Π.Μ.Σ. : Διδακτική Μαθημάτων Ειδικότητας με Νέες Τεχνολογίες
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ
Ο KURT LEWIN ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ
ΠΜΣ ΔΙΜΕΝΤΕ Α’ ΕΞΑΜΗΝΟ 2007-2008 ΜΑΛΛΙΑΡΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗ
ΑΜ: 270005
ΤΣΑΠΑΚΙΔΗΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ
ΑΜ: 270012
Μάθημα: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Διδάσκουσα: ΕΥΗ ΠΑΠΑΛΟΗ Ημερομηνία: 27/2/2008
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ...............................................................................................................................................2 Ο KURT LEWIN ..............................................................................................................................................3 Η ΘΕΩΡΊΑ ΤΟΥ: ..............................................................................................................................................4 Η Θεωρία πεδίων .......................................................................................................................................4 Ο Ζωτικός χώρος (life space) ή Το Ψυχολογικό πεδίο .............................................................................5 Ανάλυση Δυνάμεων (Force Field Analysis) ..............................................................................................7 Η Δυναμική της Ομάδας............................................................................................................................ 8 Αυταρχική ηγεσία (Απολυταρχική)............................................................................................................9 Συμμετοχική ηγεσία (Δημοκρατική)........................................................................................................10 Εξουσιοδοτική Ηγεσία (Ακαθοδήγητη)...................................................................................................10 Η ΈΡΕΥΝΑ ΔΡΆΣΗΣ.........................................................................................................................................10 Ο LEWIN ΚΑΙ Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΊΑ ΤΗΣ ΜΆΘΗΣΗΣ..................................................................................................10 α. Η μάθηση ως μεταβολή στη γνωστική δομή...................................................................................... 11 β. Η μάθηση ως μεταβολή στα κίνητρα.................................................................................................. 12 ΚΡΙΤΙΚΉ ΑΞΙΟΛΌΓΗΣΗ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΉ ΑΞΙΟΠΟΊΗΣΗ.................................................................................13 ΟΙ ΡΉΣΕΙΣ ΤΟΥ KURT LEWIN.........................................................................................................................16 Η ΨΥΧΟΛΟΓΊΑ «GESTALT», Η ΘΕΡΑΠΕΊΑ «GESTALT» ................................................................................17 ΤΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΌ ΤΟΥ ΈΡΓΟ...........................................................................................................................18 ΒΑΣΙΚΉ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ..................................................................................................................................18 ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΈΣ ΠΗΓΈΣ....................................................................................................................................18
ΔΙΜΕΝΤΕ
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ
Α’ ΕΞΑΜΗΝΟ 2007-2008
Ο Kurt Lewin Η Βιογραφία του:
1890 - Γεννήθηκε στις 9 Σεπτεμβρίου 1890
1914 - Προσχώρησε στο γερμανικό στρατό.
1916 - Απέκτησε Ph.D. από το Πανεπιστήμιο του Βερολίνου.
1921 - Έγινε λέκτορας στο Ινστιτούτο Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Βερολίνου.
1932 - Μετανάστευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες.
1935 - Έγινε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Iowa, δημοσίευσε τη «Δυναμική Θεωρία της Προσωπικότητας».
1944 - Ίδρυσε ερευνητικό κέντρο στο MIT.
Πέθανε σε ηλικία 57 χρονών, στις 11 Φεβρουαρίου του1947 από καρδιακή προσβολή.
Γεννημένος στην Πρωσία από μια εβραϊκή οικογένεια της μεσαίας τάξης, ο Kurt Lewin μετανάστευσε στο Βερολίνο σε ηλικία 15 ετών, για να παρακολουθήσει σπουδές στο γυμνάσιο. Γράφτηκε στο πανεπιστήμιο Freiberg το 1909, στην Ιατρική και μετά στο πανεπιστήμιο του Μονάχου στη Βιολογία. Ολοκλήρωσε τελικά μια διδακτορική μελέτη στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Κατά τη διάρκεια των μελετών του, ανέπτυξε ενδιαφέρον για τη ψυχολογία Gestalt (Μορφολογική Ψυχολογία). Πήγε εθελοντής στο γερμανικό στρατό το 1914, όπου και τραυματίστηκε σε μάχη. Αυτή η πρόωρη εμπειρία άσκησε σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη της θεωρίας πεδίων και την μετέπειτα μελέτη της δυναμικής της ομάδας. Η Ακαδημαϊκή Σταδιοδρομία του: Το 1921, ο Kurt Lewin δίδαξε Φιλοσοφία και Ψυχολογία στο Ινστιτούτο Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Βερολίνου. Η δημοτικότητά του, ανάμεσα στους σπουδαστές του και το παραγωγικό του γράψιμο, τράβηξαν την προσοχή του πανεπιστημίου του Στάνφορντ, που τον προσκάλεσε ως επισκέπτη καθηγητή το 1930. Τελικά, ο Lewin μετανάστευσε στις ΗΠΑ και απέκτησε μια θέση καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Iowa, όπου και εργάστηκε μέχρι το 1944. Παρόλο που ο Lewin υπογράμμισε τη σημασία της θεωρίας, υποστήριξε επίσης ότι οι θεωρίες έπρεπε να έχουν και πρακτικές εφαρμογές. Άρχισε την έρευνά του στον πόλεμο, εργαζόμενος για την αμερικανική κυβέρνηση. Ο Lewin ίδρυσε επίσης τον τομέα του «Group Dynamics» (Δυναμική ομάδας) στο MIT και στο NTL της Μασαχουσέτης. Η Συνεισφορά του στην ψυχολογία:
ΜΑΛΛΙΑΡΑ
3
ΤΣΑΠΑΚΙΔΗΣ
ΔΙΜΕΝΤΕ
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ
Α’ ΕΞΑΜΗΝΟ 2007-2008
