Nauka, tehnika, kultura, umjetnost i sport između dva svjetska rata (1918-1939)

SADRŽAJ

UVOD

2

POLITIČKA KARTA EVROPE I SVIJETA MEĐURATNOG PERIODA

4

NAUKA

10

Fizikalne znanosti, matematika i logika

10

Biologija i teorija gena

12

Filozofija i humanističke nauke

14

TEHNIKA Komunikacije, željeznica, civilna avijacija i automobilska industrija KULTURA

17 19 21

Nadrealizam

25

Književnost i kultura Sovjetskog Saveza

26

Kultura njemačkog naroda u međuratnom periodu

29

Nacionalna kultura Sjedinjenih Država

30

Film

34

UMJETNOST

40

Arhitektura

43

Njemačka umjetnost i arhitektura u međuratnom periodu

45

SPORT

47

Ljetne i zimske Olimpijske igre međuratnog perioda

47

Svjetska prvenstva u fudbalu međuratnog perioda

51

ZAKLJUČAK

53

LITERATURA

55

1

UVOD Period između dva svjetska rata je po mnogo čemu odredio i nagovjestio civilizaciju u kojoj danas živimo. Veliki broj historičara ističe potrebu za neprestanim osvrtanjem kako na događaje koji su obilježili ovaj bremeniti period, tako i na njihove političke, ekonomske, kulturne, vojne i druge implikacije. Veze i zakonitosti koje se pri tome uočavaju od velikog su značaja za razumjevanje čovjekovog napretka i njegovih intenzivnih odnosa u prošlosti, neposredno određujući njegovu percepciju budućnosti. Kulturna historija čovječanstva neizostavan je dio te slagalice jer prikazuje čovjekov napor da shvati sebe u svijetu i vremenu u kojem živi, da razumije razloge svoga postojanja i da se u tom kontekstu odredi kao ljudsko biće. Naučna, tehnička, kulturna i sportska dostignuća su svojevrsno svjedočanstvo, ali i sredstvo u tom čovjekovom nastojanju. Ovaj rad se namjerno ograničava na osvjetljavanje tog aspekta historije međuratnog perioda, a sve u namjeri da posluži kao svojevrstan prikaz čovjekovog shvatanja ljudskog roda, društva, kulture i prošlosti. U literaturi koju sam koristio pri izradi ovog diplomskog rada preovladava predstavljanje historije kulturnog i naučnog razvoja čovječanstva kao procesa u kome su činjenice svrstane u određeni poredak u odnosu na jedan „univerzalni“, oličen u kulturi zemalja Zapadne Evrope koje sebe vide kao nosioce velike liberalne tradicije, naslijeđene od starih Grka preko renesanse. Ovaj pristup je najočitiji u četiri knjige 6. sveska Historije čovječanstva – Kulturni i naučni razvoj štampane pod pokroviteljstom UNESCO-a. O kulturi i umjetnosti Evrope međuratnog perioda, kao i o ličnostima koje su ga obilježile, piše Andrej Mitrović u svojoj nagrađivanoj i vrijednoj knjizi Vreme netrpeljivih – Politička istorija velikih država Evrope 1919-1939. Mitrović je naučnim pristupom težio objektivnosti i oslobađanju od ideologije koja je preovladavala u dotadašnjoj jugoslovenskoj historijografiji. Čedomir Popov u svom djelu Od Versaja do Danciga više pažnje poklanja ekonomskim, privrednim, političkim i demografskim činiocima međuratnog perioda, uočavajući u njima uzročnike Drugog svjetskog rata. Svi ti faktori su u direktnoj vezi sa čovjekovim kulturnim i naučnim stremljenjima. The Times Povijest svijeta jedno je od najboljih ilustrovanih povjesti svijeta objavljeno na jezicima naroda regiona. Sadrži historijske činjenice, ilustracije i fotografije, grafikone, ali i citate kreatora političkog i kulturnog života, a koji doprinose boljem razumjevanju duha i suštine vremena. Istorija umjetnosti od Horst Waldemar Jansona hronološki obrađuje umjetnost od praistorijske do moderne, ali sa naglaskom na umjetnost Zapada. Knjiga Povijest Njemačke od Ulf Dirlmeiera je prikaz njemačke povijesti od srednjeg vijeka do sadašnjosti. Ova knjiga, iako se suočava i sa tamnim stranama njemačke povijesti, je utemeljena na premisi da je povijest, u intelektualnom smislu, prije svega 2

svjedočanstvo o vremenu u kojem nastaje. Ulf Dirlmeier, skupa sa drugima autorima koji su radili na ovoj knjizi, kritički razmišlja preispitujući neke već ustaljene pretpostavke. Knjiga Istorija Španije autora Fe Bajo Alvaresa i Istorija Rusije autora Miljukova su značajne jer pružaju dodatne informacije o događajima i prilikama u ovim zemljama, a koji imaju svoje implikacije na evropsku društveno-političku realnost u međuratnom periodu. Dvije knjige koje tretiraju historiju Sjedinjenih Država, a koje sam koristio pri izradi ovog rada, su Istorija Sjedinjenih Američkih Država od Henry Bemford Parksa i Istorija Sjedinjenih Država od Philip Jenkinsa. Ova druga je posebno značajna za ovaj rad jer u puno većoj mjeri oslikava duhovni aspekt i način života Amerikanca posmatran kroz prizmu vremena i događaja koji su obilježili istoriju Sjedinjenih Država. Knjiga Prvi svjetski rat i poslijeratna Europa (1914-1936) od Enrico Cravetto je izuzetno vrijedno i obimno djelo koje do u detalje opisuje događaje od 1914. do 1936. godine analizirajući njihove uzroke i posljedice u historijsko-političkom smislu. Knjiga Džona Robertsa, Evropa 1880-1945 je, iako ne sadrže dovoljno informacija o naučnim i kulturnim kretanjima u međuranom periodu, izuzetno značajna za razumjevanje prilika i vremena između dva svjetska rata. Istorija filma 1, autora Dejvida A. Kuka obrađuje film od njegovih nastanaka do Drugog svjetskog rata i to sa historijskog i teoretskog aspekta, odvajajući evropske nacionalne filmske industrije i američku filmsku industriju. Također sam koristio i djela: Opšta enciklopedija LAROUSSE u 3 toma i Književnost od Dr. Tvrtka Čubelića, kao i nekoliko stručnih internet stranica na engleskom jeziku. Za poglavlje Sport između dva svjetska rata koristio sam se dvjema knjigama Marijana Boršića, Od Atene do Atene i Igre snijega i leda, kao i knjigu Sa olimpijskih borilišta autora Bore Kragujevića, koja je posebno značajna jer sadrži osvrt na antičke početke olimpijskih igara, kao i brojne, manje poznate okolnosti koje prate olimpijska takmičenja. Rad sam podjelio u pet odvojenih cjelina i to: nauka, tehnika, kultura, umjetnost i sport, izdvajajući u njima ono što se samo nameće kao najznačajnije obrađujući ga pod posebnim podnaslovom. Takođe sam izdvojio i ono što je karakteristika kulturne istorije određenih naroda i dijelova svijeta, a što je ostavilo poseban pečat određujući tako dalji razvoj čovječanstva i povijesti. Cilj mog diplomskog rada je da prikaže glavna naučna, tehnička, kulturna, umjetnička i sportska dostignuća u periodu između dva svjetska rata, osvjetljavajući u mjeri u kojoj je to moguće u diplomskom radu, kako prošlost tako i budućnost iz ugla tadašnjeg čovjeka. Koristeći sintezu kao i hronološki pristup trudio sam se prikazati naučna i kulturna stremljenja, kao i viziju čovječanstva u ovom vremenski kratkom, ali po napretku i događajima bogatom periodu čovjekove istorije. 3

POLITIČKA KARTA EVROPE I SVIJETA MEĐURATNOG PERIODA Nekon „Velikog rata“ evropsko doba je ustupilo mjesto dobu svjetske civilizacije. Američka objava rata 1917. godine pretvorila je evropski sukob u svjetski rat, dok je boljševička revolucija u Rusiji podjelila svijet na dva ideološki suprostavljena tabora. Četrdeset godina prije Prvog svjetskog rata razvija se međunarodna trgovina i protok kapitala, što je praćeno migracijama. Pomorski putevi i telegrafske žice su povezale kontinente, a željeznice unutrašnjost s lukama. Novčana sredstva iz Evrope i Sjedinjenih Država, posebno trgovina Velike Britanije, Francuske, Belgije i Holandije sa njihovim kolonijama, utiču na ekonomski napredak. Njihovi profiti su bili enormni, a u zavisnim kolonijama je uništena proizvodnja zbog uvoza. Velika Britanija je do početka Prvog svjetskog rata imala vodeću ulogu u svjetskoj ekonomiji, a London je bio finansijski centar svijeta.1 Zemlje sjeverne i srednje Evrope, kao najvažnije industrijsko područje tadašnje epohe, su pred Prvi svjetski rat držale primat u odnosu na Sjedinjene Države u pogledu nivoa industrijske proizvodnje.2 Rusija je vladala ogromnim prostranstvom centralne, sjeverne i sjeveroistočne Azije. Međutim, Rusko carstvo se raspalo nakon revolucije u februaru 1917. godine i abdikacije cara Nikole II.3 Liberali i umjereni socijal-demokrati su pokušavali uspostaviti parlamentarizam, ali su u oktobru Lenjinovi boljševici uspostavili diktaturu, koja je preživjela vojnu intervenciju, građanski rat i ekonomsku krizu, te stvorili prvu svjetsku komunističku državu Sovjetski Savez. Boljševici su bili uvjereni da će njihova revolucija pokrenuti otpor stranom imperijalističkom poretku širom Evrope, te da će cijeli svijet, ne samo Rusija, krenuti novim pravcem.4 Sovjetski Savez je stvoren pod vođstvom boljševika 1922. godine i uključivao je sve novonastale samostalne komunističke države na istoku osim Mongolije. U Njemačkoj je revolucija u novembru 1918. godine stvorila Ulaganja Velike Britanije su bila dvostruko veća od ulaganja najbližeg konkurenta Francuske, a pet puta veća od ulaganja Sjedinjenih Država. Geoffrey Barraclough – Richard Overy, The Times Povijest svijeta, HENA COM, Zagreb 2002., 255. 2 Njemačka, Velika Britanija i Francuska su posjedovale 70% ukupnih industrijskih kapaciteta starog kontinenta. Proizvodile su oko 80% svjetske proizvodnje čelika, mašina i hemikalija, te 93% proizvodnje uglja. To im je omogućilo i dominaciju u pogledu svjetske trgovine. Najveća kolonijalna bogatstva imala je Velika Britanija čiji posjed je bio za 140 puta veći od metropole. Begija je imala kolonijalno bogatsvo koje je bilo 80 puta veće od njene teritorije. Posjed Holandije je bio 60 puta, a Francuske 20 puta veći od njihove teritorije. Čedomir Popov, Od Versaja do Danciga, Nolit, Beograd 1976., 15. 3 Pavle Miljukov – Š. Senjobos – L. Ezenman, Istorija Rusije, Narodna kultura, Beograd 1939., 931. 4 Imperijalistički stadij kapitalizma je epoha u kojem su sve imperijalističke zemlje prošle kroz industrijsku revoluciju i započele privredni preobražaj koji neki istoričari nazivaju drugom industrijskom revolucijom. Prva je označila uvođenje mašine u proizvodnju, a druga uvođenje novih pogonskih materijala: nafta, benzin i elektricitet, kao i uvođenje motora sa unutrašnjim sagorijevanjem. Lenjin je imperijalizam označio kao „najviši stadij kapitalizma“. Međutim, doba imperijalizma, koje po nekima traje od sloma Bizmarkovog sistema međunarodnih odnosa pa do Prvog svjetskog rata, ima dublje korjene. Oni se mogu tražiti i u promovisanju imperijalističke tematike u kulturi i običajima, kada je u štampi i književnosti upravljanje „necivilizovanim“ narodima predstavljano u najboljem svjetlu. Enrico Cravetto, Povijest 16: Prvi svjetski rat i poslijeratna Europa (1914-1936), Jutarnji list, Zagreb 2008., 30. 1

4

pretpostavke za demokratsko uređenje i stvaranje Vajmarske republike, nakon što su propali pokušaji vlade i Cara Vilhelma II da uvedu parlamentarnu monarhiju.5 Revolucija, koja je počela u Kielu proširila se u cijeloj Njemačkoj, a u Minhenu i Brelinu je potakla stvaranje revolucionarnih pokreta, osnivanje radničkih i vojničkih vijeća, te generalni štrajk.6 Narod je strahovao od pretvaranja pokreta u krvavi radikalni prevrat, imajući pred očima prilike u Rusiji.7 Parlamentarni izbori 19. januara 1919. godine, kao i donošenje Vajmarskog ustava 31. jula 1919. godine, su spriječili opšti haos u Njemačkoj.8 Velika Britanija i Francuska su učvrstile svoj položaj kolonijalnih sila sticanjem novih bliskoistočnih teritorija i ekspanzijom u Africi. To im je omogućila Liga naroda koja je u obliku mandata razdjelila bivše njemačke i osmanske posjede pobjedničkim silama. To je izazvalo veliko nezadovoljstvo u Osmanskom carstvu koje je ubrzo preraslo u otpor protiv okupacionih snaga, ali i protiv sultanova režima. Na čelu pokreta bili su vojni krugovi i njihov vođa Mustafa Kemal, koji su osnovali nacionalnu vladu. Sukob je potrajao do 1923. godine kada je nova vlada izborila izmjenu Versajskog mirovnog ugovora povrativši Turskoj kontrolu nad morskim prolazima Bosforom i Dardanelima, cijelom Malom Azijom i istočnom Trakijom. Nekoliko mjeseci kasnije je srušen sultanat i proglašena Republika Turska. Egipat je postao nezavisan 1922. godine, nakon što je 1919. godine stranka „Wafd“ organizovala opštenarodni ustanak. Međutim, Velika Britanija je ipak zadržala veliki uticaj i vojnu vlast u Egiptu. U Palestini su Britanci obećali pomoć u stvaranju židovske države. Nakon dolaska Hitlera na vlast u Njemačkoj, židovsko naseljavanje je dovelo do snažnih antibritanskih nereda koji će kulminirati opštim arapskim ustankom 1936-1939 godine. U Siriji i Libanu ustanici su u dva navrata isticali zahtjeve za nezavisnošću od Francuske, i to 1925-1927 i 1943-1945. U drugim evropskim kolonijama dvadesete godine 20. stoljeća nisu bile tako nemirne. U kolonijama koje su imale samoupravu, a bile su većinom naseljene bijelcima, od 1919. godine naglo jača

Pokušaji vlade i Cara Vilhelma II, počevši od 1917. godine, idu u pravcu uvođenja parlamentarnog sistema vladanja u carstvu. Međutim, ta obećanja su došla prekasno, kao i donošenje odredbe o uvođenju parlamentarne monarhije 28. oktobra 1918. (oktobarske reforme). Državni kancelar princ Maksimilijan Badenski, koji se nalazio na čelu ministarskog vijeća, je s njemačke strane poslao ponudu Vilsonu za primirje i sklapanje mira, prisilio oklijevajućeg Vilhelma II da odstupi, te je kao posljednji službeni čin 9. novembra 1918. svoju dužnost državnog kancelara prenio na Fridriha Eberta. Ulf Dirlmeier, Povijest Njemačke, BARBAT, ZAGREB 1999., 206. 6 Komanda mornarice, koja je mirovala u Kielu, je namjeravala provesti dugo vremena smišljani plan vršeći snažan prodor, kako bi u zadnjim trenucima rata poboljšala njemačku poziciju. Posade su se pobunile nazivajući poduhvat putem u smrt. Sankcije prema mornarima zbog pobune su više zaoštravale situaciju, što je dovelo do sveopšteg prevrata u carstvu. Ulf Dirlmeier, Povijest Njemačke, 206. 7 Njemačka komunistička partija KPD je nastala iz Saveza Spartak krajem 1918. godine a koji se zalagao za republiku savjeta pod parolom „sva vlast savjetima“. Isto, 209. 8 Sukobi u Berlinu, Saksoniji, Tirlingiji i rurskoj oblasti 1919/20. su ličili na građanski rat, a pokušaj puča 13. marta 1920. godine od strane desnih ekstremista, predvođenih istočno-pruskim direktorom Kapom i „ocem frajkora“ generalom fon Lutvicom, pokazatelj je nestabilnosti političkih prilika. Isto, 210. 5

5

nacionalni identitet. Ta zemlje, od 1907. godine zvane Dominioni, insistiraju na određivanju njihovog statusa nezavisnih zemalja u sastavu britanskog Komonvelta.9 Sjedinjene Države i Sovjetski Savez sve jače kritikuju kolonijalizam, a otpor unutar kolonija vode obrazovani ljudi tražeći nacionalnu nezavisnost. Nakon Prvog svjetskog rata u Indiji i Egiptu jačaju pokreti za oslobađanjem od britanske kolonijalne vlasti, a pojačao se otpor i u Irskoj.10 Vođa sveindijskog nacionalnog kongresa Mahatma Gandi potaknuo je, od 1918. godine, borbu za indijsku samoupravu, zagovarajući pasivni otpor (satyragha).11 Tridesetih godina je došlo do nove provale imperijalizma.12 To je bio povod da Liga naroda, kroz svoj mandatni sistem, uvede princip međunarodne odgovornosti u kolonijalnim sukobima što, zajedno sa britanskim poimanjem statusa kolonija kao dominiona, dovodi do pristupa kolonijalnoj vlasti kao nečemu privremenom i ograničenom. Velika ekonomska kriza je izazvala opšte poremećaje uzrokujući nerede što se odražava na slabu ekonomiju u kolonijama. Do 1939. godine dolazi do nacionalnog buđenja u Aziji i sjevernoj Africi, a pojava novih nacionalnih vođa (Sukarno u Indoneziji, Nehru u Indiji i Burgiba u Tunisu) jača antikolonijalno raspoloženje. Imperijalna carstva su bila ugrožena sve većim političkim i socijalnim sukobom kulturno i nacionalno osvještenih naroda protiv kolonizatorskih vlasti čija vladavina će biti uništena tek Drugim svjetskim ratom.13 Reforme u Kini su započete devedesetih godina 19. stoljeća što dovodi do rušenja starog dinastičkog sistema koji je vladao 2000 godina uvodeći Kinu u razdoblje surove unutrašnje anarhije.14 Nakon Prvog svjetskog rata došlo je do porasta revolucionarnog djelovanja potaknutog narodnim nezadovoljstvom, ali i zbog nezadovoljstva odredbama pariške mirovne konferencije koja je učvrstila japanski položaj

Za Britance, kako je izjavio Dejvid Lojd Džordž, „Britansko Kraljevstvo nije pojam nego živuća sila na koju treba računati“. Baraclough – Overy, The Times Povijest svijeta, 258. 10 Velika Britanija je dala status dominiona novoj državi formiranoj u južnom dijelu Irske. Isto, 259. 11 Mahatma Gandi je vodio kampanju bojkota britanskog uvoza pamuka od 1920-1922, te pokret odbijanja saradnje s Britancima i građanske neposlušnosti 1930-1931 i 1932-1934, kao i pokret „napustite Indiju“ 1942. godine. Isto. 12 Japan je 1931. godine zauzeo Mandžuriju pretvarajući je japansku marionetsku državu Mandžuko kojom je vladao Aisin Džioro Puej, posljednji car iz dinastije Madžu. Sljedećih 6 godina Japan je nastavio s osvajanjem sve većih područja u Kini koristeći njenu političku razjedinjenost. Italija je 1935-1936 osvojila Etiopiju, te se suočola sa snažnim otporom u sjevernoj Africi kao i Francuska u Tunisu, Alžiru i Maroku. U nizozemskoj Istočnoj Indiji revolucionarni pokreti počinju s komunističkim ustankom 1926. godine. U Indokini će 1941. godine doći do nemira i stvaranja gerilske organizacije pod nazivom Viet Minh na čelu sa Ho Ši Minom. Isto. 13 U Raspravi o kolonijalizmu, 1950. godine Emi Sizer (Aime Cesaire) ističe: „Govore mi o napretku, postignućima, izliječenim bolestima, poboljšanom životnom standardu. Ja govorim o društvima lišenim njihove biti, zgaženim kulturama, uništenim ustanovama, zaplijenjenoj zemlji, uništenim religijama, uništenim veličanstenim umjetničkim djelima i uništenim izvanrednim mogućnostima.“ Cit. prema Baraclough – Overy, The Times Povijest svijeta, 259. 14 Republika Kina je osnovana 1912. godine nakon revolucije koja je izbila 1911. godine. Džoun Ši-Kaj je kao najmoćniji general starog poretka, zamjenio prvog privremenog kineskog predsjednika, priznao japansku vlasti nad Šantungom, Mandžurijom i unutrašnjom Mongolijom (teritorijama koje je Japan prigrabio prilikom izbijanja Prvog svjetskog rata). Baraclough – Overy, The Times Povijest svijeta, 260. 9

6

u Šantungu. Japan je uspio usvojiti modernu tehnologiju i izbjeći ekonomsku zavisnost, kao i ekspanzionističko uplitanje zapadnih sila, provođenjem politike brze modernizacije krajem 19. stoljeća. Međutim, stanovništvo Japana se naglo povećavalo pa je postojao pritisak za teritorijalnim širenjem, a nedostatak sirovina potrebnih za razvoj industrije dodatno jača ekspanzionističke težnje. Vojska ima sve važniju ulogu u japanskoj politici, dok je japanski car Hirohito postao samo figura u rukama militarističkih krugova. Pobjednici iz Prvog svjetskog rata su se sastali u Versaju, u januaru 1919. godine. Američki predsjednik Tomas Vudro Vilson se nadao uspostavljanju trajnog mira i liberalne demokratske Evrope, sastavljene od nacionalnih država. Međutim, Francuzi su željeli kazniti Njemačku i spriječiti oživljavanje njene moći, a Italija, Srbija i Rumunija su tražile teritorijalne ustupke. Rezultat je bio zbrkan kompromis. Poražene zemlje su bile oštro kažnjene, a njihove teritorije raskomadane.15 Zato se politička nestabilnost i nasilje poslijeratnih godina može pripisati gorkom naslijeđu Versajskog mirovnog sporazuma.16 Trebale su 4 godine da bi se sporazum dovršio, a samo promjenom ruske (poslije sovjetske granice) je nastalo pet novih država: Finska, Estonija, Latvija, Litva i Poljska, koja je stvorena nakon ogorčenih borbi s novom sovjetskom vojskom na istoku i njemačkim nacionalističkim snagama na zapadu.17 Teritorije nekadašnje Austro-Ugarske monarhije su podjeljene na Austriju, Mađarsku, Poljsku, Italiju, Rumuniju i Čehoslovačku. Ujedinjenjem kratkotrajne Države Slovenaca, Hrvata i Srba, koja je nastala na južnoslovenskim područjima Austro-Ugarske monarhije, sa Kraljevinom Srbijom nastala je Kraljevina Srba Hrvata i Slovenaca. Milioni Evropljana su bili protjerani ili su pobjegli od ugnjetavanja. Nove države su bile stvorene na klimavim temeljima nacionalnog samoodređenja dok na mnogim područjima nacionalne težnje nisu bile zadovoljene.18 Evropom je dominirala Francuska, najjače naoružana država na svijetu dvadesetih godina. Francuska je zajedno sa Velikom Britanijom imala ključnu ulogu u vođenju Lige naroda koja je osnovana

Njemačka vojska je bila ograničena na 100 000, austrijska na 30 000, a mađarska na 35 000 vojnika. Baraclough – Overy, The Times Povijest svijeta, 263. 16 Dokaz tome je i izjava Vudro Vilsona izrečena prilikom pregovora u Versaju 1919. godine: „Ne smijemo svojim neprijateljima nametnuti ništa što bi se moglo smatrati nepravednim. (...) Naša bi najveća greška bila dati joj (Njemačkoj) valjane razloge zbog kojih bi jednog dana mogla težiti osveti.“ Cit. prema E. Cravetto, Prvi svjetski rat i poslijeratna Europa (1914-1936), 245. 17 Velika Britanija je iskoristila nesuglasice Švedske i Finske oko Alandskih ostrva na Baltiku, a koja su pripala Finskoj na osnovu rusko-finskog mirovnog ugovora u Jurjevu 14. oktobra 1920. godine. Velika Britanija je nametnula Finskoj obavezu potpune demilitarizacije ovih ostrva, zadržavajući sebi pravo da ih bez posljedica okupira u slučaju sukoba s Rusijom. Č. Popov, Od Versaja do Danciga, 150. 18 Habsburška monarhija je spriječavala ekspanzionističke težnje velikih sila prema jugoistočnoj Evropi, prema čijim narodima je i sama bila neprijateljski nastrojena. Međutim, Austro-Ugarska je bila potencijalni saveznik tih naroda nedopuštajući prodor drugih velesila. Njenim nestankom nastao je politički vakum koji su najviše odrazio na male narode i etničke manjine. E. Cravetto, Prvi svjetski rat i poslijeratna Europa (1914-1936), 245. 15

