Noli Me Tangere Kabanata 1: Isang Pagtitipon
Tagpuan: Sa bahay ni Kapitan Tiago Tauhan: o a. Padr Padree Dam Damas asoo Kastila o o Pransiskano makatarungan o May malakas na boses f. Dony Donyaa Vic Victtorin orinaa o o May edad Mayamang Pilipina o o Mataba Asawa ni Dr. Tiburcio o o Makapangyarihan Mapagpanggap o o Mayabang at madaldal Nagsasalita sa wikang Español o d. Padr Padree Siby Sibyla la Nakakolorete at pinakulot ang buhok o Bata ang edad g. Dr. Dr. Tibu Tiburci rcioo de Espada Espadaña ña o o Payat at matangkad Isang Kastilang mahirap o o Tahimik Pilay, bungal, utal o o Matalino – propesor sa Colegio de San Nagpapanggap na manggagamot Juan h. G. La Laruja o e. Tenye enyent ntee Gueva Guevarr rraa Kastilang mamamahayag o Pinuno ng mga guwardiya sibil Mga Pangyayari: • Maram aramin ingg mg mgaa gru grupo o Grupo nila Padre Damaso: nakakakuha ng atensyon dahil sa kanilang maingay na pang-uusap • Nagkaroon Nagkaroon ng ng kasagutan kasagutan sa pagitan pagitan ni Padre Padre Damaso Damaso at Tenyent Tenyentee Guevarra Guevarra o Nakatawag na pansin o Paksa na pinag-uusapan Indyo -
dahilan ng walang pagsulong saa Pilipinas ang mga Pilipino ay mangmang, tamad at walang utang na loob
-
•
•
Erehe -
laban sa sa simbahan Don Rafael Ibarra -- hindi nangungumpisal -- ipinahukay at ipinatapon ipinatapon ang bangkay (kawalan (kawalan ng paggalang sa patay) -- matapat sa Diyos at bayan, marangal/kagalanggalang, matulungin (Batas ng Langit) “Opo isang napakarangal at kagalang-galang na ginoo sa baying iyon. Labis ko siyang nakilala sapagkat di miminsan ko siyang nakausap at nakituloy ako sa kanyang bahay. Kailanman siya raw ay hindi nangumpisal. Ano kung magkaganoon man? Ako rin, hindi ako kailanman nangungumpisal. Ngunit alam kong siya’y matapat sa kanyang tungkulin sa Diyos at sa lipunan” (Tenyente lipunan” (Tenyente Guevarra)
Kapangyarihan ng mga prayle -
-
“Ang “Ang ibig ibig kong kong sabi sabihi hin, n, kapa kapagg ipinahukay ng kura ang libingan ng isang erehe at itoay kanyang ipinatapon, walang sinuman ang dapat makialam o magparusa kahit ang hari pa” (Padre Damaso) 20 tao taonn na na nam namal alag agii sa sa San San Diego si Padre Damaso ! pinahukay at pinatapon ang katawan ni Don Rafael ! pinarusahan ng Kapitanheneral; tinaggal bilang kura at pinaalis sa San Diego !
