İ.Ü. MALATYA MESLEK YÜKSEKOKULU
MultiSIM 8 Simulation & Captur e (Canland ırma & Şema Çizimi)
(BİLGİSAYAR DESTEKLİ TASARIM – I) DERS NOTLARI
Hazırlayan: Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
Electronics
WORKBENCH
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
İ Ç İ N D E K İ K İ L E R 1. GİR İŞ İŞ
1
2. Bİ BİLGİ LGİSAYAR DESTEKLİ DESTEKLİ TASARIM VE Bİ BİLGİ LGİSAYAR DESTEKLİ DESTEKLİ ÜRETİ ÜRETİM 2.1 Bilgisayar destekli tasar ım programlar ı
2 3
3. ELEKTRONİ ELEKTRONİK TASARIM OTOMASYONU (EDA)
5
4. MULTİ MULTİSM’İ SM’İ
N KULLANIMI
5. ÇALIŞ ÇALIŞMA SAYFASI
8
6. ARAÇ ÇUBUKLARI 6.1 (Standard Toolbar) Standart araç çubuğ çubu ğu 6.2 (Main Toolbar) Ana araç çubuğ çubuğu 6.3 (View Toolbar) Görünüm araç çubuğ çubu ğu 6.4 (Components Toolbar) Elemanlar araç çubuğ çubu ğu 6.5 (Virtual Toolbar) Gerçek olmayan (sanal) elemanlar araç çubuğ çubuğu 6.6 (Graphic Annotation Toolbar) Grafik aç ıklamalar ı araç çubuğ çubuğu 6.7 (Instruments (Instruments Toolbar) Ölçü aletleri araç çubuğ çubu ğu
9 9 10 10 11 12 13 15
7. (MENUS AND COMMANDS) MENÜLER VE KOMUTLAR 7.1 (File Menu) Dosya menüsü 7.2 (Edit Menu) Düzen menüsü 7.3 (View Menu) Görünüm menüsü 7.4 (Place Menu) Yerleş Yerleştirme menüsü 7.5 (Simulate Menu) Canland ırma (Taklit etme) menüsü 7.6 (Transfer Menu ) Gönderme (Nakletme) menüsü 7.7 (Reports Menu ) Raporlar menüsü 7.8 (Tools Menu) Araçlar menüsü 7.9 (Options Menu) Seçenekler menüsü 7.10 (Window Menu) Pencere menüsü 7.11 (Help Menu) Yard ım menüsü
16 17 18 19 20 21 21 22 23 23 24
8. ALT MENÜLER 8.1 (Components Toolbar) Eleman araç çubuklar ı
25
9. ÖLÇÜ ALETLERİ ALETLERİNİN KULLANIMI 9.1 (Multimeter) Multimetre 9.2 (Function Generator) Sinyal (İş ( İşaret) aret) üreteci 9.3 (Wattmeter) Wattmetre 9.4 (Oscilloscope) Osiloskop 9.5 (Four-channel Oscilloscope) Dört kanal osiloskop 9.6 (Frequency Counter) Frekans say ıcı 9.7 (Logic Analyzer) Lojik (Say ısal) çözümleyici
29 29 30 30 32 32 33
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
2
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
9.8 (Logic Converter) Lojik (Say ısal) dönüş dönüştürücü 9.9 (Measurement Probe) Ölçme (Probu) ucu 9.10 (IV Analyzer) I – V Çözümleyici
10. DEVRE Çİ ÇİZİMİ 10.1 (Sheet Properities) Sayfa özellikleri 10.2 Baş Başlık (Antet) ekleme 10.3 Metin ekleme 10.4 Açıklama ekleme 11. MULTISIM UYGULAMALARI 11.1 R L C Devreleri 11.2 Diyot devreleri 11.3 Transistor devreleri 11.4 Özel Yar ı iletken devreleri 11.5 Sayısal elektronik devreleri
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
33 34 34
37 38 40 40 41 45 47 49 51
3
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
1. Gİ GİR İŞ İŞ Ülkemizin rekabetçi gücünün geliş geli ştirilebilmesi ve sürdürülebilir kalk ınmasını ivmelendirerek artt ırabilmesi için teknoloji üretmesi ve bunu pazarlayabilmesi şarttır. Bu bağ bağlamda tasar ım teknolojilerinin problem çözmeye, üretime ve ürün geli ştirmeye, teknoloji oluş oluşturmaya ve katma değ de ğeri arttırmaya yönelik çok temel bir rolü vard ır. Tasar ım teknolojilerinin bu birincil öneminin yan ısıra diğ diğer strateji alanlar ı ile irili ufaklı önemli arakesitleri bulunmaktad ır. Tasar ım teknolojilerinde gerçekleş gerçekle ştirilecek temel yatır ımlar, Türkiye’de özellikle otomotiv, havac ılık, denizcilik, savunma, elektronik, beyaz e şya, tı p, p, biyoteknoloji, iletiş iletişim, elektrik-elektronik, haberleş haberleşme, makine ve enerji sektörleri ba şta olmak üzere hemen hemen tüm üretim sektörlerini etkileyebilecektir. Bu sebeple tasar ım teknolojilerine yönelik k ısa, orta ve uzun vadeli ivedilikle yap ılması gereken düzenleme ve yat ır ımlar en k ısa sürede uygulamaya konmal ıdır. Tasar ım, çok geniş geni ş bir çerçevede üretilecek bir mal ın, ürünün ve hizmetin veya bir problemin modellenmesinin planlanmasıdır diyebiliriz. Bu anlamda tasar ımı oluş oluşturan alt unsurlar ı: bilgisayar destekli tasar ım, bilgisayar destekli üretim, bilgisayar destekli mühendislik ve süreç otomasyonu ile geliş geli ştirme ve benzetim araçlar ı, yazılım ve yazılım tasar ımı teknolojileri olarak sıralayabiliriz. Ülkemizin bu teknolojilere etkin bir şekilde sahip olmas ı durumunda baş ba şta sanayi üretimi olmak üzere geliş geli ştirilecek tüm ürünlerde kendi tasar ımını ve buna bağ ba ğlı rekabet gücünü geliş geliştirmesi ve bunun sonucu olarak dünyadaki pazar pay ını arttırması mümkün olacaktır. Bizim geliş gelişmiş mişlik düzeyimizdeki tüm ülkeler bu gerçek ışığında tasar ım teknolojilerine referans veren tüm alt alanlarda orta ve uzun vadeli stratejik yat ır ımlar ını ve kurumsal yap ılar ını kurmuş kurmuşlar veya kurmaktad ırlar. Genel olarak tüm üretim süreçlerinde tasar ımın var olduğ olduğunu söyleyebiliriz, özellikle bilgisayar ve biliş bilişim teknolojilerinin imkanlar ı ile birlikte tasar ım günümüzde ağ a ğırlığını hemen hemen tüm sektörlerde hissettirmeye baş ba şlamıştır. Gelecekte bu etkinin bilgisayar ve biliş bili şim teknolojilerinin geliş gelişme hızına parallel olarak artacağ artaca ğı ve hemen her alana gireceğ girece ği öngörülmektedir.