Ο Kurt Lewin συνέβαλε στη ψυχολογία Gestalt, με το να επεκτείνει τις θεωρίες της σε πιο εξελιγμένη μορφή και την εφαρμογή τους στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Ήταν επίσης , ένας από τους πρώτους ψυχολόγους που εξέτασε συστηματικά την ανθρώπινη συμπεριφορά, επηρεάζοντας την πειραματική ψυχολογία, την κοινωνική ψυχολογία, και την ψυχολογία προσωπικότητας. Ήταν ένας παραγωγικός συγγραφέας, που δημοσιεύει περισσότερα από 80 άρθρα και οκτώ βιβλία σε διάφορα θέματα ψυχολογίας. Η εργασία του επηρεάστηκε από τη ψυχολογία Gestalt και τόνισε τη σημασία και των προσωπικών χαρακτηριστικών και του περιβάλλοντος, στην πρόκληση της συμπεριφοράς. Ο Lewin είναι γνωστός ως πατέρας της σύγχρονης κοινωνικής ψυχολογίας, λόγω της πρωτοποριακής εργασίας του, χρησιμοποιώντας επιστημονικές μεθόδους και πειραματισμό για να ερευνήσει την κοινωνική συμπεριφορά. Ο LEWIN μπορεί να καταταχθεί και στους μορφολογικούς ψυχολόγους ( Gestalt) επειδή οι έννοιες: α. της ολότητας β. της μορφής κατέχουν σημαντική θέση στις απόψεις του. Ήδη το 1917, ο Lewin με τη διδακτορική του διατριβή, αντιτάσσεται στις θέσεις των συνειρμικών θεωριών, ερευνώντας τα φαινόμενα της εντύπωσης και συγκράτησης των αισθητηριακών ερεθισμάτων στη μάθηση. Στη συνέχεια αναπτύσσει ένα νέο θεωρητικό σύστημα, το οποίο στην εξέλιξη του αποκτά διάφορες ονομασίες, όπως π.χ. «Τοπολογική Ψυχολογία» ή «Θεωρία του πεδίου» ή «Γνωστική Θεωρία του Πεδίου». Οι βασικές θέσεις του Lewin παρουσιάζονται σε δυο βασικά έργα του, που δημοσιεύθηκαν το 1936 και 1938. Αργότερα το 1942 παρουσιάζει τις απόψεις του για τη μάθηση 1. Η Θεωρία του:
Θεωρία πεδίων
Δυναμική ομάδας
Εμπειρική εκμάθηση
Η Θεωρία πεδίων Επηρεασμένος από τη ψυχολογία της Gestalt, ο Lewin ανέπτυξε μια θεωρία που υπογράμμιζε τη σημασία των μεμονωμένων προσωπικοτήτων, της διαπροσωπικής σύγκρουσης, και των περιστασιακών μεταβλητών. Η θεωρία πεδίων του Lewin πρότεινε ότι, η συμπεριφορά είναι αποτέλεσμα του ατόμου και του περιβάλλοντος. Αυτή η θεωρία άσκησε σημαντική επίδραση στην κοινωνική ψυχολογία, που υποστηρίζει την έννοια ότι τα μεμονωμένα γνωρίσματά μας και το περιβάλλον αλληλεπιδρούν για να προκαλέσουν τη συμπεριφορά. Ο Lewin είδε το κοινωνικό 1
Lewin, Κ. (1936): Principles of topological psychology. New York: McGraw-Hill. – Lewin, K. (1938): The conceptual representation and the measurement of psychological forces. .New York: McGraw-Hill Lewin. K. (1942): Field theory and learning. The psychology of learning. Natl. Soc. Stud. Educ. 41st Yearbook, Part II
ΜΑΛΛΙΑΡΑ
4
ΤΣΑΠΑΚΙΔΗΣ
ΔΙΜΕΝΤΕ
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ
Α’ ΕΞΑΜΗΝΟ 2007-2008
περιβάλλον ως δυναμικό τομέα, που αλληλεπιδρά με έναν διαλογικό τρόπο με την ανθρώπινη συνείδηση. Στην προσέγγιση της θεωρίας πεδίων ο Lewin θεώρησε ότι για να πραγματοποιηθεί η αλλαγή πρέπει να ληφθεί υπόψη η συνολική κατάσταση. Εάν εξετάζεται μόνο ένα μέρος της κατάστασης είναι πιθανόν να αναπτυχθεί μια παραποιημένη εικόνα. Σύμφωνα με τη θεωρία του πεδίου, το άτομο κινείται σε ένα ψυχολογικό πεδίο δυνάμεων και ανάλογα με την κατάσταση στην οποία βρίσκεται έλκεται ή απωθείται από τα στοιχεία που συνδέουν το πεδίο αυτό. Το «πεδίο» του Lewin περιλαμβάνει επίσης τις διαθέσεις, τα κίνητρα, τις αξίες, τα συναισθήματα, τους σκοπούς του ατόμου. Ο Lewin προχωρεί πέρα από το «πώς» πραγματώνεται η μάθηση και ενδιαφέρεται να ερμηνεύσει το «γιατί» της μάθησης, δηλαδή θεωρεί τη μάθηση ως δράση και αλληλεπίδραση των εσωτερικών διαθέσεων και παρωθήσεων του ατόμου και των εξωτερικών περιβαλλοντικών παραγόντων. Επηρεάστηκε από τις θετικές επιστήμες (φυσική, γεωμετρία). Ο Ζωτικός χώρος (life space) ή Το Ψυχολογικό πεδίο Ζωτικός χώρος είναι η ολότητα των πάσης φύσεως γεγονότων που καθορίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου σε μια δεδομένη στιγμή (κατέχει κεντρική θέση στη θεωρία του Lewin). Είναι ένα ιδεατό περιβάλλον το οποίο μπορεί να μεταβάλλεται από τη μια στιγμή στην άλλη, ανάλογα με τα ενδιαφέροντα του ατόμου. Συστατικά του ζωτικού χώρου: α) το πρόσωπο, β) το περιβάλλον και τα οποία βρίσκονται σε συνεχή αλληλεπίδραση. (α) Το Πρόσωπο με τις ενσυνείδητες, πραγματικές ή φαινομενικές ανάγκες του. (β) Το Ψυχολογικό Περιβάλλον. Αποτελεί το περιβάλλον, όπως το αντιλαμβάνεται το πρόσωπο και επηρεάζεται από αυτό σε μια δεδομένη στιγμή και περιλαμβάνει: α. το φυσικό περίγυρο που κινείται το άτομο β. τις ανάγκες του γ. τις επιδιώξεις του Το ψυχολογικό περιβάλλον εκτείνεται μέχρι τα όρια που φθάνουν οι επιθυμίες, τα ενδιαφέροντα και οι σκοποί του ατόμου, που ο Lewin ονομάζει «όρια του γνωστού ζωτικού χώρου». Στα όρια αυτά περικλείεται και το απομακρυσμένο, αντικειμενικό ή πραγματικό περιβάλλον, δηλαδή τα αντικείμενα και γεγονότα του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος. Ο ζωτικός χώρος αποτελεί μια δυναμική πραγματικότητα και περιλαμβάνει το σύνολο όλων των γεγονότων, τα οποία βιώνει το πρόσωπο υποκειμενικά και τα οποία βρίσκονται σε άμεση σχέση με την παρούσα συμπεριφορά του, σε μια δεδομένη στιγμή (π.χ. κίνητρα, σκοποί, μέσα και εμπόδια στην πραγματοποίηση των σκοπών κ.ά.). Πρόσωπο και ψυχολογικό περιβάλλον
ΜΑΛΛΙΑΡΑ
5
ΤΣΑΠΑΚΙΔΗΣ
ΔΙΜΕΝΤΕ
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ
Α’ ΕΞΑΜΗΝΟ 2007-2008
αποτελούν μια αναπόσπαστη ενότητα και ολότητα. Η αλληλεπίδραση αυτών των δύο στοιχείων του ζωτικού χώρου καθορίζει τη συμπεριφορά του ατόμου. Συνεπώς η συμπεριφορά (Σ) είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης (α) των γεγονότων του προσώπου (πρ) και του περιβάλλοντος (Π), δηλαδή της ψυχολογικής μετακίνησης του ατόμου μέσα στις διάφορες περιοχές του ζωτικού του χώρου (ζ.χ.) Δηλαδή: Σ=α(πρ.Π)=α(ζ.χ.). Ο ζωτικός χώρος του ατόμου είναι γεμάτος με φορτία αξιών, που έχουν θετικό ή αρνητικό σθένος και επηρεάζουν τα κίνητρα του ατόμου. Η κάθε περιοχή του χώρου περιέχει φορτία με σθένος, το οποίο καθορίζει το δυναμικό του πεδίου. Προς αυτά τα σθένη του δυναμικού πεδίου κατευθύνονται οι εσωτερικές δυνάμεις του ατόμου και από αυτά προκαλούνται. Αυτές οι εσωτερικές δυνάμεις παριστάνονται ως ανύσματα (Vectors).
Σθένος (+) ή (-) είναι η δύναμη που επηρεάζει την πορεία του προσώπου κατά την επιδίωξη ενός ορισμένου σκοπού.
Οι περιοχές είναι είτε (+), είτε (-), ή ουδέτερες, ανάλογα με το αν ελκύουν ή απωθούν το Πρόσωπο (Π) που κινείται στο ζωτικό χώρο.
Ότι δεν υποπίπτει στην αντίληψη του ατόμου είναι ο ξένος φλοιός.
Η συνοριακή ζώνη χωρίζει το ξένο φλοιό από το ζωτικό χώρο
Η ζώνη αυτή είναι διαπερατή
Η ευρύτητα του Ψ.Π είναι ανάλογη με το εύρος των αντιλήψεων, των γνώσεων κα της μόρφωσης του καθενός.