Namagitan Namagitan si Padre Padre Sibyla Sibyla sa mainit mainit na pagsas pagsasagutan agutan nina Padre Padre Damaso Damaso at Tenyen Tenyente te Guevarra Guevarra o “Ikinalulungkot ko ang hindi sinasadyang pagkakatukoy sa isang maselang bagay. Ngunit ang pagkalipat naming ito ay nakabuti naman para sa inyo…” (Tenyente Guevarra) o “Paano ito nakakabuti? Ang mga bagay-bagay na nawawaglit sa ganitong paglipat-lipat, ang mga kasulatan – at ang…” (Padre Damaso) Dumati Dumating ng si Kapi Kapitan tan Tiago Tiago kasa kasama ma si si Crisos Crisostom tomoo Ibarra Ibarra
Kabanata 2: Crisostomo Ibarra
Tauhan: a. Cris Crisos osto tomo mo Ibar Ibarra ra o may kainamng tindig o kaayaayang bukas ng mukha o kababakasan ng dugong-Kastila o maginoo o nagluluksa sa kamatayan ng ama
o
nag-aral sa Europa ng 7 taon
Mga Pangyayari:
•
• • • • • • •
Pagdat Pagdating ing ni ni Kapita Kapitann Tiag Tiagoo kasama kasama si si Crisos Crisostom tomoo Ibarra Ibarra o Reaksyon ng mga tao: Padre Damaso- namutla at di nakakilos; nakakil os; natakot Padre Sibyla: nag-alis ng salamin; hindi makapaniwala Tenyente Guevarra: pinagmasdan mula ulo hanggang paa Binati Binati ni ni Croso Crososto stomo mo si si Padre Padre Dama Damaso so aatt nakip nakipagk agkama amayy Tumaggi Tumaggi si Padre Padre Damaso Damaso na kaibigan kaibigan niya niya si Don Don Rafael Rafael Ibarra Ibarra at hindi hindi tinaggap tinaggap ang kamay kamay ni Crsisotomo Crsisotomo o Buong akala ni Crisostomo na magkaibigan si Padre Damaso at ang kanyang ama Nag-us Nag-usap ap si si Criso Crisosto stomo mo at at Teny Tenyent entee Guev Guevarr arraa Binat Binatii ni ni Cri Criso sost stom omoo ang ang mg mgaa bab babae ae o humingi ng paumanhin sa pagpapakilala sa sarili Nagpak Nagpakilal ilalaa sa mga mga kaginoo kaginoohan han ddahil ahil wala walang ng nagpap nagpapakil akilala ala sa kany kanyaa o paggamit ng ugaling-dayuhan Inimbita Inimbita ni Kapitan Kapitan Tinong Tinong si si Crisostomo Crisostomo na na mananghalian mananghalian kasama kasama ang kanyang kanyang pamilya pamilya sa susunod susunod na araw araw Tuman Tumanggi ggi si si Crisos Crisostom tomoo dahil dahil siya siya ay pupu pupunta ntang ng San San Diego Diego
Kabanata 3: Ang Hapunan Mga Pangyayari:
•
•
• • •
•
Natapa Natapakan kan ni Teny Tenyent entee Guevar Guevarra ra ang saya saya ni Donya Donya Victo Victorin rinaa o “Ano ba? Wala ba kayong mata?” (Donya mata?” (Donya Victorina) “Mayroon po, Ginang, at 2 higit na malilinaw kaysa sa mata ninyo ngunit dahil sa nakatingin ako sa kulot ninyong buhok…” (Tenyente buhok…” (Tenyente Guevarra) - Si Donya Donya Victorina Victorina ang bulag bulag dahil dahil hindi niya makita makita ang tunay tunay niyang niyang sarili, sarili, isang Indya Indya Nag-ag Nag-agawa awann sina sina Padre Padre Damaso Damaso at Padr Padree Sibyla Sibyla sa upuan upuangg kabisera o Ayon kay Padre Sibyla, dapat si Padre Damaso ang maupo sa kabisera dahil siya ang naktatanda o Tumanggi si Padre Damaso na siya ay mauupo sa kabisera dahil lang siya ang nakatatanda o Ayon kay Padre Damaso, si Padre Siblya ang dapat maupo sa kabisera dahil siya ang kura o Si Padre Damaso ang umupo sa kabisera Nagd Nagdab