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
1
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
2. Bİ BİLGİ LGİSAYAR DESTEKLİ DESTEKL İ TASARIM VE Bİ BİLGİ LGİSAYAR DESTEKLİ DESTEKLİ İMALAT Önümüzdeki yıllarda bilgisayar destekli tasar ım CAD (Computer-Aided Design) ve bilgisayar destekli üretim CAM (Computer-Aided Manufacturing) alanlar ında aş aşağıda sıralanan geliş gelişmeler olacaktır: 1. Dün CAD denince sadece geometrik şekil verme anlaş anlaşılıyordu. Bugün elektrik kablolamadan tutun, sac aç ılımına, ışık altında nas ıl görüneceğ görüneceğine kadar her türlü iş i şi aynı ortamda yapıyoruz. Yar ın bunlara yenileri eklenecektir. 2. Parçayı modellerken, program ayn ı zamanda mühendislik hesaplamalar ını (CAE) otomatik yapacak ve mümkün olmayan geometrileri kullan ıcıya bildirecektir. 3. İnternet ve bilgisayar teknolojisi ilerledikçe kurum içindeki ürünün payla şım halinde tasarlanması yöntemi de geliş gelişiyor. 2023 senesinde farkl ı ülkelerdeki tasar ımcılar ın aynı ürünün komponentlerini eş eşzamanl ı modellemeleri çok olağ ola ğan bir durum olacakt ır. Bugün var olan bu teknoloji ileride daha da ak ıllanacaktır. 4. Üretim proseslerinin simülasyonu: Otomotiv ve beyaz e şya gibi alnlarda üretim üssü haline gelen Türkiye, verimliliğ verimliliğini artırmak için üretim proseslerinin simülasyonuna daha çok yat ır ım yapmal ıdır. Bu konuda dikey simülasyon yaz ılımlar ı geliş geliştirmelidir. 5. Yeni üretim tekniklerinin araş araştır ılması: Nano teknoloji, yeni malzemeler, h ızlı prototip ve hızlı imalat teknolojileri, yüksek h ızlı talaş talaşlı imalat, değ değişken profilli sac imalat ı, değ değişken malzeme özelliklerine sahip malzemeler, kompozit malzemeler gibi gelece ğin üretim yöntem ve malzemelerinin
araş araştır ılması,
simülasyonlar
ile
bilgisayar
ortam ında
geliş geliştirilmesi
gerekmektedir. 6. Bilgisayar ortamında yapılan analiz ve simülasyonlar gittikçe gerçek dünyay ı daha iyi benzeteceklerdir. Bunun için analizler çok daha detaylı yapılması gerekecektir. Bu da çözüm sürelerini etkileyecek ve bir çok analiz Grid Computing ile yap ılacaktır. 7. Optimizasyon algoritmalar ı geliş gelişecektir. Öğ Öğrenebilen ve yeni durumlara ayak uydurabilen ak ıllı algoritmalar geliş gelişecektir.
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
2
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
8. Analiz programlar ı, fiziksel simülatörler ile beraber çal ışarak tasarlanan komponentin sistemin titreş titreşim, dinamik, mukavemet, akustik gibi özelliklerini nas ıl değ değiştireceğ tireceğini görmek mümkün olacaktır.
9. Modelleme yaz ılımlar ı sesten anlayabilen, sesle idare edilebilen özellikler içerecektir. Örneğ Örneğin, “ş “şu parçanın kenar radyüsü beş be ş milim olsun” gibi. Program da kullan ıcısına aynı şekilde cevap verecektir. 10. Yazılımlar ın menüleri, yardım dosyalar ı ve bir önceki maddede yer alan sesten anlama özellikleri “Otomatik Tercüman” arac ılığı ile görsel ve sesli olarak Türkçe’ye veya ilgili dile çevrilecektir. 11. Türkiye test cihazlar ı ve ölçüm teknolojileri konusunda mutlaka ARGE yapmak zorundad ır. Tasar ımda kullanılacak bilgi birikiminin oluş oluşturulmasında ölçüm teknolojilerinin çok önemli yeri vardır. Türkiye bu konuda çok zay ıftır. 12. Yatay olmasa bile (tüm dünyan ın kullandığı ortak paket programlara alternatif üretmek mantıklı olmayabilir) dikey uygulamalar için mühendislik yaz ılımlar ında olması gereken yaz ılım teknolojileri mutlaka oluş oluşturulmalıdır: grafik arayüzü motorlar ı, sinyal iş işleme teknikleri, çözücü algoritmalar ı gibi.
2.1 Bİ BİLGİ LGİSAYAR DESTEKLİ DESTEKL İ TASARIM PROGRAMLARI Günümüzde her bilim dal ı ve meslek için, bilgisayar destekli program mevcuttur. Hatta ı ve meslekler içinde alt dallarr için bile programlar bulunmaktad ır. Örneğ bilim dallar Örneğin
mühendislikte genel olarak AutoCAD kullan ılırken elektronik mühendisliğ mühendisli ğinde (meslek dal ında) değ değişik tür programlarda (Multisim, Orcad gibi) kullan ılmaktadır. Dünyada yayg ın olarak kullanılan BDT programlar ında bazılar ını şöyle sıralayabiliriz.
AutoCAD: AutoCAD, tüm dünyada baş ba şta mühendisler ve mimarlar taraf ından kullanılan, dünyaca tan ınan yazılım firması Autodesk taraf ından hazırlanan, bilgisayar destekli çizim-tasar ım yazılımıdır. Gerek kullan ım ve öğ öğrenim kolaylığı gerekse kullan ıcı kitlesinin çok geniş geniş olması tüm dünyada tart ışmasız kullanılan en yayg ın çizim yazılımı olmasını sağ sağlamıştır. autocad ile yap ılabilecekler hayal gücü ile s ınırlıdır. www.autodesk.com www.autodesk.com
SmartDraw: Çok amaçlı, en yayg ın iş iş grafikleri (mühendislik, mimarlık, bilgisayar yazılımı vs) oluş oluşturmada kullanılan bir tasar ım programıdır. www. smartdraw.com Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
3
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
CorelDraw: Grafik ağ ağırlıklı bir programdır. Daha çok grafikerler ve matbaa iş i şlemlerinde kullanılır. www.corel.com
DesignCAD : (3D MAX): DesignCAD öncelikle makina, inş in şaat ve harita mühendisleri, mimarlar, her çeş çeşit parça üreticileri ile değ değişik konularda çal ışan tasar ımcılar taraf ından kullanılıyor. www.imsisoft.com
Adobe Photoshop : Adobe Photoshop, resim düzenlemede bir standart olan, Adobe Systems'in Systems'in meş meşhur sayısal fotoğ fotoğraf i raf işleme yazılımıdır . www.adobe.com
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
4
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
3. ELEKTRONİ ELEKTRONİK TASARIM OTOMASYONU EDA (Electronic Design Automation) Son yıllarda bilgisayar destekli tasar ımdaki (BDT) ilerlemeler elektronik ve elektrik bilim dallar ına da yans ımıştır. Bunun neticesinde elektronik tasar ım otomasyonu (EDA) ad ı altında bir çok yazılım geliş geliştirilmiş tirilmiştir. Ancak bütün bu yaz ılımlar ın hepsisinin genel olarak elektronik tasar ım otomasyonu denilmektedir. Bu otomasyonun piyasada çe şitli modelleri ve iş işlevleri olan türleri vardır. Bu otomasyon da bulunun yaz ılımlar ın yaptığı işlevleri, genel olarak şu şekilde sıralanabilir. a) Şema çizimi (schematics) b) Canlandırma (Simulation) c) Bask ı devre oluş oluşturma (Printed Circuit Board) (PCB) Bu tür yazılımlar amatör kiş kişilerin kullanacağ kullanacağı seviyeden baş başlayı p çok profesyonel kişilerin kullanacağ kullanacağı seviyeye göre değ de ğişik kategoride bulunmaktad ır. Bazı yazılım (paket program) şirketleri bu yazılımlar ı öğrenci (student), akademik (academic) ve ileri düzey kullan ıcı (Professional) şeklinde ayr ı ayr ı modüller (paketler) halinde sunmaktad ır. Bu derste kullanacağ kullanacağımız programın (Multisim) da bu üç tür modeli bulunmaktadır. Günümüzde elektronik devre tasar ımı için çok çeş çeşitli yazılımlar bulunmaktadır. Bu yazılımlar ın her birini kendisine özgün avantajlar ı ve dezavantajlar ı bulunmaktadır. Bu yazl ım (paket programlardan baz ılar ını sıralayabiliriz.
a) Multisim http://www.interactiv.com/ b) Orcad OrCAD Capture, hızlı ve evrensel tasar ım giriş girişi ile elektronik tasar ımında yaygın olarak kullanılan bir şematik editördür. Yeni bir analog/dijital veya kar ışık A/D devre tasarlarken, var olan bir PCB'nin şematik diyagramını düzenlerken veya bir HDL modülü ile dijital blok diyagramı tasarlarken, basit şematik komutlarla devreyi PCB için düzenleyebilmenizi
sağlar. sağ
OrCAD Capture; simülasyon için PSpice modülleriyle, bask ılı devre kart tasar ımı için OrCAD Layout veya Allegro PCB modülleriyle, Signal Integrity analizleri için ise Cadence SPECCTRAQuest modülü ile entegre çal ışır. Modülleri aş aşağıdaki gibidir.