7

1920. godine kao tijelo za provođenje mira u svijetu. Francuski cilj je bio stvoriti sistem „opšte sigurnosti“ kao zaštitu od obnove njemačke moći.19 Međutim, očekivanja da će Evropa prigrliti demokratiju kao temelj saradnje srušena su nemogućnošću liberalnih političara da obuzdaju ekonomsku krizu i socijalni sukob u slabim parlamentarnim sistemima, kao i usponom socijalizma i revolucionarnim djelovanjem evropskih komunista.20 U Italiji su između 1922. i 1926. godine Musolini i fašistička stranka stavili demokratiju iskušenje, dok je u Španiji Primo De Rivera 1923. godine nametnuo vojnu vlast.21 Nakon kratkog republikanskog razdoblja između 1931. i 1936. godine general Francisko Franko Bahamonde je nametnuo svoju diktaturu. Pod njegovim vođstvom se pobunila vojska protiv Republike proglašene 1931. godine.22 Rezultat je bio građanski rat između nacionalističke desnice i ljevice liberala i socijalista koji je simbolizovao širu borbu između fašista i komunista jer su Hitler i Musolini poslali pomoć Franku, a Staljin pomagao ljevici. Pad Katalonije i Madrida u proljeće 1939. godine značio je konačnu Frankovu pobjedu u sukobu koji je odnio 600 000 života.23 U Poljskoj, Austriji, baltičkim državama, Jugoslaviji, Mađarskoj, Rumuniji, Bugarskoj i Grčkoj demokratija je bila ograničena, a ustoličeni su nacionalistički režimi temeljeni na kraljevoj diktaturi, vojnom udaru ili jednostranačkoj vlasti. Čak su se i demokratije našle na udaru. U Irskoj je krvav građanski rat doveo do stvaranja Nezavisne države Irske i raskida Anglo-Irskog saveza. U Britaniji je opšti štrajk 1926. godine izazvao oštar socijalni sukob. U Francuskoj je sukob između ljevice i desnice doveo do sve većeg nasilja koje je kulminiralo upadom u francuski parlament 1934. godine i zbacivanjem vlade.24 Pa ipak, demokratija se uprkos previranjima očuvala u V. Britaniji, Francuskoj, ali i u Čehoslovačkoj. Međutim, kriza 1929. godine je teško pogodila Njemačku stvorivši ekonomski haos s kojim se vlada Vajmarske republike nije mogla nositi.25 Podrška komunistima se udvostručila, ali su se milioni Nijemaca Sistem „opšte sigurnosti“ je bio površan. Liga naroda nije imala dogovorene procedure za provođenje sporazuma, a ni vojnu podršku. Sovjetski Savez joj se pridružio tek 1934. godine, dok su se Sjedinjene Države odbile pridružiti. Španija je ponovo postala član 1928. godine. Dž. M. Roberts, Evropa 1880-1945, 390. 20 Na kraju Prvog svjetskog rata socijalni nemiri su zahvatili zapadnu Evropu, komunizam se pojavio u Mađarskoj dok je Njemačkoj i drugim zemljama istočne Evrope jačao. Međutim, revolucije izvan Rusije ugušene su u krvi, ali su se proširile preko srednje Azije u Kinu gdje je 1921. godine stvorena Komunistička partija. 21 General Miguel Primo de Rivera je 13. septembra 1923. godine izvršio vojni udar protiv vlade u Barseloni u čemu su ga podržali svi vojni garnizoni u zemlji. Liberalna vlada Garsije Prijeta se nije suprostavljala vojnom udaru pa je kralj predao vlast Primu de Riveri. Fe Bajo Alvares – Julio Gil Pecharroman, Istorija Španije, Clio, Beograd 2003., 208. 22 Kralj Alfonso XIII je 14. aprila 1931. godine otišao u egzil nakon čega je počelo slavlje zbog uspostavljanja Druge republike. Ona je prekinula tradicionalno poistovjećivanje države i Rimokatoličke crkve i uredila vjersko djelovanje. Isto, 214. 23 General Fransisko Franko je ojačao svoju državu zakonima i institucijama u kojima se preplitao kapitalistički tradicionalizam sa načelima fašističkog pokreta čiji je nosilac bila Falanga. Isto, 228. 24 Barraclough – Overy, The Times Povijest svijeta, 262. 25 Versailleskim sporazumom u okviru Spa plana Njemačkoj je određeno da plati 132 mlrd maraka bez određenog rasporeda. Njemački ekonomski i privredni problemi doveli su do novog rasporeda plaćanja: Dozovim (Dawes) 19

8

okrenuli nacističkoj stranci Adolfa Hitlera i njegovom „poretku“ koji nije bio ni socijalistički niti parlamentaran.26 Hitler je osporavao Versajski sporazum, a njegovo imenovanje za kancelara 1933. godine je dovelo u pitanje cijeli poredak u Evropi. Borba za pokoravanje i očuvanje geografskog prostora bogatog prirodnim resursima bila je i u međuratnim godinama jedna od glavnih pokretačkih snaga svjetske politike.27 Demografska kretanja, kao što su porast stanovništva i velike migracije, nastavljaju se i u međuratnom periodu. Stanovništvo Evrope je povećano sa 401 milion 1914. godine na 530 miliona 1938. godine.28 Posljedice brzog porasta stanovništva na međunarodne odnose između dva svjetska rata ogledale su se u vojnom potencijalu, privrednoj snazi i kolektivnoj svijesti naroda i država.29 Svijet je, nakon sloma njujorške berze u oktobru 1929. godine, pogodila najveća ekonomska kriza u modernoj povijesti. Stari ekonomski sistem je zamjenjen intervencijom države, a međunarodni poredak stvoren nakon Prvog svjetskog rata temeljen na Ligi naroda i „sistemu sigurnosti“ je tridesetih godina propadao pod pritiskom revizionističkih sila odlučnih da stvore novi poredak.30 Hitler je započeo rušenje Versajskog sporazuma 1935. godine kršenjem odredbi o naoružanju i vraćanjem Sarskog područja, te remilitarizacijom Porajnja u martu slijedeće godine. Austrija je pripojena Velikoj Njemačkoj u martu 1938. godine, a u oktobru iste godine je Čehoslovačka, Minhenskim sporazumom kojim su se Velika Britanija i Francuska saglasile sa Hitlerom, prisiljena na predaju Sudeta. U martu 1939. godine Hitler zauzima Češku i Moravsku.31 V. Britanija i Francuska su Njemačkoj objavile rat tek kada je Hitler napao Poljsku.

planom iz 1924. (bez određenog iznosa) predviđeno je da Njemačka plaća 2 mlrd maraka godišnje. Jangovim planom iz 1929. predviđeno je plaćanje 37 mlrd maraka jednom godišnje. Plaćenje je obustavljeno 1932. godine, iako je trebalo trajati do 1988. godine. Njemačka je ukupno platila 17 mlrd maraka. Isto, 263. 26 NSDAP (nacistička stranka) imala je spektakularne rezultate na izborima 1929. i 1933. godine kada su dobili više glasova od bilo koje stranke u njemačkoj povijesti (44%) zahvaljujući Hitlerovom obećanju nacionalnog buđenja, moralne obnove i socijalnog mira. Isto. 27 Njemački teoretičari, Racel i njegovi nasljednici, tvorci su teorije o „državi kao biću koje raste“. To učenje usvajaju i zagovornici imperijalizma u Sjedinjenim Državama i V. Britaniji, opravdavajući tako svoje teritorijalne ekspanzije u čijoj su osnovi bili privredni, ekonomski i politički interesi. Č. Popov, Od Versaja do Danciga, 10. 28 Bilans žrtava Prvog svjetskog rata je oko 13 miliona poginulih i 7 miliona onesposobljenih, mahom ljudi u najboljim stvaralačkim godinama. Isto, 11. 29 Generacije ljudi koji su rođeni između 1900. i 1914. pristizale su u zrelo doba u periodu između dva rata. Bili su energični i željni posla ali su potiskivani zbog problema s kojima se svijet susretao i kao takvi su bili podložni raznim ideologijama i političkim pokretima od revolucionarnih do imperijalističkih, fašističkih, nacionalističkih i šovinističkih. Migracije su između dva svjetska rata bile aktuelano pitanje. Naseljavanja Jevreja u Palestini, masovne razmjene stanovništva između Turske, Bugarske i Grčke, te zabrane japanske imigracije u SAD, imaju svoje ekonomske, političke, pa i kulturološke implikacije. Isto, 13. 30 Artur Solter u djelu Oporavak, 1932., o tome kaže: „Nedostaci kapitalističkog poretka ubrzano ga lišavaju njegovih prednosti. Oni sada prijete njegovom opstanku. Razdoblje je krize takvo da se njegova velika zasluga, širenje proizvodnih kapaciteta poticanjem konkurentne dobiti, čini uzaludnom, dok se njegov glavni nedostatak, povećana nesposobnost da u potpunosti koristi proizvodni kapacitet i da dijeli ono što umjereno proizvodi, vidi u najgorem svijetlu.“ Cit. prema Barraclough – Overy, The Times Povijest svijeta, 264. 31 Dž. M. Roberts, Evropa 1880-1945, 592.

9

NAUKA Pojava novog naučnog pogleda na svijet i njegov uticaj na mišljenje i život čovječanstva spadaju, u kulturi dvadesetog stoljeća, u red najviših stvaralačkih postignuća. Od samog početka 20. stoljeća naučnici su zamislili i izrazili novi pogled na prirodu i njene zakone koji je prouzrokovao isto takav oštar prekid s naučnim mišljenjem koje je prije toga vladalo, kao što su istraživanja 16. i 17. stoljeća oštro prekinula s mišljenjem srednjeg vijeka.32 Nova naučna misao može se nazvati „drugom naučnom revolucijom“, a karakteriše je novo shvaćanje prirodnih procesa. Posljedice te revolucije svoj dotadašnji vrhunac doživljavaju u međuratnom periodu. U međuratnom periodu su načela determinizma, mjerenja, kontinuiteta i impersonalnosti postali sastavni dijelovi jedne nove vizije nauke što se odrazilo u svakom segmentu čovjekovog života.

Fizikalne nauke, matematika i logika Shvatanje prirode koje su nakon 1900. godine usvojili fizičari je za promjenu opšteg pogleda na svijet u 20. stoljeću učinilo više od svih filozofskih pretpostavki. Otkriveno je da atom, osnovna jedinica materije koja je u skladu sa imenom koji su joj dali Grci bila prihvaćena kao nedjeljiva, ima svoju strukturu i dijelove. Sama jezgra je još uvijek bila nedjeljiva, ali je Antoan Anri Bekerel (1852-1908) već 1896. godine pokazao da neki atomi mogu sasvim spontano promjeniti svoju hemijsku prirodu. On i drugi nakon njega, među kojima i gospođa Mari Kiri (1867-1934) su pronašli radioaktivnost koja je u stvari raspadanje jezgre. Prve izazvane nuklearne reakcije djelo su Ernesta Raderforda, 1919. godine.33 Do 1932. godine smatralo se da dijelovi jezgre, ako ona ima dijelove, moraju biti električki nabijeni. Irena i Frederik Žolio-Kiri su te godine utvrdili čudna svojstva novog zračenja, da bi Englez Džejms Čedvik (1891-1974) iste godine dokazao da postoji neki dio jezgre koji je električki neutralan iz čega je proisteklo moderno shvatanje o jezgri.34 Tako je postalo zamislivo da se u jezgro atoma učiniti nestabilnom i tako izazvati oslobađanje njene ogromne vezivne energije. Takva aktivnost jezgre se, ako su se oslobodili neutroni, može širiti sama od sebe, što su 1938. godine

Po riječima prof. Herberta Baterfilda, nauka „svojim sjajem nadmašuje sve otkako se pojavilo kršćanstvo, pa renesansu i reformaciju snizuje na stupanj pukih epizoda“. Cit. prema Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga I, 152. 33 Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 2, Vuk Karadžić, Beograd 1972., 625. 34 Ona je sastavljena od dvije vrste osnovnih čestica, pozitivnih protona i neutralnih neutrona koje drži na okupu neka neobjašnjena vezna energija. Otkrićem neutrona dobivena je čestica koja može bombardovati jezgru, a da je ne odbacuje električna odbojna sila. Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga I, 163. 32

10

dokazali njemački fizičari Oto Han (1879-1968) i Fric Štrasman (1902-1980).35 Struktura nekad nedjeljivog atoma ne samo da se mogla opisati nego se mogla i razoriti.36 Za prostor i vrijeme, za koje se u Njutnovom sistemu tvrdilo da su apsolutni, utvrđeno je da su relativni. Međutim, brzina svjetlosti je apsolutna, ona se ne ponaša kao brzina zvuka ili valova na vodi. Albert Ajnštajn (1879-1955) je kao dvadesetogodišnjak, 1905. godine objavio spis u kome je to pitanje prikazao u prirodnim odnosima. On se držao filozofskog postupka koji je prvi osmislio austrijski fizičar Ernst Mah (1838-1916), čiju misao nastavljaju saradnici i urednici časopisa Erkenntnis i bečka škola neopozitivista, od 1929. godine poznata kao Bečki krug (Wienner Kreis).37 Naime, naučnici su prostor i vrijeme prihvatali kao kutije što ih je gotove dala majka priroda. Albert Ajnštajn je ustvrdio da prolaženje svjetlosnih signala od jedne tačke prostora do druge jeste bitna veza između vremena u te dvije tačke.38 Ajnštajn je pokazao da njegova teorija relativiteta sadrži i temeljnu ekvivalentnost između mase i energije E = mc2. U 19. stoljeću se smatralo da je energija kontinuirana i beskonačno djeljiva. To je osporio Maks Plank (18581947) 1899. godine utvrđujući da se energija može prenositi samo u jedinicama koje iznose određenu količinu, a koju je Plank nazvao kvantom. Od 1925. godine njegovo otkriće razrađuju fizičari stvarajući novu teoriju kvanta u dva oblika: matrična mehanika Borna, Hajzenberga i Žordana, i talasna mehanika Šredingera prema idejama koje je 1924. godine izložio Luj De Brolji.39 Razvoj matematike i njenih veza sa logikom i fizikom tokom 20. stoljeća, predstavljaju jedan od najznačajnijih intelektualnih napredaka u povijesti čovječanstva. Međutim, za veliku većinu čovječanstva važniji je bilo praktični uticaj nauke na svakodnevnicu od njenih naučnih teorija. Početkom 20. stoljeća se objašnjavaju glavni pojmovi statističkog rasuđivanja koji se temelje na teoriji distribucije grešaka pri opažanju, a koju je početkom 19. stoljeća razradio Karl Fridrih Gaus (1777-1855).40 Bit statističkog prosuđivanja, kako su ga razvili Andrej Andrejevič Markov (1856-1922) u Rusiji, te Karl Piersen (1857-1936) i kasnije Ronald Ajlmer Fišer (1890-1962) u Britaniji, sastoji se u tome da se ne barata jasnim i očiglednim rezultatima već sa pojavama koje se mogu opisati i protumačiti na više različitih načina, te je zato potrebno

Oni su dokazali da do takvog cijepanja atoma može doći u atomskim varijantama ili izotopima urana. Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 2, 631. 36 Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga I, 164. 37 Ernst Mah je 1905. godine napisao djelo Saznanje i zabluda. Djelo značajno za razumjevanje njegove filozofije je Mahova filozofija koju je napisao Buvije. Isto, 165. 38 Albert Ajnštajn je za poimanje svjetlosti kao da je struja odvojenih čestica ili fotona dobio Nobelovu nagradu za fiziku 1921. godine. Ajnštajn je 1933. godine napustio Njemačku i otišao u Sjedinjene Države gdje se tokom tridesetih godina okupljaju stručnjaci za atomsku fiziku. Isto, 167. 39 Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 2, 637. 40 U vrijeme renesanse su po prvi put načeti problemi osiguranja i igara na sreću sa stanovišta vjerovatnoće i matematike. Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga I, 168. 35

11

donijeti sud i izabrati najbolje rješenje.41 Školu moderne geometrije stvorio je Korado Segre (1863-1924) u Italiji. Anri Poinkare je uz mnoge druge počeo istraživati najuopštenija kretanja što na kraju postaje predmet topologije, jednog od najbogatijih polja moderne matematike.42 Alfred Nort Vajthed (1861-1947) i Bertnard Rasel (1872-1970) rade na tome da svu matematiku učine formalnim izrazom logičkih odnosa na temeljima rada Đuzepea Peana (1858-1932) i drugih koji su oko 1900. godine pokušavali brojeve potpuno definisati i razraditi dajući im logičke definicije i formulacije, posebno u aritmetičkim operacijama. Kurt Fridrih Gedel (19061978) je 1931. godine dokazao da je zaista moguće da postoje tvrdnje koje su u ograničenom broju postupaka ne mogu ni dokazati niti opovrgnuti. To je pojmu istinitosti zadalo težak udarac jer se ona više ne može temeljiti na formalnom skladu i održivosti ako postoje tvrdnje koje u datom sistemu nisu ni istinite ni neistinite u bilo kom stvarnom smislu.43 Brzi razvoj matematike je zahtjevao sistematizaciju ove nauke u tematska poglavlja radi lakšeg učenja i izlaganja. Francuski matematičari su se povezali i zajedno radili pod pseudonimom Nicolas Bourbaki.44 Ta grupa je radila na tome da u obliku enciklopedije sakupi sva dotadašnja dostignuća u modernoj matematici. U međuratnom periodu raste značaj matematike jer se shvatilo da usavršavanje apstraktnog vodi do uspjeha u konkretnom radu.

Biologija i teorija gena Najznačajniji problemi kojima se biologija bavila u međuratnom periodu bili su evolucija i nasljeđivanje, biologija ćelije, priroda žive supstance i porijeklo života. Neime, krajem 19. stoljeća je u biologiji preovladao pojam evolucije. Opšteprihvaćena je Darvinova teorija po kojoj su svi organizmi genetski srodni, što je komentar njegove knjige „Porijeklo vrsta“. Međutim, Darvin nije uspio objasniti mogući ili stvarni mehanizam nasljednih varijacija. Gregor Mendel (1822-1884) je bio taj koji je na osnovu svojih do tada nepoznatih istraživanja, dao objašnjenje za sve pojave nasljeđivanja. Od tada je proučavanje nasljeđivanja postalo centralna disciplina biologije 20. stoljeća. Međutim, u Sovjetskom Savezu je genetika, posebno nakon 1936. godine, kao polaznu tačku uzimala neke druge, nemendelevske mehanizme. Istraživanje odnosa među organizmima u prirodi, koja su uslijedila nakon labaratorijskih

41

Isto, 169. Oslanjajući se na znanja njemačkih matematičara kao što je bio Herman Grasman (1809-1907), škola je izražavala svojstva neeuklidskih prostora, a kasnije i algebarskih funkcija. Isto, 170. 43 Značaj tog otkrića će se pokazati kada se ono proširi izvan granica aritmetike i zahvati empirijske znanosti. Tako je logika obogaćena paradoksima koje je teško shvatiti, a nemoguće se ne obazirati na njih. Isto, 172. 44 Isto, 226. 42

12

istraživanja i matematičkog pristupa problemu, dovodi do nastajanja nove grane biološke nauke poznate pod imenom bihejviorizam ili etologija (ponašanje životinja).45 Zasnovana je na otkriću „uslovnog refleksa“ 1903. godine od strane sovjetskog naučnika Ivana Pavlova (1849-1936).46 Njegovo otkriće služi mladim naučnicima koji razvijaju ovu nauku među kojima je Džon Brodus Votson (1878-1958) u Sjedinjenim Državama.47 Funkcije nervnog sistema sisara i ljudi postale su pristupačnije ispitivanju nakon usavršavanja postupka anestezije i aseptičnosti što dovodi do sigurnijih hirurških zahvata. Čarls Skot Šerington (1857-1952) je dobio Nobelovu nagradu za mir 1932. godine nakon što je vršio operacije na životinjama isključivši mozak, iz čega su proistekla kasnija važna istraživanja koja su se odnosila na ponašanje ljudi. Otkriće prvog antibiotika, penicilina, od strane britanskog bakteriologa Aleksandra Fleminga (18811955) 1929. godine označilo je revoluciju u borbi protiv prevencije specifičnih bolesti.48 Njemački embriolozi Vilhelm Ruks (1850-1924) i Hans Adolf Edvard Driš (1867-1941) su proučavali embrione i način na koji se njihovi dijelovi počinju diferencirati. Hans Špeman (1869-1941) je izvodio sjajne eksperimente kalemljenjem na daždevnjaku. On je 1936. godine za svoja istraživanja, koja su rezultirala otkrićem onoga što je danas poznato kao „embrionalna indukcija“, dobio Nobelovu nagradu za fiziologiju ili medicinu.49 Naziv geni je prvi predložio danski botaničar Vilhelm Johensen (1857-1927), ali su teoriji gena njen današnji oblik dali američki genetičar i embriolog Tomas Hant Morgan (1866-1945) nakon niza obavljenih eksperimenata. Za ta istraživanja Morganu je dodjeljena Nobelova nagrada 1933. godine.50 Morgan je svojim djelom dokazao da su hromozomi nosioci Mendelovih faktora, odnosno Johensenovih gena. Nukleinskim kiselinama naučnici tokom tridesetih godina 20. stoljeća pridaju posebnu važnost u procesu nasljeđivanja proučavajući strukturu i konstantnost DNK.51 Dokazano je da geni u jezgri mogu uticati na mnoga ljudska svojstva kao što su krvna grupa,

Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga I, 19. Sovjetska psihologija počiva na djelu Pavlova i kao takva je na fiziološkim temeljima jer je išla smjerom eksperimentisanja unutar fizikalnih baza ponašanja i navika kojima bi ona mogla biti uslovljena. Frojdove teorije su u Sovjetskom Savezu odbačene kao buržoaske pretpostavke. Isto, 273. 47 Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 1, 571. 48 Iako su Kinezi stoljećima upotrebljavali plijesan za liječenje zagnojenih površinskih rana, a ruski i američki naučnici primjetili antibakterijsko djelovanje nekih plijesni prije Prvog svjetskog rata, britanski bakteriolog Aleksandar Fleming je 1929. godine naišao na takvu plijesan koja je pokazala sposobnost uništavanja određenih tipova bakterija. Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga II, 177. 49 Nobelova nagrada odnosno, njih pet, dodjeljuju se svake godine od strane Nobel foundation, fonda koji je osnovao Alfred Bernard Nobel. Dodjela je počela 10. decembru 1901. godine, na petu godišnjicu od osnivačeve smtri. Nagrade se dodjeljuju iz područja fizike, hemije, psihologije ili medicine, književnosti i mira. Svaka se sastoji od zlatne medalje, diplome koja nosi citat, i iznosa novca koji zavisi od prihoda fondacije, a minimalna je 30,000 dolara. Nagrada može biti podjeljena između dva ili tri dobitnika. 50 Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga II, 6. 51 Već tada se saznalo da je DNK nosilac specifičnih genetskih šifri i da je ona ta koja stvara različite specifične proteine u tijelu i to posredstvom molekularnih kalupa sastavljenih od RNK (ribonukleinske kiseline). Isto, 9. 45 46

13

neke vrste sljepoće za boje i hemofilija.52 Kasnije su se izrađivala rodoslovlja pa je bilo moguće predvidjeti do čega bi mogao dovesti neki brak. Međutim, genetičko proricanje nikada nije moglo biti 100% tačno jer je zavisilo od teorije vjerovatnoće. Istraživanju nasljedstva dat je snažan poticaj kada je 1927. godine Herman Džozef Mular otkrio da se upotrebom rengenskih zraka mogu izazvati mutacije kod vinske mušice.53 Napredaku biologije 20. stoljeća pridonijeli su Ronald Fišer, J. B. S. Halden i S. G. Rajt koji su tridesetih godina razvili matematičke teorije kojim su označili početak „genetike populacije“ kao nove grane biološke nauke.54 Od tada se na vrste, uključujući i čovjeka, gleda kao na reproduktivne zajednice na čiji skup gena se, radi odabira i poboljšanja, moglo uticati.