abog og si si Padre Padre Dama Damaso so sa sa hapag hapag-k -kai aina nann o Maliit na bahagi ng manok ang nakuha niya o Ulam: Tinola Pinag-u Pinag-usap sapan an ang buh buhay ay ni Cris Crisost ostomo omo sa Europa Europa o Lugar na naibigan: Espanya o Pinag-aralan ang kasaysayan at wika ng bawat bansa Inins Ininsul ulto to ni ni Padr Padree Dama Damaso so si si Criso Crisost stom omoo o Sinabi ni Padre Damaso na sinayang lamang ni Crisostomo ang kanyang pera dahil ang natutunan niya sa Europa ay matututunan rin sa PIlipinas o Sinabi ni Crisostomo na dati pa siyang inaaway ni Damaso; at dati ay lagging nakikikain si Damaso sa kanilang tahanan o “Mga ginoo, huwag ninyong ipagtaka ang pagkakaroon ng palagay na loob sa akin n gaming dating kura. Ganyan din ang palagay ninya sa akin noong ako’y bata pa. Sa kanyang reverencia ay walang anumang nagdaraan ang mga panahon. Ngunit pinasasalamatan ko pa rin siya na sinasariwa niya sa aking gunita ang mga araw na itong madalas siyang dumalaw sa aming tahanan at mapaunlak na makisalo sa hapag ng aking ama” (Crisostomo) ama” (Crisostomo) Nagpaa Nagpaalam lam at uma umalis lis si Crisost Crisostomo omo sa salu-s salu-salo alo o Ayon kay Padre Damaso, dapat ipagbawal ang pagpapaaral sa ibang bansa ng mga Indyo o “Hindi matanggap na mapagsabihan ng kura. Akala nila sa sarili’y mga tao nang may pinag-aralan. Iyan ang masamang bunga ng pagpapaaral ng kabataang Indyo sa Europa. Dapat itong ipagbawal ng pamahalaan” (Padre pamahalaan” (Padre Damaso) o Pagbawal ng pagpapaaral sa Europa = pagpigil sa karunungan
Kabanata 4: Erehe at Pilibustero
Mga Pangyayari: • Naglakad Naglakad si Crisosto Crisostomo mo at napuna niya na walang pagbabago pagbabago o pag-un pag-unlad lad sa Pilipina Pilipinass sa loob loob ng 7 taon o Ang kanyang mga iniwan bago umalis ay hindi nagbago • Nag-us Nag-usap ap si si Teny Tenyent entee Guev Guevarr arraa at Crisos Crisostom tomoo o Binalita ni T. Guevarra Guevarra na nabilanggo at namatay sa bilangguan si Don Rafael o Hindi makapaniwala si Crisostomo na gumawa ng masama ang kanyang ama
o
Don Rafael - Ipinag Ipinagtan tanggo ggoll ni Don Don Rafael Rafael ang ang mga mga bata bata mula mula sa arti artilye lyero ro - Namata Namatayy an angg artil artilyer yeroo noong noong nat natula ulakk ni Don Rafael Rafael - Dina Dinala la sa tribu tribuna nall si si Don Don Rafa Rafael el - Pina Pinagb gbin inta tang ngan angg ereh erehee at pili pilibu bust ster eroo Erehe: dahil hindi nangungumpisal Pilibustero: bumabasa ng El Correo de Ultramar (pahayagan mula Madrid), ipinadala si Crisostomo sa Suwisa at Alemanya, may dugong Kastila ngunit nagsusuot ng Barong, nagtatago ng mga liham at larawan ni Padre Jose Burgos - Hinana Hinanapan pan ni Teny enyent entee Guevar Guevarra ra si Don Don Rafael Rafael ng mana mananag naggol gol - Nasa Nasakd kdal al si Don Don Raf Rafae aell - Sumama Sumama ang loob ni ni Don Rafael Rafael dahil sa pagka-wa pagka-walang lang utang utang na loob loob ni Padre Damaso - Nama Namata tayy si si Don Don Rafae Rafaell sa sa bila bilang nggu guan an - “Sa lupain pang ito’y di maaaring maging marangal nang di nabibilanggo” (Tenyente nabibilanggo” (Tenyente Guevarra)