•
OrCAD Capture (Şematik Tasar ım)
•
OrCAD PSpice A/D ( Analog ve Kar ışık A/D Simülasyon) Simülasyon)
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
5
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı •
OrCAD Layout (PCB Yerleştirme ve Yönlendirme) Yönlendirme )
•
SPECCTRA for OrCAD ((Otomatik Otomatik ve Etkileşimli Yönlendirme) Yönlendirme)
http://www.cadence.com/products/orcad/index.aspx
c) Protel (Altium Designer )
http://www.altium.com/
d) Proteus (mikrokontrollür ve PCB ağ ağırlıklı bir program) http://www.labcenter.co.uk
e) PADS ( ileri düzey kullanıcılar ı için, PCB ve canland ırma ağ ağılıklı) http://www.mentor.com/products/pcb/pads
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
6
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
4. MULTİ MULTİSM’İ SM’İN KULLANIMI Multisim iki modülden meydana gelmektedir. Bunlardan birincisi Multisim diğ diğeri ise,
Ultiboard’dur. İkincisi PCB oluş oluşturmada kullanılır. Bu derste ağ a ğılıklı olarak canland ırma ve şema çizimi içeren Multisim’in kullanımını öğreneceksiniz. Bu iki proram ın en son sürümü Multisim 10 ve Ultiboard 10 ‘dur. Multism’in kullanımına baş başlamadan önce program ın bilgisayar ınızda yüklü olup
Başlat / Tüm Progrmalar / Electronics olmadığını kontrol ediniz. Bilgisayar ınızda kurulu ise Baş Workbecnh / Multisim 8 seçeneklerini takip ederek program ı çalıştır ınız. Program çalıştır ıldığında aş aşağıdaki pencere kar şınıza gelecektir. Aç ılan pencerede baz ı menülerin araç çubuklar ı görünmeyebilir (aktif durumda olmayabilir). Notlar ınıza bakarak bu olmas ı gereken menüleri (sık kullanılan menüleri örneğ örneğin Component Toolbar aktif olmalıdır) aktif hale getiriniz. Programın kullanımının tamamı bu notlarda bulunmamaktad ır. Bu nedenle derste anlatılar ı elinizdeki notlar ın boş boş k ısımlar ına yazarak not ediniz. Çünkü program ın dili İngilizce olduğ olduğundan anlat ılanlar ı sonra hat ırlamanız zor olabilir. Sadece bu program değ de ğil elektronik devre tasar ım programlar ının tamamı yabanc ı dille yazılmıştır. Devre çizimine baş başlamadan önce temel elektrik – elektronik kurallar ını (k ısa devre, aç ık devre, ohm kanunu, ak ım, gerilimler kanunlar ı, yar ı iletken elemanlar ın çalışması vs.) bilmeniz gerekir. Aksi halde tasarlad ığınız devrenin çal ışmaması ya da hatal ı çalışması durumlar ında her hangi bir iş i şlem yapamayabilirsiniz. Devre çizimini elektrik – elektronikten bilgisi olmayan insanlarda çizebilir. Çal ıştırma durumunda ortaya ç ıkacak hatalar ı çözmek (gidermek) ve sonuçlar ı almak, okumak için mutlaka temel bilgilere sahip olunmal ıdır. Bu nedenle ilk dersten sonra eksik temel bilgileriniz varsa di ğer ders notalr ı ve kitaplar ında araş araştırarak eksikliklerinizi tamamlayınız.
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
7
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
5. ÇALIŞ ÇALIŞMA SAYFASI
Menü çubuğ çubuğu (Menu Bar)
Standart araç çubuğ çubuğu (Standart toolbar)
Eleman araç çubuğ çubuğu (Componenet toolbar)
Ana araç çubuğ çubuğu Grafik araç çubuğ çubuğu (Main toolbar)
(Graphic toolbar)
Tasar ım araç kutusu Kullanılan liste Görüntü araç (Design toolbox) (In use list) çubuğ çubuğu
Durum çubuğ çubuğu Aktif devre etiketi Sonuçlar penceresi Devre penceresi Ölçü aletleri
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
8
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
6. ARAÇ ÇUBUKLARI 6.1 (Standard (Standa rd Tool Toolbar) bar) Standart Araç Çubuğu Sanadart araç çubuğ çubu ğu sık kullanılan fonksiyonlar ı (iş (işlemleri) temsil eden butonlar ı içerir
Araç çubuğ çubuğundaki butonlar ın açıklamalar ı aşağıdaki gibidir
Buton
Açıklama New (Yeni). Yeni bir devre devre dosyas dosyası oluş oluşturur. Open (Aç). Var olan bir dosyay ı açar Save (Kaydet). Çal ışılan dosyay ı kaydeder. Print (Yazdır). Çalışılan dosyay ı yazıcıya gönderiri. Print Preview (Ön izleme).Devreyi i zleme).Devreyi yazıcıya göndermeden önce ön izlemesini gösterir. Cut (Kes). Seçili elemanlar ı keser (pano görüntüleyicisine aktar ır). Copy (Kopyala). Seçili elemanlar ın bir kopyasını alır (pano aktar ır). Paste (Yapıştır). Pano görüntüleyicideki elemanlar ı kursörün bulunduğ bulunduğu yere yapıştır ır.
6.2 (Main Toolbar) Ana Araç Araç Çubuğu
Ana araç çubuğ çubu ğundaki butonlar ın açıklamalar ı aşağıdaki gibidir.
Buton
Açıklama Toggle Project Bar. Projede kullan ılan malzeme kutular ı, ölçü aletleri vs. çubuklar ını görünür/görünmez yapar. Toggle Spreadsheet View. Projede kullan ılan elemanlar ın özelliklerini tablo halinde gösterir. (Reference ID, Family, Value/Model, Manufacturer…)
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
9
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
Database Management . Veri tabanı düzenleme. Listelere yeni bir eleman eklemek için kullanılır. Create Component ( Eleman Oluş Olu ştur). Yeni bir eleman eleman eklemek için eleman oluş olu şturma sihirbazını çalıştır ır. Run / Stop Simulation (Çal ıştır/Durdur). Aktif devreyi çalıştır ır/durdurur. Grapher/Analyses (Grafik/Analiz). Grafikleri ve analiz sonuçlar sonuçlar ını, gösterir. Postprocessor (İş ( İşlem lem Değ Değiştirme). Bir devrenin analizi (matematiksel tipi olarak; logaritmik, trigonometrik, vektör vs.)değ vs.)de ğiştirmede kullanılır. Electrical Rules Checking (Elektriksel Kurallar ı Kontrol Etme) devrenin kablo bağ bağlantılar ını düzenleme. Back Annotate Annotate from Ultiboard. Ultiboard dosyas dosyas ı açar. Forward Annotate Ultiboard dosyas ı kaydeder. In Use List (Kullan ılan Liste). Aktif olarak çizilen devrede kullanılan elemanlar ın listesi. Help (Yardım). Yardım dosyasını aktif hale getirir. EDAparts.com isimli internet sitesine bağ ba ğlanır.
6.3 (View Toolbar) Görünüm Araç Çubu ğu
Görünüm araç çubuğ çubu ğundaki butonlar ın açıklamalar ı aşağıdaki gibidir
Buton
Açıklama Toggle Full Screen (Tam Ekran) Sadece çal ışma alnını tam ekran olarak gösterir. Increase Zoom (Büyütme). Butona bas ıldığında ekrandaki aktif devre görüntüsü büyür.
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
10
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
Decrease Zoom (Küçültme) Butona bas ıldığında ekrandaki aktif devre görüntüsü küçülür. Zoom Area (Büyütme) Seçili alanı büyültür. Zoom Fit to Page (Tam Sayfa) Çal ışma alanının tamamını gösterir.
6.4 (Components Toolbar) Elemanlar Araç Çubu ğu
Eleman (parça) çubuğ çubu ğundaki butonlar ın açıklamalar ı aşağıdaki gibidir
Buton
Açıklama Source (Kaynak). Kaynaklar ın gruplar ını (çeş (çeşitlerini) listeler . Basic (Temel). Temel elektronik elemanlar ı listeler. Diode (Diyot). Diyot çeş çeşitlerini listeler . Transistor (Transistor). Transistor elemanlar ını listeler. Analog. Analog elemanlar ı listeler. TTL . TTL elemanlar ı listeler. CMOS. CMOS elemanlar ı listeler. Miscellaneous Digital (Çe (Çeşşitli Dijital). Çeş Çeşitli dijital elemanlar ı listeler. Mixed (Kar ışık). Kar ışık elemanlar ı listeler. Indicator (Gösterge). Gösterge elemanlar ını listeler. Miscellaneous (Çeş (Çe şitli). Çeş Çeşitli elemanlar ı listeler. RF elemanlar ını listeler. Electromechanical (Elektromekanik). Eelektromekanik elemanlar ı listeler.