Ανάμεσα στο πρόσωπο και το σκοπό περιλαμβάνονται περιοχές και υποπεριοχές, από τις οποίες πρέπει να περάσει το πρόσωπο για να πετύχει το σκοπό του. Επίσης σε καθεμιά από αυτές τις περιοχές υπάρχουν οι δυσκολίες και τα εμπόδια, που πρέπει να ξεπεράσει το πρόσωπο για να πραγματοποιήσει το σκοπό του. Σε αυτή την «ψυχολογική μετακίνηση» στις διάφορες περιοχές του ζωτικού του χώρου, το άτομο μπορεί να επιφέρει αλλαγές και μεταρρυθμίσεις στο ψυχολογικό περιβάλλον, οι οποίες, σύμφωνα με τις αρχές της Τοπολογικής Ψυχολογίας, δεν αλλοιώνουν την ολότητα του ζωτικού χώρου του. Η διευθέτηση και αναδιοργάνωση αυτών των περιοχών, τις οποίες ο Lewin ονομάζει γνωστικές δομές (cognitive structures), συνδέονται στενά με τη μάθηση. Ο Lewin μελέτησε επίσης τα είδη των συγκρούσεων (conflicts), όταν το άτομο βρίσκεται ανάμεσα σε δυο δυνάμεις του ίδιου σθένους και αντίθετης ή όμοιας φοράς. Τις συγκρούσεις αυτές τις χαρακτηρίζει η ψυχολογική ένταση, ο βαθμός της οποίας είναι ανάλογος προς την αντιθετικότητα των δυνάμεων που την προκαλούν. Οι διάφορες μορφές σύγκρουσης κατηγοριοποιούνται σε ένα γενικό πρότυπο που περιλαμβάνει τρεις βασικούς τύπους. α. Η επενέργεια δυο θετικών δυνάμεων προκαλεί τη Σύγκρουση Προσέγγισης Προσέγγισης, όταν το άτομο έχει να επιλέξει μεταξύ δύο αναγκών ή σκοπών, που έχουν την ίδια αξία και σημασία για το άτομο. Υπάρχει δηλαδή κάποιος συναγωνισμός μεταξύ δύο ελκυστικών
ΜΑΛΛΙΑΡΑ
6
ΤΣΑΠΑΚΙΔΗΣ
ΔΙΜΕΝΤΕ
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ
Α’ ΕΞΑΜΗΝΟ 2007-2008
σκοπών. Π.χ. το παιδί που έχει να επιλέξει ανάμεσα στην εκδρομή με τους γονείς του και το παιχνίδι με τους φίλους του. β. Η επενέργεια δυο αρνητικών δυνάμεων προκαλεί τη Σύγκρουση Αποφυγής-Αποφυγής, όταν το άτομο αποφεύγει να παγιδευτεί σε καταστάσεις, οι οποίες σε κάθε περίπτωση επιλογής είναι δυσάρεστες και επιζήμιες γι' αυτό. Π.χ. ένα νεαρό άτομο βρίσκεται σε σύγκρουση, όταν πρέπει να σπουδάσει κάτι που δεν του αρέσει ή να μην σπουδάσει καθόλου, πράγμα που επίσης δεν επιθυμεί. Να πάει κάποιος στον οδοντίατρο που φοβάται, ή να μην πάει και να φοβάται τις συνέπειες της μη θεραπείας.. γ. Η ταυτόχρονη επενέργεια μιας θετικής και μιας αρνητικής δύναμης προκαλεί τη Σύγκρουση Αποφυγής-Προσέγγισης, όταν το άτομο έλκεται και απωθείται συγχρόνως από τον ίδιο σκοπό. Π.χ. μας αρέσει και θέλουμε να φάμε ένα γλυκό, αλλά συγχρόνως δεν θέλουμε να παχύνουμε. Επίσης η άσκηση ενός επαγγέλματος με πλούσια οικονομικά οφέλη, αλλά χωρίς εσωτερική ικανοποίηση. Ανάλυση Δυνάμεων (Force Field Analysis) Η μέθοδος της Ανάλυσης Δυνάμεων αναπτύχθηκε από τον Lewin, παράλληλα με το βασικό Μοντέλο Διαχείρισης Αλλαγής (Unfreezing-Changing-Refreezing). Η μέθοδος χρησιμοποιείται για τον εντοπισμό και χειρισμό παραγόντων που επηρεάζουν θετικά την εφαρμογή μιας λύσης σε ένα πρόβλημα, δηλαδή τους υποβοηθητικούς παράγοντες (driving forces), ή που επηρεάζουν αρνητικά, δηλαδή τους ανασταλτικούς παράγοντες (restraining forces). Η μέθοδος μπορεί να χρησιμοποιηθεί για παράδειγμα από μια ομάδα, όπου με ιδεοθύελλα από τους συμμετέχοντες, καταγράφονται αρχικά οι υποβοηθητικοί και ανασταλτικοί παράγοντες και ακολούθως γίνεται ιεράρχησή τους. Στη συνέχεια προσδιορίζονται τρόποι και ενέργειες για ενδυνάμωση των υποβοηθητικών παραγόντων ή/και εξάλειψη των ανασταλτικών παραγόντων, έτσι ώστε να μπορέσει να υλοποιηθεί μια λύση ή να προωθηθεί μια ενέργεια για την επίτευξη κάποιου συγκεκριμένου στόχου. Οι τέσσερις βασικοί συντελεστές του μοντέλου είναι οι εξής: 1. Υφιστάμενη κατάσταση (current situation) Αναφέρεται στο ποιο είναι το συγκεκριμένο πρόβλημα ή έργο προς βελτίωση. 2. Επιθυμητή κατάσταση (desired situation)
ΜΑΛΛΙΑΡΑ
7
ΤΣΑΠΑΚΙΔΗΣ
ΔΙΜΕΝΤΕ
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ
Α’ ΕΞΑΜΗΝΟ 2007-2008
Προσδιορίζεται πώς θα θέλαμε να εξελιχθεί η κατάσταση ή να βελτιωθεί και κατά συνέπεια ο στόχος του έργου. 3. Υποβοηθητικοί παράγοντες (driving forces) Διευκολύνουν ή υποστηρίζουν την επιθυμητή κατάσταση, αλλά κυρίως ενισχύουν μια πρωτοβουλία ή προσπάθεια για αλλαγή όταν έχει ήδη αρχίσει. 4. Ανασταλτικοί παράγοντες (restraining forces) Εμποδίζουν την επίλυση του προβλήματος ή την επιθυμητή εξέλιξη του έργου και κυρίως ενεργούν ή εμποδίζουν τη λειτουργία των υποβοηθητικών παραγόντων. Η Δυναμική της Ομάδας Έγινε επίσης γνωστός, για την πρακτική χρήση των θεωριών του στη μελέτη της δυναμικής της ομάδας, διερευνώντας κοινωνικά προβλήματα σχετικά με την προκατάληψη, και τη θεραπεία ομάδας (Τ-Groups). Ο Lewin επιδίωξε όχι μόνο να περιγράψει τη ζωή της ομάδας, αλλά να ερευνήσει τους όρους και τις δυνάμεις που επιφέρουν την αλλαγή ή αντιστέκονται στην αλλαγή στις ομάδες. Ο Kurt Lewin χρησιμοποίησε ιδέες από την τοπολογία (π.χ. life space), την ψυχολογία (ανάγκη, φιλοδοξία κ.λπ.), και την κοινωνιολογία (π.χ. κίνητρα πεδίων – δύναμης που εξαρτώνται σαφώς από τις πιέσεις ομάδας). Δυναμική της ομάδας ονομάζεται η θεωρητική και πρακτική διερεύνηση των ομάδων που διαθέτουν δομή αμοιβαίων επαφών και επικοινωνίας, π.χ. ομάδες εργασίας, ομάδες συναδέλφων, επιτροπές. Ακόμη ως δυναμική της ομάδας ορίζονται όλα τα κοινωνικά – ψυχολογικά φαινόμενα και οι κανόνες που εμφανίζονται στις ομάδες. Κάθε επιχείρηση αποτελείται από έναν αριθμό ομάδων, που τα μέλη τους συνδέονται μεταξύ τους με τυπικές ή άτυπες σχέσεις και επιδιώκουν όλοι μαζί κοινούς σκοπούς. Όσοι ασκούν διοίκηση προκειμένου να επιτύχουν τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα, πρέπει να κατανοούν τον τρόπο συσχετισμού των ομάδων μεταξύ τους, το βαθμό συνοχής των ομάδων και το βαθμό συμμόρφωσης προς τα πρότυπα των ομάδων, δηλαδή τη δυναμική των ομάδων τους. Ειδικότερα, χρειάζεται να διακρίνουν τις άτυπες ομάδες που δημιουργούνται μέσα στις τυπικές και επηρεάζουν θετικά ή αρνητικά την αποτελεσματικότητά τους. Οι άτυπες ομάδες σχηματίζονται αυθόρμητα, εξαιτίας της κοινωνικότητας που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη φύση, κατόπιν προσωπικής επιλογής, για την επιτυχία κοινών στόχων. Σε αντίθεση, οι τυπικές ομάδες σχηματίζονται συνειδητά μετά από καθορισμένα σχέδια, για την εξυπηρέτηση προκαθορισμένων στόχων, με συγκεκριμένους ρόλους και καθήκοντα που επιβάλλονται από την οργανωτική δομή. Τα χαρακτηριστικά των ομάδων (τυπικών ή άτυπων) τα οποία πρέπει να καλλιεργούνται συστηματικά, είναι, (α) η συνεκτικότητα της ομάδας και (β) η συμμόρφωση των μελών της ομάδας προς τα πρότυπά της. Η συνεκτικότητα (συνοχή) της ομάδας είναι το αίσθημα του «εμείς» σε
