Euskal Euskera (Fontaneda Gontzal

1

www.fontaneda.net

ASMOA ETA HELBURUA

Euskara oso hizkuntza zaila dela esaten dute erdaldun guztiek, baieztatzen dute euskarazko ikasle guztiek eta hartzen dute ontzat ia euskaldun guztiek; eta ez da egia. Hizkuntza konplexua da, ezin ukatu; batez ere, aditz konplexua duelako. Berezko konplexutasun honi gaur egun erabiltzen den erdal gramatikaren oztopoak laguntzen dio uste txar hori lortzen. Euskara aztertzeko, orain arte erdal gramatiken metodoa erabili da, beste hizkuntzak aztertzen dituen metodoa. Metodo honek grekoaren egitura, latinarena, erromanikoena, saxoiena, eslabierena, etab.ena aztertzeko balio du, hizkuntza horiek guztiek oinarrizko egitura bera dute eta. Hizkuntza guztiak aztertzeko mundu-mailako metodo bakar bat erabiltzea zilegia izanik, hemen etxe barruan, batez ere gure hizkuntza aztertu, irakatsi eta ikasteko, metodo hori euskal egituraren etsai bihurtzen da: arauak euskaratik atera beharrean, euskara bera erdal arauetara moldarazten duelako. Adibidez, har dezagun NORen definizioa: 16. orrialdean ikusiko denez eta euskarak berak erakusten digunez, “NOR aditzeko objektua da.” Definizio argia da, garbia eta erraza, beste hizkuntzek ezarritako estutasunik eta bihurgunerik gabe. Hala ere, gaur egungo gramatikak hauxe dio: “NOR aditz iragangaitzetako subjektua da edo aditz iragankorretako objektu zuzena.” Bigarren hau ere egia da, baina beste hizkuntzetako definizioa, erdal kontzeptuei darraielako. Bigarren honek gure NORen erdal bi baliokide definitzen ditu. Erdararen arazoa da gure NOR nola itzuli.

IZEN SINTAGMA + ADITZ SINTAGMA Erdara guztietan perpausa izen-sintagma + aditz-sintagma bikoteaz osatua da; hots, komunztadura subjektua + aditza bikotean datza. Hizkuntza horietan guztietan, beti subjektuak jokarazten du aditza, beti subjektu eta aditzaren artekoa izaten da komunztadura. Inguruko hizkuntza guztietan gertatzen da: portugesetik

2

www.fontaneda.net

errusierara eta norbegieratik arabierara. Espainieraren eredua har dezakegu. YO TÚ ELLA NOSOTROS VOSOTRAS ELLOS

os le les me

LLEVO a casa en coche LLEVAS un ramo de flores LLEVA gafas LLEVAMOS muchos años LLEVAIS uniforme LLEVAN al huerto

Subjektua TÚ den guztietan aditza beti LLEVAS izango da; bost axola zenbat gauza daramazun edo nori daramakiozun. Gauzak horrela, subjektua + aditza edo izen-sintagma + aditz-sintagma egitura beste hizkuntzetarako egokia da. Eskema honetan izen-sintagma subjektua da. Eta aditz-sintagmaren barruan aditza eta beste osagaiak daude, hauen artean objektu zuzena eta zehar-objektua ere, ez baitute aditzean batere eraginik. Baina eskema honek ez du euskaran balio, munduan oso hizkuntza gutxik bezala, euskarak ergatiboa erabiltzen duelako. Azter ditzagun espainierazko hiru adibide, eta gero euskal itzulpenekin alderatuko ditugu. YO YO TÚ

me

HE salido del agua HE sacado la pelota del agua HAS sacado (a mí) del agua

Lehenengo bi perpausetan subjektua, izen-sintagma, YO berbera da eta aditza komunztatu egiten da, HE berbera da. Hirugarren perpausean subjektua aldatu dugu (TÚ), eta aditza komunztatu, aldatu egin da (HAS). Bestalde, 3. perpauseko ME (A MÍ) eta lehenengo bietako YO ezberdinak ditugu, hurrenez hurren objektu zuzena eta subjektuak direlako. Ikus ditzagun orain hiru perpausok euskaraz. NI uretatik atera NIK pilota uretatik atera ZUK ni uretatik atera

NAIZ DUT NAUZU

Zerbait gertatzen da euskaran, subjektua + aditza erdal eskema ez dabil eta. Lehenengo bi perpausetan, “subjektu” bera izan arren, eraldatuta agertzen da (ni– eta niK) eta gainera aditza ere aldatu da (Naiz eta duT). Ezberdinak zergatik diren? Erdaran biak gauza bera (subjektua) badira ere, euskaran biak gauza ezberdinak (1. perpausekoa NOR eta 2.goa NORK) direlako. Bestalde, lehenengo eta hirugarren perpausetan NI bera agertzen da, erdaran eginkizun ezberdina duen arren (NI “subjektua” 1.ean eta NI “objektu zuzena” 3.ean). Zergatik NI bera, eta bi adizkietan (Naiz eta Nauzu) N– bera? Erdaran ezberdinak (subjektua eta objektu zuzena) izan arren, euskaran biak gauza bera, biak NOR direlako. Subjektua + aditza eskema ez dabil euskaran, euskara hizkuntza berezia delako. Bakoitzak perpausean duen zeregina aztertu behar dugu, NOR zein den, NORI zein den, eta NORK zein den. Euskaran euskal eskema dabil; nor + nori + nork eskema, alegia NORK niK zuK

NOR ni– pilotA ni–

OSAGARRIA uretatik uretatik uretatik

ADITZA . atera Naiz. atera DuT. atera NauZU.

Honela bai: 1. eta 3. perpausetan ni– bera dugu, NOR direlako. 2. perpausean, berriz, niK ezberdina dugu, NORK delako; eta bestalde, aditzeko NOR eta NORK sintagmen markak argi eta garbi agertzen zaizkigu. Honelaxe dabil euskara. Dakusagunez, “subjektu” kontzeptua nahasgarria da, bi gauza adierazten ditu

3

www.fontaneda.net

eta. “Subjektua” zein den jakitea baliagarria ez denez, zein deklinabide-atzizki jarri eta aditza nola eratu ez dioskunez gero, zertarako nahi dugu “subjektua”? 1. perpausean ni “subjektua” delakoan dago gramatikari asko. Bai, “subjektua” da, pertsona-izenordaina da, silaba batekoa da. Baina perpausa josteko, hots, sintagmei atzizki egokia jartzeko eta aditza egokiro jokatzeko, “subjektua”, izenordaina eta silaba batekoa, hiru ezaugarriak alferrik ditugu; NOR dela hartu behar dugu gogoan eta kito: objektua, gauza atera, berez edo beste batek lagunduz uretatik kanpora mugitu den izakia. 3.ean ni, “objektu zuzena” deitu arren, perpauseko NOR da, objektua, hemen ere gauza atera, oraingoan zure laguntzaz uretatik kanpora mugitu den izakia. Dakusagunez, “subjektua” eta “objektu zuzena” kontzeptu anbiguoak dira. Objektua edo NOR (gauza ikusia, gauza etorria, gauza eroria, gauza erosia…) adiera bakarreko kontzeptu argia da, beti gauza bakar bat adierazten duelako. Euskal perpaus guztietan hirugarren pertsonako objektu singular guztiek (erdaran subjektua edo objektu zuzena edo zernahi izan arren), guztiek –A atzizkia hartzen dute eta oraindaldiko indikatiboari D– aurrizkia jartzen diote, guztiek.

ERDARA NOLA, EUSKARA HALA Euskaldunok ere badaukagu buruan ikasita erdal eskema. Bi adibide bakarrik: *harritu egin nau zu ez etortzea

harritu egin nau zu ez etortzeak esan beharrean. Hiztegi on eta ospetsu baten 2000ko argitaraldian irakur daiteke. Nor, nori eta nork zein diren aztertu gabe, “subjektuan” oinarritzen delako

Erdaraz “zu ez etortzea” edo “zu ez etortzeak” subjektuak dira, gauza bera. Baina euskaraz “harrigarria da zu ez etortzea” eta “harritu egin nau zu ez etortzeak” esaldietako sintagma azpimarratuak bestelakoak dira. Euskaraz ez dira “subjektuak”, lehenengoa NOR eta bigarrena NORK baizik. Honelaxe dabil euskara. Azken adibide hau ere ikus dezagun. *jaiak ondo pasatu nahi dugulako

jaiak ondo pasatu nahi ditugulako esan ordez. Euskaldun hiri bateko jai-abestiaren testu-zatia da, nik hemen egokitua. Nor-norinork egitura baztertuz, euskaldun guztiok ikasita daukagun erdal egiturari darraiolako

Erdaran oinarria subjektua denez gero, euskaran ere bai. Erdal eskoletan edo euskal ikastoletan denoi irakatsi zaigun erdal eskemari jarraituz, beti “subjektuari” begira, “gu gara” ala “guk dugu” aukeratu behar da, perpausa iragangaitza ala iragankorra den; hauxe sartu zaigu buruan ondo finkatuta. Abesti honek NORK bakarrik izan du kontuan, NOR ez; erdaraz bezala “subjektua” bakarrik hartu du gogoan. Baina NOR, NORI eta NORK aztertu behar ditugu.

4

www.fontaneda.net

“ARTIKULUA” Singularrez –A eta pluralez –AK atzizkiak “euskal artikulu mugatzailea” direla esaten dute gramatikari gehienek. Iritzi hau sakonki errotuta dago euskal gramatikan, eta ez da harritzekoa, Oihenartek –A–AK atzizkiak “artikulutzat” 1638an, orain dela lau mende, hartu zituen eta. Egia esan, –A–AK atzizkiek gehienetan erdal artikulua itzultzen dute, erdal artikuluak hirugarren pertsonaren sintagmak bakarrik mugatzen dituelako; singular edo plural, maskulino, femenino edo neutro, edonola ere beti hirugarren pertsonak bakarrik (erdarak lehenengo edo bigarren pertsonaren sintagmak mugatu behar dituenean, hirugarren pertsonako artikulu bera erabiltzen du). Dena den, –A–AK atzizkiak erdal artikuluarekin kidetu zituenean, Oihenartek ez zuen gogoan izan 93 urte lehenago Etxeparek 1545ean idatzia zuena (1): BiOK behin sekretuki nonbait mintza gaitezen Eta areago, Axularrek berak 1643an, bost urte gerotxoago, honelaxe idatziko zuena: Zertan pentsatzen ote duzu zuk, bekatu gehiago egiten duzunORREK? Hala eta guztiz ere, lau mende joanda, Etxepare eta Axularrek –A–AK baino, sasiartikulua baino, euskal deklinabidea aberatsagoa dela irakatsi ziguten arren, sasiartikuluari lotuta jarraitzen dugu oraindik, erdaratik hartutako adigai horrek gure deklinabideari kalte handia egin badio ere. Izan ere, euskal deklinabideak, ez hirugarren pertsonak bakarrik, sei pertsonen sintagmak mugatzen ditu, sei pertsonetarako berezko atzizki bana erabiliz. Honatx adibide batzuk: Hutsa naizenAU (ni) huts geldi nadin Zeri begira hago alfer handi nagiORI (hi)? Maritxu, nora zoaz eder galantORI (zu)? Jan dezagun orain hemen daukagun opilA (hura) BiOK (gu) joango gara, seme, elkarrekin Zatozte guztiOK (zuek) hona Zeren baskoAK (haiek) baitira abil

Orixe Ainibarro Herri-abestia Bustintza Agirre Ikaztegieta Etxepare

HURA eta HAIEK hirugarren pertsonetako –A–AK atzizkiak erdal artikulu mugatzailearekin bat datoz eta euskaldun guztiok ezagutu eta erabiltzen ditugu. GU eta ZUEK pertsonetako plural hurbileko –OK atzizkia ezaguna eta onartua da gaur egun, baina askotan baztertzen da –AK atzizkiaren alde, sasiartikuluaren eraginagatik. Atzo arratsaldean izan ginen lagun guztiAK (gu?) erromerian Agur jaunAK (zuek?)!

Herri-abestia Abesti errituala

Baina NI eta HI-ZU pertsonetako singular hurbilean datza, hain zuzen ere, sasiartikuluak eragindako kalterik larriena, dagozkien atzizkiak, erabilera urri-urriagatik ia-ia ezezagunak izanik, benetan galzorian daudelako. Nik, bitarteko idazkariAK (nik?), hala egiaztatu dut Gure Aita, zeruetan zarenA (zu?)

(1)

Udal baten akta Kristau-otoitza

Sail honetako aipuak moldatuta daude, euskara batuaz eta ortografia egokituta. Jatorrizko testuak kapitulu honen atzeko bibliografian agertzen dira.

5

www.fontaneda.net

Hala eta guztiz ere, literaturan badago singular hurbilaren adibide argirik. Nik, zerbitzuko burua naizenONEK (nik), hauxe jakinaraziko dut Baserritar naizenONEK (nik) baserritartxo iaio bat behar dut Zer esan behar didazue niri, herria ezagutzen dudanONI (niri)? Ai zein mutur-jokak Pello bihurriORREK (hik) ikusteko dauzkaan! Hiru egunean berritzen duanORREK (hik) heure burua libra ezak Hiri emango dinat, nire ametsen muin haizenORRI (hiri)! Jakin ezazu ene jaunORREK (zuk) nire logelan sartu zela Denon erregeORREK (zuk) emazu bakea Zuri, aita Jaungoiko ahalguztidunORRI (zuri), aintza guztia

B.A.O. Azkue Euskaltzaindia Zavala Lardizabal Garate Otxolua Kalonje Uribarren

Zenbait idazlek lehenengo eta bigarren pertsonetako singular hurbilean,–AU eta –ORI beharrean, –OR atzizki erkidea erabiltzen du, plural hurbilean–OK egiten den bezalaxe. Zure maiteen baltsan naizenOR (ni) gomendatzen

Harizmendi

Harizmendiren moduan, Aresti eta Kintanak ere singular hurbila zuten kontuan beren “Izenen eta Izenordekoen Deklinazioan” –OR atzizki bakarra iradoki zutenean. jaunOR - jaunORI - jaunORK (ni edo hi-zu, nor - nori - nork) Jatorrizko testuetan ikusten denez, singular hurbila egiteko, idazle batzuek–AU–ORI (edo –OR) atzizkiak erantsi arren, gehienek erakusleak erabiltzen dituzte, atzizkiak eta erakusleak nahasiz, –AU–ORI–A atzizkiak eta HAU-HORI-HURA erakusleak ez baitira gauza bera: sei erakusleek beti hurbil-urruntasunaren arabera hirugarren pertsonak bakarrik adierazten dituzte; deklinabideak, ordea, pertsona guztiak mugatzen ditu. Axularrek irakasten digunez, ZU pertsonaren sintagma singular hurbilak bere atzizkia darama, –ORI (edo –OR erkidea, Euskaltzaindiak erabakiko luke), baina HORI erakusleak hirugarren pertsona bakarrik kokatzen du leku-denboran. Zertan pentsatzen ote duzu zuk, bekatu gehiago egiten duzunORREK (zuk)? Ez duzu pentsatzen mentura HORREK (hirugarren gauza batek) mentura gaiztoa emanen dizula? Gure deklinabideak sei pertsonak mugatzen dituela, erakuslerik ez, atzizki bana eransten diela egiaztatzeko, ez dugu literaturan murgildu beharrik, gaur egungo euskara bizian ere eredu argia dugulako: pertsona-izenordain indartuak. nerAU herORI edo zerORI berA gerOK zerOK berAK

ni indartua, neu hi edo zu indartuak, heu edo zeu hura (bizkaieraz ha) indartua gu indartua, geu zuek indartua, zeuek haiek indartua, eurak

Dakusagunez, erdal artikuluak ez dio hurrik ere ematen euskal deklinabideari, gure deklinabideak perpauseko sintagma guztiak eratzen ditu eta. Hona hemen NOR kasuak hein guztietan deklinatzen duen modua.

6 IZENEZKO SINTAGMA – Mugagabea Hainbeste laztan gozo_ eman zizkiona – Mugatua – Singularra – Singular hurbila (NI eta HI-ZU pertsonetakoa) Hemen naukate atzeneko eliztarra naizenAU (ni) Hoa, hoa odolzaleORI (hi)! Agur juduen erregeORI (zu)! edo hirurei –OR atzizki erkidea erantsiz. – Singular urruna (HURA pertsonakoa) Erre nahi duenak eros dezala belarrA – Plurala – Plural hurbila (GU eta ZUEK pertsonetakoa) Judizioko egunean guztiOK (gu) piztuko garela Zatozte enegana kargaturik zaudetenOK (zuek) – Plural urruna (HAIEK pertsonakoa) Gizon adituAK ez dira geldituko huskeria horietan ADITZEZKO SINTAGMA, euskarak aditzak ere deklinatzen ditu eta. – Jokagabea Banitatea da ondasunen bila ibilTZEA – Jokatua Jende asko deiadarrez zetorreLA aditu zuten

www.fontaneda.net

Urruzuno

Gurbindo Lardizabal Iraizoz Apaolaza Ezezaguna Axular Mogel

Arrese Lazarraga

Honelaxe antolatzen ditu perpauseko sintagmak euskal deklinabideak, sasiartikulua barruan oharkabe. Beste ikuspegi batetik ere datorkigu –A eta –AK atzizkiak “artikulua” ez direlako argibidea: “artikulua” balira, hizkuntzalari askok dioenez Erdi Aroan sortuko ziratekeen; baina mendeak lehenago agertzen da –A atzizkia erromatarren garaiko aztarnategi batzuetako epigrafietan. IbarrA lurrA, suA

Plasenzuela Iruina-Veleia

NAHASIA NAGUSI Gure lehen gramatikariek, euskal egitura aztertzen hasteko, erdaratik hartu zuten, noski, adigai asko. Kontzeptu haietako batzuek, askok, gure hizkuntza aztertzen laguntzen dute, euskararen egiturarekin bat datozelako; baina beste adigai batzuek ez, anbiguoak, nahasgarriak direlako. Hala ere, gramatikariak adigai anbiguo horietan setatzen dira orain ere, euskararen egitura ulertzeko oztopoak direla konturatu gabe: nahasia nagusi. Orain arte “subjektu”, “objektu zuzen” eta “artikulu mugatzaile” kontzeptuak euskal egiturarekin aurka daudela ikusi ondoren, gure gramatikak jasaten duen beste anbiguotasun batzuk aztertuko ditugu. “Iragangaitza”, “iragankorra” haurra galdu da haurra begiraleari galdu zaio

www.fontaneda.net

7

Bi perpaus hauek “iragangaitzak” omen dira, “objektu zuzenik” ez dutelako. Baina biak, “subjektu” bera izan arren, “objektu zuzenik” ez badute ere, perpaus ezberdinak dira: bigarrenak begiraleari sintagma berezia dauka, –ARI atzizki singularra hartzen eta gainera aditzean honek ere, erdaran ez bezala, eragina duena, –IO– artizkia eransten dio eta. Beraz, bi “iragangaitz-mota” daude: bikoiztasuna dugu hemen ere. semeak egia esan du_ semeak aitari egia esan dio_ Bi perpaus hauek “iragankorrak” omen dira, “objektu zuzena” badutelako. Baina, “iragangaitzetan” gertatzen zen bezala, hauek ere ezberdinak dira: bigarrenak aitari sintagma garrantzitsua dauka, –ARI atzizki singularra hartzen eta gainera aditzari –IO– artizkia eransten diona. Hortaz, bi “iragankor-mota” daudenez gero, “iragankor” adigaia ere nahasgarria da. Euskaran “iragankor-iragangaiztasunik” ezaren beste adibide bat ikus dezagun: norbaitek gure atea jo du, eta nor den galdetzeko, eta jo duenak nor den erantzuteko, bi modu hauetan esan daiteke. nor ZARA? nor ZAITUT?

Miren NAIZ Miren NAUZU

“iragangaitza” ote? “iragankorra” ote?

Kontzeptu anbiguo hauetatik ihes egiteko, gure lehen gramatikariak hasi baino hiru mende geroago, 1950eko hamarkadan, Zipitria Elbirak konponbidea sortu zuen, edo behintzat bera hasi zen erabiltzen: NORNOR-NORK alegia. Zipitriak aditza jokatzeko bakarrik erabili eta irakasten zuen, eta gaur egun gramatikari guztiek onartzen dute NOR-NORI-NORK metodoa konjugaziorako. Baina, egia esan, Zipitriak bete-betean asmatu zuen, NOR, NORI eta NORK adigaiek, ez aditzak jokatzeko bakarrik, perpaus osoa josteko, sintagma konjugatzaileak bereizteko, balio dutelako. Perpauseko ardatza dira NOR, NORI eta NORK kontzeptu argiak, zehatzak, adiera bakarrekoak. Gerotxoago, 16. eta 17. orrialdeetan ikusiko dugunez: NOR: NORK: NORI:

Ekintza jasaten duen objektua. NORen gaineko ekintzaren eragilea. Ekintzan esku hartu gabe, emaitza jasotzen duen hartzailea.

Izan ere, NOR, NORI eta NORK gramatikari ugariek konjugaziorako bakarrik onartu arren, aditza jokarazten ez duten sintagmak deklinatzeko, Zipitriaren nomenklatura ere jarraitzen dute: NON, NONDIK, NOREKIN, NOREN, NORENTZAT etab. Hala ere, perpausa josteko ez dituzte NOR, NORI eta NORK kontzeptuak aintzat hartzen. Hemen, ordea, “subjektuaren” eta “objektu zuzenaren” kasuan gertatzen zen bezala, NOR, NORI eta NORK adigai argiak eta adiera bakarrekoak direla egiaztatzeko, ikusi ditugun perpaus guztiak orain NORNORI-NORK metodoaz ere aztertuko ditugu. haurra galdu da ADITZA: NOR, objektua, gauza galdua, hura: haurrA haurra begiraleari galdu zaio ADITZA: (galdu *datZAIO) NOR, objektua, gauza galdua, hura: haurrA NORI, hartzailea, hari: begiraleARI semeak egia esan du_ ADITZA: NOR, objektua, gauza esana, hura: NORK, eragilea, hark:

egiA semeAK

galdu Da D galdu

zaIO d IO

esan Du– D –

www.fontaneda.net

8 semeak aitari egia esan dio_ ADITZA: NOR, objektua, gauza esana, hura: NORI, hartzailea, hari: NORK, eragilea, hark:

DIO– D IO –

egiA aitARI semeAK

Ageri denez, perpaus guztietan NOR-hura singular guztiek beti –A atzizkia daramate eta adizkiari beti D– aurrizkia eransten diote, NORK-hark singular guztiek beti –AK eta aditzean beti – atzizki hutsa, NORI-hari singular guztiek beti –ARI eta beti –IO– adizkian. NOR, NORI eta NORK kontzeptu argiak behar ditu euskal perpausak bere burua antolatzeko. Aurreko perpaus guztiak aztertuta, NOR, NORI eta NORK kontzeptuen garrantzia ikertuta, ikus dezagun orain hurrengo adibidean ezinezko kontzeptu bat. “Bihurkaria” guk geure burua zainduko dugu Gaztelaniazko itzulpenean, nosotros nos cuidaremos, (nosotros eta nos) subjektua eta objektu zuzena izaki bera izanik perpaus bihurkaria denez gero, euskaran ere esaten da “perpaus bihurkaria” dela. Baina hori ezina da, perpausean sintagma deklinagarriek izaki ezberdina, pertsona ezberdina, aipatu behar dutelako; gauza bat da guk (guk) eta beste gauza bat geure burua (hura). Euskarak noren buru baliabidea erabiltzen du, erdarak ez bezala, bi sintagmek izaki ezberdina adierazteko, izaki batek bi eginkizun betetzea ezinezkoa da eta. Hau argiro ikusteko, NOR-NORI-NORK metodoaz aztertuko dugu. ADITZA: NOR, objektua, gauza zaindua, hura: geure buruA NORK, eragilea, guk: guK

zainduko DuGU D GU

“Pasiboa” Bukatzeko, beste adigai nahasgarri bat aztertuko dugu: “boz pasiboa”. Adibidez, ardia otsoak irentsi (egin) du esan beharrean, hurrengo perpausaren bidez itzultzen da sarritan. ardia otsoak irentsia izan da Horrela erdarazko boz pasiboa hitzez hitz euskaratzen da. Baina NOR-NORI-NORK metodoaz aztertuz, euskararen berezko egituragatik, ondorioa perpaus elkartua da, ez bakuna, barruan mendeko perpaus bat daukalako. ADITZA: NOR, objektua, gauza izana, hura: ZER, atributu singularra: Mendeko perpausa:

izan Da ardiA D . otsoak irentsiA (eraginik gabe) ! otsoak irentsi

ADITZA1, jokatu gabe: NOR1, objektua, gauza irentsia, hura: ardiA (isila) NORK1 hark, eragilea: otsoAK

irentsi

Perpaus nagusian aditza, NOR eta atributu osagarria agertzen dira. Horregatik, osagarri honek jokarazten ez duenez gero, NOR-hura singularrak –A atzikia darama, eta berak bakarrik eransten dio D– aurrizkia aditzari, beti bezala. Bestalde, atributuak duen atzizkia eta NOR sintagmakoa bi –A dira, baina ez dira

www.fontaneda.net

9

gauza bera, bi kasu ezberdinetako atzizki berdinak baizik. Alda ditzagun sintagmen numeroak eta NOR sintagmak eta atributuak atzizki ezberdina eramango dute. ikasleok gazteak gara ADITZA: NOR, objektua, gauza izana, gu: ZER, atributu plurala:

ikasleOK gazteAK

Gara G . (eraginik gabe)

NOR plural hurbilak –OK atzizkia darama, atributu pluralak, ordea, –AK. Perpaus guztietan ikusi dugunez, NOR, NORI eta NORK adigaiek argi eta garbi aztertzen dituzte euskal perpausak, perpausetako sintagmak eta aditzetako markak, bikoiztasunik gabe, nahasi gabe.

ADITZAREN ALDIAK Gramatikari askorenean euskal aditzak hiru aldi dituela irakur dezakegu: orain, lehen eta geroaldia. Erdal aditzean nola, euskal aditzean hala. Lehenaldia: Orainaldia: Geroaldia:

jaio zen jaiotzen da jaioko da

Lehenengo biak zuzenak dira, bakoitzeko adizkiak berak diosku eta. ZEN adizkiak baditu lehenaldiko ezaugarri guztiak: 3. pertsonaren Z- Nor-aurrizkia eta lehenaldiaren -N atzizkia. DA adizkiak baditu orainaldiko ezaugarri guztiak: 3. pertsonaren D- Nor-aurrizkia eta orainaldiaren atzizkirik eza. Baina zer dela eta hirugarren adibidea gerokoa? Erantzuna hauxe da: erdaraz gerokoa delako (geroaldi burutugabea). Baina euskarak orainaldikoa dela diosku, DA jokatzen duelako. Baldin euskal egiturari lotzen bagatzaizkio, euskarak zer dioskun entzuten badugu, oraintxe gertatzen diren ekintzetako aditzak orainaldikoak izaten dira beti, iraganean gertatzen zirenetakoak lehenaldikoak, eta denborarik gabeko hipotesiak geroaldikoak. Adibide bat ikus dezagun. 2001eko ekainaren 8an gaude. Norbaitek, ni orain oso haserre nagoela ikusirik, hain haserre zergatik nagoen galdetzen badit, oraingo gertaera honen erantzunak, oraingo egoera honen arrazoiak adierazteko, orainaldiko aditza erabiliko dut. oso berandu etorri zarelako... hemen oso gaizki jaten delako... igandean lan egingo dudalako... ...nago ni ORAIN haserretuta

Arrazoi burutua Burutugabeko arrazoia Arrazoi gertakizuna

(etorri!) (jaTEN) (eginGO)

Hiruretan euskarak berak diosku, euskal adizkiek dioskute orainaldian gaudela (zara, da, dut).

www.fontaneda.net

10

Urteak joan eta urteak etorri, gaurko egunean gaude. Lehenaldiko egun hartan gertatu zena, hain haserre zergatik nengoen kontatzen badut, lehenaldiko aditza erabiliko dut, noski. oso berandu etorri zinelako... Arrazoi burutua han oso gaizki jaten zelako... Burutugabeko arrazoia hurrengo igandean lan egingo nuelako... Arrazoi gertakizuna ...nengoen ni ORDUAN haserretuta

(etorri!) (jaTEN) (eginGO)

Hiruretan lehenaldian gaudela erakusten digu euskarak (zinen, zen, nuen). Eta egoera hipotetiko bati buruz ari banaiz, gertatu eta gertatzen ez dena, baina zerk haserretu nindukeelako hipotesiak eginez gero, geroaldiko aditza erabiliko dut. berandu bazentoz (etorriko bazina),... hemen gaizki jango balitz,... “ igandean lan egingo banu,... “ ...nengoke ni haserretuta.

Alegiazko baldintza

(etorriKO) (janGO) (eginGO)

Euskarak hiruretan, ez orain ez lehenaldian, (geroaldi edo alegiazkoa) beste aldi batean gaudela frogatzen digu (bazentoz, balitz, banu). Euskaran ezin erabil dezakegu erdal metodorik, ibili ez dabilelako.

Ñ ZAHARKITUA Gure alfabetoan mendeetan zehar erabili diren tilet guztietatik gaur aztarna bat bakarrik gelditzen zaigu: Ñ letra. Literatura zaharrean Ç eta Ñ erabiltzen ziren. guec ajutu eç dugu Donemiliagako 2. glosa, X edo XI mendekoa bioçeraño yndaçu…erioça Eskuizkribua (Perez de Lazarraga) 1567 etçuela egundaiño Gero (Axular) 1643 XX mendean beste tilet batzuk loratu ziren ugari: !D, !L, !, !S eta !T. au! se da u! sua bañan gero urda! letik be!iz 1936’gn. u!i! ! lak 9 Itun Zâ! eta Be!ia

Diccionario Vasco-Español-Francés (Azkue) 1906 Xabiertxo (Lopez-Mendizabal) 1932 Euzkadiko Agintaritzaren Egunerokoa, 1. zenbakia (Olabide) 1958

Era berean: Euzkale!i, sa!era e! der, Ma! dalen a! ta, An! ton i! largi, o! lo iñola, baño, España, Iruña, Zuriñe, Auñamendi, ñaba!, andereño

11

www.fontaneda.net

Azkenean, euskara batuak tiletak baztertu ditu, eta gaur egun letra garbiak idazten ditugu. guk ez dugu aiutua (egokia) bihotzeraino idazu…heriotza ez zuela egundaino hauxe da uxua baina gero urdailetik berriz 1936ko urriaren 9a Itun Zahar eta Berria Era berean: Euskal Herri, sarrera edder, Maddalen aita, Antton ilargi, oilo inola, baino, Espainia Hala eta guztiz ere, hondakin bakar bat geratu zaigu: hitz batzuetako Ñ letra. Iruñea, Zuriñe, Auñamendi, ñabar, andereño Iruñea hitzari buruz, ez dut ikusten inola, baino eta Espainia bezala ez idazteko arrazoirik, Euskaltzaindiak “Nafarroako udal-izendegia” izenburuko arauan dioenez, hiri horretako biztanleak iruindarrak direla eta horko gizonei iruinxeme izendatu zaiela kontuan harturik. Horren arabera, honelaxe idatzi behar genuke: Iruinea Emakume-izenetan ere Ñ letraren hutsaltasunaren frogapen argi bat dugu. Arana-Elizalde izendegian, zein 1910ean argitaratu eta gaurko egunean ere oso hedatua eta arrakastatsua baita, Andre Mariaren deituretatik datozen emakumezko izenak eratzeko, –NE atzizkia eransten zaie: Aintzane, Bidane, Edurne, Gotzone, Itsasne, Nekane eta Sorne, adibidez. Baina, –NE atzizkiak berez I letraren atzean –ÑE soinua ematen badu ere, tilet-zaletasun handiko garai hartan Argiñe, Garbiñe, Zuriñe idatzi ziren eta orain ere idazten dira, aurrekoetako –NE atzizki garbia (Argine, Garbine, Zurine) egin beharrean: Zurine Auñamendi eta ñabar hitzetan N letra bustitzeko ezin dezakegu I letraren laguntzarik erabili, ahoskera aldatuko genukeelako. Hauetan, D, L, R eta T letretan egiten denez, N letra ere bikoiztu behar genuke: Aunnamendi, nnabar Baditugu beste letra bustiez hasitako hitzak ere, inor asaldatu gabe: llabur, llollo, ttipi, ttuntturro. Azkenik, andereño hitzean –ÑO atzizki txikigarria aztertu behar dugu. Atzizki hau kontsonantez bukatutako hitzei ere eransten zaienez gero (haurño, adibidez), bustidurak ez du I letraren laguntzarik onartzen. Beraz, N bikoitza ere erabili behar genuke, -NNO (haurnno). anderenno

12

www.fontaneda.net

N bikoitza ez da inola azken modako burutaldia, Lazarragak ere 1567an bi idazkerak, Ñ eta NN, erabiltzen zituen eta: çeña dan ayn andia (eskuizkribua) orainganno ez nax ni eldu (“)

zeina den hain handia oraindaino ez naiz ni heldu

Eta azkenez, Ñ letrako tileta baztertu eta iN edo NN idaztearen alde hiru arrazoi hauexek ere izan behar ditugu gogoan. 1.- Gure alfabetoak tiletik gabeko letra garbiak oso izango lituzke: a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, w, x, y, z 2.- Interneteko hizkuntzak, ingelesean oinarrituta, ez du tiletik onartzen. www.oinati.net www.baranain.es [email protected]

(“Oñatiko” Udalaren interneteko gunea) (“Barañaingo” Udalarena) (“Urduñako” Udalaren e-helbidea)

Beraz, interneteko oztopoa saihesteko: Oinati, Barainain, Urduina 3.- Iparraldeko euskaldunek, teklatuan Ñrik ez daukatenez, ezin dute Ñ idatzi. Behin Baionako idazle batek webgunera bidali zidan artikulu baten izenburuan Iruna-Veleia idatzi behar izan zuen. Baita mundu zabaleko euskaraz idazten duen askori ere gertatzen zaio. Hau dela eta, euskal ortografia orokorra izan dadin, euskaldun guztioi baliagarria: Iruina-Veleia

ZEIN ALA ZER Euskaldun zaharrek Ze’ordu da? Ze’moduz? ahoskatzen dute beti; ikastola eta euskaltegietako ikasleek, ordea, Zer ordu da? Zer moduz? galdetzen dute, ikasliburuetan horrelaxe irakurtzen dutelako. Ikus ditzagun zazpi galdetzaileak hurrengo adibideetan deklinatuta: lau izenordainak (Nor, Zein, Zer, Zenbat) eta hiru aditzondoak (Non, Noiz, Nola). ZENBAT daukazu sakelan? ZEINEK eskatu du hori? NOREKIN bizi zara? ZERI deitzen zaio “arrabita”? NONGO iturritik hartu duzu ura? NOIZ etorriko da lantegira? NOLA lortu dituzue zulo horiek?