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
11
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
Education Resources ( Eğ E ğitim Kaynaklar ı). İnternet üzerinde Electronic Workbench’s Education sayfas ına bağ bağlanarak programın kullanımı hakk ında bilgi alır. EDAparts.com Belirtilen web sitesine bağ ba ğlanarak güncel elemanlar ı yükler (update). Place Hierarchical Block ( Hiyaraş Hiyara şik blok açma). Var olan dosyalar ı belli bir kurala göre s ırasıyla açmayı planlar. Place Bus (Bus yeleş yele ştirme) Bir iletkenler grubu veya bir grup pin ile baş ba şka bir grup pini birleş birleştirmede kullanılan iletken gruplar ı.
6.5 (Virtual Toolbar) Gerçek Olmayan (Sanal) Elemanlar Araç Çubuğu Gerçek olamayan, ancak gerçeğ gerçe ğe çok yak ın elemanlar ı içerir.
Buton
Açıklama Show Power Source Family (Güç Kaynaklar ı (Ailesini) Elemanlar ını Göster) Show Signal Source Family (Sinyal Kaynaklar ı (Ailesini) Elemanlar ını Göster). Show Basic Family (Temel Elemanlar ı Göster). Temele devre (ailesinin) elemanlar ının araç çubuğ çubu ğunu aktif hale getirir. Show Diodes Family (Diyot (Ailesi) Elemanlar ını Göster). Diyotlar ın bulunduğ bulunduğu çubuğ çubuğu aktif hale getirir. Show Transistor Family (Transistör (Ailesini) Elemanlar ını Göster) Show Analog Family (Analog (Ailesini) Elemanlar ı Göster)
Show Miscellaneous Family (Çeş (Çe şitli (Aile)Elemanlar ı, “Anahtarlar Göstergeler, vs.” Göster) Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
12
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
Show Measurement Family (Ölçme (Ailesini)Elemanlar ını Göster)
6.6 (Graphic Annotation Toolbar) Grafik Aç ıklamalar ı Araç Çubuğu
Place Text (Metin Yeleş Yeleştir) Line (Çizgi). Çizigi çizmek. Multilin (Çoklu çizgi). Çoklu çizgi çizmek. Rectangle (Dikdörtgen). Dikdörtgen çizmek. Elipse (Elips). Elips çizmek. Arc (Yay). Yay çizmek. Polygon (Poligon). Poligon çizmek. Picture (Resim). Çalışma alanına bir resim eklemek.
6.7 (Instruments Toolbar) Toolbar) Ölçü Aletleri Araç Çubu ğu Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
13
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
Ölçü aletleri (Instruments toolbar) araç çubuğ çubuğu aş aşağıdaki ölçü aletlerinin görev ve işlevlerini açıklar. Bu çubuktaki ölçü aletleri versiyon (modele) göre değ de ğişiklik gösterebilir.
Multimeter (Multimetre). Function Generator (Fonksiyon Jeneratörü ( İşaret İşaret ürectici))
Wattmeter (Watmetre) Oscilloscope (Osiloskop)
Four Channel Oscilloscope (Dört Kanall ı Osiloskop) Bode Plotter (Bode Eğ E ğrisi Çizici)
Frequency Counter (Frekans Say ıcı) Word Generator (Kelime (0 1, Hex) Üretici)
Logic Analyzer (Lojik (mat ık) Sinyal Ölçer, İnceler) Logic Converter (Lojik (Mant ık) Dönüş Dönüştürücü)
IV-Analysis (Yari iletkenlerin ak ım – gerilim eğ eğrilerini çizer.) Distortion Analyzer (Gürültü (bozulma) inceler).
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
14
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
Spectrum Analyzer ( RF devrelerinde frekans inceler). i nceler). Network Analyzer (RF devrelerini S parametrelerine göre inceler).
Agilent Function Generator (Agilent İşaret İşaret Üreteci 3D) Agilent Multimeter (Agilent Multimetre).
Agilent Oscilloscope (Agilent Osiloskop).
Tektronix Oscilloscope (Tektronix Osiloskop) Measurement Probe (Ölçme Probu “Ucu”) Mouse (farenin) ba ğlandığı noktanın gerilimini, ak ımını ve frekansını ölçer.
7. (MENUS AND COMMANDS) MENÜLER VE KOMUTLAR Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
15
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
7.1 (File Menu) Dosya Menüsü Dosya menüsü Multisim ile oluş oluşturulan dosyalar ı düzenlemek için kullan ılan komut ve seçenekleri içerir.
(Yeni ) Bir devre (Circuit) oluş oluşturmak için baş başlıksız (isimsiz) bir devre penceresi açar. Aç) Daha önce oluş ( Aç olu şturulmuş turulmuş bir devre dosyas ı açar.
Kapat ) Aktif olan devre dosyas ını kapat ır. ( Kapat (Tümünü Kapat ) Açık olan tüm dosyalar ı kapat ır.
Kaydet ) Aktif devre dosyas ını. ms7 uzant ısı ile ( Kaydet kaydeder. (Fakl ı Kaydet ) Aktif devre dosyas ını yeni bir dosya ismi ile kaydeder. (Tümünü Kaydet ) Tüm dosyalar ı kaydeder. (Yeni Proje) Birbiri ile iliş ilişkili grup halindeki devre tasar ımı için yeni bir proje oluş olu şturur. Proje Aç ) Daha önce oluş ( Proje olu şturulmuş turulmuş projeyi açar.
Proje Kaydet ) Birbiri ile iliş ( Proje ilişkili grup halindeki devre tasar ımını kaydeder. Proje Kapat ) Üzerinde çal ışılan proje penceresini ( Proje kapat ır. (Yazd ır ) Aktif penceredeki devreyi yaz ıcıya gönderir.
Bask ı Ön İ zleme) Yazdır ılacak devreyi ön izlemede ( Bask gösterir. (Yaz ıcı Ayarlar ı) Yazıcının ayarlar ını düzenler (kağ (kağıt ölçüsü vs.). Devre Yazd ırma Ayar ı) Devrenin yazd ırma (alt ( Devre devreleri vs.) ayarlar ını belirler. En Son Devreler ) En son çal ışılan devreleri gösterir ( En En Son Projeler ) En son çalışılan projeyi gösterir. ( En (Ç ık ı ş) Tüm açık pencereleri kapatarak programdan
7.2 (Edit Menu) Düzen Menüsü Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
16
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
Düzen menüsünde kullan ılan seçenekler aş a şağıda gösterilmiş gösterilmiştir. Bağ Bağlantı tablosundaki iletken rengini değ de ğiştirir. Elektriksel bağ bağlantı ve kural hatalar ını kontrol eder. (Geri Al ) Yapılan bir iş işlemi geri alır. (Geri Yap) Geri al ile yap ılan iş işlemi iptal eder.
Kes) Seçilen eleman (lar ı) keserek panoya al ır. ( Kes Kopyala)Seçilen nesneleri panoya kopyalar. ( Kopyala (Yapı şt ır ) Panodaki nesneleri yap ıştır ır.
Sil ) Çalışma alanında seçilen nesneleri siler. ( Sil (Tümünü Seç) Çal ışma alanındaki tüm nesneleri seçer. (Çok Sayfa Sil ) Birden fazla çal ışma sayfasını siler.
Alt Devre Olarak Yap ı şt ır ). ( Alt ). Seçilen devreyi ya da devre parçasını alt devre olarak yap ıştır ır. Bul ) Çalışma alanlar ındaki eleman ya da diğ ( Bul di ğer parametreleri bulur. Açıklama) Çalışma alanında yazılan açıklamalar ı pencere ( Aç açarak gösterir. Saat Yönünde Döndür ) Seçilen eleman (lar ı) saat yönünde ( Saat 90 derece döndürür. Saat Yönünün Tersine Döndür ) Seçilen eleman (lar ı) saat ( Saat yönünün tersine 90 derece döndürür. (Grafik Araçlar ı) Grafik araçlar ının seçimini sağ sağlar. S ırala) Grafikleri öne veya arkaya s ıralar. ( S Katman Aç ıklama) Katmanlar ı ya da parçalar ı açıklama. ( Katman Katman Ayarlar ı) Katmanlar ı ayarlar. ( Katman Ba şl ık Durumu) Baş ( Ba Başlığın (antedin) sayfan ın neresine ekleneceğ ekleneceğini belirler. (Yönlendirme) Seçilen elemanı istenilen yönde çevirme (döndürme) iş işlemlerini yapar. Sembol Düzenleme ) İstenilen elemanın sembolünü ( Sembol düzenler. (Yaz ı Tipi ) Programdaki tüm yaz ı tiplerini düzenler. (Özellikler ) Devrenin, çal ışma alanının, kablolar ın, elemanın vs. özelliklerini değ de ğiştirir. letken (Tel) Rengi De ğ i i ş tir ). ( İ letken ). Bağ Bağlantılardaki iletkenin rengini değ değiştirir.
