vlastitu platformu iznoseći konkretne predloge da se uspostavi jedinstvena i decentralizovana država sa četiri multietnička regiona.98 Navedeni regioni ne bi bili formirani na osnovu etničkih kriterijuma već u skladu sa istorijskim, privrednim, geografskim i drugim načelima. Sličnu inicijativu je još 2002. godine predstavila i Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, koja je i zvanično bila usvojena tokom septembra naredne godine. Ona je predviđala formiranje Federalne Republike Bosne i Hercegovine u kojoj bi regioni predstavljali federalne jedinice. 99 Predlog Alumni centra za interdisciplinarne poslediplomske studije (ACIPS) iz Sarajeva, iznet polovinom 2005. godine, predviđao je, takođe, uspostavljanje Savezne Republike BiH kao složene države multietničkih pokrajina.100 Brojne diskusije o budućnosti BiH su inicirane i od strane Kruga 99, Vijeća kongresa bošnjačkih intelektualaca, Srpskog građanskog vijeća i Centra za sigurnosne studije. Pored navedenih inicijativa i manje političke partije, poput Hrvatske stranke Prava, Saveza za bolju budućnost Bosne i Hercegovine, Naše stranke, Hrvatske seljačke stranke BiH – Nove hrvatske inicijative, Srpske radikalne stranke – dr Vojislav Šešelj i drugih, tokom proteklih desetak godina iznosile su različite predloge za izmenu postojećeg Ustava Bosne i Hercegovine.101 Biskupska konferencija Rimokatoličke crkve Bosne i Hercegovine je, takođe, na određeni način podržala inicijativu za regionalizaciju zemlje, ali hrvatske političke partije s tim u vezi nisu postigle konsenzus. Regionalizacija BiH bi tako bila zasnovana na formiranju četiri multietničke regije – banjalučke, mostarske, sarajevske i tuzlanske, ali 98 „Inicijativa SDP BiH za promjenu ustava Bosne i Hercegovine“, Sarajevo, 23. april

2003.

99 „Deklaracija

o nužnosti izmjena Ustava Bosne i Hercegovine i o ustrojstvu ‘Federalne Republike Bosne i Hercegovine’“, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo, decembar 2002. 100 Proces ustavnih promjena, Centar za ljudska prava Univerziteta u Sarajevu, Sara jevo, 2006, str. 58. 101 Videti više na: http://www.ustavnareforma.ba/bs/online_biblioteka.html.

212


u njima nijedan od konstitutivnih naroda, koji bi činio većinu ne bi mogao preglasavati malobrojnije. Ovo bi se postiglo time što bi većinski narodi u navedenim regijama imali najmanje 30, a najviše 40 posto vlasti. Navedeni predlog ponovo je od strane Biskupske konferencije bio potvrđen tokom aprila 2007. godine.102 Evropska inicijativa za stabilnost (European Stability Initiative – ESI ) je početkom 2004. godine iznela i predlog vezan za formiranje tzv. troslojne federacije, sa dvanaest teritorijalnih jedinica – deset kantona (koji već postoje u okviru Federacije BiH), Republikom Srpskom i Brčko Distriktom.103 Ipak, bošnjačke i srpske stranke odbile su navedeni predlog već tokom februara 2004. godine, a nakon javne rasprave održane u Sarajevu. Izmenu aktuelnog Ustava Bosne i Hercegovine predlagala je i Međunarodna krizna grupa ( International Crisis Group) smatrajući da je on zapravo osnovni remetilački faktor za funkcionisanje jedinstvene države i centralnih institucija. Stranka demokratske akcije je tokom 2005. godine predstavila svoj predlog za regionalizaciju Bosne i Hercegovine i uvođenje institucije predsednika BiH, koja bi zamenila postojeće tročlano Predsedništvo. Takođe, u Brčkom je 20. septembra 2008. godine na Glavnom odboru SDA usvojena Deklaracija o potpunom provođenju Dejtonskog sporazuma104 u kojoj je navedeno da će ova stranka insistirati na vraćanju na snagu Ustava Republike Bosne i Hercegovine iz 1974. godine,105 ukoliko se ubuduće ne bude vodilo računa o potpunoj implementaciji Dejtonskog sporazuma i ukoliko usledi ukidanje Kancelarije Visokog predstavnika.106 102 Dragan

Đukanović, „Hrvatsko pitanje u (post)dejtonskoj Bosni i Hercegovini“, Nova srpska politička misao – analize, godina III, broj 5–6, Beograd, 2007, str. 77–84. 103 Federalizam koji funkcionira – radikalni prijedlog za praktičnu primjenu, Evropska inicijativa za stabilnost, Berlin, 8. januar 2004. 104 „Deklaracija o potpunom provođenju Dejtonskog sporazuma“ , Glavni odbor Stranke demokratske akcije, Brčko, 20. septembar 2008, Internet, http://www. sda.ba/files/file/DEKLARACIJA_SDA.pdf, 17/10/2008. 105 „Ustav Republike Bosne i Hercegovine“, u: Branislav Milinković (prir.), Novi ustavi na tlu bivše Jugoslavije, IP „Međunarodna politika“, Pravni fakultet, Fakultet političkih nauka, Beograd, 1995, str. 159–248. 106 „Deklaracija o potpunom provođenju Dejtonskog sporazuma“, Zaključna razmatranja, 4.

213

Dragan Đukanović

Posle višemesečnih konsultacija vodećih hrvatskih političkih partija u Bosni i Hercegovini – Hrvatske demokratske zajednice BiH, Hrvatske demokratske zajednice 1990, Hrvatske stranke prava, Hrvatske seljačke stranke BiH, stranke „Radom za boljitak“ i Hrvatske kršćanskodemokratske unije – 21. septembra 2007. godine potpisana je Kreševska deklaracija.107 U ovom dokumentu navodi se neophodnost da hrvatski narod u BiH obezbedi punu suverenost i jednakopravnost na teritoriji cele države. Predstavnici vodećih političkih partija bosanskohercegovačkih Hrvata složili su se da je neophodno napustiti i prevazići postojeći dvoentitetski sistem organizacije vlasti u BiH, koji, kako navode, pojedine konstitutivne narode stavlja u povlašćeni položaj, a suštinski diskriminiše Hrvate. U Kreševskoj deklaraciji se navodi da treba uvesti tri nivoa vlasti – državni, srednji i lokalni. Međutim, u navedenoj deklaraciji je izbegnuta jasna odrednica „srednjeg“ nivoa vlasti – naziv entitet, regija, kanton/županija ili federalna jedinica. Sa druge strane, u jednom od stavova ove deklaracije navodi se da bi se buduće jedinice složene BiH trebale formirati na osnovu istorijskih, etničkih, geografskih, saobraćajnih i drugih kriterijuma, uz mogućnost teritorijalnog diskontinuiteta. Glavni grad Bosne i Hercegovine – Sarajevo, prema navedenom dokumentu imao bi specijalni status, koji bi se regulisao posebnim zakonom donetim u Parlamentarnoj skupštini Bosne i Hercegovine. Prethodni osvrt na inicijative za izmene postojećeg ustavnog ustrojstva Bosne i Hercegovine, koje su bile podstaknute od strane lokalnih i regionalnih aktera, pokazuju da su gledišta vodećih političkih činilaca i dalje vrlo udaljena. Zato je sasvim evidentno da je izrazito teško da vodeći bošnjački, hrvatski i srpski činioci pronađu zajedničku platformu za izmenu Ustava BiH. Bošnjački politički lideri, ali i najznačajnije građanske političke partije (Socijaldemokratska partija BiH, Socijaldemokratska unija BiH i Naša stranka) zalažu se za redukciju ovlašćenja entiteta, smatrajući ih rezultatima oružanih sukoba i etničkih čišćenja na tlu ove države. Tako su, dakle, entiteti označeni 107 „Kreševska deklaracija“, 21. septembar/rujan 2007, Internet: http://hakave.org/

index.php?option=com_content&id=1401, 15/02/2009.

214


kao glavni problemi u funkcionisanju države Bosne i Hercegovine i njenom putu ka Evropskoj uniji. Srpske političke partije insistiraju na, kako navode, doslednom sprovođenju dejtonskog Ustava Bosne i Hercegovine i samim tim očuvanju postojećeg nivoa „autonomije“ Republike Srpske unutar ove države. Narodna skupština Republike Srpske je 15. oktobra 2008. godine usvojila Rezoluciju o ciljevima i mjerama politike Republike Srpske.108 U navedenom dokumentu se ne pominje direktno pitanje održavanja eventualnog referenduma o državnopravnom statusu Republike Srpske, ali je istaknuto da je to jedna od mogućnosti ukoliko se ubuduće nastavi sa prenošenjem nadležnosti sa entiteta na centralni nivo vlasti u Bosni i Hercegovini. Hrvatske političke stranke insistiraju na formiranju posebne teritorijalne autonomije ovog naroda u BiH. Ipak, treba napomenuti da se oni ne usuđuju da se javno deklarišu u vezi sa svojim opredeljenjima za tzv. treći entitet. Političke partije Srba u BiH, a pre svega Stranka nezavisnih socijaldemokrata Republike Srpske, u osnovi podržavaju hrvatsku inicijativu, ali insistiraju da nova hrvatska teritorijalna jedinica u BiH treba da bude formirana na tlu Federacije Bosne i Hercegovine, ali ne i u delovima Republike Srpske u kojima su Hrvati do početka rata 1992. godine činili većinu (Bosanska Posavina).109 Može se zaključiti da su stanovišta političkih partija tri konstitutivna naroda u Bosni i Hercegovini i dalje gotovo sasvim vezana za period neposredno uoči izbijanja oružanih sukoba u ovoj zemlji aprila 1992. godine.110 Bošnjačke političke partije su, jednoglasno protiv formiranja monoetničkih entiteta, svesni su pritom da bi to dovelo do stvaranja dve male teritorijalne celine sa bošnjačkom većinom u centralnoj Bosni i Bihaćkoj regiji. Srpske političke partije u Bosni i Hercegovini se, sa druge strane, protive eventualnom ukidanju Republike 108 „Rezolucija o ciljevimai mjerama politike Republike Srpske“, Narodna skupština

Republike Srpske, Banja Luka, 15. oktobar 2008. 109 Dragan Đukanović, „Hrvatsko pitanje u (post)dejtonskoj Bosni i Hercegovini“, Nova srpska politička misao – analize, op. cit., str. 80. 110 Dragan Đukanović, „Bosna i Hercegovina između centralizacije i disolucije“, Međunarodna politika, op. cit., str. 38–40.

215

Dragan Đukanović

Srpske ili daljnjem smanjenju njenih postojećih nadležnosti. Političke stranke sa hrvatskim hrvatskim etničkim predznakom zapravo zapravo se zalažu za uspostavljanje entiteta u kojem će većinu predstavljati bosanskohercegovabosanskohercegovački Hrvati. To je u poslednjih nekoliko godina više puta podvučeno, uz stalno naglašavanje da aktuelni status Hrvata u BiH nije zadovoljavajući i da su oni podvrgnuti pre svega bošnjačkoj bo šnjačkoj majorizaciji. Različita viđenja budućnosti Bosne i Hercegovine kao države, rezultirala su tokom aprila 2006. i krajem 2009. godine neuspehom dve inicijative za promenu Ustava.111 Oba puta je pokazana nekooperativnost domaćih političkih činilaca, a u vezi sa prihvatanjem određenih ustavnih rešenja, ali je u isto vreme pokazana i stvarna nemoć predstavnika međunarodne zajednice da motivišu lokalne lidere da do kompromisa u vezi sa ustavnim reformama ipak dođe. Sa druge strane, tokom 2008. i 2009. godine postojala je autohtona inicijativa bosanskohercegovačkih lidera da se postigne minimalni konsenzus u vezi sa ustavnim promenama. U završnom dokumentu sa sastanka lidera Stranke nezavisnih socijaldemokrata, Stranke demokratske akcije BiH i Hrvatske demokratske zajednice u Prudama, koji je bio održan 8. novembra 2008. godine, bilo je predviđeno da se otpočne sa ustavnim promenama u cilju usaglašavanja u saglašavanja Ustava BiH sa Evropskom konvencijom o ljudskim pravima. Takođe, utvrđeno je i da se očuva postojanje „središnje razine vlasti” u Bosni B osni i Hercegovini, ali bez ikakvih preciziranja.112 U Banja Luci je 26. januara 2009. godine bila usvojena još jedna zajednička izjava lidera tri stranke u kojoj je bilo navedeno da će BiH, nakon ustavnih promena, biti decentralizovana država sa tri nivoa vlasti. Srednji nivo vlasti bi činile četiri jedinice, ali opet bez konkretnog navođenja o kojim jedinicama se radi. Jednu od navedenih navedenih jedinica jedinica bi predstavl predstavljao jao i grad Sarajevo, Sarajevo, sa posebnim administrativnim statusom. Tri potpisnika ove deklaracije su, međutim, različito tumačili navode iz ove zajedničke izjave, a takoz111 Videti dokument: „Amandmani na Ustav Bosne i Hercegovine“, Predsjedništvo

BiH, Sarajevo, 25. mart 2006. 112 „Zajednička izjava predsjednika HDZ BiH, SDA i SNSD – dr Dragana Čovića, Sulejmana Tihića i Milorada Dodika“, tačka 1. – Ustavna reforma, Prude, 8. novembar 2008.

216


vani Prudski proces je i formalno okončan polovinom 2009. godine bez bilo kakvih rezultata.113 Naredni, treći po redu sastanak predsednika tri stranke bio je održan u Sarajevu 25. marta 2009. godine i na njemu je bilo reči o značaju nastavka takozvanog Prudskog procesa. U zajedničkoj izjavi sa ovog sastanka je napomenuto da poslanički klubovi ovih stranaka treba da što pre iniciraju izmene Ustava Bosne i Hercegovine, a u skladu sa principima koji su definisani u Prudskom procesu.114 Ipak, do toga nije došlo u Parlamentarnoj skupštini Bosne i Hercegovine. Bitno je napomenuti da pored konstitutivnih naroda – Bošnjaka, Hrvata i Srba ni predstavnici manjinskih etničkih zajednica u Bosni i Hercegovini nisu zadovoljni svojim položajem. položajem. U Ustavu Bosne i Hercegovine iz 1995. godine navedena je kategorija „ostali”.115 Ona se odnosila na pripadnike nekonstitutivnih naroda u Bosni i Hercegovini (Albanci, Crnogorci, Česi, Italijani, Jevreji, Mađari, Makedonci, Nemci, Poljaci, Rumuni, Romi, Rusi, Rusini, Slovaci, Slovenci, Turci i Ukra jinci) jinci).. Evropsk Evropskii sud za ljudsk ljudskaa prava prava je po tužbi tužbi Jakoba Jakoba Fincij Fincijaa i Derva Derva Sejdića, pripadnika jevrejske i romske zajednice, koji su zajedno pokrenuli postupak protiv države Bosne i Hercegovine pred ovim sudom, a u vezi sa diskriminacijom etničkih zajednica koje ne pripadaju konstitutivnim narodima doneo posebnu presudu.116 Naime, ovaj sud je 22. decembra 2009. godine doneo presudu u kojoj je istakao da postoji diskriminacija diskriminacija manjinskih zajednica prilikom kandidovanja za funkcije člana Predsedništva BiH i Doma naroda Parlamentarne skupštine, a u skladu sa članom IV i članom V Ustava Bosne i Hercegovine. Ni duže od godinu dana od donošenja navedene presude nisu 113 Videti: „Zajednička izjava o Ustavu BiH”, tačka 3,

Banja Luka, 26. januar 2009. 114 Videti: „Zajednička izjava predsjednika HDZ BiH, SDA i SNSD”, tačka 2, Sara jevo, jevo, 25. 25. mart mart 2009. 2009. 115 „Ustav Bosne i Hercegovine”, preambula, alineja 10. 116 “Sejdic and Finci v. Bosnia and Herzegovina (application nos. 27996/06 and 34836/06), Prohibiting Prohibiting a Rom and a Jew from standing for election election to the House of Peoples of the Parliamentary Assembly and for the state Presidency amounts to discrimination and breaches their electoral rights”, European Court on Human Rights, Strasbourg, 22 December 2009.

217

Dragan Đukanović

utvrđena nova ustavna rešenja koja će ukinuti ukinut i diskriminaciju manjinskih zajednica u Bosni i Hercegovini. Ipak, treba napomenuti da je u skladu sa Zakonom o zaštiti prava pripadnika nacionalnih manjina u Bosni i Hercegovini, koji je donet 1. aprila 2003. godine, a u ovom zakonu su navedena sva kolektivna prava pripadnika ovih zajednica u skladu sa evropskim standardima. *** Važeći Ustav Bosne i Hercegovine može se svrstati u skupinu oktroisanih konstitutivnih akata. On, dakle, predstavlja izraz kompromisa između faktičkog stanja ratom podeljene Bosne i Hercegovine (1992–1995) i težnji nacionalnih lidera s polovine protekle decenije u vezi sa njenim budućim ustrojstvom. Zato brojne izjave političara u BiH i predstavnika međunarodne zajednice prema kojima su građani Bosne i Hercegovine jedini koji mogu menjati Ustav Bosne i Hercegovine nisu realistične. Naprotiv, isključivo konsenzus sva tri konstitutivna naroda i njihovih vodećih političkih partija po pitanju promene Ustava BiH može biti primenjiv u praksi. Ovo se međutim ne može postići brzo, imajući u vidu sasvim suprotna viđenja vodećih političkih partija u vezi sa budućim uređenjem Bosne i Hercegovine. Treba istovremeno istaći da eventualno očuvanje postojećeg ustavnog poretka, odnosno statusa quo neće dovesti do ubrzanog demokratskog i ekonomskog prosperiteta BiH. Takođe, postojeće stanje ne doprinosi ubrzanom pridruživanju Bosne i Hercegovine Evropskoj uniji i Severnoatlantskom savezu. Bosna i Hercegovina je i dalje duboko etnički podeljena zemlja, a ekonomska kriza ubuduće može dovesti do d o radikalizacije unutrašnjih prilika. Imajući pak u vidu da nije moguće očekivati sazivanje nove međunarodne konferencije o Bosni i Hercegovini, može se očekivati da se izvesne izmene/dopune Ustava postepeno izvedu u daljem toku primene Dejtonskog sporazuma. U tom kontekstu posebnu ulogu bi imala Kancelarija Visokog predstavnika međunarodne za jednice jednice u BiH BiH koja bi putem nametanj nametanjaa pojedinih pojedinih rešenja rešenja mogla mogla iniciinicirati određene modifikacije ustavnog ustrojstva Bosne i Hercegovine. 218


c) Stavovi Srbije i Hrvatske u vezi sa ustavnim promenama u Bosni i Hercegovini

Politička stabilnost stabilnost u Bosni i Hercegovini umnogome zavisi od odnosa njenih susednih država. U tom kontekstu, nekadašnja Savezna Republika Jugoslavija i Republika Hrvatska su bile i potpisnice i garanti Dejtonskog mirovnog sporazuma. Sve do 2000. godine vlasti dveju zemalja su podržavale punu implementaciju postojećih ustavnih rešenja u Bosni i Hercegovini, polazeći od činjenice da je ovakav konstitutivni aranžman umnogome suštinski i odraz težnji predsednika Slobodana Miloševića i predsednika Franje Tuđmana. Ipak, nakon promene vlasti u Zagrebu i Beogradu krajem 1999. i tokom 2000. godine, nove političke elite su uvidele da je postojeće ustavno ustrojstvo Bosne i Hercegovine nefunkcionalno i da zahteva izvesne modifikacije. Nekadašnja Savezna Republika Jugoslavija (kasnije državna za jednica jednica Srbija Srbija i Crna Gora) Gora) zvanično zvanično je ratifikova ratifikovala la Dejtonsk Dejtonskii sporasporazum u Saveznoj skupštini 17. decembra 2002. godine i u tom smislu u potpunosti preuzela sve obaveze koje se na nju odnose. Zvanični Beograd se tokom protekle decenije zalagao za doslednu primenu ovog sporazuma, ali nije isključivao mogućnost postizanja kompromisa predstavnika tri konstitutivna naroda u vezi sa budućom ustavustav nom organizacijom Bosne i Hercegovine. Bivši ministar spoljnih poslova Srbije i Crne Gore, Goran Svilanović je povodom pojave velikog broja inicijativa za promenu Ustava BiH isticao da ova zemlja insistira na poštovanju Dejtonskog sporazuma, kao i na neophodnosti da dogovori o BiH treba da budu rezultat saglasnosti „onih koji tamo žive.“117 Vlada Srbije koja je bila formirana 2004. godine težila je jačem povezivanju sa entitetom sa srpskom većinom, Republikom Srpskom, ali ne i sa centralnim vlastima države BiH. Zato su neretko stizale i poruke rukovodstvu bosanskohercegovačkih Srba, da će zvanični Beograd podržati eventualnu secesiju Republike Srpske od Bosne i 117 Vesti

Radija Slobodna Evropa – program na bosanskom, hrvatskom i srpskom jeziku, jeziku, Prag, 20. decembar 2003, Internet, Internet, http: http: www.danas.org/ www.danas.org/vijest vijesti/2003 i/2003// 12/20031225165721.asp, 12/20031225165721.asp, 15/07/2010.