Kahulugan ng pamagat: Erehe at Pilibustero
Erehe – laban sa simbahan
Pilibustero – laban sa pamahalaan
Kabanata 5: Mga Pangitain sa Karimlan
• • •
Tum umul uloy oy ssii Cris Crisos osto tomo mo sa sa Fond Fondaa de Lala Lala Nakita niya sa kanyang kanyang isipan ang isang mata matandang ndang nabilanggo nabilanggo at naghihir naghihirap ap o Umiiyak at tinatawag ang kanyang pangalan Nakita rin sa sa isipan isipan ang isang isang binatang binatang nagsasa nagsasaya, ya, umiinom, umiinom, at humahal humahalakhak akhak
Simbolismo :
Matandang nabilanggo: Buhay ni Crisostomo: Don Rafael Buhay ni Rizal: Pilipinas
Binatang nagsasaya, umiinom, humahalakhak Buhay ni Crsistomo: Crisostomo Buhay ni Rizal: Ilustrados
Kabanata 6: Si Kapitan Tiago Kapitan Tiago o o o o o o o o o
pandak kayumaggi ang balat bilugang mukha maliit ang mga mata, ngunti hindi singkit batang tignan kaysa sa edad mangangalakal ng apiyan- kanyang kalakal/produkto at ikinayaman mataba hindi pango o matangos ang ilong naging gobernadorcillo *Siya ay naging gobernadorcillo dahil kasundo siya ng simbahan at pamahalaan SIMBAHAN- nagbibigay ng malalaking donasyon - SunudSunud-sun sunura urann sa mga prayle prayle (Sakri (Sakrista stann Tiag Tiago) o) PAMAHALAANPAMAHALAAN- sumusunod kahit kanino - mahilig magbigay ng regalo
Buhay
• • • • • •
Galing Gali ng sa ma mayk ykay ayan angg pami pamily lyaa Hindi Hindi naka nakapag pag-ar -aral al dahi dahill sa kakuri kakuriput putan an ng ng ama ama Naka Nakapa pagg-ar aral al dahi dahill nagin nagingg utus utusan an ng ng isang isang prayleng Dominiko prayleng Dominiko Napang Napangasa asawa wa si Pia AlbaAlba- maganda magandang ng dalaga dalaga mula mula Sta. Sta. Cruz, Cruz, Mayni Maynila la Si Kapit Kapitan an Tiag Tiagoo at Pia Pia Alba ay nagtu nagtulun lungan gangg sumika sumikapp upang upang yumam yumaman an Maligay Maligayang ang nnags agsama ama malib maliban an sa hind hindii pagkak pagkakaro aroon on ng aanak nak
• • • •
•
Nagdas Nagdasal al sa Birhen Birhen ng Kaysas Kaysasay ay ngu ngunit nit walang walang nan nangya gyari ri Humingi Humingi payo kay kay Padre Damaso Damaso na sumayaw sumayaw sa Ubando, Ubando, Bulacan Bulacan sa 3 patron: patron: Birhen Birhen de Salambaw Salambaw,, San Pascual Bailon, Sta. Clara Nagl Naglihi ihi at nagd nagdala alant ntao ao si Pia Alba Alba Naging malungk malungkutin, utin, matamla matamlayy, at lagging lagging umiiyak umiiyak sa harap harap ni San Antonio Antonio de Padua(Sant Padua(Santoo ng mga nawawalang bagay) si Pia Alba o Naging ordinaryo; hinayaan nila Kapitan Tiago at Tia Isabel o Natural para sa mga babaeng nadadalantao Namatay si Pia Alba noong noong isinilang si Maria Clara
Maria Clara o o o o o o
o o o
Maganda Maputi Malaki ang mga mata Mapula-pulang buhok Mestisa(may halong dugong dayuhan) Ipinaglihi sa batang hawak ni San Antonio de Padua =pinaniniwalaang dahilan bakit hindi kamukha si Kapitan Tiago at mestisa Padre Damaso- ninong ni Maria Clara; minahal si Maria Clara nang parang anak Ipinasok sa beateryo ng Sta. Catalina sa loob ng 7 taon Kasintahan at kababata ni Crisostomo Nagkakilala sila ni Crisostomo dahil si Kapitan Tiago ay bumili ng lupain sa San Diego •