7.3 (View Menu) Görünüm Menüsü Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
17
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
Görünüm menüsünde kullan ılan seçenekler aş a şağıda gösterilmiş gösterilmiştir.
(Tam Ekran) Çalışma sayfasını tam ekran ya da normal ekran görünümüne dönüş dönü ştürürü.
Büyütme) Çalışma sayfasını (devreyi) büyültür. ( Büyütme Küçültme) Çalışma sayfasını (devreyi) küçültür. ( Küçültme Pencere Büyütme) Seçili eleman ya da devre ( Pencere parçasını %100 büyültür. Ekranı Yeniden Çiz ) Ekrandaki çizimi ( Ekran (devreyi) yeniden çizer. 180 derece döndür. Devreyi çalışma alanına sığasak ş asak şekilde yerleş yerleştirir.
Izgara Göster ) Çalışma alanını ızgara (grid) ( Izgara (kareli) olarak gösterir. (Çerçeveyi Göster ) Çalışma alanının etraf ındaki çerçeveyi (antet çizimini) gösteriri. (Cetvel ) Çalışma sayfasında cetveli gösterir.
Durum Çubu ğ u) Çalışma sayfasını altındaki ( Durum durum çubuğ çubuğunu aktif hale getirir. (Tasar ım Araç Kutusu) Açık olan devre ve projelerin göründüğ göründü ğü araç kutusu. (Tablo Göster ) Ekranın altındaki elektronik tablo ekranına gösterir. Devre Açıklama Kutusu) Devre hakk ında ( Devre gerekli açılamalar ın yapıldığı kutu. Araç Çubuklar ı) Programda kullan ılan tüm araç ( Araç çubuklar ı seçeneklerini ekrana getirir. (Yorum/Probe) Yorum ve ölçme probunu (ucunu) gizler ya da görünür yapar. (Grafiker ) Grafik göstericisini ekrana getirir.
7.4 (Place Menu) Yerle ştirme Menüsü Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
18
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
Yerleş Yerleştirme menüsünde kullan ılan seçenekler aş a şağıda gösterilmiş gösterilmiştir.
Seç) Bir ya da daha fazla eleman ı seçer. ( Seç Eleman) Çalışma sayfasına eleman ekler. ( Eleman Ek ) Eleman ya da düğ ( Ek dü ğüm noktalar ını birleş birleştirir. Kablo) Kablo (tel) bağ ( Kablo bağlantısını sağ sağlar. (Veri Yolu) Birden fazla iletkeni tek iletken ile gösterir. Ba ğ lant lant ılar ) Alt devrelerle iletken bağ ( Ba bağlantısı yapar. Dosyadan blok olarak devre ekler. Yeni hiyaraş hiyaraşik bir alt devre (blok) oluş oluşturur. Dosyadan blok olarak eklenen devreyi kaldırarak eski haline dönüş dönü ştürür. (Yeni Alt Devre) Yeni alt devre oluş olu şturur. Alt devrenin içine bir alt devre daha oluş oluşturur. (Çoklu Sayfa) Devre sayfaya s ığmadığında birden fazla sayfa açar. ( İ ç içe Veri Yolu) Birden fazla veri yolu oluş oluşturma. Veri yolunda çok say ıda bağ bağlantı oluş oluşturur.
Açıklama) Devrede istenilen yere aç ıklama ( Aç ekler. Metin) Devrede istenilen yere metin ekler. ( Metin (Grafik ) Grafik araçlar ı ile devreye istenilen şekiller eklenir Antet Blok ) Çizilen devreye antet ekler. ( Antet Merdiven Diyagramı Yerleş Yerleştir. Veri Tabanında yerleş yerleştir.
7.5 (Simulate Menu) Canlandırma (Taklit Etme) Menüsü Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
19
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
Canlandırma (Simülasyon) menüsünde kullan ılan seçenekler aş a şağıda gösterilmiş gösterilmiştir.
(Çal ı şt ır ) Devreyi sanal olarak çal ıştır ır.
Bekle) Çalışan devreyi geçici olarak durdurur. ( Bekle (Ölçü Aletleri ) Ölçü aletlerinin seçimini sağ sa ğlar.
Interactive Canland ırma Ayarlar ı) Osiloskop, ( Interactive Lojik Analiz(inceleme) Analiz(inceleme) gibi aletlerini ayarlar. Dijital Canland ırma Ayarlar ı) Sayısal ( Dijital elemanlar ın ideal ya da gerçek model olma durumunu ayarlar. Ölçülen sonuç ve grafikler üzerinde matematiksel iş işlemler yapılmasını sağ sağlar. Analiz ) Devreyi çalıştır ırken analiz (inceleme) ( Analiz tipini belirler. (Canland ırma Hatalar ı) Devre çal ıştır ıldığında hatalar ı gösterir. Spice Komut Sat ır ı) Komutlarla Spice ( Spice modelinde devreyi oluş oluşturur. (Canland ırma Ayarlar ını Yükle) (Canland ırma Ayarlar ını Kaydet )
(VHDL Canland ırma) (Very High Speed Integrated Circuit Hardware Description Language) donan ım tanımlama dili ile canlandırma. (Otomatik Hata Seçenekleri ) (Verilog HDL Canland ırma)
Prbe Özellikleri ) Probe (inceleme ucu) ( Prbe özelliklerini belirler. (Ters Probe Yönü ) Probun polaritesini değ de ğitirir. (Ölçü Aleti Bilgilerini Temizle) Ölçü aletlerinde ölçülen değ değerlerin rakamsal k ısımlar ını sıf ırlar (siler). (Genel Eleman Toleranslar ı) Eleman ya da ölçü aletlerinin toleranslar ını belirler.
7.6 (Transfer Menu ) Gönderme (Nakletme) Menüsü Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
20
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
Transfer menüsünde kullan ılan seçenekler aş a şağıda gösterilmiş gösterilmiştir
(Ultiboard’a Gönder ) Çizilen devrenin PCB si için nakil iş işlemi yapar.
Di ğ er er PCB Çizime Gönder ) Diğ ( Di Diğer PCB programlar ını gönderir. Var olanı Ultiboard dosyas ına ekler. Var olanı Ultiboard dosyas ına birleş birleştirir. Ultiboard çalışırken Multisimden seçtiğ seçti ğiniz elemanlar, Ultiboard da parlak olarak görünür. Eleman listesini gönderir.
7.7 (Reports Menu ) Raporlar Menüsü Raporlar menüsünde kullan ılan seçenekler aş a şağıda gösterilmiş gösterilmiştir
Malzemelerin (gereçlerin) fatura maliyetini hesaplar. Eleman hakk ında ayr ıntılı rapor gösterir. Devre (alt devreler dahil) elamanlar ın listesini oluş oluşturur. Devre şemasındaki elemanlar ın isim ve adetleri hakk ında liste oluş oluşturur. Sayısal devrelerde kullan ılmayan devre ya da uçlar ının listesini oluş oluşturur. Aktif devredeki elemanlar ın ayr ıntılı listesini oluş oluşturur.
7.8 (Tools (Tools Menu) Menu) Araçlar Menüsü Menüsü Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
21
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
Araçlar menüsünde kullan ılan seçenekler aş a şağıda gösterilmiş gösterilmiştir.
Bağlantı Tablosunu Göster ) Devrenin üç (Bağ boyutlu tabloda görünmesini sağ sa ğlar. (Eleman Sihirbazı) Elemanı bazı koş koşullar için düzenler. (Sembol Düzenleyici) Eleman sembolü düzenler ya da yani sembol olu şturur. (Veri Tabanı) Elemanlar ın bilgilerini düzenler (ismi, değ değer, model vs).