ΜΑΛΛΙΑΡΑ
8
ΤΣΑΠΑΚΙΔΗΣ
ΔΙΜΕΝΤΕ
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ
Α’ ΕΞΑΜΗΝΟ 2007-2008
αντίθεση με το αίσθημα του «εγώ» και αναφέρεται στο βαθμό κατά τον οποίο τα μέλη μιας ομάδας επιθυμούν να παραμείνουν στην ομάδα. Οι συνθήκες που επηρεάζουν τη συνεκτικότητα είναι, (α) το μέγεθος της ομάδας, (β) η εξάρτηση των μελών από την ομάδα, (γ) η επιτυχία των στόχων της, (δ) το γόητρό της, (ε) η πίεση και το αυταρχικό «μάνατζμεντ», (στ) οι επικοινωνίες, (ζ) το κοινό υπόβαθρο των μελών της κ.ά. Από τη στιγμή που αρχίζει να λειτουργεί μία ομάδα, με άξονα τη συνεργασία των μελών της για να πετύχουν κοινούς σκοπούς, αρχίζει να λειτουργεί μία δύναμη αλληλεπίδρασης. Το κάθε μέλος της ομάδας, επηρεάζει και επηρεάζεται από τα άλλα μέλη, βοηθάει και βοηθιέται, συμπληρώνει τις απόψεις των άλλων και τις δικές του. Η δύναμη λοιπόν της αλληλεπίδρασης, που δημιουργείται από τη συνεργασία των μελών μιας ομάδας, χαρακτηρίζεται ως δυναμική των ομάδων. Αυτή ακριβώς η δύναμη αξιοποιείται από τη θεραπευτική Ιατρική, για να πετύχει τους θεραπευτικούς της σκοπούς. Ως παράδειγμα αναφέρουμε τα διάφορα ιδρύματα, την Ιθάκη και άλλα, τα οποία οργανώνουν τους εξαρτημένους από διάφορες ναρκωτικές ουσίες αρρώστους, σε ομάδες, ώστε με τη βοήθεια της ομαδοδυναμικής να προσπαθήσουν συνεργαζόμενοι να πετύχουν την απεξάρτησή τους από τις ουσίες αυτές. Καθ’ όμοιο τρόπο χρησιμοποιεί η Διδακτική Μεθοδολογία τη δυναμική των ομάδων, για να πετύχει τους σκοπούς της σχολικής αγωγής, μια που έχει αποδειχτεί από σχετικές έρευνες ότι η ομαδοδυναμική συμβάλλει στην πραγματοποίηση των σκοπών της διδασκαλίας. Η ομαδοκεντρική λοιπόν διδασκαλία θεμελιώνεται στα ψυχολογικά κοινωνικά δεδομένα των μαθητών και τα αξιοποιεί κατά τον αποτελεσματικότερο τρόπο, για να πετύχει τους σκοπούς της. Ο Lewin και η μελέτη των στυλ ηγεσίας Το 1939 μια ομάδα ερευνητών που καθοδηγούνται από τον Kurt Lewin προσδιόρισε τις διαφορετικές μορφές ηγεσίας. Ενώ η περαιτέρω έρευνα έχει προσδιορίσει πιο συγκεκριμένους τύπους ηγεσιών, αυτή η πρώτη μελέτη ήταν πολύ σημαντική και καθιέρωσε τρεις σημαντικές μορφές ηγεσίας, τη δημοκρατική ηγεσία, την αυταρχική και την ακαθοδήγητη ηγεσία. Στη μελέτη, οι μαθητές χωρίστηκαν σε τρεις ομάδες με έναν αυταρχικό, δημοκρατικό, ή μη καθοδηγητικό ηγέτη. Τα παιδιά συμμετείχαν μετά, σε ένα πρόγραμμα τεχνών και χειροτεχνίας. Οι ερευνητές παρατήρησαν τη συμπεριφορά των παιδιών, σε σχέση με τις διαφορετικές μορφές της ηγεσίας. Καταδείχθηκε ότι η δημοκρατική ηγεσία ήταν ανώτερη από την αυταρχική και ακαθοδήγητη ηγεσία. Αυτά τα συμπεράσματα εμπλούτισαν την έρευνα για τις μορφές ηγεσίας. Αυταρχική ηγεσία (Απολυταρχική) Οι αυταρχικοί ηγέτες παρέχουν σαφείς προσδοκίες για αυτό που πρέπει να γίνει, πότε πρέπει να γίνει, και πώς πρέπει να γίνει. Υπάρχει επίσης μια σαφής απόσταση μεταξύ του ηγέτη και των οπαδών. Οι αυταρχικοί ηγέτες λαμβάνουν τις αποφάσεις μόνοι τους με ελάχιστη ή και καμία πρόταση από τα μέλη της ομάδας. Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι η λήψη αποφάσεων ήταν λιγότερο δημιουργική κάτω από την αυταρχική ηγεσία. Ο Lewin επίσης διαπίστωσε ότι είναι
ΜΑΛΛΙΑΡΑ
9
ΤΣΑΠΑΚΙΔΗΣ
ΔΙΜΕΝΤΕ
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ
Α’ ΕΞΑΜΗΝΟ 2007-2008
δυσκολότερο να κινηθεί κανείς από ένα αυταρχικό ύφος προς ένα δημοκρατικό ύφος από ότι αντίστροφα. Η κατάχρηση αυτού του ύφους χαρακτηρίζεται ως ελεγκτικό, αυταρχικό και δικτατορικό. Η αυταρχική ηγεσία εφαρμόζεται καλύτερα στις καταστάσεις όπου υπάρχει λίγος χρόνος για τη λήψη των αποφάσεων της ομάδας ή πού ο ηγέτης είναι το πιο πεπειραμένο μέλος της ομάδας. Συμμετοχική ηγεσία (Δημοκρατική) Η μελέτη του Lewin διαπίστωσε ότι η συμμετοχική (δημοκρατική) ηγεσία είναι γενικά το αποτελεσματικότερο ύφος ηγεσίας. Οι δημοκρατικοί ηγέτες προσφέρουν την καθοδήγηση στα μέλη ομάδας, αλλά συμμετέχουν επίσης στην ομάδα και επιτρέπουν την εισαγωγή προτάσεων από άλλα μέλη ομάδας. Ο Lewin παρατήρησε στη μελέτη του ότι, τα παιδιά σε αυτήν την ομάδα ήταν λιγότερο παραγωγικά από τα μέλη της αυταρχικής ομάδας, αλλά οι συνεισφορές τους ήταν πολύ υψηλότερης ποιότητας. Οι συμμετοχικοί ηγέτες ενθαρρύνουν τα μέλη της ομάδας να συμμετέχουν, αλλά διατηρούν το τελικό δικαίωμα της λήψης αποφάσεων. Τα μέλη της ομάδας αισθάνονται δεσμευμένα με τη υπόθεση της εργασίας, παρακινούνται και είναι δημιουργικά. Εξουσιοδοτική Ηγεσία (Ακαθοδήγητη) Οι ερευνητές διαπιστώνουν ότι τα παιδιά κάτω από την ακαθοδήγητη ηγεσία ήταν τα λιγότερο παραγωγικά σε σχέση με τις τρεις ομάδες. Τα παιδιά σε αυτήν την ομάδα προέβαλαν επίσης περισσότερες απαιτήσεις στον ηγέτη, παρουσίασαν μικρή συνεργασία, και ήταν ανίκανα να εργαστούν ανεξάρτητα. Οι ηγέτες προσφέρουν ελάχιστη ή καμία καθοδήγηση στα μέλη ομάδας και αφήνουν τη λήψη αποφάσεων στα μέλη της ομάδας. Ενώ αυτό το ύφος μπορεί να είναι αποτελεσματικό στις καταστάσεις, όπου τα μέλη ομάδας είναι ιδιαίτερα ικανά σε έναν τομέα, οδηγεί συχνά σε κακώς καθορισμένους ρόλους και μια έλλειψη κινήτρου. Η έρευνα Δράσης Η πατρότητα της έννοιας της έρευνας-δράσης αποδίδεται, από πολλούς ερευνητές, στον Kurt Lewin. Το κύριο χαρακτηριστικό, η ουσιαστική δηλαδή πρωτοτυπία της εργασίας του, συνίσταται στο γεγονός ότι ο ερευνητής βρίσκεται διαρκώς στο κοινωνικό πεδίο που μελετά. Συμμετέχοντας ενεργά, αντιπαρατίθεται με προβληματικές καταστάσεις και προκειμένου να τις κατανοήσει συνολικά και να τις αντιμετωπίσει υποχρεούται να καθιερώσει μια προβληματική, να διατυπώσει υποθέσεις και να αναπτύξει την κατάλληλη δράση για να τις υπερκεράσει, συνδέοντας με τον τρόπο αυτό τη θεωρία με την πράξη, προβάλλοντας παράλληλα την υποκειμενικότητα, το όλο, τη μη-γραμμικότητα κ.λπ.. Ο Lewin και η Διαδικασία της Μάθησης Η μάθηση στο θεωρητικό σύστημα του Lewin συνδέεται με τη διαδικασία αναδιοργάνωσης και αναδόμησης των περιοχών (γνωστικών δομών) του ζωτικού χώρου, μέσα στον οποίο κινείται