13

www.fontaneda.net

Gure zazpi galdetzaileak ikusita, orain perpaus berak egingo ditugu, baina, zehatzagotu edo izaki batzuen artean aukeratzearren, galdetzaileei izen bana erantsiko diegu, lehengo izenordainak edo aditzondoak orain izenlagun bihurtuz, ea nola moldatzen diren. ZENBAT diru daukazu sakelan? ZEIN ikasleK eskatu du hori? ZEIN neskarEKIN bizi zara? ZEIN tresnarI deitzen zaio “arrabita”? ZEIN plazaTAKO iturritik hartu duzu ura? ZEIN eguneTAN (edo ZEIN orduTAN) etorriko da lantegira? ZEIN erremintaZ (edo ZEIN moduZ) lortu dituzue zulo horiek? Argi eta garbi ikusten dugu bik bakarrik jarraitzen dutela, Zein eta Zenbat, hauek bai, lehengo izenordain hauek orain izenlagun bilakatu direla. Baina beste guztiak ez, beste izenordain edo aditzondoak ez dute izenlagun bihurtzeko modurik, haien ordez Zein izenlaguna erabili behar dugu eta. Hau dela eta, euskaldun zaharren Ze’ horrek Zein ordu da? Zein moduz? adierazten du; Zer ordu da? Zer moduz?, berriz, gaztelaniatik hitzez hitzeko itzulpenak dira, Zer galdetzaile okerra hartu da eta. Hobe zatekeen, “¿QUÉ hora es?” gaztelaniatik baino, “QUELLE heure est-il?” frantsesetik itzuli balitz. Gauza bera gertatzen zaie galdetzaileetatik eratorritako zehaztugabeei: Zein eta Zenbat galdetzaileetatikoak bakarrik bilakatzen direla izenlagun, baina beste guztiak ez, beste guztien ordez –zein– erabili behar dugula. EDOZENBAT ikasi dugu han ZENBAITEK baieztatu du? EDONOREKIN geratuko naiz ZERBAIT eman niezazuke EDONONGO jaietan izango gara NOIZBAIT zinemara joaten da EDONOLA lortuko genukeen

EDOZENBAT gauza ikasi dugu han ZENBAIT biztanleK baieztatu du? EDOZEIN lagunEKIN geratuko naiz ZENBAIT txanpon eman niezazuke EDOZEIN herriTAKO jaietan izango gara (Abesti batek “izango gara zoriontsu edozein *herriko jaietan” gaizki esan arren) ZENBAIT igandeTAN zinemara joaten da EDOZEIN eraZ lortuko genukeen

Bestalde, galdetzaileekin eta haietatiko zehaztugabeekin izenondoak edo harridura-hitzak agertzen dira, baina galdetzaileek beti izenordain edo aditzondo jarraitzen dute. NON demontre sartu dira erbiak? ZERBAIT onA omen dauka mutil horrek

MUGATUA ETA MUGAGABEA Definizioak lausoegi ematen dira, eta ikasle askok ez du zalantzak saihesteko modurik. “Mugatua pertsona edo gauza jakin edo ezaguna da; mugagabea, pertsona edo gauza ezezagun edo indefinitua da.” Azter ditzagun, hala ere, hurrengo bi perpausak: hiru iralasleak (Ainhoa, Josemi eta Marie) saritu dira hiru irakasle (Ainhoa, Josemi eta Marie) saritu dira

www.fontaneda.net

14

1. perpauseko hiru irakasleak sintagma mugatua da, baina entzuleak, kanpoko kazetari batek, ez du irakaslerik ezagutzen: mugatua, baina irakasleak ez dira ezagunak. 2. perpauseko hiru irakasle sintagma mugagabea da, baina entzuleak, ikastolako garbitzaileak, badaki hirurak zein diren: mugagabea, baina irakasle horiek ez dira ezezagunak. 27.-30. orrialdeetan ikusiko dugunez, benetako bereizkuntza hauxe da: hiru irakasleak guztiak dira, ikastolako guztiak edo lehenago aipatutako guztiak: mugatua. Hiru irakasle ez dira guztiak, ikastolan irakasle gehiago da edo lehenago aipatuak gehiago dira: mugagabea.

LIBURU HONEN HELBURUA Euskal egituraren adierazpena erraztea da liburu honen helburua, bai euskaldunek egiten duten azterketarako, bai erdaldunek euskara ikasteko. Ez dugu ahaztu behar, euskaldun edo erdaldun, guztiok erdaraz dakigula eta geure buruan erdal egitura ondo ikasita daukagula. Erdal azterketa baztertzen ez badugu, aztertzen edo ikasten dugun euskal egitura ez da gure buruko egituran ahokatuko. Idazlan honek euskararen azterketa erraztu nahi du, noraino eta perpausa honelako batasuna dela esateraino: Deklinabidea + Jokabidea (2) Dena dela, beste hizkuntza guztiek ez bezala, euskarak sintagma guztiak, aditzak ere, mendeko perpausak ere deklinatzen ditu. Grekoak, latinak, alemanak, errusierak, etab.ek, beste hizkuntza deklinatzaileek ez dute behin ere mendeko perpausik deklinatzen; izenkiak bai, baina aditzik ez. Perpausak menderatzeko, juntagailuak, izenordainak eta preposizioak erabiltzen dituzte, deklinabiderik gabeko hitzuntzek bezala. Erdara guztietan aditza ukiezina da; euskarak, berriz, aditzari ere eransten dizkio atzizkiak, beldurrik gabe. ella no ha venido a trabajar PORQUE ha pasado mala noche elle n’est pas venue au travail PARCE QU’elle a passé la nuit blanche

Honela menderatzen dute erdara guztiek

ez da lanera etorri gau txarra pasatu dueLAKO

Euskarak deklinatu egiten du

Euskarak bai. Gauza guztiak, mendeko perpausak ere deklinatzen dituen hizkuntza bakarra gurea da; munduan ez omen dago aditzak ere deklinatzen dituen beste hizkuntzarik. Egia da hizkera literarioak erdal egituraren mailegua hartu duela, baina latinetiko egitura horrek oraindik ez du baztertu osasun oneko herritar hizkeraren egitura. ez da lanera etorri, ZEREN gau txarra pasatu dueN

Latinetik ekarritako egitura duen hizkera literarioaz. Lokailu bat erabili arren, deklinabide-aztarna ere agertzen da, -N atzizkia jartzen zaionez gero

ez da lanera etorri, gau txarra pasatu dueLAKO

Egitura deklinatzaile hizkeraz

jatorreko

herritar

Idazlan honek ikasle, irakasle eta hizkuntzalarion aurrean, euskararen arloa lantzen duzuenon aurrean proposamen edo ikuspegi berri bat jarri nahi du, arauak erdaratik ekarri gabe, euskararen beraren barnean bilatzen saiatzen den ikuspegi bat.

(2)

Badaude arrazoiak euskaran deklinabiderik ez dela baieztatzeko, behintzat hizkuntza malgukarietako deklinabidea ez dela. Hala ere, atzizki-sistema osotasunean aztertzearren, hemen deklinabide adigaia erabiltzen da.

15

www.fontaneda.net

P E R P A U S A

Perpausa bost sintagmaz osatua da: sintagma jokagarri batez eta lau sintagma deklinagarriz. Sintagma jokagarria:

- ADITZA

Sintagma deklinagarriak:

- NOR - NORK - NORI - OSAGARRIAK

Horrela, deklinabidearen eta jokabidearen batasunean eta komunztaduran datza perpausaren joskera. Adibidez har dezagun abesti ospetsu hau (moldatuta): nire aitak amari gona gorria ekarri dio gaur arratsaldean __________________________________________________________________ A adibidea

Alde batetik, perpausean sintagma jokagarri bat dago: aditza.

ADITZ SINTAGMA Aurkeztu nahi dugun ekintza, egoera edo gertaera adierazten du aditzak. Dakusagun A adibideko perpausa. nire aitak amari gona gorria EKARRI DIO gaur arratsaldean Perpauseko aditzak EKARRI ekintza adierazten digu; aditza hauxe da: EKARRI DIO. Perpaus guztiek aditz bakar bat, aditz ageri edo agerigabe bat edukitzen dute beti. Aditza nahitaezkoa da perpausean. Beste lau sintagmak, sintagma deklinagarriak, hauek dira: Nor, Nori, Nork eta Osagarriak.

16

www.fontaneda.net

NOR SINTAGMA Nor aditzeko objektua da, aditzak emandako ekintza jasaten du. Nor partizipioaren bitartez aurkitzen dugu. ZU etorri zara Adibidez, ETORRI ekintza ematen badugu, izaki bat mugitzen da handik hona, norbaitek edo zerbaitek jasaten du mugimendu hori, aditzaren ekintza hori; hauxe da nor. Perpauseko nor aurkitzeko, partizipioak erakusten digu: gauza etorria, ZU. Aditzak berak egiaztatzen digu: zara. ZU ekarri zaitut nik Ekintza honetan ere izaki bat mugitzen da handik hona, norbaitek edo zerbaitek jasaten du mugimendu hori, aditzaren ekintza hori; hauxe da nor. Nor aurkitzeko, partizipioak ere erakusten digu: gauza ekarria, ZU. Aditzak ere egiaztatzen digu: zaitu. Azken bi adibideotan gauza etorria eta gauza ekarria izaki bera da, izaki berak jasaten ditu bi adibideetako ekintzak, handik honako bi mugimenduak. Batean berez, eta bestean norbaitek eraginda, baina bietan mugimenduaren objektuak dira. Hauxe da euskararen nor sintagma. Ikus dezagun 15. orrialdeko A adibidean. nire aitak amari GONA GORRIA ekarri dio gaur arratsaldean GONA GORRIA nor da, EKARRI aditzaren objektua, jostunarenetik etxera etorri dena, EKARRI aditzaren esanahia jasaten duena, leku batetik beste baterako mugimendua jasaten duen izakia. Partizipioaren bitartez aurkitzen dugu nor: gauza ekarria, GONA GORRIA. Perpaus guztiek nor bakar bat edukitzen dute. Adibide gehiago jar dezakegu. goizean AITA etorri da jan itzazu PATATA GUZTIAK EURO BAT emango bazenit EMAKUME HORI erori da EGIA DELA esan dit aitak

AITA gauza etorria da, objektua, handik hona mugitu dena PATATA GUZTIAK gauza janak (jan izatekoak) dira, objektua, plateretik ahora igarotzekoak EURO BAT gauza emana da (emana izango litzatekeena), objektua, esku batetik bestera igaroko litzatekeena EMAKUME HORI gauza eroria da, objektua, zutik egotetik lurrera jo duena EGIA DELA gauza esana da, objektua, aitaren ahotik nire belarrietara etorri dena

Perpaus guztiek aditza edukitzen dute, baita nor ere, beti. Perpaus guztiek beti ekintza adierazten duen aditza baitute, ekintza hori jasaten duen nor ere izan behar dute, nor ageri edo agerigabe bat. Aditza eta nor nahitaezkoak dira. Beste hiru sintagma deklinagarriak (nori, nork eta osagarriak) ez dira derrigorrezkoak; perpaus batek haietako zenbait izan dezake, denak izan ditzake, edo bat ere ez izan. Derrigorrezkoak ez diren sintagma deklinagarriak hauexek dira.

17

www.fontaneda.net

NORK SINTAGMA Norkek nor sintagmari ekintza jasanarazten dio, ekintza objektuaren gainean eragiten du. 15. orrialdeko A adibidea berriro dakusagun. NIRE AITAK amari gona gorria ekarri dio gaur arratsaldean Nor, gauza ekarria, gona gorria, EKARRI aditzaren objektua, ez dator berez. Norbaitek igaroarazi du jostunaren etxetik gure etxera. Norbait hori, eragile hori, nork da, NIRE AITAK sintagma. Norkik badago, perpausak nork bakar bat edukitzen du. Beste adibide batzuk azter ditzakegu. erosi dugun ogia jan duzu ZUK HAIZEAK teila batzuk bota ditu ASKO ERRETZEAK kalte egin dizu

ZUK eragin diozu ogiari jateko ekintza. Ogia ez da berez jan, mahaitik ahora ZUK eraman duzun baizik Teilak ez dira berez erori, HAIZEAK bultzatu ditu, botatzeko ekintza HAIZEAK eragin die teilei Kaltea ez zaizu berez egin, ASKO ERRETZEAK eragin dizu kaltea egiteko ekintza

NORI SINTAGMA Nori, ekintzan eskurik hartu gabe, hartzailea da; norek jasaten duen ekintza hartzen duena. Ez du ekintzan parterik hartzen, baina emaitza hartu bai. Dakusagun 15. orrialdeko A adibidea. nire aitak AMARI gona gorria ekarri dio gaur arratsaldean Amak ez du ezer ekarri, eta bera ez da gauza ekarria, baina gona gorria berak hartu du, AMARI perpauseko nori da. Noririk badago, perpausak nori bakar bat edukitzen du. Beste adibide batzuk ere ikus ditzakegu. udaberria etorri zaigu GURI ADISKIDEOI egia esan dizuet EGIA ESATEARI ona deritzat

GU ez gara gauza etorria, eta ez dugu ezer ekarri, baina udaberriko berotxoa hartu dugu ADISKIDEOK ez zarete gauza esana, eta ez duzue tutik esan, baina nire esana hartu duzue, entzun duzue, eta gainera egia da. EGIA ESATEA ez da ekintzaren objektua, eta EGIA ESATEAK ez du ezer uste, baina onespena hartzen du

18

www.fontaneda.net

OSAGARRI SINTAGMA Osagarria ekintza gertatzen deneko inguruak adierazten dituen sintagma deklinagarria da. Osagarri ugari dago, mota askotako inguruak adierazteko. Ikus dezagun osagarria 15. orrialdeko A adibidean. nire aitak amari gona gorria ekarri dio GAUR ARRATSALDEAN GAUR ARRATSALDEAN sintagmak ekintzako denbora-ingurua adierazten du, ekintza denboran kokatzen du, non-osagarria edo inesiboa da. Ikus ditzagun beste osagarri batzuk. NIRE LEIHOTIK Gorbeia ikusten da

Mendia ikusteko ekintza nondik egiten den adierazten du, nondik-osagarri edo ablatiboa da ASPERTUTA ZEGOELAKO piztu du telebista Telebista pizteko ekintzaren zergatia adierazten du, norengatik-osagarri edo motibatiboa da ZUEN LAGUNEKIN joango gara Joateko ekintzaren lagunak aurkezten ditu, norekin-osagarri edo soziatiboa da nik GAUEZ egiten dut lana Lan egiteko ekintzaren denbora-modua adierazten du, nolaosagarri edo modala da Osagarririk badago, perpausean osagarri bat edo batzuk egon daitezke. BIHAR eramango zaitut BIHAR ETXERA eramango zaitut AUTOZ

Osagarri bat dago Hiru osagarri daude

19

www.fontaneda.net

S I N T A G M A

Sintagma edo irudia kontzeptu bat adierazten duen hitza edo hitz-multzoa da, kontzeptu hori gure solaskidearen burura bidaltzeko behar diren xehetasun guztiak erabiltzen ditugula. Demagun norbaitek gure atea jo duela, eta atea irekitzera neu joan naizela. Andreak, telebistaren aurrean dagoelarik, nor etorri den galdetzen baldin badit, ate ondoan dagoen gizakiaren nortasuna argi eta garbi emateko, gizaki horren irudi bat, beharrezko hitz guztiak dauzkan sintagma bat bidali behar diot. Edurne Landa Edurne emakume bat emakume gazte bat goiko emakumea atzo zutaz galdetu zuen emakumea

Andreak izenez ezagutzen baitu Andreak Edurne batzuk ezagutu, eta nor den jakiteko, abizena behar baitu Nik ez dut ezagutzen, eta emakumea dela besterik ez baitut ikusten Emakume ezezagun hori adinez zehaztu nahi baitut Gure etxean bizi delako ezagutzen baitugu Andreak baitaki atzo berataz galdetu zuela

Korrika eta izerdiz beteta natorrela ikusirik, norbaitek autorik gabe korrika zergatik nabilen galdetzen dit. Autoari gertatu zaion irudia solaskidearen buruan sartzeko, sintagma honetaz erantzungo nioke. lapurtu egin didazu

Hauxe guztia diotsot: lapurreta bat gertatu dela, gauza bat bakarrik lapurtu dela, neuri lapurtu zaidala, eta lapurra nire solaskidea bera dela

Egiturari dagokionez, sintagmak bakunak edo elkartuak izan daitezke.

SINTAGMA BAKUNA Sintagma bakunak hitz bakar bat dauka. Edurneri zentozen hemendik

20

www.fontaneda.net

SINTAGMA ELKARTUA Sintagma elkartua hitz batzuek osatzen dute. emakume gazte bat lapurtu egin didazu gure herriko gazteak Sintagma elkartuak muina eta determinatzaileak dauzka; sintagma bakunak, jakina, muina bakarrik. Muinak sintagmaren kontzeptu orokorra, oinarrizkoa, adierazten du. Hauexek dira muinak. EMAKUME gazte bat LAPURTU egin didazu gure herriko GAZTEAK

Izena Aditza Izenordeko izenondoa

Determinatzaileek, berriz, muina zehazten laguntzen dute. Era askotan zehatz dezaketenez gero, mota askotako determinatzaileak daude. Hauexek dira determinatzaileak. emakume GAZTE BAT lapurtu EGIN DIDAZU GURE HERRIKO gazteak

Izenondoa eta zenbatzailea Laguntzailea eta jokoa Bi izenlagun

_________________________________________ B adibidea

SINTAGMA DEKLINAGARRIAK ETA JOKAGARRIAK Ikusi dugunez, perpausak lau sintagma deklinagarri eta sintagma jokagarri bat dauzka. Demagun adibide bat. zigarroak erretzeak osasunari kalte handia egiten dio _________________________________________ C adibidea

Sintagma jokagarri bakarra aditza da. zigarroak erretzeak osasunari kalte handia EGITEN DIO aditza Adibide honetan osagarririk gabe, nor, nori eta nork, hiru sintagma deklinagarri dira. ZIGARROAK ERRETZEAK OSASUNARI KALTE HANDIA egiten dio nork nori nor Adibide honetan nork-sintagma perpausa da, mendeko perpausa. Perpausa izan arren, perpaus nagusiko eginkizun deklinagarri bat betetzen duenez gero, sintagma deklinagarria da eta deklinatuta dago, edozein nork bezala. zigarroak erreTZEAK

www.fontaneda.net

21

Mendeko perpaus honek, berriz, bere sintagma deklinagarria eta jokagarria ditu, perpaus guztiek bezala. zigarroak erre nor aditza Alderantziz, 20. orrialdeko C adibideko perpaus nagusia deklinatzen badugu, beste perpaus nagusiagoko sintagma deklinagarri bat sortuko dugu. ZIGARROAK ERRETZEAK OSASUNARI KALTE HANDIA EGITEN DIOLA badakigu denok nor aditza nork Alde batetik, perpaus bateko edozein sintagma deklinagarrik beste perpaus bat eduki dezake. Bestetik, perpaus bat daklinatuz beste perpaus bateko sintagma deklinagarri bat osa daiteke. Izan ere, azterbide hau maila guztietako perpausetarako dugu baliagarri. zigarroak erretzeak osasunari kalte handia egiten diola badakigu denok 3 2 1

nor3 aditza3 n o r k2

nori2 n o r1

nor2

aditza2 aditza1

nork1

DEKLINABIDEAREN OINARRIA Sintagma deklinagarri batek perpauseko lau eginkizun deklinagarriak bete ditzakeela ikusi dugu. Nor izan daiteke: Nori izan daiteke Nork izan daiteke: Osagarria izan daiteke (adibide honetan, norekinosagarri edo soziatiboa):

IRAIDEREN AMA Baionatik etorri da IRAIDEREN AMARI kilo bat sagar erosiko diogu IRAIDEREN AMAK baietz esan dio alabari IRAIDEREN AMAREKIN etorri gara trenean

Horretarako, eginkizun deklinagarri bat betetzeko, dagokion atzizkia hartu behar du sintagmak. Deklinabidea duten beste hizkuntzetan sintagmako hitz bakoitzak hartzen du bere atzizkia: izenak berea, izenondoak berea, etab. Euskaran, ordea, sintagma osoaren atzean jartzen da atzizki bakar bat, sintagma osoari eransten zaio, sintagma ezin bananduzko unitatea delako. etxeTIK etxe berriTIK etxe berri eta handiTIK mendiko etxe berri eta handiTIK orain dela hiru hilabete erosi nuen mendiko etxe berri eta handiTIK Adibide honetan, norbait nondik datorren zehazteko -TIK atzizkia sintagma osoei eransten zaie. Sintagma deklinagarriei dagozkien atzizkiak eranstea deklinabidea da.

22

www.fontaneda.net

SINTAGMA JOKARAZLEAK Lau sintagma deklinagarrietatik hiru (nor, nori eta nork) jokarazleak dira; aditzaren jokabidean bai norek, bai norik eta bai norkek esku hartzen dutelako; adizkiak noren, noriren eta norken aztarna dituelako. NIK ZURI bihar LOREAK erosiko DIZ-KIZU-T atzo JONI HORTZ BAT erori ZI-tza-IO-n

Adizkian noren, noriren eta norken aztarnak daude Adizkiak noren eta noriren aztarnak dauzka

SINTAGMA EZJOKARAZLEA Laugarren sintagma deklinagarria, osagarria, ez da jokarazlea; osagarriek ez baitute parterik hartzen aditzaren jokoan, zuzenki behintzat. Osagarri batzuek aditzaren aldia edo modua aukeratzen laguntzen dute, baina ez diote aztarnarik erasten adizkiari. ni GAUR GAUEAN oso nekatuta nago ni AZKEN IGANDEAN lasai nengoen

GAUR GAUEAN osagarriak orainaldia erakusten du, besterik ez. Ez dauka NAGO adizkian aztarnarik AZKEN IGANDEAN osagarriak lehenaldia erakusten du, baina ez dauka NENGOEN adizkian aztarnarik

JOKABIDEAREN OINARRIA Perpauseko sintagma jokagarriak, aditzak, ekintzaren xehetasun guztiak adierazten ditu. Denbora eta moduarekin komunztatzen da, eta gainera, beste hizkuntzetan ez bezala, (nor, nori eta nork) hiru sintagma jokarazleekin ere komunztatzen da aditza. Horretarako (aurrizki, artizki eta atzizki) hizki edo marka asko hartu behar du aditzak. Honetantxe datza jokabidea. da-kar-kida-zu ekarri-ko di-da-zu ekarri─ ba-zen-it zene-kar-kida-n

Oraintxe datorkit niri gauza bakar bat zuk ekarria Orain ez zait ezer etorri, baina zuk niri gauza bakar bat ekartzeko asmoa badago Aspaldian gerta zitekeen, baina ez zen ezer gertatu, zuk niri ez zenidan ezer ekarri, dena hipotesi hutsa eta betezina da Orduantxe, momentu hartantxe gertatzen ari zen ekintza, zuk niri gauza bakar bat ekartzeko ekintza

23

www.fontaneda.net

PERPAUSAREN ZUHAITZA

(3)

Mendeko perpausa bada, deklinatzeko atzizkia.

24

www.fontaneda.net

SINTAGMA DEKLINAGARRIA

Perpausean lau sintagma deklinagarri daudela ikusi dugu, baina hauetaz gainera badago azpisintagma deklinagarri bat ere: izenlagun edo zeingarria. Izenlaguna ez da perpauseko lau sintagma deklinagarrietako bat, azpisintagma baizik; beti, determinatzaile bezala, perpauseko sintagma deklinagarri baten mendean egoten delako.

IZENLAGUN AZPISINTAGMA Sintagma deklinagarri elkartuek muina eta determinatzaileak dauzkate. Determinatzailea izenondoa, zenbatzailea, erakuslea etab. izan daiteke (ikus 23. orrialdeko B adibideko lehenengo sintagma). Adibidez, eman ditzagun nori-adibide hauek. ALKATEARI egingo diogu elkarrizketa ALKATE BERRIARI egingo diogu elkarrizketa ALKATE BERRI HORRI egingo diogu elkarrizketa Nori hauek ALKATE muina dute, eta 2. perpausetan BERRI izenondoa eta 3.ean HORI erakuslea ere daukate determinatzaile. Baina determinatzailea azpisintagma ere izan daiteke; hots, sintagma baten mendekoa (23. orrialdeko B adibideko 3. sintagma). Determinatzaile bat, azpisintagma denean, izenlaguna da. Izenlaguna edozein sintagma deklinagarritako determinatzailea da. Ez da perpauseko sintagma, sintagma baten barneko determinatzailea baizik Aurreko adibidearen muinari bestelako determinatzaile batzuk ere erants diezazkiokegu, azpisintagma determinatzaile batzuk, izenlagun batzuk. GASTEIZKO ALKATEARI GASTEIZTAR GUZTION ALKATEARI IAZ HAUTATU GENUEN ALKATEARI

egingo diogu elkarrizketa egingo diogu elkarrizketa egingo diogu elkarrizketa

Izenlagunak, beste sintagma bateko determinatzailea izateko, dagokion atzizki bat ere hartu behar du. Horregatik, atzizkiak hartzen dituenez gero, izenlaguna deklinabidearen beste kasua da, inoiz ere perpauseko

25

www.fontaneda.net

sintagma ez izan arren. Izurra izurtzeko, izenlagun bat beste izenlagun bateko determinatzailea izan daiteke; hau beste batekoa; etab. etab. Baina azkenean, perpauseko sintagma bateko determinatzailea izango da. ALDAPEKO SAGARRAREN ADARRAREN PUNTAN txoria zegoen kantari Abesti honetan ALDAPEKO izenlaguna da, SAGAR izenaren determinatzailea. ALDAPEKO SAGARRAREN, berriz, ADAR izenaren izenlaguna. ALDAPEKO SAGARRAREN ADARRAREN, bere aldetik, PUNTA izenaren izenlaguna. Eta dena, ALDAPEKO SAGARRAREN ADARRAREN PUNTAN, perpauseko non-osagarria edo sintagma inesiboa da.

DEKLINBIDEAREN KASUA K Gauzak horrela, lau sintagma deklinagarri eta azpisintagma deklinagarri bat dauzkagunez gero, deklinabideak bost kasu ditu: - NOR - NORI - NORK - OSAGARRIAK - IZENLAGUNAK Sintagma bat bost kasu hauetan deklina daiteke. Har dezagun, adibidez, IRAIDEREN AMA sintagma.: Nor izan daiteke:

IRAIDEREN AMA Baionatik etorri da

Nori izan daiteke

IRAIDEREN AMARI kilo bat sagar erosiko diogu

Nork izan daiteke:

IRAIDEREN AMAK baietz esan dio alabari

Osagarria izan daiteke (adibide honetan, norekinosagarria edo soziatiboa):

IRAIDEREN AMAREKIN etorri gara trenean

Izenlaguna izan daiteke (adibide honetan, norekikoizenlaguna edo soziatiboa): IRAIDEREN AMAREKIKO harremanak bukatu dira Sintagma deklinagarriko muina nolakoa, sintagma izenezkoa edo perpausezkoa izan daiteke.

26

www.fontaneda.net

IZENEZKO SINTAGMA DEKLINAGARRIA Izenezko sintagmak izenezko muina du, bere muina izena edo haren ordezkaria da. Ikus ditzagun non edo inesiboko adibide batzuk. IGANDEAN ikusi nuen ATZO GOIZEAN ikusi nuen HIL HONETAKO EGUN BATEAN ikusi nuen

PERPAUSEZKO SINTAGMA DEKLINAGARRIA Perpausezko sintagmako muina mendeko perpausa, perpaus deklinatua da. Hona hemen non edo inesiboko beste adibide batzuk ere. AIREPORTUTIK ZURE ETXERA ETORRI ZENEAN ikusi nuen ZURE ETXETIK ATERATZEAN ikusi nuen LANERA SARTU NINTZENEAN ikusi nuen

H E I N A K Alde batetik, deklinatzeko bost kasu daudela ikusi dugu, perpauseko lau sintagmak eta izenlagun azpisintagma. Baina beste hauxe ere hartu behar dugu kontuan: sintagmek kasu berberean, atzizki ezberdinak har ditzaketela; eta hau, kasu berbera izan arren, sintagma-mota ezberdinak, hein ezberdinak direlako. Demagun kasu bat, non-osagarri edo inesiboa, eta ikus ditzagun sintagma ezberdinak. edozein etxeTAN zure etxeAN nire herriko etxeETAN

IZENEZKO SINTAGMA DELINAGARRIEN HEINAK Azken adibide hauetan ikusi dugunez, non-kasu bereko sintagma batzuek atzizki ezberdina hartu dute, hein ezberdinetakoak direlako. Ikus ditzagun izenezko sintagmen heinak, izenezko sintagmak nola ager daitezkeen.

www.fontaneda.net

27 BIZIDUN ETA BIZIGABEKO SINTAGMAK

Izenezko sintagma biziduna edo bizigabea izan daiteke. Mailegu baten bila nora joango naizen galdetzen baldin badidate, hauxe erantzun dezaket. kale honetako banketxeRA aitaGANA Bi sintagma hauek nora edo osagarri adlatiboak dira, baina atzizki ezberdin bana daukate, lehenengoa bizigabeko sintagma eta bigarrena biziduna delako. Orain ikus dezagun beste hein-berezitasun bat; dakusagun maileguaren bila zein leku gehiagotara joan naitekeen. edozein banketxeTARA nire banketxeRA Gasteizko banketxe guztiETARA Heinen arabera eransten zaie, bada, atzizkia. Azter ditzagun izenezko sintagmen heinak. Izenezko sintagmak mugatuak ala mugagabeak izan daitezke.

SINTAGMA MUGATUA Sintagma mugatuak multzo bateko elementu guztiak adierazten ditu. Beraz, sintagma mugatuak irudi zehatza bidaltzen dio solaskideari. OSTADARREKO KOLOREAK ikusten dira SENARRA Maulen dago BI BEGIEN artean jo ninduen

Multzoa ostadarreko zazpi koloreek osatzen dute, eta guztiak ikusten dira Senar bakarra; hots, elementu guztiak Begi guztien artean

Izenezko sintagma mugatuak singularrak ala pluralak izan daitezke.

SINTAGMA SINGULARRA Sintagma singularrak, mugatua denez, multzoko elementu guztiak adierazten ditu; honetan, multzoak daukan elementu bakarra adierazten du. GORBEIA MENDIAN dago LANTEGIKO ZUZENDARIAK esan du nora zoaz EDER GALANTORI? Sintagma singularra hurbila ala urruna izan daiteke.

Gorbeia izeneko mendi bakarrean Zuzendari bakarrak Eder galant bakarra

www.fontaneda.net

28 SINTAGMA SINGULAR HURBILA

Sintagma singular hurbilak hiztuna edo solaskidea, ni edo zu, edo oso izaki edo leku-denborazko gauza hurbil bat adierazten du. AMA ZAHARRONI dakarkidazue oparia? zer egin duzu ERGELORREK? ADISKIDE MINORI

NIRI: ama zahar bakarra neu naiz ZUK: ergel bakarra zeu zara HI: adiskide min bakarra heu haiz

5. orrialdean ikusi dugunez, literaturan eta gaurko gramakari batzuek NI eta HI-ZU gizakietarako -OR atzizki erkidea erabiltzen dute. AMA ZAHARRORI dakarkidazue oparia? zer egin duzu ERGELORK? ADISKIDE MINOR

NIRI: ama zahar bakarra neu naiz ZUK: ergel bakarra zeu zara HI: adiskide min bakarra heu haiz

SINTAGMA SINGULAR URRUNA Sintagma singular urrunak multzoko elementu bakarra den hirugarren pertsona bat, izaki urrun bat edo leku-denborazko gauza urrun bat adierazten du. AMA ZAHARRARI dakarkiozue oparia? zer egin du ERGELAK? HURRENGO JAIEGUNEAN bukatuko dugu

Ama zahar bakar HARI Ergel bakar HARK Egun bakar HARTAN

SINTAGMA PLURALA Sintagma pluralak, mugatua denez gero, multzo bateko elementu guztiak adierazten ditu. HIRU HANDIAK egin ditut aurten NIRE ANAI-ARREBEI esango diet GAZTEOK bakarrik joango gara

Mendi handi guztiak (ibilketa batean horrelaxe deitzen zaie Aizkorri, Anboto eta Gorbeiari) Anai-arreba guztiei Gu, gazte guztiok

Plurala ere da zenbatzailea erabiltzen duen sintagma, zenbatzaileak elementu guztiak adierazten baditu, osotasuna ukitzen badu. HOGEI IKASLEAK etorri dira jaialdira HERRIKO ZAZPI KALEAK itxi dituzte udaltzainek HIRU LAGUNEI galdetu diet hori ________________________________________________________ D adibidea

Sintagma pluralak hubilak ala urrunak izan daitezke.