219

Dragan Đukanović

Hercegovine, ukoliko južna srpska pokrajina – Kosovo, proglasi nezavisnost uz podršku vodećih faktora međunarodne zajednice.118 Do izvesne izmene stava zvaničnog Beograda prema implementaciji i eventualnoj promeni Dejtonskog sporazuma došlo je nakon konstituisanja dveju novih vlada tokom 2007. i 2008. godine. U navedenom vremenskom razdoblju podvlačena je i spremnost Srbije da doprinese kompromisu predstavnika tri konstitutivna naroda u Bosni i Hercegovini – Bošnjaka, Hrvata i Srba. Međutim, očigledno je da zvanična Srbija ne bi bila spremna da podrži reviziju osnovnih „tekovina“ Dejtonskog sporazuma, uključujući konstitutivnost naroda i dvoentitetsku strukturu države. S tim u vezi za Beograd bi eventualna centralizacija nadležnosti u BiH bila neprihvatljiva, ukoliko se sa tim ne slože entitetske vlasti u Banja Luci. Zato će u predstojećem razdoblju vlasti Srbije istra javati javati na na dosledn doslednoj oj prime primeni ni Dejto Dejtonsk nskog og spora sporazum zuma, a, suprot suprotsta stavlj vljaju ajući ći se njegovoj mogućoj izmeni u kontekstu ugrožavanja ostanka teritori jalne jalne autono autonomi mije je bosans bosansko koher herce cegov govač ački kihh Srb Srbaa – Republ Republik ikee Srp Srpsk ske. e. Stavovi vlasti Republike Hrvatske nisu sasvim određni u pogledu eventualnih izmena Ustava Bosne i Hercegovine. Vlada premijera Ivice Račana (2000-2003) nekoliko puta početkom protekle decenije nedvosmisleno je podržavala izmenu Dejtonskog sporazuma predlažući „dokantonizaciju BiH“. Navedenu inicijativu je podržao i Stjepan Mesić, bivši predsednik Republike Hrvatske. Naredne vlade, bivšeg premijera Iva Sanadera (2003-2009) nekoliko su puta isticale da se neće mešati u unutrašnje stvari susedne Bosne i Hercegovine. U ovom periodu je bilo vidno razmimoilaženje između, sa jedne strane, predsednika Vlade, dr Iva Sanadera koji se u više navrata zalagao za formiranje takozvanog trećeg entiteta, sa hrvatskom većinom u Bosni i Hercegovni i predsednika Stjepana Mesića, sa druge strane, koji se zalagao za ojačavanje centralnih organa vlasti u ovoj državi i stvaranje funkcionalne države.119 118 „Zvaničnici

BiH kritikuju Koštunicu“, RTV B92, TANJUG Beograd, 26. oktobar 2007, http://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2007&mm=10&dd= 26&nav_category=167&nav_id=269539, 15/05/2009. 119 Stjepan Mesić, „Beograd treba da poruči bosanskim Srbima da je Sarajevo njihova prestonica“, Danas, razgovor vodila Snežana Čongradin, Beograd, 4. novembar

220


Ipak, posle 2000. godine jasan je diskontinuitet hrvatske politike u odnosu na politiku podele Bosne i Hercegovine tokom prethodne decenije. Vlasti Hrvatske i danas ističu da podržavaju celovitost i suverenitet BiH, kao i integraciju ove zemlje u EU i NATO. U kontekstu sprovođenja ustavnih reformi dr Ivo Josipović, predsednik Hrvatske i premijerka Jadranka Kosor su prilikom sastanka sa predstavnicima partija bosanskohercegovačkih Hrvata ponovili da podržavaju dogovore i rešenja, koja će obezbediti volju konstitutivnih naroda i građana susedne BiH.120 U tom smislu je podvučeno i da će zvanični Zagreb insistirati na „institucionalnoj jednakopravnosti i hrvatskog naroda kao jednog od tri konstitutivna naroda u BiH.“121 Treba, međutim, napomenuti da vlasti Hrvatske za sada javno ne podržavaju ideje vodećih partija bosanskohercegovačkih Hrvata o formiranju nove, hrvatske teritorijalne autonomije u BiH na teritorijama koje je tokom rata od 1992. do 1995. godine kontrolisalo Hrvatsko vijeće odbrane. Kada se sagledaju bilateralni odnosi između Bosne i Hercegovine i Hrvatske treba naglasiti da se Međudržavni savet za saradnju Hrvatske i Bosne i Hercegovine, telo koje je osnovano početkom protekle decenije, nije sastajao već nekoliko godina. Takođe, pojedine izjave nekadašnjeg predsednika Hrvatske, Stjepana Mesića u vezi sa Republikom Srpskom su izazivale veoma loše reakcije u Banja Luci.122 Još uvek je, u hrvatsko-bosanskohercegovačkim odnosima nerešeno i pitanje sukcesije imovine nekadašnje Jugoslavije, a istovremeno postoje 2009, Internet, http://www.danas.rs/vesti/politika/beograd_treba_da_poruci_bosanskim_srbima_da_je_sarajevo_njihova_prestonica_.56.html?news_id= 175918, 15/02/2010. 120 Videti: Enis Zebić, „Miješa li se Zagreb ponovno u prilike u BiH“, Radio Slobodna Evropa, Program na bosanskom, crnogorskom, hrvatskom i srpskom jeziku, Prag, 13. januar/sječanj 2011, Internet: http://www.slobodnaevropa.org/content/hrvatska_bih_politika_josipovic_kosor_hdz_sdp/2275498.html, 15/02/2011. 121 U. Vukić, „Hrvatska za jednakopravnost naroda u BiH“, Nezavisne novine, Banja Luka, 12. januar 2011, Interent, http://www.nezavisne.com/novosti/bih/ Hrvatska-za-jednakopravnost-naroda-u-BiH-76056.html, 15/02/2011. 122 „Mesić: Da Dodik raspiše referendum poslao bih vojsku”, Blic, Tanjug, 19. januar 2010, Internet, http://www.blic.rs/Vesti/Republika-Srpska/172990/Mesic-DaDodik-raspise-referendum-poslao-bih-vojsku, 15/01/2011.

221

Dragan Đukanović

i brojni granični problemi. Takođe, ubuduće treba da bude rešeno i pitanje dvojnog državljanstva za građana BiH i Hrvatske. Predsednici Hrvatske i Srbije, dr Ivo Josipović i Boris Tadić su 28. maja 2010. godine na Briselskom forumu 2010. godine u zajedničkom saopštenju podvukli značaj poštovanja teritorijalnog integriteta i celovitosti države Bosne i Hercegovine.123 U tom smislu je podvučen i značaj potpore zvaničnog Beograda i Zagreba težnjama vlasti u BiH da intenziviraju pristupanje Evropskoj uniji i NATO. Treba imati na umu i da izvesna nezainteresovanost Vlade Republike Hrvatske, još uvek predvođene desničarskom Hrvatskom demokratskom zajednicom, za prilike u Bosni i Hercegovini, opredeljenost predsednika Hrvatske, dr Iva Josipovića da podrži postizanje kompromisa u susednoj zemlji, kao i postepeno slabljenje nacionalističke retorike u krugovima beogradskih vlasti, ipak, ostavljaju mogućnost da se situacija u vezi sa ustavnim promenama u Bosni i Hercegovini u predstojećem razdoblju poboljša. Ovo bi značilo da može da se postigne minimalna mera kompromisa između bosanskohercegovačkih etnonacionalnih elita povodom ustavnih reformi. Ujedno treba, ukazati i da je Crna Gora, kao država ranijeg „Dejtonskog trougla“, a danas četvorougla, a nakon sticanja njene nezavisnosti 2006. godine spremna da konstruktivnom ulogom potpomogne rešavanje pitanja ustavnih promena u ovoj zemlji. Ona, bitno je napomenuti, sa BiH nema otvorenih bilateralnih pitanja. d) Međunarodna zajednica i konsolidacija prilika u Bosni i Hercegovini

Vodeći činioci međunarodne zajednice su tokom proteklih desetak godina isticali da je Dejtonski sporazum, a samim tim i Ustav Bosne i Hercegovine (Aneks IV navedenog sporazuma), bio samo prelazno 123 “Croatian President vows not to block Serbia’s EU bid Serbia’s /Tadic commits

to territorial integrity of Bosnia-Herzegovina”, Brussels Forum 2010, Brussels, March 27, 2010, Internet, http://www.gmfus.org/brusselsforum/2010/docs/ BF_2010_Saturday_release__2.pdf, 21/01/2011.

222


rešenje kako bi se okončali sukobi u ovoj zemlji, ali da on nije u saglasnosti sa evropskom perspektivom zemlje. Ovo podrazumeva da postojeće institucije BiH nisu u mogućnosti da uspešno okončaju buduće pregovore o članstvu zemlje u Evropskoj uniji. Tokom 2004. i 2005. godine od strane predstavnika međunarodne zajednice bio je podstaknut proces izmena Ustava Bosne i Hercegovine. Na brojnim sastancima Saveta za implementaciju mira u BiH, koji je zapravo najvažniji instrument prilikom implementacije Dejtonskog sporazuma, često je ukazivano na neophodnost postizanja dogovora predstavnika konstitutivnih naroda oko izmena Ustava BiH. Zato je krajem marta 2006. godine bio predstavljen i poseban dokument koji je sadržao amandmane na Ustav Bosne i Hercegovine. Predsedništvo BiH je 25. marta 2006. godine dalo saglasnost na ovaj dokument. Međutim, usled bojkota glasanja od strane poslanika Stranke za Bosnu i Hercegovinu, predloženi amandmani nisu usvo jeni u Predstavničkom veću Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine 27. aprila 2006. godine. „Aprilski paket” amandmana na Ustav Bosne i Hercegovine faktički je očuvao osnovna načela koja je sadržao Dejtonski sporazum. Ovo se prevashodno odnosi na postojanje jedinstvene države BiH, koja je sastavljena od dva entiteta. U okviru člana III Ustava predviđeno je da se zahvaljujući usvajanju amandmana u isključive nadležnosti centralnih organa, pored dejtonskim ustavom definisanih ovlašćenja, uvrste i odbrana i bezbednost, kao i „uspostavljanje i funkcionisanje Suda i Tužilaštva BiH”.124 U zajedničke (podeljene) nadležnosti institucija Bosne i Hercegovine i entiteta bili su nabrojani poreski sistem, pravosuđe, izborni sistem, poljoprivreda, nauka i tehnologija, ekologija i lokalna samouprava. 125 Pored navedenog, u Amandmanima na Ustav BiH bilo je istaknuto da su državne institucije odgovorne za donošenje zakona u skladu sa evropskim standardima. Organi BiH će tako zakonom uspostaviti potrebna tela, ali i preduzeti neophodne mere u cilju ubrzanja pristupanja Evropskoj 124 „Amandmani na Ustav Bosne i Hercegovine“, Predsjedništvo BiH, Sarajevo, 25.

mart 2006, Amandman I. 125 Ibidem, Amandman I.

223

Dragan Đukanović

uniji. Navedeno podrazumeva i punu koordinaciju centralnih organa sa nižim nivoima vlasti. Kada je u pitanju institucionalno redizajniranje organa Bosne i Hercegovine,126 u skladu sa navedenim dokumentom, bilo je predviđeno da se Predstavnički dom Parlamentarne skupštine sa 42 poveća na 87 članova iz reda konstitutivnih naroda, te tri člana iz reda ostalih. Istovremeno bilo je predviđeno i da se Dom naroda uveća sa 15 na 21 člana (po sedam predstavnika Bošnjaka, Hrvata i Srba). Članovi Doma naroda bili bi birani od strane Predstavničkog doma Parlamentarne skupštine BiH, a ne kao ranije od strane najviših entitetskih zakonodavnih organa. Konstitutivnim narodima bilo je, takođe, osigurano i korišćenje prava veta radi zaštite svojih nacionalnih interesa u Domu naroda Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine. Navedeno vitalno pravo konstitutivnih naroda moglo se odnositi na zastupljenost u zakonodavnim, izvršnim, i sudskim organima, očuvanje njihovog identiteta, teritorijalnu organizaciju države, organizaciju organa vlasti, obrazovanje, upotrebu jezika i pisma, korišćenje nacionalnih simbola, negovanje duhovnog nasleđa, očuvanje integriteta BiH, delovanje sistema javnog informisanja, kao i na donošenje amandmana na Ustav. Štaviše, i svako drugo pitanje koje podrži dve trećine jednog nacionalnog kluba u Domu naroda smatralo bi se pitanjem od vitalnog nacionalnog interesa. Amandmanima na Ustav Bosne i Hercegovine u članu V bile bi uvedene i izmene u funkcionisanju Predsedništva.127 Ovo telo bi činio jedan predsednik i dva potpredsednika koji bi pripadali različitim konstitutivnim narodima. Predsednik BiH, koga bi zajedno sa potpredsednicima birala oba doma Parlamentarne skupštine, imao bi ovlašćenja koja umnogome podsećaju na ulogu predsednika u gotovo svim postjugoslovenskim državama. Postojeći Savet ministara Bosne i Hercegovine bi, u skladu sa navedenim izmenama Ustava, zahvaljujući uvođenju mesta premijera 126 Ibidem, Amandman II. 127 Ibidem, Amandman III.

224


dodatno ojačao i suštinski predstavljao najvišeg nosioca izvršne vlasti.128 Prema postojećem Ustavu BiH akcenat je s tim u vezi stavljen na ulogu kolektivnog šefa države – Predsedništva, dok je Savet ministara u potpunosti u njegovoj „senci”. Najbitniji argument za odbijanje ovog paketa amandmana od strane Stranke za Bosnu i Hercegovinu bio je vezan za procedure rada u okviru Predstavničkog doma i Doma naroda Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine, odnosno za očuvanje tzv. entitetskog glasanja. Entitetsko glasanje podrazumeva da se određene odluke ne mogu doneti ukoliko većina poslanika, koji dolaze iz jednog od entiteta, ne glasa za iste. Ova politička partija je, takođe, insistirala da se nadležnosti centralnih organa vlasti BiH dodatno osnaže i prošire, a da se entiteti ukinu. Sjedinjene Američke Države, ali i Evropska unija se zalažu za funkcionalnu državu BiH u kojoj će se reafirmisati potpuna ravnopravnost svih konstitutivnih naroda i građana. Novi krug pregovora nakon propasti „aprilskog paketa”, pod okriljem Visokog predstavnika i američke administracije, otpočeo je početkom septembra 2008. godine, ali do sada nije dao nikakve konkretne rezultate. Od oktobra 2009. godine otpočela je nova inicijativa da se na temeljima tzv. aprilskog paketa iz 2006. godine započnu pregovori vodećih političkih partija u Bosni i Hercegovini u vezi sa promenama konstitutivnog akta ove zemlje. No, zahvaljujući odbijanju probošnjačke Stranke za Bosnu i Hercegovinu, koja se protivila očuvanju tzv. entitetskog glasanja, kao i jednoglasnom neprihvatanju ponuđenog dokumenta od strane hrvatskih političkih partija usledila je najpre kriza takozvanog Butmirskog procesa, a potom i njegovo okončanje. Reč je naime o nizu sastanaka vodećih političkih partija u Bosni i Hercegovini koji su bili održavani u vojnoj bazi NATO u sarajevskom naselju Butmir od 19. oktobra 2009. godine. Sastancima su prisustvovali predstavnici Stranke nezavisnih socijaldemokrata Republike Srpske, Stranke za BiH, Stranke demokratske akcije, Socijaldemokratske partije BiH, Hrvatske demokratske zajednice, Hrvatske demokratske za jednice 1990. i Partije demokratskog progresa Republike Srpske. 128 Ibidem, Amandman IV.

225

Dragan Đukanović

Dokumentom, koji je ponuđen u okviru Butmirskog procesa 21. novembra 2009. godine ovlašćenja centralnih organa vlasti u BiH, bila bi ojačana u oblastima odbrane i obaveštajnog rada, kao i regulisanja pitanja migracija i imigracija. Ona bi trebala biti proširena i koordinacijom međunarodnih komunikacija i transporta, ali i uspostavljanjem jedinstvenog sistema indirektnog oporezivanja.129 Sa druge strane, u podeljene nadležnosti između države BiH i njenih entiteta bi se ubra jali unutrašnja bezbednost, oporezivanje, izborni proces, pravosuđe, poljoprivreda, nauka i tehnologija, zaštita životne sredine i lokalna samouprava.130 U tekstu Ustavnih amandmana je navedena i neophodnost pune koordinacije organa države, entiteta, kantona/županija i Brčko Distrikta BiH u vezi sa usaglašavanjem stavova vezanih za proces evropskih integracija.131 Zato se jedan deo predloga amandmana na Ustav BiH tiče odnosa ove zemlje prema međunarodnim organizacijama. S tim u vezi je navedeno da je isključiva nadležnost Bosne i Hercegovine podnošenje zahteva za članstvo u međunarodnim organizacijama. U tom kontekstu BiH može preneti i određene nadležnosti na te organizacije. U navedenom kontekstu posebno je istaknuto da BiH može da zaključuje sporazume sa Evropskom unijom, ali i da preuzima pravne i političke obaveze koje iz toga proističu. Takođe, u ovom delu se napominje i da BiH i njeni entiteti preuzimaju odgovornost za sprovođenje sporazuma koji su zaključeni sa Evropskom unijom. BiH se zato obavezuje i na donošenje zakonodavstva, uspostavljanje institucija i osiguranje načina implementacije navedenih sporazuma. Na ovaj način je zapravo pokušano da se jasno podvuče značaj državnog nivoa vlasti u odnosu prema entitetima kako bi se ubuduće izbegao sukob nadležnosti u toku procesa evropskih integracija. Uzimajući u obzir da se prvi stav ovog člana odnosi na sve međunarodne organizacije može se zaključiti da se slična procedura očekuje i u toku pristupanja Bosne i Hercegovine Severnoatlantskom savezu. 129 „Ustavni amandmani“, član III, stavovi a, j, k i l, Butmir, 21. novembar 2009. 130 Isto, član III, 2bis. 131 Isto, član III, stav 6.