ΜΑΛΛΙΑΡΑ
10
ΤΣΑΠΑΚΙΔΗΣ
ΔΙΜΕΝΤΕ
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ
Α’ ΕΞΑΜΗΝΟ 2007-2008
το άτομο. Σύμφωνα με τις απόψεις του Lewin, η μάθηση δεν είναι αποτέλεσμα εξωτερικών ερεθισμάτων, όπως υιοθετεί το συμπεριφοριστικό πρότυπο μάθησης, ούτε ενορατική σύλληψη δομημένων μορφών, συνόλων, αλλά απόρροια της δράσης και αλληλεπίδρασης (interaction) του ατόμου με το ψυχολογικό του περιβάλλον σε μια δεδομένη στιγμή της παρούσας κατάστασης. Συνέπεια αυτής της θέσης είναι ότι το άτομο αντιδρά διαφορετικά στις ποικίλες καταστάσειςερεθίσματα και επομένως είναι δύσκολο να προβλεφθεί η μελλοντική συμπεριφορά του. γεγονός που δεν αποδέχονταν οι οπαδοί της Συνειρμικής Ψυχολογίας. Κατά τον Lewin η μάθηση πραγματώνεται μέσα στο ζωτικό χώρο το ατόμου, όταν οι ανάγκες, τα ενδιαφέροντα και οι επιθυμίες του προκαλούν μια κατάσταση έντασης και απόισορρόπησης, η οποία κινητοποιεί και θέτει σε λειτουργία πολλές ψυχολογικές δυνάμεις, οι οποίες αποτελούν ένα δυναμικό πεδίο. Η συνισταμένη όλων αυτών των δυνάμεων, που αποτελεί τα κίνητρα δράσης του ανθρώπου, τείνει να πραγματοποιήσει τον τελικό σκοπό, δηλαδή να ικανοποιήσει τις ανάγκες του ατόμου και να το επαναφέρει σε κατάσταση ισορροπίας. Το άτομο στην προσπάθεια του να διατηρήσει την ισορροπία του, όταν διαταράσσεται από τα εμπόδια που παρεμβάλλει το πλέγμα των κοινωνικών παραγόντων, χρησιμοποιεί τη διαδικασία της μάθησης. Με τη μάθηση, ταξινομούνται σε ένα ενιαίο σύνολο, σε ένα ενιαίο πεδίο όλα τα στοιχεία του οργανισμού, αφού λύνονται έτσι τα προβλήματα από τις εσωτερικές και εξωτερικές πιέσεις και εντάσεις, και επέρχεται η ηρεμία μέχρι να διαταραχθεί από νέες εντάσεις, συγκρούσεις, κ.ο.κ. Με αυτή τη διαδικασία εξασφαλίζει ο οργανισμός μια εξισορροπημένη και ομαλή προσωπικότητα. Οι ψυχολογικές δυνάμεις, τα κίνητρα, οι τελικοί σκοποί και το επίπεδο φιλοδοξίας του ατόμου παίζουν ένα σπουδαίο ρόλο στο θεωρητικό σύστημα μάθησης του Lewin, το οποίο περιλαμβάνει τέσσερις τύπους: - Τη μάθηση ως μεταβολή στη γνωστική δομή. - Τη μάθηση ως μεταβολή στα κίνητρα (δηλαδή μεταβολή των καταστάσεων που συνδέονται με συμπάθεια ή αντιπάθεια). - Τη μάθηση ως μετατόπιση από μια ομάδα σε άλλη (πολιτιστική άποψη). - Τη μάθηση από τον έλεγχο των νευρο-μυϊκών συστημάτων. Από τους παραπάνω τέσσερις τύπους μάθησης μελετήθηκαν κυρίως η μάθηση ως μεταβολή της γνωστικής δομής και η μάθηση ως μεταβολή στα κίνητρα. α. Η μάθηση ως μεταβολή στη γνωστική δομή Ο τύπος αυτός της μάθησης, σύμφωνα με τον οποίο αποκτάται η γνώση συνδέεται με τη διαφοροποίηση, την οργάνωση και αναδιοργάνωση ή αναδόμηση του ζωτικού χώρου κάθε ατόμου. Σύμφωνα με τον Lewin, η διαφοροποίηση σημαίνει τη βαθμιαία οργάνωση και υποδιαίρεση των ασύνδετων και άμορφων περιοχών του ζωτικού χώρου του ατόμου σε δομημένες και σχετιζόμενες μεταξύ τους μικρότερες περιοχές. Το άτομο μαθαίνει να οργανώνει μη δομημένες
ΜΑΛΛΙΑΡΑ
11
ΤΣΑΠΑΚΙΔΗΣ
ΔΙΜΕΝΤΕ
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ
Α’ ΕΞΑΜΗΝΟ 2007-2008
περιοχές σε οργανωμένα σύνολα, να κατανέμει το ζωτικό του χώρο σε μικρότερες περιοχές και να βρίσκει συνεπώς πιο εύκολα τις σχέσεις ανάμεσα τους. Άρα το άτομο μπορεί να έχει άμεση εποπτεία για τα αντικείμενα και τα γεγονότα του ζωτικού του χώρου. Σύμφωνα με το παράδειγμα που αναφέρει ο Lewin, ένας ταξιδιώτης, ο οποίος βρίσκεται στο σιδηροδρομικό σταθμό μιας ξένης πόλης και θέλει να καταλήξει στο ξενοδοχείο, όπου του έχει κρατηθεί δωμάτιο, οφείλει να διαφοροποιήσει και να οργανώσει την περιοχή του χώρου ανάμεσα στο σταθμό και το ξενοδοχείο, για να πετύχει γρήγορα και αποτελεσματικά το σκοπό του, δηλαδή να καταλήξει στο ξενοδοχείο. Ένα άλλο παράδειγμα είναι η βαθμιαία διαφοροποίηση που παρατηρείται στο «εγώ» του παιδιού και στο περιβάλλον του κατά την κινητική του εξέλιξη. Στους πρώτους μήνες της ζωής του παιδιού, η ψυχοκινητική εξέλιξη είναι μαζική και βαθμιαία διαφοροποιείται σε απόλυτα εξειδικευμένες κινήσεις. Ο Lewin επιπλέον αναφέρει ότι το άτομο στην ψυχολογική του μετακίνηση μέσα στο ζωτικό του χώρο, πολλές φορές συναντά εμπόδια-δυσκολίες και προβλήματα, τα οποία πρέπει να παρακάμψει για να φτάσει στον τελικό σκοπό. Σε αυτή την περίπτωση απαιτείται, εκτός από τη διαφοροποίηση και οργάνωση, αναδιοργάνωση ή αναδόμηση των διαφόρων περιοχών του ζωτικού χώρου, ώστε οι τροποποιημένες γνωστικές δομές να δώσουν στο άτομο τη δυνατότητα να συλλάβει ενορατικά το πρόβλημα από μια νέα θέση, να ανακαλύψει νέες ενδιάμεσες σχέσεις. Αυτό το είδος μάθησης, συνδέεται με την επανάληψη, στο βαθμό που η μεταβολή της γνωστικής δομής και της παρώθησης το απαιτούν. Μια καλά οργανωμένη δομή, δεν απαιτεί πολλές επαναλήψεις, για να επιτευχθεί επαρκής μάθηση. Αντίθετα συχνές επαναλήψεις οδηγούν στον ψυχολογικό κορεσμό, ο οποίος επιφέρει αποδιοργάνωση και έλλειψη διαφοροποίησης της γνωστικής δομής. β. Η μάθηση ως μεταβολή στα κίνητρα Το είδος αυτό της μάθησης μπορεί να προκύψει επίσης από τις μεταβολές στη γνωστική δομή. Κατά κύριο λόγο όμως προκύπτει από τις μεταβολές στα ενδιαφέροντα και τις ανάγκες του ατόμου, οι οποίες δημιουργούνται από τις ελκτικές η απωθητικές δυνάμεις των σκοπών, που στοχεύει να πραγματοποιήσει το άτομο. Π.χ. ελκυστικοί σκοποί μπορεί να χάσουν την ισχύ της έλξης τους, όταν η συνακόλουθη δραστηριότητα επαναλαμβανόμενη πολλές φορές φέρνει τον κορεσμό. Επίσης αρχικά απωθητικοί στόχοι μπορεί με τη μεταβολή στη σημασία της δραστηριότητας να γίνουν ελκυστικοί. Ο Lewin αναφέρει σαν παράδειγμα το παιδί που μπορεί να φάει το φαγητό που δεν του αρέσει, αν η μητέρα του διηγηθεί μια ιστορία που ο ήρωας της δείχνει εξαιρετική προτίμηση για το ίδιο φαγητό. Τα μέσα ενημέρωσης συχνά χρησιμοποιούν την παραπάνω μέθοδο όχι μόνο για τη διαφήμιση ενός προϊόντος, αλλά και για τη μεταβολή μιας ιδεολογίας.