Filozofija i humanističke nauke Nakon Prvog svjetskog rata dolazi do snažnog zamaha na polju društvenih nauka. Činjenice brze industrijalizacije, gradovi koji su nikli kao gljive, ekonomske krize koje su se ponavljale, mijenjanje odnosa između društvenih grupa i naroda, kao i društvene bolesti poput prestupništva, kriminala i rata, utiču na razvoj „nauke o ponašanju“. Prije Prvog svjetskog rata provedeno je mnogo ozbiljnih proučavanja i analiza ljudskog ponašanja obavljenih unutar sistema i kulturnih normi zapadnog društva. Socijološku teoriju su razvili Emil Dirkem i mislioci, posebno u Njemačkoj i Italiji. Oni preispituju pozitivizam Ogista Konta i evolucionističku društvenu teoriju Herberta Spensera kao preovladavajuće teorije zapadnog društva 19. stoljeća. Maks Veber je proučavao odnos religije prema privrednoj etici i društvenom životu u hinduizmu, konfućionizmu, eoizmu i drevnom židovstvu, a sve u nastojanju da shvati te odnose u kršćanskim društvima Zapada.55 Nova shvatanja proizašla iz Geštalt-psihologije, kao i Frojdove psihoanalize, pružala su mnoštvo činjenica potrebnih za proučavanje društva.56 Teorija Geštalt-psihologije koju su početkom 20. stoljeća u Njemačkoj Ta otkrića su pobudila nadu da bi uzgajanje ljudske rase (eugenika) moglo dovesti do njenog poboljšanja. Iako se u vezi sa tim pojavljuju i neke moralne dileme i nedoumice, eugenika je postala aktivni pokret u dvadesetim godinama, a ponovo je stavljena u prvi plan u nacističkoj rasnoj politici. Isto, 12. 53 Otkriće vještačkih metoda pomoću kojih su se izazivale mutacije bilo je veoma dragocjeno za napredak genetike. Naučnici nisu ni do danas uspjeli, osim u veoma maloj mjeri, da kontorlišu proizvedenu mutaciju. Pokazalo se da su mutacije, bile one proizvedene ili spontane, uglavnom štetne po organizam. Isto, 14. 54 Genetika populacije se nije bavila nasljedstvom pojedinca nego nasljedstvom grupa. Iz toga je nikao pojam „gene-pool“, skup gena ili cjelokupnost gena koji se javljaju kod svih organizama unutar jedne populacije. Iz toga je nastao skup novih sistematskih principa po kojima su se ocjenjivale mutacije, pa je postalo jasno da će se odabirati one mutacije koje će osposobiti populaciju da se što uspješnije razmnožava. Isto, 16. 55 Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 1, 594. 56 Gestalt-psihologija se iz Njemačke proširila u zapadnu Evropu, Veliku Britaniju i Sjedinjene Države. Ona je eksperimentalno utvrdila, što je primjenjeno na mnogim poljima, da pojam strukture ili cjeline, koja određuje ono što se primjećuje i kako se primjećuje, u stvari cjelina a ne samo skup odvojenih dijelova. Isto, 571. 52

14

razvili tri berlinska psihologa, Maks Verthajmer (1886-1943), Volfgang Keler (1887-1967) i Kurt Kofka (1886-1941), ima značajnu ulogu u razvoju modernih ideja proširivši se na psihologiju i medicinu u međuratnom periodu.57 Psihoanaliza Sigmunda Frojda (1856-1939), bečkog specijaliste za nervna oboljenja, je imala najjači odjek ne samo u društvenim naukama nego i u javnom mijenju.58 Frojd je izgradio teoriju po kojoj je zreo punoljetnik samo onaj pojedinac koji se probio kroz uzastopne faze emocionalnog sazrijevanja od najranijeg djetinjstva do mladelačkog doba. Iako je izazvao mnogo straha i negodovanja frojdizam je postao sastavni dio društvene misli skrenuvši pažnju na skrivene poticaje iz kojih izvire djelatnost i razotkrivši mnoge ustaljene konvencije i tabue koji se odnose na seksualnost. Alfred Adler (1870-1937) je smatrao da čovjekov glavni poriv nije onaj koji vodi ljubavi nego onaj koji vodi vlasti, te da se različito ponašanje kod ljudi može pripisati osjećaju nedostatka snage ili podsvjesnoj nesigurnosti.59 Karl Gustav Jung (1875-1961) je generalizovao Frojdovo shvatanje libida nazvavši ga „elan vital“ koji nije specifično seksualan, a sistem čovjekove ličnosti vidi u suprotnostima mišljenja i ponašanja, osjećaja i intuicije, unutrašnjeg i vanjskog čovjekovog svijeta, pa kada jedna od tih suprostavljenih tendencija gospodari sviješću druga je prisutna u podsvjesti.60 U nastojanju da prodru u unutrašnji svijet čovjeka i njegove ličnosti, klinički psiholozi su razvili projektivne testove od koji je najpoznatiji Roršahov test, nazvan po švicarskom psihijatru Hermanu Roršahu (1884-1922) koji ga je sastavio.61 Filozofija Francuza Anri Bergsona (1859-1941) sadržana u djelu Dva izvora morala i religije (1932), zatim Nijemaca Hansa Driša (1867-1941) u djelu Etika (1926) i Nikolaja Hartmana (18821950) u djelu Ontologija (1933/50) nastavak su „filozofije života“. Herman Kajzerling (18801940) u svom Putnom dnevniku jednog filozofa (1919), kao i Osvald Špengler (1880-1936) u svojoj knjizi Propast Zapada (1918-1922), tretiraju civilizaciju kao živa bića te zamjeraju Zapadu „odsustvo čula“.62 Edmund Huserl (1859-1938), začetnik fenomenologije, u

Razvijaju se teorije o inteligenciji, memoriji i psihosomatskoj medicini. Geštaltisti smatraju da ljekar koji liječi astmu ili čir na želucu mora imati u vidu i ličnost pacijenta. Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga II, 248. 58 Frojd je tvrdio da pojedinac ima određenu zalihu nesvjesnih primitivnih instikata koju je nazvao „ono“ (das „Es“), a koj i stalno teže tome da utiču na razvoj svijesti pojedinca, na njegovo „ja“ (das „Ich“). Njegova emocionalna energija se poistovječuje, odnosno proističe iz onoga što je nazvano „libido“ (želja, požuda), a za koji se smatra da je količinski određen u svakoj osobi posebno. Libido se izvodi iz težnje za ljubavlju i težnje da se u ljubavi nađe zadovoljenje, ali se ta težnja može kanalizirati u različitim smjerovima. Isto, 249. 59 Taj osjećaj se može manifestirati povlačenjem u sebe, agresivnosti odnosno autoritativnim ponašanjem kojim se u stvari kompenzira „kompleks manje vrijednosti“. Isto, 250. 60 Isto, 251. 61 Roršahov test se sastoji od većeg broja mrlja raznobojnih tinti i raznog oblika. Osoba koja se podvrgava ispitivanju opisuje šta vidi i osjeća gledajući ih, iz čega se izvlače elementi psihodinamične konstitucije. 62 Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 1, 621. 57

15

međuratnom periodu objavljuje djela Formalna i transcedentalna logika (1929), Kartezijanska razmišljanja (1932) i Iskustvo i rasuđivanje (1939), utičući svojom filozofijom na Šelera, Hajdegera i egzistencijalizam Sartra, koji u međuratnom periodu piše svoj filozofski roman Mučnina (1938). Nakon Prvog svjetskog rata se „principu kulturne nadmoćnosti“ suprostavlja „princip kulturne raznolikosti“. Tome doprinose antropološka proučavanja na živim ljudskim zajednicama koja su rezultirala djelima kao što su Argonauti zapadnog Pacifika (1922) od Bronislava Malinovskog (1884-1924) i djelima antropologa Alfreda Redklif-Brauna. Djela Franca Boasa i njegovih učenika koji su proučavali indijanska plemena u Sjedinjenim Državama, Kanadi i južnoj hemisferi, kao i djela Alfreda Kasa u Meksiku, nizozemskih učenjaka u Indoneziji i francuskih istraživača u Africi, Okeaniji i Latinskoj Americi, dala su nemjerljiv doprinos u razumjevanju cijelih društava i kultura.63 Djelo Obrasci kulture (1934) Amerikanke Rut Benedikt, govori o shvatanju kulture kao posebne veze između vjerovanja i društvenih navika, a koja daju kalup za ponašanje i ličnost svakog novog člana. Početkom 20. stoljeća se pojavio rasizam u obliku pojma o „teretu bijelog čovjeka“ oslanjajući se na evolucionu teoriju o preživljavanju više rase ili o njenom izdizanju iznad drugih.64 Do vremena kada su nacisti osvojili vlast, rasne teorije su bile srušene naučnim istraživanjima.65 Uprkos tome, rasne pretpostavke su igrale značajnu ulogu u društvima Zapada. Sve se to odražava i na proučavanje povijesti. Njemački historičar Karl Lampreht (1856-1936) je društva proučavao kao kulturne cjeline pokušavajući uz pomoć psiholoških pojmova opisati cijela razdoblja.66 Osvald Špengler (1880-1936) je na civilizaciju gledao kao na nezavisni organizam koji prolazi kroz cikluse, pa je savremeni ciklus zapadne civilizacije uporedio s razdobljem propadanja.67 Iskopavanja na Arikamedu su otkrila blisku vezu između Rimskog carstva i južne Indije u 1. i 2. stoljeću n.e. 68 Otkriće Tutankamonove grobnice od strane Engleza Havarda Kartera 1921. godine je zauvijek promjenilo sliku evropske i svjetske kulture.

Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga II, 260. Pretpostavke o rasnoj nadmoći su tokom cijele ljudske povijesti odražavale etnocentrizam svakog društva ili vladajućih struktura kojima su drugi bili „barbari“, „robovi po prirodi“ ili „niža pasmina izvan zakona“. Isto, 261. 65 Bijeli čovjek je morao priznati kulturno bogatstvo drevnih civilizacija Bliskog Istoka, Kine i Indije, kao i višu sposobnost Japanca da rukuje i razvija tehnologiju. Testovi koji su se davali osoblju američke vojske pokazali su da su rezultati uslovljeni jakim uticajem društvenog i kulturnog iskustva pojedinca pa je tako prosjek bodova crnaca iz gradskih područja bio veći od prosjeka bodova bijelaca iz nekih seoskih područja. Isto, 262. 66 Isto, 271. 67 Engleski historičar Arnold Tojnbi (1889-1975) se služio sličnom teorijom tražeći uzroke koji su proizvodili razdoblja dinamike i slabljenja snage velikih civilizacija. Isto. 68 Iskopavanja u pustinjama centralne Azije su pokazala uske veze između događaja u Indiji i Kini, kao i otkriće bliskih dodira između helenističkog svijeta i Azije do kojih je dolazilo duž puta kojim se prevozila svila iz Kine, i duž ceste kroz Baktriju u Indiju. Isto 63 64

16

TEHNIKA Nauka i tehnika su sve do pojave moderne industrije išle odvojenim pravcima. Nauka je bila akademska u rukama učenjaka, a tehnika empirijska u rukama zanatlija. Taj jaz su u 20. stoljeću premostili inžinjeri. Tehnika, koja je svojim većim dijelom nastala iz prirodnih nauka, temeljila se na Njutnovim principima i otkrićima iz fizike, hemije, astronomije i geologije postignutim krajem 19. stoljeća. Fizika je poslije Aristotela stagnirala dva milenijuma sve dok je nije obnovio kritički duh 17., a posebno 18. stoljeća.69 Pronalazak vještačke radioaktivnosti kao i otkriće vještačkih metala poput tehnecijuma, nemaju veliki značaj sve do Drugog svjetskog rata kada, počevši od 1940. godine, Sjedinjene Države vrše ubrzana istraživanja koja će rezultirati sirovinom za prvu atomsku bombu 1945. godine.70 Najnaprednija tehnologija se nalazila u Velikoj Britaniji i Njemačkoj, odakle dolazi i najveći broj novih pronalazaka. Nova politička karta Evrope nakon Prvog svjetskog rata dovela je do nešto drugačije raspodjele tržišta i industrijskih regiona. Primat u primjeni tehnologija polako preuzimaju Sjedinjene Države, djelom i Japan, da bi sredinom stoljeća u prvi plan izbio SSSR.71 Prvi svjetski rat je ubrzao tehnički razvoj, učinio efikasnijim proces proizvodnje, stvorio mnoge nove proizvode, te uticao na to da se započeti tehnički pronalasci nastave i u posljeratnom periodu. U Evropi i Americi je postojao sistem patenata i prije nego što se razvila moderna industrija. Taj sistem je značio poticaj za pronalazače, ali je uticao i na stvaranje monopola. Iz tih razloga Sovjetski Savez odbacuje patente smatrajući da pronalasci, koji mogu uticati na povećanje proizvodnje, moraju biti vlasništvo cijelog naroda. Nakon Prvog svjetskog rata su pronađene nove geofizičke metode istraživanja, ali se metodi vađenja i pripreme rude praktično nisu promjenili od antičkog doba. Mehanizacija je samo rasteretila čovjeka i povećala proizvodnju.72 Metalurgija, koja je dugo bila tehnika, u međuratnom periodu postaje nauka koja je čvrto vezana za skup fizičkih nauka.73 Nove metode dobijanja metala, kao i posebne čelične legure mnogo jače i tvrđe od čelika se

Lavoazjeov zakon o održanju materije iz 1784. godine, a zatim i zakoni Daltona i Prusta otvaraju put modernoj fizici što rezultira otkrićem mnogobrojnih metala. Elektroliza omogućava Dejviju da 1807. godine izdvoji natrijum i kalijum. Sent Kler Devil, koga novčano pomaže Napoleon, uvodi 1854. godine industrijsku proizvodnju aluminijuma, a koji je već 1827. godine izdvojio Veler. Herul 1886. godine izdvaja aluminijum elektrolizom jedne rastopljene soli, što dovodi do ekspanzije aluminijuma, posebno u aeronautici koja svoj razvoj doživljava u međuratnom periodu. Mendeljejev uvodi periodni sistem elemenata 1869. godine što omogućava da se predvide novi elementi. Bekerel otkriva radioaktivnost uranijuma i torijuma 1896. godine, a Pjer i Mari Kiri 1898. godine izdvajaju polonijum, a zatim i radijum. Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 3, 703. 70 Isto. 71 Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga I, 283. 72 Međutim, može se navesti jedan novi postupak, a to je flotacija i pojava legura čelika na bazi nikla i hroma počevši od 1890. godine. Od 1906. godine se izvodi i otvrdnjavanje određenih legura aluminijuma, a izrađuje se i duraluminijum. Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 3, 703. 73 Isto. 69

17

dobivaju putem Volframovog metoda koji se masovno počeo koristiti od 1920. godine. Čelična industrija je napredovala zahvaljujući uvođenju električne visoke peći, procesu usavršavanja tehnike pročišćavanja liva, te usavršavanju kvaliteta čelika hemijskim procesima. Na taj način se produžio vijek trajanja alatima i mašinama kojim se služila industrija za 25 do 100 puta, te povećala brzina kojim su mašine radile kao i tačnost izvedbe proizvoda.74 Sve ove legure su potrebne za mašinogradnju, a vrši se i pročišćavanje metala, najprije za elektrogradnju (bakar), zatim za elektroniku (silicijum i germanijum) i na kraju za nuklearnu industriju. Pronalazak novih materijala pod imenom „plastična masa“ značio je revoluciju u hemijskoj industriji koja je, procesom nazvanim „polimerizacija“ iz mnogih izvora (nafta, katran, celuloza, šećerna trska) uspjela proizvesti žilava vlakna, ploče i izlivne plastične oblike. Nakon 1930. godine veliki broj plastičnih materijala se i komercijalno proizvodi, naročito u Njemačkoj. Period između dva rata predstavlja treću fazu razvoja hemijske industrije, u kojoj su najznačajnija otkrića Haler-Bošov metod proizvodnje nitrogena pod visokim pritiskom, nova hemijska jedinjenja, nova tehnika rafinisanja nafte, sintetička vlakna i vještački kaučuk. U međuratnom periodu ostvaren je veliki napredak u industriji nafte koja postaje jedna od najjačih u tehničkom pogledu, a zahvaljujući uvođenju naučnih metoda istraživanja i postupaka kontinualne rafinacije.75 Električni motori su konstruisani pred kraj 19. stoljeća ali se kao pogonska snaga u industriji počinju upotrebljavati od 1920. godine u Evropi.76 Četverotaktni benzinski motori, koji se komercijalno proizvode već od 1877. godine, u periodu između dva rata se dalje usavršavaju upotrebom lakših i otpornijih materijala.77 U međuratnom periodu konstruisana je turbina na benzin ali je njena masovna upotreba zavisila od metala koji su mogli odoliti veoma velikoj temperaturi. Elektricitet i nafta postaju osnovni izvori pogonske snage što omogućava bolje, efikasnije i rentabilnije poslovanje u industriji, saobraćaju, zagrijavanju i osvjetljavanju. Veliki broj inovacija, novih uređaja i mnogo međusobno povezanih pronalazaka u tehnici ostvarenih u međuratnom periodu, zauvijek su promjenili industriju, transport, saobraćaj i komunikacije, mjenjajući tako i izgled čovjekovog života u svim njegovim pojedinostima.

Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga I, 295. Po tradiciji, 1859. godina se uzima kao početak naftne industrije u Sjedinjenim Državama gdje trust Dž. Rokfelera (1839-1937), Standard Oil, kontroliše 90% američke naftne industrije. Holanđani posjeduju bogata nazališta u holandskoj Indiji. Oni su svoju naftnu kompaniju 1907. godine udružili sa jednom engleskom naftnom kompanijom formirajući tako grupu Šel. Srednji istok je ušao u svijet nafte 1909. godine osnivanjem Angloperzijske kompanije nakon otkrića nalazišta nafte u Iranu. Ser Vinston Čerčil, tada prvi lord admiraliteta, je 1914. godine prepoznao važnost pogona ratnih brodova na mazut, te utiče na to da britanska vlada preuzme glavnu ulogu u ovoj kompaniji koja danas postoji kao grupa BP. Francuska kompanija za naftu osnovana je 1924. godine radi eksplatacije nafte u Iraku (ugovorima dobiva pravo na 23,75% iračke nafte koji je prije Prvog svjetskog rata bio njemačko-turski). Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 3, 703. 76 Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga I, 307. 77 Njemački inžinjer Rudolf Dizel je 1897. godine napravio dvotaktni motor slabije potrošnje. Isto. 74 75

18

Komunikacije, željeznica, civilna avijacija i automobilska industrija Revolucija u komunikacijama se dogodila u dvadesetim godinama 20. stoljaća. Radioemisije počinju 1920. godine kada je radio-stanica u Pitsburgu, Pensilvanija (SAD), emitovala rezultate predsjedničkih izbora.78 Tokom tridesetih godina 20. stoljeća frekventna modulacija zamjenjuje amplitudnu u radio-prenosu. Prekomorska radio-telefonija na komercijalnoj bazi počela je funkcionisati između Velike Britanije i Sjedinjenih Država 1927. godine, a u narednih pet godina se proširila i na druge velike zemlje. Radio-telefonska služba sa brodovima uvedena je 1920. godine. Jedan od najvažnijih primjena kratkih talasa je sistem za detekciju koji su Amerikanci tokom Drugog svjetskog rata nazvali radar (Radio Detecting And Ranging). Međutim, prvi sistem za elektromagnetnu detekciju je postavljen 1935. godine na obali Normandije radi otkrivanja ledenih bregova.79 Električno prenošenje slika putem ćelija osjetljivih na svijetlo (fotoćelija), kojima se snima slika i prenose proizvedeni signali omogućava svjetskoj štampi da od 1924. godine u slikama izvještava o događajima preko Atlantika. Nakon istraživanja u Njemačkoj, Velikoj Britaniji i Sjedinjenim Državama objavljen je patent ikonoskopa ili cijevi televizijske kamere. Televizijski programi se eksperimentalno emituju od 1927. godine, a od 1930. godine se u ovim zemljama i SSSR-u neki programi emituju za javnost. Televizijski aparati su ušli u komercijalnu primjenu uoči Drugog svjetskog rata.80 Automobili i avion (aeroplan) su doveli do revolucije u transportu 20. stoljeća. Međutim, željeznice su i dalje ostale najveći prevoznik tereta i najvažnija karika u industrijskom sistemu. Napredak ostvaren u međuratnom periodu ogleda se u elektrifikaciji pruga, kao i u zamjeni parnih lokomotiva dizel-motorima na naftu.81 Trans-sibirska željeznica dovršena je 1917. godine povezujući srednju, evropsku Rusiju, sa njenom lukom na Tihom okeanu, a željeznica Berlin-Bagdad, koju je Njemačka zamislila prije Prvog svjetskog rata, dovršena je 1940. godine. Velika Britanija je gradila željeznicu od Kaira do Kejptauna radi iskorištavanja rudnih bogatstava Afrike. U Mandžuriji je u međuratnom periodu izgrađena mreža pruga. Moskva je dvadesetih godina 20. stoljeća izgradila podzemnu željeznicu što je dovelo do velikog oduševljenja nacije. Avion (aeroplan), koji je prije Prvog svjetskog rata bio u eksperimentalnoj fazi, u međuratnom periodu se koristi za potrebe civilne avijacije. Englezi, Francuzi, Holanđani i Belgijanci su radi održavanje veza sa njihovim kolonijalnim posjedima osnovali mnoge

Radi se o predsjedničkim izborima između Vorena Hardinga i Džejmsa Koksa nakon kojih je Harding postao 29. predsjednik Sjedinjenih Država. 79 Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 3, 847. 80 Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga I, 406. 81 Uvode se snažnije lokomotive, specijalno konstruisani vagoni i gornji sloj (pruge, pragovi) što je omogućavalo veće brzine pri većem opterećenju. Isto, 394. 78

19

međunarodne zračne linije tokom dvadesetih i tridesetih godina 20. stoljeća. Britiš Imperijal Ervejs (British Imperial Airways Ltd.) je dobio ovlaštenje za rad 1924. godine, kao i novčanu pomoć od vlade uz uslov da uspostavi avio saobraćaj po cijelom Komonveltu. Pan Amerikan Ervejs (Pan American Airways) uvodi prvu putničku liniju preko Atlantika 1939. godine, i prvu preko Tihog okeana 1935. godine.82 Čarls Lindberg je bio američki pilot i prvi čovjek koji je samostalno preletio Atlanski okean. On je avionom „Duh Sent Luisa“ (The Spirit of St. Louis) za 33 sata i 30 minuta preletio od Njujorka do Pariza 21. i 22. maja 1927. godine. Avioni su postali simbol progresa i ostvarenje futurističkog sna o novom društvu zasnovanom na stalnim tehnološkim inovacijama i neograničenom prosparitetu potrošača.83 Industrijska ekspanzija je krajem 19. stoljeća bila koncentrisana na željeznice i čelik, dok su u ekspanziji dvadesetih godina 20. stoljeća preovladavali građevinarstvo i nekoliko novih industrija za proizvodnju potrošačkih dobara: frižidera, telefona, automobila i električnih aparati. Prva vozila na benzinski pogon konstruisana su u Evropi sedamdesetih godina 19. stoljeća, a u Sjedinjenim Državama početkom devedesetih godina istog stoljeća. Henri Ford je 1909. godine nakon šesnaest godina eksperimentisanja, primjenivši montažnu traku, izradio svoj čuveni Model T u Detroitu, i to po cijeni pristupačnoj za Amerikanca srednje klase. On je posjedovao veći dio akcija svoje kompanije ne želeći da bude zavisan od kreditora i akcionara. Dženeral Motors (General Motors) je do 1927. godine postao najveći koncern ispred Forda i Krajslera (Chrysler), a ova tri proizvođača postaju čuveni kao „velika trojka“. Prvi proizvođač automobila izvan Sjedinjenih Država koji proizvodi za masovno tržište je francuski Citroen (Citroën), osnovan 1919. godine. Sigurnosna stakla, koja su izrađena tako da se pri pucanju pretvore u listiće, hidraulične kočnice, kao i ojačanja karoserije, samo su neka od inovacija međuratnog perioda u automobilskoj industriji.84 Kako je rastao motorizovani transport ukazala se potreba za autocestama. Italija je prva, tokom dvadesetih godina 20. stoljeća, izgradila autoput (autostrada) na koji se moglo ući samo na određenim mjestima, dok je Njemačka tokom tridesetih godina 20. stoljeća gradila čitav niz autoputeva (autobahnen) u vojničke svrhe.85

Američka avio industrija se koncentrisala na Zapadnoj obali: Boing (Boeing) u Sietlu, Lokid (Lockheed) u Burbanku, Daglas (Douglas Aircraft Company) u Santa Moniki i Nort Amerikan (North American) u Los Anđelesu. Južna Kalifornija je dvadesetih godina bila za avioindustriju isto što i Detroit za autoindustriju. Pojavile su se i prve komercijalne aviokompanije od kojih dominantno mjesto zauzimaju Trans Vorld Erlajns (Trans World Airlines TWA), Junajted (United) i Amerikan Ervejs (American Airways). Isto str. 389. 83 Zgrada Empajer Stejt Bilding je projektovana s jarbolom koji je zamišljen kao pristanište za Dirižabl, a za koji se vjerovalo da će biti luksuzno transportno sredstvo budućnosti. Zgrada je otvorena 1951. godine, a okolnosti su bile mnogo turobnije nego što je projektant predvidio. 84 Anri Pero je 1919. godine usavršio servo kočnicu koja pomaže vozaču da sa manjom silom dejstvuje na pedalu kočnice. Čarls Vasejdž je 1920. godine izumio princip kočnice „duo-servo“ koju i danas primjenjuju američki proizvođači. Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 3, 783. 85 Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga I, 379. 82

20

KULTURA Bogate zemlje su najjasnije izražavale glavne društvene i kulturne promjene međuratnog perioda. Dod su siromašnija društva stagnirala, Sjedinjene Države, zemlje na sjeveru i zapadu Evrope i Čehoslovačka, nakon Prvog svjetskog rata ostvaruju visok prihod po stanovniku i nivo pismenosti. Ogroman broj ljudi je živio u velikim gradovima ali su grad i selo približeni pojavom široke potrošnje, reklame i širenjem masovnog obrazovanja. Prvi put u historiji gotovo svi Evropljani u velikim državama dobivaju osnovno, pa i šire obrazovanje. Nekoliko dnevnih listova između dva rata postiže tiraž preko dva miliona primjeraka utičući na oblikovanje kulturne i političke svijesti čovjeka.86 Kultura međuratnog perioda je krcata idejama koje potkopavaju autoritet i porodicu čemu doprinosi i vulgarizacija Frojdove teorije. Emancipacija žene u ovom periodu predstavlja mnogo više od zakonskog i političkog pitanja jer je žena sve manje ograničena kućom zahvaljujući tehničkim pomagalima u domaćinstvu. Prvi svjetski rat je donio ogromnu promjenu u većini zemalja uključivši ženu u muški posao, ali i nesrazmjerom stanovništva što dovodi do krupnih promjena u seksualnom ponašanju i kreativnim djelatnostima. Liberalna civilizacija toliko je oslabila instituciju crkve da ova nije bila u stanju djelovati u pravcu moralnog preporoda.87 Pred Prvi svjetski rat i tokom njega je bilo mnogo raznovrsnih nastojanja kao što su futuristi u Italiji, budetljani u Rusiji i dadaisti u Švajcarskoj, koji su iznosili zahtjeve za promjenama u pogledima na kulturu.88 Jedan broj značajnih pisaca umire u ovom razdoblju.89 Jedan od njih, Franc Kafka (1883-1924) u svome djelu Kažnjenička kolonija (1919) pokazuje tužan proročki dar opisujući život u budućim koncentracionim logorima koji su tragična pojava u Evropi 20. stoljeća. 90 Tokom cijelog međuratnog perioda stvarali su Boris Pasternak, Mihajl Bulgakov, Bernard Šou, Moris Meterlink, Andrej Žid, Hajnrih Man, Pol Valeri, Romen Rolan, Erih Marija Remark, Bertolt Breht, Oldos Haksli, Tomas Eliot, Andre Marlo, Štefan Cvajg, Žan Žirodu, Virdžinija Vulf,

Džon M. Roberts, Evropa 1880-1945, 525. Značajan činilac kulturne i društvene istorije međuratnog perioda, iako ga historičari nisu dovoljno promatrali, bilo je i povećanje prostitucije u velikim gradovima što navodi većinu evropskih zemalja da uvede svojevrsnu policiju koja bi nadgledala tu djelatnost ograničavajući je na određene ulice ili bordele. Isto, 533. 88 Futurizam je književni pravac isključivo u Italiji od 1910. godine pa na dalje, koji se nadovezuje na ekspresionizam i kome je glavni teoretičar F. T. Marineti, izdavač prvog Manifesta futurizma (1909) u pariškim novinama Figaro. Traži potpuni prekid sa svakom estetskom tradicijom, a tempo savremene tehničke civilizacije određuje kao vrelo stvaralačkih poticaja, težnji i motiva. Futurističke ideje, značajnije u teoretskom nego u stvaralačkom pogledu, našle su odraza u Rusiji u doba revolucionarnih previranja, posebno kod pjesnika Vladimira Majakovskog. Tvrtko Čubelić, Književnost, Panorama, Zagreb 1966., 182. 89 Smrt odnosi Marsela Prusta 1922., godine, Anatola Fransa, Franca Kakfu i Džozefa Konrada 1924., Reinera Mariju Rilkea 1926., Tomasa Hardija 1928., Vladimira Majakovskog 1930., Anri Barbisa 1935., Maksima Gorkog i Frederika Garsiju Lorku 1936., Karela Ćapeka 1938., i druge. 90 Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 1, 119. 86 87