226


Bikameralni sistem Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine bi, u skladu sa navedenim dokumentom, trebalo da bude očuvan uz povećanje broja poslanika u Domu naroda i u Predstavničkom domu.132 Novost je da se u Predstavničkom domu Parlamentarne skupštine BiH predviđa i najmanje jedno poslaničko mesto za manjinske etničke zajednice, odnosno one zajednice koje ne pripadaju konstitutivnim narodima. I institucija Predsedništva BiH bi prema navedenim amandmanima na Ustav pretrpela izvesne promene kroz uvođenje funkcije predsednika i dva potpredsednika, koji bi bili iz reda različitih konstitutivnih naroda.133 No, ovde, suprotno presudi Evropskog suda za ljudska prava nije bilo predviđeno da i manjinske zajednice budu predstavljene. Novost je i izbor članova Predsedništva putem glasanja u Predstavničkom domu Parlamentarne skupštine, a ne neposredno na izborima kako je to do sada bio slučaj. Uloga ovako struktuiranog Predsedništva bi bila značajno izmenjana na međunarodnom i unutrašnjem planu u odnosu na dosadašnju praksu. Takođe, taksativno su pobrojane i nadležnosti u okviru kojih Predsedništvo BiH mora donositi odluke konsenzusom.134 Savet ministara, kao najviši organ izvršne vlasti, prema navedenom predlogu takođe bi imao umnogome ojačanu ulogu.135 Predsedništvo BiH, nakon konsultacija sa partijama u Predstavničkom domu Parlamentarne skupštine, imenuje mandatara za sastav Saveta ministara. Savet ministara bi trebalo da vodi spoljnu politiku, izvršava akte Parlamentarne skupštine, predlaže zakone i godišnji budžet, usmerava rad institucija BiH i ispunjava domaće i međunarodne obaveze. Međutim, važno je istaći da je funkcija predsednika Saveta ministara veoma ojačana. U dosadašnjem toku implementacije Dejtonskog sporazuma uvedene sudske institucije (Sud BiH, Tužilaštvo BiH, Državna agencija za istrage i zaštitu i Savet tužilaca), predviđene su i u navedenim amandmanima na Ustav Bosne i Hercegovine bez preciziranja njiho132 Isto, član VI. 133 Isto, član V. 134 Isto, član V, stav d. 135 Isto, član Vbis.

227

Dragan Đukanović

vog sastava, procedura rada i ovlašćenja.136 Istovremeno je predviđeno da ubuduće Predstavnički dom Parlamentarne skupštine BiH na predlog Saveta ministara, a ne Predsedništva BiH kako je ranije bilo regulisano, usvaja godišnji državni budžet. 137 Ukoliko se detaljnije analiziraju navedeni Ustavni amandmani dolazi se do zaključka da su temeljni principi utvrđeni dejtonskim Ustavom BiH (navedeni u članu I) ostali nepromenjeni, a da su suštinske izmene ustava vezane najpre, za utvrđivanje nadležnosti države BiH, podeljene nadležnosti između države i entiteta i odnose države sa međunarodnim organizacijama. U tom smislu ojačana je uloga institucija Bosne i Hercegovine pre svega na međunarodnom planu. Reinženjering institucija Bosne i Hercegovine, sa druge strane, potvrđuje da su tvorci izmena ustava ove zemlje polazili od tekovina savremenog parlamentarizma. Do sada uspostavljene institucije pravosuđa na centralnom nivou u Bosni i Hercegovini samo su dodatno potvrđeni taksativnim navođenjem u članu VIbis Ustavnih amandmana. Navedeni predlog Ustavnih amandmana, oko koga je bila postignuta saglasnost Sjedinjenih Američkih Država i Evropske unije, nije bio usaglašen i sa drugim državama članicama Saveta za implementaciju mira u BiH, koji je osnovan nakon potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma. To je uticalo i na nedostatak koordinacije SAD i EU sa drugim partnerima, a pre svega sa Ruskom Federacijom i Narodnom Republikom Kinom. Posle dodatnih konsultacija SAD i EU sa lokalnim političkim akterima u Bosni i Hercegovini krajem 2009. godine i izražavanja njihovog nezadovoljstva ponuđenim predlozima bilo je jasno da se ne može osigurati neophodna većina koja bi u oba doma Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine mogla usvojiti navedeni paket ustavnih amandmana. Takođe, i u bošnjačkom nacionalnom korpusu je došlo do vidnog razmimoilaženja između Stranke demokratske akcije BiH, koja je u načelu bila saglasna sa predlozima Ustavnih amandmana, i Stranke za Bosnu i Hercegovinu, koja ih je odmah po prezentiranju odbila. 136 Isto, član VIbis. 137 Isto, član VIII, stav 1.

228


Stranka nezavisnih socijaldemokrata Republike Srpske je, takođe, odbila navedeni paket ustavnih amandmana. Hrvatske političke stranke, takođe, nisu bile saglasne sa predlozima Ustavnih amandmana. One i dalje uporno insistiraju na, kako navode, punoj jednakopravnosti bosanskohercegovačkih Hrvata sa druga dva konstitutivna naroda (Bošnjacima i Srbima), što podrazumeva i formiranje njihove teritorijalne autonomije. I Evropska unija je, zajedno sa Sjedinjenim Američkim Državama i NATO, istovremeno, u brojnim aktima svojih institucija napominjala da je neophodno uspešno okončati proces ustavnih reformi. Međutim, Unija je ipak 17. decembra 2010. godine suspendovala vizni režim za građane Bosne i Hercegovine. Posle održavanja parlamenarnih izbora u Bosni i Hercegovini, međunarodna zajednica je postavila tri ključna uslova za pristupanje ove zemlje Evropskoj uniji, odnosno za sticanje statusa kandidata. U ovom trenutku navedeni uslovi se odnose na implementaciju presude Evropskog suda za ljudska prava o pravu kandidovanja pripadnika etničkih manjina za člana Predsedništva i Doma naroda Parlamentarne skupštine BiH, potom sprovođenje popisa stanovništva na teritoriji države i usvajanje Zakon o državnoj pomoći u državnom parlamentu.138 *** Tokom proteklih nekoliko godina pažnja vodećih činilaca međunarodne zajednice na Zapadnom Balkanu bila je usmerena na određivanje konačnog statusa Kosova. Zato je spoljni pritisak na lokalne bosanskohercegovačke aktere u vezi sa izmenama ustavnog ustrojstva zemlje bio umanjen. Iako se činilo da postoji jasna korelacija između definisanja statusa Kosova, sa jedne, i ustavnih reformi u BiH, a prevashodno njene centralizacije, do toga ipak nije došlo. Brojni ana138 “Dodik sa Lajčakom o formiranju vlasti u Bosni i Hercegovini”, Radio-televizija

Vojvodine, Novi Sad, 25. februar 2011, Internet, http://www.rtv.rs/sr_lat/region/dodik-sa-lajcakom-o-pitanjima-formiranja-vlasti-u-bih_240817.html, 25/02/2011.

229

Dragan Đukanović

litičari su, naime, procenjivali da će pre proglašenja nezavisnosti Kosova uslediti centralizacija vlasti u BiH, što bi trebalo da spreči eventualna separatistička nastojanja Republike Srpske ili delova nastanjenih Hrvatima.139 Konačan ishod budućeg procesa ustavnih reformi zasigurno neće dovoditi u pitanje ni temeljna načela države BiH - konstitutivnost naroda, njen dvoentitetski sastav, punu slobodu kretanja na teritoriji države, i sl. (videti Član I Ustava Bosne i Hercegovine). Ipak, novi raspored nadležnosti između centralnih, entitetskih i lokalnih organa vlasti može biti očekivan. Ovo se najpre odnosi i na uspostavljanje efikasnijih i efektivnijih organa vlasti na nivou države, koji bi podsticali prevazilaženje međuetničkih napetosti, a ne bi bili njihov stalni generator. Pored toga što su od 2000. godine do danas iznete brojne inicijative za izmenu Ustava Bosne i Hercegovini, koji zapravo predstavlja Aneks 4. Dejtonskog mirovnog sporazuma, u procesu izmene ovog akta države nije se daleko otišlo.140 Sa druge strane, vodeći činioci međunarodne zajednice pokušavaju da uspostave određenu ekvidistancu prema trima stranama u BiH. To najbolje pokazuje stav Sjedinjenih Američkih Država u vezi sa ustavnim promenama, a koji polazi od eliminacije takozvanih ekstremnih rešenja. Ovo podrazumeva očuvanje postojeće dvoentitetske strukture BiH, odsustvo mogućnosti ukidanja entiteta, ali isto tako i nemogućnost formiranja trećeg, tj. hrvatskog entiteta. Butmirski proces je na inicijativu Sjedinjenih Američkih Država i Evropske unije otpočeo 19. oktobra 2009. godine, a u vezi sa stvaranjem mogućnosti da se zahvaljujući reinženjeringu centralnih organa vlasti u Bosni i Hercegovini stvori okvir putem kojeg bi ova zemlja bila spremna da uspešno okonča proces evroatlantskih integracija. 139 “Kosovo Independence Sparks Fears of ‘Domino Effect’ in Europe”, 13 February

2008, 12:53 CET, Internet, www.eubusiness.com/news-eu/1202871721.71, 15/12/2010. 140 O ovoj temi videti više u: Dragan Đukanović, „Izmene ustavnog ustrojstva Bosne i Hercegovine – inicijative i mogućnosti“, Međunarodni problemi, godina LVI, broj 2–3, Beograd, str. 305–322.

230


Međutim, i pored brojih sastanaka i pokušaja da se prevaziđu očigledne razlike u viđenju budućnosti ustavne strukture BiH, nije došlo do napretka, tako da se može zaključiti da je navedena inicijativa suštinski propala. Paralelno sa navedenim, parlamentarni izbori u Bosni i Hercegovini, održani 3. oktobra 2010. nisu doprineli da se politička situacija u zemlji poboljša. Sa izuzetkom ojačane uloge Socijaldemokratske partije BiH na teritoriji Federacije BiH, došlo je do konsolidacije etničkih političkih partija i osnaživanja njihovih pozicija. I pet meseci po okončanju parlamentarnih izbora, vlast u Bosni i Hercegovini još uvek nije formirana. Zato nije realno očekivati i da se situacija u vezi sa eventualnim otpočinjanjem pregovora o ustavnim promenama ubuduće izmeni. e) Ekonomska kriza kao faktor nestabilnosti u Bosni i Hercegovini

Svetska ekonomska kriza prouzrokovala je i u Bosni i Hercegovini porast nezaposlenosti i drastičan pad standarda njenih građana. Tako je broj nezaposlenih lica u ovoj zemlji porasto sa 499.906 u aprilu 2008. na 515.966 u istom mesecu 2010. godine.141 Pojedini analitičari navode da polovina ukupno radno sposobnog stanovništva trenutno nije zaposlena u BiH, a kupovna moć je izrazito niska, što potvrđuje i činjenica da se ova zemlja nalazi na 37. mestu od 42 evropske države.142 Tokom 2010. godine došlo je i do značajnog porasta cena u oblasti telekomunikacija, hrane, transporta i komunalnih usluga. Istovremeno, bili su česti masovni protesti radnika, ratnih invalida, demobilisanih boraca i šehida i drugih socijalno ugroženih kategorija. Iako je prosečna plata u BiH tokom 2010. godine iznosila oko 400 evra, brojni analitičari smatraju da parametri do kojih se dolazi do ove brojke nisu sasvim merodavni. Politički nestabilna situacija u ovoj zemlji ujedno 141 Videti:

www.bhas.ba/Arhiva/2010/sao/NEZ_2010M04_001_01-bh.pdf. 142 „BiH na evropskom dnu po kupovnoj moći“, Radio Sarajevo, Sarajevo, 15. januar 2011, Internet: http://www.radiosarajevo.ba/novost/41700/bih-na-evropskomdnu-po-kupovnoj-moci, 15/02/2011.

231

Dragan Đukanović

utiče i na sniženi stepen stranih direktnih investicija. Istovremeno, Bosna i Hercegovina beleži značajan deficit u robnoj razmeni sa državama u susedstvu. Kao i u većini država regiona Zapadnog Balkana, i u Bosni i Hercegovini postoje značajni potencijali za erupciju socijalno-ekonomskog nezadovoljstva građana. Ovakav razvoj događaja svakako bi pratilo i ponovno jačanje bošnjačkog/hrvatskog/srpskog etnonacionalizma sa nesagledivim posledicama ne samo po prilike u ovoj zemlji, već i šire u regiji Zapadnog Balkana i Jugoistočne Evrope.

232

BIBLIOGRAFIJA (spisak selektivne literature) 1. Aćimović, Lj., „Opstanak ili nestanak“, Naša Borba, Beograd, 13. decembar 1995, str. 12. 2. „Amandmani na Ustav Bosne i Hercegovine“, Predsjedništvo BiH, Sarajevo, 25. mart 2006. 3. „BiH na evropskom dnu po kupovnoj moći“, Radio Sarajevo, Sarajevo, 15. januar 2011, Internet: http://www.radiosarajevo.ba/novost/ 41700/bih-na-evropskom-dnu-po-kupovnoj-moci, 15/02/2011. 4. “Croatian President vows not to block Serbia’s EU bid Serbia’s /Tadic commits to territorial integrity of Bosnia-Herzegovina”, Brussels Forum 2010, Brussels, March 27, 2010, Internet, http://www.gmfus.org/brusselsforum/2010/docs/BF_2010_Saturday_release__2.pdf, 21/01/2011. 5. Dejtonski sporazum, Naša Borba, Fininvest, Beograd, 1996. 6. „Deklaracija o osudi zločina u Srebrenici“, Narodna skupština Republike Srbije, 31. mart 2010, Internet, http://www.parlament.gov.rs/content/ cir/akta/akta_detalji.asp?Id=477&t=O, 15/10/2010. 7. „Dobra saradnja Srbije i Mađarske“, Radio televizija Srbije, 14. mart 2010, Internet, http://www.rts.rs/page/stories/sr/story/9/Srbija/564061/ Dobra+saradnja+Srbije+i+Ma%C4%91arske.html, 15/10/2010. 8. „Dodik najavljuje referendum, Bošnjaci zaštitu nacionalnih interesa”, Radio Slobodna Evropa, Prag, 5. januar 2010, Internet, http://www.slobodnaevropa.org/content/dodik_referendum_rs/1921688.html, 15/01/2011. 9. Dragojlović, N., Sretenović, S., Đukanović, D. i Živojinović, D.(urs), Spoljna politika Srbije: strategije i dokumenti , Evropski pokret u Srbiji, Beograd, 2010, str. 278–320. 10. Đukanović, D. i Đurđević-Lukić, S., „Formiranje i struktura Oružanih snaga Bosne i Hercegovine”, Vojno delo, Ministarstvo odbrane Republike Srbije, godina LX, broj 2, Beograd, 2008, str. 200-212. 233

Dragan Đukanović

11. Đukanović, D. i Gajić, D., „Evropska unija i proširenje na Zapadni Balkan“, u: Dragan Đukanović i Sandro Knezović (urs), Srbija i regionalna saradnja, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2010, str. 49–62. 12. Đukanović, D. i Lađevac, I., „Prioriteti spoljnopolitičke strategije Republike Srbije”, Međunarodni problemi, godina LXI, broj 3, 2009, str. 343–364. 13. Đukanović, D., „Bilateralni odnosi Republike Srbije s Crnom Gorom i Bosnom i Hercegovinom“, Izazovi evropskih integracija, vol. II, broj 10, Beograd, 2010, str. 63–70. 14. Đukanović, D., „Bosna i Hercegovina između centralizacije i disolucije“, Međunarodna politika, god. LIX, broj 1130–1131, Beograd, 2008, str. 38–40. 15. Đukanović, D., „Bosna i Hercegovina: izmene entitetskih ustava“, Međunarodna politika, god. LVI, br. 1106, Beograd, april–jun 2002, str. 16–18. 16. Đukanović, D., „Hrvatsko pitanje u (post)dejtonskoj Bosni i Hercegovini“, Nova srpska politička misao – analize , god. III, broj 5−6, Beograd, 2007, str. 77–83. 17. Đukanović, D., „Jugoistočna Evropa – resetovanje sa susedima“, u: Borivoj Erdeljan (ur.), Srbija i svet: zbornik radova , Evropski pokret u Srbiji, Beograd, 2010, str. 45–50. 18. Đukanović, D., „Položaj Srba u postjugoslovenskim državama“, Nova sr pska politička misao, vol. XV, Beograd, 2007, broj 3–4, str. 367–78. 19. Đukanović, D., „Proširenje Centralnoevropske zone slobodne trgovine (CEFTA) državama Zapadnog Balkana“, u: Dragan Đukanović (prir.), Savremeni međunarodni izazovi: globalna i regionalna perspektiva , Institut za međunarodnu poolitiku i privredu, Beograd, 2008, str. 231-248. 20. Đukanović, D., „Spoljnopolitičke koncepcije država Zapadnog Balkana: uporedna analiza“, Godišnjak Fakulteta političkih nauka Univerziteta u Beo gradu, godina IV, broj 4, Beograd, 2010, str. 295–313. 21. Đukanović, D., „Spoljnopolitički prioriteti Republike Srbije u bilateralnim i multilateralnim odnosima sa susedima ”, u: Edita Stojić-Karanović i Slobodan Janković (urs), Elementi strategije spoljne politike Srbije , Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2008, str. 85–105. 22. Đukanović, D., „Transformacija pakta za stabilnost u Jugoistočnoj Evropi: novi podsticaji regionalnoj saradnji“, u: Dragan Đukanović (prir.), Međudržavni forumi za saradnju u Evropi: uporedni modeli , Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2007, str. 173-190. 234


23. Đukanović, D., „Zapadni Balkan: od sukoba do evrointegracija“, Godišnjak Fakulteta političkih nauka 2009 , Fakultet političkih nauka Univerziteta u Beogradu, uredio Ilija Vujačić, godina III, broj 3, Beograd, 2009, str. 497–508. 24. Đukanović, D., Institucionalni modeli i demokratizacija postjugoslovenskih država, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2007. 25. „Ešton odbacila treći entitet“, 12. februar 2011, Internet, http://www. 6yka.com/eston-treci-entitet, 24/02/2011. „SAD protiv promjene Dejtona”, 7. januar 2011, Internet, http://www.banjalukalive. com/aktuelnosti/sad-protiv-promjene-dejtona.html, 24/02/2011. 26. “EU Strategy for the Danube Region“, Internet, http://ec.europa.eu/regional_policy/cooperation/danube/index_en.htm, 15/10/2010. 27. Hadžikadunić, E., Od Dejtona do Brisela, ACIPS, Sarajevo, 2005, str. 15-48. 28. Hattne, B., “The New Regionalism and the Balkans”, in: Jelica Minić, EU Enlargement and Balkans , European Movement in Serbia, Belgrade, 1997, pp. 25-36. 29. Hejden, R. M., Skice za podeljenu kuću: ustavna logika jugoslovenskih sukoba , Samizdat B92, Beograd, 2003. 30. Henderson, K., “The European Union and Central and Eastern Europe”, in: Peter J. Anderson, Georg Wiessala and Christopher Williams (eds), New Europe in Transition , Continuum International Publishing Group, 2000, London, pp. 230–247, 31. “Istanbul Declaration”, Istanbul, 24 April 2010, Internet: http://www.vi jesti.ba/politika/10088-Tekst-Istanbulske-deklaracije.html, 15/10/2010. 32. „Izvještaj o stanju ljudskih prava u Bosni i Hercegovini (januar-decembar 2008)“, Helsinški komitet za ljudska prava, Sarajevo, 2009, str. 2-5. Internet, http://www.bh-hchr.org/Izvjestaji/Izvjestaj%20o%20stanju%20 ljudskih%20prava%20u%20BiH%20za%202008.pdf, 15/02/2011. 33. „Josipović i Tadić: više nema političke opstrukcije gospodarske suradnje Hrvatske i Srbije“, Biznis, Fena, Sarajevo, 24. novembar 2010, Internet, http://www.biznis.ba/index.php?option=com_content&task=view&id =128332&Itemid=, 15/01/2011. 34. Kekić, D. i Đukanović, D., „Reforma policije u Bosni i Hercegovini“, Bezbednost , Ministarstvo unutrašnjih poslova, godina L, broj 4, Beograd, 2008, str. 17–30. 235