Ikasle guztiak Kale guztiak Lagun guztiei

29

www.fontaneda.net

SINTAGMA PLURAL HURBILA Sintagma plural hurbila guri edo zuei buruzkoa da, baita izaki hurbilak eta leku-denborazko gauza hurbilak ere, dena den multzoko elementu guztiak, adierazten dituena. LANTEGIKO LAGUNOK ez dugu nahi ITALIARROI eskatuko dizuegu AZKEN EGUNOTAN istripu asko ikusi dugu

Lagun guztiok, ni barne, GUK Multzoko italiar guztioi, zu barne, ZUEI Gaur inguruko egun guztiotan, HAUETAN

SINTAGMA PLURAL URRUNA Sintagma plural urrunak multzoko elementu guztiak diren hirugarren gizakiak edo gauzak adierazten ditu, baita leku-denborazko gauza urrunak ere. LANTEGIKO LAGUNEK ez dute nahi ITALIARREI eskatuko diegu LEHENGO EGUNETAN gazteagoak ginen

Lagun guztiek, ez guk eta ez zuek, HAIEK Multzoko guztiei, ez guri eta ez zuei, HAIEI Egun guztietan, HAIETAN

SINTAGMA MUGAGABEA Sintagma mugagabeak ez ditu multzo bateko elementu guztiak adierazten, haietatik zati bat baizik. Beraz, sintagma mugagabeek ez diote solaskideari irudi zehatzik ematen. EDOZEIN BANKETXETARA joango naiz LAU ADISKIDE ikusi ditugu

Ez banketxe guztietara, zenbaitetara baizik Ez adiskide guztiak, batzuk baizik

MUGAGABE KASUAK 1 Sintagma galdetzailea mugagabea da, multzoko elementu guztietatik zenbaitez bakarrik itauntzen du eta. NORK esan du astakeria hori? ZENBAT IKASLE etorri da jaialdira? ZE(IN) ORDU da?

Ez gizaki guztien, guztietatik baten bila gabiltza eta Ez ikasle guztiei, zati bati buruz galdetzen baitugu Hamabi orduetatik baten bila ari gara eta

2 Determinatzaile zehaztugabea daukan sintagma mugagabea da, zehaztugabeko zerbaiti buruz ari denez, multzoko elementu batzuk bakarrik adierazten baititu. IKASLE ASKO etorri da jaialdira EDOZEINI entzungo diozue LANKIDE BATEKIN joango naiz

Ez guztiak, ikasle gehiago dago eta Ez guztiei, jende gehiago dago eta Guztiekin ez, langile gehiago baitago lantokian

www.fontaneda.net

30

3 Zenbatzailea daukan sintagma, zenbatzaileak osotasuna ukitzen ez badu, multzoko elementu guztiak adierazten ez baditu, mugagabea da. HOGEI IKASLE etorri dira (4) jaialdira IRUNGO ZAZPI KALE itxi dituzte (4) udaltzainek HIRU LAGUNI galdetu diet (4) hori

Ez guztiak, hogei baino gehiago dira eta Ez kale guztiak, Irunek kale gehiago du eta Ez guztiei, hiru baino gehiago dut eta

28. orrialdeko D adibideko sintagmak, elementu guztiak adierazten zituztenez, mugatuak ziren. Hemengoak, ordea, guztiak gabe zati bat bakarrik adierazten baitute, mugagabeak dira. 4 Izaera-aldaketa, egoera-aldaketa edo lanbidea adierazten duen atributua sintagma mugagabea da, zentzu orokorrean erabiltzen denez gero, multzoko elementu guztiak adierazten ez dituelako. metal guztiak URRE bihurtu nahi zituzten alkimistek Izaera-aldaketa, ez urre osoa nire alaba ZINEGOTZI aukeratu dute Estatus-aldaketa, ez zinegotzi guztiak anaia Leitzan dago AMABI Lanbidea, ez udaltzain guztiak Orain arte aipatutako lau kasuetako mugagabeak zentzuzkoak dira, ez baitituzte multzo bateko elementu guztiak adierazten. Baina hurrengo hiru kasuak ere, multzoko elementu guztiak adierazi arren, mugagabe bezala deklinatzen dira. 5 Elkar izenordaina eta pertsona-izenordainak, multzoko elementu guztiak adierazten badituzte ere, mugagabeak balira legez deklinatzen dira. ELKAR ikusi zuten bilera hartan oso pozik izango zarete GUREKIN 6 Erakuslea daukaten sintagmak, nahiz eta multzoko elementu guztiak adierazi, mugagabetzat deklinatzen dira. ETXE HAIEK ez dira berriak emaiozu zerbait ESKALE HORRI 7 Izen bereziak, multzoko elementu bakarra adieraziagatik ere, mugagabe bezala deklinatzen dira. ZURINEK eskatu zidan PINTTO gure txakurra da Hizketako bi perpausen artean multzoko edukia alda daiteke. Adibidez: hamar adiskideetatik LAU etorri dira, eta LAURAK berandu Lehenengo perpausean multzoak hamar elementu dauzka, adiskideak, eta haietatik lau bakarrik adierazten ditut, zati bat; beraz, mugagabea da. Bigarrenean, berriz, multzoa etorritako laurek osatzen dute, eta nik guztiak adierazten ditudanez gero, plural urruna da (HAIEK).

(4)

Letra larrizko sintagma mugagabea izan arren, argi dago gaur egun pluralak kutsatu duela, erdal zentzuaren eraginagatik.

www.fontaneda.net

31 PERPAUSEZKO SINTAGMA DEKLINAGARRIEN HEINAK Perpausezko sintagmak bi modutan ager daitezke, jokagabe edo jokatuta.

SINTAGMA JOKAGABEA Sintagma jokagabeak jokatu gabeko aditza dauka. LIBURUAK IRAKURRIZ ikasi dut dakidan guztia ez dut atsegin HORIEKIN IBILTZEA ARDOA EDATEARI utzi behar diozu

SINTAGMA JOKATUA Sintagma jokatuak aditz jokatua dauka. LIBURU ASKO IRAKURRI DUDALAKO ezagutzen dut hori GUREKIN DATOZEN neskak sar daitezke (izenlagun azpisintagma) nork esan du LAN HORI NIK EGIN BEHAR DUDANA? Laburbilduz, deklinabide-atzizkiak hartzean sintagma deklinagarria zazpi heinetan ager daiteke. Adibidez, har ditzagun zazpi nor-adibide hauek. ARIKETA ASKO .egin dut LAGUNIK ONENA HAIZENORI eramango haut ZURE EMAZTEA ez da etorri JOKALARIOK nekatuta zaudete GURE BIZILAGUNAK ikusi dituzu? DENOK LANETIK ATERATZEA nahiko lukete AIREPORTUAN ZEUNDELA entzun dut

Mugagabea Singular hurbila Singular urruna Plural hurbila Plural urruna Jokagabea Jokatua

www.fontaneda.net

32

SINTAGMA DEKLINAGARRIEN HEINAK

Mugagabea

MUGAGABEA NI Hurbila

Izenezkoa

HI, ZU Singularra Urruna

HURA

Hurbila

GU, ZUEK

Urruna

HAIEK

Mugatua Sintagma deklinagarria

Plurala Jokagabea

JOKAGABEA

Jokatua

JOKATUA

Perpausezkoa

33

www.fontaneda.net

D E K L I N A B I D E A

Perpausean dagokion eginkizuna kasuaren eta heinaren arabera betetzeko atzizkia erantsiz sintagma egokitzea da deklinabidea. KASUAK Ikusi dugunez, deklinabide-kasu nagusiak bost dira: Nor, Nori, Nork, Osagarria eta Izenlaguna (25. or.). Norek bi kasu ditu: Nor eta Norik. Norkek eta Norik kasu bana dute. Osagarriak hamabi kasu ditu, baina leku-denborazko kasuek bizidun eta bizigabeko sintagmak bereizten dituztenez gero, guztira hemezortzi kasu dira. Izenlagunak hamar kasu ditu, haietako bederatzi osagarrietatik etorriak. Baina hemen ere lekudenborazko kasuen bizidun-bizigabeko bereizketa dela eta, azkenean hamalau kasu dira. HEINAK Heinak zazpizpazortzi direla ikusi dugu, literaturak bigarren pertsonarako atzikiaren bi aldaera erakusten dizkigu eta (4.-6. orr.). Hala ere, singular hurbila ez da kapitulu honetan agertzen, oso erabilera urria duelako eta dagokion atzizkia orain arte batu gabe dagoelako. Dena dela, agertzen da, eredu gisa, Nor, Nori, Nork eta Noren kasuen banakako azalpenetan.

www.fontaneda.net

34

NOR Nor aditzeko objektua da. Bi kasu ditu.

NOR (Absolutiboa) Mugagabea Ni ! -AU

Hi, Zu -ORI

Hura -A

Gu, Zuek -OK

Haiek -AK

Jokagabea Jokatua -TzEA -LA

Aditzeko objektua da. LIBURU ASKO_ irakurri dut aste honetan Nor mugagabea da ZAHAR NAIZENAU edo NAIZENOR eseri egingo naiz Nitazko Nor singular hurbila da nora zoaz EDER GALANTORI edo GALANTOR? Zutazko Nor singular hurbila da. ZURE LAGUNA berandu etorri da lanera Nor singular urruna da ZUEN AITA ikusi dugu gaur ikastetxean Nor singular urruna da, baina sintsgmako azken A galdu egiten da atzizkiko A aurrean LANGILE GUZTIOK zaudete greban? Gutazko Nor plural hurbila da ARDI GUZTIAK itzuli dira elkarrekin Nor plural urruna da ZAPATAK erosi ditugu zure dendan Nor plural urruna da, baina, singularrean gertatzen den bezala, sintagmako azken A galdu egiten da atzizkiko A aurrean BERANDU ETORTZEA erru larria da Nor jokagabea da ZUK DIRU ASKO IRABAZTEA nahi dugu Kontsonante txistukariz edo N letraz bukatutako aditzek, -TZEA gabe, -TEA bakarrik hartzen dute OLARIZURA IGOKO DIRELA uste dut Nor jokatua da GU BIOK JOAN GAITEZELA esan du aitak Nor honetan aditza subjuntiboz jokatuta dago badakit JONEK ERE EGIN DUELA Aditz-erroari E bat eransten zaio atzizkiaren aurretik Egoera berezi bat dago Iparraldeko euskalkietan, aditz jokagabeko perpausaren nor kasua izenlagun deklinatzen dela. aitaREN ikustera

=

aitA ikustera

Kasu guztietan, oro har, hiru eredu berezi daude; hots, atzizkia pertsona-izendordainek, erakusleek eta galdetzaileek nola hartzen duten. Nor kasuan zehazki, hirurak hiztegian agertzen diren bezala geratzen dira, bat ere letrarik erantsi gabe, nor mugagabeak direlako. Hona hemen pertsona-izendordainak: NI_ HI_ ala ZU_ HURA_ GU_ ZUEK_ HAIEK_ ZU_ telebistan ikusi zaitugu

35

www.fontaneda.net

Erakusleak hauexek ditugu. HAU_ HORI_ HURA_ HAUEK_ HORIEK_ HAIEK_ LANGILE HORI_ nire adiskiderik minena da Eta hauexek galdetzaileak. NOR_? ZEIN_? ZER_? ZENBAT_? NOR_ joan da lanera?

NOR KASUAREN ATZIZKI BEREZIAK neuk uste dut OLARIZURA IGOKO DIRENA Bizkaieraz batez ere, nor sintagma galdegaia ez denean, atzizkia ez da -LA, -NA baizik DIRU ASKO IRABAZ DEZAZUN nahi dugu Nor hau subjuntiboz jokatuta dago, nahia adierazteko nik badakit NON EGON ZAREN Nor-perpausak galdera edo zalantza adierazten du (kasu honi zehar-galdera deritza) nik badakit NON DAGOEN Nor-galdera edo zalantzak, erro edo -KE- atzean dagoenez, E lotura hartzen du ez dakit NORA JOAN_ Nor-galdera jokagabea da

NOR KASUAREN POSTPOSIZIOAK Nor kasuak postposizio pilo bat onartzen du. Adibidez, ikus ditzagun batzuk. berandu etorri_ ARREN berandu etorri zarEN ARREN diru_ BARIK hori egin_ BEHARREAN ezer esan_ GABE bazkaldu_ ONDOREN gogor ikasi_ EZIK istripu bat zeLA ETA gurasoak ikusi_ ARTE (5) (5)

DIRURIK GABE posposizioa bizkaierazko modua dugu hemengoa aditzei –TzEKE ere eransten zaie: ezer ESATEKE

Posposizio hau leku-denborazko aditzondoekin non kasuari (42. or.) eransten zaio, izenezko sintagmekin nora kasuari (45. or.) eta aditz jokatuekin noren kasuari (58. or.)

36 NORIK (Partitiboa) Mugagabea -IK

www.fontaneda.net Jokagabea -TzERIK

Jokatua -NIK

Norik kasuak osotasunaren zati bat hartzen dela adierazten du eta ezezko, galderazko eta baldintzazko perpausetan erabiltzen da. Jakina, izenari dagokionez, mugagabea bakarrik onartzen du. hemen ez dago LAGUNIK

SAGU HANDIRIK ikusi duzu ganbaran?

ez dugu APROBATZERIK uste Aitorrek ez du ENTZUTERIK lortu ez dut esan EMANGO DIZUEDANIK nik ez diot gaixo DAGOENIK ez nuen uste ETORRIKO ZINENIK

Adiskideak oro har. Arras bestelakoa da sintagma hau: hemen ez daude GUREKIN ETORRI DIREN LAGUNAK, aurretik aipatutako lagun guztiak, nor plurala dena Ez da inongo sagu zehaztu bati buruzkoa. Osorik ezberdina da hau: SAGU ASKO_ ikusi duzu ganbaran? Hemen nor mugagabea da. Bokalez amaitzen bada, R eransten zaio atzizkiaren aurretik Jokagabea da Txistukariaz edo N letraz amaitzen denean -TZERIK ordez, -TERIK eransten zaio Jokatua da Aditz-erroari E eransten zaio atzizkiaren aurretik Aditz jokoa N letraz amaitzen bada, atzizkiaren N letrarekin bat egiten da

Norik kasuak ez ditu determinatzaile mota batzuk onartzen; adibidez, erakusle eta galdetzailerik, eta ezin izan daiteke pertsona-izenordaina.

NORIK KASUAREN ATZIZKI BEREZIAK ez daukat ZER EGINIK ez dago NON GORDERIK

NORIK KASUAREN POSTPOSIZIOAK Norik kasuak postposizio bat onartzen du diruRIK GABE

Jokatu gabeko aditzak galdera adierazten duenean Aditza bokalez bukatzen bada, R eransten zaio, atzizkiaren aurretik

www.fontaneda.net

37

NORI Nori kasua aditzeko hartzailea da.

NORI (Datiboa) Mugagabea Ni -I -ONI

Hi, Zu -ORRI

Hura -ARI

Gu, Zuek -OI

Haiek -EI

Jokagabea -TzEARI

EDOZEIN GIZONI esan diezaiokezu LAGUN GUTXIRI esan diot

Nori mugagabea da Hau ere mugagabea da, baina bokalez amaitzen denez gero, R eransten zaio atzizkiaren aurretik zer diostazu ZAHARRONI edo ZAHARRORI? Nitazko nori singular hurbila da LAGUN MAITEORRI edo MAITEORI emango dizkinat Hitazko nori singular hurbila da ETXEKO ARDURADUNARI zor diogu Nori singular urruna da ZURE AITARI entzun diogu gaur goizean Nori singular urruna ere da hau, baina azken A galdu egiten da atzizkiko A aurrean ez diguzue LANGILEOI erantzun Gutazko Nori plural hurbila da HEMENGO GAZTEEI galdetu diegu Nori plural urruna da zer deritzazu LAPURTZEARI? Jokagabea da GOGOR IKASTEARI ekin dio Txistukari edo N letraz bukatutako aditzek -TZEARI ordez, -TEARI hartzen dute Pertsona-izenordainek honelaxe hartzen dute nori atzizki mugagabea. NIRI HIRI ala ZURI HARI GURI ZUEI HAIEI HIRI liburu hau emango diagu Erakusleek, mugagabeak direnez, nor kasuan ez dute letrarik hartzen, hiztegian agertzen diren bezala geratzen dira. Baina beste kasu guztietan, atzizkia erantsi baino lehen, itxura berezia hartzen dute. HONHORRHARHAUEHORIEHAIE-

38 Nori kasuan honelaxe geratzen dira erakusleak. HONI HORRI HARI HAUEI HORIEI HAIEI LAGUN HORIEI opari bana ekarri diet Galdetzaileak honelaxe hartzen dute nori-atzizkia. NORI? ZEINI? ZERI? ZENBATI? ZENBATI esan diozue?

NORI KASUAREN POSTPOSIZIOAK Nori kasuak postposizio batzuk onartzen ditu. zuRI BEGIRA elkarrizketa horrI BURUZ adiskideOI ESKER

www.fontaneda.net

www.fontaneda.net

39

NORK Nor kasuaren gaineko eragilea da nork kasua. NORK (Ergatiboa) Mugagabea

Ni

Hi, Zu

Hura

Gu, Zuek

Haiek

Jokagabea

-K

-ONEK

-ORREK

-AK

-OK

-EK

-TzEAK

EDURNEK bultzatu zintuen? GURE LAGUN BATEK esan du

Nork mugagabea da Kontsonantez edo diptongo itxiaz amaitzen denean E eransten zaio atzizkiaren aurretik zer egingo dut POBREONEK edo POBREORK? Nitazko nork singular hurbila da ordain ezak DIRUDUNORREK edo DIRUDUNORK Hitazko nork singular hurbila da ZUZENDARIAK eskaini dit lanpostu hau Nork singular urruna da ARREBAK ekarri digu kafe hau Kolonbiatik Nork singular urruna ere da hau, baina azken A galdu egiten da atzizkiko A aurrean GASTEIZTARROK ordaindu dituzue jaiak Zuetazko Nork plural hurbila da GAURKO PILOTARIEK partidu ona egin dute Nork plural urruna da ETENGABE ERRETZEAK hil egingo zaitu Jokagabea da NEGAR EGITEAK ez dizu ezer konponduko Txistukari edo N letraz amaitutako aditzek, -TZEAK ordez, -TEAK hartzen du Pertsona-izenordainek honelaxe egiten dute. NIK HIK ala ZUK HARK GUK ZUEK HAIEK GUK albiste hori bagenekien Erakusleek honelaxe hartzen dute nork atzizkia. HONEK HORREK HARK HAUEK HORIEK HAIEK ADISKIDE HONEK badauka liburu hori Galdetzaileak honelaxe deklinatzen dira. NORK? ZEINEK? ZERK? ZENBATEK? ZERK jo nau buruan?

www.fontaneda.net

40

OSAGARRIA Osagarriak ekintza gertatzen deneko inguruak adierazten ditu. Lau osagarri-mota dira. Atributu-osagarria Leku-denborazko osagarriak Elkartasunezko osagarriak Moduzko osagarriak

ATRIBUTU OSAGARRIA Atributu-osagarria beste sintagmari aditzaren bitartez ematen zaion kalifikazioa da.

ZER (Atributua) Mugagabea !

Singularra -A

Plurala -AK

Jokagabea -TzEA

Izenarekin, izenondoarekin eta nor edo zer galdetzaileekin erabiltzen da. ZER_ da neska hori? ZUZENDARI_ hartu naute banku horretan eraikin hau LEGEBILTZARRA da gurasook beti ORDAINTZAILEAK gara gure zeregina SENDAGAIAK BIDALTZEA da

Galdetzailea denez, mugagabea da Mugagabea da Singular urruna da Plural urruna da. GURASOOK plural hurbila izan arren, atributo plural hurbilik ez dago eta Jokagabea da

www.fontaneda.net

41 LEKU-DENBORAZKO OSAGARRIAK

Leku-denborazko osagarriak sei dira, eta gertatzen deneko lekuan edo denboran kokatzen dute ekintza.. Leku-denborazko osagarriok bizidun eta bizigabeko sintagmak bereizten dituzte. NON (Bizigabeekiko inesiboa) Mugagabea -TAN

Singularra -AN

Pl. hurbila -OTAN

Pl. urruna -ETAN

Jokagabea -TzEAN

Jokatua -NEAN

Non kasuak ekintza lekuan edo denboran kokatzen du, non edo noiz gertatzen den adierazten du. Jarduera ere adierazten du. Bizigabeko sintagmekin eta perpausezkoekin erabiltzen da. ZEIN ETXETAN bizi dira zuen gurasoak? EDOZEIN EGUNETAN zatozkete nigana

Non mugagabea da Non mugagabea ere, baina kontsonantez amaitzen denez gero, E eransten zaio atzizkiaren aurretik ZURE ETXEAN badago guretzako lekurik? Non singular urruna da HURRENGO ASTELEHENEAN hasiko naiz Singular urruna, baina E hartzen du -AN atzizkia kontsonante atzean ezin jar daitekeelako BIZKAIKO MENDI GUZTIETAN daude Non plural urruna da AZKEN EGUNOTAN bero handia izan da Non plural hurbila da ETXERA ETORTZEAN ikusi genuen Jokagabea da ERRALDOIA IKUSTEAN ikaratu zen Txistukari edo N letraz amaitutako aditzek, -TZEAN ordez, -TEAN hartzen dute ESKATU DIDAZUNEAN etorri naiz Jokatua da ETORRI ZINETENEAN hasi ginen lanean Adizkia (perpausezko sintagmaren azken hitza) N letraz amaitzen bada, atzizkiaren N letrarekin bat egiten da AITAK DEITZEN DUENEAN esan egingo diot Aditz-erroari E eransten zaie atzizkiaren aurretik Sintagma bizigabeekin bakarrik erabiltzen denez gero, pertsonak ez dira kasu honetan deklinatzen. Dakusagun erakusleak nola deklinatzen diren. HONETAN HORRETAN HARTAN HAUETAN HORIETAN HAIETAN EGUN HAIETAN jende gutxi etortzen zen lanera Galdetzaileek honelaxe hartzen dute atzizkia. NON? NOIZ_? ZEINETAN? ZERTAN? ZENBATEtAN? ZERTAN ari zarate?

42

www.fontaneda.net

Leku-denborazko aditzondoak hementxe daukate bere zentzuaren egoera, non kasukoak dira. Horregatik hiztegian bezala agertzen dira. HEMEN_ HOR_ HAN_

ATZO_ GAUR_ BIHAR_

BIHAR_ zure etxera joango naiz Leku-izenek bereziki hartzen dute atzizkia, mugagabeak izan arren. BILBON ikusi dut zirko hori IRUNEN egon ginen egun hartan

Bokalez amaitutakoek -N hartzen dute Kontsonantez bukatutakoek, berriz, -EN

NON KASUAREN ATZIZKI BEREZIAK DANTZAN edo DANTZATZEN ari zara? TXINERAZ IKASTEN ari dira

Jarduera adierazten du N letraz bukatutako aditzek, -TZEN ordez, -TEN hartzen dute

NON KASUAREN POSTPOSIZIOAK Postposizio batzuk gertatzen dira non kasuan. errepideAN BARRENA aldapAN BEHERA kaleAN GORA basoAN ZEHAR Kasu berezi bat ARTE partikularena da. Aditz jokagabeekin nor kasuan egiten du postposizioa (35. or.), aditz jokatuekin noren kasuan (58. or.), izenekin nora kasuan (45. or.) eta denborazko aditzondoekin, berriz, non kasuan, aditzondo hauen izaera non kasuan datza eta. noiz_ ARTE? bihar_ ARTE

www.fontaneda.net

43 NORENGAN (Bizidunekiko inesiboa) Mugagabea -ENGAN

Hura -ArenGAN

Gu, Zuek -ONGAN

Haiek -ENGAN

Bizigabeekiko non kasuaren kidekoa da bizidunekiko norengan kasua. ZENBAT GIZONENGAN daukazu konfiantza GIZON ASKORENGAN daukazu konfiantza EMAKUMEARENGAN dago etorkizuna EMAKUMEAGAN dago etorkizuna IKASTOLAKO GURASOENGAN dago arazoa EUSKALDUNONGAN dago soluzioa

Mugagabea da Mugagabea ere, baina bokalez amaitzen denean R hartzen du atzizkiaren aurretik Singular urruna da Honela ere (-REN- artizkia erantsi gabe ere) egin daiteke singular urruna Plural urruna da Plural hurbila da

Bizidun sintagmei bakarrik dagozkienez gero, perpausezko sintagmak ez dira hemen egokiak. Pertsonaizenordainek, berriz, honelaxe hartzen dute atzizkia. NIreGAN HIreGAN ala ZUreGAN HARENGAN GUreGAN ZUENGAN HAIENGAN ZUENGAN herriko etorkizuna ikusten dugu Erakusleak honelaxe deklinatzen dira. HONENGAN HORRENGAN HARENGAN HAUENGAN HORIENGAN HAIENGAN LAGUN HORRENGAN sinesten dut Eta galdetzaileak honelaxe. NORENGAN? ZEINENGAN? ZENBATENGAN? NORENGAN daukazue itxaropena? Iparraldean batez ere bada norengan kasuaren ordezko postposizio hau. ZURE BAITAN dugu etorkizuna ZUreGAN sintagmaren kidekoa da zeure arazoak beti BESTEEN BAITAN ikusten dituzu BESTEENGAN bezalakoa

www.fontaneda.net

44 NONDIK (Bizigabeekiko ablatiboa) Mugagabea -TATIK

Singularra -TIK

Pl. hurbila -OTATIK

Pl. urruna -ETATIK

Jokagabea -TzETIK

Jokatua -NETIK

Nondik kasuak bai lekuz bai denboraz ekintzaren jatorria adierazten du, nondik edo noiztik gertatzen den. Bizigabeko izenezko sintagmekin eta perpausezkoekin erabiltzen da. Erakusleek, galdetzaileek, leku-denborazko aditzondoek eta leku-izenek non kasuaren eskema bera jarraitzen dute. Galdetzaileekin eta denborazko aditzondoekin atzizkia -TIK edo -DANIK izan daiteke. HONETATIK HORRETATIK HARTATIK HAUETATIK HORIETATIK HAIETATIK

NONDIK? NOIZTIK? edo NOIZDANIK ZEINETATIK? ZERTATIK? ZENBATEtaTIK?

HERRI ASKOTATIK jaitsi da jendea jaialdira GURE GELETATIK entzun dugu eztanda ez zaitut ikusi ZURE AITA HIL ZENETIK ZURE ERAKUSKETA IKUSTETIK gatoz

HEMENDIK BIHARDANIK ORIOTIK

Mugagabea da Plural urruna da Jokatua da Jokagabea da

NONDIK KASUAREN POSTPOSIZIOAK Nondik kasuak postposizio bat onartzen du. ikastetxeTIK KANPO

NORENGANDIK (Bizidunekiko ablatiboa) Mugagabea Hura -ENGANDIK -ArenGANDIK

Gu, Zuek -ONGANDIK

Haiek -ENGANDIK

Bizigabeekiko nondik kasuaren kidekoa da norengandik kasua, eta pertsona-izenordainei, erakusleei eta galdetzaileei buruzko oharpenak hemen ere baliagarriak dira. NIreGANDIK HIreGANDIK ala ZUreGANDIK HARENGANDIK GUreGANDIK ZUENGANDIK HAIENGANDIK

HONENGANDIK HORRENGANDIK HARENGANDIK HAUENGANDIK HORIENGANDIK HAIENGANDIK

NIRE SENARGAIARENGANDIK jaso dut mezu bat IRAKASLEONGANDIK datozkit arazo guztiak

NORENGANDIK? ZEINENGANDIK? ZENBATENGANDIK? JAIZKIRENGANDIK

Singular urruna da Plural hurbila da

www.fontaneda.net

45 NORA (Bizigabeekiko adlatiboa) Mugagabea -TARA

Singularra -RA

Pl. hurbila -OTARA

Pl. urruna -ETARA

Jokagabea -TzERA

Jokatua -NERA

Nora kasuak bai lekuz bai denboraz ekintzaren norabidea aurkezten du. Sintagma bizigabeekin eta perpausezkoekin erabiltzen da. Non kasuan egindako erakusleekiko, galdetzaileekiko eta leku-izenekiko oharrak hemen ere hartu behar ditugu kontuan. Leku-aditzondoek erroa aldatzen dute, beren izena utzirik, dagozkien erakusleetatik etorritako beste bana hartzen dutela. HONETARA HORRETARA HARTARA HAUETARA HORIETARA HAIETARA

NORA? ZEINETARA? ZERTARA? ZENBATEtaRA?

HONA HORRA HARA BILBORA

“ZORTZI MILAKO” GUZTIETARA igo dira MADARI BATZUK EROSTERA etorri gara

Plural urruna da Jokagabea da

NORA KASUAREN ATZIZKI BEREZIA Nora kasuak beste atzizki berezi bat onartzen du. HORI ESATERAKOAN hitzik gabe geratu nintzen

NORA KASUAREN POSTPOSIZIOAK Nora kasuari hurrengo postposizioa dagokio. ostiralERA ARTE datorren urteRA ARTE ARTE partikula galdetzaileekin eta denbora-aditzondoekin non kasuari eransten zaio (42. or.), jokagabeko aditzekin nor kasuari (35. or.), aditz jokatuekin noren kasuan (58. or.) eta izenekin, ordea, nora kasuari, hemen ikusi dugun bezala. Hala ere, izenekin nor kasuari ere erants dakioke, izena bai mugagabea bai mugatua izanik. larunbatERA ARTE edo ordu batA ARTE zortziAK ARTE GabonAK ARTE

larunbatA ARTE

edo

larunbat_ ARTE

www.fontaneda.net

46 NORENGANA (Bizidunekiko adlatiboa) Mugagabea Hura -ENGANA -ArenGANA

Gu, Zuek -ONGANA

Haiek -ENGANA

Bizidunekiko norengana kasua bizigabeekiko nora kasuaren kidekoa da. Norengan kasuari buruz egindako oharpenak norengana kasuan ere baliagarriak dira. NIreGANA HIreGANA ala ZUreGANA HARENGANA GUreGANA ZUENGANA HAIENGANA

ZEIN ABOKATURENGANA joko duzu? ADISKIDEENGANA joango naiz

HONENGANA HORRENGANA HARENGANA HAUENGANA HORIENGANA HAIENGANA

Mugagabea da Plural urruna da

NORENGANA? ZEINENGANA? ZENBATENGANA? BENATENGANA

www.fontaneda.net

47 NORAINO (Bizigabeekiko muga-adlatiboa) Mugagabea Singularra -TARAINO -RAINO

Pl. hurbila -OTARAINO

Pl. urruna -ETARAINO

Jokagabea -TzERAINO

Noraino kasuak ekintzaren lekuzko muga adierazten du. Sintagma bizigabeekin eta perpausezkoekin erabiltzen da. Erakusleek, galdetzaileek eta leku-izenek nora kasuan ikusitako eskema ere jarraitzen dute. HONETARAINO HORRETARAINO HARTARAINO HAUETARAINO HORIETARAINO HAIETARAINO

NORAINO? ZEINETARAINO? ZERTARAINO? ZENBATEtaRAINO?

HONAINO HORRAINO HARAINO ALTSASURAINO

MINEZ HILTZERAINO sufritu zuen ZEIN SOLAIRUTARAINO igo zara oinez?

Jokagabea da Mugagabea da

NORENGANAINO (Bizidunekiko muga-adlatiboa) Mugagabea Hura -ENGANAINO -ArenGANAINO

Gu, Zuek -ONGANAINO

Haiek -ENGANAINO

Bizidunekiko norenganaino kasua bizigabeekiko noraino kasuaren kidekoa da. Norengana kasutik datorrenez gero, han ikusitako eskema bera jarraitzen du. NIreGANAINO HIreGANAINO ala ZUreGANAINO HARENGANAINO GUreGANAINO ZUENGANAINO HAIENGANAINO

HONENGANAINO HORRENGANAINO HARENGANAINO HAUENGANAINO HORIENGANAINO HAIENGANAINO

NAGUSIArenGANAINO eraman dut eskaria HIRU JENERALENGANAINO heldu gara

NOR(EN)GANAINO? ZEINENGANAINO? ZENBATENGANAINO? IRAIDERENGANAINO

Singular urruna da Plural urruna da

www.fontaneda.net

48 NORAKO (Bizigabeekiko adlatibo destinatiboa) Mugagabea Singularra Pl. hurbila -TARAKO -RAKO -OTARAKO

Pl. urruna -ETARAKO

Jokagabea -TzEraKO

Jokatua -N (subjuntiboa)

Norako kasuak ekintzaren helburua edo xedea adierazten du, baita zerbait egiteko agindua ere. Sintagma bizigabeekin eta perpausezkoekin erabiltzen da. Nora kasutik datorrenez, han emandako argibideak kasu honetan ere baliagarriak dira. HONETARAKO HORRETARAKO HARTARAKO HAUETARAKO HORIETARAKO HAIETARAKO

NORAKO? NOIZKO? (6) ZEINETARAKO? ZERTAraKO? ZENBATEtaRAKO?