ΜΑΛΛΙΑΡΑ
12
ΤΣΑΠΑΚΙΔΗΣ
ΔΙΜΕΝΤΕ
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ
Α’ ΕΞΑΜΗΝΟ 2007-2008
Με τη μεταβολή στην παρώθηση συνδέεται στενά η παροχή των αμοιβών και των ποινών. Η άποψη του Lewin σχετικά με τις αμοιβές και τις ποινές δεν διαφέρει βασικά από τη σύγχρονη άποψη της Ψυχολογίας. Η αμοιβή οδηγεί τον άνθρωπο να δράσει ελεύθερα και να μεταβάλει τα ενδιαφέροντα του, ώστε μια δραστηριότητα που αρχικά ήταν απωθητική, να γίνει στη συνέχεια ελκυστική και επιθυμητή. Η τιμωρία αντίθετα και η συχνή επανάληψη της, οδηγεί το άτομο σε συγκρούσεις, τις οποίες δεν λύνει κατά τρόπο θετικό και έχει ως αποτέλεσμα την απάθεια και αδρανοποίηση του ατόμου. Η μεταβολή των κινήτρων επηρεάζεται επίσης σημαντικά από το επίπεδο φιλοδοξίας του ατόμου και αναφέρεται στο βαθμό δυσκολίας που παρουσιάζει ο στόχος που θέτει και τον οποίο προσπαθεί να πετύχει. Το επίπεδο φιλοδοξίας επηρεάζεται από τις τωρινές και προηγούμενες επιτυχίες ή αποτυχίες του ατόμου, καθώς και από το επίπεδο φιλοδοξίας των ατόμων, που αποτελούν το κοινωνικό του περιβάλλον ή εκείνων που αποτελούν πρότυπα μίμησης γι' αυτό. Διάφορα πειράματα του Lewin και των συνεργατών του, έδειξαν ότι οι καλοί μαθητές τείνουν να έχουν όλο και υψηλότερα επίπεδα φιλοδοξίας, σε αντίθεση προς τους μέτριους, που υιοθετούν είτε εξαιρετικά ψηλό είτε εξαιρετικά χαμηλό επίπεδο φιλοδοξίας σε σχέση με τις ικανότητες τους. Οι δυσάρεστες συνέπειες μιας αποτυχίας μπορούν να μετριασθούν μαθαίνοντας στα παιδιά να μπορούν να ανέχονται και να υπομένουν τις διαφορές καταστάσεις ματαίωσης. Κατά τον Lewin πρέπει να γίνουν μεταβολές ως προς την παρώθηση του ατόμου με τρόπο συστηματικό, ώστε να επιλέξει σκοπούς πραγματοποιήσιμους, και να εγκαταλείψει στόχους εξωπραγματικούς ή απρόσφορους. Στο σημείο αυτό διαφαίνεται η σημασία που αποδίδει ο Lewin στην εκπαίδευση για τη μεταβολή των κινήτρων δράσης σ' ένα άτομο για να πετύχει την κοινωνική του πρόοδο και προκοπή. Κριτική αξιολόγηση και παιδαγωγική αξιοποίηση Συνοψίζοντας τις βασικές θέσεις της «γνωστικής θεωρίας του πεδίου», διαπιστώνουμε ότι το φαινόμενο της μάθησης, δεν ήταν ο κύριος στόχος του ερευνητικού ενδιαφέροντος στο θεωρητικό σύστημα του Lewin, μελετήθηκε όμως ανάμεσα στα άλλα ψυχολογικά φαινόμενα, τα οποία ασφαλώς συνδέονται αναπόσπαστα και με τη διαδικασία της μάθησης. Τα βασικά ερευνητικά ενδιαφέροντα του Lewin εστιάζονται στη μελέτη γενικά της προσωπικότητας, στα κίνητρα της ανθρώπινης δράσης, στην αντίληψη και σε διάφορα θέματα της Κοινωνικής Ψυχολογίας, ιδιαίτερα της δυναμικής των ομάδων. Η βασική θέση του Lewin ότι η κατανόηση της συμπεριφοράς του ατόμου εξαρτάται από την ιδιαιτερότητα με την οποία αντιδρά και ερμηνεύει το δικό του κόσμο, επηρέασε τη σύγχρονη ανθρωπιστική-υπαρξιακή κατεύθυνση στην Ψυχολογία, στην οποία δίνεται έμφαση στη μοναδικότητα του ατόμου και στη δυνατότητα του για αυτογνωσία και αυτοπροσδιορισμό. Η τάση
ΜΑΛΛΙΑΡΑ
13
ΤΣΑΠΑΚΙΔΗΣ
ΔΙΜΕΝΤΕ
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ
Α’ ΕΞΑΜΗΝΟ 2007-2008
αυτή εκφράζεται στις σύγχρονες μορφές ψυχοθεραπείας, όπως π.χ. στην πελατοκεντρική μορφή θεραπείας του Rogers και στις ψυχοθεραπείες ομάδας (T-groups). Το θεωρητικό σύστημα του Lewin έγινε αντικείμενο κριτικής κυρίως σε ό,τι αφορά τη θεωρητική του δομή και τις εννοιολογικές γενικότητες και ασάφειες του προσδιορισμού του «ζωτικού χώρου». Κατά τους επικριτές, κυρίως τον Estes, που ενδιαφέρθηκε περισσότερο για το θεωρητικό υπόβαθρο της θεωρίας και όχι για την ψυχοκοινωνική της αξία, ο Lewin χρησιμοποίησε στη θεωρία του, όρους όπως «δυναμική» και «πεδίο», που δανείστηκε από τη Φυσική και τα Μαθηματικά, για να της προσδώσει τη «γοητεία» και «σοβαροφάνεια» μιας σύγχρονης θεωρίας, που είναι αδικαιολόγητη έναντι των άλλων παραδοσιακών θεωριών. Ο Estes υποστηρίζει ότι η προσπάθεια του για «μαθηματικοποίηση» και «φυσικοποίηση» της θεωρίας του Lewin είναι ανεδαφική. Αναλύοντας τη μεθοδολογία του Lewin, o Estes επισημαίνει ότι δεν είναι τόσο η θεωρία του πεδίου, που αποδεικνύεται ακατάλληλη για την ερμηνεία της μαθησιακής διαδικασίας, όσο το ερώτημα που μένει ακόμα ανοικτό, το ότι ο Lewin δεν δημιούργησε καμιά θεωρία του πεδίου. Ένα άλλο σημείο της θεωρίας, που έτυχε επίσης κριτικής, είναι το γεγονός ότι ο Lewin δίνει περισσότερη έμφαση στην παρούσα συμπεριφορά του ατόμου σε μια δεδομένη στιγμή, θέτοντας σε δεύτερη μοίρα τις εμπειρίες του παρελθόντος και τις προσδοκίες του μέλλοντος. Όπως όμως είναι γνωστό, μια τέτοια θεώρηση είναι μονόπλευρη, γιατί δημιουργεί δυσκολίες στην πρόγνωση της συμπεριφοράς του ατόμου. Πέρα όμως από τις παραπάνω εκτιμήσεις, η θεωρία του Lewin περιέχει ένα πολύμορφο φάσμα από ιδέες, θεωρητικές συλλήψεις και θέσεις, οι οποίες παρακίνησαν τους συνεργάτες και μαθητές του σε ενδιαφέρουσες έρευνες που έχουν επίσης άμεση σχέση με την εκπαιδευτική πράξη. Η σπουδάστρια του