Dragan Đukanović

35. Knezović, S., „Postkonfliktni okviri regionalne sigurnosti i suradnje u jugoistočnoj Europi: inicijative Europske Unije”, Politička misao, god. 43, broj 2, Zagreb, 2006, str. 79-120. 36. Knezović, S., „Europska unija u vrijeme disolucije jugoslavenske federacije“, Politička misao, Vol. XLIII, br. 3, Zagreb, 2006, str. 109–132. 37. „Kreševska deklaracija“, 21. septembar/rujan 2007, Internet: http://hakave.org/index.php?option=com_content&id=1401, 15/02/2009. 38. Lopandić, D. i Kronja, J., Regionalne inicijative i multilateralna saradnja na Balkanu , Evropski pokret u Srbiji, Beograd, 2010. 39. Lopandić, D. i Žarin, I., „Transformacija okvira regionalne saradnje na Zapadnom Balkanu“, u: Dragan Đukanović (prir.), Savremeni međunarodni izazovi: globalna i regionalna perspektiva , Institut za međunarodnu poolitiku i privredu, Beograd, 2008, str. 265-278. 40. Lopandić, D., Regionalne inicijative u Jugoistočnoj Evropi , Institut za međunarodnu politiku i privredu, Evropski pokret u Srbiji, Beograd, 2001. 41. „Madridska deklaracija”, Vijesti, 27. mart 2010, Internet, http://www.vi jesti.ba/vijest-dana/7705-Vijestiba-objavljuju-sadrzaj-Madridske-deklaracije.html, 27/12/2010. 42. Mesić, S., „Beograd treba da poruči bosanskim Srbima da je Sarajevo njihova prestonica“, Danas, razgovor vodila: Snežana Čongradin, Beograd, 4. novembar 2009, Internet, http://www.danas.rs/vesti/politika/beograd_treba_da_poruci_bosanskim_srbima_da_je_sarajevo_njihova_prestonica_.56.html?news_id=175918, 15/02/2010. 43. „Mesić: Da Dodik raspiše referendum poslao bih vojsku”, Blic, Tanjug, 19. januar 2010, Internet, http://www.blic.rs/Vesti/RepublikaSrpska/172990/Mesic-Da-Dodik-raspise-referendum-poslao-bih-vojsku, 15/01/2011. 44. Minić J. i Kronja, J., Regionalna saradnja za razvoj i evropsku integraciju , Evropski pokret u Srbiji, Beograd, Albanski institut za međunarodne studije, Tirana, Centar za institucionalni razvoj, Skoplje, Evropski pokret u Crnoj Gori, Podgorica, Helsinški komitet za ljudska prava u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, Institut za međunarodne odnose, Zagreb, Kosovski institut za politička istraživanja i razvoj, Priština, 2007. 45. „Ministri iz regiona o izbeglicama“, RTV B92, Beograd, 25. mart 2010, Internet, http://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2010&mm= 03&dd=25&nav_id=420128, 15/01/2011. 236


46. Nikolić, G., „Etnički aspekt polisa stanovništva 2011. godine u ‘štokavskim zemljama’“, B92, 28. januar 2011, Internet, http://blog.b92.net/ text/17127/Etnicki-aspekt-popisa-2011-u-%E2%80%99stokavskim-zemljama%E2%80%99/, 30/01/2011. 47. Novaković, I., Đukanović, D. i Petrović, Ž., Srpsko-albanski odnosi: sadašnje stanje i perspektive , ISAC fond, Beograd, 2010. 48. „Odbor mađarskih i srpskih istoričara započeo rad“, Blic, Tanjug, Beograd, 17. decembar 2010, Internet, http://www.blic.rs/Vesti/Drustvo/ 224381/Odbor-madjarskih-i-srpskih-istoricara-zapoceo-rad, 15/10/2011. 49. Pavlica, P., „Grčko-makedonski spor u vezi sa imenom Makedonije“, Međunarodna politika , god. LX, broj 1136, Beograd, oktobar–decembar 2009, str. 40–63. 50. „Predsednik Tadić: Srbija i Italija su ključni strateški partneri“, 12. novembar 2009, Internet, http://www.predsednik.rs/mwc/default.asp?c= 304500&g=20091112115915&lng=cir&hs1=0, 16/11/2010. 51. „Rezolucija o ciljevima i mjerama politike Republike Srpske“ , Narodna skupština Republike Srpske, Banja Luka, 15. oktobar 2008. 52. “Sejdic and Finci v. Bosnia and Herzegovina (application nos. 27996/06 and 34836/06), Prohibiting a Rom and a Jew from standing for election to the House of Peoples of the Parliamentary Assembly and for the state Presidency amounts to discrimination and breaches their electoral rights”, European Court Human Rights, Strasbourg, 22 December 2009. 53. Simić, P., “Do the Balkans Exist?: Vision of the Future of Southeastern Europe: Perspectives from the Region”, in: Predrag Simić, Gordana Ilić, Zlatko Isaković, Ivan Krastev and Krassen Stanchev (eds), The European Union, NATO and their Southeastern European Neighbors , Institute of International Politics and Economics, Konrad Adenauer Stiftung, Belgrade, 2002. 54. „Srbija protiv članstva u NATO-u, države Kosovo i centralizacije Bosne”, TANJUG, 22. mart 2010. 55. „SRJ i BiH potpisale sporazum o Međudržavnom savetu za saradnju”, RTV B92, Beograd, 21. maj 2001, Internet: http://www.b92.net/info/komentari.php?nav_id=25737, 15/08/2009. 56. Svilanović, G., „Od stabilizacije do integracija“, Evropski forum, god. IV, broj 5, Beograd, maj 2006, str. 11–12. 57. „Tadić i Josipović: izbeglice su prioritet“, Vesti, Beograd, 24. novembar 2010, Internet, http://www.vesti-online.com/Vesti/Ex-YU/99081/ Tadic-i-Josipovic-Izbeglice-prioritet, 15/01/2011. 237

Dragan Đukanović

58. „Tadić: Dodik je moj prijatelj i saradnik“, Tanjug, Glas javnosti , 16. novembar 2010, Internet, http://www.glas-javnosti.rs/clanak/politika/ glas-javnosti-16-11-2010/tadic-dodik-je-moj-prijatelj-i-saradnik, 15/10/2010. 59. Talani, L. S., EU and the Balkans: policies of integration and disintegration, Cambridge Scholars Press, 2008. 60. Tanasković, D., Neoosmanizam: povratak Turske na Balkan , JP „Službeni glasnik“, Beograd, 2010. 61. „Tihić: ‘prudska trojka’ se raspala”, SRNA, Banja Luka, 10. jul 2009. 62. „Turska gradi autoput kroz Sandžak“, RTV B92, 24. jul 2009, Internet, http://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2009&mm=07&dd= 24&nav_id=372946, 15/05/2010. 63. „U fokusu: tužbe Srbije i Hrvatske“, Blic, Beta, 28. decembar 2010, Internet, http://www.blic.rs/u-fokusu/1354/Tuzba-SrbijaHrvatska. 15/01/2011. 64. „Ustav Republike Bosne i Hercegovine“, u: Branislav Milinković (prir.), Novi ustavi na tlu bivše Jugoslavije , IP „Međunarodna politika“, Pravni fakultet, Fakultet političkih nauka, Beograd, 1995, str. 159–248. 65. „Ustavni amandmani“, Butmir, 21. novembar 2009. 66. Vakanjac, M., „Položaj srpske etničke zajednice u Republici Sloveniji“, Internet, http://www.srpska-dijaspora.org/index.php?option=com_ content&view=article&id=291:poloaj-srpske-etnike-zajednice-u-republici-sloveniji&catid=45:dopistnitva-iz-okruenja&Itemid=140, 15/01/201. 67. Vekarić, V., Foreign Policy in Transition: Serbia and Montenegro, Southeastern Europe and the Changing Nature of International Relations, Institute of International Politics and Economics, Belgrade, 2005. 68. Vukić, U., „Hrvatska za jednakopravnost naroda u BiH“, Nezavisne novine, Banja Luka, 12. januar 2011, Internet, http://www.nezavisne. com/novosti/bih/Hrvatska-za-jednakopravnost-naroda-u-BiH76056.html, 15/02/2011. 69. „Zajednička izjava o Ustavu BiH”, tačka 3, Banja Luka, 26. januar 2009. 70. „Zajednička izjava predsjednika HDZ BiH, SDA i SNSD – dr Dragana Čovića, Sulejmana Tihića i Milorada Dodika“, tačka 1. – Ustavna reforma, Prude, 8. novembar 2008. 71. „Zajednička izjava predsjednika HDZ BiH, SDA i SNSD”, tačka 2, Sara jevo, 25. mart 2009. 238


72. Zebić, E., „Miješa li se Zagreb ponovno u prilike u BiH“, Radio Slobodna Evropa, Program na bosanskom, crnogorskom, hrvatskom i srpskom jeziku, Prag, 13. januar/sječanj 2011, Internet: http://www.slobodnaevropa.org/content/hrvatska_bih_politika_josipovic_kosor_hdz_sdp/22 75498.html, 15/02/2011. 73. Ž., I., „Sastanak ministara spoljnih poslova Srbije, Bosne i Hercegovine i Turske”, Danas, Beograd, 15. januar 2010, Internet, http://www.danas. rs/vesti/politika/sastanak_ministara_spoljnih_poslova_srbije_bosne_i_ hercegovine_i_turske.56.html?news_id=181441, 15/03/2005.

239

PRILOZI AMANDMANI NA USTAV BOSNE I HERCEGOVINE („APRILSKI PAKET”) Sarajevo, 24. mart 2006. godine Nacrt

AMANDMANI NA USTAV BOSNE I HERCEGOVINE 1 Sarajevo, 24. mart 2006. godine

Na osnovu člana X. stav 1. Ustava Bosne i Hercegovine (Aneks 4. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini) Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine, na ________________ sjednici Predstavničkog doma, održanoj ___________ 2006. godine i sjednici Doma naroda, održanoj _________ 2006. godine, donijela je: Amandman I U Ustavu Bosne i Hercegovine u članu III. tačka 1. mijenja se i glasi: 1. Nadležnosti institucija Bosne i Hercegovine

Nadležnosti institucija Bosne i Hercegovine su: a. odbrana i sigurnost b. Vanjska politika c. Vanjsko – trgovinska politika d. Carinska politika e. Monetarna politika, kao što je predviđeno članom VII f. Finansiranje institucija i međunarodnih obaveza BiH g. Politika i regulativa za useljavanje, izbjeglice, imigraciju i azil 1 Neslužbeni

prevod. Original teksta (na engleskom jeziku) dostupan na: www.venice.coe.int/docs/2006/CDL(2006)025-e.asp (01.11.2010.)

241

Dragan Đukanović

h. Provođenje međunarodnih i međuentitetskih krivičnopravnih propisa, uključujući i odnose sa INTERPOL-om. i. Uspostavljanje i funkcioniranje Suda Bosne i Hercegovine i Tužilaštva Bosne i Hercegovine. j. Uspostavljanje i funkcioniranje zajedničkih i međunarodnih komunikacija k. Reguliranje međunarodnog i međuentitetskog transporta l. Kontrola zračnog saobraćaja m. Ostale nadležnosti koje se uređuju zakonom. Iza tačke 1. dodaje se nova tačka 2. koja glasi: 2. Podijeljene nadležnosti sa institucijama Bosne i Hercegovine su:

a. Poreski sistem b. Izborni proces c. Pravosuđe d. Poljoprivreda e. Nauka i tehnologija f. Ekologija g. Lokalna samouprava h. Ostale nadležnosti koje se uređuju zakonom. Dosadašnja tačka 2. „Nadležnosti entiteta” postaje tačka 3.

U sadašnjoj tački 3.a) na kraju teksta, umjesto tačke stavlja se zarez i dodaju riječi: “u skladu sa evropskim standardima”. Dosadašnje tačke 3. i 4. postaju tačke 4. i 5. Dosadašnja tačka 5. postaje tačka 6.

Iza sadašnje tačke 6.a) dodaju se nove tačke 6.b) i 6.c) koje glase: b. Nadležnosti koje su prenesene na državu mogu se vratiti nazad entitetima uz jednoglasan pristanak države i oba entiteta. c. Državne institucije su odgovorne za pregovaranje, izradu, usvajanje, te provedbu i funkcioniranje zakona potrebnih za ispunjavanje evropskih standarda kao i političkih i ekonomskih uvjeta vezanih za evropske integracije. Država osigurava poštivanje načela, prioriteta i zahtjeva koje postavlja Evropska unija u fazama prije i nakon pristupanja Evropskoj uniji 242


(u daljnjem tekstu: EU). Država će zakonom uspostaviti potrebna tijela, te poduzeti potrebne mjere i utvrditi potrebne procedure za ispunjavanje svih kriterija za pristupanje i članstvo u EU što uključuje i potrebne mehanizme koordinacije i suradnje sa organima vlasti na nižim nivoima. Dosadašnja tačka 5.b) postaje tačka 6.d). Amandman II U Ustavu Bosne i Hercegovine član IV mijenja se i glasi: Parlamentarna skupština 1. Opšti principi

Parlamentarna skupština je nositelj zakonodavne vlasti u Bosni i Hercegovini (u daljnjem tekstu: BiH). 2. Sastav i izbor Parlamentarne skupštine

a. Parlamentarnu skupštinu čine Predstavnički dom i Dom Naroda. b. Predstavnički dom ima 87 članova, od čega su 3 mjesta garantirana onima koji ne pripadaju konstitutivnim narodima. c. Članovi Predstavničkog doma biraju se na temelju općeg i jednakog biračkog prava, tajnim glasanjem, neposredno, u skladu sa Izbornim zakonom. d. Dom naroda ima 21 člana, od kojih je 7 Bošnjaka, 7 Hrvata i 7 Srba. e. Članovi u Domu naroda biraju se posredno od strane Predstavničkog doma, na temelju općeg biračkog prava u skladu sa Izbornim zakonom. 3. Trajanje mandata i podobnost članova

a. Mandat članova Parlamentarne skupštine traje 4 godine. b. Član Parlamentarne skupštine može biti svaki punoljetni građanin BiH koji ima biračko pravo. c. Član Parlamentarne skupštine ne smije obavljati nikakvu drugu izbornu ili javnu dužnost dok mu traje mandat u Parlamentarnoj skupštini u skladu sa Zakonom o sukobu interesa. 4. Poslovnik o radu Parlamentarne skupštine

Svaki dom donosi poslovnik o radu. 243

Dragan Đukanović

5. Predsjednik i potpredsjednici Domova Parlamentarne skupštine

a. Domovi Parlamentarne skupštine imaju Predsjednika i dva zamjenika predsjednika koji se biraju većinom glasova svojih članova. Predsjednik i zamjenici predsjednika ne mogu biti iz istog konstitutivnog naroda. b. Predsjednik Predstavničkog doma Parlamentarne skupštine predstavlja Parlamentarnu skupštinu i odgovoran je za njeno funkcionisanje. c. Predsjednik doma je odgovoran za efikasno funkcioniranje doma, predstavlja dom pred drugim organima vlasti i obavlja druge dužnosti utvrđene zakonom i poslovnikom doma. d. Zamjenik predsjednika doma pomaže predsjedniku u vršenju njegovih dužnosti utvrđenih zakonom i Poslovnikom. e. Predsjednik i zamjenici predsjednika biraju se na mandat od četiri godine, a razrješavaju se na isti način kako su i izabrani. f. Predsjednik Predstavničkog doma, Predsjednik Doma naroda i Predsjednik Vijeća Ministara ne mogu biti iz istog konstitutivnog naroda. 6. Sjednice domova Parlamentarne skupštine i sjednice Parlamentarne skupštine

a. Sjednice doma saziva predsjednik doma u skladu s poslovnikom. b. Svaki dom biće sazvan u Sarajevu, najkasnije 30 dana nakon izbora. c. Na zahtjev Predsjednika Parlamentarne skupštine, Predsjednika Vijeća ministara, Predsjednika BiH , ili jedne trećine (1/3) članova Parlamentarne skupštine koja uključuje 1/3 članova svakog doma saziva se vanredna sjednica Parlamentarne skupštine. 7. Nadležnosti Predstavničkog doma

a. Predstavnički dom ima nadležnosti nad svim zakonima. b. Predstavnički dom: i. Usvaja Ustavne amandmane; ii. Usvaja zakone; iii. Odlučuje o izvorima i iznosima sredstava za funkcioniranje institucija i izmirivanje međunarodnih obaveza BiH; iv. Usvaja budžet institucija BiH i međunarodnih obaveza BiH; 244


v. Ratifikuje međunarodne sporazume; vi. Učestvuje u izboru Predsjedništva BiH u skladu sa ovim ustavom; vii. Potvrđuje Predsjednika Vijeća ministara BiH i liste ministara; viii. Nadzire rad Vijeća ministara i drugih institucija odgovornih domu u skladu s Ustavom i zakonom; ix. Kandidira i bira lica na dužnosti propisane Ustavom i zakonom; x. Ima sva druga ovlaštenja i dužnosti koje su mu dodijeljene Ustavom i zakonom. 8. Nadležnosti Doma naroda

a. Razmatranje svih zakona koje usvoji Predstavnički dom, a koji se odnose na vitalni nacionalni interes. Dom naroda ima pravo veta za zaštitu vitalnog nacionalnog interesa u skladu sa stavom 10. ovog člana; b. Usvajanje Ustavnih amandmana; c. Učestvuje u izboru Predsjednika BiH i Potpredsjednika BiH u skladu sa ovim ustavom. 9. Zakonodavne procedure

a. Vijeće ministara i članovi oba doma Parlamentarne skupštine mogu predlagati zakone. Prijedlozi zakona se podnose Predstavničkom domu. b. Glasanja su javna i unose se u zapisnik, osim ako nije drugačije utvrđeno Ustavom i Poslovnikom o radu . c. Većina svih članova izabranih u Predstavnički dom sačinjava kvorum. d. Sve odluke u u Predstavničkom domu donose se većinom glasova onih koji su prisutni i glasaju. e. U Predstavničkom domu članovi će ulagati najveće napore kako bi većina uključivala najmanje jednu trećinu glasova članova s teritorije svakog entiteta. Ukoliko većina ne uključuje jednu trećinu glasova članova sa teritorije svakog entiteta predsjednik doma i njegovi zamjenici će, radeći kao komisija, nastojati da u roku od 3 dana od glasanja postignu saglasnost. Ukoliko ta nastojanja ne uspiju, odluke će se donijeti većinom onih koji su prisutni i glasaju, pod uslovom da glasovi protiv ne uključuju dvije trećine, ili više, članova izabranih iz svakog entiteta. f. Svaki klub Doma naroda odluke donosi prostom većinom. 245