Kabanata 7: Pag-uulayaw sa Isang Asotea
Pag-uulayaw = Paglalambingan Relasyon nila Crisostomo at Maria Clara = pumukaw (gumising) humimlay (natulog) kumikislap (kumikinang) Mga Pangyayari
• • • • • • o • o o
Dumalaw si Crisostomo sa bahay nila Kapitan Tiago Pumunta si Maria Clara at Crisostomo sa asotea “Lagi mo ba akong naaalala? Hindi mo ba ako nalimot sa marami mong paglalakbay sa piling ng maraming magagandang babaing iyong nakikilala?” (Maria nakikilala?” (Maria Clara) “Maaari ba kitang malimot?” (Crisostomo) malimot?” (Crisostomo) Pag-aalala sa sumpa; sumumpa si Crisostomo kay Maria Clara na mamahalin at paliligayahin niya si Maria Clara ano man ang mangyari Laging naaalala ni Crisostomo si Maria Clara noong nasa Europa Maria Clara - sinisimbolo ang Pilipinas Mga matamis na alaala ng kamusmusan/ kabataan Paglalaro ng Sungka = mga pagdadaya ni Crisostomo kay Maria Clara Ang pagliligo sa batis
o
• • o
a. b. o
• o o
Alam ni Crisostomo ang pangalan ng mga bulaklak sa wikang Latin at Kastila Ginawan ni Crisostomo si Maria Clara ng korona mula sa dahon at bulaklak Kinuha ng ina ni Crisostomo ang korona at ginawang sabon sa buhok Nagalit si Crisostomo at hindi kinausap si Maria Clara Ang pagbigay ni Maria Clara ng sambong kay Crisostomo Upang makipagbati, kumuha si Maria Clara ng sambong at linagay sa loob ng sombrero ni Crisostomo para hindi mainitan Linabas ni Crisostomo ang sambong- nagpapakita ng kahalagaan Linabas ni Maria Clara ang liham pamamaalam ni Crisostomo Mga paliwanag bakit pinapupunta si Crisostomo ni Don Rafael sa Europa Upang matutunan ang kahulugan ng buhay = ang mamuhay nang mag-isa Upang makatulong sa Inang-bayan Ayaw ni Crisostomo umalis dahil ayaw ni iwan si Maria Clara “Sa palagay mo ba’y ikaw lamang ang umiibig” (Don umiibig” (Don Rafael) – hindi lamang si Crisostomo ang nagsasakripisyo; si Don Rafael ay gumagawa rin ng sakripisyo ng pagiging mag-isa Pumayag si Crisostomo na pumunta sa Europa Pag-aalala ni Crisostomo kay Don Rafael Naalala na umuwi siya sa Pilipinas upang dalawin ang ama Agad-agad na umalis sa tahanan nila Kapitan Tiago
Kabanta 8: Mga alaala Mga Pangyayari:
• o o o o
• • o
o
o
Habang pauwi sa San Diego, napansin na walang pag-unlad Puno ng Talisay na lalong nabansot/ lumiit l umiit And kalye ay lubak-lubak Ang hardin botaniko ay walang bulaklak Pumangit and dating Escolta Nakita niya si Padre Damaso na pormal at kunot ang noo – galit, may problema o nag-iisip nang malalim Alaala sa mga payo at aral ni Pari Burgos “Ang karunungan ay para sa tao ngunit huwag mong limutin na iyan ay natatamo ng may puso lamang” – lamang” – Ang pagiging matalino ay hindi hi ndi sapat. Ang karunugan ay binubuo ng magandang-asal at talino. Ito ay ginagamit para sa kabutihan ng kapwa “Ginto ang sinadya ng mga banyaga sa iyong bayan kaya’t ikaw ay pumunta naman sa kanilang bayan upang tumuklas ng ginto” Ginto sa Pilipinas = kayamanan Ginto sa Europa = karunungan “Hindi lahat ng kumikinang ay ginto” – ginto” – Alamin muna kung ang isang bagay ay makabubuti. IMaaring ang mga kumikinang o nakahihikayat na bagay ay makasisira sa iyo
Kabanata 9: Mga Bagay-bagay ukol sa Bayan Tagpuan :
a.
Bahay ni Kapitan Tiago
a.