Lewin, Bluma Zeigernik στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, ερεύνησε με πειραματική της εργασία το φαινόμενο, που είναι γνωστό στην Ψυχολογία ως το αποτέλεσμα Zeigernik (Zeigernik effect). Σύμφωνα με το φαινόμενο αυτό, το άτομο ανακαλεί ευκολότερα στη μνήμη του ασυμπλήρωτες και ατέλειωτες εργασίες παρά αποτελειωμένες και πλήρεις εργασίες. Το φαινόμενο αυτό, που σχετίζεται επίσης με τη σχολική μάθηση, ερμηνεύει ο Lewin ως αποτέλεσμα στο σύστημα δυναμικής-έντασης του οργανισμού. Μια άλλη ερευνητική εργασία των συνεργατών του Lippitt και White, σχετική με τη δημιουργία του «κοινωνικού κλίματος», που δημιουργείται από διαφορετικούς τρόπους (style) συμπεριφοράς του αρχηγού προς τα μέλη μιας ομάδας (αυταρχικός - δημοκρατικός «ελευθεριάζων»), πρόσφερε αξιόλογα πορίσματα για την οργάνωση και διευθέτηση της σχολικής εργασίας. Συνοψίζοντας τα παραπάνω, μπορεί να λεχθεί ότι οι θέσεις του Lewin για την εκπαιδευτική πράξη μπορούν να αποβούν πρόσφορες, γιατί ο εκπαιδευτικός χρησιμοποιώντας σωστά τις αμοιβές και τις ποινές και βοηθώντας τους μαθητές να μεταβάλλουν τα κίνητρα της συμπεριφοράς τους, θα
ΜΑΛΛΙΑΡΑ
14
ΤΣΑΠΑΚΙΔΗΣ
ΔΙΜΕΝΤΕ
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ
Α’ ΕΞΑΜΗΝΟ 2007-2008
υιοθετούν πραγματοποιήσιμους στόχους, που θα συντελούν στη γενική τους πρόοδο. Ο εκπαιδευτικός π.χ. θα προσπαθήσει να μεταβάλει το ζωτικό χώρο ενός μαθητή αυξάνοντας την ελκυστικότητα της σχολικής επιτυχίας και ελαττώνοντας την ελκυστικότητα της κοινωνικά ανεπιθύμητης συμπεριφοράς, ιδιαίτερα της σχολικής αποτυχίας. Ο Bigge, ο οποίος αξιολόγησε διεξοδικά τη θεωρία του Lewin στην εκπαιδευτική πράξη, προτείνει π.χ. μεταξύ των άλλων στον εκπαιδευτικό, να δημιουργεί τέτοιες καταστάσεις μάθησης στη διδασκαλία, ώστε οι μαθητές να ανακαλύπτουν μόνοι τους τις πληροφορίες. Αυτό μπορεί να πραγματοποιηθεί με τη δημιουργία κατάλληλων και αποδοτικών συζητήσεων ανάμεσα στους μαθητές. Προτείνει κατά κύριο λόγο τις παρακάτω τεχνικές: - Αντιστροφή ή αλλαγή του περιεχομένου ενός θέματος. - Παρουσίαση ασυμβίβαστων ή ανταγωνιστικών σημείων στην επεξεργασία ενός θέματος. - Παροχή δυνατότητας στους μαθητές να εντοπίζουν και να διορθώνουν τα λάθη τους. Αυτές οι τεχνικές μπορούν να ενθαρρύνουν το διάλογο και να κάνουν το μαθητή ικανό ν' ανακαλύπτει μόνος του τη γνώση. Οι μελέτες του Lewin γύρω από τη δημιουργία των ψυχικών συγκρούσεων προσφέρουν επίσης δυνατότητες στον εκπαιδευτικό να παρουσιάζει τρόπους και χειρισμούς αποφυγής και επεξεργασίας των συγκρούσεων, καλλιεργώντας π.χ. την ανοχή του παιδιού σε καταστάσεις αποτυχίας και ματαιώσεων, με απώτερο σκοπό τη διατήρηση της ψυχοκοινωνικής υγείας του. Τέλος, η γενική θεωρία του Lewin συνετέλεσε ιδιαίτερα στην αλλαγή της σχέσης αλληλεπίδρασης δασκάλου-μαθητή, με επίκεντρο την ατομικότητα και τη δυναμική συμμετοχή του μαθητή, που έχει ως αποτέλεσμα το σύγχρονο μαθητοκεντρικό ρόλο του σχολείου. Οι «εντολές» του Lewin που διαμορφώνουν ένα σωστό παιδαγωγικό κλίμα: 1. Μεταδώστε στο παιδί σας αίσθηση ασφάλειας. 2. Κάνετε το να αισθανθεί αγαπητό και επιθυμητό. 3. Αποφεύγετε απειλές, φόβους τιμωρίες. 4. Διδάξτε στο παιδί σας την ανεξαρτησία και παρακινήστε το να αναλάβει τις ευθύνες του. 5. Παραμένετε ήρεμοι και μη θυμώνετε με τις ενστικτώδεις εκδηλώσεις του παιδιού. 6. Να είστε όσο το δυνατόν ανεκτικότεροι για να αποφεύγετε μάταιες αντιπαραθέσεις. 7. Αποφεύγετε να τονίζεται στο παιδί τη φυσιολογική κατωτερότητα του. 8. Μην ωθείτε το παιδί σε ευθύνες που το υπερβαίνουν. 9. Σεβαστείτε τα συναισθήματα του παιδιού, ακόμη και αν δεν ανταποκρίνεται στους δικούς σας κανόνες. 10. Απαντήστε με ειλικρίνεια στις ερωτήσεις του παιδιού σας, όμως φροντίστε οι απαντήσεις σας να είναι κατάλληλες για την ηλικία του. 11. Δείξτε ενδιαφέρον για τις δραστηριότητες του, έστω και αν δεν τις θεωρείται ιδιαίτερα
ΜΑΛΛΙΑΡΑ
15
ΤΣΑΠΑΚΙΔΗΣ
ΔΙΜΕΝΤΕ
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ
Α’ ΕΞΑΜΗΝΟ 2007-2008
χρήσιμες. 12. Αντιμετωπίστε τις δυσκολίες του παιδιού χωρίς να σκεφτείτε πως είναι κάτι αφύσικο. 13. Προτιμήστε την ανάπτυξη και την πρόοδο παρά την αναζήτηση της τελειότητας. Προσαρμόζοντας αυτές τις συμβουλές, ανάλογα με τις καταστάσεις και διαφυλάσσοντας το αξίωμα που τις διακρίνει, δηλ. σεβασμός μιας προσωπικότητας που διαμορφώνεται, δημιουργούμε τη βάση για μια σωστή ανάπτυξη χωρίς έντονα προβλήματα. Οι Ρήσεις του Kurt Lewin "There is nothing so practical as a good theory." •
"Δεν υπάρχει τίποτα πιο πρακτικό όσο μια καλή θεωρία."
•
"Εάν θέλετε αληθινά να καταλάβετε κάτι, προσπαθήστε να το αλλάξετε."
•
"Η εμπειρία μόνο δεν δημιουργεί τη γνώση."
•
"Η κύρια μεθοδολογική προσέγγιση θα ήταν αυτή της ανάπτυξης των πραγματικών
πειραμάτων αλλαγής στις ομάδες, για να συνεχιστεί στο εργαστήριο ή στο πεδίο." •
Η "κοινωνική δράση, ακριβώς όπως και η φυσική δράση, οδηγείται από την αντίληψη."