HONAKO HORRAKO HARAKO BIHARKO (6) BETIKO (6) LAUDIORAKO

EDOZEIN GELATARAKO erosi dut lanpara hau GURE ETXE GUZTIETARAKO dira teila berriak GERO JATEKO ekarri ditut opil hauek LEHENBAILEHEN ETORTZEKO esan didate DIRU ASKO IRABAZ DEZAZUN irakasten dizut

Mugagabea da Plural urruna da Jokagabea da, eta helburua edo xedea adierazten du Jokagabea ere da, eta agindua adierazten du Subjuntibokoz jokatuta dago, eta helburua edo xedea adierazten du

NORAKO KASUAREN ATZIZKI BEREZIAK Norako eta norengatik kasuek, jokagabean (-TzEAGATIK eta -TzEKO) zioa edo kausa eta helburua edo xedea ere adierazten dituen atzizki berezi bat erabiltzen dute, -TzEARREN, alegia. ZU IKUSTEARREN etorri naiz honen aguro zer ez genuke egingo ZU HEMEN GERATZEARREN?

Zu ikusteko eta zu ikusteagatik Zu geratzeko eta zu geratzeagatik

Bestalde, beste bi atzizki har ditzake norako kasuak, bata jokagabean eta bestea jokatuan; biak helburua edo xedea lortu baino lehen, gertaera bat amaituta zegoela adierazteko. ni ETORTZERAKO denok mozkor egongo zarete konturatu ZINETENERAKO, autobusa urrunduz zihoan

(6)

Galdetzaileekin eta denbora-aditzondoekin, –RAKO ordez, -KO atzizkia eransten da.

www.fontaneda.net

49 NORENGANAKO (Biziduneekiko adlatibo destinatiboa) Mugagabea Singularra Pl. hurbila -ENGANAKO -ArenGANAKO -ONGANAKO

Pl. urruna -ENGANAKO

Bizidunekiko norenganako kasua bizigabeekiko norako kasuaren kidekoa da. Oso kasu gutxitan erabiltzen da, oso kontzeptu gutxi adierazten baitu, pertsona eta bizidunenganako helburua norentzat kasuak betetzen du eta. NIreGANAKO HIreGANAKO ala ZUreGANAKO HARENGANAKO GUreGANAKO ZUENGANAKO HAIENGANAKO

oso ona da BERE AMARENGANAKO maitekorrak dira GURASOONGANAKO GUreGANAKO oso langile amorratua da

HONENGANAKO HORRENGANAKO HARENGANAKO HAUENGANAKO HORIENGANAKO HAIENGANAKO

NORENGANAKO? ZEINENGANAKO? ZENBATENGANAKO? IRATIRENGANAKO

Singular urruna da Plural hurbila da Pertsona denez, mugagabea da

www.fontaneda.net

50 NORANTZ (Bizigabeekiko joera-adlatiboa) Mugagabea Singularra -TARANTZ -RANTZ

Pl. hurbila -OTARANTZ

Pl. urruna -ETARANTZ

Norantz kasuak ekintzaren lekuzko norabide abstraktua adierazten du. Sintagma bizigabeekin erabiltzen da. Nora kasutik datorrenez gero, nora kasuan ikusitako oharrak hemen ere baliagarriak dira. HONETARANTZ HORRETARANTZ HARTARANTZ HAUETARANTZ HORIETARANTZ HAIETARANTZ

NORANTZ? ZEINETARANTZ? ZERTARANTZ? ZENBATEtaRANTZ?

HONANTZ HORRANTZ HARANTZ GERNIKARANTZ

ZURE LANTEGIRANTZ joan berri da NORANTZ eramango duzue?

Singular urruna da Galdetzailea denez, mugagabea da

NORENGANANTZ (Bizidunekiko joera-adlatiboa) Mugagabea Hura -ENGANANTZ -ArenGANANTZ

Gu, Zuek -ONGANANTZ

Haiek -ENGANANTZ

Norantz kasuaren kidekoa da, baina bizidun sintagmekin erabiltzen da. Norengana kasuan ikusitako eskema bera erabiltzen da. NIreGANANTZ HIreGANANTZ ala ZUreGANANTZ HARENGANANTZ GUreGANANTZ ZUENGANANTZ HAIENGANANTZ

HONENGANANTZ HORRENGANANTZ HARENGANANTZ HAUENGANANTZ HORIENGANANTZ HAIENGANANTZ

LAGUNONGANANTZ hurbildu ziren NORENGANANTZ JOAN ZARETE?

NORENGANANTZ? ZEINENGANANTZ? ZENBATENGANANTZ? MAIKARENGANANTZ

Plural hurbila da Galdetzailea denez, mugagabea da

www.fontaneda.net

51 ELKARTASUNEZKO OSAGARRIAK

Hiru dira, eta ekintzak edo honen partaideek besteekin duten erlazioa adierazten dute. Honelako osagarriek ez dute bereizten bizidun edo bizigabeko sintagmak diren.

NOREKIN (Soziatiboa) Mugagabea -EKIN

Singularra -AREKIN

Pl. hurbila -OKIN

Pl. urruna -EKIN

Norekin kasuak ekintza gertatzen deneko lagunartea adierazten du; pertsona, espazio edo denborazko lagunartea. Bizkaieraz -GAZ atzizkia erabiltzen da. NIREKIN HIREKIN ala ZUREKIN HAREKIN GUREKIN ZUEKIN HAIEKIN

HONEKIN HORREKIN HAREKIN HAUEKIN HORIEKIN HAIEKIN

ANDREGAIAREKIN joango naiz zinemara Zure alaba GUREKIN dago lanean

NOREKIN? ZEINEKIN? ZENBATEKIN? INAKIREKIN Singular urruna da Pertsona denez, mugagabea da

NOREKIN KASUAREN POSTPOSIZIOAK Norekin kasuak postposizio bat onartzen du. Agiri haueKIN BATERA

www.fontaneda.net

52 NORENTZAT (Xedezko Destinatiboa) Mugagabea Hura -ENTZAT -ARENTZAT

Gu, Zuek -ONTZAT

Haiek -ENTZAT

Norentzat kasuak ekintzaren jasotzailea adierazten du. NIRETZAT HIRETZAT ala ZURETZAT HARENTZAT GURETZAT ZUENTZAT HAIENTZAT

HONENTZAT HORRENTZAT HARENTZAT HAUENTZAT HORIENTZAT HAIENTZAT

ZENBAIT LAGUNENTZAT ekarri ditut liburu batzuk ZENBATENTZAT daukagu janaria?

NORENTZAT? ZEINENTZAT? ZENBATENTZAT? MIRENENTZAT Mugagabea da Galdetzailea denez, mugagabea da

www.fontaneda.net

53 NORENGATIK (Motibatiboa) Mugagabea Hura -ENGATIK -ArenGATIK

Gu, Zuek -ONGATIK

Haiek -ENGATIK

Jokagabea -TzEAGATIK

Jokatua -LAKO

Norengatik kasuak ekintzaren zioa adierazten du. NIreGATIK HIreGATIK ala ZUreGATIK HARenGATIK GUreGATIK ZUENGATIK HAIENGATIK

HONENGATIK HORRENGATIK HARenGATIK HAUENGATIK HORIENGATIK HAIENGATIK

ZURE OSASUNArenGATIK etorri naiz honen aguro lanetik ez zaituzte GURASOONGATIK bota NAHI IZAN DUGULAKO egin dugu hori

NOR(EN)GATIK? ZEINENGATIK? ZERGATIK? ZENBATENGATIK? ESTIBALIZENGATIK

Singular urruna da Plural hurbila da Jokatua da

NORENGATIK KASUAREN ATZIZKI BEREZIA Norengatik eta norako kasuek, jokagabean (-TzEAGATIK eta -TzEKO) zioa edo kausa eta helburua edo xedea ere adierazten dituen atzizki berezi bat erabiltzen dute, -TzEARREN, alegia. ZU IKUSTEARREN etorri naiz honen aguro zer ez genuke egingo ZU HEMEN GERATZEARREN?

Zu ikusteko eta zu ikusteagatik Zu geratzeko eta zu geratzeagatik

NORENGATIK KASUAREN PREPOSIZIOAK ETA POSTPOSIZIOAK Hein jokatuan (hots, aditz jokatua daukan mendeko perpausa denean) -LAKO atzizkiaren ordez ZEREN (ETA) preposizioa ere erabiltzen da kideko. Preposizio hau perpausaren hasieran jarrita, aditza BAITaurrizkiaz edo -N atzizkiaz osatzen da. Preposizio hau perpaus luzeetan, batez ere, erabiltzen da. zugana nator, ZEREN (ETA) LEHEN INSTANTZIAKO EPAITEGIAK ETZI HARA JOATEKO GUTUN BAT BIDALI BAITIT edo DIDAN Bestalde, -LAKO baino indar txikixeagoa adierazteko, BAIT- aurrizkia edo ETA postposizioa erabiltzen dira, biak baliokideak izanik. ez dizut zorra ordaindu EZ BAITAUKAT DIRURIK ez dizut zorra ordaindu DIRURIK EZ DAUKAT ETA

www.fontaneda.net

54 MODUZKO OSAGARRIAK Bi osagarri dira.

NOLA (Instrumentala) Mugagabea -taZ

Singularra -AZ

Pl. hurbila -OZ

Pl. urruna -EZ

Jokagabea -tzeaZ

Jokatua -NEZ

Ekintza egiten den modua edo tresna adierazten du, baita solasgaia ere. Modu-aditzondoak hementxe daukate beren zentzu-lekua, kasu honetakoak dira. Horregatik kasu honetan hiztegian agertzen diren bezala geratzen dira. ARIN_ ONGI_ ASTIRO_ NITAZ HITAZ ala ZUTAZ HARTAZ GUTAZ ZUETAZ HAIETAZ

HONETAZ HORRETAZ HARTAZ HAUETAZ HORIETAZ HAIETAZ

gaur OINEZ etorri gara lanera nire anaiak EZKERRAZ idazten eta jaten du HITAZ ari gintunan zuk esan DIGUZUNEZ egin dugu

NORTAZ? ZEINEtaZ? ZEREZ? edo ZERTAZ? ZENBATEtaZ?

Mugagabea da Singular urruna da Mugagabea da Jokatua da

NOLA KASUAREN ATZIZKI BEREZIAK eskopeta besoetan ZERAMALA hurbildu zitzaidan

NOLA KASUAREN POSTPOSIZIOAK Nola kasuak postposizio hauexek onartzen ditu. atzokoEZ BESTALDE zueTAZ GAINERA langilea izanEZ GERO langilea naizenEZ GERO

Jarrera-modua adierazten du

55

www.fontaneda.net

NORTZAT (Prolatiboa) Mugagabea -TZAT Nortzat kasuak ekintza egiten deneko itxura edo ustea adierazten du, eta beti mugagabea da. NORTZAT? ZERTZAT? NORTZAT hartu zaitu nire aitak? ONTZAT eman didate lana ikastetxean AHULTZAT naukate

Mugagabea da Berdin Berdin

www.fontaneda.net

56

IZENLAGUNA Izenlagun edo zeingarria azpisintagma da, perpauseko edozein sintagma deklinagarriren edo beste izenlagun baten determinatzailea da. Lau izenlagun-mota dira. Erlatibozko izenlaguna. Lekuzko edo denborazko izenlagunak (dagozkien osagarrietatik datozenak) Elkartasunezko izenlagunak (berdin) Moduzko izenlagunak (berdin)

ERLATIBOZKO IZENLAGUNA Erlatibozko izenlagunak pertsona, gauza edo ekintza baten erlazio zuzena adieraziz determinatzen du muina.

NOREN (Erlatiboa) Mugagabea Ni -EN -ONEN

Hi, Zu -ORREN

Hura -AREN

Gu, Zuek -ON

Haiek -EN

Jokagabea -TzEAREN

Jokatua -N

Norbaitekiko edo zerbaitekiko erlazio zuzena nahitaez jabetzaren kidea ez izan arren, edutezkoa edo posesiboa ere deitzen zaio izenezko izenlagunari, eta erlatiboa perpausezkoari. Adibidez, NIRE aita NIRE lantokia Bi sintagmek ez dute jabetza adierazten, erlazio zuzena baizik. NIRE etxean GURE lantegia

Baina alokatuta bizi naiz Baina langileak gara, ez ugazaba

Noren-izenlaguna nor, nori eta nork sintagmetatik dator. LIBURUAREN egileari ... AZKUEREN omenaldian ... EDURNEREN festara ...

Liburua norbaitek idatzia: nor Azkueri omenaldi bat egingo zaio: nori Edurnek festa bat antolatu du: nork

Noren kasuaren adibideak. LANGILE ASKOREN etorkizuna ... GIZAJOONEN edo GIZAJOOREN minak … ADISKIDE MINORREN edo MINOREN eskaria … ZUZENDARIAREN erabakiari ... EUSKALDUN GAZTE GUZTION arazoak ... IRAKASLE GUZTIEN aburuz ... ETXE GUZTIAK SALTZEAREN alde ... GAUR KONPONDU DITUGUN arazoak ...

Mugagabea da Nitazko singular hurbila da Zutazko singular hurbila da Singular urruna da Plural hurbila da Plural urruna da Jokagabea da Jokatua da

57

www.fontaneda.net

Pertsona-izenordainek honela hartzen dute mugagabeko atzizkia. NIRE (edo ENE) HIRE ala ZURE HAREN GURE ZUEN HAIEN GURE ikastolan … Honela egiten dute erakusleek. HONEN HORREN HAREN HAUEN HORIEN HAIEN ZAHAR HORIEN etxeraino ... Galdetzaileak honela deklinatzen dira. NOREN? ZEINEN? ZEREN? ZENBATEN? NOREN liburuak ...?

NOREN KASUAREN ATZIZKI BEREZIAK BART LORIK EGIN EZ DUELAKO aztarna... Nor jokatuari noren-atzizkia eransten zaio; kasu honetan erro edo -KE- atzean dagoenez gero, E bat ezartzen da Bestalde, erlatibozko perpauseko aditz jokatuari -N atzizkia eransten zaiola ikusi dugu. Baina isilekoa perpaus erlatiboaren nor bada eta aditzaren aspektua burutua bada, jokatu gabeko aditzari -TAKO atzizkia eransten zaio (L edo N atzetik -DAKO atzizkia). GAUR KONPONDU DITUGUN arazoak ... GAUR KONPONDUTAKO arazoak ...

Ekintza burutua, isilekoa KONPONDU aditzeko nor da

NIRI EMAN DIZKIDATEN opariak ... NIRI EMANDAKO opariak ...

Kasu bera, baina aditza Nz bukatzen da

www.fontaneda.net

58

Isilekoa Nor ez bada, edo aditzaren aspektua burutua ez bada, ezin erabil daiteke aditz jokagabeko atzizki hau. BIHAR KONPONDUKO DITUGUN arazoak ... NIRI OPARIAK EMAN DIZKIDATEN lagunak ...

Ez dauka beste modurik, KONPONDU aditzaren aspektua gertakizuna delako Ez dauka beste aukerarik, (lagunek) isilekoa EMAN aditzaren nork delako

NOREN KASUAREN PREPOSIZIOAK ETA POSTPOSIZIOAK Noren-izenlagunak postposizio pilo bat onartzen du. Adibidez, ikus ditzagun batzuk. etxe(AREN) AURREAN nire adiskideEN ALDE zuzendariAREN ORDEZ metodu horrEN BIDEZ lanean ari naizEN BITARTEAN telefonoz deitu dueN ARTE

Baita ATZEAN, GAINEAN, INGURUAN, etab., leku eta denborazko beste antzekoak ere Eta AURKA, KONTRA Eta BITARTEZ, kidekoa Eta antzekoak Aditz jokatuek izenlagunaren bidez egiten dute ARTE partikulako postposizioa

Hein jokatuan (hots, azalpenezko erlatiboa denean edota erlatibo-perpausa luzea denean) “ZEIN deklinatua” erabiltzen da. Preposizio hau perpausaren hasieran mugagabe jarrita, aditza BAIT- aurrizkiaz, edo preposizioa mugatuta, -N atzizkiaz osatzen da. auto honek, ZEIN ORAIN DELA HAMABI URTE ADISKIDE BATI BIGARREN ESKUKO EROSI BAINION, ... pilota-apustua, ZEINEAN ZEURE DIRU OSOA XAHUTU DUZUN, ... nire senargaia, ZEINEKIN EGUN ASKOTAN LANETIK ATERATZEAN ZURE TABERNAN BAZKALDU BAITUT, ... hemengo lankideekin, ZEINEI GEURE ARAZOA ARGI ETA GARBI JAKINARAZI DIEGUN, ...

www.fontaneda.net

59 LEKU-DENBORAZKO IZENLAGUNAK

Leku eta denborazko izenlagunak dagozkien osagarrietatik datoz, -KO atzizkia hartuz.

NONGO (Bizigabeekiko inesiboa) Mugagabea -TAKO

Singularra -KO

Pl. hurbila -OTAKO

Pl. urruna -ETAKO

Jokagabea -TzEKO

Jokatua -NEKO

Determinatzen duen sintagma lekuan edo denboran kokatzen du. Non-osagarritik dator, horregatik osagarri horretan egindako oharpenak hemen ere baliagarriak dira. L eta N letren atzetik, -KO beharrean, -GO eransten da. Ez da bizidun sintagmekin erabiltzen, horretarako noren kasua erabiltzen da. HONETAKO HORRETAKO HARTAKO HAUETAKO HORIETAKO HAIETAKO

NONGO? NOIZKO? ZEINETAKO? ZERTAKO?

HEMENGO HORKO HANGO

ATZOKO GAURKO BIHARKO LASARTEKO

HERRI HAUETAKO iturrietatik ... ENPARANTZAKO zuhaitza ... AZKEN URTEOTAKO aurrerapenetan ... ZUEK IKUSTEKO irrikaz ... GOIZEAN IKUSI ZAITUDANEKO tabernara ... ATZOKO egunkarian ...

Mugagabea da Singular urruna da Plural hurbila da Jokagabea da Jokatua da Denborazko aditzondoa da

NONGO KASUAREN ATZIZKI BEREZIAK ETA POSTPOSIZIOAK Kualitate edo kantitatea adierazten duten nor kasutik datozen sintagmei -KO atzizki singular urruna beti eransten die nongo kasuak. BI METROKO erregela behar duzue BIHOTZ ONEKO gizona zen

Bi metro (nor) dituen erregelak Bihotz ona (nor) zuen gizonak

Nongo kasuak postposizio batzuk onartzen ditu, baita posposizio hauek ordezten dituzten atzizki bereziak ere. ZURE AITA HILTZEAR dago = GAUZA HAUEK SALTZEKOTAN etorri gara = IRABAZI DUDALAKOAN zorion eman dit =

hilTZEKO ZORIAN salTZEKO ASMOTAN dudaLAKO USTEAN

www.fontaneda.net

60 NONDIKO (Bizigabeekiko ablatiboa) Mugagabea Singularra -TATIKO -TIKO

Pl. hurbila -OTATIKO

Pl. urruna -ETATIKO

Nondik osagarritik dator, eta determinatzen duen sintagmaren leku edo denborazko jatorria adierazten du. Sintagma bizigabeekin erabiltzen da. Nondik osagarrian ikusi den eskema bera du, hango oharrak baliagarriak dira, eta nondik kasuan bezala, denbora-galdetzaile eta aditzondoek -TIKO edo -DANIKO atzizkiak hartzen dituzte. HONETATIKO HORRETATIKO HARTATIKO HAUETATIKO HORIETATIKO HAIETATIKO

NONDIKO? NOIZTIKO? edo NOIZDANIKO? ZEINETATIKO? ZERTATIKO? ZENBATEtaTIKO?

MENDIETATIKO ura … BERGARATIKO autobusaz ...

HEMENDIKO ATZOTIKO edo ATZODANIKO

LEKUNBERRITIKO

Plural urruna da Leku-izena da

NORENGANDIKO (Bizidunekiko ablatiboa) Mugagabea Hura -ENGANDIK -ArenGANDIK

Gu, Zuek -ONGANDIK

Haiek -ENGANDIK

Norengandik osagarritik dator, eta nondiko kasuaren kidekoa da, baina bizidun sintagmekin erabiltzekoa. NIreGANDIKO HIreGANDIKO ala ZUreGANDIKO HARENGANDIKO GUreGANDIKO ZUENGANDIKO HAIENGANDIKO

HONENGANDIKO HORRENGANDIKO HARENGANDIKO HAUENGANDIKO HORIENGANDIKO HAIENGANDIKO

ERROMATARRENGANDIKO zuzenbidea ... HAURTXO HORIENGANDIKO maitasunak ...

NORENGANDIKO? ZEINENGANDIKO? ZENBATENGANDIKO? ANDONIRENGANDIKO

Plural urruna da Mugagabea da

www.fontaneda.net

61 NORAKO (Bizigabeekiko adlatiboa eta adlatibo destinatiboa) Mugagabea Singularra Pl. hurbila Pl. urruna -TARAKO -RAKO -OTARAKO -ETARAKO

Jokagabea -TzEKO

Jokatua -NERAKO

Norako kasua nora eta norako kasuetatik dator eta sintagma bizigabeekin erabiltzen da. Beraz, datorrenetiko osagarrien eskema bera du. Norako osagarrian ikusi dugunez, denbora-galdetzaile eta aditzondoei -RAKO beharrean, -KO eransten zaie. HONETARAKO HORRETARAKO HARTARAKO HAUETARAKO HORIETARAKO HAIETARAKO

NORAKO? NOIZKO? ZEINETARAKO? ZERTARAKO? ZENBATEtaRAKO?

HONAKO HORRAKO HARAKO BIHARKO BETIKO ARAIARAKO

NIRE HERRIRAKO autobusean ... BIHAR GOIZEAN EGITEKO lanak ... SARI HORIETARAKO oparietan ...

Singular urruna da Jokagabea da Mugagabea da

NORENGANAKO (Bizidunekiko adlatiboa eta adlatibo destinatiboa) Mugagabea Hura Gu, Zuek -ENGANAKO -ArenGANAKO -ONGANAKO

Haiek -ENGANAKO

Norenganako izenlaguna norengana eta norenganako kasuetatik datorrenez, eskema bera hartzen du. Bizidun sintagmekin erabiltzen da. NIreGANAKO HIreGANAKO ala ZUreGANAKO HARENGANAKO GUreGANAKO ZUENGANAKO HAIENGANAKO

HONENGANAKO HORRENGANAKO HARENGANAKO HAUENGANAKO HORIENGANAKO HAIENGANAKO

ADISKIDEENGANAKO zintzotasunari ... GUreGANAKO amultsutasunari ...

NORENGANAKO? ZEINENGANAKO? ZENBATENGANAKO TXOMINENGANAKO

Plural urruna da Mugagabea da

www.fontaneda.net

62 NORAINOKO (Bizigabeekiko muga-adlatiboa) Mugagabea Singularra -TARAINOKO -RAINOKO

Pl. hurbila -OTARAINOKO

Pl. urruna -ETARAINOKO

Norainoko kasua noraino osagarritik datorrenez gero, beraren eskema hartzen du. Bizigabeko sintagmek erabiltzen dute. HONETARAINOKO HORRETARAINOKO HARTARAINOKO HAUETARAINOKO HORIETARAINOKO HAIETARAINOKO

NORAINOKO? ZEINETARAINOKO? ZERTARAINOKO? ZENBATEtaRAINOKO?

HONAINOKO HORRAINOKO HARAINOKO DURANGORAINOKO

NIRE ETXERAINOKO bidean ... BASELIZA HARTARAINOKO aldapa ...

Singular urruna da Mugagabea da

NORENGANAINOKO (Bizidunekiko muga-adlatiboa) Mugagabea Hura Gu, Zuek Haiek -ENGANAINOKO -ArenGANAINOKO -ONGANAINOKO -ENGANAINOKO Norenganainoko izenlaguna norenganaino osagarritik dator, beraren eskema hartzen du eta bizidun sintagmek erabiltzen dute. NIreGANAINOKO HIreGANAINOKO ala ZUreGANAINOKO HARENGANAINOKO GUreGANAINOKO ZUENGANAINOKO HAIENGANAINOKO

HONENGANAINOKO HORRENGANAINOKO HARENGANAINOKO HAUENGANAINOKO HORIENGANAINOKO HAIENGANAINOKO

ERREGE HORRENGANAINOKO eskariak ... ARAFATENGAINOKO proposamenean ...

NORENGANAINOKO? ZEINENGANAINOKO? ZENBATENGNAINOKO? ITZIARRENGANAINOKO

Mugagabea da Izen berezia denez, mugagabea da

www.fontaneda.net

63 NORANZKO (Bizigabeekiko joera-adlatiboa) Mugagabea Singularra -TARANZKO -RANZKO

Pl. hurbila -OTARANZKO

Pl. urruna -ETARANZKO

Noranzko izenlaguna norantz osagarritik datorrenez, beraren eskema harturik sintagma bizigabeekin erabiltzen da. HONETARANZKO HORRETARANZKO HARTARANZKO HAUETARANZKO HORIETARANZKO HAIETARANZKO

NORANZKO ZEINETARANZKO ZERTARANZKO ZENBATEtaRANZKO

HONANZKO HORRANZKO HARANZKO OIONERANZKO

EZKERRETARANZKO geziari ... ITSASO HAIETARANZAKO haizeak ...

Mugagabea da Erakuslea da, beraz mugagabea

NORENGANANZKO (Bizidunekiko joera-adlatiboa) Mugagabea Hura Gu, Zuek -ENGANANZKO -ArenGANANZKO -ONGANANZKO

Pl. urruna -ENGANANZKO

Norengananzko kasua norenganantz osagarritik datorrenez gero, osagarriaren eskema bera du eta bizidun sintagmek erabiltzen dute. NIreGANANZKO HIreGANANZKO ala ZUreGANANZKO HARENGANANZKO GUreGANANZKO ZUENGANANZKO

HONENGANANZKO HORRENGANANZKO HARENGANANZKO HAUENGANANZKO HORIENGANANZKO

NORENGANANZKO? ZEINENGANANZKO? ZENBATENGANANZKO?

HAIENGANANZKO

HAIENGANANZKO

ANERENGANANZKO

AFRIKARRENGANANZKO laguntza ... NORENGANANZKO otoitzak ...

Plural urruna da Mugagabea da

www.fontaneda.net

64 ELKARTASUNEZKO IZENLAGUNAK

Elkartasunezko izenlagunak elkartasunezko osagarrietatik datoz, -KO atzizkia erantsirik. Izenlagun hauek bizidun eta bizigabeko sintagmekin erabiltzen dira.

NOREKIKO (Soziatiboa) Mugagabea -EKIKO

Hura -AREKIKO

Gu, Zuek -OKIKO

Haiek -EKIKO

Norekiko izenlaguna norekin osagarritik dator, eta beraren eskema hartzen du.. NIreKIKO HIreKIKO ala ZUreKIKO HAREKIKO GUreKIKO ZUEKIKO HAIEKIKO

HONEKIKO HORREKIKO HAREKIKO HAUEKIKO HORIEKIKO HAIEKIKO

GURASOOKIKO harremanetan ... LAGUN HAUEKIKO elkarrizketak ...

NOREKIKO? ZEINEKIKO? ZENBATEKIKO? ZURINEREKIKO

Plural hurbila da Mugagabea da

www.fontaneda.net

65 NORENTZAKO (Xedezko destinatiboa) Mugagabea Hura -ENTZAKO -ARENTZAKO

Pl. hurbila -ONTZAKO

Pl. urruna -ENTZAKO

Norentzako izenlaguna norentzat osagarritik datorrenez gero, beraren eskema hartzen du. NIRETZAKO HIRETZAKO ala ZURETZAKO HARENTZAKO GURETZAKO ZUENTZAKO HAIENTZAKO

HONENTZAKO HORRENTZAKO HARENTZAKO HAUENTZAKO HORIENTZAKO HAIENTZAKO

NIRE LAGUN GUZTIONTZAKO opariak … HIRETZAKO lanei ...

NORENTZAKO? ZEINENTZAKO? ZENBATENTZAKO? JOSEBARENTZAKO

Plural hurbila da Mugagabea da

www.fontaneda.net

66 NORENGATIKO (Motibatiboa) Mugagabea -ENGATIKO

Hura -ArenGATIKO

Gu, Zuek -ONGATIKO

Haiek -ENGATIKO

Norengatiko kasua norengatik osagarritik dator, eskema bera harturik. NIreGATIKO HIreGATIKO ala ZUreGATIKO HARenGATIKO GUreGATIKO ZUENGATIKO HAIENGATIKO

HONENGATIKO HORRENGATIKO HARenGATIKO HAUENGATIKO HORIENGATIKO HAIENGATIKO

GAIXOTASUN LARRIENGATIKO bajei ... ISTRIPU HORIENGATIKO galerak ...

NORENGATIKO? ZEINENGATIKO? ZERGATIKO? ZENBATENGATIKO? PUIRENGATIKO

Plural urruna da Mugagabea da

www.fontaneda.net

67 MODUZKO IZENLAGUNA Nola osagarritik datorren instrumentala bakarrik dago, -KO atzizkia harturik. NOLAKO (Instrumentala) Mugagabea -taZKO

Singularra -AZKO

Pl. hurbila -OTAKO

Pl. urruna -EZKO

Nolako izenlaguna nola osagarritik dator. Beraz, eskema bera erabiltzen du. NITAZKO HITAZKO ala ZUTAZKO HARTAZKO GUTAZKO ZUETAZKO HAIETAZKO

BURDINAZKO tresnak ...

HONETAZKO HORRETAZKO HARTAZKO HAUETAZKO HORIETAZKO HAIETAZKO

Mugagabea da

NORTAZKO? ZEINEtaZKO? ZEREZKO? edo ZERTAZKO? ZENBATEtaZKO?

68

www.fontaneda.net

SINTAGMA DEKLINAGARRIRAKO LOTURA Atal honetan kasu banaka ikusi dugunez, batzuetan sintagma deklinagarriek deklinabide-atzizkia zuzenean hartzen dute. herri mendi Imanol

+ko ! +etara ! +ekin !

herriko mendietara Imanolekin

nongo singular urruna nora plural urruna norekin mugagabea

Beste batzuetan, ordea, sintagma eta atzizkiaren artean lokarri bat jarri behar da. adiskide komun sar(tu)

+entzat! +tik ! +agatik!

adiskideRentzat komunEtik sarTZEagatik

norentzat mugagabea nondik singular urruna norengatik jokagabea

Ikus dezagun lehendabizi izenezko sintagmetan nola egiten den.

IZENEZKO SINTAGMETAN 1 Izenezko sintagma deklinagarria bokalez bukatu eta atzizkia kontsonantez hasten bada, zuzenean lotzen dira, ahoskatzeko oztoporik ez dago eta.. iturri mendi gorri

+ra ! +tatik ! +ko !

iturrira menditatik gorriko

nora singular urruna nondik mugagabea nongo singular urruna

2 Alderantziz, sintagma kontsonantez bukatu eta atzizkia bokalez hasiz gero, zuzenean lotzen dira, ahoskatzeko oztoporik ez baitago. urdin Mikel egun

+en ! +i ! +otan !

urdinen Mikeli egunotan

noren mugagabea edo plural urruna nori mugagabea non plural hurbila

! Salbuespena non singular urrunean dugu: sintagma eta -AN atzizkiaren artean E lokarria jarri behar da, -AN atzizkiari silaba osoa uzteko larunbat bost ubel

+an +an +an

! ! !

larunbatEan (la-run-ba-te-an) bostEan (bos-te-an) ubelEan (u-be-le-an)

3 Sintagma bokalez bukatu eta atzizkia bokalez ere hasten bada, zuzenean lotzen dira, ahoskatzeko oztoporik ez dagoenez gero. katu eskale seme

+a ! +ei ! +okin !

katua eskaleei semeokin

nor singular urruna nori plural urruna norekin plural hurbila

www.fontaneda.net

69

! Salbuespena mugagabean bakarrik gertatzen da: mugagabean bi bokalen artean, R lokarria erantsi behar da eta. aita ikasle kultura

+ekin ! +ik ! +i !

aitaRekin ikasleRik kulturaRi

norekin mugagabea norik mugagabea nori mugagabea

_________________________ E adibidea

! Kasu berezia dira Az bukatzen diren sintagmena, bokalez ere hasitako atzizkien aurrean (mugagabean izan ezik, ik. aurreko adibideak) bere A hori galtzen dute eta. +aren ! +etatik! +ok !

ama egia anaia

amaren egietatik anaiok

noren singular urruna nondik plural urruna nor edo nork plural hurbila

Kasu berezi honetan –A galdu duen sintagma eta non singular urruneko atzizkia zuzenean lotzen dira. alegia harrokeria eliza zerrenda

+an +an +an +an

! ! ! !

alegian harrokerian elizan zerrendan

4 Sintagma kontsonantez bukatu eta atzizkia kontsonantez ere hasiz gero, bien artean E lokarria jarri behar da, ahoskatzeko oztopoa gainditzeko. haritz ostiral haran

+k +tik +tan

! ! !

haritzEk ostiralEtik haranEtan

nork mugagabea nondik singular urruna non mugagabea

! Kasu berezi bat dugu mugagabeko nortzat osagarrian, atzizkia beti zuzenean eransten zaio eta. seme Azkoitiar

+tzat ! +tzat !

semetzat Azkoitiartzat

P E RP AU SE Z KO S I NT A GM E T AN Ikus dezagun orain perpausezko sintagmetan nola egiten den. Perpausezko sintagmak jokagabeak eta jokatuak izan daitezke, haien aditza jokatu gabe ala jokatuta dagoen.