Dragan Đukanović

g. Nakon usvajanja u Predstavničkom domu, zakoni se upućuju Domu naroda. Svaki klub konstitutivnog naroda ima pravo da u roku 15 dana od dana prijema zakona, ukoliko smatra da je tim zakonom povrijeđen vitalni nacionalni interes, pokrene proceduru za zaštitu vitalnog nacionalnog interesa, tako što će se pozvati na pravo veta za zaštitu vitalnog nacionalnog interesa. Ako u propisanom roku ne bude pokrenuta procedura zaštite vitalnog nacionalnog interesa, zakon izglasan u Predstavničkom domu je usvojen. h. Osim ako se i dok se uloženi veto ne ospori odgovarajući klub Doma naroda će raditi na amandmanima zakona za koje se utvrdi da su štetni po vitalni nacionalni interes, tako da se isti više ne smatraju štetnim. i. Ako odgovarajući klub Doma naroda izmijeni neki zakon, taj zakon se mora ponovo proslijediti Predstavničkom domu na potvrdjivanje u roku od 30 dana od dana veta. j. Parlamentarna skupština objavljuje potpuni zapisnik svojih rasprava, te će osim u iznimnim okolnostima i u skladu sa svojim poslovnikom, svoje rasprave obavljati javno. k. Zakonski akti stupaju na snagu nakon objavljivanja u Službenom glasniku Bosne i Hercegovine. 10. Pravo veta za zaštitu vitalnog nacionalnog interesa

a. Konstitutivni narodi BiH imaju neotuđivo pravo zaštite vitalnog nacionalnog interesa. b. Vitalni nacionalni interes se štiti putem prava veta za zaštitu vitalnog nacionalnog interesa. c. Vitalni nacionalni interes se štiti i na državnom nivou. d. Na pravo veta za zaštitu vitalnog nacionalnog interesa može se pozvati u Domu naroda u pogledu: i. Prava sva tri konstitutivna naroda da budu zastupljeni u zakonodavnim, izvršnim, i sudskim organima, i da imaju jednaka prava učešća u procesima donošenja odluka; i. Identiteta konstitutivnog naroda ii. Teritorijalne organizacije iii. Organiziranja javnih organa vlasti iv. Obrazovanja v. Upotrebe jezika i pisma 246


vi. Nacionalnih simbola i zastava vii. Duhovnog naslijeđa, posebno njegovanja i potvrđivanja vjerskog i kulturnog identiteta i tradicija viii. Očuvanja integriteta BiH ix. Sistema javnog informisanja x. Amandmana na Ustav BiH xi. Svakog pitanja koje 2/3 jednog kluba u Domu naroda proglasi pitan jem od vitalnog nacionalnog interesa. e. Razmatranje korištenja prava veta u cilju zaštite vitalnog nacionalnog interesa i. Zahtjev za pozivanje na pravo veta za zaštitu vitalnog nacionalnog interesa upućuje Domu naroda radi stavljanja na dnevni red većina delegata iz jednog od klubova konstitutivnih naroda, za slučajeve iz stava 10.d. od i. do xi. i 2/3 delegata iz reda jednog konstitutivnog naroda za slučajeve iz stava 10.d. xii. Klub konstitutivnog naroda koji se poziva na pravo veta za zaštitu vitalnog nacionalnog interesa dužan je u roku od tri (3) dana od dana upućivanja zahtjeva iz prethodnog stava dostaviti u pismenoj formi obrazloženje razloga pozivanja na pravo veta. ii. Ako većina delegata jednog od klubova ostalih konstitutivnih naroda smatra da je neosnovano upućen poziv na veto za zaštitu vitalnog nacionalnog interesa, mogu uputiti žalbu Ustavnom sudu u roku od 10 dana, od dana dostavljanja pismenog obrazloženja. iii. Ustavni sud može odlučiti, u skladu sa državnim zakonom i Ustavom, da li je poziv na veto dopušten (proceduralna ocjena) i da li je interes imao kvalifikaciju vitalnog nacionalnog interesa i da li je njime povrijeđen vitalni nacionalni interes (ocjena merituma). iv. Ustavni sud BiH je dužan donijeti odluku i dostaviti je Parlamentarnoj skupštini u roku od 15 dana od dana prijema žalbe. v. Ako Ustavni sud odluči da odredbe usvojenog zakona nisu štetne po vitalni nacionalni interes, zakon je usvojen danom objavljivanja odluke Ustavnog suda i stupa na snagu po objavljivanju. vi. Ako Ustavni sud utvrdi da je zakon štetan po vitalni nacionalni interes, Predstavnički dom je dužan izmijeniti zakon, kako ne bi bio štetan po vitalni nacionalni interes, a u skladu sa odlukom Ustavnog suda.. 247

Dragan Đukanović

11. Raspuštanje Parlamentarne skupštine

a. Parlamentarna skupština može samu sebe raspustiti u skladu poslovnikom o radu b. Parlamentarna skupština se raspušta u slučaju kada Predstavnički dom ne uspije izabrati Predsjednika Vijeća ministara (Premijera) ni nakon trećeg kruga glasanja. Ovim odredbama se zamjenjuju odredbe Člana IV Ustava BiH, izuzev stava 1. tačke 2. „Predstavnički dom“ u kojem se broj: “42“ zamjenjuje brojem: „87“, a ostali tekst stava 1. ostaje nepromijenjen. Amandman III

U Ustavu BiH član V stav 1. i tačke 1. 2. i 3. mijenjaju se i glase: Predsjedništvo

BiH ima Predsjedništvo kojeg čine jedan predsjednik i dva potpredsjednika. Predsjednik Predsjedništva BiH je predsjednik BiH (u daljnjem tekstu: predsjednik), a potpredsjednici u Predsjedništvu su potpredsjednici BiH (u daljnjem tekstu: potpredsjednici). Predsjednik i potpredsjednici ne smiju biti iz reda istog konstitutivnog naroda. 1. Predsjednik sarađuje sa Parlamentarnom skupštinom i Vijećem ministara BiH, kao i ostalim institucijama BiH, kako bi se osiguralo redovno i djelotvorno funkcioniranje države. 2. Izbor i trajanje mandata

a. Kandidati za članove Predsjedništva mogu biti nominirani od 20% članova Doma naroda ili 10% članova Predstavničkog doma. Kandidati će biti direktno izabrani članovi Parlamentarne skupštine. Članovi mogu podržati nominaciju samo jednog kandidata. b. Klubovi konstitutivnih naroda u Domu naroda, većinom glasova svakog kluba na temelju nominiranih prijedloga vrše izbor po jednog kandidata što čini listu od tri kandidata. c. Lista od tri predložena kandidata za predsjednika i dva potpredsjednika BiH upućuje se Predstavničkom domu na potvrdu. d. Lista mora sadržavati najmanje po jednog člana Predsjedništva iz svakog entiteta i najviše po jednog člana Predsjedništva iz svakog naroda. e. Mandat članova Predsjedništva traje četiri godine i mogu biti birani još jedan uzastopni mandat. 248


f. Izbor predsjednika rotacijom ili na drugi način odrediće Parlamentarna Skupština BiH. g. Prije preuzimanja dužnosti članovi Predsjedništva moraju položiti službenu zakletvu u skladu sa zakonom. 3. Procedure

Predsjednik i dva potpredsjednika donose poslovnik o radu. 4. Dužnosti i ovlasti predsjednika a. Predsjednik:

i. predstavlja državu; ii. potpisuje i proglašava zakone; iii. imenuje i razriješava ambasadore i izaslanike u skladu sa državnim zakonom; iv. potpisuje međunarodne sporazume u skladu sa državnim zakonom nakon ratifikacije u Parlamentarnoj skupštini; v. dodjeljuje odlikovanja i druga priznanja u skladu sa državnim zakonom; vi. akreditira i prima ambasadore i izaslanike u skladu sa državnim zakonom; vii. daje pojedinačna pomilovanja, u skladu sa državnim zakonom; viii. može zatražiti sazivanje sjednica Vijeća ministara i Parlamentarne skupštine, te predlagati dnevni red istih i sudjelovati na sjednicama; ix. nominira kandidata za predsjednika Vijeća ministara, a nakon konsultacija sa potpredsjednicima i parlamentarnim strankama; x. podnosi izvještaje po zahtjevu, ali najmanje jednom godišnje Parlamentarnoj skupštini o troškovima Predsjedništva. xi. obavlja ostale funkcije koje mogu biti potrebne za izvršavanje njegovih dužnosti, ili koje mu povjeri Parlament, u skladu s ustavom i zakonom. b. Predsjedništvo koje predstavlja jedinstvo države isključivo konsenzusom:

i. regulira pitanja odbrane BiH u skladu sa državnim zakonom; ii. imenuje sudije Ustavnog suda u skladu sa Ustavom i državnim zakonom; 249

Dragan Đukanović

iii. imenuje članove Upravnog odbora Centralne banke BiH. c. Zahtjev predsjednika za ponovno razmatranje zakona i. u roku od jedne sedmice od donošenja zakona, predsjednik može od Parlamentarne skupštine tražiti da ponovno razmotri zakon ili dio zakona; ii. predsjednik mora navesti razloge i argumente kako bi objasnio zašto je zatražio ponovno razmatranje na Parlamentarnoj skupštini; iii. Parlamentarna skupština mora razmotriti, te u pisanoj formi odgovoriti na argumente predsjednika; iv. predsjednik može zahtijevati ponovno razmatranje zakona samo jednom po svakom pojedinačnom zakonu; v. predsjednik je obavezan da potpisuje zakone kako ih je usvojila Parlamentarna skupština. 5. Spriječenost predsjednika / potpredsjednika da obavlja dužnosti

a. U slučaju da predsjednik privremeno ne može ispunjavati svoje dužnosti, imenovat će potpredsjednika da preuzme njegove dužnosti. b. Predsjednik / potpredsjednik će odstupiti sa dužnosti ako je narušenog zdravlja u toj mjeri da ne može obavljati dužnost i da se neće oporaviti u razumnom roku. c. Ako nije jasno da li je predsjednik / potpredsjednik sposoban obavljati svoje dužnosti, Ustavni sud utvrđuje njegovu sposobnost na zahtjev Vijeća ministara, 1/3 članova Predstavničkog doma ili druga dva člana Predsjedništva zajedno. 6. Smjenjivanje predsjednika / potpredsjednika

a. Predstavnički dom ima ovlast da smijeni predsjednika / potpredsjednika. b. Predsjednik/potpredsjednik može biti smijenjen zbog nekompetentnosti i(ili) u slučaju kršenja Ustava, zakona, ili obavezujuće norme međunarodnog prava. c. Predstavnički dom Parlamentarne skupštine BiH može pokrenuti pri jedlog za smjenu predsjednika/potpredsjednika. d. Ako 2/3 članova Predstavničkog doma Parlamentarne skupštine, koja uključuje minimalno 1/2 poslanika iz reda naroda kojem pripada predsjednik/potpredsjednik glasa za smjenu predsjednika / potpredsjednika, on napušta dužnost. 250


7. Ostavka predsjednika / potpredsjednika

a. Predsjednik / potpredsjednik može podnijeti ostavku. 8. Zamjena

Izbor novog predsjednika /potpredsjednika kojem je prestao mandat u slučajevima navedenim u stavovima 5., 6., i 7. održava se u roku od 15 dana u skladu sa zakonom. 9. Krivična odgovornost predsjednika/potpredsjednika

a. Predsjednik/potpredsjednik se ne smatraju krivično odgovornim pred domaćim sudovima za djela izvršena prema i u skladu sa svojim zvaničnim dužnostima u toku trajanja mandata. b. Ustavni sud BiH ocjenjuje da li je djelo koje izvrši predsjednik/potpredsjednik prema i u skladu sa njegovim zvaničnim dužnostima. Ovim odredbama zamjenjuju se odredbe Člana V tačka 1. 2. i 3. Ustava BiH. Amandman IV U Ustavu BiH u članu V tačka 4. mijenja se i glasi: Vijeće ministara

Vijeće ministara BiH je institucija izvršne vlasti države BiH. Vijeće ministara ima obavezu i odgovornost prema građanima i narodima BiH putem Parlamentarne skupštine. Predsjednik Vijeća ministara i ministri zajedno čine Vijeće ministara.

Predsjednik Vijeća ministara, odnosno Premijer, predsjedava sjednicama Vijeća ministara. 1. Izbor i mandat

a. Predstavnički dom Parlamentarne skupština bira Vijeće ministara na početku svakog novog mandata Parlamenta. b. Strukturu Vijeća ministara će odrediti Parlamentarna skupština. c. Predsjednik Vijeća ministara / Premijer ne može preuzeti dužnost dok ne bude potvrđeno cjelokupno Vijeće ministara. d. Nakon što se uspostavi, Vijeće ministara će među svojim članovima izabrati dva zamjenika premijera. e. Predsjednik Vijeća ministara/Premijer i zamjenici predsjednika ne mogu biti iz reda istog konstitutivnog naroda. 251

Dragan Đukanović

2. Izbor Predsjednika Vijeća ministara (Premijera)

a. Predsjednik BiH nakon konsultacija sa političkim strankama zastupljenim u Predstavničkom domu Parlamentarne skupštine predlaže Predstavničkom domu kandidata za Predsjednika Vijeća ministara/Premi jer na potvrđivanje. b. Ako kandidat za Predsjednika Vijeća ministara/Premijera ne bude potvrđen, Predsjednik će ponovo predložiti tog kandidata ili drugog kandidata u roku od narednih deset dana. c. Ukoliko kandidat kojeg je Predsjednik predložio ne bude potvrđen u drugom krugu glasanja,članovi Predstavničkog doma će imati ovlasti da predlože kandidate za Predsjednika Vijeća ministara / Premijera. Podrška barem 1/6 članova Predstavničkog doma biće potrebna za nominaciju kandidata za Predsjednika Vijeća ministara / Premijera. d. U trećem krugu glasanja, glasa se o kandidatu Predsjednika koji u drugom krugu nije dobio podršku i kandidatima nominiranim od strane Predstavničkog doma. Prvo se glasa o kandidatu Predsjednika, a zatim, redom kako su predlagani, o kandidatima koje je nominirao Predstavnički dom. e. Kandidat koji prvi dobije potrebnu većinu biće potvrđen kao Predsjednik Vijeća ministara/Premijer. 3. Izbor ministara

a. Predsjednik Vijeća ministara/Premijer će, nakon potvrđivanja, podnijeti Predstavničkom domu Parlamentarne skupštine listu kandidata za Vijeće ministara. b. Političke stranke koje teže formiranju koalicije ponudiće listu kvalificiranih kandidata Predsjedniku Vijeća ministara / Premijeru, sa koje će on izabrati listu. c. Ukoliko predložena lista ne bude potvrđena od strane Predstavničkog doma, Predsjednik Vijeća ministara/Premijer će predložiti novu listu. Proces se ponavlja dok lista ne dobije potrebnu većinu. d. Ako Predstavnički dom ne uspije potvrditi listu kandidata u roku od 30 dana, Predsjednik Vijeća ministara/Premijer gubi svoj mandat, a Predstavnički dom bira novog Predsjednika Vijeća ministara/Premijera u skladu sa ovim Ustavom. e. Svi ministri će stupiti na dužnost nakon potvrđivanja od strane Predstavničkog doma. 252


4. Trajanje mandata

Mandat Vijeća ministara počinje danom potvrđivanja, a završava na dan kada se potvrdi novo Vijeće ministara. 5. Nadležnost

Vijeće ministara će: a. Braniti Ustav i štiti ustavna prava i dobrobit svih građana i naroda; b. Izvršavati nadležnosti BiH; c. Osigurati suverenitet i teritorijalni integritet, političku nezavisnost i međunarodni subjektivitet, te unutrašnju i vanjsku sigurnost države BiH u skladu sa Ustavom i zakonom; d. Voditi vanjsku politiku BiH; e. Izvršavati i provoditi akte Parlamentarne skupštine; f. Predlagati zakone Parlamentarnoj skupštini; g. Predlagati proračun Parlamentarnoj skupštini; h. Donositi uredbe i propise potrebne za provedbu zakona; i. Usmjeravati rad institucija Vijeća ministara; j. Osigurati efikasno i djelotvorno funkcioniranje države u skladu sa Ustavom i zakonom; k. Osigurati da država BiH ispunjava svoje domaće i međunarodne obaveze u skladu sa Ustavom i zakonom; l. Obavljati sve druge dužnosti povjerene Ustavom i zakonom. 6. Ovlaštenja i dužnosti Predsjednika Vijeća ministara / Premijera i ministara 6.1. Ovlaštenja i dužnosti Predsjednika Vijeća ministara / Premijera

a. Predsjednik Vijeća ministara / Premijer će biti ministar bez portfelja i odgovoran je za upravljanje i djelotvorno funkcioniranje Vijeća ministara. b. Predsjednik Vijeća ministara / Premijer je zajedno sa ministrima odgovoran za rad Vijeća ministara. c. Predsjednik Vijeća ministara / Premijer: 1. Utvrđuje prioritete, sadržaj i opći pravac rada Vijeća ministara; 2. Predsjedava sjednicama Vijeća ministara; 253

Dragan Đukanović

3. Osigurava jedinstvo Vijeća ministara; 4. Organizuje i usmjerava rad Vijeća ministara; 5. Podnosi izvještaje Parlamentarnoj skupštini o radu Vijeća ministara; d. Predsjednik Vijeća ministara / Premijer[b] može staviti van snage akte i propise koje donesu ministri prema stavu 6.2.(b.4)) ukoliko oni ne obezbi jede efikasno provođenje zakona. [b]6. 6.2. Ovlaštenja i dužnosti ministara

a. Ministri djeluju kolektivno kao Vijeće ministara, a dužnosti obavljaju pojedinačno kao čelnici svojih ministarstava. b. Svaki ministar vodi poslove svog ministarstva samostalno i na svoju vlastitu odgovornost, i obavezan je da: 1. Izvršava politiku Vijeća ministara, provodi zakone, propise i akte Vijeća ministara u okviru svog ministarstva i zadatake koje dobije od Predsjednika Vijeća ministara / Premijera;

2. Predlaže i daje preporuke u vezi zakona u okviru svog ministarstva; 3. Usmjerava, koordinira i nadgleda aktivnosti svog ministarstva; 4. Donosi propise kako bi se olakšala provedba i primjena zakona koji se odnose na njegovo ministarstvo kao i onih koji utiču na pitanja koja mu povjeri Predsjednik Vijeća ministara/Premijer u skladu s Ustavom i zakonima BiH; 5. Formulira, objašnjava i analizira prijedloge proračuna koji se odnose na njegovo ministarstvo; 6. Odgovara na upite Parlamentarne skupštine koji se odnose na pitanja njegovog ministarstva; 7. Pomaže Predsjedniku Vijeća ministara / Premijeru u izvršavanju i provođenju politike Vijeća ministara i zakona. 7. Dodatne odredbe

a. Sastav, način donošenja odluka, ostavke, opoziv, izglasavanje nepov jerenja i druga pitanja od značaja za rad Vijeća ministara uređuju se Zakonom. b. Ministarstva i njihove nadležnosti utvrđuju se Zakonom. Ovim odredbama zamjenjuju se odredbe člana V tačka 4. Ustava BiH, izuzev tačke 4.b) ovog člana.