21

Mihajl Šolohov, Leonid Leonov, Judžin O'Nil, Džejms Džojs, Luidži Pirandelo, Rože Marten di Gar, Albert Kami i drugi. Tomas Man sa svojim djelom prevazilazi okvire književnosti na njemačkom jeziku. On nakon Prvog svjetskog rata piše roman Čarobni brijeg (1924) razvijajući filozofske i političke diskusije kroz koje posmatra Evropu iz vremena Lige naroda, kao i nedoumice između liberalnih ideologija 19. stoljeća i novih sistema. Dobitnik je Nobelove nagrade za književnost 1929. godine što mu otvara vrata svjetske slave.91 Herman Hese (18771962) u svojim romanima ne izražava društvenu dimenziju poput Tomasa Mana, već svoje lično iskustvo religiozne prirode.92 Italijanski futuristi su sa svojim vođom Filipom Tomasom Marinetijem, koji je u Manifestima iz 1913. godine tražio raskid sa kulturnom i humanističkom tradicijom u ime vijeka mašine, bili uz Benita Musolinija.93 U Njemačkoj je sastavljena grupa od književnika koji su smatrali da inteligencija treba učestvovati u političkom životu. Njemački aktivisti su, suprotno futurističkom iracionalizmu, govorili o državi razuma (logokratiji) boreći se za ostvarivanje humanijeg društva.94 Pritisak autoritarnih sistema dovodi do masovne političke migracije. Iz nacističke Njemačke je tridesetih godina izbjeglo oko 1500 književnika koji stvaraju obimnu emigrantsku književnost. Nacionalne kulture Latinske Amerike su izrasle iz evropskog korijenja. Međutim, one su tokom međuratnog perioda, iako i dalje pod uticajem kulturnih kretanja u Evropi, sve više postajale svjesne sebe. Razvoj događaja i u drugim zemljama evropskog porijekla (Kanadi, Australiji, Novom Zelandu i Južnoj Africi) ide ka svijesti o nacionalnom ili narodnom buđenju i kulturnom integritetu i nezavisnosti. Društva Latinske Amerike su bila manje integrisana na nacionalnoj osnovi i sadržavala su naslijeđe pretkolumbovskih kultura Maja, Inka i Azteka. 95 To naslijeđe u dodiru sa evropskim elementima u međuratnom periodu daje kulturnom izrazu Latinske Amerike poseban kvalitet. Kulturni pokret u Brazilu počinje 1922. godine kada su se, za vrijeme manifestacije Sedmica savremene umjetnosti u Sao Paulu, okupili pjesnici, kritičari, romanopisci i umjetnici.96 Taj događaj je dao zamah antievropskom pokretu koji dobro

Tomas Man je 1934. godine napustio Njemačku, provodi neko vrijeme u Cirihu, a zatim odlazi u SAD gdje u emigraciji objavljuje svoje čuvene romane Josip i njegova braća (1933-1943). Isto. 92 Nakon Prvog svjetskog rata Hese inspiraciju traži u religioznim filozofijama Istoka jer mu je razjedinjeni Zapad nije mogao pružiti. Isto. 93 Marineti je govorio: „Mi hoćemo da slavimo rat koji je slavalje svijeta, patriotizam, rušilačku ruku anarhiste, divne smtronosne ideje, prezir prema ženama“. Andrej Mitrović, Vreme netrpeljivih, 457. 94 U njemačke aktiviste se ubrajaju Hajnrih Man, Kurt Kilar, Ludvig Rajbiner, Ernest Bloh, Maks Brod, Karl Maria Veber, Alfred Volenštajn i drugi. Isto str. 532. 95 Društva Latinske Amerike su od nezavisnosti u prvoj četvrtini 19. stoljeća živjela u društvu kvazi-feudalne strukture sa latifundijama koje su obrađivale siromašne i nepismene seoske mase. Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga IV, 321. 96 Najbolji pjesnici te generacije su Mariju de Andrade, Osvald de Andrade i Manuel Bandeira. Roman ili pripovjetka su bili ili gradski ili regionalni, pisani više govornim nego književnim stilom. Najznačajniji pisci 91

22

predstavlja pjesnik Mariju de Andrade (1893-1945).97 U pjesništvu su se istakli slavni peruanski pjesnik Cezar Valjeho (1895-1938) i čileanski pjesnik Visente Eidobio (1893-1948). Argentiski pisci su nazvali jedan od najvažnijih književnih časopisa po glavnom liku čuvenog romana o životu gauča „Martin Fierro“.98 U tom časopisu je vidljiva težnja traženja domaćeg izraza i oslobađanja uticaja Evrope. Tokom 20. stoljeća narodi Azije i Dalekog Istoka su ponovno afirmisali tradicije svojih drevnih kultura i povezali ih, na ovaj ili onaj način, s kulturnim tokovima svoga vremena. Bal Gangadhar Tilak je krajem 19. i početkom 20. stoljeća unio u nacionalni pokret Indije učenje političkog aktivizma, crpeći svoje učenje iz Bhagavad Gite. Taj pokret postaje masovan kada je na njegovo čelo došao Mahatma Gandi. On je izjavio da se politička sloboda ne može odvojiti od društvenog oslobađanja, tvrdeći da Indija mora provesti društvenu revoluciju prije nego postigne političku nezavisnost. Povezao se sa halifatskim pokretom muslimana, kojeg je vodio Mevlana Abdul-Kelam Azada, i od jedinstva Hindusa i muslimana ostvario jedan od uslova za nacionalni razvitak. Insistirao je na radu kao načinu oslobađanja ljudi, čvrsto se držao načela da politička akcija treba izbjegavati nasilje , pa čak i neprijateljstvo prema onima protiv koga se bori. Gita je postala sveto pismo novog doba, glavni temelj o kome ovise etika, društvena učenja pa čak i političke akcije. 99 Iako su društvene ustanove hinduizma duboko ukorjenjene u običaju i zakonu, one se mogu mjenjati. Tako je poslije Prvog svjetskog rata Zakon o građanskom braku, donesen 1923. godine, dopuštao brakove između muškarca i žena različitih kasta te tako uzdrmao temelje brahmanskog shvaćanja kaste. Zakon o dobi pristanka iz 1929. godine je dob djevojaka za udaju povisio na 14 godina stavljajući van zakona običaj dječijih brakova star preko 2000 godina.100 Nakon revolucije 1911. godine, a posebno poslije Prvog svjetskog rata, Kinezi se upoznaju sa evropskim romanopiscima zahvaljujući prijevodima koji su prvi put bili dostupni. Ministar prosvjete je 1920. godine objavio da će paj-hua, govorni jezik, postati obavezan u osnovnim školama.101 Hu Še, mladi profesor koji se vratio iz Amerike, je hrabrio pjesnike da napuste zastarjele književne tradicije i da izražavaju sopstvene misli i iskustva. Iako su čitani francuski pisci, poput Viktor Igoa i Mopasana, marksistička književnost preovladava čak i međuratnog perioda su Eriku Verisimu (Gledajte poljski ljiljan, 1938), Žoze Linš de Regu (Fabrika, 1936., Pedra bonita, 1938). Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 1, 210. 97 Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga IV, 324. 98 Martin Fiero je glavni lik čuvenog romana o životu gauča, argentinskog pisca Hoze Hernandeza, objavljenog 1872. godine. Časopis je osnovan 1924., a izlazio je do 1927. godine. Isto, 325. 99 Ona je bila nadahnuće savremenom Hindusu, a njena poruka se predavala savremenom čovjeku u hiljadama verzija, što svjedoči broj knjiga objavljenih u međuratnom periodu na svim indijskim jezicima.Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga III, 290. 100 Isto, 293. 101 Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 1, 186.

23

mnogo prije stvaranja Narodne Republike Kine, progoneći i sputavajući „nacionalističke“ pisce, posebno 1931. i 1932. godine. Lu Suna (1881-1936), poznat kao „kineski Maksim Gorki“, je napisao Dnevnik jednog ludaka (1918), upoznavši kinesku čitalačku publiku s narodnom prozom i napadajući kineski društveni život. Kuo Mo-Jo prevodi djela Getea, Tolstoja, Turgenjeva, kao i čuvene Rubaije od Omera Hajama.102 Mao Tun od 1930. godine radi na stvaranju proleterske i neorealističke umjetnosti, a značajno za ovaj period je i afrimacija žena pisaca od kojih su mnoge postale slavne.103 Restauracija Meidžija u Japanu i svjesno prihvaćanje zapadnjačke kulture označavaju dvije naizgled suprostavljene tendencije u kulturi; jednu u oponašanju zapadnjačkog, a drugu u afirmisanju tradicionalnih oblika. U umjetnosti i kulturi Japana primjetne su dvije tendencije; zapadna jaka u javnom životu, a tradicionalna dominantna u privatnom.104 Japanski pisci su čitali svu književnost Zapada, ali sumnja i nesigurnost evropskih pisaca navodila ih je u dilemu dali trebaju da asimiliraju zapadnu kulturu. To je posebno vidljivo u djelima Tanizaki Džunišira: Budalina ljubav (1925), Ukus kopriva (1929), Berba Trske (1932), Priča o Šunkinu (1933) i Mačka, Šozo i dvije žene (1936).105 Arapsko nacionalno buđenje počinje krajem 19. stoljeća islamskim preporodom koji je nadahnut panislamskim duhom Džemaludin al-Afganija i liberalizmom Muhameda Abduhua.106 Uticaj zapadne književnosti u arapskim zemljama nije doveo do značajnih prihvatanja zapadnih oblika. U Egiptu su obrazovani ljudi bili upoznati sa zapadnom književnoću, muzikom i slikarstvom, a mnogo savremenih djela je bilo prevedeno na arapski.107 Značajni su Iračanin Al-Zahavi (1863-1936), egipatski pjesnik Ševki (1868-1932), dok se u prozi ističu Rašid Rida (1865-1935) i Muhamed Kurd Ali (1876-1953). Dramu predstavlja Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga IV, 373. Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 1, 186. 104 Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga IV, 362. 105 Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 1, 186. 106 Panislamizam je ideologija koja poziva na društveno-političku solidarnost među svim muslimanima. Kao vjerski koncept postoji od ranog doba islama, a kao moderna politička ideologija nastaje u jeku evropskog kolonijalizma, kada turski intelektualci počinju raspravljati i pisati o tome kako da se spasi Osmansko carstvo od fragmentacije. Za vrijeme vladavine sultana Abdulhamida II (1876-1909) panislamizam postaje omiljeni politički program, usvojen i promovisan od strane vladajućih birokratskih i intelektualnih elita u carstvu. S razvojem evropskog kolonijalizma prerasta u obrambenu ideologiju usmjerenu protiv europske političke, vojne, ekonomske i misionarske penetracije. Sultan je smatran univerzalnim halifom kome svi muslimani duguju vjernost i poslušnost. Panislamizam nastoji nadoknaditi ekonomske i vojne slabosti u muslimanskom svijetu favorizovanjem centralne vlasti nad periferijom, kao i muslimana nad nemuslimanima u obrazovanju, vlasti i ekonomskom razvoju. Taj koncept nije uspio, a srušen je nakon komadanja Osmanskog carstva poslije Prvog svjetskog rata da bi ponovo bio oživljen tokom preporoda islama nakon Drugog svjetskog rata. Izražen kroz organizacije kao što su Muslimanska svjetska liga i Organizacija islamske konferencije, koje nastoje koordinirati islamsku solidarnost kroz političku i ekonomsku saradnju na međunarodnom planu. Panislamizam je takođe služio kao važan politički instrument u obezbjeđivanju svemuslimanske podrške protiv stranih agresija. http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t125/e1819?_hi=3&_pos=1 107 Najveći od njih je Muhamed Abduhu (1849-1905), koji smatra da obnovljena islamska misao može asimilirati savremene tehničke i društvene ideje i tako obnoviti snagu muslimanskog društva. Isto, 102. 102 103

24

Teufik Al-Hakim, dok roman preuzima glavnu riječ u savremenom stvaralaštvu nakon pionira kao što su Ibrahim Al-Muvailihi (1868-1930) i Muhamed Husein Haikal (1888-1956). U Turskoj se u 19. stoljeću počinje razvijati nacionalna turska književnost. U skladu sa turskim težnjama za usvajanjem dostignuća Zapada, turska književnost se oslobađa uobičajenih perzijskih oblika neprikladnih za turski jezik. Počekom 20. stoljeća taj pokret je pojačan nacionalizmom mladoturaka. Dva najuticajnija pjesnika u prvoj četvrtini stoljeća, Jahja Kemal Bejalti (1886-1956) i Ahmed Hašim (1885-1933) nalaze svoje nadahnuće, jedan u klasičnim turskim izvorima, a drugi u francuskom impresionizmu.108 Za vrijeme Ataturkove revolucije 1923. godine, arapski alfabet je zamjenjen latinskim. To dovodi do masovnijeg prevođenja zapadnih klasika na turski jezik.109 Turski romanopisci poput Halit Edib Adivar i Resat Nuri Guntekin razvijaju roman u društvenom i psihološkom smijeru. Književnik Refik Halit Karaj u svojim novelama izražava raznolikost turske zemlje i naroda. Nazim Hikmet, koji po mnogima važi za najvećeg turkog pisaca 20. stoljeća, djeluje međuratnom periodu.110 U Perziji su dodiri sa Zapadom u 20. stoljeću podstakli stvaranje čitave škole pisaca.111 Novele i romane sa velikim darom pišu Džemal Zade, Muhamed Hidžazi, Sadik Hidajet i Buzurg Alavi. Međutim, u poeziji je naglo došlo do velikog preporoda. Pjesnici pišu sa izvanrednim nadahnućem oslanjajući se na poeziju prošlih vijekova, ali je nisu slijepo slijedili. Najznačajniji perzijski pjesnik koji je stvarao u međuratnom periodu bio je Kods Nahaj. Rodila se i mistična priča neobične snage.112

Nadrealizam Put preporoda književnosti na temeljima potpunog preobražaja, kako su to tražili dadaisti i futuristi, doveo je do pokreta koji je nazvan nadrealizam. Utemeljen na tradicijama dade, nadrealizam je nastao neposredno poslije Prvog svjetskog rata u Parizu.113 Njegov tvorac

Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga IV, 364. Isto, 365. 110 Isto 111 Perzija je na temelju anglo-ruskog sporazuma podjeljena na dvije uticajne sfere, a za vrijeme rata su uprkos njenoj neutralnosti britanske snage zaposjele dijelove perzijskog teritorija kao korak učinjen u borbi protiv Turaka a kasnije i Boljševika. Pokret za oslobađanjem bio je uperen protiv Britanije, Reza Han je uzeo u ruke kontrolu nad zemljom 1921. godine, a 1925. svrgnuo šaha, prisvojio sebi krunu i nastavio sa politikom modernizacije države. Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga I, 30. 112 Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 1, 178. 113 Dadaizam (prema izrazu da-da, prvom tepanju djeteta) je ekstremni umjetnički i književni pravac na početku 20. stoljeća (1916-1924) koji se pokušava, oslanjajući se na tendencije ekspresionizma, u načinu izražavanja vratiti na početke prvih misli i prvih oblika saopštavanja. Zalaže se za nesuvislo, spontano i nekontrolisano iznošenje osjećaja i zapažanja. U društvenom pogledu dadaisti su bili naklonjeni anarhističkim idejama. Dada je počela manifestom u časopisu Cabaret Voltaire u Cirihu 1916. godine, a predvodili su je Žan Arp i Tristan Cara. Dadaizam je imao dodirnih tačaka sa nadrealizmom i futurizmom. Tvrtko Čubelić, Književnost, 94. 108 109

25

Andre Breton, student medicine koji je u ratnim bolnicama dolazio u dodir sa duševno oboljelim pacijentima, uzeo je za ime pokreta atribut kojim je Gijom Apoliner objasnio karakter svog avangardnog dramskog teksta „Terezine grudi“, igranog u Parizu 1917. godine.114 Breton je želio da u književnost unese nov metod pisanja zasnovan na učenju Sigmunda Frojda uzimajući podsvijest kao osnovu stvaralaštva umjesto svijesti. Nadrealisti isključuju kontrolu intelekta, a težište stavljaju na iluzije, halucinacije i snove. Nadrealizam se pretvorio u veliki pokret postavši moda vremena, pa je vrlo brzo prevazišao područje književnosti, te poput futurizma i naročito dadaizma, zahvatio druge umjetnosti. Vodeće ličnosti pokreta, pored Andre Bretona i Filipea Supea, su bili: Pol Elijar, Luj Aragon, Salvador Dali, Marsel Di Šan, Žak Prever, Tristan Cara, Luis Bunjuel i drugi. Osim Pariza i Francuske, pokret je zahvatio Veliku Britaniju, Belgiju, Španiju, Švajcarsku, Njemačku i Jugoslaviju, a izvan Evrope Japan, Sjedinjene Države, Meksiko i Brazil. Određen u nekom filozofskom smislu, nadrealizam je vjera u višu realnost određenih oblika misli koje proizilaze iz svemoći snova i slobodene igre riječi.115 Sa područja umjetnosti, nadrealizam je nastojao da se proširi i na cijeli društveni život, napadajući tradicije, konvencije i ustanove, prelazeći u ogorčen nihilizam koji poriče realan čovjekov svijet. To je značilo pobunu i poziv na potpunu promjenu svijeta na principu „rušenja postojećeg i građenja budućeg na novim temeljima“.116 Ideje nadrealizma o političkoj i društvenoj destrukciji srećom nisu bile primjenjene. Najveći broj nadrealista je bio ljevičarskih ubjeđenja. Jedan broj njih je iz želje za promjenom društva prišao komunistima, revolucionarnom pokretu koji je znao šta želi da sruši, a šta želi da stvori, dok je Salvador Dali imao simpatija za fašistička stremljenja.117

Književnost i kultura Sovjetskog Saveza Sovjetski Savez je u međuratnom periodu uglavnom živio kao zatvorena zajednica koristeći se svojom kulturom i umjetnošću u izgradnji revolucionarnog društva. Osim uticaja predrevolucionarnih velikana kao što je Konstantin Stanislavski, Sergej Ajzenštajn i Sergej Osnove nadrealizma su sadržane u Manifestu nadrealizma iz 1924. godine francuskog pjesnika, pripovjedača i teoretičara Andre Bretona. Isto, 348. 115 Nadrealisti napadali pristalice klasičnog metoda književnog stvaranja kao npr. Anatola Fransa koji je tada u dubokoj starosti uživao veliki ugled u književnim krugovima. S druge strane, nadrealisti veličaju one koje su smatrali svojim predhodnicima: Bodlera, Remboa i Apolinera, posebnno im je značajan bio Izidor Dikas, koji je pod pseudonimom Grof Lotreamon objavio zbirku Pjesme Maldorora, stihove koji su odražavali halucinacije pune nepovezanih slika, apsurdnog, skoro i skaradnog (kao u pjesmi koja govori o ljepoti „susreta kišobrana sa šivaćom mašinom“ što je za nadreliste predstavljalo „apsurd kao estetsko“). Andrej Mitrović, Vreme netrpeljivih, 464. 116 Nadrealizam je sadržavao takve ideje da bi zgrada civilizacije građena milenijumima bila bačena u vazduh kada bi one bile primjenjene u društvu. Ova revolucionarnost je objašnjavana željom da se stvore nova tumačenja ljudskih prava. Isto, 457. 117 Isto, 466. 114

26

Sergejevič Prokofjev druge ličnosti su bile malo poznate izvan granica Sovjetskog Saveza. Nakon revolucije 1917. godine i ograničenja koja je nametao „ratni komunizam“ dolazi do zamiranja književnog i kulturnog života u Sovjetskom Savezu. Izuzetak je futurizam koji okuplja pisce naklonjene komunizmu oko Vladimira Majakovskog i LEF-a (Lijevi front).118 Škola imažinista se 1919. godine okuplja oko Sergeja Jesenjina.119 Serapionova braća namjeravaju da preporode umjetničku prozu. Ove škole bije glas da su buržoaske pa im marksistički teoretičari suprostavljaju proletersku književnost koju počinje Proletkult. Nakon 1924. godine Ruska asocijacija proleterskih pisaca (RAPP) sa časopisom Na straži vodi kampanju protiv „saputnika revolucije“. Od 1929. godine država potpuno preuzima izdavačke kuće, a sa erom kolektivizacije u poljoprivredi i petogodišnjih planova završava književni pluralizam dvadesetih godina.120 Anatolij Vasiljevič Lunačarski je kao narodni komesar za prosvjetu od 1917. do 1929. godine bio stava da književnost koja se rađa u revolucionarnoj epohi mora u potpunosti da izražava ideologiju klase i partije koja tu epohu usmjerava. 121 I Trocki je teoretski ulazio u probleme kulture kritikujući neke marksiste zbog njihovog huškačkog stava prema futuristima, Serapionovoj braći, imažinistima i „saputnicima“.122 Revolucija je nadahnula pjesnike simboliste, među njima Aleksandra Bloka i Sergeja Jesenjiina (1895-1925), koji je najbolje stvari napisao kada se odrekao pretjerivanja iz svojih revolucionarnih poema opjevavši posrnulog seljačkog pjesnika iščupanog iz korjena koji ne može da uhvati korak s vremenom.123 Vladimir Majakovski (1893-1930) proširuje poeziju na afiše ili spektakle (Misterija buf 1918., Stjenica 1929., Hladan tuš 1930.) i preporođuje velike klasične vrste odu i satiru (O tome 1923., Na sav glas 1930.). Boris Pasternak (1890-1960) razmišlja o sudbini poezije u svijetu u kome vladaju političke i ideološke vrijednosti što iskazuje u svojim narativnim djelima (Uzvišena bolest,1923., Spektroski, 1930.) i prozi (Pripovetka,

Majakovski je pisao angažovane pjesme kakva je npr. Lijevi marš te uređivao borbene časopise Lef 1923-1925 i Novi Lef 1927-1928. Pasternjak je o njemu kasnije zapisao: „Nisam shvatio njegovu propagandističku revnost, uvlačenje sebe i drugova silom u društveno shvatanje, kompanjerstvo, zadrugarstvo, potčinjavanje glasu svakodnevnice.“ Cit. prema Andrej Mitrović, Vreme netrpeljivih, 472. 119 Imažinisti su u svom manifestu iz 1919. godine objavili: „Nama je smiješno kada se govori o sadržini umjetnosti (...) Jedini materijal poezije jeste slika, riječ kao takva“. Cit. prema Andrej Mitrović, Vreme netrpeljivih, 472. 120 Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 1, 150. 121 Međutim, nije bio krut u tome smatrajući da je socijalistička kultura budućnosti opšteljudska, besklasna, harmonična i romantičnog tipa. U jednom predavanju iz 1923. godine o raznovrsnim stremljenjima u umjetnosti je rekao: „Čuje se raznoglasan hor. Postoje u njemu glasovi koji nam nisu ugodni. Pa šta onda? Neugodna nam je i biljka kopriva ali i ona zaslužuje da bude proučena. (...) I književnost koja nam nije sasvim ugodna treba objektivno proučavati.“ Cit. prema Andrej Mitrović, Vreme netrpeljivih, 473. 122 Po Trockom: „Područje umjetnosti nije ono u kome je partija pozvana da komanduje. Ona može i treba da štiti, da pomaže i da samo posredno rukovodi. (...) Partija ne može i neće da stane na stranu jednog književnog kružoka koji se bori s drugim književnim kružokom.“ Cit. prema Andrej Mitrović, Vreme netrpeljivih, 474. 123 Revolucionarne poeme Jesenjina su Balada o dvadesetšestorici, Poema o 36, odlomci o Lenjinu i druge. Andrej Mitrović, Vreme netrpeljivih, 470. 118

27

1929.). Isak Babelj (1894-1941) piše pripovjetke nadahnute pohodima Crvene armije (Crvena konjica, 1926). Međutim, nova proza mnogo duguje Jevgeniju Zamjatinu (1884-1937) koji otkriva skeptičnost prema revoluciji u satiričnoj utopiji „Mi“ (1924), u kojoj predstavlja sliku društva dehumanizovanom industrijom i političkom tehnikom.124 Satiru u svojoj prozi ispoljavaju i Ilje Erenburg, Jurij Olješa, a Konstantin Paustovski piše egzotične pripovjetke.125 Tradicionalnu prozu nastavlja Maksim Gorki koji je odigrao odlučujuću ulogu u evoluciji ruske književnosti prema socijalističkom realizmu. Njegovi romani (Djelo Artamonovih 1925. i Život Klima Sangina 1927/36) slikaju sudbinu ruskog društva uoči revolucije. Aleksej Tolstoj (18831945) u trilogiji romana Hod po mukama (1922/41) prikazuje evoluciju ruskih intelektualaca koji postepeno prilaze revoluciji. Najznačajniji predstavnici realizma su Nikolaj Ostrovski (1904-1936), pisac autobiografskog romana Kako se kalio čelik (1932/34), Aleksej Furmanov, Aleksandar Fadejev i naročito Mihail Šolohov koji je dobio Nobelovu nagradu 1965. godine. Njegovo djelo Tihi Don (1928/40) inspirisano je Tolstojem, a prikazuje epopeju donskih Kozaka, rata i revolucije. Socijalistička estetika vidljiva je u psihološkom i društvenom romanu kao što su djela Konstantina Aleksejeviča Fedina (Otmica Evrope, 1933-1935), Alekseja Leonova (Soć, 1929, Skutarevski, 1932, Put ka okeanu 1936.) i Valentina Katajeva (Vreme napred 1932.).126 Boljševici su osvajanjem vlasti preuzeli i usmjeravanje cjelokupnog društvenog života ka socijalističkoj i komunističkoj budućnosti. Stvaraoce u kulturi koji nisu bili dovoljno revnosni u prihvatanju boljševičkog programa ovi su nazivali „saputnicima“, odnosno onima koji su se samo privremeno pridružili.127 Sa učvršćivanjem Staljina na vlasti odlučno su odbacivani oni koji nisu zastupali „socijalistički realizam“. Revolucionarna propaganda se osjeća i u modernom pozorišnom repertoaru.128 Pisci, koje Staljin naziva „inžinjerima duša“, stavljeni su u službu izgradnje socijalizma koji treba da gradi novo društvo. Prvi kongres sovjetskih pisaca, održan 1934. godine, je bio prekretnica nakon čega je prihvaćena samo jedna mogućnost umjetničkog stvaranja, ona koju je prihvatalo partijsko rukovodstvo.129 Na takvoj osnovi su izrastala djela koja su bila u granicama političkih zadataka. Dogma je ozakonjena terorom godina velikih čistki (1936-1938) kada bivaju

Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 1, 150. Filozofsko promatranje i satirično prikazivanje aktuelne svakodnevnice nalazimo u romanu Mihaila Bulgakova Majstor i Margarita koji nije objavljen jer je bio na granici politički prihvatljivog u datom trenutku. Isto, 475. 126 Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 1, 151. 127 Neki pisci su vremenom proglašavani za saputnike, a neki futuristi, iako su sebe smatrali ortodoksnim proleterskim piscima, su bili svrstani među one druge. Andrej Mitrović, Vreme netrpeljivih, 471. 128 Moderni pozornišni repertoar se razvija u pravcu realističke drame ili komedije, kao u komadu Valentina Katajeva (Kvadratura kruga 1928.) Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 1, 151. 129 Andrej Mitrović, Vreme netrpeljivih, 475. 124 125

28

progonjeni nekadašnji „saputnici“ pobunjeni protiv socijalističkog realizma (Kljujev, Babelj, Piljnjak), ali i pristalice Proletkulta ili RAPP-a (pjesnici Gestev i Gerasimov). Pasternak se nakon 1934. godine posvetio prevođenju.