70

www.fontaneda.net

1 Sintagma jokagabeak deklinatzeko, adizenari atzizkia kendu ondoren, deklinabide-atzizki singular urruna eransten zaio, bien artean TZE lokarria hartuta. etor(ri) igo buka(tu)

+ + +

a an a(ren)gatik

! ! !

etorTZEa igoTZEan bukaTZEagatik

! Baina adizena Nz edo letra txistukariz bukatzen bada, TZE gabe, TE eransten zaio, ondo ahoska dadin. ema(n) ikas(i) utz(i)

+ + +

aren ari ik

! emaTEaren ! ikasTEari !(utzTErik) uzTErik

Azken sintagma honetan, norik kasuak, singularrik gabe, mugagabea bakarrik duenez gero, bi bokalen artean (TE eta IK artean) R lokarria ere eransten du (uzteRik), 69. orrialdeko E adibidean ikusi dugunez, edozein mugagabetan bezala 2 Sintagma jokatuetako aditzak lokarririk hartzen duenetz jakiteko, 85. orrialdean eta hurrengoetan agertzen den erroaren atzeko loturari buruzko paragrafora eta 105. orrialdeko ondoriozko -KE- markari buruzkora jo behar dugu. dugulako dionean (IZAN nor-nori-nork) zenezaketela

baina baina baina

duElako dioEnean (ESAN) zenezakeEla

www.fontaneda.net

71

DEKLINATZEKO mugagabea Izenlaguna noren nongo nondiko

ATZIZKITEGIA

i z e n e z k o a singular plural urruna hurbila

singular hurbila

plural urruna

p e r p a u s e z ko a jokagabea jokatua

AREN KO TIKO ArenGANDIKO RAKO ArenGANAKO RAINOKO ArenGANAINOKO RANZKO ArenGANANZKO AREKIKO ARENTZAKO ArenGATIKO AZKO

ON OTAKO OTATIKO ONGANDIKO OTARAKO ONGANAKO OTARAINOKO ONGANAINOKO OTARANZKO ONGANANZKO OKIKO ONTZAKO ONGATIKO OTAZKO

EN ETAKO ETATIKO ENGANDIKO ETARAKO ENGANAKO ETARAINOKO ENGANAINOKO ETARANZKO ENGANANZKO EKIKO ENTZAKO ENGATIKO ETAZKO

TzEAREN TzEKO

N NEKO

TzEraKO

NERAKO

norekiko norentzako norengatiko nolako

EN TAKO TATIKO ENGANDIKO TARAKO ENGANAKO TARAINOKO ENGANAINOKO TARANZKO ENGANANZKO EKIKO ENTZAKO ENGATIKO taZKO

Nork nork

K

AK

OK

EK

TzEAK

Nori nori

I

ARI

OI

EI

TzEARI

Nor nor

!

A

OK

AK

TzEA

LA

norik

IK

TzERIK

NIK

Osagarria zer

!

A

TAN ENGAN TATIK ENGANDIK TARA ENGANA TARAINO ENGANAINO TARAKO ENGANAKO TARANTZ ENGANANTZ EKIN ENTZAT ENGATIK taZ TZAT

AN ArenGAN TIK ArenGANDIK RA ArenGANA RAINO ArenGANAINO RAKO ArenGANAKO RANTZ ArenGANANTZ AREKIN ARENTZAT ArenGATIK AZ

norako norainoko norazko

non nondik nora noraino norako norantz norekin norentzat norengatik nola nortzat

OTAN ONGAN OTATIK ONGANDIK OTARA ONGANA OTARAINO ONGANAINO OTARAKO ONGANAKO OTARANTZ ONGANANTZ OKIN ONTZAT ONGATIK OZ

AK

TzEA

ETAN ENGAN ETATIK ENGANDIK ETARA ENGANA ETARAINO ENGANAINO ETARAKO ENGANAKO ETARANTZ ENGANANTZ EKIN ENTZAT ENGATIK EZ

TzEaN

NEAN

TzETIK

NETIK

TzERA

NERA

TzERAINO TzEraKO

N

TzEAGATIK tzeaZ

LAKO NEZ

72

www.fontaneda.net

SINTAGMA JOKAGARRIA

Deklinabidea ikusita, lau sintagma deklinagarriak (eta izenlaguna) egokitu ondoren, orain bosgarrena, jokagarria, aditz-sintagma egokitu behar dugu. Aditz-sintagmak solaskideari bidali nahi diogun ekintza adierazten du, xehetasun guztiak emanik. Perpausean eginkizun hau betetzeko, (aurrizki, artizki eta atzizkiak) hizki-multzo bat, marka-multzo bat hartzen du aditzak. Hau aditz-jokabidea da. Deklinabide-markak sintagmako azken hitzari bakarrik eransten zaion bezala, jokabidean ere, eta eredutzat baiezko perpausa harturik, sintagma jokagarria osatzen duten hitz guztietatik (muinetik eta determinatzaile edo laguntzaileetatik), azkena bakarrik jokatzen da. opari bat omen DARAMATE opari bat eraman BEHAR DIOGU opari bat eraman EGITEN DUGU

ERAMAN muina jokatzen da BEHAR IZAN laguntzailea jokatzen da EGIN laguntzailea jokatzen da

Aditz batzuk elkartuak dira, izen batez eta aditz batez osatuak. Hauetan izena ez, jakina, aditza bakarrik jokatzen da. zer NAHI DUZUE? zoritxarrari AURRE EMAN DIOGU zuk Gasteizen LAN EGITEN DUZU

NAHI IZAN aditzetik, IZAN trinkoa bakarrik jokatzen da AURRE EMAN aditzetik, EMAN jokatzen da LAN EGIN aditzetik, EGIN jokatzen da

Hala ere, erosoago izatearren, batzuetan ez da IZAN aditzaren aspektua aipatzen, eta aspektuari dagokion atzizkia sintagma jokagarriko izen-zatiari eransten zaio. oso MAITEKO zaitut Edurnek ez du etorri NAHIKO diru gehiago BEHARKO dut

maite izango zaitut esan beharrean ez du etorri nahi izango esan gabe behar izango dut esan beharrean

www.fontaneda.net

73 NAHI IZAN

Aditz elkartuak erabiltzen direnean, NAHI IZAN adibidez, kontuan hartu behar dugu muina zein aditz den eta laguntzailea zein aditz den. NAHI IZAN aditza perpaus batzuetan sintagma jokagarriko muina, perpauseko aditza izaten da eta beste batzuetan, berriz, aditzeko determinatzailea, laguntzailea. Lehenengoan, izaki bat edo beste baten ekintza bat lortu nahi dugunean, NAHI IZAN aditza muina, perpauseko aditza da eta bere adizkiek perpauseko nork-sintagmarekin (zerbait nahi duenarekin) eta norsintagmarekin (nahi denarekin) komunztatu behar dute. AUTOA AUTOAK ZU ZU IGOTZEA ZUK AUTOA EROSTEA ZUK NIRI AUTOA EROSTEA ZU IGO ZAITEZEN ZUK NIRI AUTOA EROS DIEZADAZUN ZUK NI IKUS NAZAZUN . nor

nahi DUT nahi DITUT nahi ZAITUT nahi DUT nahi DUT nahi DUT nahi DUT nahi DUT nahi DUT aditza (muina)

NIK NIK NIK NIK NIK NIK NIK NIK NIK nork

hura-nik haiek-nik zu-nik hura(jokagabea)-nik hura(jokagabea)-nik hura(jokagabea)-nik hura(jokatua)-nik hura(jokatua)-nik hura(jokatua)-nik

Bestean, guk geuk ekintza bat egin nahi dugunean, egin nahi duguna perpauseko aditza da, eta NAHI IZAN, berriz, determinatzailea, aditz laguntzailea. Bere adizkiek perpauseko nor-sintagmarekin eta, baldin badaude, nori-sintagmarekin eta nork-sintagmarekin komunztatu behar dute. AUTOA AUTOA AUTOAK ZU NI__ __ nor

erosi nahi DUT ZURI erosi nahi DIZUT erosi nahi DITUT ikusi nahi ZAITUT ZURI hurbildu nahi NATZAIZU nori aditza (muina+laguntzailea)

NIK NIK NIK NIK

hura-nik hura-zuri-nik haiek-nik zu-nik ni-zuri

nork

Bigarren kasu honetan, nahi izan aditza nor bakarrik daukan aditzeko laguntzailea denean, bere jokoa gaur egun nor-nork balitz bezala egiten da, literatura klasikoak batzuetan nor-adizkia erakutsi duen arren. etorri nahi DUT nik nor=ni aditza nork(?) (muina+laguntzailea)

JOKABIDE TRINKO ETA PERIFRASTIKOA Lehen ikusi dugunez, eredutzat baiezko perpausa harturik, sintagma jokagarriko azken aditza bakarrik jokatzen da. Jokabide hau trinkoa edo perifrastikoa izan daiteke.

74

www.fontaneda.net

JOKABIDE TRINKOA Aditz gutxik oso modu gutxitan berezko adizkiak ditu, aditzaren erroari dagozkion markak edo hizkiak erantsirik. Hau jokabide trinkoa da. gu hobeak GARA nire amak BALEKI zu gurekin ZENTOZEN

IZAN aditzak (7), bere burua egokituz, honelako adizki trinkoa egiten du JAKIN aditza ere trinko jokatzen da hemen ETORRI aditzaren adizki trinkoa

ADITZAREN ERROA Adizki trinkoa osatzeko markarik erantsi baino lehen, erroa aztertu behar dugu. Aditz baten erroa aurkitzeko, adizenaren aurrizkia eta atzizkia kentzen dizkiogu. Erroa lortuta, askotariko markak erantsiz jokatzen dugu, berezko jokoa, adizki trinkoa egiten dugu. Gaur egun hurrengo aditzek daukate jokabide trinkoa, zenbait modutan behintzat. Zerrenda honetan letra larriz agertzen dira erroak. a-TXEKi, ATXIKI aditzekoa e-dUK-i, D letra galtzen da e-GI-n e-GO-n e-KAR(R)-i e-KI-n e-MA-n eta -Ie-NTZU-n e-RABIL-i e-RAKUTS-i e-RAMA-n eRAUNTS-i e-RI-o(n), JARIO eta JARIATU e-ROA-n e-ROS-i e-RRA-n eta -IO-, ERRAN eta ESAN aditzekoak e-TOR(R)-i e-TZA-n e-UTS-i

e-ZAGU-tu i-BIL-i iGOR(R)-i iHARDETS-i iHARDUK-i iHARDU-n, JARDUN aditzekoa i-KUS-i iRAKATS-i iRAKI-n iRAU-n i-RITZ-i iRUDi i-ZA-n, -U-, -DI-, -IRA-, -IRO-, -KI-, -ZAj-AIK-i ja-KI-n ja-RRAI-ki, JARRAITU j-OA-n uTZ-i

ESAN edo ERRAN aditzak -IO- erroa erabiltzen du indikatiboan; baldintzan eta ondorioan, ordea, -RRA- erroa. nik egia DIOT zuek egia BAZENERRATE

(7)

IZAN aditza laguntzailea da, baina, aditza denez gero, berezko zentzua ere badu.

75

www.fontaneda.net

IZAN aditzak erro ezberdin batzuk erabiltzen ditu, balizko aditz zahar batzuetatik etorriak. Bestalde, errorik gabeko adizkiak ere baditu. Baina guztietan aditz bera da, IZAN aditza. itsasoa hortik ikusten DA edo itsasoa hortik ikusten DUGU denok ikus DADIN edo guztiok ikus DEZAZUEN ipini dut koadroa hemen hurbil BEKIGU zure morroirik zintzoena NAIZ edo morroirik zintzoena NAUZU hori zuentzat oso erraza DA edo hori oso erraza DUZUE Bost erro (izan, *edun, *edin, ekin, *ezan), aditz bat: IZAN aditza.

JOKABIDE PERIFRASTIKOA Aditz gehienek kasu gehienetan ez dute joko trinkorik, IZAN aditz laguntzailearen bitartez jokatzen dira. Hau jokabide perifrastikoa da. nire amak JAKIN BALU gu hobeak IZATEN GARA zu gurekin ETORRIKO ZINEN guk lana biharko BUKA GENEZAKE IZAN, JAKIN, ETORRI eta BUKATU aditz-muinei IZAN lagunatzailaren adizki bana eransten zaie jokabide perifrastikoa egiteko. Adibide honetan ikusi dugunez, aditz-muinak lau modu desberdinetan agertzen dira, ekintza bakoitzaren aspektuaren arabera.

ASPEKTUDUN MOTAK Azken adibideko lehenengo hirurek ekintzaren garapen-egoera adierazten digute. Hiruretan ekintza zein egoeratan dagoen azaltzen digute: ekintza bukatuta dagoen, ekintza martxan dagoen, edo ekintza hasi gabe dagoen. Ekintzaren garapeneko hiru egoera hauek aditzaren hiru aspektuak sortzen dituzte: aspektu burutua, aspektu irekia eta aspektu gertakizuna.

ASPEKTU BURUTUA Aspektu burutua duen aditzak ekintza bukatuta dagoela adierazten du. Aspektu burutua adizena bera da. SARTU zara IKASI genuen EMAN zidan EBAKI ditut

SARTU aditzaren adizenak ekintza bukatuta dagoela dio: zu barruan zaude, sartzen bukatu duzu eta. IKASI “ EMAN “ EBAKI “

76

www.fontaneda.net

ASPEKTU IREKIA Ekintza hasi baina bukatu gabe dagoenean, ekintza martxan dagoenean, (momentuan gertatzen ari delako, edo ohiko ekintza delako), aditzak aspektu irekia hartzen du. Horretarako, adizenari atzizkia kendu ondoren, -TzEN atzizkia eransten zaio (-TEN, aditza -N letraz edo txistukariz bukatzen bada). SARTZEN zara IKASTEN genuen EMATEN zidan EBAKITZEN ditut

SARTU ekintza hasi da, baina bukatu gabe dago: zu atean zaude sartzen, edo, egunero sartzen bazara, bihar ere gertatzekoa da; ekintza bukatu gabe dago. IKASI “ EMAN “ EBAKI “

ASPEKTU GERTAKIZUNA Ekintza hasi gabe, buruko asmo edo ametsa bakarrik dela adierazteko, aditzak aspektu gertakizuna hartzen du, adizenari -KO atzizkia erantsiz (-L edo -N letraz bukatuei, ordea, -GO atzizkia eransten zaie). SARTUKO zara IKASIKO genuen EMANGO zidan EBAKIKO ditut

SARTU ekintza ez da hasi, sartzeko asmoa duzu, besterik ez; orain kanpoan zaude eta. IKASI “ EMAN “ EBAKI “

Aspektu hau hartzean, -L edo -N letraz bukatutako aditzek -EN atzizkia ere har dezakete. EGINEN duzu HILEN lirateke IZANEN zen

= = =

EGINGO duzu HILGO lirateke IZANGO zen

ASPEKTUGABEKO MOTA Aditzak agindua, nahia, helburua edo ahalmena adierazten duenean, ekintzak ez du inolako garapenik. Hau aspektugabeko mota da, eta (-N letraz bukatuei izan ezik) adizenari atzizkia kenduz egiten da. SAR zaitez IKAS zitekeen EMAN zenitzan EBAKI liteke

SARTU ekintza ez du garapenik, agindua besterik ez da. Ekintza ez da hasi, ez dago martxan eta ez da bukatu ere. IKASI “ EMAN “ EBAKI “

Hau honela, aditz-sintagma jokatzeko, bere azken aditzak bakarrik berezko adizkia egiten du (jokabide trinkoan), edo azken aditzari bakarrik IZAN laguntzailearen adizkia eransten zaio (jokabide perifrastikoan).

77

www.fontaneda.net

Hona jokabide trinkoaren adibide batzuk: DAKARTZAT omen DATOR

EKARRI muinaren adizki trinkoaz osatutako sintagma. Partikula determinatzaileak eta ETORRI muinaren adizki trinkoak osatutako sintagma

Jokabide perifrastikoaren adibide batzuk: EKARRIko ditut EKARRI nahi izan ditut

(EKARRI muinaren aspektu gertakizuna + IZAN laguntzailearen adizkia) joko perifrastikoz osatutako sintagma. (EKARRI muinak + NAHI IZAN determinatzailearen aspektu burutua + IZAN laguntzailearen adizkia) joko perifrastikoz osatutako sintagma.

Jokabidea osatzeko, ekintzaren xehetasun guztien arabera egokitu behar dugu aditz-sintagma, nahiz trinkoa nahiz perifrastikoa. Aditzak ematen dituen xehetasunak hauexek dira: aldia, modua eta gizakiak.

ALDIAK Hiru aldi daude jokabidean: orain, lehen eta geroaldia.

ORAINALDIA Orainaldiak ekintza oraintxe gertatzen dela edo oraini buruz erlazio zuzena duela adierazten du. Oraindaldiak ez dio batere markarik eransten adizkiari. oraintxe NATOR

Sakela-telefonoaz ari naiz, eta etxeratzeko ekintza oraintxe gertatzen ari dela diotsat solaskideari berandu ETORRI ZARA Zu gabe hasi gara bazkaltzen, orain ari gara, garaiz etorria ez zarelako guk EGIN DEZAGUN agindu du amak Amaren agindua orain indarrean dago

LEHENALDIA Lehenaldiak ekintza lehengo momentu batean gertatzen zela edo momentu hari buruz erlazio zuzena zuela adierazten du. Lehenaldiak beti -N atzizkia eransten dio adizkiari. Halaber, gizakiek hartzen dituzten marketan eragina ere badauka lehenaldiak. atzo ASTELEHENA ZEN zurekin JOANGO NINTZEN guk EGIN GENEZAN agindu zuen amak

Egoera lehenaldiko momentu bati buruzkoa da, ez oraingoari buruzkoa Momentu hartan geroago egiteko asmoa nuen Agindua lehengo egoera urrun bati buruzkoa da

78

www.fontaneda.net

GEROALDIA Geroaldia etorkizunean egiteko alegiazko ekintza bati buruzkoa da. Geroaldiak ez dio batere markarik eransten adizkiari eta, baina badauka gizakiek hartzen dituzten marketan eragina. zuek EROR ZINTEZKETE dirurik BAGENU etxe hori EROSIKO NUKE

Gerta liteke, etorkizunean abagunerik izango balitz Orain betetzen ez den alegiazko baldintza adierazten du. Hori gerta liteke, orain ez dagoen aukerarik balego

ALDI MARKA Ikusi dugunez, aditzaren aldi batek bakarrik eransten dio marka bat adizkiari; lehenaldiak -N atzizkia, alegia. iaz gogor ikasi GENUEN emaitzak ikus ZENITZAKEEN oso berandu etorri ZEN

79

www.fontaneda.net

www.fontaneda.net

80 MODUAK

Aditzaren jokabidean zazpi modu dira, hiru motatan banatuta: azalpena, baldintza eta ondorioa. Mota hauek bina aldaera dituzte: aspektuduna eta aspektugabea.

MODUEN ASPEKTUDUN ETA ASPEKTUGABEKO MOTAK Bi aldaera hauen ezberdintasuna IZAN aditz laguntzailearen jokabidean bakarrik gertatzen da. Beste aditz trinkoek erro bera dute bi aldaeretan. Baina IZAN aditzak erro ezberdina erabiltzen du aldaera bakoitzean. IZAN ADITZAREN ERROAK nork-gabeko jokoak (8) nork duten jokoak (8) aspektudun moduak -za-uaspektugabeko moduak -di-, -KI-ZAetorri na-tZA-io ikusiko ba-n-U sar ze-DI-n gerta da-KI-_gu-ke egin die-ZA-gu-ke-zue

(ni-hari) ETORRI aditzetik: aspektu burutua eta nork gabeko IZAN adizkia (hura-nik) IKUSI aditzetik: aspektu gertakizuna eta nork duen adizkia (hura) SARTU aditzetik: aspektugabea eta nork gabeko adizkia (hura-guri) GERTATU aditzetik: asèktugabea+nori eta nork gabeko adizkia (hura-guri-zuek) EGIN aditzetik: aspektugabea eta nork duen adizkia

_________________________ F adibidea

Hau IZAN aditzean bakarrik gertatzen da. Beste adizki trinkoetan, berriz, aspektudunak eta aspektugabeak ez dira bereizten. na-TOR-kio(+n) ba-ne-KI ze-BIL-en zene-RAMA-igu-ke

= etortzen natzaio = jakingo banu = ibiltzen zen = eramango zeniguke

= etor nakio(+n) = jakin baneza = ibil zedin = eraman zeniezaguke

Hau honela, jokabideko zazpi moduak hauexek dira.

AZALPENA Orainaldian eta lehenaldian bakarrik erabiltzen da, etorkizunean gertatuko ote den alegiazko ekintzaren berririk ezin eman daitekeelako. Aspektudun modua INDIKATIBOA da. Aspektugabeko modua SUBJUNTIBOA da. Subjuntibotik orainaldian beste modu bat sortzen da: AGINTERA.

(8)

Xehez idatzitako letrak adizki batzuetan galtzen dira.

81

www.fontaneda.net

Subjuntiboak -N edo -LA atzizkia eransten dio adizkiari. gaur goizean ETORRI GARA zuek gurekin ATERA ZAITEZTEN IGO ZAITEZ mendi horretara

Indikatiboa Subjuntiboa Agintera

BALDINTZA Orain, lehen eta geroaldian erabiltzen da. Baldintzak BA- aurrizkia eransten dio adizkiari. Aspektudun modua BALDINERA da. Aspektugabeko modua SUPOSITIBOA da. gero antzokian IKUSTEN BADUT... horra JOAN BANADI...

Baldinera Supositiboa

ONDORIOA Orain, lehen eta geroaldian erabiltzen da. Ondorioak -KE- artizkia eransten dio adizkiari. Aspektudun modua ONDORIERA da. Aspektugabeko modua AHALERA da. dirua UTZIKO GENIOKEEN oraintxe SAR ZAITEZKE

Ondoriera Ahalera

MODU MARKAK Aditzak hiru modu-marka erabiltzen ditu: - Baldintzetako BA- aurrizkia. - Ondorioetako -KE- artizkia. - Subjuntiboko -N edo -LA atzizkiak. baldin hainbeste diru BAZENEUKATE etxe polit hori erosiko ZENUKETE bertan bizi GAITEZEN

Baldineran Ondorieran Subjuntiboan

82

www.fontaneda.net

83

www.fontaneda.net

GIZAKIAK ETA GIZAKI MARKAK Sei gizakik har dezakete parte perpausean. NI HI ala ZU HURA GU ZUEK HAIEK

Hitz egiten duen gizakia. Hitz egiten zaion gizakia. Gaur egun bi trataera daude: zutanoa (ZU erabiltzen duena) eta hitanoa (HI erabiltzen duena). HI eta ZU bateraezinak dira perpausean. ZU plurala da. Beste edonor. Hitz egiten duen gizakia eta beraren lagunak (GU plurala da). Hitz egiten zaion gizakia eta beraren lagunak (ZUEK birplurala da). Gainerako gizakiak (HAIEK plurala da).

Jatorriz, sei gizakiak hauek ziren: NI, HI, HURA singularrez, GU, ZU eta HAIEK pluralez. Geroago, adeitasunezko trataera nagusitu zen, lehenagoko HI gizakiari zegokion singularra adierazteko, ZU erabiltzen hasi zelarik. Horregatik, oraingo ZU gizakiak, zentzu singularra izan arren, egitura plurala du. Eta antzinako ZU pluralaren lekua betetzeko, ZUEK asmatu zen, egitura birpluralekoa. Gizakiek perpausaren barnean, besteak beste, nor, nori eta nork eginkizunak betetzen dituzte. Hiru sintagma hauek, gizakiek, eragin zuzena dute aditzaren jokabidean, sintagma jokarazleak dira.

NOR Sei nor-gizakiek aurrizki hauexek eransten dizkiote adizkiari, beti erroaren aurrean. ZU, GU, ZUEK eta HAIEK, nor pluralek, Z ala iT pluralgilea eransten dute. ZUEKek gainera TE birpluralgilea eransten du. nor NI HI

Aurrizkia (9) NZU HZ-+pluralgilea D- (orainaldian, aginteran b-) HURA z- (lehenaldian) l- (geroaldian) GU G- +pluralgilea ZUEK Z- +pluralgilea+ -TE- birpluralgilea D- +pluralgilea(orainaldian, aginteran b-) HAIEK z- +pluralgilea (lehenaldian) l- +pluralgilea (geroaldian) ba-Nen-tor De-za-ke-gu Zinde-rama+TZA+TE-da-n

(9)

ETORRI aditzetik, nor ni duela IZAN aditzetik, orainaldiko nor hura duela ERAMAN aditzetik, nor zuek duela

Xehez idatzitako aurrizkiak adizki batzuetan galtzen dira.

www.fontaneda.net

84 NORI

Sei ere izan arren, zazpi nori-gizakia direla esan dezakegu: nori-gabeko perpausak ere, nori-gabeko aditzak ere izan daitezke eta. Hain zuzen, nori-eza zazpigarren noritzat hartu behar dugu. Nori-gizakiek artizkiak eransten dizkiote adizkiari, beti aditz-erroaren atzean. nori NORI NIRI HIRI

Artizkia (10) BARIK Nori-gizakirik ez dagoenez, artizkirik ere ez -kiT- (-kiDA- beste hizki baten aurrean) ZURI -kiK- (-kiA beste hizki-aurrean)/-kiNa Maskulinoa ala femeninoa den arabera HARI -kIOGURI -kiGUZUEI -kiZUEHAIEI -kIEe-ma-IE-zu d-_-IZUE-t da-kar-KIDA-zu di-+z-KIT-_

-kiZU-

EMAN aditzetik, nori haiei duela IZAN aditzetik, nori zuei duela EKARRI aditzetik, nori niri duela (beste atzizki baten aurrean, T hartu beharrean, DA egiten du) IZAN aditzetik, nori niri duela (amaieran dagoelako T letrak irauten du)

Adizki batzuetan, aspektugabeko moduetan, nori-artizkiko -I- letra aurreratu egiten da, nor-aurrizkiaren barnean kokaturik. dIe-za-GU-te-n nIe-rama-ZU-ke Ie-za-DA-k

IZAN aditzetik, nori guri duela ERAMAN aditzetik, nori zuri duela IZAN aditzetik, nori niri duela

Kasu berezi bat daukagu ESAN aditzean. -IO- erroa du eta bizkaierazko nori-artizkiak erabiltzen ditu. d-io-STA-zu d-io-SA-gu d-io-SNA-te d-io-TSU-t d-io-TSO-zue edo d-io-TSA-zue d-io-SKU-_ d-io-TSUE-gu d-io-TSE-k

(10)

(hura-niri-zuk) (hura-hiri maskulinoa-guk) (hura-hiri femeninoa-haiek) (hura-zuri-nik) (hura-hari-zuek) (hura-guri-hark) (hura-zuei-guk) (hura-haiei-hik maskulinoa)

Adizki batzuetan, gehienetan, bokal atzean dagoenean, nori-artizkiak k letra galtzen du.

www.fontaneda.net

85 NORK

Zazpi nork daude, perpaus eta aditz batzuetan nork bai, baina beste batzuetan ez dagoelako. Norkgizakiek hurrengo markak eransten dituzte, erroaren atzean, eta baldin badago, nori-gizakien atzean. nork Atzizkia (11) NORK BARIK Nork gizakirik ez dagoenez, atizkirik ere ez NIK -t (-da beste marka baten aurrean) HIK ZUK -k (-a beste marka-aurrean)/-n(a) Maskulinoa ala femeninoa den arabera HARK Hutsa eransten du GUK -gu ZUEK -zue HAIEK -TE ze-uka-TE-n d-u-K d-u-N da-kar+tza-_

-zu

EDUKI aditzetik, nork haiek duela IZAN aditzetik, nork hik maskulinoa duela IZAN aditzetik, nork hik femeninoa duela EKARRI aditzetik, nork hark duela (horregatik atzizki hutsa)

ERROAREN ATZEKO LOTURA Adizki batek hiru motatako atzizkiak har ditzake: lehenaldiko -N aldi-atzizkia, subjuntiboko -N edo -LA modu-atzizkiak eta deklinabide-atzizkiak ere. de-za-te-LA nind-u-zu-N d-u-da-LAKO

Moduzkoa (subjuntiboko -LA) Aldizkoa (lehenaldiko -N) Deklinabidekoa (-LAKO motibatiboa)

Erroaren atzean ezin daiteke atzizkirik jarri. Horretarako, erro eta atzizkiaren artean E lokarria erantsi behar da. Azter ditzagun hurrengo bi esaldi hauek. nire aitak amari gona gorria ekarri ZION neska horrek gezurra ZIOEN

N atzizkia -IO- nori-markaren atzean dago N atzizkia ESAN aditzeko -IO- erro atzean zegokeen

Erro eta atzizkiaren artean E lokarria eransten da, hurrengo adibidean dakusagun bezala. da-KI gen-U da-GO d-it-U z-IHARDU d-IRUDI

(11)

+n +n + lako + nean +n + nez

! ! ! ! ! !

dakiEn genuEn dagoElako dituEnean ziharduEn dirudiEnez

(+ deklinabideko -N) (+ lehenaldiko -N) (+ deklinabideko -LAKO) (+ deklinabideko -NEAN) (+ lehenaldiko -N) (+ deklinabideko -NEZ)

Lehen-geroaldietako irregulartasun handia dela eta, adizki askotan nork-marka galtzen da; ik. 96. or.

www.fontaneda.net

86

Erro atzean nor-pluralgilea dagoenean, pluralgilea garden balitz bezala, pluralgilearen atzean E lokarria jarri behar da. g-oa+Z ne-ki+ZKI da-kus+KI

+n +n +la

! ! !

goazEn nekizkiEn dakuskiEla

(+ subjuntiboko -N; honetan ahoskeragatik ere bai) (+ lehenaldiko -N) (+ deklinabideko -LA)

Hala ere, Az bukatzen diren erroek (edo nor-pluralgileek) atzizkiak onartzen dituzte beren atzean, lokarririk gabe. de-ZA nind-OA da-RAMA ze-kar-TZA

+ la +n + lako +n

! ! ! !

dezala nindoan daramalako zekartzan

(+ subjuntiboko -LA) (+ lehenaldiko -N) (+ deklinabideko -LAKO) (+ lehenaldiko –N)

Atzizkiak Ez bukatutako nor-pluralgile edo birpluralgileei lotzeko, ez da beste E bat hartu beharrik, jakina. ze-u-DE za-re-TE

+n + la

! !

zeuden zaretela

(+ lehenaldiko -N) (+ deklinabideko -LA)

IZAN aditzean bi salbuespen izan behar ditugu gogoan. " Alde batetik, aspektudun motako Az bukatzen diren nor bakarreko erroetan, Az bukatzen badira ere, edozein atzizki hartzean, adizkiaren azkeneko A hori (errokoa edo ez) E bihurtzen da. Bihurketa hau TE birpluralgilearen aurrean ere gertatzen zaio. da-_ nin-tZA zin-A za-RA

+ la +n + lako + te

! ! ! !

dela nintzen zinelako zarete

(+ deklinabideko -LA) (+ lehenaldiko -N) (+ deklinabideko -LAKO ) (+ ZUEK-en birpluralgilea)

# Bestetik, mota aspektugabeko nor bakarreko -DI- erroak, Az bukatu ez arren, lokarririk gabe hartzen ditu atzizkiak. da-DI nen-DI

+ la +n

! !

dadila nendin

(+ subjuntiboko -LA) (+ lehenaldiko eta subjuntiboko -N)

Bi salbuespen hauetako erroek, ordea, ez dute onartzen beren atzean -KE- modu-marka. Erro eta -KEartean TE lokarria erantsi behar da. nin-tZA da-DI

+ ke + ke

! !(dadiTEke)

ninTZATEke (ondoriera) da_ITEke (ahalera)

Bigarren adibide honetan dakusagunez, -DI- erroak orainaldian Da galtzen du (di+te! ITE), eta lehengeroaldietan, DI osoa galtzen du (di+te! TE). na-DI nen-DI

+ke +ke

!(nadiTEke) !(nendiTEke)

na_ITEke nIn_TEke

(ahalera) (ahalera)

www.fontaneda.net

87 Bihurketa hau -DI- erroari Z nor-pluralgilearen aurrean ere gertatzen zaio. da-DI za-DI zen-DI

+z-en +z +z-ke+te

! ! !