254


Nacrt Amandmana podnesen Predsjedništvu Amandman

U Ustavu BiH mijenja se član II, stavovi 1, 2, 3. i 4. tako da glase: 1. Opće odredbe

a. Svi građani i narodi BiH su jednaki pred zakonom. b. BiH je socijalna država koja garantuje građanska i politička prava, ekonomska, socijalna i kulturna prava, etnička/nacionalna i kolektivna prava, u skladu sa međunarodnim i evropskim standardima. c. Osnovna prava i slobode zagarantovane ovim Ustavom i prava zagarantovana međunarodnim sporazumima i konvencijama, čiji je potpisnik BiH, osiguravaju se svima u BiH bez diskriminacije po bilo kojem osnovu kao što su spol, rasa, boja, jezik, vjera, političko i drugo mišljenje, nacionalno ili socijalno porijeklo, povezanost sa nacionalnom manjinom, imovina, rođenje ili drugi status. 2. Obavezujući sporazumi i konvencije o zaštiti ljudskih prava

a. BiH će poštovati ljudska prava u skladu sa međunarodnim sporazumima i konvencijama koje je potpisala. b. Međunarodni sporazumi i konvencije koje je BiH ratifikovala obavezujući su za državu, imaju prioritet nad svim drugim zakonima i nad ovim Ustavom, osim ukoliko neki zakon ili ovaj Ustav ne garantuju veće standarde prava nego što su zagarantovani sporazumima i konvencijama koje se primjenjuju. c. Država/BiH osigurava sva ljudska prava u skladu sa ili u većem stepenu od prava koja su zagarantovana u svim međunarodnim sporazumima i konvencijama koje je BiH potpisala. d. Prava i slobode predviđeni u Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda (u daljnjem tekstu: Evropska konvencija) i njenim protokolima primjenjuju se direktno u Bosni i Hercegovini i imaju prioritet nad svim ostalim zakonima. 3. Katalog prava i sloboda

Prava i slobode zagarantovane Ustavom uključuju, ali bez ograničenja na: 3.1. Pojedinačna prava i slobode

a. Osnovna prava i slobode 255

Dragan Đukanović

Svim osobama u BiH zagarantovana su sljedeća osnovna prava i slobode, kao i prava i slobode navedene u međunarodnim sporazumima i konvencijama čiji je BiH potpisnik: 1. Pravo na život; 2. Pravo osobe da ne bude podvrgnuta mučenju ili nečovječnom ili ponižavajućem postupanju ili kazni; 3. Pravo osobe da ne bude držana u ropstvu ili potčinjenosti, ili na prisilnom ili obaveznom radu; 4. Pravo na ličnu slobodu i sigurnost; 5. Pravo na privatni i porodični život, dom i privatnost, te prepisku; 6. Pravo na stupanje u brak i osnivanje porodice; 7. Pravo na imovinu; 8. Pravo na obrazovanje; 9. Pravo na slobodu kretanja i prebivališta; 10. Pravo na uživanje poštovanja i zaštitu ličnog dostojanstva; 11. Pravo na životnu okolinu koja nije štetna po zdravlje i blagostanje; 12. Slobodu mišljenja, savjesti i vjeroispovijesti; 13. Slobodu izražavanja; 14. Slobodu mirnog okupljanja i slobodu udruživanja s drugima; 15. Slobodu od neopravdanog pretraživanja i zatočenja. b. Građanska i politička prava i slobode Svim osobama u BiH zagarantovana su sljedeća građanska i politička prava i slobode: 1. Pravo na djelotvoran pravni lijek ukoliko postoji kršenje prava zagarantovanih ovim Ustavom; 2. Pravo na podnošenje žalbe, uključujući pravo na podnošenje prigovora, prijedloga ili žalbi državnim organima vlasti; 3. Pravo na osnivanje i pripadanje političkim strankama; 4. Pravo na učestvovanje u javnim poslovima; 5. Pravo na jednak pristup javnim službama; 6. Slobodno, opće i jednako glasačko pravo sa navršenih 18 godina; 256


7. Pravo na informacije neophodne za realizaciju i zaštitu prava koja su zakonski dodijeljena državi i drugim osobama; 8. Pravo na odbijanje svjedočenja ako takvo svjedočenje može dovesti do pokretanja krivičnog postupka protiv osobe koja svjedoči; 9. Pravo na pravično suđenje u građanskim i krivičnim predmetima i sva druga prava koja se odnose na krivični postupak; 10. Pravo da se osoba smatra nedužnom za neko počinjeno krivično djelo sve dok se konačnom sudskom odlukom ne utvrdi krivica te osobe; 11. Niko neće biti krivično gonjen za neko djelo koje prema zakonu nije smatrano krivičnim djelom u vrijeme kada je to djelo počinjeno; 12. Pritvor može trajati samo toliko koliko je propisano zakonom; 13. Osoba za koju se osnovano sumnja da je prekršila zakon može biti uhapšena i pritvorena samo onda kada je to neophodno za provođenje krivičnog postupka, ili radi sigurnosti ljudi; 14. Sloboda kretanja se može ograničiti zakonom samo ako je to neophodno za provođenje krivičnog postupka, ili radi zaštite, sigurnosti ili zdravlja ljudi; 15. Zagarantovana je sloboda štampe i drugih sredstava komunikacije; 16. Zagarantovana je sloboda tajnosti prepiske i svih drugih komunikacija; 17. Svako ima pravo na nužnu odbranu kad god su prava ili legitimni interesi neke osobe prekršeni ili dovedeni u opasnost; 18. Smrtna kazna se ukida. c. Ekonomska, socijalna i kulturna prava i slobode Svim osobama u BiH zagarantovana su sljedeća ekonomska, socijalna i kulturna prava: 1. Sve osobe slobodno koriste jezik po svom izboru i učestvuju u kulturnom životu; 2. Sve osobe imaju pravo da se identifikuju sa kulturom ili etničkom grupom po svom izboru, međutim, niko ne može biti natjeran da se identifikuje sa bilo kojom kulturom ili etničkom grupom; 3. Sve osobe slobodno prakticiraju religiju po svom izboru; 4. Sve osobe imaju pravo na obrazovanje, socijalnu zaštitu, zdravstvenu zaštitu i zdravstveno osiguranje, prehranu i dom. 257

Dragan Đukanović

5. Svaki pojedinac je slobodan da izabere svoju profesiju ili zanimanje, a svi položaji i poslovi će svima biti jednako dostupni i pod istim uslovima; 6. Zaposlenje može biti prekinuto protivno želji uposlenika jedino na način i pod uslovima propisanim zakonom i kolektivnim ugovorima; 7. Svaki uposlenik ima pravo na kompenzaciju u skladu sa zakonom i kolektivnim ugovorima; 8. Zagarantovano je pravo na osnivanje radničkih sindikata i organizacija i pravo na aktivnosti koje provode radnički sindikati; 9. Zaposleni pojedinci imaju pravo na pravične i adekvatne radne uslove; 10. Zaposlene osobe imaju pravo na štrajk, u skladu sa uslovima i procedurama koje su propisane zakonom, jer imaju pravo da zaštite svoje kolektivne, ekonomske i socijalne interese; 11. Pojedinci imaju pravo na poduzetništvo i slobodnu konkurenciju u privredi; 12. Zagarantovana je sloboda naučnog istraživanja; 13. Zagarantovana je sloboda umjetnosti. 4. Prava nacionalnih manjina

a. Zabranjena je diskriminacija pripadnika nacionalnih manjina po osnovu njihovog statusa pripadnika nacionalne manjine. b. Nacionalnim manjinama u BiH garantuje se pravo na njegovanje svog kulturnog nasljeđa, komunikaciju na vlastitom jeziku, korištenje vlastitog pisma, osnivanje udruženja, te osnivanje i podržavanje obrazovnih i kulturnih institucija, u skladu sa zakonom. c. Nacionalne manjine imaju pravo na učenje vlastitog jezika i korištenje jezika nacionalne manjine u zvaničnoj komunikaciji, u skladu sa zakonom. d. Ostvarivanje navedenih prava nacionalnih manjina ne smije dovesti do diskriminacije ostalih građana. 5. Tumačenje prava i sloboda

a. Sve odredbe koje se odnose na ljudska prava i slobode koje su sadržane u ovom Ustavu tumače se šire na način da unapređuju duh, svrhu i ciljeve prava i sloboda koje su navedene u ovom Ustavu, tako da po258


državaju one vrijednosti koje naglašavaju otvoreno i demokratsko društvo zasnovano na poštivanju ljudskog dostojanstva, jednakosti i slobode. b. Evropski i međunarodni zakoni se uzimaju u obzir čak i u slučajevima kada su navedena prava i slobode objašnjene. c. Buduća prava i slobode priznate ili potvrđene građanskim pravom, običajnim pravom i zakonima moraju biti u skladu sa pravima i slobodama navedenim u ovom Ustavu. 6. Ograničenja ljudskih prava i osnovnih sloboda zagarantovanih Ustavom

a. Ljudska prava i slobode koje su zagarantovane ovim Ustavom mogu se ograničiti samo zakonom u onoj mjeri u kojoj je takvo ograničenje razumno i opravdano. Kod takvih ograničenja, u obzir se uzimaju svi značajni faktori, uključujući sljedeće: i. Priroda prava ili slobode o kojoj se radi. ii. Značaj samog cilja koji se želi postići takvim ograničenjem; iii. Priroda i opseg takvog ograničenja; iv. Odnos između ograničenja i njegove svrhe; v. Manje restriktivna sredstva za postizanje svrhe. b. Nijedan zakon ne može ograničiti osnovna ljudska prava i slobode zagarantovane ovim Ustavom, osim na način kako je to propisano pod tačkom a. ili nekom drugom odredbom ovog Ustava. 7. Ombudsman

a. Ombudsman štiti pojedinačna i kolektivna prava. b. Ombudsman postoji na nivou države BiH i definisan je zakonom. c. Predstavnički dom Parlamentarne skupštine bira ombudsmana i njegova/njena dva zamjenika u skladu sa zakonom. 8. Podnošenje žalbi Ustavnom sudu koje se odnose na zaštitu pojedinačnih i kolektivnih prava

a. U slučaju kršenja bilo kojih pojedinačnih prava, ili u slučaju neposredne opasnosti kršenja bilo kojih prava nekog pojedinca, on/ona imaju pravo da Ustavnom sudu podnesu zahtjev za pokretanje sudskog postupka za zaštitu prava koja su mu/joj zagarantovana ovim Ustavom. 259

Dragan Đukanović

b. Ustavni sud, povodom takvih zahtjeva, odlučuje u roku od šezdeset (60) dana. c. Političke stranke, općinski odbori, gradski odbori, organizacije civilnog društva i drugi pravni subjekti takođe mogu podnijeti Ustavnom sudu zahtjev za pokretanje sudskog postupka s ciljem zaštite prava pojedinaca ili grupa, ili i jednih i drugih zajedno, kada su ta prava, koja im pripadaju po osnovu ovog Ustava, prekršena ili kada postoji neposredna opasnost od kršenja tih prava. d. Ombudsman može podnijeti zahtjev u svojstvu amicus curiae (prijatelji suda) u slučajevima koji su propisani u ovom odjeljku. e. Propisi za podnošenje zahtjeva za pokretanje sudskog postupka sadržani u ovom odjeljku definisani su zakonom. Prethodni stavovi 5, 6, 7. i 8. postaju stavovi 9, 10, 11. i 12.

260

USTAVNI AMANDMANI Butmir, Sarajevo, 3. novembar 2009. godine. Ustavni amandmani NAPOMENA: U ovom dokumentu prikazane su promjene postojećeg Ustava Bosne i Hercegovine sa umetnutim dijelovima koji su podvučeni, dok su dijelovi koji se brišu precrtani. USTAV BOSNE I HERCEGOVINE PREAMBULA Oslanjajući se na poštovanje ljudskog dostojanstva, slobode i jednakosti, Posvećeni miru, pravdi, toleranciji i pomirenju, Ubijeđeni da demokratski organi vlasti i pravične procedure najbolje stvaraju

miroljubive odnose unutar pluralističkog društva, U želji da podstaknu opšte blagostanje i ekonomski razvoj kroz zaštitu privatnog vlasništva i unapređenje tržišne privrede, Vođeni ciljevima i načelima Povelje Ujedinjenih naroda, Opredijeljeni za suverenitet, teritorijalni integritet i političku nezavisnost Bosne i Hercegovine u skladu sa međunarodnim pravom, Odlučni da osiguraju puno poštovanje međunarodnog humanitarnog prava, Inspirisani Univerzalnom Deklaracijom o ljudskim pravima, Međunarodnim paktovima o građanskim i političkim pravima, odnosno o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, i Deklaracijom o pravima lica koja pripadaju nacionalnim ili etničkim, vjerskim i jezičkim manjinama, kao i drugim instrumentima ljudskih prava, Podsjećajući se na Osnovna načela usaglašena u Ženevi 8. 9. 1995. godine i u Njujorku 26. 9. 1995. godine, Bošnjaci, Hrvati i Srbi, kao konstitutivni narodi (u zajednici s ostalima), i građani Bosne i Hercegovine ovim utvrđuju Ustav Bosne i Hercegovine:

261

Dragan Đukanović

Član I Bosna i Hercegovina

1. Kontinuitet

Republika Bosna i Hercegovina, čije je zvanično ime od sada “Bosna i Hercegovina”, nastavlja svoje pravno postojanje po međunarodnom pravu kao država, sa unutrašnjom strukturom modificiranom ovim Ustavom, i sa postojećim međunarodno priznatim granicama. Ona ostaje država članica Ujedinjenih naroda i može kao Bosna i Hercegovina zadržati članstvo ili zatražiti prijem u organizacijama unutar sistema Ujedinjenih naroda, kao i u drugim međunarodnim organizacijama. 2. Demokratska načela

Bosna i Hercegovina je demokratska država koja funkcioniše u skladu sa zakonom i na osnovu slobodnih i demokratskih izbora. 3. Sastav

Bosna i Hercegovina se sastoji od dva entiteta: Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske (u daljem tekstu “entiteti”). 4. Kretanje roba, usluga, kapitala i lica

Postoji sloboda kretanja širom Bosne i Hercegovine. Bosna i Hercegovina i entiteti neće ometati punu slobodu kretanja, lica, roba, usluga i kapitala širom Bosne i Hercegovine. Nijedan entitet neće provoditi bilo kakvu kontrolu na granici između entiteta. 5. Glavni grad

Glavni grad Bosne i Hercegovine je Sarajevo. 6. Simboli

Bosna i Hercegovina će imati one simbole koje svojom odlukom odredi Parlamentarna skupština i potvrdi Predsjedništvo. 7. Državljanstvo

Postoji državljanstvo Bosne i Hercegovine, koje reguliše Parlamentarna skupština, i državljanstvo svakog entiteta koje regulišu sami entiteti, pod uslovom da: 262


a) Svi državljani bilo kojeg entiteta su, samim tim, državljani Bosne i Hercegovine. b) Nijedno lice ne može biti arbitrarno lišeno državljanstva Bosne i Hercegovine, ili državljanstva entiteta, ili na drugi način ostavljeno bez državl janstva. Niko ne može biti lišen državljanstva Bosne i Hercegovine, ili entiteta, po bilo kojem osnovu kao što je pol, rasa, boja, jezik, vjera, političko ili drugo mišljenje, nacionalno ili socijalno porijeklo, povezanost sa nacionalnom manjinom, imovina, rođenje ili bilo koji drugi status. c) Sva lica koja su bila državljani Republike Bosne i Hercegovine, neposredno prije stupanja na snagu ovog Ustava, su državljani Bosne i Hercegovine. Državljanstvo lica koja su naturalizovana poslije 6.4.1992. godine, a prije stupanja na snagu ovog Ustava, regulisaće Parlamentarna skupština. d) Državljani Bosne i Hercegovine mogu imati državljanstvo druge države, pod uslovom da postoji bilateralni ugovor između Bosne i Hercegovine i te države kojim se to pitanje uređuje, a koji je odobrila Parlamentarna skupština u skladu sa članom IV, stav 6., tačka (a), alineja (iii) stav 4, tačka (d). Lica sa dvo jnim državljanstvom mogu glasati u Bosni i Hercegovini i u entitetima samo ako je Bosna i Hercegovina država njihovog prebivališta. e) Državljanin Bosne i Hercegovine u inostranstvu uživa zaštitu Bosne i Hercegovine. Svaki entitet može izdavati pasoše Bosne i Hercegovine svojim državljanima, na način kako je to regulisala Parlamentarna skupština. Bosna i Hercegovina može izdavati pasoše onim državljanima kojima pasoš nije izdat od strane entiteta. Uspostaviće se centralni registar svih pasoša izdatih od strane entiteta i od strane Bosne i Hercegovine. Član II Ljudska prava i osnovne slobode

1. Ljudska prava

Bosna i Hercegovina i oba entiteta će osigurati najviši nivo međunarodno priznatih ljudskih prava i osnovnih sloboda. U tu svrhu postoji Komisija za ljudska prava za Bosnu i Hercegovinu, kao što je predviđeno u Aneksu 6 Opšteg okvirnog sporazuma. 2. Međunarodni standardi

Prava i slobode predviđeni u Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i u njenim protokolima se direktno primjenjuju u Bosni i Hercegovini. Ovi akti imaju prioritet nad svim ostalim zakonima. 263

Dragan Đukanović

3. Katalog prava

Sva lica na teritoriji Bosne i Hercegovine uživaju ljudska prava i slobode iz stava 2. ovog člana, što uključuje: a) Pravo na život. b) Pravo lica da ne bude podvrgnuto mučenju niti nečovječnom ili ponižavajućem tretmanu ili kazni. c) Pravo lica da ne bude držano u ropstvu ili potčinjenosti, ili na prisilnom ili obaveznom radu. d) Pravo na ličnu slobodu i sigurnost. e) Pravo na pravično saslušanje u građanskim i krivičnim stvarima i druga prava u vezi sa krivičnim postupkom. f) Pravo na privatni i porodični život, dom i prepisku. g) Slobodu misli, savjesti i vjere. h) Slobodu izražavanja. i) Slobodu mirnog okupljanja i slobodu udruživanja s drugima. j) Pravo na brak i zasnivanje porodice. k) Pravo na imovinu. l) Pravo na obrazovanje. m) Pravo na slobodu kretanja i prebivališta. 4. Nediskriminacija

Uživanje prava i sloboda, predviđenih u ovom članu ili u međunarodnim sporazumima navedenim u Aneksu I ovog Ustava, osigurano je svim licima u Bosni i Hercegovini bez diskriminacije po bilo kojem osnovu kao što je pol, rasa, boja, jezik, vjera, političko i drugo mišljenje, nacionalno ili socijalno porijeklo, povezanost sa nacionalnom manjinom, imovina, rođenje ili drugi status. 5. Izbjeglice i raseljena lica

Sve izbjeglice i raseljena lica imaju pravo da se slobodno vrate u svoje domove. Oni imaju pravo, u skladu s Aneksom 7 Opšteg okvirnog sporazuma, da im se vrati imovina koje su bili lišeni za vrijeme neprijateljstava od 1991. i da dobiju kompenzaciju za svu takvu imovinu, koja im ne može biti vraćena. Sve obaveze ili izjave u vezi sa takvom imovinom, koje su date pod prisilom, ništave su. 264


6. Implementacija

Bosna i Hercegovina, i svi sudovi, ustanove, organi vlasti, te organi ko jima posredno rukovode entiteti ili koji djeluju unutar entiteta podvrgnuti su, odnosno primjenjuju ljudska prava i osnovne slobode na koje je ukazano u stavu 2. 7. Međunarodni sporazumi

Bosna i Hercegovina će ostati ili postati strana ugovornica međunarodnih sporazuma pobrojanih u Aneksu I ovog Ustava. 8. Saradnja

Svi nadležni organi vlasti u Bosni i Hercegovini će sarađivati sa, i obezbi jediti neograničen pristup: svim međunarodnim posmatračkim mehanizmima ljudskih prava koji se uspostave za Bosnu i Hercegovinu; nadzornim tijelima koja se uspostave bilo kojim međunarodnim sporazumom navedenim u Aneksu I ovog Ustava; Međunarodnom tribunalu za bivšu Jugoslaviju (a naročito će se pridržavati naredbi koje su izdate po članu 29. Statuta Tribunala); i bilo kojoj drugoj organizaciji ovlaštenoj od strane Vijeća sigurnosti Ujedinjenih naroda sa mandatom koji se tiče ljudskih prava ili humanitarnog prava. Član III Nadležnosti i odnosi između institucija Bosne i Hercegovine i entiteta

1. Nadležnosti institucija Bosne i Hercegovine

Sljedeća pitanja su u nadležnosti institucija Bosne i Hercegovine: a) Odbrana i obavještajni poslovi. b) Vanjska politika. c) Vanjskotrgovinska politika. d) Carinska politika. e) Monetarna politika, kao što je predviđeno članom VII. f) Finansiranje institucija i međunarodnih obaveza Bosne i Hercegovine. g) Politika i regulisanje pitanja migracije, izbjeglica, imigracije i azila. h) Međunarodna i međuentitetska provedba krivičnog prava, uključujući i odnose sa Interpolom. 265

Dragan Đukanović

i) Uspostavljanje i funkcionisanje zajedničkih i međunarodnih komunikacija komunikacijskih sredstava. j) Uspostavljanje i funkcionisanje jedinstvenog sistema indirektnog oporezivanja j) Regulisanje međunarodnog i međuentitetskog transporta. k) Kontrola vazdušnog saobraćaja. 2. Nadležnosti entiteta

a) Entiteti imaju pravo da uspostavljaju posebne paralelne odnose sa susjednim državama, u skladu sa suverenitetom i teritorijalnim integritetom Bosne i Hercegovine. b) Svaki entitet će pružiti svu potrebnu pomoć vladi Bosne i Hercegovine kako bi joj se omogućilo da ispoštuje međunarodne obaveze Bosne i Hercegovine, s tim da će finansijske obaveze u koje je ušao jedan entitet bez saglasnosti drugog, a prije izbora Parlamentarne skupštine i Predsjedništva Bosne i Hercegovine, ostati obaveza tog entiteta osim ukoliko je ta obaveza neophodna za nastavak članstva Bosne i Hercegovine u nekoj međunarodnoj organizaciji. c) Entiteti će ispuniti sve uslove za pravnu sigurnost i zaštitu lica pod svojom jurisdikcijom, održavanjem civilnih ustanova za primjenu pravnih propisa, koje će funkcionisati u skladu sa međunarodno priznatim standardima uz poštovanje međunarodno priznatih ljudskih prava i osnovnih sloboda, iz člana II ovog Ustava, i poduzimanjem ostalih odgovarajućih mjera. d) Svaki entitet može također sklapati sporazume sa državama i međunarodnim organizacijama uz saglasnost Parlamentarne skupštine. Parlamentarna skupština može zakonom predvidjeti da za određene vrste sporazuma takva saglasnost nije potrebna. 2 bis - Podijeljene nadležnosti