•
"Το αμερικανικό πολιτιστικό ιδανικό του αυτοδημιούργητου ατόμου, αυτού που στέκεται
στα πόδια του, είναι μια τόσο τραγική εικόνα όσο και η αυθόρμητη απεξάρτηση από έναν γενναιόδωρο δεσπότη. " •
"Όλοι χρειαζόμαστε ο ένας τον άλλον. Αυτός ο τύπος αλληλεξάρτησης είναι η μέγιστη
πρόκληση της ωριμότητας της ατομικής και ομαδικής λειτουργίας." •
"Η συμπεριφορά μας είναι σκόπιμη. Ζούμε σε μια ψυχολογική πραγματικότητα ή ζωή που
περιλαμβάνει όχι μόνο εκείνα τα μέρη του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντός μας αλλά και φανταστικές καταστάσεις που δεν υπάρχουν πραγματικά." •
"Ένα επιτυχές άτομο θέτει τον επόμενο στόχο του κάπως όχι πολύ πιο πάνω από το
τελευταίο επίτευγμά του. Κατ' αυτό τον τρόπο βελτιώνει σταθερά το επίπεδο της φιλοδοξίας του." •
"Η εκμάθηση είναι αποτελεσματικότερη όταν είναι μια ενεργητική παρά μια παθητική
διαδικασία." «Field Theory in Social Science», 1951
ΜΑΛΛΙΑΡΑ
16
ΤΣΑΠΑΚΙΔΗΣ
ΔΙΜΕΝΤΕ
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ
Α’ ΕΞΑΜΗΝΟ 2007-2008
Η Ψυχολογία «Gestalt», Η Θεραπεία «Gestalt» Τι είναι η ψυχολογία της «Gestalt» Η ψυχολογία «Gestalt» είναι στον πυρήνα της μία θεωρεία της οπτικής αντίληψης και θα μπορούσε να πει κανείς ότι αποτέλεσε μια συνεισφορά του γερμανόγλωσσου χώρου στη διεθνή ψυχολογική επιστήμη. Η ψυχολογική αυτή σχολή ξεκίνησε με τις εξής κεντρικές υποθέσεις: 1α) Οι ψυχολογικές διαδικασίες, κατά κύριο λόγο η αντίληψη, έχουν την αυθόρμητη τάση να σχηματίζουν μία τάξη και η μορφή-Gestalt, αλλιώς ολότητα, έχει αναφαινόμενες ιδιότητες: «Το όλον είναι περισσότερο από το σύνολο των τεμαχίων του». Σαν παράδειγμα αυτής της υπόθεσης αναφέρεται πολύ συχνά η αντίληψη μιας μελωδίας. Αν δηλαδή ακούσουμε μία μελωδία και την ξανακούσουμε σε διαφορετική κλίμακα και με άλλους τόνους και πάλι την αντιλαμβανόμαστε. β) Η ψυχολογία της Gestalt προϋποθέτει εξ αρχής ότι οι ψυχολογικές διαδικασίες είναι μορφοποιητικές κι ότι δεν μπορούνε να αναλυθούνε σε κομμάτια, τα οποία μέσω της δράσης υποσυνείδητων κρίσεων ξαναενώνονται. γ) Οι ολότητες δεν εξηγούνται μέσω της αρχής της χώρο-χρονικής συνέχειας αλλά δημιουργούνται από συγκεκριμένους νόμους της μορφής. Απόρροια αυτού είναι ότι δεν υπάρχει μία κατά το δοκούν δόμηση των ψυχολογικών διαδικασιών. δ) Η ψυχολογία της Gestalt, δεν επιστρατεύει, για την εξήγηση των διαδικασιών δημιουργίας των μορφών, κάποιες a priori αρχές της φύσης χωρίς να κατατάσσει εμπειρικά τις διαδικασίες αυτές. ε) Από μεθοδολογικής απόψεως η ψυχολογία της Gestalt επιδίωξε μία ολοκλήρωση της φαινομενολογικής και πειραματικής αποτίμησης. Μιλάμε γενικά για μια πειραματική φαινομενολογία. 2) Πέρα από τις βασικές αυτές ιδέες που δημιουργήθηκαν στον τομέα της αντίληψης, η σημαντικότερη θεωρητική συμπύκνωση της ψυχολογίας της Gestalt είναι μια εξεζητημένη θεωρία της σκέψης, η οποία έχει την πρόθεση να μεταβιβάσει τους νόμους της μορφής, που βρεθήκανε στο πεδίο της αντίληψης, στον τομέα της ψυχολογίας της σκέψης. Η ψυχολογία της Gestalt φέρνει σε ακόμη μεγαλύτερο βαθμό δυναμικά στοιχεία στο παιχνίδι: κάθε πρόβλημα είναι μία ελαττωματική μορφή, η οποία δημιουργεί μία ένταση και μία εξισορροπητική τάση για μία καλή μορφή, οπότε δίδεται μία δυνατή αιτιολογική ώθηση, η οποία μεταφράζεται μέσω της σκέψης ή αλλιώς της επίλυσης του προβλήματος στο πλαίσιο της αλλαγής αυτής της δομής. 3) Η βάση αυτής της θεωρίας της σκέψης μετατέθηκε και στο πεδίο προβλήματος που ονομάζεται μνήμη. Η μνήμη δεν αντιμετωπίζεται από την ψυχολογία της Gestalt σαν ένα παθητικό όργανο αποθήκευσης, αλλά ως μία ενεργητική διαδικασία. Υπό κάποια έννοια βλέπει τις διαδικασίες εκμάθησης ως διαδικασίες σκέψης, ώστε οι θεωρητικοί νόμοι της σκέψης να
ΜΑΛΛΙΑΡΑ
17
ΤΣΑΠΑΚΙΔΗΣ
ΔΙΜΕΝΤΕ
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ
Α’ ΕΞΑΜΗΝΟ 2007-2008
αποτελούν και θεωρητικούς νόμους της μνήμης, δηλαδή οι διαδικασίες σκέψης και μνήμης αντιμετωπίζονται σαν διαδικασίες μετάλλαξής-μεταστοιχείωσης της δομής. Το Συγγραφικό του Έργο •
Lewin, K. (1935) A dynamic theory of personality. New York: McGraw-Hill.
•
Lewin, K. (1936) Principles of topological psychology. New York: McGraw-Hill.
•
Lewin, K. (1948) Resolving social conflicts; selected papers on group dynamics. Gertrude
W. Lewin (ed.). New York: Harper & Row, 1948. •
Lewin, K. (1951) Field theory in social science; selected theoretical papers. D. Cartwright
(ed.). New York: Harper & Row. •
Lewin, K. and Lippitt, R. (1938) An experimental approach to the study of autocracy and
democracy. A preliminary note’, Sociometry 1: 292-300. •
Lewin, K., Lippitt, R. and White, R. (1939) Patterns of aggressive behaviour in experi-
mentally created “social climates”’, Journal of Social Psychology 10: 271-99. •
Lewin, K. and Grabbe, P. (1945) ‘Conduct, knowledge and acceptance of new values’
Journal of Social Issues 2. Βασική Βιβλιογραφία •
Κολιάδης, Ε. (1997). «Θεωρίες Μάθησης και Εκπαιδευτική Πράξη. Γ. Γνωστικές Θεωρίες».
Αθήνα: Αυτοέκδοση Διαδικτυακές πηγές •
http://gestalttheory.net/, Society for Gestalt Theory and its Applications (GTA)
•
http://www.kurtlewininstitute.nl/
•
http://www.psicopolis.com/Kurt/klnotes.htm
•
http://www.sonoma.edu/users/d/daniels/lewinnotes.html
•
http://psychology.about.com/od/profilesofmajorthinkers/p/bio_lewin.htm
•
http://www.accel-team.com/techniques/force_field_analysis.html , Force field
analysis - brief article at accel-team.com •
http://www.muskingum.edu/~psych/psycweb/history/lewin.htm, Kurt Lewin -
timeline and and brief biography - prepared by Julie Greathouse plus a brief description of his theoretical contribution to psychology •
http://www.infed.org/groupwork/groupwork_thinkers.htm , the groupwork pi-
oneers series
ΜΑΛΛΙΑΡΑ
18
ΤΣΑΠΑΚΙΔΗΣ
ΔΙΜΕΝΤΕ
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ
•
Α’ ΕΞΑΜΗΝΟ 2007-2008
http://wilderdom.com/theory/FieldTheory.html , Discussion about Kurt Lewin
and this quote.. (theoretical, interesting) •
http://fates.cns.muskingum.edu/%7Epsych/psycweb/history/lewin.htm, Great-
house, J. (n.d.). Kurt Lewin. Psychology History. •
http://www.solonline.org/res/wp/10006.html, Schein, E. H. (n.d.). Kurt Lewin's
change theory in the field and in the classroom: Notes toward a model of managed learning. SoL online •
http://www.infed.org/thinkers/et-lewin.htm, Smith, M. K. (2001). Kurt Lewin:
Groups, experiential learning and action research. the encyclopedia of informal education.
ΜΑΛΛΙΑΡΑ
19
ΤΣΑΠΑΚΙΔΗΣ