(dadiTEzen) (zadiTEz) (zendiTEzkete)

da_ITEzen za_ITEz zIn_TEzkete

(subjuntiboa) (agintera) (ahalera)

Azkenik, erro atzean, atzizkiak izan ezik, modu edo gizaki-markak jar daitezke. d-aKI z-U da-KAR da-GO nind-U zen-U

+ gu + te-n + kie-t + z-kio + ke-_ +te-n

! ! ! ! ! !

dakigu zuten dakarkiet dagozkio ninduke zenuten

(+ GUK nork, gizakizkoa) (+ HAIEK nork, gizakizkoa) (+ HAIEI nori, gizakizkoa) (+ nor-pluralgilea, gizakizkoa) (+ ondorierako -KE-, moduzkoa) (+ZUEK nork-en birpluralgilea)

88

www.fontaneda.net

89

www.fontaneda.net

J O K A B I D E A

Perpausean esku hartzen duten gizakiak eta hartzen duteneko aldiak adierazteko markak ikusirik, moduak eta haien banaketa ikusita, ikus ditzagun orain banaka jokabidearen zazpi moduak.

AZALPEN MOTA Azalpen-motak ez dio adizkiari batere markarik eransten. Hiru modu dauzka: aspektudun indikatiboa eta aspektugabeko subjuntiboa, eta honetatik datorren agintera.

INDIKATIBOA Indikatiboak kontatu egiten du. Orain eta lehenaldian bakarrik erabiltzen da; geroaldian ez, etorkizuneko gauzak kontatzerik ez dagoelako. Indikatiboa, aspektuduna denez gero, lau aspektutan ager daiteke.

90

www.fontaneda.net

ARIKO INDIKATIBO IREKIA Ekintza oraintxe gertatzen ari dela edo lehenaldiko momentu zehatz batean gertatzen ari zela adierazten du ariko indikatibo irekiak. Joko trinkoa edo perifrastikoa izan daiteke. Aditz trinkoek adizki trinkoak erabiltzen dituzte, eta aditz perifrastikoei, aspektu irekia hartu eta gero, berriz, IZAN-adizkiak eransten zaizkie. lanetik NENTORREN etxera SARTZEN ZARETE ondo ENTZUTEN DUGU

OHIKO INDIKATIBO IREKIA Ohiturazko ekintza, hots, ekintza etengabe gertatzen dela edo gertatzen zela adierazten du ohiko indikatibo irekiak. Perifrastikoa da. Aditz guztiei, aspektu irekia hartu eta gero, IZAN-adizkiak eransten zaizkie. lanetik beti ETORTZEN NINTZEN etxera SARTZEN ZARETE egunero garai hartan ondo ENTZUTEN GENUEN

INDIKATIBO BURUTUA Oraintxe edo lehenaldiko momentu zehatz batean eragin zuzena duen ekintza bukatu bat adierazten du indikatibo burutuak. Perifrastikoa da. Aditz guztiei, aspektu burutua hartu ondoren, IZAN-adizkiak eransten zaizkie. lanetik ETORRI NINTZEN etxera SARTU ZARETE ondo ENTZUN DUGU

Eta orduan hementxe nengoen Eta orain etxe barruan zaudete Eta orain badakigu zer gertatu den

INDIKATIBO GERTAKIZUNA Hasi gabeko ekintza, hots, ekintza egiteko asmoa orain dagoela edo lehenaldiko momentu zehatz batean zegoela adierazten du indikatibo gertakizunak. Perifrastikoa da. Aditz guztiei, aspektu gertakizuna hartu ondoren, IZAN-adizkiak eransten zaizkie. lanetik ETORRIKO NINTZEN etxera SARTUKO ZARETE ondo ENTZUNGO DUGU

Orduan geroago etortzeko asmoa nuen Orain sartzeko asmoa duzue Orain laster ondo entzuteko ustea dugu

Ikusi dugunez, ariko indikatibo irekia bakarrik egin dezakete eurez aditz trinkoek. Beste aspektuetan, eta aditz gehienek aspektu guztietan, joko perifrastikoak egiten dituzte, aspektuari IZAN-adizkiak erantsiz.

www.fontaneda.net

91 IZAN LAGUNTZAILEA

Lehenago, 83. orrialdeko F adibidean ikusi dugunez, IZAN aditz trinkoak bi erro ezberdin erabiltzen ditu aspektudun moduetan. 1

-za- (arauzko erroa) nork-gabeko nor-nori adizkietan bakarrik

nin-tZA-io-n (ni-hari) _-ZA-igu (hura-guri), nor-aurrizkia galdu du Nor bakarreko adizki batzuek ez dute errorik eta beste batzuek galduak ziren antzinako balizko aditz batzuetatiko erro ezberdinak erabiltzen dituzte. da_ zin-_-en ga-RA

2

(hura), ez dauka errorik, nor-aurrizkia bakarrik (zu), erro gabea (ZEN, GINEN, ZINETEN, etab.) (gu), *IRAN balizko aditzaren aztarna hau hamazazpi adizki hauetan agertzen da: ZARA, GARA, ZARETE, DIRA, ZIREN, ZARATEKE, GARATEKE, ZARATEKETE, DIRATEKE, ZIRATEKEEN, BAZARA, BAGARA, BAZARETE, BADIRA, BAZIREN, BALIRA, LIRATEKE

-U- nork-adizkietan, baina nor-nork adizkietan bakarrik (*EDUN balizko aditzaren aztarna).

zen+it-U-en (haiek-zuk) nind-U-na-n (ni-hik femenino) Nor-nori-nork adizkiek erroa galtzen dute. d-_-izue-gu zi-_+z-kida-te-n

(hura-zuei-guk), ez dauka errorik, gizaki-markak bakarrik (haiek-niri-haiek)

ORAINALDIA Orainaldiko ezaugarritzat, HURA eta HAIEK nor-gizakiek D- aurrizkia hartzen dute indikatiboan. Orainaldiko indikatiboaren marken eskema hauxe da. nor Na Ha Da Ga+pl Za+pl Da+pl

Z+pl

erroa nori kIT(kIDA) kIK(kIA)/kINa KIZU kIO kIGU kIZUE kIE

+nor nork T K/N ZU TE

GU ZUE TE

Oharrak: [pl]: Nor-pluralgilea Z (tZa) izaten da, erroaren atzean jarrita. da-tor d-_-igu-zue na-rama-k na-tza-io

(hura) (hura-guri-zuek) (ni-hik maskulinoa) (ni-hari)

da-tor+Z di-_-+Z-kigu-zue ga-rama+tZa-k ga-tza-i+Z-(k)io

(haiek) (haiek-guri-zuek) (gu-hik maskulinoa) (gu-hari)

www.fontaneda.net

92 Bi salbuespen ditugu:

 ENTZUN, ERAKUTSI, EZAGUTU, JAKIN eta IKUSI aditzek indikatiboan nor-pluralgileari KI eransten diote, ZKI eginez (S atzean KI bakarrik). ha-zagu-t da-kusa-gu da-ki-_

(hi-nik) (hura-guk) (hura-hark)

za-zagu+ZKI -t da-kus+KI-gu da-ki+ZKI-_

(zu-nik) (haiek-guk) (haiek-hark)

(EZAGUTU) (IKUSI) (JAKIN)

 IZAN aditzaren nor-nork adizkiek IT nor-pluralgile berezia erabiltzen dute, erroaren aurrean jarrita. ha-u-t d-u-gu

(hi-nik) (hura-guk)

za+IT-u-t d+IT-u-gu

(zu-nik, zu plurala da eta) (haiek-guk)

[+nor]: ZUEK nor-gizakiak TE birpluralgilea ere eransten du, beti erroaren atzean eta, baldin badago, norimarkaren atzean jarrita. Za-to+Z+TE Z-oa+Z-kigu+TE Za-rama+tZa+TE-gu Za-IT-u+zTE-t Za-zagu+ZKI+TE-_

(zuek) (zuek-guri) (zuek-guk) (zuek-nik) (zuek-hark)

LEHENALDIA Lehenaldiko ezaugarritzat, HURA eta HAIEK nor-gizakiek, D- beharrean, z- aurrizkia hartzen dute. Bestalde, HURA eta HAIEK izan ezik, beste nor-gizakiek, N eransten diete beren aurrizkiei.   

Na-tor Za-rama+tza-te Ga-ra

NeN-torr-en ZiNde-rama-tza-te-n GiN-en

Hirugarren gizakiek Z- hartu, baina ez dute, ordea, N hori eransten.   

Da-tor Da-rama-tza-te Di-ra

Ze-torr-en Ze-rama-tza-te-n Zi-re-n

Lehenaldiko indikatiboaren eskema hauxe da. nor

erroa

nori

+nor

nork(i) N+Nd H+Nd

kIDA kIA/kINA

Z+Nd +pl Ne He

DA A/NA

kIZU

ZeNe

Ze

kIO

---

GeNe ZeNe G+Nd +pl Z+Nd +pl

TE kIGU kIZUE

Ne +pl He +pl Zene+pl GeNe+pl ZeNe+pl Ze +pl

nork

lehen

+nork(i)

GU ZUE

TE

TE kIE

TE

ZU

N N N N N N N N N N N N N N

93

www.fontaneda.net

Oharrak: [pl]: Orainaldian ikusitako nor-pluralgileari buruzko oharrak izan behar ditugu kontuan. ze-torr-en zen-_-igu-n he-rama-n hin-tza-io-n zene-kusa-n n-u-en

(hura) (hura-guri-zuk) (hura-hik) (hi-hari) (hura-zuk) (hura-nik)

ze-tor+Z-en zeni-_-+Z-kigu-n he-rama+tZa-n zin-tza-i+Z-kio –n zene-kus+KI-en n+IT-u-en

(haiek) (haiek-guri-zuk) (haiek-hik) (zu-hari) (haiek-zuk) (haiek-nik)

[+nor]: ZUEK nor-gizakiak, orainaldian bezala, beti bezala, TE birpluralgilea eransten du erro atzean eta, baldin badago, nori-markaren atzean. ZeN-to+Z+TE-n ZiNd-oa+Z-kigu+TE-n ZiNde-rama+tZa+TE-gu-n ZiN-(i)T-u+zTE-da-n

(zuek) (zuek-guri) (zuek-guk) (zuek-nik)

LEHEN-GEROALDIETAKO IRREGULARTASUN HANDIA [nork(i)]: Lehenaldian aditz guztien jokabideak irregulartasun handia jasaten du, baita beste moduetako geroaldian ere, gero ikusiko dugunez. Irregulartasun hau Nork duten adizki hauexetan gertatzen da: nor hirugarren gizakiak eta nork besteak direnean. Nori-gizakiak ez du eraginik irregulartasun honetan. Lehen eta geroaldiko irregulartasun handiaren baldintzak: Nor: HURA edo HAIEK Nori: edonola Nork: NIK, HIK, ZUK, GUK, ZUEK DuT DituZUE DaramaZU DizuGU DizkioK DioskuN

(*ZuDAn) (*ZituZUEn) (*ZeramaZUn) (*ZizuGUn) (*ZizkioAn) (*ZioskuNan)

     

Nuen ZeNuten ZeNeraman GeNizun Hizkion Hioskun

Irregulartasun handiaren urratsak hauexek dira.

www.fontaneda.net

94 1.-

Z nor-aurrizkia desagertu, baina (Z edo IT) nor-pluralgileak iraun egiten du.

D-u-T D+it-u-T D-igu-ZU

  

Z-u-DA-n  Z+it-u-DA-n  Z-igu-ZU-n 

-u-DA-n +it-u-DA-n -igu-ZU-n

2.Nork-atzizkiak ere desagertu eta nor-aurrizkiaren lekura igarotzen dira: nork-gizakiek nor-aurrizkiaren itxura hartzen dute, nor balira bezala. -u-DA-N  +it-u-DA-n  -igu-ZU-n 

N-u--n  N+it-u--n  ZeN-igu--n 

N-u-en N+it-u-en ZeN-igu-n

Nork-aurrizki irregular hauek norek lehenaldian duen N letrari eusten diote, baina pluralez bakarrik; hots, nork ZUK, GUK edo ZUEK izanez gero. NIK eta HIK nork-gizakiek lehenaldiko nor-en N hori galtzen dute. n-_-io-n he-karr-en

baina zeNe-rabil-en geNi-_+z-kie-n zeNe-ki-te-n

[+nork(i)]: Lehen-geroaldietako irregulartasun handia dela eta, ZUEK nork-gizakiak nor-itxura hartzen duenez gero, nor balitz bezala, TE birpluralgilea ere eransten du. ZeNe-rama+TE-n ZeNe-kar+z-kigu+TE-n ZeN-u+TE-n ZeN-_-ida+TE-n

(hura-zuek) (haiek-guri-zuek) (hura-zuek) (hura-niri-zuek)

LEHEN-GEROALDIETAKO ADIZKI ERREGULARRAK Beste adizkiek ez dute irregulartasunik. Lehen eta geroaldiko adizki erregularren baldintzak: Nor: denak Nori: edonola Nork: gabe

edo

NI, HI, ZU, GU, ZUEK edonola denak

edo

HURA, HAIEK edonola HARK HAIEK

Nork gabeko adizkiak (nor eta nor-nori adizkiak) ohiko arabera egiten dira. Ga-to+z Di-ra

orainalditik “

GeN-to+z-en Zi-re-n

egiten da lehenaldian “

Nork duten beste adizkiak NI, HI, ZU, GU eta ZUEK Norekin, eta HARK eta HAIEK Nork adizkiak HURA eta HAIEK Norekin, ohiko arabera egiten dira. Na-rama-ZU Za+it-u+zte-GU D-u-TE Da-kar-tza-_

orainalditik “ “ “

NiNde-rama-ZU-n ZiN+t-u+zte-GU-n Z-u-TE-n Ze-kar+tza-_-n

egiten da lehenaldian “ “ “

www.fontaneda.net

95

SUBJUNTIBOA Subjuntiboak guraria, erregua, agindua edo helburua adierazten du. Horregatik, subjuntiboko aditza duen perpausa beste perpaus nagusi bateko sintagma deklinagarria da, nor edo norako sintagma, alegia. Azalpen-motakoa izanik, ez du aditz-markarik hartzen, baina mendeko perpausa denez gero, deklinabide-atzizkiak eransten dizkio adizkiari: -N edo -LA. Hau honela izanik, aditzak atzizkia har dezan, perpausa ezezkoa izan arren, beti baiezko hurrenkeraz jarri behar da, adizkia azkenean egoteko eta horrela atzizkia hartzeko. Subjuntiboa orainaldian eta lehenaldian erabiltzen da, aditz trinkoak jokatuz, eta besteek aspektugabeko perifrastikoa eginez. Guraria, erregua edo helburua aurkezten duenean, subjuntiboari -N atzizkia eransten zaio. etxetik ATERA EZ NENDIN (nahi zuen aitak) lanera ZATOZTEN (erregutzen dizuegu) ondo ENTZUN DEZAGUN (jarri gaituzte hemen)

Guraria da. Erregua da. Xedea adierazten du.

Subjuntiboari, erregua hemen ere, agindua, jarraibidea edo erabakia adierazten duenean, -N jarri beharrean, -LA eransten zaio. lanetik NENTORRELA (eskatu zidan aitak) etxera SAR ZAITEZTELA (agindu dizuet) zugana ETOR NENDILA (esan zidan atezainak) lan hori bihar HAS DEZAZULA (erabaki dut)

Erregua da. Agindua da. Jarraibidea da. Erabakia adierazten du.

Hala eta guztiz ere, ahozko hizkeraz batik bat, subjuntiboaren ordez, jokagabeko deklinabide-kasuak erabiltzen dira. Guraria, erregua edo erabakia adierazi nahi badugu, nor kasua erabiltzen da. ni etxetik EZ ATERATZEA (nahi zuen aitak) Guraria da. lanetik eguerdian ATERATZEA (eskatzen dizugu guk) Erregua da. Akzioak SALTZEA (erabaki dut) Erabakia adierazten du. Helburua, erregua hemen ere, jarraibidea edo agindua adierazteko, berriz, norako kasuan egiten da. ondo ENTZUTEKO (jarri gaituzte hemen) zugana ETORTZEKO (esan zidan atezainak) etxera SARTZEKO (agindu dizuet) etxera ETORTZEKO (eskatu zidan aitak)

Helburua da. Jarraibidea da. Agindua da. Erregua da.

Bestalde, 101. orrialdeko H adibidean ikusiko dugunez, (NI edo GU) lehenengo gizakiei agindu zuzenik ezin eman dakieke, eta horregatik lehenengo gizakiei buruz ez da aginterarik erabiltzen; haren ordez, agintezentzua emateko, subjuntiboko adizkiak erabiltzen dira. DEMAGUN gezur esan digula GOAZEN etxera entzun DITZADAN bere eskaerak _________________________ G adibidea

96

www.fontaneda.net

IZAN LAGUNTZAILEA Aspektugabeko modu guztietan bezala, IZAN-adizki trinkoek hiru erro erabiltzen dituzte, 89. orrialdeko F adibidean ikusi dugunez.. 1

-di- erroa nork-gabeko adizkietan (*EDIN balizko aditzaren aztarna).

na-DI-n da-DI-la

(ni) (hura)

Nor-adizkietan, beste aditz-markarik badago (Z pluralgilea, esaterako), erroari -d- (lehenaldian i ere) galdu, eta TE hizkia eransten zaio. Horrela, erroa -(i)TE- bihurtzen da. ga-ITE+z-en zin-TE+z-en

(gu) (zu)

2 -KI- erroa nor-nori adizkietan (EKIN aditzaren aztarna). Nor-pluralgilerik gabe, erro hau eta norigizakiko kI- aurrizkia elkarrekin daudenez, ez dira errepikatzen. na-KI-_o-n ze-KI+z-kida-n 3

(ni-hari), nori-markak kI- aurrizkia galtzen du (haiek-niri)

-ZA- erroa nork duten adizkietan (*EZAN balizko aditzaren aztarna).

de-ZA-da-n gen+it-ZA-n

(hura-nik) (haiek-guk)

Nor-nori-nork adizkietan, nori-artizkiaren I letra nor-aurrizkira igarotzen da; edo lehen-geroaldietako irregulartasun handian nork-aurrizkira. die-ZA+z-kigu-zu-n nie-ZA-zue-n nie-ZA-io-n

(haiek-guri-zuk), nori-artizkiaren -k- letra dela eta, -i- letrak irauten du (hura-zuei-nik) (hura-hari-nik), nori-artizkiaren bokala dela eta, -i- letrak irauten du

ORAINALDIA Subjuntiboa ere azalpen-motakoa denez gero, indikatiboaren eskema bera du, baina deklinabide-atzizkia erantsi behar zaio. nor erroa nori +nor Na kIDA Ha Z+pl kIA/kINa kIZU Da kIO Ga+pl kIGU Za+pl kIZUE TE Da+pl kIE

nork DA A/Na ZU GU ZUE TE

subjuntiboa N/LA N/LA N/LA N/LA N/LA N/LA

www.fontaneda.net

97 Indikatiboan ikusitako oharpen berak baliagarriak dira subjuntiboan. g-oa+z-en na-tor-kizu-n za-ite+z+te-n da-rama-da-n die-za-da-te-n da-kar+z-kie-_-n

g-oa+z-ela na-tor-kizu-la za-ite+z+te-la da-rama-da-la die-za-da-te-la da-kar+z-kie-_-la

(gu) (ni-zuri) (zuek) (hura-nik) (hura-niri-haiek) (haiek-haiei-hark)

LEHENALDIA Subjuntiboari lehenaldian ez zaio -N atzizkia eransten, deklinabide-atzizkia badauka eta. *ze-di-n-en edo *ze-di-n-ela

ez da esaten,

ze-di-n edo ze-di-la baizik

Hauxe dugu eskema. nor

erroa

nori

+nor

nork(i) N+Nd H+Nd

kIDA kIA/kINA

Z+Nd+pl Ne He

DA A/Na

kIZU

ZeNe

Ze

kIO

---

GeNe ZeNe

TE

G+Nd +pl Z+Nd +pl

kIGU kIZUE Ne +pl He +pl GeNe+pl ZeNe+pl

Ze +pl

nork

subjuntiboa

+nork(i)

GU ZUE

TE

Zene+pl TE kIE

TE

ZU

N/LA N/LA N/LA N/LA N/LA N/LA N/LA N/LA N/LA N/LA N/LA N/LA N/LA N/LA

Indikatiboan egindako oharpen guztiak, lehen-geroaldietako irregulartasun handia ere, subjuntiboan ere baliagarriak dira. gind-oa+z-en nen-tor-kizu-n zin-te+z+te-n ne-rama-n zie-za-da-te-n ze-kar+z-kie-_-n

gind-oa+z-ela nen-tor-kizu-la zin-te+z+te-la ne-rama-la zie-za-da-te-la ze-kar+z-kie-_-la

(gu) (ni-zuri) (zuek) (hura-nik) (hura-niri-haiek) (haiek-haiei-hark)

98

www.fontaneda.net

AGINTERA Aginterak agindu zuzena adierazten du. Azalpen-motakoa eta aspektugabea denez eta subjuntibotik datorrenez gero, aditz batzuek adizki trinkoak erabiltzen dituzte, eta besteek aspektugabeko joko perifrastikoa. Jakina, agintera orainaldian bakarrik erabiltzen da, agindu zuzenak orain betetzeko ematen dira eta. Aginterak ere, azalpenekoa baita, ez dio batere markarik eransten adizkiari. Hala ere, nor-gizakiak, HURA edo HAIEK denean, b- aurrizkia hartzen du D- ordez. HAIKA mutil IDATZ IEZADAZUE gutun bat hala BEDI Aurreko bigarren perpausean dakusagunez, nork HIK, ZUK edo ZUEK duten adizkietan hirugarren gizakien b- aurrizkia galtzen da. _e-rama-zue _+it-za-zu _ie-za-da-zue

(hura-zuek) (haiek-zuk) (hura-niri-zuek)

Lehenengo gizakiei ezin eman dakieke agindu zuzenik. Horregatik, horrelako adizkirik ez dago aginteran. *goaz etxera *eros bezat

Ezin esan daiteke, ez baitzaio agindu zuzenik GU gizakiari ematen. Aginte-zentzu hau emateko, subjuntiboa erabiltzen da, goazen etxera esanez (Ik. 98. orrialdeko G adibidea) Ezina, ez baitzaio agindu zuzenik NIK gizakiari ematen. Horretarako, eros dezadan esanez, subjuntiboa erabiltzen dugu (Ik. 98. orrialdeko G adibidea)

_________________________ H adibidea

Hala ere, badaude lehenengo gizakiak dituzten adizkiak, baina agindua ez zaie lehenengo gizaki horiei ematen, aditzeko beste gizaki bati baizik. ikus nazazue barka iezaguzu

Adizkiak NI nor dauka, baina agindua ZUEK norki ematen zaio Adizkiak GURI nori dauka, baina agindua ZUK norki ematen zaio

Bestalde, aginterak ez ditu onartzen NI, HI, ZU, GU, ZUEK norekin HARK eta HAIEK nork adizkiak; horretrako subjuntiboa erabiltzen da. jo nazatela zain zaitzala

subjuntiboa, *nazate esan beharrean subjuntiboa, *zaitza adizkiaren ordez

99

www.fontaneda.net

IZAN LAGUNTZAILEA Lehenengo gizakientzako aginduak izan ezik, IZAN aditzaren aginterak subjuntiboan ikusitako erro berak erabiltzen ditu: nork-gabeko adizkietarako -di(te)- (noridunetan KI-), eta -ZA- nork duten adizkietarako. be-DI za-ITE-z+te za-KI+z-kigu _+it-ZA-zu

(hura) (zuek), erroaren atzean marka bat dagoenez, -(d)I- erroari TE eransten zaio (zu-guri) (haiek-zuk: b- galtzen da, aurrean ikusi dugunez)

ORAINALDIA Subjuntiboaren eskema bera du, deklinabide-atzizkirik gabe, noski. nor erroa nori +nor (Na) (12) kIDA Ha Z+pl kIA/kINa KIZU be kIO (12) (Ga+p) kIGU Za+pl kIZUE TE be+pl kIE

nork (12)

K/N ZU (12)

ZUE TE

Dakusagunez, oraindaldiko D- jatorra b- bihurtzen da. bitez bezate bihoaz bedi

(haiek) (hura-haiek) (haiek) (hura) HURA-nork adizkietan *EDUN balizko aditzaren -U- erroa ere erabiltzen da.

laga eUk bakean errudunek ordain beUte

(12)

(= ezak) (= bezate)

Lehenengo gizakiei ez zaie ekintza egiteko agindurik ematen.

www.fontaneda.net

100 BALDINTZA MOTA

Baldintza-motak adizkiari BA- aurrizkia eransten dio. Bi modu dauzka: aspektudun baldinera eta aspektugabeko supositiboa.

BALDINERA Ekintza gerta dadin beharrezkoa dena adierazten du baldinerak, eta beti perpaus nagusi baten mendeko aditza da, gehienetan ondorierako perpaus baten mendekoa. Orain, lehen eta geroaldian jokabide trinkoa erabiltzen da, eta jokabide hau ez duten aditzek, dagokien aspektua harturik, IZAN laguntzailearen adizkia erabiltzen dute. NEKATZEN BAZARA (eser zaitez) geuk ENTRENATU EZ BAZINTUGU (ez zinatekeen mendi hartara igoko) nire arreba EZAGUTUKO BAZENU (ez zenuke holakorik esango) nire amak BALEKI (negar egingo luke)

IZAN LAGUNTZAILEA Izan aditzaren adizki trinkoetan, baldinerak indikatiboko oharpen berak ditu. ba-zina-_ ba-li-tZA-io ba-n+it-U ba-d-_-ida_zue

(zu), indikatiboan bezala, ez du errorik (hura-hari) (haiek-nik) (hura-niri-zuek), erroa galdu egiten du

ORAINALDIA Orainaldian adizki trinkoak erabiltzen dira, eta jokabide hau ez duten aditzek, IZAN laguntzailearen adizki trinkoak hartu baino lehen, dagokien aspektua hartzen dute: burutua, irekia edo gertakizuna. BAaurrizkia eransten zaionez gain, indikatiboaren eskema bera erabiltzen du baldinerak. baldinera BA BA BA BA BA BA

nor Na Ha Da Ga+pl Za+pl Da+pl

Z+pl

erroa Nori kIT(kIDA) kIK(kIA)/kINa kIZU kIO kIGU kIZUE kIE

+nor nork T K/N ZU TE

GU ZUE TE

www.fontaneda.net

101 Indikatiboan ikusitako oharpen berak baliagarriak dira baldineran. BA-da-tor+z BA-ga-rama+tza-k BA-na-tza-io

(haiek) (gu-hik maskulinoa) (ni-hari)

LEHENALDIA Lehenaldian ere adizki trinkoak erabiltzen dira, eta jokabide hau ez duten aditzek, IZAN laguntzailearen adizki trinkoak hartu baino lehen, dagokien aspektua hartzen dute: burutua, irekia edo gertakizuna. BAaurrizkia eransten zaionez gain, indikatiboaren eskema bera erabiltzen du baldinerak. baldinera

nor

erroa

nori

+nor

nork(i) BA BA BA BA BA BA BA BA BA BA BA BA BA BA

N+Nd H+Nd

kIDA kIA/kINA

Z+Nd +pl Ne He

nork DA A/NA

kIZU

ZeNe

Ze

kIO

---

GeNe ZeNe

TE

G+Nd +pl Z+Nd +pl

kIGU kIZUE

GU ZUE

TE

Ne +pl He +pl Zene+pl GeNe+pl ZeNe+pl Ze +pl

lehen

+nork(i)

TE kIE

TE

ZU

N N N N N N N N N N N N N N

Indikatiboan ikusitako oharpen berak baliagarriak dira baldineran. BA-ze-torr-en BA-zen-_-igu-n BA-zinde-rama+tza-gu-n BA-nin-tza-ie-n

(hura) (hura-guri-zuk) (zu-guk) (ni-haiei)

GEROALDIA Geroaldiko baldinera bi jokaera ditu: alegiazkoa eta irreala. 1.GEROALDIKO BALDINERA ALEGIAZKOA etorkizunerako ematen da, ekintza orain gerta ez daitekeelako. Aditz trinkoek lehenaldiko indikatiboaren eskema erabiltzen dute (lehenaldiko -N atzizkia erantsi gabe, jakina) eta joko hau ez dutenek, berriz, aspektu gertakizuna hartzen dute IZAN laguntzailea harturik. Halaber, HURA eta HAIEK nor-gizakiek lehenaldiko z- hartu beharrean, l- aurrizkia egiten dute. dirurik baneuka, etxe hau erosiko nuke

Alegiazko baldinera da, agian etorkizunean erosiko nuke, orain ezina, orain dirurik ez daukadalako

www.fontaneda.net

102 baldinera

nor

erroa nori

+nor

nork(i) BA BA BA BA BA BA BA BA BA BA BA BA BA BA

N+Nd H+Nd

kIT(kIDA) kIK(kIA)/kINa

Z+Nd +pl Ne He

nork +nork(i) T K/N

kIZU

ZU

ZeNe

Le

kIO

---

GeNe ZeNe

TE

G+Nd +pl Z+Nd +pl

kIGU kIZUE Ne +pl He +pl Zene+pl GeNe+pl ZeNe+pl

Le +pl

GU ZUE

TE

TE kIE

TE

Lehenaldiko indikatiboan ikusitako ohar guztiak, lehen-geroaldietako irregulartasun handia barne, hemen ere baliagarriak dira. BA-le-to+z BA-zen-_-igu+te BA-n+it-u BA-ninde-rama-k

(haiek) (hura-guri-zuek) (haiek-nik) (ni-hik maskulinoa)

2.GEROALDIKO BALDINERA IRREALA (adizkiak geroaldiko egitura izan arren) lehenaldian ematen da, ekintza lehenaldian gertatzekoa zen baina ez zen gertatu. Hau baldinera irreala da. dirurik baneuka, etxe hau erosiko nuke

Alegiazko baldinera da, agian etorkizunean erosiko nuke, orain dirurik ez daukadalako

Baina: dirurik eduki (izan) banu, etxe hau erosiko nukeen

Baldinera irreala da, lehenaldian erosteko irrikan nengoen, baina ez nuen erosi, dirurik ez neukalako

Baldinera irreala perifrastikoa da; aditz guztiei, aspektu burutua hartuta, laguntzailearen geroaldiko adizkia eransten zaie. Nahi izanez gero, aspektuaren atzetik “izan” hitza erants daiteke. ebaki_ (izan) ba-ni+z-kio ekarri_ (izan) ba-gin+t-u-z-te erori_ (izan) ba-li-tza-izue

(haiek-hari-nik) (gu-haiek) (hura-zuei)

Lehenaldiko ekintza izan arren, adizkiak geroaldikoak dira; horregatik, guztiek geroaldiko IZANadizkiak dira, eta HURA eta HAIEK norek l- aurrizkia daukate. ba-le-to+z geroalditik, ba-zene-rama-te georalditik, eraman_ aurkituko ba-gen-u geroalditik, eroriko ba-li-tz geroalditik,

etorri_ (izan) ba-li-ra lehenaldia dator (izan) ba-zen-u-te egiten da aurkitu_ (izan) ba-gen-u dator erori_ (izan) ba-li-tz egiten da

www.fontaneda.net

103

SUPOSITIBOA Ahalerako baldintza egiteko edota, zerbait gertatzen bada, garrantzi handiko ondorioa ekarriko duela adierazteko, literatura klasikoan ikus dezakegu adibide asko, baina gaur egun ez da erabiltzen supositiboa, baldinera baizik. JASO EZ BADEZAZU, har ezazu garabia AITA SAR BADADI, gureak egin du

 

JASO EZIN BADUZU, har ezazu garabia AITA SARTZEN BADA, gureak egin du

Mota aspektugabe honetan, aditz trinkoak trinko jokatzen dira eta besteak aspekturik gabe IZAN aditzaz lagundurik. Orain, lehen eta geroaldian jokatzen da supositiboa.

IZAN LAGUNTZAILEA Aspektugabea denez, subjuntiboaren eskema bera du, BA- aurrizkia erantsirik. ba-zin-TE+z

(zu) -di- erroa Z pluralgilea atzean daukanez, -(i)te- bihurtzen da

ORAINALDIA Baldineraren eskema bera du supositiboak.. supositiboa BA BA BA BA BA BA

nor Na Ha Da Ga+pl Za+pl Da+pl

Z+pl

erroa nori kIT(kIDA) kIK(kIA)/kINa kIZU kIO kIGU kIZUE kIE

+nor nork T K/N ZU TE

GU ZUE TE

Aspektugabea denez, subjuntiborako oharrak, eta baldintza-motakoa denez, baldinerakoak ere baliagarriak dira supositiborako. hil BA-da-di

(hura)

www.fontaneda.net

104 LEHENALDIA

Marka-eskema subjuntibotik dator, baldintza-motako BA- aurrizkia eta lehenaldiko -N atzizkia erantsiz, lehen-geroaldietako irregulartasun handia kontuan harturik. supositiboa nor

erroa

nori

+nor

nork(i)

BA BA BA BA BA BA BA BA BA BA BA BA BA BA

N+Nd H+Nd

kIDA kIA/kINA

Z+Nd+pl Ne He

nork

lehen

+nork(i)

DA A/Na

kIZU

ZU

ZeNe

Ze

kIO

---

GeNe ZeNe

TE

G+Nd +pl

kIGU kIZUE

Z+Nd +pl Ne +pl He +pl Zene+pl GeNe+pl ZeNe+pl Ze +pl

GU ZUE

TE

TE kIE

sar BA-nen-di-n

TE

N N N N N N N N N N N N N N

(ni)

GEROALDIA Geroaldiko baldineraren eskema erabiltzen du supositiboa

nor

erroa nori

+nor

nork(i) BA BA BA BA BA BA BA BA BA BA BA BA BA BA

N+Nd H+Nd

kIT(kIDA) kIK(kIA)/kINa

Z+Nd +pl Ne He

nork +nork(i) T K/N

kIZU

ZeNe

Le

kIO

---

GeNe ZeNe G+Nd +pl Z+Nd +pl

TE kIGU kIZUE

Ne +pl He +pl Zene+pl GeNe+pl ZeNe+pl Le +pl

GU ZUE

TE

TE kIE

TE

Baldineran eta subjuntiboan egindako oharpenak baliagarriak dira hemen. eror BA-zin-te+z+te

(zuek)

ZU

www.fontaneda.net

105 ONDORIO MOTA

Ondorio-motak -KE- artizkia eransten die adizkiei, beti erroaren atzean eta, baldin badago, norimarkaren atzean. Bi modu dauzka: aspektudun ondoriera eta aspektugabeko ahalera .