(555 Zamanlama Sihirbaz ı) 555 zamanlama entegresi (IC) ile astable ve monostable osilatör devresi oluş oluşturur. (Filtre Sihirbaz ı) Değ Değişik tür filtre devresi (alçak geçiren, yüksek geçiren vs.) tasarlar. (Ortak Emiter BJT Yükselteç Sihirbazı) Elemanlar ın numara ya da isimlerini değ değiştirir.
Güncelleştirme) (Devre Elemanlarını Güncelleş (Elektriksel Kuralların Kontrolü) (Eğitim Web Sayfası)
İşaretlerini Temizle) (ERC “EKK” İşaretlerini (Örnekler) Örnekler (Samples) klasörünü açar. (Başlığı) Düzenleyicisi) (Antet Bloku (Baş (Tanımlama (Açıklama) Kutusu Düzenleyicisi) (Etiketleri Düzenleme) (Ekran Alanını Kopyalar) Ekranda seçilen alanı pano görüntüleyicisine kopyalar. Paylaşımı) (İnternetle Tasarım Paylaş (EDAparts.com) Adresine bağ bağlanı p p veri
7.9 (Options Menu) Seçenekler Menüsü Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
22
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
Seçenekler menüsünde kullan ılan seçenekler aş a şağıda gösterilmiş gösterilmiştir.
(Evrensel (DIN veya ANSI) temsiller) (Sayfa Özellikleri) (Evrensel K ısıtlamalar) (Devre K ısıtlamalar)
“ÖZELLEŞTİR ”) (Kullanıcı Ara Birimi “ÖZELLEŞ ”)
Sadeleştirilmiş tirilmiş Sürüm) (Sadeleş
7.10 (Window Menu) Pencere Menüsü Pencere menüsünde kullan ılan seçenekler aş a şağıda gösterilmiş gösterilmiştir.
(Yeni Pencere) Aktif devre penceresinin bir kopyas ını oluş oluşturur. (Basamakla) Açık pencereleri basamaklar halinde gösterir. (Yatay Sırala) Pencereleri yatay s ıralar. (Dikey Sırala) Pencereleri dikey s ıralar. (Tümünü Kapat ) Açık olan tüm pencereleri kapat ır. (Pencereler) Açık pencerelerden istenileni aktif eder. Açık olan pencerelerin (devrelerin, dosyalar ın) isimleri
7.11 (Help Menu) Yard ım Menüsü Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
23
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
Yardım menüsünde kullan ılan seçenekler aş a şağıda gösterilmiş gösterilmiştir
(Multisim Yardım) Temel yardım dosyasını gösterir. (Eleman Referansı) Elemanlar ın yardım dosyas ını gösterir. (Sürüm Notu) Kullanılan Multisim’in sürümü hakk ındaki bilgileri ekrana getirir. (Dosya Bilgileri) Sürüm hakk ında k ısa bilgileri gösterir. (Multisim Hakk ında) Multisim’in sürümü,
8. ALT MENÜLER Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
24
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
8.1 (Components Toolbar) Eleman Araç Çubuklar ı
(Source Buton) Kaynak Butonu Veri Tabanı Grup (küme) Kaynak Çeş Çeşitleri (Ailesi) Elemanlar
Sembolü Tamam Kapat Ara Ayr ıntılı Rapor Model Yardım Fonksiyon
Üretici Modeli \ İsmi
Üretici Dip notu\ Tipi
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
25
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
(Basic Buton) Temel Elemanlar Butonu Direnç ve kondansatör gibi baz ı elemanlar ı değ değerleri (Ω (Ω, K Ω, F, μF vs.) cinsinden s ıralamak için kullanılan süzgeç. süzgeç. Dirençlerin tolerans % olarak değ değerini belirler
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
26
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
(Diode Buton) Diyot Butonu
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
27
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
(Transistor Buton) Transistör Butonu
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
28
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
9. ÖLÇÜ ALETLER İNİN KULLANIMI 9.1 (Multimeter) Multimetre XMM1
AC veya DC de gerilim veya ak ım ve direnç veya bir devrede iki nokta aras ındaki kayı b bı decibel cinsinden ölçmede kullanılan temel ölçü aletidir.
Ölçme sonuçlar ı Ölçme Seçenekleri Sinyal Modeli (tipi)
Ayarlar
9.2 (Function Generator) Sinyal (İş (İşaret) aret) Üreteci XFG1
Üretilen sinyalin dalga şekilleri Seçilen dalga şeklinde göre sinyalin opsiyonel etkileri.
Pozitif uç
Negatif uç Ortak uç
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
29
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
9.3 (Wattmeter) Wattmetre XWM1
V
I
Ortalama Güç Güç faktörü (0 ile 1 arasında) Yüke seri bağ bağlanan uçlar (Ak ım Ucu)
Yüke paralel bağ bağlanan uçlar (gerilim Ucu)
9.4 (Oscilloscope) Osiloskop Çift kanal osiloskop elektronik devrelerde değ de ğişik ş ik şekillerdeki sinyallerin frekans ve büyüklüklerini şekil olarak ölçmede kullan ılan bir ölçü aletidir. XSC1 G T
(A Channel Terinal ) A kanal ucu
A
B
(Ground Terminal) Toprak ucu (Trigger Terminal) Tetikleme ucu
( B Chanel Terminal) B kanal ucu Bir sinyalin tepe değ de ğeri dikey kare say ısı ile V/Div değ değeri , periyodu ise yatay kare say ısı ile Timebase değ değeri çarpılarak bulunur. Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
30
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
Grafik ekranı
Ekranın zemin rengini (siyah / beyaz) değ de ğiştirir. Sonuçlar ı ASC II dosyası şeklinde kaydeder. Tetikleme tipi İmleç (curos) 1’i ayarlar İmleç 2’yi ayarlar
Dikey imleçlerin arasındaki okunan değ de ğer
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
31
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
9.5 (Four-channel Oscilloscope) Dört Kanal Osiloskop XSC2 G T A
B
C
D
Mode Anahtar ı
Kanal Seçici Anahtar ı
9.6 (Frequency Counter) Frekans Say ıcı XFC1
123
Bir devrede frekans ı ve frekansa bağ ba ğlı değ değerleri ölçer.
Pozitif ve negatif alternansın oluş oluşma süresi Bir sinyalin periyodunun düş dü şme ve yükselme süreleri Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
32
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
9.7 (Logic Analyzer) Lojik (Say ısal) Çözümleyici XLA1 1
Bir devrede 16 say ısal sinyalin seviyesini (1 ve 0durumunu) ölçen bir ölçüaletidir.
Sinyal giriş giriş terminalleri (uçlar ı)
F
C
Q
T
9.8 (Logic Converter) Lojik (Say ısal) Dönüş Dönüştürücü XLC1
AB
Lojik devrenin ç ık ışı
Devrenin doğ doğruluk tablosunu oluş olu şturur. Doğ Doğruluk tablosunun tablosunun Boolean ifadesini “ . Boolean ifadesini sadeleş sadele ştirir. Verilen Boolean ifadesinin doğ do ğruluk tab. “ . Verilen Boolean ifadesinin devresini çizer. Verilen Boolean ifadesini NAND kap ılar ı ile devresini çizer. Boolean ifadesini gösteren sat ır.
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
33
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
9.9 (Measurement Probe) Ölçme (Probu)Ucu Ölçme probu, farkl ı noktalar ın ve elemanlar ın uçlar ındaki (pins) gerilim ve frekans değ de ğerlerini hızlı bir ş bir şekilde ölçmede kullan ılır. Ani gerilim Tepeden tepeye gerilim Etkin değ değer (gerilim) DC (DA) gerilim Frekans
9.10 (IV Analyzer) I – V Çözümleyici XIV1
IV (Çözümleyici) (Çözümleyici) Analyzer Analyzer Diyot, PNP BJT, BJT, NPN NPN BJT, BJT, PMOS, NMOS gibi yar ı iletkenlerin ak ım – gerilim eğ eğrilerini ölçmede kullanılır. Eğ Eğrisi ölçülecek eleman devreye bağ ba ğlı olmamalıdır.