Kultura njemačkog naroda u međuratnom periodu U Njemačkoj se uporedo s Prvim svjetskim ratom, koji se uz ogromne žrtve pokazao iluzija već nakon prvih mjeseci, odvijala ubrzana unutrašnja polarizacija društva. Zato se epoha, čiji je početak označio Prvi svjetski rat označava „kriznim godinama klasične moderne“.130 S modernizacijom političkih struktura jačaju i antidemokratski pokreti, djelomično uz pomoć modernih medija. Ipak, građanski kulturni pokreti, kao i samostalna radnička kultura su u godinama Vajmarske republike doživjeli intenzivni vrhunac. Masovna moderna kultura je na svim poljima cvjetala, a najviše u velikim gradovima. Država je uspjela zakonom obuhvatiti medije masovne kulture (radio, kino) ali je ipak veliki broj ljudi naginjao radikalnim idejama.131 Težnja da se suština kulture prilagodi propisanim dogmama, kao i militarizovano društvo, razlog su za siromašenjem kulture koja u 20. stoljeću teži slobodi i samosvijesti. U to vrijeme je veoma čitana knjiga Hjustona Stjuarta Čembrlena „Osnove 19. vijeka“, a Rihard Vagner je veličan ne samo zbog vrijednosti svoje muzike nego i zbog rasne suštine koju je želio da izrazi. Knjiga „Treći rajh“ pisca Artura Milera van den Bruka, objavljena 1923. godine, oživjela je političku misao o trećem carstvu (Treći rajh) Nijemaca nastalu iz srednjovjekovnih legendi. Nacional-socijalisti su demokratiju i kosmopolitska shvatanja smatrali dekadentnim, a svoje stavove su pretvorili u politički program, razradili mu ideološke osnove i stvorili posebnu organizaciju „Borbeni savez za njemačku kulturu“. Ključna djela nacional-socijalističkog pogleda na svijet bila su „Moja Borba“ Adolfa Hitlera i „Mit 20. vijeka“ Alfreda Rozenberga. Rozenberg je govorio o ekspresionističkom „podčovjeku“, a Hitlerovi sljedbenici su se obračunavali sa savremenom umjetnošću diskvalifikacijama proglasivši sebe zastupnicima „zdravog“ instinkta arijevskog naroda. U sve je unešen i antisemitizam, jer se tvrdilo da su nove

Ulf Dirlmeier, Povijest Njemačke, 201. Mladi su u državnom zakonu iz 1922. godine označeni kao nacionalna nada čije je tjelesno, duševno i moralno zdravlje odlučujuće za njemačku budućnost. Međutim, više uspjeha ima propagandističko vrbovanje mladih protiv vajmarskog sistema od strane nacionalističkih krugova srednje generacije. Oni su na posebna način održavali mit o mladosti, prisutan već u predratnom periodu, govoreći o Vajmarskoj republici kao „društvu staraca“ imputirajući joj kukavičluk, slabost i nečasnost. Tako se kod mladih rađa stav o „poslanju mlade generacije“ oličenoj u paroli „Vi starci, dajte nam prostora!“ Edvard Spranger, već 1924. godine govori o duhovnoj krizi i „čovjeku koji bi kao predvodnik mladih stvorio novi svijet, kada je ovaj stari već završio u slijepoj ulici“. Cit. prema Ulf Dirlmeier, Povijet Njemačke, 215. 130 131

29

koncepcije umjetnosti izraz jevrejskog duha i tako suprotan arijevskoj rasi germanstva.132 Valter Frenk je bio postavljen za direktora novog Instituta za historiju nove Njemačke.133 Pod geslom „protiv anti-njemačkog duha“ pripremljeno je čišćenje biblioteka od knjiga svih njemačkih pisaca koji su stvarali u duhu marskizma, pacifizma ili kosmopolitizma. Vrhunac čišćenja je spaljivanje knjiga u svim velikim gradovima Njemačke, a vođa cijelog poduhvata bio je Dr. Paul Jozef Gebels, ministar propagande (od marta 1933. do 1945. godine) u vladi nacističke Njemačke i jedan od najbližih Hitlerovih saradnika. Čitav poduhvat je prikazan kao simbolika stvaranja čiste njemačke kulture i rađanje nove, mlade Njemačke. Akcija je izvedena u maju 1933. godine, a glavna predstava je bila održana na Trgu opere u Berlinu.134 Velika lomača je planula 10. maja uveče kada je Gebels u ponoć kratkim govorom pozdravio „spontane narodne aktivnosti“.135 Istog dana je naredbom pokrajinskog ministra za prosvjetu isključeni su iz Pruske pjesničke Akademije Tomas i Hajnrih Man, Franc Verlfle, Alfred Deblin, Rene Šikele, Ludvig Fulda, Georg Kajzer, Fric fon Unru, Alfred Mombert, Bernard Kelerman, Rudolf Panvic i Leonard Frank. Samo je Riharda Huh smogla hrabrosti i u znak protesta sama napustila Akademiju. Upražnjena mjesta su bila popunjena piscima koji su odgovarali vlastima.

Nacionalna kultura Sjedinjenih Država Američkoj masovnoj kulturi zbog priliva evropskih useljenika i odlaska američkih pisaca i umjetnika u Evropu počinju težiti evropska društva. S druge strane, Prvi svjetski rat je u etničkom smislu razorio njemačku zajednicu Amerike koja je više od jednog vijeka bila jedna od najcjenjenijih doseljeničkih grupa i koja je razvila kulturni život u čitavoj zemlji. Svi

Kada su došli na vlast 1933. godine, sljedbenici Adolfa Hitlera su nastojali da uz pomoć nauke i umjetnosti nametnu vrijednosti u skladu sa shvaćanja svoga vođe. Osnivane su naučno-istraživačke institucije koja su ustvari predstavljala politička uporišta. Rozenberg je govorio: „Preti li nacional-socijalistička partija slobodi izražavanja? Nikako! Istraživanja su postala malokrvna. Njemački jurišni odredi su učinili više za nauku, nego pojedini profesori visokih škola“. Cit. Prema Andrej Mitrović, Vreme netrpeljivih, 484. 133 On je jednom javno rekao da je „zastupanje kulturne volje našeg pokreta i Rajha danas jedna od najvažnijih potreba. (...) Protivnik koji je na području politike odsudno poražen, svoje borbene snage prebacuje na polje kulture“. Isto, 485. 134 Spaljene su knjige Marksa i Kauckog, a u znak suprostavljanja klasnoj borbi i materijalističkoj misli. Knjige Hajnriha Mana, Ernsta Glezera i Eriha Kestnera spaljene su u znak suprostavljanja dekadenciji i moralnom padu, a u ime običaja u porodici i državi. Knjige Fridriha Vilhelma Festera su spaljnje u znak suprostvaljanja besmislu i političkoj izjavi, knjige Sigmunda Frojda su spaljene u znak suprostavljavanja duhovnom truljenju kroz precjenjivanje nagonskog života, a u ime plemenitosti čovjekove duše. Knjige Emila Ludviga i Vermenga Hegemana su spaljenje u znak protivljenja njemačkoj historiji i uvažavanju njenih velikih stvaralaca. Takođe su spaljenje knjige Alfreda Kera, Teodora Volfa, Georga Bernarnda, Eriha Marie Remarka, Kurta Tuholskog, Karla fon Osjeckog itd. Isto. 135 Gebels je tom prilikom rekao: „Vrijeme pretjeranog jevrejskog intelektualizma je završeno. (...) Iz ovih ruševina će se pobjednički podići feniks novog duha.“ Cit. prema Andrej Mitrović, Vreme netrpeljivih, 486. 132

30

njemački simboli su postali meta, čak se za kiseli kupus više nije upotrebljavao njemački izraz „sauerkraut“ već „liberty cabbage“ odnosno „slobodarski kupus“. Neprijateljstva su se proširila i na drugu centralnu silu, Austro-Ugarsku, domovinu miliona slovena i Jevreja koji su ušli u Sjedinjene Države od 1880. godine.136 Rat je iskorjenio socijalističke i radikalne ideje koje su se proširile u krizama predratnih godina, a vlada je juna 1917. godine, drastičnim zakonom o špijunaži, strogo ograničila svaku kritiku te vrste. Zakon je sprovođen nemilosrdno; pošte su odbijale da prenose pošiljke koje su sadržavale pobunjeničku literaturu, a lokalna i državna policija je pravila racije u prostorijama socijalista i industrijskih radnika svijeta (IWW).137 Njemačkog demona je zamjenio neprijatelj u liku Sovjetskog Saveza. Veliki dio represije od 1919. godine pa nadalje uključivao je vanzakonske taktike i to od strane čuvara zakona i privatnih grupa. Sudovi su rijetko stavljali prigovor na takvo ponašanje. Vrijednosti bijelog Amerikanca anglosaksonskog porijekla i protestantske vjeroispovjesti (WASP) ilustruje pobjeda prohibicije 1919. godine, mjere smišljene iz prezira prema suparničkoj kulturi i moralnim vrijednostima gradskog stanovništva.138 Borba protiv stereotipa manje vrijednog crnca vodila se na književnom i umjetničkom planu. Alan Liroj Lok je 1925. godine kao prvi crnac diplomirao na Harvardu, a kao Rodosov stipendista u Oksfordu objavio knjigu „The New Negro“ koja je sadržavala djela crnačkih pisaca zahvaljujući kojoj su crni Amerikanci postali sastavni dio američke nacionalne kulture.139 Crnačka narodna umjetnost je postajala dio američke književne i umjetničke tradicije zajedno sa folklorom drugih elemenata kao što su hilbiliji (hillbilly) i kauboji. Duhovne vjerske pjesme sastavljene u ropstvu prvi put su predstavljene slušaocima u cijeloj zemlji.140 Najizrazitija američka muzika potiče od popularnog muzičkog jezika džeza (jazz) koji se od svog početka u crnačkim kafanama u Nju Orleansu proširio tokom dvadesetih godina po cijelom svijetu. Vođe orkestra su stekli veliku U Prvom svjetskom ratu je u sastavu oružanih snaga učestvovalo 4.7 miliona Amerikanaca dok su američki gubici bili 116 000 ljudi. Manje od polovine tog broja je poginulo u borbi. Kada se te brojke uporede sa gubicima Francuske, Njemačke, Rusije i Austrougaske, koje su pojedinačno imale između milion i dva miliona mrtvih, a Velika Britanija nešto manje od milion, očito je da je uticaj rata na život Amerike bio potpuno nesrazmjeran njenom vojnom angažovanju. Međutim „rat za američku svijest“ kako ga je definisao istoričar Dejvid Kenedi, je bio prvi i najodlučniji okršaj u američkom učešću u globalnoj borbi. Philip Jenkins, Istorija Sjedinjenih Država, Filip Višnjić, Beograd 2002. 169. 137 Organizacija Industrijski radnici svijeta je okarakterisana kao „anarhistička organizacija nadahnuta Njemačkom“. Isto, 170. 138 Vrijednosti WASP-a i trezvenjaštva inspirisale su i KJU KLUKS KLAN koji je od 1921. do 1926. godine postigao vrtoglav uspjeh širom zemlje brojeći od 4 do 8 miliona članova uključujući i ženski kontingent u Indijani i Pensilvaniji. Ovaj pokret je bio prvenstveno i antikatolički oslanjajući se na literaturu i ideje ultraprotestantskih pokreta iz prethodnog vijeka. Klan se suprostavljao poboljšanju položaja crnaca i Jevreja. Klan je postao sastavni dio politike mnogih država i imao je apsolutnu dominaciju u regionima kao što je Indijana. Isto, 171. 139 Pjevači iz crnačkih koledža, koji bi sakupljali novac za izdržavanje svojih škola, pjesme pri radu, humorom i biografije robova sakupljene su tridesetih godina kada su nezaposleni pisci i muzičari bili poslati po cijeloj zemlji da sakupljaju američki folklorni materijal iz svih izvora. Isto. 140 Isto, 175. 136

31

popularnost, a jedan od vodećih kritičara džeza je bio katolički sveštenik. Džez muzika se pisala, a ne samo improvizovala. Džordž Geršvin (1898-1937) je bio prvi ozbiljni kompozitor koji je uzeo džez za osnovu izrazito američkog stila. Njegova Rapsodija u plavom (Rhapsody In Blue, 1923) i pučka opera o životu crnaca Pordži i Bes (Porgy and Bess, 1935) je utvrdila taj novi pravac u muzičkoj umjetnosti.141 U američkoj muzici u tom periodu ističe se i Roj Elzvort Haris koji je upotrebljavao teme narodnih pjesama (kauboja i crnaca) u svojoj Simfoniji glasova (Symphony for Voices, 1935) koju je napisao na odlomak iz poezije Volta Vitmana. Neki su kompozitori bazirali opere na ritmovima, melodijama i jeziku naroda, umetali vjerske crkvene pjesme i političke govore.142 Najstarije crnačke ustanove su bile crnačke crkve jer su crnci isključeni iz bjelačkih crkava na jugu poslije građanskog rata.143 Insistiranje na rasnim razlikama u društvu imalo je za posljedicu učvrščivanje i jačanje crnačke populacije, dok se njeni napredni članovi poistovjećuju sa svojim crnačkim masama. To još više doprinosi podvojenosti društva na rasnim osnovama stvarajući stav da se svaki pojedinac, ma kojoj rasi pripadao, mora boriti za sudbinu svoje rase. Podozrenje zbog novih kretanja u društvu bilo je očigledno i u religijskoj sveri gdje su se fundamentalisti upleli u kompromitirajući spor s nacionalnim reperkusijama. Država Tenesi je bila jedna od nekoliko jurisdikcija koje su zabranjivale učenje bezbožne doktrine o evoluciji u javnim školama.144 Nakon Prvog svjetskog rata se u Sjedinjenim Državama počinju izražavati domaći pogledi i upotrebljavati domaći književni izrazi, identifikujući se pretežno sa evropskom, uglavnom engleskom književnošću 19. stoljeća, klasičnom i renesanskom umjetnošću Italije i Francuske, te njemačkom i talijanskom muzikom. Međutim, pred samo angažovanje Amerike u ratu, mladi kritičar Van Vik Bruksa (1886-1963) u djelu Amerika postaje punoljetna (America's coming of age) poziva američke pisce da prerastu kulturni kolonijalizam i izraze bogatu kultura sjevernoameričkog kontinenta.145 Karl Sandburg je u svojim djelima Poeme Čikaga (Chicago poems, 1916), Ljuštači kukuruza (Cornhuskers, 1918), Dim i čelik (Smoke and Steel, 1920), Dobro jutro Ameriko (Good Morning America, 1928) izražavao tugu, radost, vulgarnost, vitalnost i snove narodnih masa.146 Ipak, dva najuticajnija američka pisca, pjesnici Ezra Paund (1885-1968) i Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga IV, 317. Isto, 316. 143 Isto, 229. 144 Iako je učitelj po imenu Džon Tomas Skoups na suđenju 1925. godine osuđen po tom zakonu, fundamentalisti su bili obilježeni ljagom primitivne netolerancije, a reputacija tužitelja Vilijema Brajana je bila uništena. U ostatku svijeta se na to suđenje gledalo kao na cirkus. Zakoni poput pomenutog u Tenesiju važili su sve do kraja pedesetih godina, a izdavači udžbenika su morali da budu veoma obazrivi po pitanju evolucije, barem do kraja pedesetih godina kada je sovjetski uspjeh u svemiru preplašio Amerikance da njihovo obrazovanje znatno zaostaje za znanjem njihovih suparnika. Philip Jenkins, Istorija Sjedinjenih Država, 176. 145 Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga IV, 311. 146 Isto. 141 142

32

Tomas Strns Eliot (1888-1965) ostaju vjerni evropskoj tradiciji.147 Poslije Prvog svjetskog rata oni odlučuju da žive u Evropi i njihovi su stihovi postali dio evropskog izraza dvadesetih godina.148 Mnogi američki pisci su uočavali surovost i prazninu života: Sinkler Luis (18851951) u djelu Glavna ulica (Main street, 1922) opisuje tupi materijalizam malih prerijskih gradića, Teodor Drajzer u svom romanu Američka tragedija (An American Tragedy, 1925) okrivljuje društvo što poslužitelj u hotelu postaje ubica, a Ule Edvard Relvog je u djelu Divovi u zemlji (Giants in the Earth, 1929) opisao herojsko nastojanje da se oplodi zemlja uprkos strahu da najezda skakavaca može sve uništiti.149 Američki građanski rat (1861-1865) je tematizovan na sve moguće načine, najizražajnije u pjesmi Tjelo Džona Brauna (John Brown's body, 1929) Stivena Vincenta Beneta (1898-1943) koja govori o životima ljudi na objema zaraćenim stranama. Narodne mase su prihvaćane i shvaćene njihovim vlastitim načinom govora koji je postao izrazito američki govor kao u poemi Karla Sandburga „Narod, da“ (The People, yes, 1936). Roman Sinklera Luisa „To je ovdje nemoguće“ (1935) prikazuje američki fašistički pokret i njegovog diktatora Baza Vindripa, čiji je lik vjerovatno urađen po Vilijamu Dadliju Peliju.150 Za vrijeme ekonomske krize tridesetih godina federalna vlada je podržala kulturu i umjetnost angažujući umjetnike, pisace, muzičare i glumce s ciljem smanjenja nezaposlenosti. Ta pomoć je bila kratkog vijeka, ali je otkrila veliki broj talenata. Američki izraz u kulturi je velikim dijelom bio djelo ljudi iz mnogih zemalja, useljenika raznog kulturnog naslijeđa i njihove djece kod kojih se pretpostavlja rezultat uzajamnih uticaja dvaju kultura.151 Međutim, Evropljani su uživali u američkom izrazu „nasilja i primitivizma“ što nije bio samo stereotip divljeg zapada i drugorazrednih filmova nego i specifično nasilje kojim obiluju djela Ernesta

Ezra Paund 1913. godine formuliše načela „imidžizma“ u svom časopisu Poetry. Za taj pravac pjesma je u svojoj suštini slika koja ne sadrži nikakav intelektualni ni osjećajni aspekt. Na osnovu imidžizma pjesnici pokušavaju u američkoj sredini otkriti principe opšteg preporoda. Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 1, 200. 148 Pound je izdavao prevode kineske poezije, a Eliot je izučavao sanskrt i pisao o Danteu. Postao je vrhovni sveštenik kulta engleskih metafizičkih pjesnika 17. stoljeća definišući nostalgiiju za društvom koje je zasnovano na vladavini elite, i koje nije „pokvareno jednakošću Prava čovjeka“. Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga IV, 312. 149 Cijena kroćenja divljine izražavala se i u poeziji Edvina Arlingtona Robinsona (1969-1935). Isto, 315. 150 Vilijam Dadli Peli je sa srebrenim košuljama okupio 20 000 pristalica na zapadu i srednjem zapadu. Osim njega, pojavilo se i nekoliko drugih demagoga koji su pokušali iskoristiti haos ekonomske krize. Među njima je najspektakularniji bio guverner Luizijane Hjui Lon koji je ubijen 1935. godine. Art DŽ. Smit je sa pokretom „kaki košulja“, a po uzoru na Musolinijeve fašiste, 1933. godine predlagao farsičan marš na Vašington, a otac Čarls Kaglin je bio eksponent zavjereničkog antisemitizma i udružen sa drugim populistima počeo predsjedničku kampanju 1936. godine. Philip Jenkins, Istorija Sjedinjenih Država, 176. 151 Mnogi od njih su stariji Amerikanci sa kulturnim korijenjem iz Velike Britanije. Međutim, neki na jugozapadu vuku svoje porijeklo iz Španije, neki u Luizijani iz Francuske, neki u Pensilvaniji iz Njemačke dok su neki po cijeloj zemlji vukli svoje porijeklo iz Afrike. Mnogi od njh su bili rođeni u Rusiji, Japanu, Italiji, Jugoslaviji, Njemačkoj, Kini, Francuskoj, Grčkoj itd. Međutim, među evropskim izbjeglicama se nije pojavio ni jedan jedini nacionalni stil, bez obzira na uticaj savremenih kretanja u Evropi. Isto. 147

33

Hemingveja ili Vilijama Folknera.152 Američki jezik je stekao svoj vlastiti karakter, a francuski prijevodi su počeli razlikovati na svojim naslovnim stranama „prevedeno sa američkog“. Američka vizija i američki jezik su do sredine 20. stoljeća postali neizostavno obilježje američke kulture stvorivši djela koja zauzimaju posebno mjesto u kulturnoj tradiciji Zapada.

Film Film, koji je u svojim počecima bio zanimanje zanatlija i vašarskih zabavljača, do Prvog svjetskog rata izrasta u respektabilnu industriju.153 Poslije Prvog svjetskog rata integracijom nezavisnih kompanija, u koje je ulagan novac zarađen od proizvodnje prvih dugometražnih filmova, nastaju moćne organizacije koje će postati kičma holivudske produkcije.154 Američka filmska industrija je sve do pojave visokobudžetnih dugometražnih filmova u stvari zaostajala za filmskim industrijama Francuske i Italije. Neposredno pred izbijanje Prvog svjetskog rata evropski film gubi korak sa američkim filmom koji privlači sve više publike. Prvi svjetski rat je zaustavio evropsku filmsku industriju dok je američki film tokom rata napredovao u političkoj sigurnosti zadobivši kontrolu nad međunarodnim filmskim tržištem.155 Njemački film je prije Prvog svjetskog rata zaostajao za filmom Francuske, Italije, Velike Britanije i Sjedinjenih Država. Potaknuta velikim brojem antinjemačkih propagandnih filmova njemačka vlada na osnovu dekreta iz 1917. godine osniva UFA (Universum Film Aktiengesellshaft), a izgrađen je novi studio u Nojbabelzbergu pored Berlina.156 Shvatanje estetike filma prema kojoj se prizori tretiraju kao niz slika ili kao balet je odredio njemačke i francuske filmove. Prvi njemački film koji je raskinuo sa pozorišnim koncepcijama bio je film Stelana Pijea, Praški

Ernest Hemingvej je poznat po svom romanu Zbogom oružje (1929) za koji je inspiraciju našao u svojim iskustvima iz Prvog svjetskog rata. Vilijam Folkner (1897-1962) je veoma značajan američki pisac koji u svojim djelima tematizuje ostatke stare aristokracije, intelektualce i poslovne ljude, farmere, zakupce i propalice prikazujući svoju domovinu i osebujni američki Jug odakle potiče. U međuratnom periodu je napisao Krik i bijes (1929), Ležeći na umoru (1930), Utočište (1931) i Svjetla u augustu (1932). Tvrtko Čubelić, Književnost, 170. 153 Od vašarskih prikazivača u šatorima, koji su se u prvoj deceniji filma na veliki rizik upustili u filmski biznis nadajući se brzoj zaradi, izrastaju producenti sopstvenih filmova, zatim producenti-distributeri i na kraju holivudski šefovi studija. Ti ljudi su bili prva generacija jevrejskih imigranata iz Istočne Evrope, većinom niskog stepena školskog obrazovanja, dok su 90% njihove publike činili protestanti i katolici. Ti poduzetnici su postepeno naučili da će publika, većinom useljenici i gradski radnici, prihvatiti i profinjeniju i umjetnički oplemenjenu zabavu. Dejvid A. Kuk, Istorija filma 1, Clio, Beograd 2005., 74. 154 Integracijom kompanija Metro, Goldwin i Mayer 1924. godine nastaje MGM, Warner Bros. Pictures su kao korporaciju osnovali Hari, Albert, Sem i Džek Vorner 1923. godine, Columbia Pictures su osnovali Hari i Džek Kon 1924. godine, Famous Players-Lasky Corporation će 1935. godine postati Paramount Pictures, a Fox Film Corporation, koju je 1915. godine osnovao Vilijam Foks, postaje 20th Century-Fox 1935. godine. Isto, 73. 155 Hemikalije koje služe za proizvodnju celuloida upotrebljavale su se za proizvodnju baruta. 156 Nakon rata vlada je prodala dionice ove kompanije Njemačkoj banci (Deutche Bank) i korporacijama kao što su Krupp i I. G. Farben pa je tako UFA pretvorena u privatnu kompaniju. UFA je imala monopol nad njemačkim filmom dvadesetih i tridesetih godina. Dejvid A. Kuk, Istorija filma 1, 164. 152