-KE- ARTIZKIAREN ATZEKO LOTURA Ondorierako eta ahalerako -KE- markak ez du atzizkirik onartzen, E lokarria jarri behar da bien artean.   

de-za-KE + la zen-u-KE +n da-ite-z-KE + n

dezakeEla zenukeEn daitezkeEn

(+ deklinabideko -LA) (+ lehenaldiko -N) (+ deklinabideko -N)

Ondoriozko -KE- markak gizaki-markak bakarrik onartzen ditu bere atzean: norkenak eta ZUEKen birpluralgilea. de-za-KE zen-u-KE le-za-KE die-za-zue-KE

+ zu + te-n + te +t

   

dezakezu zenuketen lezakete diezazueket

(+ zuk) (+ birpluralgilea) (+ haiek) (+ nik)

Hau dela eta, seme-alabek etxe hori erosiko zuketen guk ezin egin dezakegula

(-KE- atzean -TE- nork-marka) (-KE- atzean -GU nork-marka)

Baina: zuk lana bukatuko zenukeEn guk ezin sar gaitezkeEla

(-KE- atzean lehenaldiko -N atzizkia zegokeen) (-KE- atzean deklinabideko -LA atzizkia zegokeen)

106

www.fontaneda.net

ONDORIERA Zerbait gertatuz gero, izango lukeen ondorioa adierazten du. Gehienetan, baldintza-motako perpaus bat menderatzen du. Ondoriera egiteko, adizki trinkoak erabiltzen dira, eta joko hau ez duten adizkiei, aspektudun modua denez, aspektu egokia hartuta, IZAN laguntzailearen adizkia eransten zaie. Orain, lehen eta geroaldian jokatzen da, gaur egun orainaldirako indikatiboaren jokoak erabiltzen badira ere. zu EZ ZINATEKEEN mendi hartara IGOKO (geuk entrenatu ez bazintugu) oso pozik NENGOKE (bakean utziko baninduzue) negar EGINGO LUKE (nire amak baleki)

IZAN LAGUNTZAILEA IZAN aditzaren adizki trinkoetarako, baldinerak ikusitako ohar berak dauzka ondorierak. Noradizkietan, beti erroaren atzean -KE- marka dagoenez gero, erroari TE eransten zaio. Ikus ditzagun ondorieraren adizki batzuk. _-ZATE-ke-en li-tZA-igu-ke zen-U-ke-te zi-_+z-kigu-ke-te

ORAINALDIA Orainaldiko ondorieraren eskema baldineran ikusitako berdina da, BA- aurrizkia kendurik, -KEerantsirik (IZAN aditzean –teKE-). nor Na Ha Da Ga+pl Za+pl Da+pl

Z+pl

erroa nori kIDA kIA/kINA kIO kIGU kIZUE kIE

kIZU

ondoriera +nor nork KE T KE K/N ZU KE KE GU KE TE ZUE KE TE

Indikatiboaren oharpen berak baliagarriak dira. da-bil+tza-KE na-tor-kio-KE d-u-KE-zu da-kar+z-kigu-KE-te

(haiek) (ni-hari) (hura-zuk) (haiek-guri-haiek)

www.fontaneda.net

107 LEHENALDIA Lehenaldiko ondorierak baldineran ikusitako eskema erabiltzen du. nor

erroa nori

ondoriera

+nor

nork(i) N+Nd H+Nd

kIDA kIA/kINA

Z+Nd+pl Ne He

nork

lehen

+nork(i)

ZeNe

Ze

kIO GeNe ZeNe

G+Nd +pl Z+Nd +pl

kIGU kIZUE Ne +pl He +pl Zene+pl GeNe+pl ZeNe+pl

Ze +pl

kIE

kIZU

KE KE KE KE KE KE KE KE KE KE KE KE KE KE

DA A/Na

ZU

--TE GU ZUE

TE

TE TE

N N N N N N N N N N N N N N

Lehen-geroaldietako irregulartasun handiari buruzko ohar guztiek hemen ere indarra dute. ze-to+z-KE-en zen-_-igu-KE+te-n n+it-u-zKE-en ninde-rama-KE-a-n

(haiek) (hura-guri-zuek) (haiek-nik), –z- epentetiko bat agertzen da (ni-hik maskulinoa)

Lehenaldiko ondorieraren ordez, lehenaldiko indikatiboa ere erabiltzen da. gogorik izan balu, gu ikustera etorriko ZEN (= ZATEKEEN)

GEROALDIA Geroaldiko ondorierak baldineraren eskema bera dauka. nor

erroa nori

ondoriera +nor

nork(i) N+Nd H+Nd

kIDA kIA/kINa

Z+Nd +pl Ne He

ZeNe

Le

kIO GeNe ZeNe

G+Nd +pl Z+Nd +pl

kIGU kIZUE Ne +pl He +pl Zene+pl GeNe+pl ZeNe+pl

Le +pl

nork +nork(i)

kIE

kIZU

KE KE KE KE KE KE KE KE KE KE KE KE KE KE

T K/N

ZU

--TE GU ZUE

TE

TE TE

Kontuan hartu behar ditugu lehenaldian ikusitako ortografiari eta lehen-geroaldietako irregulartasun handiari buruzko oharrak. le-to+z-KE zen-_-igu-KE+te n+it-u-zKE ninde-rama-KE-k

(haiek) (hura-guri-zuek) (haiek-nik), arrazoi fonetikoengatik -z- erantsirik (ni-hik maskulinoa)

108

www.fontaneda.net

BALDINERA-ONDORIERA MODUEN HIRU ALDIAK Baldinera eta ondoriera hiru aldietan jokatzen dira: orain, lehen eta geroaldian; baina aldi bakoitzak zentzu ezberdina ematen du. BALDINTZA ORAINALDIA dirurik badaukat LEHENALDIA dirurik eduki banu GEROALDIA dirurik baneuka

ONDORIOA erosi egingo dizut erosi egingo nizukeen erosi egingo nizuke

posiblea ezinezkoa 1.- Orainaldiko aditzetan baldintza posiblea da; beraz ondorioa ere gerta daiteke. Dakusagun adibide bat: dirurik badaukat, erosi egingo dizut ORAIN DIRUA BADAUKAT, baina erosketa batzuk egin behar ditut. Zerbait erosteko esan dit adiskide batek. Nire ustez, erosketa guztiak egin ondoren, dirua geratuko zait, eta erosi egingo diot. 2.- Geroaldiko aditzetan baldintza ezinezkoa da; baina ondorioa gerta liteke, etorkizunean abagunerik izanez gero. Demagun adibide hau: dirurik baneuka, erosi egingo nizuke ORAIN EZ DAUKAT DIRURIK, baina beharbada... Zerbait ikusten dugu adiskideak eta biok, baina garestia da, ez daukat dirurik; horregatik ezin eros diezaioket. Baina baldin etorkizunean loteria tokatuko balitzait, edo diru asko irabaziko banu erosi egingo nioke. 3.- Lehenaldiko aditzetan baldintza ezinezkoa eta irreala da; horregatik ondorioa ere ez zen gertatu, aukerarik inoiz izan ez zelako. Ikus dezagun adibide bat: dirurik eduki (izan) banu, erosi egingo nizukeen ORDUAN EZ NEUKAN DIRURIK ETA EZ NUEN EZER EROSI, eta kito. Zerbait ikusi genuen, baina garestia zen, ez neukan dirurik. Horregatik ezin eros nezakeen. Aukera joan zitzaigun eta horregatik erosi gabe geratu zen.

www.fontaneda.net

109

AHALERA Ahalerak frogatu gabeko ahalbidea adierazten du. Daukaten aditzek adizki trinkoak egin, eta besteek, IZAN aditzaren adizkiez lagundu baino lehen, ez dute aspekturik hartzen. Orain, lehen eta geroaldian erabiltzen da. nahi duenean DATORKE zure ama nik lan hori EGIN DEZAKET beste denda batera SAR NINTEKEEN zer ESAN GENEZAKE adiskideok? Baiezko perpausetan, AHAL IZAN indikatiboaren bitartez ere egin daiteke ahalera. nik lan hori EGIN DEZAKET

edo

nik lan hori EGIN AHAL DUT

Ezezko perpausetan, berriz, EZIN IZAN ezezko indikatiboaz egin daiteke ahalera, ezezko perpausaren hurrenkera aldaturik. nik EZIN EGIN DEZAKET lan hori nik EZIN DEZAKET lan hori EGIN

edo

nik EZIN DUT lan hori EGIN

Ahalerazko azken perpaus honetan, aditz-muina perpausaren atzean kokatzen bada, aspektugabeko modua bada ere, aspektu burutua erabiltzen da. ni EZIN SAR NINTEKEEN ni EZIN NINTEKEEN SARTU

IZAN LAGUNTZAILEA Erroei dagokienez, modu aspektugabea denez gero, subjuntiborako ikusitako oharrak, eta eskemari buruz, ondorio-motakoa denez gero, ondorierako ikusitakoak baliagarriak dira ahalerarako. Bestalde, noradizkietan beti -KE- marka baitago, -di- erroa -(d)iTE- bihurtzen da (beti -d- galtzen da, eta lehen-geroaldietan -i- ere). da-ITE-ke nin-TE-ke-en g+it-ZA-ke-zu die-ZA+z-kio-ke-gu

(hura) (ni) (gu-zuk) (haiek-hari-guk)

HURA-nork adizkiek *IRON balizko aditzaren -IRO- erroa ere, -KE- markarik gabe, erabiltzen da. de-ZA-ke-gu de-ZA-ke-_ zene-ZA-ke+te-n ne-ZA-ke-en gene-ZA-ke le-ZA-ke-te

     

d-IRO-gu d-IRO-_ zen-IRO+te-n n-IRO-en gen-IRO l-IRO-te

(orainaldian) “ (lehenaldian) “ (geroaldian) “

www.fontaneda.net

110 ORAINALDIA Hauxe da orainaldiko eskema. nor Na Ha Da Ga+pl Za+pl Da+pl

Z+pl

erroa nori kIDA kIA/kINa kIO kIGU kIZUE kIE

kIZU

ahalera +nor nork KE T KE K/N ZU KE KE GU KE TE ZUE KE TE

Ondorierarako egindako oharpenek hemen ere indarra dute. na-bil-ke da-go-kizu-ke aurki d+it-za-ke-n die-za-da-ke-te da-kar+z-kigu-ke-zue

(ni) (hura-zuri) (haiek-hik femeninoa) (hura-niri-haiek) (haiek-guri-zuek)

LEHENALDIA Lehenaldiko eskema hauxe da. nor

erroa nori

ahalera

+nor

nork(i) N+Nd H+Nd

kIDA kIA/kINA

Z+Nd+pl Ne He

ZeNe

Ze

kIO GeNe ZeNe

G+Nd +pl Z+Nd +pl

kIGU kIZUE Ne +pl He +pl Zene+pl GeNe+pl ZeNe+pl

Ze +pl

nork

lehen

+nork(i)

kIE

kIZU

KE KE KE KE KE KE KE KE KE KE KE KE KE KE

DA A/Na

--TE GU ZUE

TE

TE TE

ZU

N N N N N N N N N N N N N N

Ondorieran ikusitako oharrak, lehen-geroaldietako irregulartasun handiazkoa ere, baliagarriak dira ahaleran. zeN-bil+tza-ke+te-n ze-go-kizu-ke-en zene-kar+tza-ke-en nie-za-zu-ke-en

(zuek) (hura-guri) (haiek-zuk) (hura-zuri-nik)

www.fontaneda.net

111 GEROALDIA Geroaldiko ahaleraren eskema hauxe dugu. nor

erroa nori

ahalera +nor

nork(i) N+Nd H+Nd

kIDA kIA/kINa

Z+Nd +pl Ne He

ZeNe

Le

kIO GeNe ZeNe

G+Nd +pl Z+Nd +pl

kIGU kIZUE Ne +pl He +pl Zene+pl GeNe+pl ZeNe+pl

Le +pl

nork +nork(i)

kIE

kIZU

KE KE KE KE KE KE KE KE KE KE KE KE KE KE

T K/N

--TE GU ZUE

TE

TE

Lehenaldiko ohar guztiak kontuan hartu behar ditugu hemen ere. zen-bil+tza-ke+te le-go-kida-ke zene-kar-tza-ke lie-za-gu-ke-te

(zuek) (hura-niri) (haiek-zuk) (hura-guri-haiek)

TE

ZU

112

www.fontaneda.net

IZAN ADIZKIAK

IZAN aditzak jokabide trinkoa du. Alde batetik, aditz trinkoa denez, bere adizki trinkoak dauzka eta, bestalde, laguntzailea denez, aditz guztien adizki perifrastikoak (bereak ere) egiten ditu. Hona hemen, bada, hurrengo moduetako IZAN-adizkiak. Oraindaldiko Indikatiboa Lehenaldiko “ Orainaldiko Subjuntiboa Lehenaldiko “ Orainaldiko Agintera Geroaldiko

Baldinera

Orainaldiko Supositiboa Geroaldiko “ Orainaldiko Ondoriera Lehenaldiko “ Geroaldiko “ Orainaldiko Ahalera Lehenaldiko “ Geroaldiko “ Zerrendetan ez dira orainaldiko eta lehenaldiko baldinera eta lehenaldiko supositiboa agertzen, lehenengo biak indikatibotik eta hirugarrena subjuntibotik BA- zuzenean erantsiz eratzen direlako. Ez daude 1. eta 2. nor-gizakiei buruzko nor-nori-nork adizkiak ere, erabiltzen ez direlako. Ez dira agertzen beste aditzen adizki trinkoak ere. Hikako jokabidea ere ez dago hemen.

www.fontaneda.net

113

ORAINALDIKO NI NORK BARIK

NORI BARIK naiz

HIK ZUK HARK

nauk/n nauzu nau

ZUEK HAIEK

nauzue naute

HI ZU NORK BARIK NIK

NORI BARIK haiz zara haut zaitut

HARK

hau zaitu haugu zaitugu

GUK HAIEK

haute zaituzte

HURA

NORI BARIK da

NORK BARIK NIK

HIRI ZURI natzaik/n natzaizu

duk/n duzu du

GUK

dugu

ZUEK HAIEK

duzue dute

HARI

ZUEI

HAIEI

natzaio

natzaizue

natzaie

NIRI

HARI

GURI

HAIEI

hatzait zatzaizkit

hatzaio zatzaizkio

hatzaigu zatzaizkigu

hatzaie zatzaizkie

NIRI zait

dut

HIK ZUK HARK

INDIKATIBOA

didak/n didazu dit

didazue didate

HIRI ZURI zaik/n zaizu di(n)at dizut dik/n dizu di(n)agu dizugu di(n)ate dizute

HARI

GURI

ZUEI

HAIEI

zaio

zaigu

zaizue

zaie

dizuet

diet

dizue

diek/n diezu die

dizuegu

diegu

dizuete

diezue diete

diot diok/n diozu dio

diguk/n diguzu digu

diogu diozue diote

diguzue digute

www.fontaneda.net

114

GU NORK BARIK

NORI BARIK gara

HIK ZUK HARK

gaituk/n gaituzu gaitu

ZUEK HAIEK

gaituzue gaituzte

ZUEK NORK/B NIK

NORI BARIK zarete zaituztet

HARK GUK

zaituzte zaituztegu

HAIEK

zaituzte

HAIEK

NORI BARIK dira

NORK BARIK NIK HIK ZUK HARK

ditut dituk/n dituzu ditu

GUK

ditugu

ZUEK HAIEK

dituzue dituzte

HIRI HARI ZURI gatzaizkik/n gatzaizkio gatzaizkizu

ZUEI

gatzaizkizue gatzaizkie

NIRI

HARI

zatzaizkidate

zatzaizkiote zatzaizkigute

NIRI zaizkit dizkidak/n dizkidazu dizkit

dizkidazue dizkidate

HIRI ZURI zaizkik/n zaizkizu dizki(n)at dizkik/n dizkizu dizki(n)agu dizkizugu dizki(n)ate dizkizute

HAIEI

GURI

HAIEI zatzaizkiete

HARI

GURI

ZUEI

HAIEI

zaizkio

zaizkigu

zaizkizue

zaizkie

dizkizuet dizkizue

dizkiet dizkiek/n dizkiezu dizkie

dizkizuegu

dizkiegu

dizkizuete

dizkiezue dizkiete

dizkiot dizkiok/n dizkiozu dizkio

dizkiguk/n dizkiguzu dizkigu

dizkiogu dizkiozue dizkiote

dizkiguzue dizkigute

www.fontaneda.net

115

LEHENALDIKO NI NORK BARIK

NORI BARIK nintzen

HIK ZUK HARK

nindu(n)an ninduzun ninduen

ZUEK HAIEK

ninduzuen ninduten

HI ZU NORK BARIK NIK

NORI BARIK hintzen zinen hindudan zintudan

HARK

hinduen zintuen hindugun zintugun

GUK HAIEK HURA NORK BARIK NIK

INDIKATIBOA HIRI ZURI nintzai(n)an nintzaizun

HARI

ZUEI

HAIEI

nintzaion

nintzaizuen

nintzaien

NIRI

HARI

GURI

hintzaidan zintzaizkidan

hintzaion hintzaigun zintzaizkion zintzaizkigun

HAIEI hintzaien zintzaizkien

hinduten zintuzten NORI BARIK zen

NIRI zitzaidan

nuen

HIK ZUK HARK

huen zenuen zuen

GUK

genuen

ZUEK HAIEK

zenuten zuten

hidan zenidan zidan

zenidaten zidaten

HIRI ZURI zitzai(n)an zitzaizun ni(n)an nizun zi(n)an zizun geni(n)an genizun zi(n)aten zizuten

HARI

GURI

ZUEI

HAIEI

zitzaion

zitzaigun

zitzaizuen

zitzaien

nizuen

nien

zizuen

hien zenien zien

genizuen

genien

zizueten

zenieten zieten

nion hion zenion zion

higun zenigun zigun

genion zenioten zioten

zeniguten ziguten

www.fontaneda.net

116

GU NORK BARIK

NORI BARIK ginen

HIK ZUK HARK

gintu(n)an gintuzun gintuen

ZUEK HAIEK

gintuzuen gintuzten

ZUEK

HIRI HARI ZURI gintzaizki(n)an gintzaizkion gintzaizkizun

NORK/B NIK

NORI NIRI BARIK zineten zintzaizkidaten zintuztedan

HARK GUK

zintuzten zintuztegun

HAIEK

zintuzten

HAIEK

NORI BARIK ziren

NORK BARIK NIK

nituen

HIK ZUK HARK

hituen zenituen zituen

GUK

genituen

ZUEK HAIEK

zenituzten zituzten

NIRI

HARI

ZUEI

gintzaizkizuen gintzaizkien

GURI

HAIEI

zintzaizkioten zintzaizkiguten

HIRI HARI ZURI zitzaizkidan zitzaizki(n)an zitzaizkion zitzaizkizun nizki(n)an nizkion nizkizun hizkidan hizkion zenizkidan zenizkion zizkidan zizki(n)an zizkion zizkizun genizki(n)an genizkion genizkizun zenizkidaten zenizkioten zizkidaten zizki(n)aten zizkioten zizkizuten

HAIEI

GURI

zintzaizkieten

ZUEI

HAIEI

zitzaizkigun zitzaizkizuen zitzaizkien

hizkigun zenizkigun zizkigun

nizkizuen

nizkien

zizkizuen

hizkien zenizkien zizkien

genizkizuen

genizkien

zenizkiguten zizkiguten zizkizueten

zenizkieten zizkieten

www.fontaneda.net

117

ORAINALDIKO NI NORK BARIK

NORI BARIK nadi-

HIK ZUK HARK

naza(n)anazazunaza-

ZUEK HAIEK

nazazuenazate-

HI ZU NORK BARIK NIK

NORI BARIK hadizaitezhazadazaitzada-

HARK

hazazaitzahazaguzaitzagu-

GUK

HIRI ZURI naki(n)anakizu-

HARI

ZUEI

HAIEI

nakio-

nakizue-

nakie-

NIRI

HARI

GURI

HAIEI

hakidazakizkida-

hakiozakizkio-

hakiguzakizkigu-

hakiezakizkie-

HARI

GURI

ZUEI

HAIEI

dakigu-

dakizue-

dakie-

HAIEK

hazatezautzate-

HURA

NORI BARIK

NIRI

NORK BARIK NIK

dadi-

dakida-

HIK ZUK HARK

deza(n)adezazudeza-

GUK

dezagu-

ZUEK HAIEK

dezazuedezate-

dezada-

SUBJUNTIBOA

HIRI ZURI

daki(n)adakiodakizudieza(n)ada- diezaiodadiezazudadiezada(n)adiezaio(n)adiezadazudiezaiozudiezadadieza(n)adiezaiodiezazudieza(n)agu- diezaiogudiezazugudiezadazuediezaiozuediezadatedieza(n)ate- diezaiotediezazute-

diezazueda- diezaiedadiezagu(n)adiezaguzudiezagudiezazue-

diezaie(n)adiezaiezudiezaie-

diezazuegu- diezaiegudiezaguzuediezagutediezazuete-

diezaiezuediezaiete-

www.fontaneda.net

118

GU NORK BARIK

NORI BARIK gaitez-

HIRI HARI ZURI gakizki(n)a- gakizkiogakizkizu-

ZUEI

HAIEI

gakizkizue-

gakizkie-

HIK ZUK HARK

gaitza(n)agaitzazugaitza-

ZUEK HAIEK

gaitzazuegaitzate-

ZUEK NORK/B NIK

NORI BARIK zaiteztezaitzateda-

HARK GUK

zaitzatezaitzategu-

HAIEK

zaitzate-

HAIEK

NORI BARIK

NIRI

NORK BARIK NIK

daitez-

dakizkida-

ditzada-

HIK ZUK HARK

ditza(n)aditzazu-

diezazki(n)ada- diezazkiodadiezazkizueda- diezazkiedadiezazkizudadiezazkida(n)adiezazkio(n)a- diezazkigu(n)adiezazkie(n)adiezazkidazudiezazkiozudiezazkiguzudiezazkiezu-

ditza-

diezazkida-

GUK

ditzagu-

ZUEK HAIEK

ditzazueditzate-

NIRI

HARI

GURI

HAIEI

zakizkidate-

zakizkiote-

zakizkigute-

zakizkiete-

HIRI ZURI

HARI

GURI

ZUEI

HAIEI

dakizk(n)adakizkizu-

dakizkio-

dakizkigu-

dakizkizue-

dakizkie-

diezazki(n)adiezazkiodiezazkizudiezazki(n)agu- diezazkiogudiezazkizugudiezazkidazuediezazkiozuediezazkidatediezazki(n)ate- diezazkiotediezazkizute-

diezazkigu-

diezazkizue-

diezazkie-

diezazkizuegu- diezazkiegudiezazkiguzuediezazkigutediezazkizuete-

diezazkiezuediezazkiete-

www.fontaneda.net

119

LEHENALDIKO NI NORK GABE

NORI BARIK nendi-

HIK ZUK HARK

nintza(n)anintzazunintza-

ZUEK HAIEK

nintzazuenintzate-

HI ZU NORK BARIK NIK

NORI BARIK hendizintezhintzadazintzada-

HARK

hintzazintzahintzaguzintzagu-

GUK HAIEK

hintzatezintzate-

HURA

NORI BARIK zedi-

NORK BARIK NIK

HIRI ZURI nenki(n)anenkizu-

hezazenezazeza-

GUK

geneza-

ZUEK HAIEK

zenezatezezate-

HARI

ZUEI

HAIEI

nenkio-

nenkizue-

nenkie-

NIRI

HARI

GURI

HAIEI

henkidazenkizkida-

henkiozenkizkio-

henkiguzenkizkigu-

henkiezenkizkie-

HARI

GURI

ZUEI

HAIEI

zekio-

zekigu-

zekizue-

zekie-

niezazue-

niezaie-

NIRI zekida-

neza-

HIK ZUK HARK

SUBJUNTIBOA

hiezadazeniezadaziezada-

HIRI ZURI zeki(n)azekizunieza(n)aniezazu-

niezaiohiezaiozeniezaioziezaio-

hiezaguzeniezaguziezagu-

hiezaiezeniezaieziezaie-

zieza(n)aziezazueziezazugenieza(n)a- geniezaiogeniezazue- geniezaiegeniezazuzeniezadatezeniezaiote- zeniezagutezeniezaieteziezadatezieza(n)ate- ziezaioteziezaguteziezazuete- ziezaieteziezazute-

www.fontaneda.net

120

GU NORK BARIK

NORI BARIK gintez-

HIRI HARI ZURI genkizki(n)a- genkizkiogenkizkizu-

ZUEI

HAIEI

genkizkizue- genkizkie-

HIK ZUK HARK

gintza(n)agintzazugintza-

ZUEK HAIEK

gintzazuegintzate-

ZUEK NORK/B nik

NORI BARIK zinteztezintzateda-

Hark Guk

zintzatezintzategu-

Haiek

zintzate-

HAIEK

NORI BARIK

NIRI

HIRI ZURI

HARI

GURI

ZUEI

HAIEI

NORK BARIK NIK

zitez-

zekizkida-

zekizki(n)azekizkizu-

zekizkio-

zekizkigu-

zekizkizue-

zekizkie-

niezazki(n)aniezazkizu-

niezazkio-

niezazkizue-

niezazkie-

HIK ZUK HARK

hitzazenitza-

hiezazkidazeniezazkida-

zitza-

ziezazkida-

GUK

genitza-

ZUEK HAIEK

zenitzatezitzate-

NIRI

HARI

zenkizkidate-

zenkizkiote- zenkizkigute-

nitza-

zeniezakidateziezazkidate-

hiezazkiozeniezazkioziezazki(n)aziezazkioziezazkizugeniezazki(n)a- geniezazkiogenizazkizuzeniezazkioteziezazki(n)ate- ziezazkioteziezazkizute-

GURI

HAIEI zenkizkiete-

hiezazkiguzeniezazkiguziezazkigu-

hiezazkiezeniezazkieziezazkizue-

ziezazkie-

geniezazkizue- geniezazkiezeniezazkiguteziezazkiguteziezazkizuete-

zeniezazkieteziezazkiete-

www.fontaneda.net

121

ORAINALDIKO NI

NORI BARIK

HIK ZUK

nazak/n nazazu

ZUEK

nazazue

HI ZU NORK BARIK

NORI BARIK hadi zaitez

HURA

HIRI ZURI

HARI

ZUEI

HAIEI

NIRI

HARI

GURI

HAIEI

hakit zakizkit

hakio zakizkio

hakigu zakizkigu

hakie zakizkie

NORI BARIK bedi

NIRI

HIK ZUK HARK

ezak/n, euk/n ezazu, euzu beza, beu

iezadak/n iezadazu biezat

ZUEK HAIEK

ezazue, euzue bezate, eute

iezadazue biezadate

NORK BARIK

A G I N T E R A

bekit

HIRI ZURI bekik/n bekizu

biezak/n biezazu bieza(n)ate biezazute

HARI

GURI

ZUEI

HAIEI

bekio

bekigu

bekizue

bekie

iezaiok/n iezaziozu biezaio

iezaguk/n iezaguzu biezagu

biezazue

iezaiek/n iezaiezu biezaie

iezaiozue biezaiote

iezaguzue biezagute

biezazuete

iezaiezue biezaiete

www.fontaneda.net

122

GU

NORI BARIK

HIK ZUK

gaitzak/n gaitzazu

ZUEK

gaitzazue

ZUEK

NORI BARIK zaitezte

NIRI

HARI

GURI

HAIEI

zakizkidate

zakizkiote

zakizkigute

zakizkiete

NORI BARIK bitez

NIRI

HIK ZUK HARK

itzak/n itzazu bitza

iezazkidak/n iezazkidazu biezazkit biezazkik/n biezazkizu

ZUEK HAIEK

itzazue bitzate

iezazkidazue iezazkiozue iezazkiguzue iezazkiezue biezazkidate biezazki(n)ate biezazkiote biezazkigute biezazkizuete biezazkiete biezazkizute

NORK/B

HAIEK NORK BARIK

HIRI ZURI

bekizkit

HIRI ZURI bekizkik/n bekizkizu

HARI

ZUEI

HAIEI

HARI

GURI

ZUEI

HAIEI

bekizkio

bekizkigu

bekizkizue

bekizkie

iezazkiok/n iezazkiguk/n iezazkiozu iezazkiguzu biezazkio biezazkigu biezazkizue

iezazkiek/n iezazkiezu biezazkie

www.fontaneda.net

123

GEROALDIKO NI NORK BARIK

NORI BARIK banintz

HIK ZUK HARK

baninduk/n baninduzu banindu

ZUEK HAIEK

baninduzue banindute

HI ZU NORK BARIK NIK

NORI BARIK bahintz bazina bahindut bazintut

HARK

bahindu bazintu bahindugu bazintugu

GUK HAIEK

bahindute bazintuzte

HURA

NORI BARIK balitz

NORK BARIK NIK

HIRI HARI ZURI banintzaik/n banintzaio banintzaizu

bahu bazenu balu

GUK

bagenu

ZUEK HAIEK

bazenute balute

ZUEI

HARI

bahintzait bazintzaizkit

bahintzaio bahintzaigu bazintzaizkio bazintzaizkigu

NIRI balitzait

bahit bazenit balit

bazenidate balidate

HIRI ZURI balitzaik/n balitzaizu banik/n banizu balik/n balizu bagenik/n bagenizu bali(n)ate balizute