Bez utjecaja na bilo koje druge odredbe ovog Ustava, sljedeća pitanja su nadležnosti podijeljene između institucija Bosne i Hercegovine i entiteta na način uređen zakonom Bosne i Hercegovine u skladu s Ustavom: a. Unutrašnja sigurnost, b. Oporezivanje, c. Izborni proces, d. Pravosuđe, 266


e. Poljoprivreda, f. Nauka i tehnologija, g. Okoliš, h. Lokalna samouprava. 3. Pravni poredak i nadležnosti institucija

a) Sve vladine funkcije i ovlaštenja koja nisu ovim Ustavom izričito pov jerena institucijama Bosne i Hercegovine pripadaju entitetima. b) Entiteti i sve njihove administativne jedinice će se u potpunosti pridržavati ovog Ustava, kojim se stavljaju van snage zakonske odredbe Bosne i Hercegovine i ustavne i zakonske odredbe entiteta koje mu nisu saglasne, kao i odluka institucija Bosne i Hercegovine. Opšta načela međunarodnog prava su sastavni dio pravnog poretka Bosne i Hercegovine i entiteta. 4. Koordinacija

a) Predsjedništvo može odlučiti da podstakne međuentitetsku koordinaciju u stvarima koje se ne nalaze u okviru nadležnosti Bosne i Hercegovine predviđenim ovim Ustavom, izuzev ako se u konkretnom slučaju jedan entitet tome usprotivi. b) Vijeće ministara Bosne i Hercegovine i druge institucije Bosne i Hercegovine s jedne strane, i mjerodavne institucije entiteta s druge strane, kao i Brčko Distrikt i kantoni kada se radi neposredno o njihovim nadležnostima, međusobno koordiniraju u izvršavanju pitanja od zajedničkog interesa, uključujući pitanja u vezi s evropskim integracijama, u cilju postizanja usklađenog stava. 5. Dodatne nadležnosti

a) Bosna i Hercegovina će preuzeti nadležnost u onim stvarima u kojima se o tome postigne saglasnost entiteta; stvarima koje su predviđene u Aneksima 5 - 8 Opšteg okvirnog sporazuma; ili koje su potrebne za očuvanje suvereniteta, teritorijalnog integriteta, političke nezavisnosti i međunarodnog subjektiviteta Bosne i Hercegovine, u skladu sa podjelom nadležnosti među institucijama Bosne i Hercegovine. Dodatne institucije mogu biti uspostavl jene prema potrebi za vršenje ovih nadležnosti. b) U periodu od 6 mjeseci od stupanja na snagu ovoga Ustava, entiteti će početi pregovore s ciljem uključivanja i drugih pitanja u nadležnost insti267

Dragan Đukanović

tucija Bosne i Hercegovine, uključujući korištenje izvora energije, i zajedničke privredne projekte. c) Nadležnosti koje je preuzela Bosna i Hercegovina po postignutoj saglasnosti entiteta, mogu biti vraćene entitetima uz jednoglasan pristanak Bosne i Hercegovine i oba entiteta. 6. Odnosi s međunarodnim organizacijama

a) Bosna i Hercegovina je nadležna za podnošenje zahtjeva za članstvo u međunarodnim organizacijama kao i za zaključenje sporazuma o pristupanju u skladu s članom IV, stav (6), tačka (a), alineja (iii) i članom V, stav (3), tačka (a), alineja (iii). U tom smislu Bosna i Hercegovina može prenijeti suverene ovlasti na te organizacije. b) Bosna i Hercegovina je nadležna za zaključivanje sporazuma s Evropskom unijom i za preuzimanje pravnih i političkih obaveza potrebnih za proces pristupanja Evropskoj uniji, uključujući o pitanjima koja su u skladu s drugim odredbama ovog Ustava u nadležnosti entiteta. c) Bosna i Hercegovina i entiteti će osigurati poštivanje sporazuma zaključenih s Evropskom unijom, obaveza preuzetih prema Evropskoj uniji i obaveza koje proističu iz članstva u Evropskoj uniji, u skladu sa svojim nadležnostima utvrđenim u ovom Ustavu, uz poštivanje člana III, stava(4), tačke (b) i načela supsidijarnosti. d) Na zahtjev Evropske unije u procesu pristupanja Evropskoj uniji, Bosna i Hercegovina će biti nadležna za donošenje zakonodavstva, uspostavu institucija i osiguranje provedbe za bilo koje prethodno navedene obaveze. Član IV Parlamentarna skupština

Parlamentarna skupština ima dva doma: Dom naroda i Predstavnički dom. 1. Dom naroda

Dom naroda se sastoji od 15 21 delegata, od kojih su dvije trećine iz Federacije (uključujući pet Hrvata i pet Bošnjaka) i jedna trećina iz Republike Srpske (pet Srba). a) Nominovane hrvatske, odnosno bošnjačke delegate iz Federacije biraju hrvatski odnosno bošnjački delegati u Domu naroda Federacije. Delegate iz Republike Srpske bira Narodna skupština Republike Srpske. 268


Četrnaest delegata bira Dom naroda Federacije, a sedam delegata bira Narodna skupština Republike Srpske. b) Izbor u Dom naroda vrši se u skladu s izbornim zakonom koji će donijeti Parlamentarna skupština, a koji će biti usaglašen sa sljedećeim načelima: - delegati se biraju tajnim glasanjem, - za svaki konstitutivni narod, najmanje šest delegata će pripadati tom konstitutivnom narodu. b) Devet Trinaest članova Doma naroda sačinjava kvorum, pod uslovom da su prisutna najmanje tri četiri bošnjačka, tri četiri hrvatska i tri četiri srpska delegata. 2. Predstavnički dom

Predstavnički dom sastoji se od 4287 člana, od kojih se dvije trećine biraju sa teritorije Federacije, uključujući najmanje dva člana koja ne pripadaju nijednom od konstitutivnih naroda, jedna trećina sa teritorije Republike Srpske, uključujući najmanje jednog člana koji ne pripada nijednom od konstitutivnih naroda. a) Članovi Predstavničkog doma biraju se neposredno iz svog entiteta, na osnovu opštih i jednakih biračkih prava neposrednim i tajnim glasanjem, u skladu sa izbornim zakonom kojeg će donijeti Parlamentarna skupština. Međutim, prvi izbori će biti održani u skladu sa Aneksom 3. Opšteg okvirnog sporazuma. b) Većina svih članova izabranih u Predstavnički dom sačinjava kvorum. 3. Trajanje mandata i podobnost članova.

a) Mandat delegata i članova Parlamentarne skupštine traje četiri godine. b) Delegat ili član Parlamentarne skupštine može biti svaki punoljetni građanin Bosne i Hercegovine koji ima biračko pravo. c) Delegati i članovi Parlamentarne skupštine ne smiju obavljati nikakvu drugu posredno ili neposredno izabranu dužnost ili vršiti funkciju u organu izvršne vlasti za vrijeme trajanja mandata u Parlamentarnoj skupštini. Drugi slučajevi nespojivosti mogu se utvrditi zakonom. d) Delegati i članovi ne mogu biti pozivani na krivičnu ili građansku odgovornost u pogledu bilo kojeg čina izvršenog u okviru dužnosti u Parlamentarnoj skupštini. 269

Dragan Đukanović

4. Predsjednik i potpredsjednici domova Parlamentarne skupštine.

a) Domovi Parlamentarne skupštine imaju predsjednika i dva zamjenika predsjednika koje biraju iz reda svojih članova, a koji će obavljati dužnost u mandatu od četiri godine osim ako ne budu razriješeni. Predsjednici i zam jenici predsjednika ne mogu biti iz istog konstitutivnog naroda. b) Predsjednik Predstavničkog doma predstavlja Parlamentarnu skupštinu i odgovoran je za njeno efikasno funkcioniranje. c) Predsjednik Predstavničkog doma, predsjednik Doma naroda i predsjednik Vijeća ministara ne mogu biti iz istog konstitutivnog naroda. 35. Poslovnik o radu Procedura

a) I jedan i drugi dom će biti sazvani u Sarajevu, najkasnije 30 dana nakon njihovog izbora. Vanredna sjednica doma saziva se na zahtjev predsjednika Parlamentarne skupštine, predsjednika Bosne i Hercegovine, predsjednika Vijeća ministara ili jedne trećinečlanova datog doma. b) Svaki dom će većinom glasova usvojiti svoj poslovnik o radu i izabrati među svojim članovima jednog Srbina, jednog Bošnjaka i jednog Hrvata za predsjedavajućeg i zamjenike predsjedavajućeg, s tim da će mjesto predsjedavajućeg rotirati između ova tri lica. Sva glasanja su javna i unose se u zapisnik, osim ako nije drugačije utvrđeno ovim Ustavom i poslovnikom o radu datog doma. c) Sve zakonodavne odluke moraju biti odobrene od strane oba doma. Vijeće ministara i članovi Predstavničkog doma mogu predlagati zakone. d) Sve odluke u oba doma donose se većinom glasova onih koji su prisutni i glasaju. Delegati i članovi će ulagati najveće napore kako bi većina uključivala najmanje jednu trećinu glasova delegata ili članova sa teritorije svakog entiteta. Ukoliko većina ne uključuje jednu trećinu glasova delegata ili članova sa teritorije svakog entiteta, predsjedavajući i njegovi zamjenici će, radeći kao komisija, nastojati da u roku od tri dana od glasanja postignu saglasnost. Ukoliko ta nastojanja ne uspiju, odluke će se donijeti većinom onih koji su prisutni i glasaju, pod uslovom da glasovi protiv ne uključuju dvije trećine, ili više, delegata ili članova izabranih iz svakog entiteta. e) Sve odluke donesene u Predstavničkom domu na osnovu člana IV, stava (6), tačke (a) upućuju se u Dom naroda. U roku od 15 dana od prijema, predložena odluka Parlamentarne skupštine može biti proglašena destruk270


tivnom po vitalni interes bošnjačkog, hrvatskog ili srpskog naroda većinom glasova iz redova bošnjačkih, hrvatskih ili srpskih delegata kluba konstitutivnih naroda izabranih u skladu sa stavom 1, tačka (a). Za donošenje takve odluke biće potrebna saglasnost Doma naroda, izglasana odstrane većine bošnjačkih, većine hrvatskih i većine srpskih delegata koji su prisutni i glasaju u svakom klubu konstitutivnih naroda. f) Kada većina delegata drugog kluba konstitutivnih naroda bošnjačkih, hrvatskih ili srpskih delegata stavi primjedbu na pozivanje na tačku (e), predsjedavajući Doma naroda će odmah sazvati Zajedničku komisiju, koja se sastoji od tri delegata, od kojih je po jedan svaki izabran iz reda svakog od klubova konstitutivnih naroda bošnjačkih, hrvatskih i srpskih delegata, u cilju razrješenja tog pitanja. Ukoliko to Komisija ne uspije u roku od pet dana, predmet se upućuje Ustavnom sudu koji će po hitnom postupku preispitati proceduralnu ispravnost slučaja.dostaviti svoju odluku Parlamentarnoj skupštini. g) Dom naroda koji je izabran u prvimizborima poslije stupanja na snagu ovog Ustava ne može biti raspušten Dom naroda se može raspustiti odlukom Predsjedništva ili samog Doma, pod uslovom da je odluka Doma o raspuštanju donijeta većinom koja uključuje većinu delegata iz reda najmanje dva kluba konstitutivnih naroda naroda, bošnjačkog, hrvatskog ili srpskog. Predstavnički dom se može raspustiti većinom glasova svojih članova, uz uslov da odluku doma o raspuštanju odobri većina koja podrazumijeva većinu članova iz svakog od klubova konstitutivnih naroda. Aktuelni predsjednik Vijeća ministara se time smatra smijenjenim, ali je zajedno s Vijećem ministara dužan nastaviti da obavlja svoje redovne dužnosti do potvrde novog Vijeća ministara h) Odluke Parlamentarne skupštine neće stupiti na snagu prije nego što budu objavljene. i) Kompletni zapisnici sa rasprava u oba doma biće objavljivani, a njihove sjednice će, osim u izuzetnim situacijama u skladu sa poslovnikom, biti javne. j) Delegati i članovi ne mogu biti pozivani na krivičnu ili građansku odgovornost u pogledu bilo kojeg čina izvršenog u okviru dužnosti u Parlamentarnoj skupštini. (cf. IV(3)(d)) 46. Ovlaštenja

a) Parlamentarna skupština: i) usvaja ustavne amandmane u skladu s članom X, stav (1). 271

Dragan Đukanović

ii) usvaja Donosi zakone koji su potrebni za provođenje odluka Predsjedništva ili za vršenje funkcija Skupštine po ovom Ustavu. b) Odlučivanje o izvorima i iznosu sredstava za rad institucija Bosne i Hercegovine i za međunarodne obaveze Bosne i Hercegovine. c) Odobravanje budžeta za institucije Bosne i Hercegovine. iii) Odlučivanje o saglasnosti za ratifikaciju ugovoraDaje saglasnost za ratifikaciju ugovora. iv) bira Predsjedništvo Bosne i Hercegovine, u skladu s Ustavom v) vrši nadležnosti u ostalim pitanjima Ostala pitanja koja su potrebna da se provedu njene dužnosti, ili koja su joj dodijeljena zajedničkim sporazumom entiteta. b) Predstavnički dom: i) bira predsjednika Vijeća ministara i potvrđuje liste ministara; ii) nadzire rad Vijeća ministara i drugih institucija odgovornih Predstavničkom domu, u skladu s Ustavom i zakonima Bosne i Hercegovine; iii) imenuje i bira lica na dužnosti propisane Ustavom i zakonom; iv) odlučuje o izvorima i iznosu sredstava za rad institucija Bosne i Hercegovine i za međunarodne obaveze Bosne i Hercegovine. v) usvaja budžet institucija Bosne i Hercegovine. c) Dom naroda: i) razmatra da li je zakon koji je usvojio Predstavnički dom destruktivan po vitalni nacionalni interes. Član V Predsjedništvo

Predsjedništvo Bosne i Hercegovine se sastoji od tri člana: jednog Bošn jaka i jednog Hrvata, koji se svaki biraju neposredno sa teritorije Federacije, i jednog Srbina, koji se bira neposredno sa teritorije Republike Srpske. Bosna i Hercegovina ima predsjednika i dva potpredsjednika koji za jedno čine Predsjedništvo. Predsjednik Bosne i Hercegovine je istovremeno predsjednik Predsjedništva Bosne i Hercegovine. Predsjednik i svaki od potpredsjednika ne smiju biti iz istog konstitutivnog naroda. 272


Predsjednik i predsjedništvo sarađuju s Parlamentarnom skupštinom i Vijećem ministara, kao i ostalim institucijama Bosne i Hercegovine, kako bi se osiguralo redovno i djelotvorno funkcioniranje Bosne i Hercegovine. 1. Izbor i trajanje mandata

a) Izborima za Predsjedništvo prethodi imenovanje kandidata. Kandidati za Predsjedništvo su članovi Predstavničkog doma koji nisu izabrani u Dom naroda i koji imaju pismenu podršku najmanje pet članova Predstavničkog doma, pri čemu svaki član daje podršku samo jednom kandidatu. Ukoliko neki član imenuje više od jednog kandidata, sva imenovanja od strane tog člana nevažeća su. b) Radi glasanja o imenovanim kandidatima, delegati Doma naroda sastaju se u tri kluba konstitutivnih naroda. Delegati u Domu naroda koji ne pripadaju klubu konstitutivnih naroda mogu se pridružiti klubu konstitutivnih naroda, ali nijedan klub neće imati više od jednog dodatnog člana. Klubovi konstitutivnih naroda u Domu naroda glasaju o imenovanim kandidatima većinom glasova svakog od klubova, birajući po jednog kandidata iz svakog kluba, a Dom naroda će listu predloženih kandidata za pozicije u Predsjedništvu dostaviti Predstavničkom domu na potvrđivanje. c) Lista će sadržavati najmanje jednog člana Predsjedništva iz svakog entiteta. d) Nakon što Predstavnički dom potvrdi listu, članovi Predsjedništva biraju predsjednika, rotacijom ili na drugi način, u skladu sa zakonom koji donosi Predstavnički dom. e) Članovi Predsjedništva biraju se neposredno u svakom entitetu (tako da svaki glasač glasa za popunjavanje jednog mjesta u Predsjedništvu), u skladu sa izbornim zakonom kojeg donosi Parlamentarna skupština. Međutim, prvi izbori će se održati u skladu sa Aneksom 3. Opšteg okvirnog sporazuma. Bilo koje upražnjeno mjesto u Predsjedništvu će biti popunjeno od strane odgovarajućeg entiteta, u skladu sa zakonom koji će donijeti Parlamentarna skupština. f) Mandat članova Predsjedništva koji su izabrani na prvim izborima traje dvije godine; mandat članova izabranih nakon toga će biti četiri godine. Članovi Predsjedništva mogu biti birani još jedan uzastopni mandat, a nakon toga nemaju pravo izbora u Predsjedništvo prije isteka četvorogodišnjeg roka. 273

Dragan Đukanović

2. Poslovnik o radu Procedura

a) Predsjedništvo će usvojiti svoj poslovnik o radu koji će predvidjeti adekvatan vremenski rok za najavu sjednica Predsjedništva. b) Članovi Predsjedništva će između sebe imenovati jednog člana za predsjedavajućeg. U prvom mandatu Predsjedništva, predsjedavajući će biti onaj član koji je dobio najveći broj glasova. Poslije toga, način izbora predsjedavajućeg, rotacijom ili na drugi način, odrediće Parlamentarna skupština u skladu sa članom IV, stav 3. c) Predsjedništvo će nastojati da usvoji sve odluke Predsjedništva – tj. one koje se tiču pitanja koja proizilaze iz člana V (3), tačke (a) do (e) – putem konsenzusa. Takve odluke mogu, pod uslovima iz tačke (d) ovog stava, usvojiti dva člana ukoliko svi pokušaji da se dostigne konsenzus ne uspiju. d) Član Predsjedništva koji se ne slaže sa odlukom, može odluku Predsjedništva proglasiti destruktivnom po vitalni interes entiteta za teritoriju sa koje je izabran, pod uslovom da to učini u roku od tri dana po njenom usvajanju. Takva odluka će biti odmah upućena Narodnoj skupštini Republike Srpske, ukoliko je tu izjavu dao član sa te teritorije; bošnjačkim delegatima u Domu naroda Federacije, ukoliko je takvu izjavu dao bošnjački član; ili hrvatskim delegatima u istom tijelu, ukoliko je tu izjavu dao hrvatski član. Ukoliko takav proglas bude potvrđen dvotrećinskom većinom glasova u roku od 10 dana po upućivanju, osporavana odluka Predsjedništva neće imati učinka. 3. Ovlaštenja

a) Predsjednik: Predsjedništvo je nadležno za: i) predstavlja Bosnu i Hercegovinu; ii) potpisuje i proglašava zakone; iii) potpisuje i, nakon saglasnosti Parlamentarne skupštine, ratificira međunarodne sporazume; iv) na prijedlog Vijeća ministara, imenuje i razrješava ambasadore i izaslanike u skladu s postupkom utvrđenim zakonom Bosne i Hercegovine. v) akreditira i prima ambasadore i izaslanike; vi) ima nadležnost za sazivanje sjednica Vijeća ministara i Parlamentarne skupštine, predlaže dnevni red za te sjednice, i učestvuje u svim sjednicama; 274


vii) podnosi izvještaje o rashodima Predsjedništva Parlamentarnoj skupštini Predstavničkom domu na njegov zahtjev, ali najmanje jedanput godišnje; viii) obavlja druge funkcije koje mogu biti potrebne za obavljanje njegovih dužnosti. b) Predsjedništvo, koje predstavlja jedinstvo Bosne i Hercegovine, isključivo konsenzusom: i) vrši vrhovnu komandu i kontrolu nad oružanim snagama u skladu sa zakonom i obavlja druge dužnosti u oblasti obrane kako je predviđeno zakonom Bosne i Hercegovine; ii) imenuje kandidata za predsjednika Vijeća ministara, nakon konsultacija s političkim strankama zastupljenim u Predstavničkom domu; iii) imenuje članove Upravnog odbora Centralne banke Bosne i Hercegovine. iv) dodjeljuje odlikovanja i druga priznanja u skladu sa zakonom Bosne i Hercegovine v) uz supotpis premijera, daje pojedinačna pomilovanja u skladu sa zakonom Bosne i Hercegovine a) Vođenje vanjske politike Bosne i Hercegovine. b) Imenovanje ambasadora i drugih međunarodnih predstavnika Bosne i Hercegovine, od kojih najviše dvije trećine mogu biti odabrani sa teritorije Federacije. c) Predstavljanje Bosne i Hercegovine u međunarodnim i evropskim organizacijama i institucijama i traženje članstva u onim međunarodnim organizacijama i institucijama u kojima Bosna i Hercegovina nije član. d) Vođenje pregovora za zaključenje međunarodnih ugovora Bosne i Hercegovine, otkazivanje i, uz suglasnost Parlamentarne skupštine, ratifikovanje takvih ugovora. e) Izvršavanje odluka Parlamentarne skupštine. f) Predlaganje godišnjeg budžeta Parlamentarnoj skupštini, uz preporuku Vijeća ministara. g) Podnošenje izvještaja o rashodima Predsjedništva Parlamentarnoj skupštini na njen zahtjev, ali najmanje jedanput godišnje. 275