34

student iz 1913. godine.157 Uticaj ovog filma je najveći u pogledu njegove tematike „dubinskog i zastrašujućeg bavljenja samim temeljima selfa“ koja preovladava u njemačkom filmu do 1933. godine kada nacisti nameću svoju estetiku.158 Nakon što je 1919. godine ukinuta cenzura pojavila se nova sloboda izražavanja u formi pornografskih filmova. Oni su bili zamaskirani nosilac seksualnog obrazovanja ali je njihov jedini efekat bilo podgrijavanje antisemitskih osjećanja pošto su producenti tih filmova bili Jevreji, kao i to da je Zakonom o filmu Rajha ponovo uvedena državna cenzura.159 Njemački ekspresionistički film je počeo da postoji tek poslije Prvog svjetskog rata.160 Film Kabinet dr. Kaligarija (1919) režisera Roberta Vinea je bio jedan od prvih filmova strave, a koristio se svim mogućnostima ekspresionizma.161 Scenarij ovog filma je djelom zasnovan na zajedničkim iskustvima iz Hamburga češkog pjesnika Hansa Janovica i mladog austrijskog umjetnika Karla Majera.162 Fric Lang (1890-1976) je režirao Umorna smrt (1921), Dr Mabuze, kockar (1922), a u filmovima Zigfridova smrt i Krimhildina osveta (1922/24) on majstorski prepričava nordijski Ep o Nibelunzima.163 Mnogi njegovi nijemi filmovi rađeni su po scenariju Tee fon Harbou koja je kasnije postala vatreni nacista. Langu je njemački ministar propagande Jozef Gebels 1933. godine ponudio mjesto šefa njemačke filmske industrije.164 Fridrih V. Murnau (1888-1931) je autor stilizovanog vampirskog filma Nosferatu, sinfonija užasa iz 1922. godine koji je postao klasično djelo ovog žanra. Prve produkcije UFA bile su raskošno kostimirane drame, a majstor tog žanra je bio Ernst Lubič (1892-1947).165 Njegovi spektakli spadaju među najpopularnije u svijetu u periodu nakon Prvog Film Praški student govori o mladom studentu koji prodaje svoj odraz u ogledalu, a samim tim i svoju dušu vještcu koji čini da taj odraz postane ubilačka inkarnacija studentovog zlog „drugog ja“. Film Golem (Der Golem, 1920) je zasnovan na jevrejskoj legendi u kojoj rabin iz 16. stoljeća oživljava glinenu statuu koja će narod štititi od pogroma. U filmu je toj gigantsoj statui udahnut život i ona postaje čudovište koje mora da bude uništeno kada ga odbija kćerka njegovog tvorca. (Frankenštajn, 1931). Isto, 159-160. 158 Zigfrid Krakauer, cit. prema Dejvid A. Kuk, Istorija filma 1, 159. 159 U nezavisnoj produkciji snimljeni su „filmovi o životnim činjenicama“ sa naslovima kao što su Prostitucija, Sa ivice močvare, Izgubljene kćeri, Hijena požude, Gospođica majka i Aus Mannes Madchjaren. Isto, 166. 160 Ekspresionizam je pokret započet u domenu njemačkog slikarstva, muzike, arhitekture i pozorišta prije Prvog svjetskog rata, kao reakcija na preovlađujući naturalizam u umjetnosti krajem 19. stoljeća i stekao je brojnu publiku za vrijeme poktera Aufbruch (duhovno buđenje). Za razliku od naturalizma koji je predstavljao objektivnu stvarnost, ekspresionizam je nastojao da predstavlja subjektivna osjećanja umjetnika koja su odgovor na objektivnu stvarnost. Ekspresionizam je kao sredstvo imao razne nenaturalističke tehnike, uključujući simbolizam, apstrakciju i zakrivljene percepcije, da bi taj cilj ostvario. Svojom reakcijom na buržoaske zakone reprezentovanja, ekspresionizam je bio jedan od prvih prepoznatljivo modernističkih pokreta u umjetnosti. Isto, 165. 161 Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga IV, 339. 162 Film govori o direktoru ustanove za duševne bolesnike koga je zaposjeo duh hipnotizera-ubice iz 18. stoljeća po imenu Kaligari. Direktor poludi i biva zatvoren u svom sopstvenom azilu za duševne bolesnike. Isto, 168-169. 163 Po teutonskoj mitologiji Nibelunzi su rasa patuljaka koja posjeduje čarobni prsten i veliku riznicu zlata. Pjesma o Nibelunzima je njemački ep iz 13. stoljeća u kojoj Zigfrid i Krimhilda (teutonski heroj i heroina) stupaju u fatalnu vezu sa Nibelunzima i njihovim blagom što izaziva kosmički haos (Gotterdammerung – sumrak bogova). 164 Fric Lang je kao polu-jevrej to odbio. Njegov film Metropolis (1926) je bio Hitlerov omiljeni film. Isto, 177. 165 Ernst Lubič je bio njemački Jevrej koji je po dolasku u Holivud režirao seriju stilizovanih seksi-komedija postavši majstor skrivenog seksualnog nagovještaja (zatvaranje vrata spavaće sobe kao nagovještaj seksualne aktivnosti koja nije prikazana na platnu) i bitan inovator u doba zvučnog filma. Isto, 166. 157

35

svjetskog rata, a savremena kritika ih naziva „istorijskim realizmom“.166 Njemačka filmska industrija stagnira nakon 1924. godine, kada je Dozovim planom bilo predviđeno smanjenje izvoza.167 Pruski finansijer dr. Alfred Hugenberg preuzima UFA i bez mnogo pompe omogućava isticanje nacističkih okupljanja u filmskim žurnalima. To je omogućilo nacistima da 1933. godine sebi podrede njemačku filmsku industriju.168 Austrijanac Georg V. Pabst (1886-1967) je bio autor uličnog realizma (Strassenfilme), i bavio se stanjem običnih ljudi nakon Prvog svjetskog rata. Njegov film Ulica bez radosti (1925) je remek-djelo socijalnog realizma.169 Pabstovi filmovi Zapadni Front 1918. (1930) i Drugarstvo (1931) spadaju među najvažnija ostvarenja ranog njemačkog zvučnog filma.170 Međutim, najviše uticaja u ranom njemačkom zvučnom filmu imalo je djelo Ubica (M) iz 1930. godine.171 Langov film Testament Dr. Mabuzea (1932) su zabranili nacisti kada su stupili na vlast.172 Naime, filmska industrija Njemačke je bila pod Gebelsovom upravom od 1933 do 1945. godine. On je mnoge filmove zabranio kao nepoželjne i nezdrave nazivajući ih djelima „degenerisanih umjetnika“ (entarte Kunstler).173 Gebels je na osnovu Zakona Rajha o filmu koji je stupio na snagu u februaru 1934. godine vodio kampanju čišćenja filmske industrije od mnogih Jevreja, ali nije u potpunosti nacionalizovao njemački film. Ipak, samo četvrtina filmova snimljenih za vrijeme nacističkog režima je sadržavala otvorenu propagandu, jer je propaganda bila posao filmskih novosti i filmova koje je osmislila i finansirala država. To su bili biografski i istorijski filmovi o herojskoj nacionalnoj prošlosti i dva dokumentarna filma koji se smatraju jedinim velikim filmovima nastalim u nacističkoj Njemačkoj, a koje je naručio lično Hitler.174 Prvi je Trijumf volje (1935),

166

Filmovi Danton (1921), Otelo (1922) i Sapfo (1922) Dimitrija Buhoveckog, te filmovi Lejdi Hamilton (1922) i Lukrecija Bordžija (1922) Riharda Osvalda, primjer su kako je upotrebljavana poslijeratna pomama za filmskom rekonstrukcijom prošlosti. Filmovi njemačkog „istorijskog realizma“ žele da „historiju predstave kao robovski potčinjenu strastima i psihozama pojedinca, a ne kao proces koji zavisi od širokog spektra socijalnih i ekonomskih promjena“. Cit. prema Dejvid A. Kuk, Istorija filma 1, 167. 167 Dozov plan, nazvan po američkom bankaru Čarlsu E. Dozu, je predviđao da se osnuje međunarodni komitet koji bi upravljao otplatom njemačkih ratnih reparacija. 168 UFA je bila na ivici kolapsa 1925. godine, te ulazi u nepovoljni finansijski aranžman sa Paramountom i MGMom koji preuzimaju dug UFA, ali i osnivaju distribucijsku kompaniju Parafumet (Paramount-UFA-Metro). Dr. Alfred Hugenberg isplaćuje američke kompanije i preuzima UFA. Dejvid A. Kuk, Istorija filma 1, 188-189. 169 Film se bavi finansijskim i duhovnim uništenjem srednje klase u uslovima inflacije u poslijeratnom Beču govoreći o nekoliko nesretnih buržoaskih porodica koje se bore da sačuvaju pristojnost u situaciji bijede dok ratni profiteri uživaju u ekstravagantnom životu. Kćeri srednje klase – najbolje uloge švedskih glumica Aste Nilsen i Grete Garbo (to je bio njen debi na njemačkom filmu), se prostituišu da bi spasili svoje porodice. Isto, 192. 170 Njemačka je napravila tri najpoznatija svjetska filma ranog zvučnog doba: Plavi Anđeo Jozefa fon Šternberga (Der blaue Engel 1930), Ubica (M). Frica Langa (1931) i Pabstov Zapadni front 1918. (1930). Isto, 195. 171 Film je zasnovan na čuvenim ubistvima djece u Dizeldorfu, a snimljen je po scenariju Tee fon Harbou. 172 Lang je tvrdio da je lik Mabuzea osmislio prema Hitleru i da je stavio nacističke slogane u usta kriminalaca. 173 Cit. prema Dejvid A. Kuk, Istorija filma 1, 490. 174 Pored ova tri dugometražna filma poznati su još i filmovi Bizmark (1940), Jevrejin Zis (1940), Večni Jevrejin (1940), kao i film Rotšildovi (1940) koji je ocjenjen kao antisemitski i antibritanski hibrid. Cit. prema Dejvid A. Kuk, Istorija filma 1, 491.

36

film mitskih dimenzija koji je režirala Leni Rifenštal o zboru nacističke partije 1934. godine u Nirnbergu. Film je bio dovoljno efektan da bude zabranjen u Velikoj Britaniji, Sjedinjenim Državama i Kanadi.175 Leni Rifenštal je snimila i spektakularni film posvećen Olimpijskim igrama u Berlinu 1936. godine koji je prvi put prikazan 1938. godine u dva dijela pod nazivom Olimpijske igre (1936.). Režiseri Sovjetskog Saveza su tumačeći revoluciju narodu stvorili nezaboravne filmove u realističkom smislu.176 Većinu tehničara i producenata predrevolucionarnog filma činili su kapitalisti koji su bili neprijateljski raspoloženi prema boljševičkoj vladi. Oni su emigrirali u Evropu odnoseći filmsku opremu sa sobom dok nova oprema i celuloid nisu bili dostupni zbog spoljne blokade. Sovjetska vlada je osnovala poseban odsjek za film na čijem čelu je bila Lenjinova supruga Nadežda Krupska (1869-1939). Taj Filmski komitet je osnovao Moskovsku visoku filmsku školu koja je prva te vrste u svijetu i do danas ostala jedna od najpoštovanijih i najviše imitiranih. Svi filmovi koji su snimljeni tokom godina građanskog rata (1918-1921) bili su zapravo filmske novosti u vidu agitacije (agitke ili agitprop). Prvi veliki teoretičar i umjetnik takvog filma bio je Dziga Vertov koji je 1921. godine osnovao Kino-oko grupu.177 Dokumentarne filmske novosti, grupno nazvane Kino-pravda (film-istina), kao i dugometražni film Kino-oko (1924) uvode u film trik-fotografiju, animaciju, mikrosnimanje, višestruku ekspoziciju i „skrivenu kameru“.178 Lev Kulješov (1899-1970) je osnovao studijsku grupu „Kulješovova radionica“, koja je privukla talentovane mlade studente među kojima su bili Sergej Mihajlovič Ajzenštajn (1898 – 1948) i Vselovod I. Pudovkin (1893-1953). Sergej Ajzenštajn se ubraja među genije savremenog filma. Njegov film Oklopnjača Potemkin (1925) je jedan od najvažnijih filmova koji su ikada snimljeni i smatra se najsavršenijim primjerom filmske strukture u historiji kinematografije. Oklopnjača Potemkin, koja govori o pobuni mornara protiv nepravde, donosi međunarodni ugled mladom sovjetskom filmu. Vselovod I. Pudovkin (1893-1953) je prenio tu teoriju u studio, ali sa profesionalnim glumcima školovanim

Film portretira Hitlera kao mesiju koji silazi sa oblaka svojim avionom a po slijetanju se upućuje prema kongresnoj sali dok mu narod „probuđenog grada“ Nirnberga kliče. Isto, 492. 176 Prije Oktobarske revolucije 1917. godine ruska filmska industrija bila je uglavnom evropska jer su agenti kompanija Lumiere Freres, Pathe, Gaumont i danskog Nordiska osnovali velike distribucijske ekspoziture tako da je 90% svih filmova prikazanih u Rusiji do Prvog svjetskog rata činio uvozni film. Ipak, u predrevolucionalnom periodu snimljeno je 1716 filmova od kojih je 286 opstalo. Najznačajniji ruski film iz ovog perioda je film Otac Sergije (1918) snimljen po istoimenom djelu Lava Tolstoja. Isto, 200. 177 Kino-oko (Kино-глаз) doktrina se zasnivala na načelu dokumentacije, upotrebljavala je neuvježbane prizore, izabirala je glumce među običnim ljudima prema potrebnim tipovima i sasvim naučno se služila montažom Ta doktrina će i nakon 1924. godine dominirati ruskim nijemim i dokumentarnim filmom. Isto, 204. 178 Film Čovjek sa filmskom kamerom (1929) je čuven po tome što je stvorio „metafilm“ koji se bavi procesom stvaranja filma i montaže. Vertova je obradovala pojava zvučnog filma jer je u njemu vidio proširenje „kino-oka“ „radio-uhom“. Vertov je bio optužen za „formalističke greške“, te pao u Staljinovu nemilost. Isto, 207. 175

37

za strogi realizam. Film Mati (1926) je snimio na temelju romana Gorkog.179 Nakon uvođenja socijalističkog realizma 1934. godine sovjetska filmska industrija doživljava stagnaciju.180 Holivud je do dvadesetih godina postao simbol blještavila i luksuza, propagirajući svoj sistem vrijednosti i namećući se kao uzor za ponašanje i fantaziranje. Filmske zvijezde su donosile popularnost filmovima i punile blagajne. Moćna američka filmska industrija, gdje su se nalazile 2/5 svih kino dvorana u svijetu, je širila svoju djelatnost u inostranstvo.181 Filmska umjetnost se počinje organizovati na principu industrije, a Volstrit sve više investira u film imajući u vidu ekonomske i političke ciljeve.182 Opšte raspoloženje u poratnoj Americi je bilo puno gorčine, bez iluzija i sa puno cinizma. Starinski moral viktorijanskog idealizma je zamjenjen za moral modernog materijalizma koji je žudio za bogatstvom, senzacijama i seksualnim slobodama.183 Dejvid Vork Grifit (1875-1948) je značajan za filmsku umjetnost Amerike. Njegov film Rođenje jedne nacije (1914) je epska priča o američkom građanskom ratu. Film je prerastao u „pseudohistorijski traktat“ čiji je kolektivni heroj arijevska rasa (Grifitov izraz).184 Udruženja za unapređenje obojenih ljudi su tražili da se rasističke scene isjeku. Scene gdje crni odmetnici zlostavljaju bijele žene i gdje se sugeriše da je rješenje rasnih problema u Americi deportacija crnaca u Afriku nikada nisu vraćene u film. Grifitov drugi značajan film je Slomljeni cvjetovi (1919).185 Mak Senet (1880-1960) je tvorac „nijeme slepstik komedije“ najvitalnije američke filmske vrste 20-ih godina.186 Senetov učenik Čarli Čaplin je od nijemog filma stvorio izražajno sredstvo velike preciznosti. On je bio malena skitnica s polucilindrom i štapom koji se izražava običnim gestima. Živeći u svijetu koji nije razumjevao

To je priča o politički naivnoj ženi, udatoj za brutalnog i požrtvovanog pijanca koji s njihovim sinom Pavelom radi u fabrici. Ona postaje društveno svjesna i na kraju puna vjere vodi povorku pobunjenih radnika. Isto, 258. 180 Socijalistički realizam je zvanično definisan kao „umjetnički metod čiji je osnovni princip istinito, istorijski konkretno predstavljanje stvarnosti u njenom revolucionarnom razvoju, čiji je najvažniji zadatak komunističko obrazovanje masa“. Cit. prema Dejvid A. Kuk, Istorija filma 1, 271. 181 Do 1925. godine američki filmovi su se prikazivali u sedamdeset zemalja, s tekstom prevedenim na 37 jezika.Veliki procenat, čak 80 % od svih filmova prikazivanih u Velikoj Britaniji i 60 % onih koji su se prikazivali u Njemačkoj, a koja je bila na drugom mjestu po proizvodnji filmova, su bili američkog porijekla. Isto, 389. 182 Materijalni interes moćnih i bogatih je bio da imaju kontrolu nad masovnim medijima, filmom, a kasnije i radiom. Dejvid A. Kuk, Istorija filma 1, 273. 183 Novi moral je podstakao širenje raznih narkotičnih zavisnosti (u Holivudu i kokaina), ženskih sloboda i seksualnog promiskuiteta. Svemu tome je doprinosio relativni ekonomski napredak, kao i revolucija u oblasti komunikacija, distribucije filmova (sistem blokbukinga), i masovne prodaja privatnih automobila. Isto, 274. 184 Grifitov biograf kaže da su njegova „rasistička uvjerenja bila nesvjesna“, a gajili su ih mnogi američki političari i istoričari s početka 20 stoljeća. Vudro Vilson je, dok je bio predsjednik Univerziteta Prinston, u svojoj petotomnoj History of American People (1902) iznio potpuno istu priču kao onu koju je ispričao film Rođenje jedne nacije, idući do detalja da riječ „Crnja“ piše malim slovom. Cit. prema Dejvid A. Kuk, Istorija filma 1, 125. 185 To je priča o mladoj ženi iz siromašnih baraka Lajmhaus, dijela Londona, koju otac zlostavlja i koja nakratko nalazi utočište u čistoj ljubavi otmjenog mladog Kineza. To je bilo vrjeme kada je Amerika bila antiazijatski nastrojena prema „žutoj najezdi“, i na taj način opovrgava kritičare koji u njemu vide rasistu. Isto, 149. 186 Senetove komedije predstavljaju nadrealan i anarhičan univerzum gdje je logika priče podređena čisto vizuelnom humoru nasilničke, ali na fantastičan način bezopasne prirode. Isto, 277. 179

38

uvijek upada u neočekivanu nevolju, ali je uvijek dočekuje sa dobrotom i ljubaznošću. Na kraju filma odlazi cestom s netaknutim dostojanstvom, bez obzira na poraz ili gubitak. Čaplin je reagovao na krize i osjećaje svog vremena i oštro ih izražavao, kao u filmovima: Pušku na rame (Shoulder Arms, 1918), Dječak (The Kid, 1921) i Potjera za zlatom (The Gold Rush, 1925). Svijetla velegrada (1931) je prvi Čaplinov zvučni film ali sa veoma malo dijaloga.187 Film Moderna vremena (1936) je priča o dehumanizaciji modernog radnog čovjeka. Veliki diktator (1940) je Čaplinov prvi govorni zvučni film i jedan od prvih antinacističkih filmova. To je satira koja govori o Adelaidu Hinkelu, diktatoru Tomanije, koji progoni Jevreje i gura Evropu u rat. Iako su tehnička sredstva da se postigne zvuk na filmu postojala od početka stoljeća, on je bio uveden tek kad je pad posjeta u Americi pokazao Holivudu da publika želi nešto novo.188 Boja je unijela nove komplikacije u shvaćanja filma, a njena upotreba razne teorije u filmskoj umjetnosti.189 Publika je postala izbirljivija, a filmski kritičari koji su pisali po novinama postajali sve uticajniji. Filmska akademija Amerike od 1929. godine dodjeljuje godišnju nagradu Oskar koji je donosio ugled i privučio publiku. Rezultat raširenosti filmova je bio stvaranje novih shvaćanja i pristupa životu. Oni su ljudima donosili osjećaj kulturne raznolikosti svijeta iako se u filmu često prikazuje iskrivljena percepcija.190 Britanci su stvorili školu dokumentarnih filmova koji su pokazali vrlo korisnom za vrijeme Drugog svjetskog rata kao instrument propagande i obavještavanja. Robert Flaherti (1884-1951) je začetnik dokumentarnog filma, prikazujući svakodnevni život jednostavnih ljudi koji žive daleko od gradskih središta, živeći s njima i po nekoliko godina.191 Autori dokumentarnih filmova su pozvani su od vlada mnogih zemalja, industrija, pedagoga i učenjaka da stvore interpretativne filmove o mnogim predmetima.192 Masovna sredstva informisanja stvaraju i nove oblike masovne propagande kojoj su potrebni umjetnici da joj daju oblik.193

U filmu se nezaposlena skitnica zaljubljuje u slijepu prodavačicu cvijeća, te prolazeći kroz seriju neprilika uspjeva da skupi novac za njenu operaciju. Isto, 282. 188 Zvuk je uveden 1926. godine (u filmu Don Juan) u obliku sinhronizovane muzike, a 1927. godine u kombinaciji pjevanja i dijaloga u filmu Pjevač džeza (Jazz Singer) sa Al Džonsonom u glavnoj ulozi. Međutim, kada je zvuk uveden činilo se da odvraća pažnju od izražavanja putem gestova i pokreta, te da pretvara filmsku dramu u puki govorni dijalog. Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga IV, 340. 189 Jedan od prvih trobojnih filmova snimljen u Tehnikolor tehnici je bio Beki Šarp (Becky Sharp, 1938). Isto, 341. 190 Po mišljenju britanskog odbora film je bio „nesumljivo jedan od najvažnijih faktora u obrazovanju svih klasa zajednice, u širenju nacionalne kulture i u predstavljanju nacionalnih shvaćanja i običaja svijetu. Osim toga njegove mogućnost za oblikovanje mišljenja kod vrlo velikog broja onih kojima se obraća su neograničene“. Cit. prema Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga III, 393. 191 Njegovi filmovi su Nanok sa sjevera (Nanook of the North, 1922), Moana (vrsta ribe), 1926., Čovjek sa Arana (Man of Aran, 1932-1934). Isto, 342. 192 Alberto Kavalkanti iz Francuske u filmu Proticanje satova (1926) posmatra grad u 24 sata, Joris Ivens iz Holandije u filmu Zujdersko jezero (1930) pokazuje potrebu da se popravi probijeni nasip i suzbije more. Isto. 193 Cilj propagande je da stvori stav ili proizvede akciju u skadu sa unaprijed stvorenim mišljenjem. Novo znanje o psihologiji (kondicioniranje i motivacija) je omogućilo propagandistima da razviju tehnike pomoću kojih utiču 187

39

UMJETNOST Pokreti i pravci u umjetnosti međuratnog perioda, koji su izrasli na humanosti i slobodi umjetničkog duha, su svojevrstan odgovor isključivim sistemima vrijednosti zasnovanim na vladajućoj doktrini u totalitarnim sistemima. Međutim, svuda gdje su vladajuće strukture određivale kulturna i umjetnička kretanja dolazilo je do stagnacije umjetnosti, ako se ona posmatra sa stanovišta neograničene slobode umjetničkog izražavanja. S druge strane, najjači politički pokreti tog razdoblja su težili da stvore samo svoju umjetnost. Likovne umjetnosti su u momentu izbijanja Prvog svjetskog rata bile sve drugo samo ne logični nastavak puta pređenog od renesanse do impresionizma.194 Novi pristup su već bili usvojili i prva značajna slikarska i skulptorska djela stvorili Vasilij Kandinski, Pablo Pikaso, Paul Kle, Žorž Brak, Mark Šagal, Anrij Mastis, Edgar Dega, Konstantin Brankusij, Umberto Bočini, Fernan Leže, Franc Mark, August Make i mnogi drugi.195 Razne grupe umjetnika koje počinju isticati nove pravce su se pojavile već prije izbijanja Prvog svjetskog rata. Najslavnija od njih je minhenska grupa pod nazivom „Der Blaue Rajter“ (Plavi konjanik). Istoimeni godišnjak, koji je izlazio od 1911. godine, je formulisao i izrazio načela poznata kao njemački ekspresionizam. Vasilij Kandinski, koji je zajedno sa Francom Markom osnovao ovo udruženje, primjenjuje ova načela u svom prvom apstraktnom akvarelu.196 Kandinski je napravio najsmjeliji korak dalje od fovizma, koji se kao radikalno novi stil pojavio nakon izložbe 1905. godine. Fovizam je tada zgrozio kritičare zbog svoje težnje za oslobađanjem i eksperimentima, težnje koje su najdugotrajnijeg uticaja imale upravo u Njemačkoj među umjetnicima okupljenim oko društva po imenu Di bruke (most) u Drezdenu 1905. godine.197 Neki gradovi su postali snažni centri novih kretanja u umjetnosti, najviše Minhen i Pariz, a zatim Drezden, Moskva i Berlin. Umjetnici su svojim djelima htjeli da sruše sve što je ograničavalo i sputavalo, prodirući u suštinske tajne prirode i prelazeći granice tradicije, ideologije i konvencijonalnog shvatanja. Poslije Prvog svjetskog rata u Americi je poraslo interesovanje za njemačke ekspresioniste, ali je od dvadesetih godina

na stavove i osjećaje i to: ponavljanjem, asocijacijama, iskorištavanjem sakrivenih strahovanja i pozivanjem na svjesne i podsvjesne želje. 194 Impresionizam je pokret u umjetnosti u kojem umjetnik slika sliku objekta, kakvim bi ga vidio krajičkom oka. Impresionisti slikaju koristeći mnogo boje, a većina njihovih slika su prizori na otvorenom. Njihove slike su veoma svijetle i treperave. Umjetnici impresionizma nastoje da „uhvate“ predmet slikanja bez detaljisanja, ali sa smjelim, odvažnim bojama. Neki od najvećih impresionističkih umjetnika su bili Eduard Mane, Kamil Pisaro, Edgar Dega, Alfred Sisle, Klod Mone, Berte Moriso i Pjer Ogist Renoar. http://www.artmovements.co.uk/impressionism.htm 195 Po mišljenju Herberta Rida „najrevolucionarnije umjetničko djelo u historiji modernog pokreta predstavlja slika Gospođice iz Avinjona, Pabla Pikasa“. Cit prema Andrej Mitrović, Vreme netrpeljivih, 456. 196 Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga IV, 265. 197 Njemački slikari grupe „Di Bruke“ predstavljaju ekspresionizam stvarajući sintezu različitih tendencija koje proističu iz Gogenovog, Van Gogovog i Munkovog djela. Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 1, 844.