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
34
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
10. DEVRE Çİ Ç İZİMİ Bu bölümde devre penceresinde bir devreyi çizmede temel i şlemleri öğ öğreneceğ reneceğiz. Bir devre oluş oluşturmanın temel adımlar ı açıklanacak ancak çok kapsaml ı bir devre tasar ımından bahsedilmeyecek. bahsedilmeyecek. Detayl ı devre tasarlamak için, elemanlar ın veri tabanını (data base), kullan ım alanlar ını ve düzenlenmesi iyi bilinmelidir. Devreyi geliş geliştirmenin ilk aş aşaması şema çizimidir. Bu aş a şamada kullanılmak istenilen her türlü elemanlar devre penceresine taş ta şınır. Gerekli düzenlemeler (döndürme, değ de ğer değ değiştirme, etiket isimi verme, aç ıklama ekleme vs.), iletken bağ ba ğlantılar ı yapılır. Devreyi oluş oluşturmaya baş başlamadan önce elemanlar araç çubu ğu (Components toolbar) aktif olmalıdır. Yani Araç çubuklar ında görünür konumda olmal ıdır. Eğer aktif değ değilse View / Toolbars / Components menüsünde y da araç çubuklar ında fare sağ sağ tıklanı p p aktif hale getirilir.
Bir elemanı seçmek ve devre penceresine yerle ştirmek için, öncelikle eleman araç çubuğ çubuğunda hangi grupta ise o grubun seçilmesi gerekir. Örne ğin bir direnç seçilip yerleş yerleştirilecek ise grupta Basic seçilmelidir. Grubun alt ındaki elemanlardan direnç (Resistor) iş i şaretlenir. Daha sonra ortadaki pencereden direncin de ğeri iş işaretlenerek istenilen eleman tamam (Ok) tuş tu şuna basılarak seçilir ve fare ile sürüklenerek devre penceresinden istenilen yere yerle ştirilir. Elemanlar ın iletken bağ bağlantılar ını yapmak için önce eleman ın bir bağ bağlantı ayağ ayağına fare ile dokunulur, (imleç) fare art ı işaretini aldıktan sonra hangi bağ ba ğlantı noktasına gidilecek ise sürüklenerek o noktaya gidilir ve düğ dü ğüm notası çıktıktan sonra farenin sağ sa ğ tuş tuşuna basılarak bağ bağlantı gerçekleş gerçekleştirilir. Elemanlarla ilgili (renk, yatay veya dikey döndürme vs) program ın an altındaki pencereden de (spreadsheet) yapılabilir. Bu pencerede çizilen devre ile ilgili di ğer istatistikî bilgilere de ulaş ulaşılır. Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
35
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
İletkeni kaydırma noktalar ı
X iş işareti çık ınca iletken istenilen yere taş taşınır.
Program taraf ından otomatik olarak atanan düğ dü ğüm noktası
Eleman iletken üzerine getirildiğ getirildi ğinde, düğ düğüm noktası çık ınca bırak ılırsa, kendiliğ kendiliğinden o noktaya bağ bağlanır.
Eleman döndürülmemiş döndürülmemiş
90 derece döndürülmüş döndürülmü ş
90 derece ters yönde döndürülmüş döndürülmü ş
Ters düz edilmemiş edilmemiş
Yatay ters düz edilmiş edilmiş
Dikey ters düz edilmiş edilmiş (döndürülmüş (döndürülmüş)
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
36
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
10.1 (Sheet Properities) Sayfa Özellikleri Devre (Ciruit), Çalışma alanı (Workspace), İletken (Wiring), Yazı tipi (Font), Bask ı devre (PCB), Görünürlük (Visibility) ile ilgili değ de ğişiklilerin yapıldığı penceredir. Bu pencereyi açmak için Edit/Properities menü seçeneğ seçene ğini iş işaretlemeniz gerekir.
10.2 Baş Başlık (Antet) Ekleme Çizim kurallar ından bir tanesi bal ıklığının olmasıdır. Hangi meslek grubu olursa olsun herhangi bir resim ya da çizim iş i şlemi yapılıyorsa onun mutlaka bir baş ba şlığı (antedi) vardır. Bu programda da yapılan bir çalışmaya baş başlık eklemek gerekir. Bunu için yap ılan iş işlemler şu şekildedir. Öncelikle çizim penceresine antet eklemek için Place / Title Block menüsünden default dosyas ı açılır. Fare yard ımı ile sürüklenerek çizim penceresinin uygun bir yerine ( genellikle alt sağ sağ köş köşe) yerleş yerleştirilir. Fare ile üzerine t ıkanarak gerekli bilgiler (çizen, kontrol eden, tarih, vs) doldurulur. Aş Aşağıda görüldüğ görüldüğü gibi. Antet içindekilerin doldurulduğ doldurulduğu pencere (antedi çift t ıklayarak açılır)
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
37
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
Antettin doldurulmuş doldurulmuş hali. Electronics Workbench 801-111 Peter Street Toronto, ON M5V 2H1 (416) 977-5550
Title:
RLC Devreleri
Desc.: Devre teoremleri ile ilgili çizimler
Designed by:
Ozbey N.
Document No: 0001
Revision: 1.0
Checked by:
Ozbey N.
Date: 23.07.2007
Size:
Approved by:
Ozbey N.
Sheet
1
A
of 1
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
38
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
10.3 Metin Ekleme
Multisim devre içerisinde metin ekleme olanağ olana ğı sağ sağlamaktadır. Bunu için menüde Place / Text seçeneğ seçene ği işaretlenir. Daha sonraki aş a şamada metin nereye yaz ılacak ise fare ile o noktaya t ıklanır. Çerçevesiz boş bo ş bir alan oluş oluşur. Bu alana istenilen bilgiler eklenir.
10.4 Aç ıklama Ekleme Devrede herhangi bir noktaya yada yere açıklama (yorum) eklemek için Palce / Comment seçilir. Açılan pencereye gerekli aç ıklama metni yazılır. Fare ile açıklama simgesinin üzeridne gelindiğ gelindi ğinde yazılan metin ekranda görülür. Metin de ise yaz ılan devrede sürekli görünür.
Açıklama noktası çift tıklandığında açıklamanın özelliklerini değ değiştirecek (metin rengi, yazı boyutu, font, vs) pencere aç ılır. Bu pencerede gerekli düzenlemeler yap ılır.
Açıklamanın yazıldığı alan
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
39
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
11. MULTISIM UYGULAMALARI 11.1 R L C Devreleri
Şekildeki devreyi düzgün olarak çizerek etiketleri yaz ınız. A - B noktalar ı arasındaki direnci ölçerek yaz ınız. R AB AB = …………..
R1
R2
A
2
100Ω
10kΩ
R5
1
3
10MΩ
R3
R4
4
150kΩ
220kΩ
B
.
Şekildeki devreyi düzgün olarak çizerek etiketleri yaz ınız. Kaynaktan çekilen ak ım ölçerek yazınız. I =………….. XMM1
J1 5
6
R1
7
Key = Space
1.0kΩ
2
A
R2
1.5kΩ
R4
3.3kΩ
12 V VDC VDC
R5
3.3kΩ
1
R3
1.5kΩ
R6 D
3
10k 10kΩ
4
C
B
R7 10k 10kΩ
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
40
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
Şekildeki devreyi çal ışma alanına düzgün olarak çiziniz. A – B noktalar ı arasındaki potansiyel fak ını ölçünüz. VAB = ……..V R 2 direncinden geçen ak ım nedir? Ölçünüz.
VCC
XMM1
VCC 5V
5V
R1
VCC
A
VCC
10Ω
R3
R2
2.0Ω
I2 = .....?
0
100 100Ω
0
R4
B
30Ω
Aşağıdaki devrede DC kaynaktan çekilen güç kaç watt’t ır? P =………W
XWM1
V
R1
I
2
220 220Ω 5
R2
1
220 220Ω
V1
R3
50 V DC KAYNAK KAY NAK
560Ω
R5
270 270Ω
R4 0
4
120 120Ω
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
41
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
Aşağıdaki devreyi çiziniz. Şekle açıklama ekleyiniz. Aç ıklama metni olarak ” Köprü devresidir .” .” ifadesini yazınız. Sizce bu körü devreleri hangi ölçü aletlerinde kullan ılıyor olabilir? Potansiyometrenin değ değerini değ değiştirerek dört farklı ak ım değ değeri ölçerek yaz ınız. I1 =…………….
I2 =…………….
I3 =…………….
I4 =…………….