HAIEI

banintzaizue banintzaie

NIRI

banu

HIK ZUK HARK

BALDINERA

GURI

HAIEI bahintzaie bazintzaizkie

HARI

GURI

ZUEI

HAIEI

balitzaio

balitzaigu

balitzaizue

balitzaie

banizue

banie

balizue

bahie bazenie balie

bagenizue

bagenie

balizuete

bazeniete baliete

banio bahio bazenio balio

bahigu bazenigu baligu

bagenio bazeniote baliote

bazenigute baligute

www.fontaneda.net

124

GU NORK BARIK

NORI BARIK bagina

HIK ZUK HARK

bagintuk/n bagintuzu bagintu

ZUEK HAIEK

bagintuzue bagintuzte

ZUEK

NORI BARIK NORK/B bazinete NIK bazintuztet

HIRI HARI ZURI bagintzaizkik/n bagintzaizkio bagintzaizkizu

ZUEI

HAIEI

bagintzaizkizue bagintzaizkie

NIRI

HARI

GURI

HAIEI

bazintzaizkidate

bazintzaizkiote bazintzaizkigute

bazintzaizkiete

HARK GUK

bazintuzte bazintuztegu

HAIEK

bazintuzte

HAIEK

NORI BARIK

NIRI

HIRI ZURI

HARI

GURI

ZUEI

HAIEI

NORK BARIK NIK

balira

balitzaizkit

balitzaizkik/n balitzaizkizu

balitzaizkio

balitzaizkigu

balitzaizkizue

balitzaizkie

banizkik/n banizkizu

banizkio

banizkizue

banizkie

HIK ZUK HARK

bahitu bazenitu

bahizkit bazenizkit

balitu

balizkit

GUK

bagenitu

ZUEK HAIEK

bazenituzte balituzte

banitu

bazenizkidate balizkidate

balizkik/n balizkizu bagenizkik/n bagenizkizu balizki(n)ate balizkizute

bahizkio bazenizkio

bahizkigu bazenizkigu

balizkio

balizkigu

bagenizkio bazenizkiote balizkiote

bazenizkigute balizkigute

bahizkie bazenizkie balizkizue

balizkie

bagenizkizue

bagenizkie

balizkizuete

bazenizkiete balizkiete

www.fontaneda.net

125

ORAINALDIKO NI NORK BARIK

NORI BARIK banadi

S U P O S I T I B O A HIRI ZURI banakik/n banakizu

HARI

ZUEI

HAIEI

banakio

banakizue

banakie

HIK ZUK HARK

banazak/n banazazu banaza

ZUEK HAIEK

banazazue banazate

HI ZU

NORI BARIK

NIRI

HARI

GURI

HAIEI

NORK BARIK NIK

bahadi bazaitez bahazat bazaitzat

bahakit bazakizkit

bahakio bazakizkio

bahakigu bazakizkigu

bahakie bazakizkie

HARK

bahaza bazaitza bahazagu bazaitzagu

HARI

GURI

ZUEI

HAIEI

badakio

badakigu

badakizue

badakie

badiezazuet

badiezaiet

GUK HAIEK HURA NORK BARIK NIK HIK ZUK HARK GUK ZUEK HAIEK

bahazate bazaitzate NORI BARIK badadi badezat

NIRI badakit

HIRI ZURI badakik/n badakizu badieza(n)at badiezazut

badezak/n badiezadak/n badezazu badiezadazu badeza badiezat badiezak/n badiezazu badezagu badieza(n)agu badiezazugu badezazue badiezadazue badezate badiezadate badieza(n)ate badiezazute

badiezaiot

badiezaiok/n badiezaguk/n badiezaiozu badiezaguzu badiezaio badiezagu badiezazue badiezaiogu

badiezaiek/n badiezaiezu badiezaie

badiezazuegu badiezaiegu

badiezaiozue badiezaguzue badiezaiezue badiezaiote badiezagute badiezazuete badiezaiete

www.fontaneda.net

126

GU NORK BARIK

NORI BARIK bagaitez

HIRI ZURI bagakizkik/n bagakizkizu

HIK ZUK HARK

bagaitzak/n bagaitzazu bagaitza

ZUEK HAIEK

bagaitzazue bagaitzate

ZUEK NORK/B NIK

NORI BARIK bazaitezte bazaitzatet

HARK GUK

bazaitzate bazaitzategu

HAIEK

bazaitzate

HARI

ZUEI

HAIEI

bagakizkio

bagakizkizue

bagakizkie

NIRI

HARI

GURI

HAIEI

bazakizkidate

bazakizkiote bazakizkigute

bazakizkiete

HAIEK

NORI BARIK

NIRI

HIRI ZURI

HARI

GURI

ZUEI

HAIEI

NORK BARIK NIK

badaitez

badakizkit

badakizkik/n badakizkizu

badakizkio

badakizkigu

badakizkizue

badakizkie

badiezazki(n)at badiezazkizut

badiezazkiot

badiezazkizuet

badiezazkiet

HIK ZUK HARK

baditzak/n baditzazu

badiezazkidak/n badiezazkidazu

baditza

badiezazkit

GUK

baditzagu

ZUEK HAIEK

baditzazue baditzate

baditzat

badiezazkiok/n badiezazkiguk/n badiezazkiozu badiezazkiguzu

badiezazkik/n badiezazkio badiezazkigu badiezazkizue badiezazkizu badiezazki(n)agu badiezazkiogu badiezazkizuegu badiezazkizugu badiezazkidazue badiezazkiozue badiezazkiguzue badiezazkidate badiezazki(n)ate badiezazkiote badiezazkigute badiezazkizuete badiezazkizute

badiezazkiek/n badiezazkiezu badiezazkie badiezazkiegu badiezazkiezue badiezazkiete

www.fontaneda.net

127

GEROALDIKO NI NORK BARIK

S U P O S I T I B O A

NORI BARIK banendi

HIRI ZURI banenkik/n banenkizu

HARI

ZUEI

HAIEI

banenkio

banenkizue

banenkie

HIK ZUK HARK

banintzak/n banintzazu banintza

ZUEK HAIEK

banintzazue banintzate

HI ZU

NORI BARIK

NIRI

HARI

NORK BARIK NIK

bahendi bazintez bahintzat bazintzat

bahenkit bazenkizkit

bahenkio bahenkigu bazenkizkio bazenkizkigu

HARK

bahintza bazintza bahintzagu bazintzagu

GUK HAIEK HURA NORK BARIK NIK HIK ZUK HARK GUK ZUEK HAIEK

GURI

HAIEI bahenkie bazenkizkie

bahintzate bazintzate NORI BARIK baledi

NIRI balekit

baneza baheza bazeneza baleza

bahiezat bazeniezat baliezat

HIRI ZURI balekik/n balekizu baniezak/n baniezazu

HARI

GURI

ZUEI

HAIEI

balekio

balekigu

balekizue

balekie

baniezazue

baniezaie

baniezaio bahiezaio bazeniezaio baliezaio

bahiezagu bazeniezagu baliezagu

bahiezaie bazeniezaie baliezaie

baliezak/n baliezazue baliezazu bageneza bageniezak/n bageniezaio bageniezazue bageniezaie bageniezazu bazenezate bazeniezadate bazeniezaiote bazeniezagute bazeniezaiete balezate baliezadate balieza(n)ate baliezaiote baliezagute baliezazuete baliezaiete baliezazute

www.fontaneda.net

128

GU NORK BARIK

NORI BARIK bagintez

HIRI HARI ZURI bagenkizkik/n bagenkizkio bagenkizkizu

HIK ZUK HARK

bagintzak/n bagintzazu bagintza

ZUEK HAIEK

bagintzazue bagintzate

ZUEK

ZUEI

HAIEI

bagenkizkizue bagenkizkie

NORK/B NIK

NORI BARIK bazintezte bazintzatet

HARK GUK

bazintzate bazintzategu

HAIEK

bazintzate

HAIEK

NORI BARIK

NIRI

HIRI ZURI

HARI

GURI

ZUEI

HAIEI

NORK BARIK NIK

balitez

balekizkit

balekizkik/n balekizkizu

balekizkio

balekizkigu

balekizkizue

balekizkie

baniezazkik/n baniezazkizu

baniezazkio

baniezazkizue

baniezazkie

HIK ZUK HARK

bahitza bazenitza

bahiezazkit bazeniezazkit

balitza

baliezazkit

GUK ZUEK HAIEK

NIRI

HARI

bazenkizkidate

bazenkizkiote bazenkizkigute

banitza

bahiezazkio bazeniezazkio

GURI

HAIEI

bahiezazkigu bazeniezazkigu

baliezazkik/n baliezazkio baliezazkigu baliezazkizue baliezazkizu bagenitza bageniezazkik/n bageniezazkio bageniezazkizue bageniezazkizu bazenitzate bazeniezazkidate bazeniezazkiote bazeniezazkigute balitzate baliezazkidate baliezazki(n)ate baliezazkiote baliezazkigute baliezazkizuete badizkizute

bazenkizkiete

bahiezazkie bazeniezazkie baliezazkie bageniezazkie bazeniezazkiete baliezazkiete

www.fontaneda.net

129

ORAINALDIKO NI NORK BARIK

NORI BARIK naizateke

HIK ZUK HARK

naukek/n naukezu nauke

ZUEK HAIEK

naukezue naukete

HI ZU NORK BARIK NIK

NORI BARIK haizateke zarateke hauket zaituzket

HARK

hauke zaituzke haukegu zaituzkegu

GUK HAIEK

haukete zaituzkete

HURA

NORI BARIK dateke

NORK BARIK NIK

HIRI ZURI natzai(n)ake natzaizuke

dukek/n dukezu duke

GUK

dukegu

ZUEK HAIEK

dukezue dukete

HARI

ZUEI

HAIEI

natzaioke

natzaizueke

natzaieke

NIRI

HARI

hatzaidake zatzaizkidake

hatzaioke hatzaiguke zatzaizkioke zatzaizkiguke

NIRI zaidake

duket

HIK ZUK HARK

O N D O R I E R A

didakek/n didakezu didake

didakezue didakete

HIRI ZURI zai(n)ake zaizuke di(n)aket dizuket di(n)ake dizuke di(n)akegu dizukegu di(n)akete dizukete

GURI

HAIEI hatzaieke zatzaizkieke

HARI

GURI

ZUEI

HAIEI

zaioke

zaiguke

zaizueke

zaieke

dizueket

dieket

dizueke

diekek/n diekezu dieke

dizuekegu

diekegu

dizuekete

diekezue diekete

dioket diokek/n diokezu dioke

digukek/n digukezu diguke

diokegu diokezue diokete

digukezue digukete

www.fontaneda.net

130

GU NORK BARIK

NORI BARIK garateke

HIK ZUK HARK

gaituzkek/n gaituzkezu gaituzke

ZUEK HAIEK

gaituzkezue gaituzkete

ZUEK

NORI BARIK NORK/B zaratekete NIK zaituzketet HARK GUK

zaituzkete zaituzketegu

HAIEK

zaituzkete

HAIEK

NORI BARIK dirateke

NORK BARIK NIK HIK ZUK HARK

dituzket dituzkek/n dituzkezu dituzke

GUK

dituzkegu

ZUEK HAIEK

dituzkezue dituzkete

HIRI HARI ZURI gatzaizki(n)ake gatzaizkioke gatzaizkizuke

ZUEI

gatzaizkizueke gatzaizkieke

NIRI

HARI

zatzaizkidakete

zatzaizkiokete zatzaizkigukete

NIRI zaizkidake

HIRI ZURI zaizki(n)ake zaizkizuke dizk(n)aket

HAIEI

GURI

HAIEI zatzaizkiekete

HARI

GURI

ZUEI

HAIEI

zaizkioke

zaizkiguke

zaizkizueke

zaizkieke

dizkioket dizkizueket dizkiokek/n dizkigukek/n dizkiokezu dizkigukezu dizkioke dizkiguke dizkizueke

dizkieket dizkiekek/n dizkiekezu dizkieke

dizkidakek/n dizkidakezu dizkidake dizki(n)ake dizkizuke dizki(n)akegu dizkiokegu dizkizuekegu dizkiekegu dizkizukegu dizkidakezue dizkiokezue dizkigukezue dizkiekezue dizkidakete dizki(n)akete dizkiokete dizkigukete dizkizuekete dizkiekete dizkizukete

www.fontaneda.net

131

LEHENALDIKO NI NORK BARIK

NORI BARIK nintzatekeen

HIK ZUK HARK

ninduke(n)an nindukezun nindukeen

ZUEK HAIEK

nindukezuen ninduketen

HI ZU NORK BARIK NIK

O N D O R I E R A

HIRI HARI ZURI nintzai(n)akeen nintzaiokeen nintzaizukeen

NORI NIRI BARIK hintzatekeen hintzaidakeen zinatekeen zintzaizkidakeen hindukedan zintuzkedan

HARI

ZUEI

HAIEI

nintzaizuekeen nintzaiekeen

GURI

HAIEI

hintzaiokeen hintzaigukeen zintzaizkiokeen zintzaizkigukeen

hintzaiekeen zintzaizkiekeen

HARK hindukeen zintuzkeen GUK hindukegun zintuzkegun HAIEK hinduketen zintuzketen HURA NORK BARIK NIK

NORI BARIK zatekeen nukeen

HIK ZUK HARK

hukeen zenukeen zukeen

GUK

genukeen

ZUEK HAIEK

zenuketen zuketen

NIRI

HIRI HARI ZURI zitzaidakeen zitzai(n)akeen zitzaiokeen zitzaizukeen ni(n)akeen niokeen nizukeen hidakeen hiokeen zenidakeen zeniokeen zidakeen zi(n)akeen ziokeen zizukeen geni(n)akeen geniokeen genizukeen zenidaketen zenioketen zidaketen zi(n)aketen zioketen zizuketen

GURI

ZUEI

HAIEI

zitzaigukeen zitzaizuekeen zitzaiekeen

higukeen zenigukeen zigukeen

nizuekeen

niekeen

zizuekeen

hiekeen zeniekeen ziekeen

genizuekeen

geniekeen

zeniguketen ziguketen zizueketen

zenieketen zieketen

www.fontaneda.net

132

GU

NORI BARIK NORK ginatekeen BARIK

HIRI HARI ZURI gintzaizki(n)akeen gintzaizkiokeen gintzaizkizukeen

ZUEI

HAIEI

gintzaizkizuekeen gintzaizkiekeen

HIK gintuzke(n)an ZUK gintuzkezun HARK gintuzkeen ZUEK gintuzkezuen HAIEK gintuzketen ZUEK

NORI NIRI BARIK NORK/B zinateketen zintzaizkidaketen NIK zintuzketedan

HARI

GURI

HAIEI

zintzaizkioketen zintzaizkiguketen

zintzaizkieketen

HARK GUK

zintuzketen zintuzketegun

HAIEK

zintuzketen

HAIEK

NORI BARIK

NIRI

NORK BARIK NIK

ziratekeen

zitzaizkidakeen zitzaizki(n)akeen zitzaizkiokeen zitzaizkigukeen zitzaizkizuekeen zitzaizkiekeen zitzaizkizukeen

HIK ZUK HARK

hituzkeen zenituzkeen

hizkidakeen zenizkidakeen

zituzkeen

zizkidakeen

GUK

genituzkeen

ZUEK HAIEK

zenituzketen zenizkidaketen zituzketen zizkidaketen

nituzkeen

HIRI ZURI nizki(n)akeen nizkizukeen

zizki(n)akeen zizkizukeen genizki(n)akeen genizkizukeen zizki(n)aketen zizkizuketen

HARI

GURI

nizkiokeen

nizkizuekeen

hizkiokeen zenizkiokeen

hizkigukeen zenizkigukeen

zizkiokeen

zizkigukeen

genizkiokeen zenizkioketen zizkioketen

ZUEI

zenizkiguketen zizkiguketen

HAIEI

nizkiekeen hizkiekeen zenizkiekeen

zizkizuekeen

zizkiekeen

genizkizuekeen

genizkiekeen

zizkizueketen

zenizkieketen zizkieketen

www.fontaneda.net

133

GEROALDIKO NI NORK BARIK

NORI BARIK nintzateke

HIK ZUK HARK

nindukek/n nindukezu ninduke

ZUEK HAIEK

nindukezue nindukete

HI ZU NORK BARIK NIK

NORI BARIK hintzateke zinateke hinduket zintuzket

HARK

hinduke zintuzke hindukegu zintuzkegu

GUK HAIEK

hindukete zintuzkete

HURA

NORI BARIK litzateke

NORK BARIK NIK

HIRI HARI ZURI nintzai(n)ake nintzaioke nintzaizuke

huke zenuke luke

GUK

genuke

ZUEK HAIEK

zenukete lukete

ZUEI

HARI

hintzaidake zintzaizkidake

hintzaioke hintzaiguke zintzaizkioke zintzaizkiguke

NIRI litzaidake

hidake zenidake lidake

zenidakete lidakete

HIRI ZURI litzai(n)ake litzaizuke ni(n)ake nizuke li(n)ake lizuke geni(n)ake genizuke li(n)akete lizukete

HAIEI

nintzaizueke nintzaieke

NIRI

nuke

HIK ZUK HARK

O N D O R I E R A

GURI

HAIEI hintzaieke zintzaizkieke

HARI

GURI

ZUEI

HAIEI

litzaioke

litzaiguke

litzaizueke

litzaieke

nizueke

nieke

lizueke

hieke zenieke lieke

genizueke

genieke

lizuekete

zeniekete liekete

nioke hioke zenioke lioke

higuke zeniguke liguke

genioke zeniokete liokete

zenigukete ligukete

www.fontaneda.net

134

GU NORK BARIK

NORI BARIK ginateke

HIRI HARI ZURI gintzaizki(n)ake gintzaizkioke gintzaizkizuke

HIK ZUK HARK

gintuzkek/n gintuzkezu gintuzke

ZUEK HAIEK

gintuzkezue gintuzkete

ZUEK

NORI BARIK NORK/B zinatekete NIK zintuzketet HARK GUK

zintuzkete zintuzketegu

HAIEK

zintuzkete

HAIEK

NORI BARIK lirateke

NORK BARIK NIK HIK ZUK HARK GUK ZUEK HAIEK

ZUEI

gintzaizkizueke gintzaizkieke

NIRI

HARI

zintzaizkidakete

zintzaizkiokete zintzaizkigukete

NIRI

HIRI HARI ZURI litzaizkidake litzaizki(n)ake litzaizkioke litzaizkizuke nituzke nizki(n)ake nizkioke nizkizuke hituzke hizkidake hizkioke zenituzke zenizkidake zenizkioke lituzke lizkidake lizki(n)ake lizkioke lizkizuke genituzke genizki(n)ake genizkioke genizkizuke zenituzkete zenizkidakete zenizkiokete lituzkete lizkidakete lizki(n)akete lizkiokete lizkizukete

HAIEI

GURI

GURI

HAIEI

ZUEI

zintzaizkiekete

HAIEI

litzaizkiguke litzaizkizueke litzaizkieke

hizkiguke zenizkiguke lizkiguke

nizkizueke

nizkieke

lizkizueke

hizkieke zenizkieke lizkieke

genizkizueke genizkieke zenizkigukete lizkigukete lizkizuekete

zenizkiekete lizkiekete

www.fontaneda.net

135

ORAINALDIKO NI NORK BARIK

NORI BARIK naiteke

HIK ZUK HARK

nazakek/n nazakezu nazake

ZUEK HAIEK

nazakezue nazakete

HI ZU NORK BARIK NIK

NORI BARIK haiteke zaitezke hazaket zaitzaket

HARK

hazake zaitzake hazakegu zaitzakegu

GUK HAIEK HURA

A H A L E R A HIRI ZURI naki(n)ake nakizuke

HARI

ZUEI

HAIEI

nakioke

nakizueke

nakieke

NIRI

HIRI

GURI

HAIEI

hakidake zakizkidake

hakioke zakizkioke

hakiguke zakizkiguke

hakieke zakizkieke

hazakete zaitzakete NORI BARIK

NIRI

HIRI ZURI

HARI

GURI

ZUEI

HAIEI

NORK daiteke BARIK dezaket, dirot NIK

dakidake

daki(n)ake dakizuke

dakioke

dakiguke

dakizueke

dakieke

dieza(n)aket diezazuket

diezaioket

diezazuekete

diezaieket

HIK ZUK HARK

dezakek/n, dirok/n dezakezu, dirozu

diezadakek/n diezadakezu

dezake, diro

diezadake

GUK

dezakegu, dirogu

ZUEK dezakezue, dirozue HAIEK dezakete, dirote

diezadakezue diezadakete

dieza(n)ake diezazuke dieza(n)akegu diezazukegu dieza(n)akete diezazukete

diezaiokek/n diezaiokezu

diezagukek/n diezagukezu

diezaioke

diezaguke

diezaiokegu diezaiokezue diezaiokete

diezagukezue diezagukete

diezaiekek/n diezaiekezu diezazueke

diezaieke

diezazuekegu

diezaiekegu

diezazuekete

diezaiekezue diezaiekete

www.fontaneda.net

136

GU NORK BARIK

NORI BARIK gaitezke

HIRI HARI ZURI gakizki(n)ake gakizkioke gakizkizuke

HIK ZUK HARK

gaitzakek/n gaitzakezu gaitzake

ZUEK HAIEK

gaitzakezue gaitzakete

ZUEK NORK/B NIK

NORI BARIK zaitezkete zaitzaketet

HARK GUK

zaitzakete zaitzaketegu

HAIEK

zaitzakete

ZUEI

HAIEI

gakizkizueke gakizkieke

NIRI

HARI

GURI

HAIEI

zakizkidakete

zakizkiokete zakizkigukete

zakizkiekete

HAIEK

NORI BARIK

NIRI

HIRI ZURI

HARI

GURI

ZUEI

HAIEI

NORK BARIK NIK HIK ZUK HARK

daitezke

dakizkidake

dakizki(n)ake dakizkizuke

dakizkioke

dakizkiguke

dakizkizueke

dakizkieke

ditzaket ditzakek/n ditzakezu

diezazki(n)aket diezazkidakek/n diezazkidakezu

diezazkioket diezazkizueket diezazkiokek/n diezazkigukek/n diezazkiokezu diezazkigukezu

ditzake

diezazkidake

GUK

ditzakegu

ZUEK HAIEK

ditzakezue ditzakete

diezazki(n)ake diezazkioke diezazkiguke diezazkizueke diezazkizuke diezazki(n)akegu diezazkiokegu diezazkizuekegu diezazkizukegu diezazkidakezue diezazkiokezue diezazkigukezue diezazkidakete diezazki(n)akete diezazkiokete diezazkigukete diezazkizuekete diezazkizukete

diezazkieket diezazkiekek/n diezazkiekezu diezazkieke diezazkiekegu diezazkiekezue diezazkiekete

www.fontaneda.net

137

LEHENALDIKO NI NORK BARIK

NORI BARIK nintekeen

HIK ZUK HARK

nintzake(n)an nintzakezun nintzakeen

ZUEK HAIEK

nintzakezuen nintzaketen

HIRI HARI ZURI nenki(n)akeen nenkiokeen nenkizukeen

HI ZU NORK BARIK NIK

NORI NIRI BARIK hintekeen henkidakeen zintezkeen zenkizkidakeen hintzakedan zintzakedan

HARK

hintzakeen zintzakeen hintzakegun zintzakegun

GUK HAIEK

A H A L E R A

HARI

nenkizuekeen nenkiekeen

GURI

HAIEI

hendiokeen henkigukeen zenkizkiokeen zenkizkigukeen

henkiekeen zenkizkiekeen

NIRI

HIRI ZURI

HARI

GURI

ZUEI

HAIEI

zekidakeen

zeki(n)akeen zekizukeen

zekiokeen

zekigukeen

zekizuekeen

zekiekeen

nieza(n)akeen niezazukeen

niezaiokeen

niezazuekeen

niezaiekeen

hezakeen, hiroen hiezadakeen HIK zenezakeen, zeniroen zeniezadakeen ZUK ziezadakeen zieza(n)akeen HARK zezakeen, ziroen

ZUEK HAIEK

HAIEI

hintzaketen zintzaketen

HURA NORI BARIK NORK zitekeen BARIK nezakeen, niroen NIK

GUK

ZUEI

hiezaiokeen zeniezaiokeen

hiezagukeen zeniezagukeen

ziezaiokeen ziezagukeen ziezazuekeen ziezazukeen genezakeen, geniroen genieza(n)akeen geniezaiokeen geniezazuekeen geniezazukeen zenezaketen,zeniroten zeniezadaketen zeniezaioketen zeniezaguketen zezaketen, ziroten ziezadaketen zieza(n)aketen ziezaioketen ziezaguketen ziezazueketen ziezazuketen

hiezaiekeen zeniezaiekeen ziezaiekeen geniezaiekeen zeniezaieketen ziezaieketen

www.fontaneda.net

138

GU NORK BARIK HIK ZUK HARK

NORI BARIK gintezkeen

HIRI HARI ZURI genkizki(n)akeen genkizkiokeen genkizkizukeen

ZUEI

HAIEI

genkizkizuekeen genkizkiekeen

gintzake(n)an gintzakezun gintzakeen

ZUEK gintzakezuen HAIEK gintzaketen ZUEK

NORI NIRI BARIK NORK/B zintezketen zenkizkidaketen NIK zintzaketedan HARK GUK

zintzaketen zintzaketegun

HAIEK

zintzaketen

HARI

GURI

HAIEI

zenkizkioketen zenkizkiguketen

zenkizkieketen

HAIEK

NORI BARIK

NIRI

HIRI ZURI

HARI

GURI

ZUEI

HAIEI

NORK BARIK

zitezkeen

zekizkidakeen

zekizkiokeen

zekizkigukeen

zekizkizuekeen

zekizkiekeen

NIK

nitzakeen

zekizki(n)akeen zekizkizukeen niezazki(n)akeen niezazkizukeen

niezazkizuekeen

niezazkiekeen

HIK ZUK

hitzakeen hiezazkidakeen zenitzakeen zeniezazkidakeen zitzakeen ziezazkidakeen

HARK

GUK

ZUEK HAIEK

niezazkiokeen hiezazkiokeen zeniezazkiokeen ziezazkiokeen

hiezazkigukeen zeniezazkigukeen ziezazkigukeen ziezazkizuekeen

hiezazkiekeen zeniezazkiekeen ziezazkiekeen

ziezazki(n)akeen ziezazkizukeen genitzakeen geniezazki(n)akeen geniezazkiokeen geniezazkizuekeen geniezazkiekeen geniezazkizukeen zenitzaketen zeniezazkidaketen zeniezazkioketen zeniezakiguketen zeniezazkieketen zitzaketen ziezazkidaketen ziazazki(n)aketen ziezazkioketen ziezazkiguketen ziezazkizueketen ziezazkieketen ziezazkizuketen

www.fontaneda.net

139

GEROALDIKO

A H A L E R A

NI

NORI BARIK

HIRI ZURI

HARI

ZUEI

HAIEI

NORK BARIK

ninteke

nenki(n)ake nenkizuke

nenkioke

nenkizueke

nenkieke

HIK ZUK HARK

nintzakek/n nintzakezu nintzake

ZUEK HAIEK

nintzakezue nintzakete

HI ZU NORK BARIK NIK

NORI BARIK hinteke zintezke hintzaket zintzaket

HARK

hintzake zintzake hintzakegu zintzakegu

GUK

HAIEK

HURA

NIRI

HARI

GURI

HAIEI

henkidake zenkizkidake

henkioke zenkizkioke

henkiguke zenkizkiguke

henkieke zenkizkieke

hintzakete zintzakete

NORI BARIK

NIRI

HIRI ZURI

HARI

GURI

ZUEI

HAIEI

NORK liteke BARIK nezake, niro NIK

lekidake

leki(n)ake lekizuke

lekioke

lekiguke

lekizueke

lekieke

nieza(n)ake niezazuke

niezaioke

niezazueke

niezaieke

HIK ZUK HARK

hezake, hiro zenezake, zeniro

hiezadake zeniezadake

lezake, liro

liezadake

ZUEK

genezake, geniro

HAIEK zenezakete, zenirote lezakete, lirote Haiek

zeniezadakete liezadakete

lieza(n)ake liezazuke genieza(n)ake geniezazuke lieza(n)akete liezazukete

hiezaioke zeniezaioke

hiezaguke zeniezaguke

liezaioke

liezaguke

geniezaioke zeniezaiokete liezaiokete

zeniezagukete liezagukete

hiezaieke zeniezaieke liezazueke

liezaieke

geniezazueke

geniezaieke

liezazuekete

zeniezaiekete liezaiekete

www.fontaneda.net

140

GU NORK BARIK

NORK BARIK gintezke

HIK ZUK HARK

gintzakek/n gintzakezu gintzake

ZUEK HAIEK

gintzakezue gintzakete

ZUEK NORI/B NIK

NORI BARIK zintezkete zintzaketet

HARK GUK

zintzakete zintzaketegu

HAIEK

zintzakete

HIRI HARI ZURI genkizki(n)ake genkizkioke genkizkizuke

ZUEI

HAIEI

genkizkizueke genkizkieke

NIRI

HARI

GURI

HAIEI

zenkizkidakete

zenkizkiokete zenkizkigukete

zenkizkiekete

HAIEK

NORI BARIK

NIRI

HIRI

HARI

GURI

ZUEI

HAIEI

NORK BARIK NIK

litezke

lekizkidake

lekizki(n)ake lekizkizuke

lekizkioke

lekizkiguke

lekizkizueke

lekizkieke

niezazki(n)ake niezazkizuke

niezazkioke

niezazkizueke

niezazkieke

HIK ZUK HARK

hitzake zenitzake

hiezazkidake zeniezazkidake

litzake

liezazkidake

GUK ZUEK HAIEK

nitzake

hiezazkioke zeniezazkioke

hiezazkiguke zeniezakiguke

liezazki(n)ake liezazkioke liezazkiguke liezazkizueke liezazkizuke genitzake geniezazki(n)ake geniezazkioke geniezazkizueke geniezazkizuke zenitzakete zeniezazkidakete zeniezazkiokete zeniezazkigukete litzakete liezazkidakete liezazki(n)akete liezazkiokete liezazkigukete liezazkizuekete liezazkizukete

hiezazkieke zeniezazkieke liezazkieke geniezazkieke zeniezazkiekete liezazkiekete

I

www.fontaneda.net

BIBLIOGRAFIA

(4.-6. orr.) “Artikulua” saileko aipuen jatorrizko testuak:

Abesti errituala: Agur jaunak eta andreak, agur t’erdi!

Agirre Domingo “Garoa” 1912: Biok joango gera, seme, alkarrekiñ, arima aberastzera,

Añibarro Pedro Antonio “Gueroco guero” 1820: Ceri beguira ago alper andi naguiori?

Apaolaza Antero “Patxiko Txerren” 1890: Ondo egiten diat, erre naiduenak erosi dezala belarra.

Aresti Gabriel eta Kintana Xabier “Batasunaren Kutxa” 1970: (jaunor) – (jaunork) – (jaunori) - (jaunoren) – (jaunoz)

Arrese ta Beitia Felipe “Asti-orduetako bertsozko lanak” 1902: Vanidadea da bada laster amaituko diran ondasunen billa ibiltea eta euretan konfiantza ipintea.

Axular (Agerre Pedro) “Guero” 1643: Certan pensatcen othe duçu çuc, orainocoan ere, buruan ille duçun baiño beccatu guehiago eguin duçunorrec? Eztuçu pensatcen, ventura horrec, venturaz, ventura gaixtoa emanen deratçula? Çatozte enegana trabaillatcen çareten guztioc, eta cargaturic çaudetenoc, eta nic arinduco eta aise ibenico çaituztet.

Azkue Resurreccion Maria “Urlo” 1912: Enarak enara bezela, baserritar naizen onek laguntzat baserritartxo iaiu bat bear det.

www.fontaneda.net

II Bizkaiko Aldizkari Ofiziala, 1998:

Nik, Bizkaiko Foru Aldundiko Ogasun eta Finantza Saileko Zergabilketa Zerbitzuko burua naizenonek, hauxe jakinaraziko dut:

Bustintza Errose “Euskalerriko ipuñak ” 1950 Baso baltzean okilla, solo landuan mokilla; lanaren ordain jan daigun orain emen daukagun opilla

Epigrafiak: IB! ! RR! ! LVR! ! SV! !

Etxepare Bernat “Linguae Vasconum primitiae” 1545: Bioc behin secretuqui nonbait mynça guitian. Ceren bascoac baitira abil animos eta gentil

Euskaltzaindia “109. araua: Komunztadura aposizioetan” 2001: Zer esan behar didazue niri, herria inork baino hobeto ezagutzen dudan honi?

Ezezaguna “Cristiñau dotrinea - Laudiyo” 1828: Juizioco egunean guztioc biztuco gareala orain daucaguzan gorputz ta arima eurecaz

Garate Gotzon “Konplexus” 1979: Hiri, hiri emango dinat neure besarkadarik estuena, neure adar bikia, neure ametsen muin haizen horri!

Gurbindo (Agerre Jose) “An hemenkako berriak” 1933: bañan euzkeratzale-bearra balitz emen naukate, atzeneko eliztarra ta otseina naizen au.

Harizmendi Kristobal “Ama Virginaren Officioa da hirur officio” 1658: Egia hunen arauaz gomendatzen

Iauna

zaitut

laudatzen

eta

zure

maiten

balsan

naizenor

Herri-abestiak: Atzo atzaldean izandu giñan lagun guztiak erromerian. Maritxu, nora zoaz eder galantori?

Ikaztegietako San Lorenzo elizaren aurrealdeko idazkuna: ATOZTE ATOZTE GUZTIOK ONERA JESUSEN DOTRINA GOGOZ IKASTERA

Iraizoz Polikarpo (Zarranz Agustin) “Yesu-Kristo gure Yaunaren bizia” 1934: Agur, Yuduen errege ori!

Kalonje Segundo “Indotxinako gerra” 1975: Zuk ipiñi zenigun munduko nekea, danon Errege orrek emazu pakea.

III

www.fontaneda.net

Kristau-otoitza: Gure Aita, zeruetan zarena, santu izan bedi zure izena

Lardizabal Francisco Ignacio “Testamentu zar eta berrico condaira” 1855: Adizac, esaten cioten; Jaincoaren Eliza ondatu, eta iru egunean berritcen decan orrec, ere burua libratu ezac. Oa, oa, esaten cion, odolzale ori.

Lazarraga Joan Perez de “Eskuizkribua” 1567: onetan eoçela aditu even etoçela jente asco deadarrez

Mogel Bizenta “Ipui onac” 1804: Aurqueriac dira oec, ta guizon aituac ez dira gueldituco utsqueria oetan

Oihenart Arnaud “Notitia vtrivsqve Vasconiæ” 1638: Articulata verò duplici gaudet numero, singulari&plurali, Exemplum: guiçona etorri da, hic homo venit, l’homme est venu Gallicè: el hombre à venido Hispanicè: In plurali verò guiçon-ac etorri dira,hi homines venerunt, les hommes sont venus,los ombres an venido:

Orixe (Ormaetxea Nikolas) “Barne muinetan” 1934: Utsa naizen au uts geldi nadin;

Otxolua (Garro Bernarta Mirena) “Bertolda eta Bertoldin” 1932: Jakin egixu, ene jaun o!ek, andra au nire lo-gelan sa!tu zala ba!t,

Udal baten Akta, 2005: Eta nik, Urnietako bitarteko idazkariak, hala egiaztatu dut, alkatearen oniritziarekin.

Uribarren Patxi “Eliz liturgia eta euskara batua” 1992: Zuri, Aita Jaungoiko aalguztidun Orri Espiritu Santuarekin batean, ospe eta aintza guztia

Urruzuno Pedro Miguel “Euskalerritik zerura ta beste ipui batzuk” 1898-1917: beretzat amarik onena izandu zana, ainbeste laztan gozo eman zizkana,

Zavala Antonio “Pello Errotarren itzala” 1965: inpernura joatean ai zer mutur-jokak Pello bigurri orrek ikusteko dauzkak!