40

središte ekspresionizma postao Meksiko gdje je revolucija, koja je počela 1911. godine padom diktatora Diaza, nadahnula grupu mladih slikara. Mnogi od njih su svoja djela bojili ideološkim značenjima. Međutim, Hoze Klemente Orosko (1883-1943) je bio potpuno nezavisan umjetnik, koji nije htio da se mješa u stranačku politiku. On je na svojoj slici Žrtve (1936) iskazao duboko ljudsko osjećanje za nijeme narodne mase.198 Jedan od najznačajnijih umjetnika zaslužnih za nova stremljenja u umjetnosti međuratnog perioda je Vasilij Kandinski. On je tvrdio da se umjetnost „uklapa u cjelinu univerzalnog, ali zato što je samostalna, ona ne može biti podređena ovoj ili onoj oblasti svijeta i čovjekovog djelovanja“.199 Pablo Pikaso se proslavio kao začetnik kubizma koji mu je donio svjetsku slavu. Međutim on, zbog ograničenja koja mu je nametnuo „kolažni kubizam“, nakon Prvog svjetskog rata slika na jedan brižljiv, realističan način kao u slikama Tri svirača (1921) i Tri igračice (1925). Slikom Majka i dijete (1922) on ponovo uspostavlja dodir sa klasičnom tradicijom. Ta dva stila Pikasovog izraza stapaju se u jedan, stvarajući sintezu koja je postala osnova njegove umjetnosti. Primjer tog stila je slika Gernika (1937), koja je nadahnuta bombardovanjem Gernike, nekadašnje prestolnice Baska u sjevernoj Španiji.200 Kubizam se u jednom obliku može vidjeti i u slici njemačkog slikara Georga Grosa (1893-1959) Njemačka zimska bajka (1918) i u slici Grad (1919) Francuza Fernan Ležea (18811955). Međutim, najradikalniji apstraktni slikar bio je Holanđanin Piet Mondrian (1872-1944). On je stvorio jedan potpuno apstraktni stil nazvan „neoplasticizam“, takođe poznat i kao De Stijl po holandskom časopisu koji je zastupao njegove ideje. Poznata je njegova slika Kompozicija sa crvenim, plavim i žutim (1930). Stremljenja savremene umjetnosti su dostigla najviše domete u slikarskom djelu i refleksijama Švajcarca Paula Klea (1879-1940). Predavao je u poznatoj umjetničkoj školi Bauhaus, ali su ga nacionalsocijalisti natjerali da 1933. godine napusti Njemačku.201 Paul Kle je svoje poglede na slikarstvo iskazao najbolje u svojim radovima Stvaralačka religija (1920), Putevi studiranja prirode (1923), O modernoj umjetnosti (1924) i Pedagoške bilješke (1925).202 Njegova slika Mašina koja cvrkuće (1922) prikazuje avetinjski mehanizam koji podražava 198

H. W. Janson, Istorija umjetnosti, IRO Prosveta, Beograd 1987., 524. Kandinski je za slikarstvo govorio da je "gromoglasan sudar različitih svjetova“, a da se „svaka slika rađa na isti način kao i kosmos, kroz katastrofe koje iz haotičnog brujenja instrumenata stvaraju na kraju simfoniju koja se zove simfonija sfera“. Cit. prema Andrej Mitrović, Vreme netrpeljivih, 458. 200 H. W. Janson, Istorija umjetnosti, 528. 201 Andrej Mitrović, Vreme netrpeljivih, 459. 202 Umjetnost je jedno otkrivanje, maštanje, saznavanje, stvaralaštvo novog svijeta, kaže Kle. „Umjetnost, ono što je dostojno ovog imena ne prenosi vidljivo, nego otvara oči“. Umjetnik je po Kleu zato „i bez namjere filozof, pa mada ne smatra da je ovaj svijet najbolji od svih mogućih svjetova, ali da nije ni tako loš da ne bi mogao poslužiti za model“. Međutim, on ipak tvrdi da „u ovom sadašnjem obliku to nije jedini mogući svijet“. Razmišljajuči o životu oko sebe on kaže: „Ovaj svijet je jednom izgledao drugačije, a u budućnosti će opet imati drugačiji izgled“. Cit. prema Andrej Mitrović, Vreme netrpeljivih, 460. 199

41

ptičije glasove ismijavajući čovjekovu vjeru u čuda mašinskog doba. On pred kraj života istražuje ideografske znakove svake vrste, od hijeroglifa do magijskih znakova. Taj ideografski stil je izrazit na slici Park kraj L (Lucerna) (1938).203 Mehanizovano masovno ubijanje u Prvom svjetskom ratu je navelo Francuza Marsela Dišama (1887-1968) da sa istomišljenicima u znak protesta stvori pokret nazvan dadaizam („dada“ na francuskom znači drveno konjče). Dadaizam je trajao kratko, od 1916. do 1922. godine, ali je ostavio traga po svome nihilizmu i negaciji utvrđenih moralnih i estetskih vrijednosti kao besmislenih u katastrofi Velikog rata. Slika njemačkog dadaiste Maksa Ernsta neobičnog naziva (1 bakarna ploča 1 cinkana ploča 1 mušema 1 kalibarski šestar 1 teleskop od odvodne cijevi 1 čovjek od cijevi, 1920.) sastavljena je od isječaka raznih mašina, a „čovjek od cijevi“ zuri u nas kroz zaštitne naočare.204 Dišamovo posljednje djelo, besmislenog naziva Tu m' (1920), je blistavo inovatnivno jer naslućuje većinu izuma koji se susreću u pop-artu šezdesetih godina. Američki slikar Čarls Dimo (1883-1935) je u međuratnom periodu naslikao poznatu sliku Vidjeh brojku 5 u zlatu (1935) koja je predak pop-arta.205 Nadrealizam je u likovnim umjetnostima definisao svoj cilj kao psihički automatizam, koji uz pomoć shvatanja proizašlih iz psihoanalize, izražava istinsko mišljenje oslobođeno upotrebe razuma, estetske ili moralne svrhe. Nadrealistički slikar Salvador Dali (1904-1989) je naslikao Povratak Ulisa (1936). Najpronicljiviji predstavnik nadrealista, Maks Ernst, često koristi kolaž s „frotažom“.206 Španski slikar Huan Miro (1893-1983) je stvorio stil nazvan „biomorfna apstrakcija“.207 Poznata je njegova slika Kompozicija (1933) sa fluidnim, krivolinijskim kompozicijama. Glavni tokovi u slikarstvu međuratnog perioda se mogu prepoznati i u skulpturi. Značajna je grupa ruskih umjetnika (konstruktivisti) zbog primjene trodimenzionalnog kolaža na skulpturu. Konstrukcije su bile četverodimenzionalne pošto su uključivale kretanje. Antoine Pavsner (1886-1962) i njegov Torzo (1924-26) je najznačajniji predstavnik tog pokreta prije nego što je suzbijen kao „buržoaski formalizam“.208 Brzi, nagli i potpuni preokret u likovnim umjetnostima, iz čega je proizašlo jedno potpuno novo shvatanje lijepog, doveli su do mnogih i dubokih nesporazuma između umjetnika i publike. Mase nisu mogle povjerovati da u umjetničkim djelima novih pokreta zaista ima umjetnosti, a poklonici tradicije se zgražali.

203

H. W. Janson, Istorija umjetnosti, 532. Isto, 534. 205 Pop-art je počeo u Londonu sredinom pedesetih godina oslanjajući se na američka sredstva masovne komunikacije koja su preplavila Englesku nakon Drugog svjetskog rata. 206 Pravljenje otisaka s komada drveta, presovanog cvijeća i drugih reljefnih površina. To je postupak poznat iz dječije igre koji se sastoji iz trenja olovkom po papiru preko novčića. 207 Opšta enciklopedija LAROUSSE, 851. 208 H. W. Janson, Istorija umjetnosti, 547. 204

42

Arhitektura U arhitekturi je od sredine 18. do kraja 19. stoljeća preovladavalo nekoliko „stilova obnove“ koji se odlikuju individualnošću i visokom kvalitetom. Međutim, arhitektonsko znanje iz prošlosti se pokazalo nedovoljnim da odgovori potrebama novog vremena. U dvadesetim godinama arhitektura je postala značajan oblik savremene umjetnosti koji je najsmjelije nastavljao eksperimente od prije Prvog svjetskog rata: racionalni smijer razvitka i poletnu organsku školu. Arhitekti i slikari okupljeni oko holandske škole poznate kao de Stijl (19171925), Bauhausa u Njemačkoj (1919-1933) i Korbusijerovog Novog duha (Espirit nouveau) u Francuskoj, od 1921. godine su oformili školu koja se naziva „internacionalni stil“. Amerikanac Frenk Lojd Rajt je utvrdio načela organske arhitekture dugim nizom građevina, planova za naselja i objavljenih spisa. Rajtov uticaj se širio u Sjedinjenim Državama i Evropi, gdje je osnovan Bauhof na istim načelima.209 Bernard Nojtr, bečlija koji je emigrirao u Sjedinjene Države se posvetio pitanju modernog stanovanja jer se više ne grade ni dvorci ni zamkovi.210 Obilježje stila 20. stoljeća je bilo poštenje u upotrebi materijala: ono što je izgledalo poput potpornog stuba trebalo je da zaista bude potporanj, a ne dekoracija. Arhitekti su upotrebljavali nove materijale poput čelika, stakla, betona, aluminija, keramike i plastike. Grupu de Stijl je predvodio slikar Mondrijan i arhitekta Jakobs Oud. Oni su radili isključivo sa kockama, pravouglovima i plohama eksperimentišući sa efektima boja, a namještaj su oblikovali da bude u harmoniji sa tim dizajnom. Valter Gropius je 1919. godine osnovao Bauhaus u Vajmaru, reorganizirajući Velikovojvodsku sasku akademiju za slikarsku umjetnost i Školu za umjetnost i zanate u Vajmaru u Njemačkoj.211 Osnivač Škole za umjetnost i zanate je bio Belgijanac Anri van de Velde (1863-1957), jedan od osnivača Art nouveau stila. On je projektovao pozorište u Kelnu 1914. godine kao dio izložbe Verbunda (Werbund) koja je okupljala cijelu generaciju mladih arhitekata, a koji će punu afirmaciju doživiti nakon Prvog svjetskog rata. Među njima je Bruno Taut (1880-1938), koji je upotrebljavajući staklene cigle na čeličnom kosturu postigao magičnu prozirnost na stepeništu u građevini „Staklena kuća“ (1914). Valter Gropius je u svojoj teoriji i organizaciji Bauhausa nastojao razbiti hijerarhiju koja je razdvajala likovnu umjetnost od primjenjene umjetnosti. Bauhaus je 1925. godine preseljen u Desau, u zgradu koju je projektovao sam Gropius, a koja je usvojila njegovo načelo da zid nije ništa više do zavjesa ili

Rajt je definisao načela organske arhitekture riječima: “Te jednostavne građevine same pokazuju da je arhitektura organizam, osnovan na načelu da se dio odnosi prema dijelu kao dio prema cjelini.“ Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga IV, 304. 210 Bio je pod uticajem japanskih načela stanovanja. Opšta enciklopedija LAROUSSE, 855. 211 Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga IV, 305. 209

43

klimatska barijera, i da može biti čitav od stakla ako je potreban maksimum dnevne svjetlosti. Cilj Bauhausa je bio ne samo tehnički nego i društveni. On je zaustavljao dehumanizaciju čovjeka u eri razvitka industrije čuvajući principe ljudskog dostojanstva i slobode, njegujući sklad sa okolinom u kojoj čovjek živi. Bauhaus je dolaskom Hitlera na vlast 1933. godine bio zatvoren, iako se uticaj te škole prenio na cijelu Evropu i Ameriku. Njegovi đaci i nastavnici su se vratili kućama, a njegov osnivač Gropius, kao i njegov nasljednik Mies fon der Rohe, su otišli u Sjedinjene Države. Oni su postali vodeći arhitekti u Sjedinjenim Državama zajedno sa Frenkom Lojdom Rajtom (1867-1961), koji je kao najbriljantniji učenik Luisa Salivana (18561924) još prije Prvog svjetskog rata projektovao zgrade u predgrađima Čikaga, tzv. „Prerijske kuće“ od kojih je najpoznatija kuća Roble House (1909).212 Njegova Kuća na vodopadu (Pensilvanija, 1937) zajedno sa Roble House predstavljaju klasiku moderne arhitekture.213 Najistaknutiji predstavnik „internacionalnog stila“ u Francuskoj je Šarl-Evuar Žane Gri poznat kao Le Korbizje (1886-1965). On je u svom radu otišao i korak dalje, planirajući transport, rad i življenje čovjeka. Gradove, koji su se nekontrolisano širili razvojem industrije i povećavanjem broja stanovnka, je zamišljao u ljudskim razmjerama, oslobođene zbrke, prenatrpanosti i gigantskih građevina. Svoje kuće je nazivao „mašine za stanovanje“, sa čistim i preciznim oblicima, ali bez želje za mehanizovanim životom. Kuća Savoj (Savoye, 1930) liči na nisku četvrtastu kutiju postavljenu na stubove u kojoj je raspored potpuno funkcionalan, ali ne i jednostavan, i razdjeljen staklenim zidovima. Međutim, stanovnici su uvijek zaklonjeni od pogleda s vana.214 Porodica je tako sačuvana od promiskuiteta i uživa blagodati komfora, restorana, tržnica, dječijih vrtića itd. Za sve to čovjeku su osim stana potrebni sunce, svjetlost i prostor. Tako zamišljen stambeni blok Le Korbizje je napravio u Marseju.215 Le Korbizjeov uticaj se brzo proširio po svijetu zahvaljujući vodećoj ulozi koju je imao na nacionalnom kongresu arhitekata i urbanista, ali i preko njegovih učenika koji su zauzimali mnoga uticajna mjesta u urbanističkim komisijama.216 Arhitekti su shvatili da im se uloga u društvu počinje mijenjati jer se u svom radu moraju držati zadatog funkcionalnog okvira koji im određuje korisnik, kao i zahtjeva od strane privrednog i političkog faktora. Uprkos tome arhitektura je do kraja Drugog svjetskog rata bila ostala jedna od najsnažnijih tradicionalnih umjetnosti.217 Njegovo djelo je privuklo mnogo pažnje u Evropi oko 1914. godine, posebno u krugovima mladih holandskih arhitekata koji su se udružili s Mondrianom u pokretu De Stijl. Kuća „Schroder“ u Utrehtu (1924) Žeri Ritvelda sadrži mnogo rajtovskih oblika. H. W. Janson, Istorija umjetnosti, 562. 213 Opšta enciklopedija LAROUSSE, 855. 214 H. W. Janson, Istorija umjetnosti, 564. 215 Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 1, 885. 216 Korbusijerovo shvatanje o timu inžinjera i tehničara s kojima arhitekt mora sarađivati se odrazilo na osnivanje velikih građevinskih firmi. Ware – Panikkar – Romein, Historija čovječanstva, svezak VI / knjiga IV, 307. 217 Isto, 309. 212

44

Poslije Drugog svjetskog rata arhitektura prestaje da bude statična ali gubi prednost nad trajnosti. Bez obzira na najbodernije materijale i sigurnije tehnike građenja zgrade počinju da zastarjevaju kao i mašine, a zub vremena, kojemu tako dobro odolijevaju tradicionalni materijali, za njih je poguban.218

Njemačka umjetnost i arhitektura u međuratnom periodu Kubisti, futuristi i dadaisti su po Hitlerovom mišljenju uništili kulturu i umjetnost. Naime, on je izgradio svoje poglede o umjetnosti još kada je i sam htio postati slikar. Ta njegova „estetika“ je postala politički program koji je savremenoj umjetnosti suprostavio ideal nove njemačke umjetnosti. Napadi sa pozicija nacional-socijalističke ideologije vremenom su se množili onemogućavajući rad onima koji su težili novom stvaralaštvu. Tako su nagnali i Bauhaus da se 1925. godine iseli iz Vajmara.219 Monumentalnost je bila prva uočljiva karakteristika umjetnosti u slikarstvu i vajarstvu, a u arhitekturi se težilo podizanju gigantskih zgrada.220 Koncepciju čiste njemačke umjetnosti razvio je Alfred Rozenberg u knjizi „Mit 20. stoljeća“. Njegova djela „Revolucija u likovnoj umjetnosti“ i „I krv i čast“ (1934) dodatno razvijaju nacional-socijalistička shvatanja umjetnosti.221 Drugi nacional-socijalistički estetičari su razrađivali primjenu tih načela poput P. Šuce Nauburg koji je 1934. godine objavio „Umjetnost iz krvi i tla“ i „Umjetnost je obavezna prema rasi“. Od tada je u njemačkoj umjetnosti stalni motiv „njemački nadčovjek“ oličen u snažnoj figuri i ličnosti muškaracagraditelja velike njemačke budućnosti i žene-majke. Cilj je bio da se pokaže snaga i zdravlje vodeće ljudske rase. Muškarca natprirodne snage predstavljale su figure Josefa Toraka. Simbol junaštva rase je postao lik Adolfa Hitlera kao na kompoziciji „Stjegonoša“ Huberta Lancingera koji je prikazao Firera kako pod nacističkom zastavom i u oklopu srednjovjekovnog viteza ozbiljna lica i s pogledom ka velikoj njemačkoj budućnosti. Prikaz žene je odraz pogleda na svijet da su žene u društvu i politici, i uopšte u historiji, samo majke što je posebno

Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 1, 886. Bauhaus je bila državna škola za arhitekturu i primjenjene umjetnosti koju je 1919. godine osnovao Valter Gropius, reorganizujući Velikovojvodsku sasku akademiju za slikarsku umjetnost i Školu za umjetnost i zanate u Vajmaru u Njemačkoj. Više o tome u poglavlju Arhitektura. 220 Umjetnosti totalitarnih režima dvadesetih i tridesetih godina 20. stoljeća inspirisane su antičkom tradicijom, ali su raskidale sa renesansom, pošto su odbacivale humanističke poruke klasičnog doba. Fašizam je u starom Rimu tražio dokaze veličine italijanske države, a nacional-socijalizam je ljepotu čovjeka helenske skulpture koristio u rasističkim teoretisanjima. Andrej Mitrović, Vreme netrpeljivih, 482. 221 Gebels je govorio: „Njemačka umjetnost sljedeće decenije biće herojska, čelična, romantična, lišena sentimentalnosti, biće stvarno nacionalna, sa velikim patosom, odgovorna i sa obavezama, ili je neće biti“. Cit. prema Andrej Mitrović, Vreme netrpeljivih, 490. 218 219

45

karakteristično za Adolfa Ciglera u njegovoj slici „Sud Parisov“ i „Ileda“, te u slici „Galeb“ Paula Matijasa. Nacional-socijalisti su u Minhenu izgradili Kuću njemačke umjetnosti (danas Kuća umjetnosti) za koju je Adolf Hitler lično položio kamen temeljac, a po završetku radova je i službeno otvorio.222 U toj zgradi je priređena Velika njemačka izložba, kao pozitivan kontrast izložbi „Degeneratvina umjetnost“ koja je organizovana po ideji Josefa Gebelsa. Naime, ljudi jurišnih odreda su po njegovom nalogu iz javnih galerija i muzeja izuzimali djela Kandinskog, Klea, Fajningera, Kokoške, Diksa, Ernsta, Makea, Marka, Šmita-Rotlufa, Javljenskog, Bekmana i drugih. Od tih djela je napravljena izložba „Degenerativne umjetnosti“, koja je otvorena u martu 1937. godine. Mnogim slikarima i skulptorima je zabranjen rad, a oni koji nisu emigrirali su stavljeni pod nadzor. Emil Nolde je uprkos zabrani tajno sačinio mnogo malih slika vodenim bojama i na papiru. Tako su nastale njegove „nenaslikane slike“.223 Adolf Hitler je lično okupio mnoge arhitekte koji su doprinjeli stvaranju nacional-socijalističke koncepcije arhitekture i građevinartsva. Arhitekta Albert Šper (1905-1981) je Hitlerovu koncepciju, baziranu na želji da građevine i nakon hiljada godina svjedoče o snazi ideje Trećeg rajha, razradio u svojoj „teoriji vrijednosti ruševine“ (Ruinenwerttheorie)224 Zgradu Kancelarije Rajha, koja je izgrađena po nacrtima Alberta Špera, odlikuju mamutski zidovi sa malim otvorima što joj daje i izgled tvrđave. Projektujući stadion u Berlinu Albert Šper je uspio stvoriti atmosferu mitskog germanskog svetilišta. Preuređena je berlinska ulica Pod lipama, izgrađena pomenuta Kuća njemačke umjetnosti kao i mnoge druge građevine. U koncepciji nove kulture čistog njemačkog duha veoma je naglašena istorijska dimenzija u kojoj se njemačka historija prikazuje kao borba njemačkog naroda za sopstveni način života. To se vidi i na nacionalsocijalističkoj arhitekturi koja crpi inspiraciju iz drevnih germanskih vremena, kada rasa još nije bila iskvarena stranim uticajima poput kršćanstva.225

Tim povodom je minhenskim ulicama prošla povorka u slavu 2000 godina njemačke kulture, sa kostimima, maketama i fragmentima, slaveći 2000 godina njemačke istorije. Na otvaranju Kuće njemačke umjetnosti pokazujući na monumentalne stubove i zidove, Hitler je rekao: „Ova djela nisu zamišljena za godinu 1940., pa čak ni za godinu 2000., nego ona treba da se dižu, poput katedrala iz naše prošlosti, tokom budućih hiljadu godina“. Cit. prema Andrej Mitrović, Vreme netrpeljivih, 493. 223 Ipak, mnoga djela nisu uništena nego su uz odborenje vlasti dospjele u druge ruke. Treći Rajh je prodavao dekadentna djela kupcima iz drugih zemalja, čime je Gebels pomogao državnoj blagajni, a sve na osnovu Zakona o oduzimanju likovnih djela savremen umjetnosti bez ikakve naknade koji je donesen 31. maja 1938. godine. Tada su zaplijenjena 1032 Noldeova rada. Isto, 492. 224 Albert Šper je objašnjavajući svoju teoriju rekao: „Polazna tačka je bila da zgrade moderne konstrukcije nisu podesne da posluže kao „most tradicije“ budućim generacijama, a što je bila Hitlerova želja. Bilo je teško zamisliti da zahrđale hrpe ruševina za njih mogu značiti herojsko nadahnuće, kakvo je Hitler nalazio u građevinama iz prošlosti. Moja teorija je imala za cilj da se pozabavi ovom dilemom. Korištenjem posebnih materijala i primjenom određenih principa statike, trebali bismo biti u mogućnosti da izgradimo građevine koje će, čak i kada budu u stanju propadanja nakon stotina ili hiljada godina, više ili manje podsjećati na rimske.“ Cit. prema https://tspace.library.utoronto.ca/citd/holtorf/7.4.html 225 Andrej Mitrović, Vreme netrpeljivih, 493. 222

46

SPORT Ljetne i zimske Olimpijske igre međuratnog perioda Na sastanku u Parizu od 16. do 23. juna 1894. godine prihvaćen je prijedlog barona Pjera de Kubertena o utemeljenju Olimpijskih igara novog doba što se pretvorilo u osnivački kongres Međunarodnog olimpijskog komiteta (MOK).226 Na zasjedanju 1921. godine MOK je prihvatio prijedlog francuza markiza de Polinjaka i usvojio preporuku da se u svim zemljama, u kojima postoje uslovi za to, organizuju takmičenja u zimskim sportovima pod pokroviteljstvom MOK-a. Odlučeno je da prvi domaćin bude francusko zimovalište Šamone. To takmičenje koje se održalo početkom februara 1924. godine je naknadno proglašeno prvim zimskim olimpijskim igrama na kongresu MOK-a 1926. godine. Veliki norveški skijaš Tor Lif Hog, „skijaški kralj“, je pobjedio u obje discipline skijaškog trčanja, a osvojio je i bronzanu medalju u skijaškim skokovima i zlatnu u nordijskoj kombinaciji. Sonja Hajne je bila sjajna norveška umjetnička klizačica koja je triput uzastopno osvajala zlatnu medalju: 1928. u Sent Morisu, 1932. u Lejk Plesidu i 1936. u Garmišpartenkirhenu.227 Alpsko skijanje je uvršteno u program zimskih olimpijskih igara u Sent Morisu 1928. godine, a spust i slalom su prvi put voženi na igrama u Garmišpartenkirhenu 1936. godine.228 Na igrama u Sent Morisu 1928. godine su u 3 utakmice ostvarili razliku golova 38 naprema 0. Na igrama u Sent Morisu (Švicarska) 1928. godine je učestvovalo 475 učesnika (od toga 27 sportašica) iz 25 zemalja.229 Infrastruktura je bila odlična ali ne i vremenski uslovi jer je temperatura dostizala i do 20 stepeni. Trkači na skijama su mazali svoje skije, te uz nadljudske napore uspjeli završiti trku na najdužoj stazi (50 km). Pobjedio je Šveđanin Per Erik Hedlung, porazivši do tada neprikosnovene Norvežane.230 Na zimskim olimpijskim igrama u Lejk Plesidu 1932. godine učestvovalo je samo 306 takmičara (od toga 27 sportašica) iz 17 zemalja. Zbog velike ekonomske krize u svijetu odziv je bio veoma slab pa su od navedenog broja polovina takmičara bili iz Sjedinjenih Država i Kanade. Igre u Garmišpartenkirhenu 1936. godine, koju su Nijemci izvanredno organizovali, je pratilo oko pola miliona gledalaca, a samo olimpijske skokove je

Kuberten predsjedava MOK do kongresa u Pragu 1925. godine kada je proglašen doživotnim počasnim predsjednikom. Umro je 2. septembra 1937. godine, a po njegovoj izričitoj želji srce mu je preneseno na posebno uređeno spomen mjesto u drevnoj Olimpiji gdje se pali olimpijski plamen. Marijan Boršić, Od Atene do Atene, Naklada STIH, Zagreb 2004., 12. 227 Ona je još kao djevojčica, sa jedanaest godina, nastupila na igrama u Šamoneu 1924. godine kada je zauzela posljednje osmo mjesto. Marijan Boršić, Igre snijega i leda, Naklada STIH, Zagreb 2002., 8. 228 Isto, 9. 229 Isto, 19. 230 Trka u brzom klizanju na 10 000 metara je bila prekinuta, zatim i otkazana, pa su neke berlinske novine objavile da je igrama kraj. Isto, 20. 226