1
R1
R3
3.0kΩ
1.5kΩ
2
-
+
-3.937m
12 V V
R2 10K 10KΩ _LIN Key = A
4
A
DC 1e-009Ω AMPERMETRE 50% 50%
10Ω Rx
0
Şekildeki devrede AC kaynaktan çekilen ak ım kaç amperdir? I = ……….A Devre elemanlar ının AC kaynaktan çektiğ çekti ği güç kaç watt’t ır? P = ……….W Devrenin güç faktörü kaçt ır? (0 ile 1 aras ında bir değ değer olmalıdır.) Cos φ =…….
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
42
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı XWM1 XMM1
V
I
3
4
R2
1
V1
2
100Ω
120 V 60 Hz 0Deg
C1
L1
10uF
20mH
0
Şekildeki devreyi çiziniz. 1 ve 2 numaral ı noktalar ın sinyallerini osiloskopla ölçerek, aş a şağıdaki boş boş osiloskop ekranına çiziniz. XSC1 G
0
T
XFG1 A
B
1
1 L1
10mH
2
2
R1
470Ω 0
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
43
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
11.2 Diyot Devreleri
Şekildeki yar ım dalga doğ do ğrultucu devresini çiziniz. AC ve DC noktalar ındaki gerilimleri ölçünüz. (Ölçü aletinin AC ve DC kademesine dikkat ediniz) AC ve DC noktalar ındaki gerilimi osiloskopla ölçerek çiziniz. (Filtre kondansatörünü kondansatörünü devreden çıkartarak yeniden ölçünüz). AC gerilim şeklinden yararlanarak diyota uygulanan ac sinyalin tepe ve tepeden tepeye değ değerlerini yazınız. (VacP =………………….V VacP-P =…………V Dirençten geçen ak ımı ölçünüz. (IR =…………mA)
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
44
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı XSC1 G
0
T A
1
AC
B
D1 2
DC
1N4001GP
LED diyot
12 V 50 Hz 0Deg AC KAYNAK
3
C1
10uF-POL
680Ω RL
0 0
0
Şekildeki köprü tipi filtreli tam t am dalga doğ doğrultucu devresini Virtual elemanlar (Virtual Components ) kullanarak çiziniz. Devredeki her dirençten geçen ak ımı ölçünüz. (I1 =…….mA I2 =…….mA I3 =…….mA) A ve B noktalar ındaki gerilimi ölçünüz. ( V A =……….V VB =………..V) A noktasındaki gerilimin şeklini osiloskopla ölçerek çiziniz. A noktasındaki gerilimin şeklini filtre kondansatörünü kondansatörünü devreden ç ıkartınız ve osiloskopla ölçerek çiziniz.
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
45
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
D1 9V 50 Hz 0Deg AC KAYNAK
D3
2
1
0
4
3 D2
3
2
4
A
D4
R1
560Ω
DIODE_VIRTUAL 6
C1 + 25uF 0
R2
R3
1.0MΩ
6.8kΩ
0
11.3 Transistor Devreleri
Şekildeki devreyi çiziniz. Transistörün beyz, emiter ve kolektör uçlar ındaki gerilimleri ölçünüz. (VB =…….V VC =……V VE =………V) Transistörün beyz, emiter ve kolektör ak ımlar ını ölçünüz. (IB =…… IC =…… IE =…… Devrede kullanılan transistörün transistörün I - V eğrilerini çizidiriniz.
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
46
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı 5
270 270Ω R 7 C 12 V VCC VCC
C 2
100kΩ RB
8
Q1
3
Key = A
B
2N2222A
0
6
E 1.0kΩ RE 0
Şekildeki devreyi çiziniz. Devredeki LED diyotun nas ıl iletime geçtiğ geçtiğini birkaç cümle ile yaz ınız.
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
47
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı Key = T ANAHTAR 7 6
R1
200KΩ _LIN Key = A
K1
50%
R3
1
1.0kΩ
K
RÖLE
4
2
EDR201A05
V1
3
R2
12 V
1.0kΩ
D1
Q1 5
0 0
BC237BP 0
11.4 Özel Yar ı İletken Devreleri
Şekildeki tiryak devresiniz çiziniz. Osiloskopla tiryak uçlar ındaki sinyalleri inceleyiniz. XSC1 G T A
J1 2
Key = A 1
V1 120 V 60 Hz 0Deg
0
R1
B
0
3
2.7kΩ
R2
160kΩ
D1
BT137
4
0
555 Timer entegresi (IC) (bütünleş (bütünle şmiş miş, tümleş tümleşik) ile Kare Dalga Osilatör Devresini aş aşağıdaki gibi çiziniz. Osiloskopta izlediğ izledi ğiniz sinyalleri çizerek ölçme probundaki değ de ğerleri kaydediniz.
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
48
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
Hangi eleman ya da elemanlar ın değ değeri değ değiştirildiğ tirildiğinde çık ıştaki sinyalin periyodu değ de ğişmektedir? VCC 5V
XSC1 G
VCC
R1
T
6.8kΩ
U1
8
A
B
VCC 2
4
RST
7
DIS
6
THR
2
TRI
5
CON
OUT
3
4
GND
R2
3
1
1
LM555CM
V: 9.99 mV V(p-p): 5.00 V V(rms): 4.33 V V(dc): 3.75 V I: 0 A I(p-p): 5.00 pA I(rms): 4.33 pA I(dc): 3.75 pA Freq.: Freq.: 1.05 kHz
0
3.3kΩ
C2
10nF
C1
0
100nF 0 0
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
49
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
11.5 Sayısal Elektronik Devreleri
Şekildeki lojik devreyi çiziniz. Anahtarlar ın konumunu tablodaki değ de ğerlerine göre değ değiştirerek doğ doğruluk tablosunu tamamlayınız. 2
Key = A 3
74LS08D VE (A ND) ND) 5
0 6
5V 1
5V LOJIK LED (PROBE)
A 0 0 0 0 1 1 1 1
Key = B 7432N VEYA (OR) (OR) 4
Key = C
B 0 0 1 1 0 0 1 1
C 0 1 0 1 0 1 0 1
LED
Aşağıdaki lojik diyagramın çık ış ifadesini sayısal elektronik dersinizde gördüğ gördü ğünüz her hangi bir yöntemle sadeleş sadele ştiriniz. Lojik diyagramın çık ış ifadesi F = A BC + A BC Bu ifade Boolean Cebri ile sadeleş sadele ştirilirse F = A B (C + C ) ⇒ F = AB BULUNUR.
A
2
1
7
B
4
8
F
5 6
C
3
Aynı lojik diyagramın çık ış uçlar ını Logic Converter’in giriş giriş (ABC) uçlar ına, çık ışını da çık ış (out) ucuna bağ bağlayınız ve devreyi çal ıştırarak birinci seçeneğ seçeneği iş işaretleyiniz. Üçüncü seçeneğ seçene ği iş işaretlediğ aretlediğinizde ise lojik diyagram ın sadeleş sadeleştirilmiş tirilmiş Boolean ifadesini LOgic Converter’in alt satır ında göreceksiniz.
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
50
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı 8
XLC1
U1A
U5A
2
B A
74LS04D
4
74LS11D
7
U3A
1 3
74LS32N
U2A
6
U6A
5
74LS04D 74LS11D
Şekildeki devreyi çizerek Logic Analyzer de ç ık ış sinyallerini inceleyiniz. 5V D0
5V D1
5V D2
5V D3
74LS04D
XLA1 1
74LS04D 4 2
3
1
5
5kHz 5V
74LS08D 6
7 0
74LS08D
F
C
Q T
0
74LS08D
74LS08D
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
51
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
F = A BC + A BC + ABC İfadesini sadece NAND kap ılar ıyla çiziniz.
Bu iş işlemi Multisim ile yapmak için, çizim (çal ışma) alanına simge halinde “Logic Converter” cihaz ını getirerek iki kez t ıklayarak aç ınız. Cihazın en altındaki bölgeye (sat ıra), klavye yardımı ile A’BC + AB’C + ABC’ ifadesini yazınız. Daha sonra lojik diyagram ı otomatik olarak elde etmek için A B → NAND tuş tuşuna tıklayarak aş aşağıdaki devreyi elde ediniz.
XLC1
AB
A
B
C
1 5
2 3
10 6 4
12
16 11 7
9 8
17 14
15
13
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
52
Bilgisayar Destekli Tasar ım – I Ders Notlar ı
Teknik Programlar Bölümü Elektrik – Elektronik Programı Öğr. Grv. Necati ÖZBEY
53