Dragan Đukanović

h) Koordinaciju, prema potrebi, sa međunarodnim i nevladinim organizacijama u Bosni i Hercegovini. i) Vršenje drugih djelatnosti koje mogu biti potrebne za obavljanje dužnosti, koje mu prenese Parlamentarna skupština, ili na koje pristanu entiteti. 4. Zahtjev predsjednika za razmatranje zakona

U roku od jedne sedmice nakon što Parlamentarna skupština usvoji neki zakon, ukoliko se predsjednik ne saglasi s tim zakonom ili nekom njegovom odredbom, predsjednik upućuje taj zakon zajedno sa svojim primjedbama Parlamentarnoj skupštini na razmatranje. Ako Parlamentarna skupština ponovo usvoji taj zakon, od predsjednika se zahtjeva da zakon proglasi u roku od 5 dana. Član Vbis 4. Vijeće ministara

Predsjedništvo će imenovati predsjedavajućeg Vijeća ministara koji će preuzeti dužnost po odobrenju Predstavničkog doma. Predsjedavajući će imenovati ministra vanjskih poslova, ministra vanjske trgovine i druge ministre po potrebi, a koji će preuzeti dužnost po odobrenju Predstavničkog doma. a) Predsjednavajući i ministri zajedno sačinjavaju Vijeće ministara i odgovorni su za provođenje politike i odluka Bosne i Hercegovine u oblastima kako je naznačeno u stavovima 1, 4 i 5 člana III, o čemu podnose izv ještaj Parlamentarnoj skupštini (uključujući, najmanje jedanput godišnje, izvještaj o rashodima Bosne i Hercegovine). b) Najviše dvije trećine svih ministara mogu biti imenovani sa teritorije Federacije. Predsjedavajući će, također, imenovati zamjenike ministara (koji neće biti iz istog konstitutivnog naroda kao i njihovi ministri), koji će preuzeti dužnost nakon odobrenja Predstavničkog doma. c) Vijeće ministara će podnijeti ostavku ukoliko mu Parlamentarna skupština izglasa nepovjerenje. Izvršna vlast za Bosnu i Hercegovinu povjerava se Vijeću ministara u skladu sa Ustavom, a Vijeće ministara ima odgovornost prema građanima Bosne i Hercegovine kroz Predstavnički dom. Predsjednik Vijeća ministara, odnosno premijer, zajedno s ministrima čini Vijeće ministara. 276


1. Opšta načela

a) Vijeće ministara bira se na početku svakog novog mandata Parlamentarne skupštine ili nakon ostavke prethodnog Vijeća ministara. b) Predsjednik Vijeća ministara ne može preuzeti dužnost dok ne bude potvrđeno cjelokupno Vijeće ministara.. c) Nakon konstituiranja, Vijeće ministara će iz reda svojih članova izabrati dva potpredsjednika Vijeća ministara. Predsjednik i dva potpredsjednika ne mogu biti iz istog konstitutivnog naroda. d) Najviše dvije trećine svih ministara mogu biti imenovani sa teritorije Federacije. 2. Izbor predsjednika Vijeća ministara

a. Predsjedništvo Bosne i Hercegovine, nakon konsultacija s političkim strankama zastupljenim u Predstavničkom domu, imenuje kandidata za predsjednika Vijeća ministara. b. Ako Predstavnički dom ne izabere kandidata većinom glasova članova Predstavničkog doma, Predsjedništvo će ponovno dostaviti imenovanje istog kandidata ili će imenovati drugog kandidata u roku od deset dana. c. Ako kandidata kojeg je imenovalo Predsjedništvo ne izabere u drugom krugu glasanja većina članova Predstavničkog doma, članovi Predstavničkog doma mogu imenovati kandidata za predsjednika Vijeća ministara uz pismenu podršku najmanje 1/6 članova Predstavničkog doma. Svaki član može podržati samo jednog kandidata. Ukoliko neki član imenuje više od jednog kandidata, sva imenovanja od strane tog člana nevažeća su. d. U trećem krugu glasanja, glasa se o kandidatu kojeg je imenovalo Predsjedništvo iz drugog kruga glasanja i kandidatima koje je imenovao Predstavnički dom, s tim da se prvo glasa o kandidatu kojeg je imenovalo Predsjedništvo, a potom prema redoslijedu njihovog imenovanja, o kandidatima koje je imenovao Predstavnički dom. e. Prvi kandidat koji dobije potrebnu većinu onih koji su prisutni i glasaju bit će izabran za predsjednika Vijeća ministara. 3. Izbor ministara

a. Predsjednik Vijeća ministara će nakon potvrđivanja podnijeti Predstavničkom domu listu kandidata za Vijeće ministara. 277

Dragan Đukanović

b. Ako predloženu listu ne potvrdi Predstavnički dom, predsjednik Vijeća ministara predlaže novu listu. Postupak se ponavlja dok lista ne dobije potrebnu većinu. c. Ako Predstavnički dom ne uspije potvrditi listu kandidata u roku od 30 dana, predsjednik Vijeća ministara gubi svoj mandat, a Predstavnički dom bira novog predsjednika Vijeća ministara, u skladu s Ustavom. d. Svi ministri stupaju na dužnost nakon što ih potvrdi Predstavnički dom. 4. Trajanje mandata

a. Mandat Vijeća ministara počinje danom potvrđivanja, a završava na dan kada se potvrdi novo Vijeće ministara. b. Vijeće ministara će podnijeti ostavku ukoliko mu u bilo koje vrijeme Predstavnički dom izglasa nepovjerenje. Odlazeći predsjednik Vijeća ministara, zajedno s Vijećem ministara, mora nastaviti da obavlja svoje redovne dužnosti do potvrde novog Vijeća ministara. 5. Nadležnosti Vijeća ministara.

Vijeće ministara: a. vodi vanjsku politiku Bosne i Hercegovine. b. izvršava akte Parlamentarne skupštine; c. predlaže zakone; d. predlaže godišnji budžet Predstavničkom domu; e. donosi podzakonske akte i druge akte kako je predviđeno zakonom Bosne i Hercegovine; f. usmjerava rad institucija i tijela Vijeća ministara; g. osigurava da Bosna i Hercegovina ispunjava svoje domaće i međunarodne obaveze u skladu s Ustavom i zakonom; h. obavlja sve druge dužnosti povjerene zakonom. 6. Nadležnosti predsjednika Vijeća ministara.

Predsjednik Vijeća ministara: a. je ministar bez portfelja i odgovoran je za upravljanje i djelotvorno funkcioniranje Vijeća ministara. b. zajedno s ministrima, odgovoran je za rad Vijeća ministara. 278


c. utvrđuje prioritete i opći pravac rada Vijeća ministara. d. predsjedava sjednicama Vijeća ministara. e. osigurava jedinstvo Vijeća ministara. f. organizira i usmjerava rad Vijeća ministara. g. podnosi izvještaje Predstavničkom domu o radu Vijeća ministara. h. ima ovlast da suspendira podzakonske i druge akte koje donesu ministri ukoliko se njima ne izvršava politika Vijeća ministara. i. obavlja druge dužnosti predviđene zakonom. 7. Dodatne odredbe.

a. Sastav, odlučivanje, ostavke, upražnjena mjesta, popunjavanje upražn jenih mjesta, izglasavanje nepovjerenja kao i druga pitanja od značaja za rad Vijeća ministara uređuju se zakonom Bosne i Hercegovine. b. Ministarstva i njihove nadležnosti utvrđuju se zakonom Bosne i Hercegovine. 5. Stalni komitet

a) Svaki član Predsjedništva će, po službenoj dužnosti, vršiti funkciju civilnog zapovjednika oružanih snaga. Nijedan entitet neće prijetiti silom niti upotrebljavati silu protiv drugog entiteta i ni pod kakvim okolnostima oružane snage jednog entiteta ne smiju ući niti boraviti na teritoriji drugog entiteta bez saglasnosti njegove vlade i Predsjedništva Bosne i Hercegovine. Sve oružane snage u Bosni i Hercegovini će funkcionisati u skladu sa suverenitetom i teritorijalnim integritetom Bosne i Hercegovine. b) Članovi Predsjedništva će izabrati Stalni komitet za vojna pitanja koji će koordinirati aktivnosti oružanih snaga u Bosni i Hercegovini. Članovi Predsjedništva ujedno su i članovi Stalnog komiteta. Član VI Ustavni sud

1. Sastav

Ustavni sud Bosne i Hercegovine sastoji se od devet članova. a) Četiri člana bira Predstavnički dom Federacije, a dva člana Skupština Republike Srpske. Preostala tri člana bira predsjednik Evropskog suda za ljudska prava nakon konsultacija sa Predsjedništvom. 279

Dragan Đukanović

b) Sudije će biti istaknuti pravnici visokog moralnog ugleda. Svako ko udovoljava takvoj kvalifikaciji i ima pravo glasa može biti imenovan za sudiju Ustavnog suda. Sudije koje bira predsjednik Evropskog suda za ljudska prava ne mogu biti državljani Bosne i Hercegovine ili bilo koje sus jedne države. c) Mandat sudija imenovanih u prvome sazivu biće pet godina, izuzev ako podnesu ostavku ili budu s razlogom razriješeni na osnovu konsenzusa ostalih sudija. Sudije koje su imenovani u prvome sazivu ne mogu biti reimenovani. Sudije koje će biti imenovani nakon prvog saziva služiće do navršenih 70 godina života, izuzev ako podnesu ostavku ili budu s razlogom razriješeni na osnovu konsenzusa ostalih sudija. d) Za imenovanja koja se budu vršila nakon isteka perioda od pet godina od prvih imenovanja, Parlamentarna skupština može zakonom predvidjeti drugačiji način izbora troje sudija koje bira predsjednik Evropskog suda za ljudska prava. 2. Procedure

a) Većina svih članova suda sačinjava kvorum. b) Sud će, većinom glasova svih članova, usvojiti svoja pravila o radu. Sud će voditi javne rasprave, a svoje odluke će javno obrazlagati i objavljivati. 3. Jurisdikcija

Ustavni sud će podržavati ovaj Ustav. a) Ustavni sud je jedini nadležan da odlučuje o bilo kojem sporu koji se javlja po ovom Ustavu između dva entiteta, ili između Bosne i Hercegovine i jednog ili oba entiteta, te između institucija Bosne i Hercegovine, uključujući ali ne ograničavajući se na to pitanje: - Da li je odluka entiteta da uspostavi poseban paralelan odnos sa sus jednom državom u skladu sa ovim Ustavom, uključujući i odredbe koje se odnose na suverenitet i teritorijalni integritet Bosne i Hercegovine. - Da li je bilo koja odredba ustava ili zakona jednog entiteta u skladu sa ovim Ustavom. Sporove može pokrenuti član Predsjedništva, predsjedavajući Vijeća ministara, predsjedavajući, ili njegov zamjenik, bilo kojeg doma Parlamentarne skupštine; jedna četvrtina članova/delegata bilo kojeg doma Parla280


mentarne skupštine, ili jedna četvrtina članova bilo kojeg doma zakonodavnog organa jednog entiteta. b) Ustavni sud također ima apelacionu nadležnost u pitanjima koja su sadržana u ovom Ustavu, kada ona postanu predmet spora zbog presude bilo kojeg suda u Bosni i Hercegovini. c) Ustavni sud je nadležan u pitanjima koja mu je proslijedio bilo koji sud u Bosni i Hercegovini u pogledu toga da li je zakon, o čijem važenju njegova odluka ovisi, kompatibilan sa ovim Ustavom, sa Evropskom konvencijom o ljudskim pravima i osnovnim slobodama i njenim protokolima, ili sa zakonima Bosne i Hercegovine; ili u pogledu postojanja ili domašaja nekog opšteg pravila međunarodnog javnog prava koje je bitno za odluku suda. 4. Brčko Distrikt Bosne i Hercegovine

Brčko Distrikt Bosne i Hercegovine, koji postoji pod suverenitetom Bosne i Hercegovine i spada pod nadležnosti institucija Bosne i Hercegovine, onako kako te nadležnosti proizlaze iz ovoga Ustava, čiji je teritorij u zajedničkoj svojini (kondominij) entiteta, jedinica je lokalne samouprave s vlastitim institucijama, zakonima i propisima, te s ovlastima i statusom konačno propisanim odlukama Arbitražnog tribunala za spor u vezi s međuentitetskom linijom razgraničenja u oblasti Brčkog. Odnos između Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine i institucija Bosne i Hercegovine i entiteta može se dalje urediti zakonom koji donosi Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine. Ustavni sud Bosne i Hercegovine nadležan je za odlučivanje o bilo kakvom sporu u vezi sa zaštitom utvrđenog statusa i ovlasti Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine koji se može javiti između jednog ili više entiteta i Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine ili između Bosne i Hercegovine i Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine, prema ovome Ustavu i odlukama Arbitražnog tribunala. Svaki takav spor također može pokrenuti većina zastupnika u Skupštini Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine, koja uključuje najmanje jednu petinu izabranih zastupnika iz reda svakog od konstitutivnih naroda.” 5. Odluke

Odluke Ustavnog suda su konačne i obavezujuće. 281

Dragan Đukanović

VIbis Sud Bosne i Hercegovine, državno Tužilaštvo, Državna agencija za istrage i zaštitu i sudsko i tužilačko vijeće

Postojaće Sud Bosne i Hercegovine, Tužilaštvo Bosne i Hercegovine, Državna agencija za istrage i zaštitu, te radi osiguranja nezavisnog i profesionalnog sistema pravosuđa, sudsko i tužilačko vijeće. Član VII Centralna banka

Centralna banka Bosne i Hercegovine je jedina ovlaštena institucija za štampanje novca i monetarnu politiku na cijelom području Bosne i Hercegovine. 1. Nadležnosti Centralne banke odrediće Parlamentarna skupština. Međutim, u periodu od šest godina od stupanja na snagu ovog Ustava, Centralna banka neće moći davati kredite štampanjem novca, niti funkcionisati kao valutna komisija; nakon tog perioda Parlamentarna skupština može tu nadležnost dati Centralnoj banci. 2. Prvi Upravni odbor Centralne banke će se sastojati od Guvernera ko jega imenuje Međunarodni monetarni fond, nakon konsultacija sa Predsjedništvom, i tri člana koja imenuje Predsjedništvo, od kojih su dva iz Federacije (jedan Bošnjak i jedan Hrvat, koji će dijeliti jedan glas) i jedan iz Republike Srpske - svi sa mandatom od 6 godina. Guverner, koji neće biti državljanin Bosne i Hercegovine niti bilo koje susjedne države, može imati odlučujući glas u slučaju neriješenog ishoda glasanja. 3. Nakon tog perioda, Upravni odbor Centralne banke Bosne i Hercegovine će se sastojati od pet lica koja imenuje Predsjedništvo na period od 6 godina. Odbor će među svojim članovima imenovati Guvernera na period od 6 godina. Član VIII Finansije

1. Predstavnički dom Parlamentarna skupština će svake godine, na pri jedlog Vijeća ministara Predsjedništva, usvojiti budžet kojim se finansiraju troškovi potrebni za izvršavanje nadležnosti institucija Bosne i Hercegovine i međunarodnih obaveza Bosne i Hercegovine. 282


2. Ukoliko se takav budžet ne usvoji blagovremeno, budžet za prethodnu godinu će biti korišten na privremenoj osnovi. 3. Federacija će obezbijediti dvije trećine, a Republika Srpska jednu trećinu prihoda koji su potrebni za budžet, osim ako se prihodi ne prikupljaju na način kako je utvrdio Predstavnički dom utvrdila Parlamentarna skupština. Član IX Opšte odredbe

1. Nijedno lice koje se nalazi na izdržavanju kazne, izrečene presudom Međunarodnog tribunala za bivšu Jugoslaviju, i niti jedna osoba koja je pod optužnicom Tribunala a koja se nije povinovala naredbi da se pojavi pred Tribunalom, ne može biti kandidat ili imati bilo koju neimenovanu, izbornu ili drugu javnu funkciju na teritoriji Bosne i Hercegovine. 2. Naknada za lica koja obavljaju funkcije u institucijama Bosne i Hercegovine ne može biti umanjena za vrijeme trajanja mandata nosioca funkcije. 3. Funkcioneri imenovani na položaje u institucijama Bosne i Hercegovine, u pravilu, odražavaju sastav naroda Bosne i Hercegovine. Član X Izmjene i dopune

1. Amandmanska procedura

Ovaj Ustav može biti mijenjan i dopunjavan odlukom Parlamentarne skupštine, koja uključuje dvotrećinsku većinu prisutnih i koji su glasali u Predstavničkom domu. 2. Ljudska prava i osnovne slobode

Nijednim amandmanom na ovaj Ustav ne može se eliminisati, niti umanjiti bilo koje od prava i sloboda iz člana II ovog Ustava, niti izmijeniti ova odredba. Član XI Prelazne odredbe

Prelazne odredbe u vezi sa javnim funkcijama, važenjem zakona i drugim pitanjima izložene su u Aneksu II ovog Ustava. 283

Dragan Đukanović

Član XII

Stupanje na snagu

1. Ustav će stupiti na snagu po potpisivanju Opšteg okvirnog sporazuma kao ustavni akt, kojim se amandmanski zamjenjuje i stavlja van snage Ustav Republike Bosne i Hercegovine. 2. U roku od tri mjeseca od stupanja na snagu ovog Ustava, entiteti će amandmanskim postupkom izmijeniti svoje ustave da bi se osigurala saglasnost sa ovim Ustavom u skladu sa članom III, stav 3, tačka (b).

CIP - Каталогизација у публикацији Народна библиотека Србије, Београд 327(497.11) 327(497.11:497.6) 323(497.6) МИЉУШ, Брано, 1950Dobrosusedski odnosi : u svetlu srpsko-bosanskohercegovačkog pitanja / Brano Miljuš, Dragan Đukanović. - Beograd : Institut za međunarodnu politiku i privredu, 2011 (Beograd : Želnid). - 284 str. : ilustr. ; 25 cm Tiraž 300. - Napomene i bibliografske reference uz tekst. - Bibliografija: str. 135-137, 233-239. ISBN 978-86-7067-153-9 1. Ђукановић, Драган, 1974- [аутор] a) Србија - Спољна политика b) Србија Босна и Херцеговина COBISS.SR-ID 182430220

284

Dobrosusedski odnosi

Recommend Documents