47

posmatralo 150 000 ljudi. Norvežanin Birger Rud je tada ponovio uspjeh iz Lake Plesida 1932. godine osvojivši prvo mjesto. Na igrama je učestvovalo 675 sportista (od toga 80 sportašica) iz 28 zemalja.231 Pažnju su privlačili ljudi u uniformama – Hitler, Gebels i Gering, nagovještavajući nemirna vremena. Atletika je, baš kao i u drevnoj Grčkoj, bila glavni događaj modernih ljetnih olimpijskih igara.232 Poznata kao „kraljica sportova“, atletika najjasnije izražava olimpijsko načelo – citius, altius, fortius!233 Na sastanku u Lionu 1914. godine je na prijedlog Kubertena usvojen olimpijski znak koji će postati službeni znak MOK-a. To su pet krugova: plavi, žuti, crni, zeleni i crveni, povezani u lancu, koji simbolično predstavljaju jedinstvo i bratstvo naroda svih kontinenata.234 Na istom sastanku je bilo odlučeno da se ljetne olimpijske igre 1916. godine održe u Berlinu. Kada je rat počeo, Nijemci se nisu odricali prava na organizaciju igara. Međutim, igre nisu održane, a na sastanku u Lozani 1919. godine je odlučeno da se VII olimpijske igre održe u belgijskom gradu Anversu.235 Zemlje ratne gubitnice nisu mogle učestvovati. Na igrama prvi put učestvuje slavni Finac Pavo Nurmi čiji talenat je otkriven na jednom vojnom takmičenju finske armije. Francuska teniserka Suzan Lanžlen je obilježila teniski turnir. Na fudbalskom turniru pobjedili su Belgijanci, nakon što su do tada dominirali Britanci.236 U Parizu je bilo poteškoća prilikom organizaicije Olimpijskih igara 1924. godine. Naime, rijeka Sena se izlila 1923. godine, a nakon toga je nastupila velika vrućina s temperaturama iznad 45 stepeni. To ipak nije spriječilo takmičenje 3092 sportista (među njima 136 sportašica) iz 44 zemlje.237 Britanci Harold Abrahams i Erik Lidl bili su najbrži na 100, odnosno 400 metara. Erik Lidl, sin škotskog misionara, je odbio učestvovati u trci na 100 metara iz vjerskih razloga jer se trčalo u nedjelju. Finci Pavo Nurmi i Vile Ritola pobijedili su na srednjim i dugim stazama (1500 i 5000 metara). Amerikanac Džoni Vajs Miler, sin doseljenika iz Austrije, a kasnije i najslavniji filmski tarzan, pobijedio je na 100 i 400 metara slobodno.238 Urugvaj je osvojio zlatnu medalju na fudbalskom turniru pobjedivši u finalu Švedsku 3 naprema 0, a istakao se tamnoputi Andrade. Tokom takmičenja u ragbiju, mačevanju, boksu, pa čak i 231

Isto, 28. Početak olimpijskih igara se vezuje za 776. godinu prije nove ere. Od te godine datiraju pisani podaci, a u Grčkoj se uvodi računanje vremena po olimpijadama. Međutim, smatra se da su olimpijske igre mnogo starije te da potiču od takozvanih „olimpijskih svečanosti“. To potvrđuju i mnogobrojni mitovi i legende kao što su onaj o Zeusu i Kronu, Heraklu, Pelopu i Ifitu. Bora Kragujević, Sa olimpijskih borilišta, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 1984., 7-8. 233 Brže, više, jače! (olimpijsko geslo) 234 Bora Kragujević, Sa olimpijskih borilišta, 42. 235 Bez obzira što Olimpijske igre u Berlinu nisu održane, one su zadržale svoj redni broj VI. Isto. 236 Marijan Boršić, Od Atene do Atene, 43. 237 Isto, 44. 238 Tada je ostvaren prvi rezultat ispod minute na 100 metara slobodno. Isto, 47. 232

48

tenisu, je bilo mnogo prepirki i svađe.239 Na igrama u Amsterdamu 1928. godine, okupilo se više od 3000 sportista (290 sportašica) iz 46 zemalja. Holanđani su izgradili novi stadion za 40 000 gledalaca, a na svečanom otvaranju je prvi put zapaljen olimpijski plamen. Zemlje gubitnice iz Prvog svjetskog rata su dobile pravo učestvovanja na ovim olimpijskim igrama. Nijemci su iznad očekivanja iskoristili šansu osvojiši ukupno 31 medalju, od kojih 10 zlatnih.240 Na ovim igrama prvi put su nastupile i atletičarke koje su oduševljavale ljepotom i ženstvenošću. U tome se istakla pobjednica u skoku u vis Kanađanka Itel Ketervud. Učestvovao je i „ostarjeli“ Pavo Nurmi koji je tada imao 32 godine. On se u zadnjem trenutku pridružio olimpijskoj ekipi, te osvojio prvo mjesto i zlatnu medalju na 10 000 metara. Na fudbalskom turniru Urugvaj je pobjedio Argentinu opravdavši slavu olimpijskih pobjednika iz Pariza. Međunarodni olimpijski komitet je na kongresu održanom 1923. godine, u vrijeme kada je Amerika bila u znaku ekonomskog napretka, odlučila da organizaciju igara 1932. godine povjeri Los Anđelesu. Međutim, 1929. godine je osvanuo „crni petak“ američkih berzi i velika ekonomska kriza, pa je putovanje u Ameriku postalo komplikovano i skupo.241 Zato je odziv takmičara bio veoma mali, svega 1408 sportista (od toga 128 sportašica) iz 37 zemalja. Amerikanci su uveli dvije značajne novine: izgradili su prvo olimpijsko selo i ograničili takmičenje na nešto duže od dvije sedmice.242 Japanci su bili svojevrsno iznenađenje na ovoj olimpijadi, osvojivši 10 od mogućih 15 pojedinačnih zlatnih medalja. Tada se istakao Kusuo Kitamuri kome je bilo tek 14 godina, a postao je olimpijski pobjednik na 1500 metara slobodno.243 U boksu pobjednici nisu bili iz Amerike, kao što se očekivalo, već iz Kanade, Argentine, Južne Afrike, dok su SAD osvojile samo 2 zlatne medalje. Karijera slavnog Finca Pavo Nurmija se završila na ovim igrama nakon što ga je Međunarodna atletska federacija izbrisala iz redova amatera jer je navodno na turneji po Njemačkoj, pored troškova puta primio i novac. Na igrama je srušeno 18 svjetskih rekorda, a ostvarena je i finansijska dobit od milion dolara, što je u to vrijeme bilo pravo bogatstvo. Nijemci su 24. januara 1933. godine osnovali organizacioni odbor igara, a šest dana poslije Hitler je postao njemački kancelar. Velika Britanija traži da se preispita odluka iz 1930. godine o dodjeli igara Berlinu spominjući i 239

Gledaoci su na vaterpolo turniru otvoreno demonstrirali protiv Amerikanaca. Isto, 49. Amerikanci su osvojili najviše medalja, ukupno 65, od čega 22 zlatne. Isto, 55. 241 Brazilska olimpijska ekipa je brojala 69 članova. Vlada Brazila je finansirala put sa 50 000 vreća kafe koju sportisti nisu uspjeli da prodaju po usputnim lukama. Od 69 članova olimpijskog tima, njih 45 se nije iskrcalo sa broda jer nisu imali da plate po jedan dolar na ime takse za stupanje na tlo Sjedinjenih Država. Bora Kragujević, Sa olimpijskih borilišta, 58. 242 Ženama nije bio dozvoljen ulaz u olimpijsko selo, pa je za sportistkinje obezbjeđen najbolji hotel u Los Anđelesu. Finci su u svome timu imali kuharicu kojoj portir olimpijskog sela nije dao da uđe, pa je to dovelo do malog incidenta. Isto, 57. 243 Marijan Boršić, Od Atene do Atene, 62. 240

49

mogućnost bojkota. Hitler je pazio da ne dođe do neke zloupotrebe, iako je svuda bilo nacističke simbolike. Ipak, to su bile igre najvećih organizatorskih i sportskih dostignuća. Na otvaranju igara 1. augusta 1936. godine, berlinski olimpijski stadion je bio prepun. Čak 120 000 gledalaca je uživo pratilo ceremoniju otvaranja koja je počela tačno u 16 sati njemačkom himnom (Deutschland, Deutschland uber alles) koju je izveo hor od 1500 članova.244 Prvi pobjednik maratona Spiridon Luis je, odjeven u grčku narodnu nošnju, uručio Hitleru vijenac od maslinovih grančica. Odziv sportista je bio najveći do tada, čak 4966 sportista (od čega 328 žena) iz 49 zemalja. Preko 300 reportera prati takmičenja, a dobili su i biltene igara ispisane na 14 jezika. Po prvi put olimpijska takmičenja prenosi televizija. U Berlinu su se direktni prenosi pratili u 25 velikih dvorana.245 Crni atletičari su, braneći boje Sjedinjenih Država pobijedili u svim trkama na kraćim stazama, te u skoku udalj i uvis. Briljirao je Džejms „Džesi“ Ovens, dvadesettrogodišnji crni atletičar iz Danvila u Alabami. On je pobjeđivao s lakoćom, kao da uopšte ne troši snagu.246 Drugi crni atletičar, Kornelijus Džonson je sa preskočenih 2.03 metra nadmoćno pobijedio u skoku uvis. Ustvari je njegova pobjeda, a ne pobjeda Džesi Ovensa u skoku udalj, natjerala Hitlera da napusti stadion. Nijemci su slavili u gotovo svim bacačkim disciplinama. Gerhard Štok je bio prvi neskandinavac koji je pobijedio u bacanju koplja, kuglu je najdalje bacio Hans Velke, a kladivo Karl Hajn. Nijemice su pobjedile u bacanju diska i koplja, a u štafeti 4x100 metara su nadmoćno vodile ali su u posljednjoj izmjeni ispustile palicu, prepustivši zlato Amerikankama. U konjičkom i veslačkom sportu nadmoćni su bili Nijemci, dok je njemački gimnastičar Alfred Švarcmen bio jedan od najuspješnijih učesnika igara, osvojivši 3 zlatne i 2 bronzane medalje. Nijemci su na olimpijadi u Berlinu 1936. godine bili ispred Amerikanaca po broju osvojenih medalja, a u ukupnom plasmanu su osvojili prvo mjesto.247 Na olimpijskom fudbalskom turniru, koji je uvršten zbog velike popularnosti ovog sporta a samim tim i finansijske dobiti, bilo je nekoliko incidenata. U utakmici Italija-Amerika italijanski igrač Ahil Pičini je nastavio da igra iako ga je sudija isključio, a u utakmici PeruAustrija, pri rezultatu 4 naprema 2, navijači Perua su u sudijskom vremenu ušli na teren. Olimpijski komitet je po žalbi Austrije odlučio da se meč ponovi bez gledaoca što je Peru odbio,

Bora Kragujević, Sa olimpijskih borilišta, 62. Marijan Boršić, Od Atene do Atene, 44 246 Poslije olimpijskih igara Ovens je napustio sport. Za nevjerovatno malu sumu je postao profesionalac, a kada je došla besparica osiromašeni Ovens je radio razne poslove: učestvovao u varijetskim programima i izbornim kampanjama, trkao se protiv konja i jahača, takmičio se trčeći natraške, dirigovao džez-orkestrima, bio čuvar kabina na plažama i sl. Međutim, sve to nije pomračilo njegovu sportsku slavu jer se i danas smatra jednim od najvećih sportista. Bora Kragujević, Sa olimpijskih borilišta, 64. 247 Nijemci su osvojili 33 zlatne, 26 srebrnih i 30 bronzanih; Amerikanaci 24 zlatne, 20 srebrnih 12 bronzanih, a trećeplasirani Mađari 10 zlatnih, 1 srebrnu i 5 bronzanih medalja. Marijan Boršić, Od Atene do Atene, 69. 244 245

50

pa je utakmica registrovana kao pobjeda Austrije (2:0).248 Italija je bila pobjednik turnira, Austrija je osvojila srebrnu medalju, a Norveška bronzanu. Igre u Berlinu su bile izvrsno organizovane iako je svjetska javnost tražila razloge koji bi potvrdili optužbe o njemačkoj politizaciji igara te njihovoj zloupotrebi u političko-propagandne svrhe. Na slijedeću olimpijadu se čekalo punih 12 godina.

Svjetska prvenstva u fudbalu međuratnog perioda U periodu između dva rata održana su i tri svjetska prvenstva u fudbalu. FIFA je 1914. godine priznala fudbal na Olimpijskim igrama kao Svjetsko prvenstvo u fudbalu za amatere, preuzevši tako odgovornost za organizaciju istog turnira na iduće tri Olimpijade, 1920., 1924. i 1928. godine. Na Olimpijadi u Los Anđelesu 1932. godine fudbal nije uvršten u program takmičenja zbog nepopularnosti u Sjedinjenim Državama. Na sastanku u Amsterdamu 26. maja 1928. godine, tadašnji FIFA-in predsjednik Žil Rime je najavio takmičenje nezavisno o Olimpijskim igrama. Godinu dana kasnije u Barseloni, između kandidatura Italije, Švedske, Holandije, Španije i Urugvaja, odlučeno je da se organizacija turnira povjeri tadašnjem dvostrukom olimpijskom šampionu, Urugvaju, koji je ujedno trebalo da proslavi jedan vijek postojanja nezavisne države. Svjetsko prvenstvo u Urugvaju, održano od 13. do 30. jula 1930. godine, bilo je jedino za koje nisu bile potrebne kvalifikacije jer je sve reprezentacije pozvala FIFA. Do 28. februara 1930. godine prijavile su se reprezentacije Brazila, Argentine, Perua, Paragvaja, Čilea, Bolivije, Sjedinjenih Država i Meksika. Međutim, ni jedna prekoatlanska zemlja nije htjela nastupiti zbog velikih troškova putovanja. Nakon što je i Velika Britanija odbila poziv, predsjednik FIFA-e je uz pomoć urugvajske vlade odlučio platiti put prekoatlantskim zemljama. Učestvovalo je samo 13 reprezentacija, od čega devet sa američkog kontinenta i četiri iz Evrope i to: Francuska, Belgija, Rumunija i Kraljevina Jugoslavija. Finale je odigrano 30. jula, pred oko 100 000 gledalaca na legendarnom stadionu Sentenario čija je izgradnja počela godinu dana prije prvenstva pod supervizijom arhitekte Huan Antonio Skaza.249 Pobjednik prvog svjetskog prvenstva je bio Urugvaj, savladavši u finalnom meču Argentinu rezultatom 4 naprema 2, a pehar je iz ruku predsednika FIFA-e Žila Rimea, primio

248

Olimpic Football Tournament Berlin 1936 http://www.fifa.com/tournaments/archive/mensolympic/berlin1936/index.html 249 Stadion je zbog teških vremenskih prilika, iako se radilo 24 sata na dan, dovršen samo pet dana prije inaguracionog meča. 1930 FIFA World Cup Uruguay http://www.fifa.com/tournaments/archive/worldcup/uruguay1930/index.html

51

kapiten Urugvaja Hoze Nazasi.250 Drugo Svjetsko prvenstvo u fudbalu održano je od 27. maja do 10. juna 1934. godine u Italiji. Po prvi put u historiji su bile potrebne kvalifikacije, pa su od 32 nacionalne ekipe njih 16 učestvovalo na završnom turniru. Domaćin Italija je postala svjetski prvak pobijedivši u finalu Čehoslovačku rezultatom 2 naprema 1. Dotadašnji svjetski prvak Urugvaj je odbio da učestvuje na prvenstvu zbog toga što je Italija odbila da učestvuje na prvenstvu u Urugvaju 1930. godine. Tako je stvoren presedan u istoriji fudbala jer je Urugvaj bio jedini svjetski prvak u fudbalu koji nije branio svoju titulu.251 Treće svjetsko prvenstvo u fudbalu održano je od 4. do 19. juna 1938. godine u Francuskoj, kojoj je FIFA povjerila organizaciju na sastanku 1936. godine. To je bilo i posljednje veliko takmičenje prije izbijanja Drugog svjetskog rata. Nije učestvovala Španija zbog građanskog rata i teške situacije u zemlji, a ni Austrija zbog njemačke aneksije. Međutim, austrijski igrači su stekli pravo nastupa za Njemačku. Pobjednik prvenstva je bila Italija, koja je pobjedila Mađarsku u finalu rezultatom 4 naprema 2, odbranivši tako naslov svjetskog prvaka iz 1934. godine.252

Veruje se da je prvo poluvreme igrano loptom Argentinaca, a drugo urugvajskom, pošto dvije strane nisu mogle da se usaglase na drugi način. Isto 251 1934 FIFA World Cup Italy http://www.fifa.com/tournaments/archive/worldcup/italy1934/index.html 252 Najbolji strijelac prvenstva, sa postignutih 8 golova, bio je Brazilac Leonidas. Inače, Brazil je tada prvi put nastupiio na svjetskom prvenstvu u fudbalu osvojivši treće mjesto. 1938 FIFA World Cup France http://www.fifa.com/tournaments/archive/worldcup/france1938/index.html 250

52

ZAKLJUČAK Liberalna tradicija je iznjedrila kulturu koja je dala plodno tlo za nauku i tehnologiju iz koje je izrasla industrijska civilizacija. Od vremena Rimskog carstva i širenja kršćanstva Evropa je sebe smatrala čuvarem naslijeđa Rima, Grčke, Egipta i Bliskog istoka i ispovjednikom jedine prave vjere. Međutim, suprostavljeni interesi evropskih nacionalnih država, na koje je Evropa bila podjeljena, iako je u mnogo čemu imala zajedničku civilizaciju, dovodi do dva pogubna svjetska rata. Prvi svjetski rat je izbio kao posljedica sve većeg suparništva između velikih sila, kao i težnji Njemačkog carstva koje su remetile međunarodnu ravnotežu. Kolonijalna podjela svijeta je rezultirala suprostavljenim interesima među imperijalističkim silama što dovodi do njihovog nadmetanja i trke u naoružavanju. Versajskim mirovnim ugovorom odgovornost za izbijanje rata pripisana je Centralnim silama, posebno Njemačkoj, dok je rat okarakterisan kao „rat za potlačene nacije“, odnosno „sukobom demokratije i autoritarizma“. Međutim, Prvi svjetski rat je bio rat nacija u kome je odlučujući faktor bio, pored odnosa snaga i sposobnosti održavanja produženog stanja opšte mobilizacije, i sposobnost svake od njih da ujedini sve suprostavljene političke, društvene i kulturne razlike unutar svog društva. Prvim svjetskim ratom nisu rješeni bitni uzroci njegovog izbijanja niti su odstranjene mogućnosti budućih sukoba. On je mnogo dublje posljedice ostavio na odnose države i privrede, države i društva, viših i nižih klasa, kao i na sve oblike života, kulturu i umjetnost, nauku i tehniku, čak i na sport. Rat je pokrenuo široke narodne mase i u socijalnom i geografskom smislu, ali i nametnuo potrebu za stvaranjem novih oblika socijalne kontrole bilo putem prisile, propagande, kulture ili hijerarhije. Naučnici podsticani novom vizijom budućnosti i oslobođeni starih okova nastavljaju progres započet i prije Prvog svjetskog rata. Nova otkrića otvaraju nove mogućnosti što države koriste u cilju vlastitog ekonomskog prospariteta, ali i povećavanja vojnog potencijala. Dolazi do masovne primjene epohalnih otkrića u nauci kroz tehnološke inovacije. To u velikoj mjeri utiče na svakodnevni život čovjeka mjenjajući njegove poglede na kulturu i bivstvovanje u suštini. Veliki neposredni uticaj na svakodnevnicu imaju i nove tendencije u društvenim naukama, posebno u psihologiji koja je novi zamah dobila upravo u periodu nakon Prvog svjetskog rata. Frojdova teorija prevazilazi sfere nauke uveliko određujući kulturne i umjetničke izraze i na taj način neposredno mijenja čovjekovo shvatanje sebe i svijeta u kome živi. Otkrića u sferi genetike dodatno obogaćuju čovjekovu svijest o sebi, ali ne uspjevaju iskorjeniti rasne predrasude u društvima Zapada, dok su u nacističkoj Njemačkoj u službi antisemitizma. Stremljenja stvaraoca u kulturi i umjetnosti u svim oblicima određena su 53

„novom realnošću“ nastaloj nakon Prvog svjetskog rata, naučnim i tehničkim dostignućima i društveno političkim prilikama. Posebno se treći faktor označava kao ograničavajući u smislu umjetničkog izraza jer umjetnik u svojoj biti teži slobodi i ne trpi ograničenja. To je i razlog što veliki broj umjetnika bježi od totalitarnih režima. Međutim, teorija po kojoj stvaraoci u kulturi treba da pomognu u izgradnji društva provedena je u Sovjetskom Savezu. U Njemačkoj, i prije dolaska Hitlera na vlast, u kulturi i umjetnosti jačaju pravci koji su izraz starih težnji oličenih u veličanju stare germanske prošlosti. Sve to upućuje na zaključak da su i stvaraoci u kulturi i umjetnosti samo ljudi sa svojim pogledom na svijet koji nije uvijek različit od onoga što je stav vladajuće politike. Međutim, bez obzira što ponekad naučnici i kulturni stvaraoci neposredno oblikuju politički pravac i viziju društva, ta veza kulture i totalitarne politike je neodrživa. S druge strane, apsolutna sloboda stvaraoca u kulturi i umjetnosti ne znači uvijek i ljepotu njihovog izraza, kao ni zdravu viziju budućnosti. Zemlje zapadnog kulturnog područja dolaze u dodir sa naučnim, kulturnim i umjetničkim stremljenjima Evrope, ali zbog nacionalnih težnji evropski izraz stavljaju u drugi plan. To je posebno izraženo u zemljama i društvima Latinske Amerike gdje, kao i u Japanu, postoji otpor prema liberalizmu. Masovna kultura Sjedinjenih Država se kroz film širi u Evropi, kreirajući stavove i namećući trendove, dok evropski film, iako umjetnički izražajniji od američkog, postaje shvaćen kao moćno sredstvo propagande. Drevne kulture Indije, Kine i Japana u međuratnom periodu dobivaju novi zamah zbog dodira sa kulturom Zapada, dok se prema njoj u arapskom svijetu, Turskoj i Iranu izražava jak otpor zbog kolonizatorskog odnosa velikih sila. Potrošački mentalitet potpomognut reklamom i nametnutom vizijom neograničenog ekonomskog prospariteta dovodi do velike ekonomske krize. Ona se odražava i na polju kulture i umjetnosti, posebno u totalitarnim državama gdje dolazi do novog zamaha nacionalizma i sve otvorenijih težnji za novim poretkom u svijetu. Ako su nauka i tehnika u međuratnom periodu bile u službi jačanja ekonomskog, društvenog i vojnog potencijala nacija, kultura i umjetnost grade društvo i određuju njegovu viziju budućnosti. Kulturna strijemljenja međuratnog perioda su izraz suprostavljenih pogleda na prošlost, sadašnjost i budućnost čija je neposredna posljedica Drugi svjetski rat.

54

LITERATURA Knjige 1. Andrej Mitrović, Vreme netrpeljivih – Politička istorija velikih država Evrope 19191939, Srpska književna zadruga, Beograd, 1974. 2. Bora Kragujević, Sa olimpijskih borilišta, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 1984. 3. Caroline F. Ware – K. M. Panikkar – J. M. Romein, Historija čovječanstva – Kulturni i naučni razvoj, Svezak VI / knjiga I, Naprijed, Zagreb, 1969. 4. Caroline F. Ware – K. M. Panikkar – J. M. Romein, Historija čovječanstva – Kulturni i naučni razvoj, Svezak VI / knjiga II, Naprijed, Zagreb, 1969. 5. Caroline F. Ware – K. M. Panikkar – J. M. Romein, Historija čovječanstva – Kulturni i naučni razvoj, Svezak VI / knjiga III, Naprijed, Zagreb, 1969. 6. Caroline F. Ware – K. M. Panikkar – J. M. Romein, Historija čovječanstva – Kulturni i naučni razvoj, Svezak VI / knjiga IV, Naprijed, Zagreb, 1969. 7. Čedomir Popov, Od Versaja do Danciga, Nolit, Beograd, 1976. 8. Dejvid A. Kuk, Istorija filma 1, Clio, Beograd 2005. 9. Džon M. Roberts, Evropa 1880-1945, Clio, Beograd, 2002. 10. Enrico Cravetto, Povijest 16: Prvi svjetski rat i poslijeratna Europa (1914-1936), Jutarnji list, Zagreb 2008. 11. Fe Bajo Alvares – Julio Gil Pecharroman, Istorija Španije, Clio, Beograd 2003. 12. Geoffrey Barraclough – Richard Overy, The Times Povijest svijeta, HENA COM, Zagreb, 2002. 13. H. W. Janson, Istorija umjetnosti, IRO Prosveta, Beograd, 1987. 14. Henry Bemford Parks, Istorija Sjedinjenih Američkih Država, Rad, Beograd, 1985. 15. Marijan Boršić, Igre snijega i leda, Naklada STIH, Zagreb, 2002. 16. Marijan Boršić, Od Atene do Atene, Naklada STIH, Zagreb, 2004. 17. Pavle Miljukov – Š. Senjobos – L. Ezenman, Istorija Rusije, Narodna kultura, Beograd 1939. 18. Philip Jenkins, Istorija Sjedinjenih Država, Filip Višnjić, Beograd, 2002. 19. Tvrtko Čubelić, Književnost, Panorama, Zagreb 1966. 20. Ulf Dirlmeier, Povijest Njemačke, BARBAT, ZAGREB 1999.

55

Enciklopedije 

Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 1. Vuk Karadžić, Beograd, 1971.



Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 2. Vuk Karadžić, Beograd, 1972.



Opšta enciklopedija LAROUSSE, Tom 3. Vuk Karadžić, Beograd, 1973.

Internet http://www.artmovements.co.uk/impressionism.htm http://www.fifa.com/tournaments/archive/mensolympic/berlin1936/index.html http://www.fifa.com/tournaments/archive/worldcup/uruguay1930/index.html http://www.fifa.com/tournaments/archive/worldcup/italy1934/index.html http://www.fifa.com/tournaments/archive/worldcup/france1938/index.html http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t125/e1819?_hi=3&_pos=1 https://tspace.library.utoronto.ca/citd/holtorf/7.4.html

56