Sa kumbento sa korporasyon ng mga prayle
Mga Pangyayari:
Mga pangyayari:
Nakasalubong ni Padre Damaso si Maria Clara at Tia Isabel – sinabi na pupunta sila sa beateryo upang kunin ang mga gamit (hindi na papasok si Maria Clara sa beateryo)
Pinuntahan ni Padre Sibyla ang isang matandang Prayle (pinuno ng mga prayle) Dumalaw upang pag-usapan ang bilin niya
“Ganoon! Tignan natin kung sino ang masusunod” (Padre masusunod” (Padre Damaso) = kapangyarihan ni Padre Damaso
Dumalaw upang pag-usapan ang bilin niya
Lihim na nag-usap sila Kapitan Tiago at Padre Damaso
Bilin/trabaho ni Padre Sibyla = obserbahan si Crisostomo
“ Sana’y naiwasan ang lahat ng ito kung hindi ka nagsinungaling sa akin nang itanong ko sa iyo ang tungkol sa bagay na ito. Ayaw ko nang maulit pa ang ganitong kabalbalan” - nagalit si Padre Damaso dahil sa mga lihim na tinago ni Kapitan Tiago mula sa kanya
Balita ukol kay Crisostomo: Isang mabuting tao Ikakasal kay Maria Clara
Lihim ni Kapitan Tiago= pagkasunduan sa pagitan ni Don Rafael at Kapitan Tiago sa kasal ni Crisostomo at Maria Clara
Crisostomo = banta/”threat” sa mga prayle; maaring magpatasik sa mga prayle Maaring hindi banta; susunod si Ibarra kay Kapitan Tiago na sumusonod sa mga prayle at magpapakumbaba sa mga prayle dahil siya ay isang mabuting tao Naisipan na maaring mapabuti kung kalabanin sila ni Crisostomo Maitatama ng mga prayle ang kanilang mga mali sa pagpapalakad; mas lalong pupuriin ng mga Indyo at mananatiling mayaman at makapangyarihan
Kabanta 10: Ang Bayan ng San Diego Kasaysayan ng San Diego
• • • • • • • • • • • • • •
San Diego ay dating isang malaking kagubatan May dumating na isang matandang Kastila na matatas magsalita ng wikang Tagalog dahil matagal nang nakatira sa Pilipinas Binili ang lupain- nagbigay ng mga alahas, damit, pera Nagtano kung kanina ang bukal dahil gustong uminom ng tubig Biglang nawala ang Kastila Nagkaroon ng mabaho/ masangsang amoy Nahanap na nakabitin ang Kastila sa isang puno na balete. Tinapon ang mga alahas, damit, pera na binigay ng Kastila Dumating ang anak ng Kastila, si Don Saturnino, na mestizo( kalahating Kastila at Indyo) Don Saturnino = masipag, malupit, mapusok o marahas, isang magsasaka Binago ni Don Saturnino ang kagubatan at tinaniman ng tina, palay, tubo, kape at prutas TINA: ikinayaman; kalakal o produkto Pinakasalan ni Don Saturnino ang isang Pilipina at nagkaroon ng anak, si Don Rafael Lalong pinaunlad ang San Diego at naging malaking bayan Dumating ang mga mangangalakal na Tsino Dumating si Padre Damaso at naging kura *inilagi sa San Diego si Padre Damaso sa loob ng 20 taon
San Diego sa kasalukuyan
May mataas na simboryo, Nasa baybayin ng lawa at napaliligiran ng mga lupaing palayan May isang mahabang ilog
Ang mga naninirahan ay magsasaka San Diego = Laguna
Kabanata 11: Ang Mga Makapangyarihan Tauhan:
a. Don Don Raf Rafael ael o Hindi makapangyarihan dahil hindi kinatatakutan ng mga tao o Pinakamayaman sa San Diego o May pinakamalawak na lupain o Pinagkakautangan ng loob ng lahat o May mabuting ugali b. Kapi Kapita tann Tia Tiago go o Hindi makapangyarihan dahil pinagtatawanan pi nagtatawanan sa talikuran at tinatawag na ‘Sakristan Tiago’ o Isa sa mga pinakamayaman o Mabait ang mga tao sa kanya c. Ang Ang gobe gobern rnad ador orci cillo llo o Hindi makapangyarihan dahil siya ang inuutusan sa halip na mag-utos, inaaway sa halip na mang-away at hindi nakapagpapasya sa halip na pinagpapasyahan d. Padr Padree Sal Salvi vi o Makapangyarihan dahil mayaman, mataas ang posisyon at kinatatakutan ng lahat o Mas makapangyarihan sa alperes dahil siya ay isang prayle- kinakatawan ng simbahan o Ginagamit ang relihiyon bilang panakot sa mga Pilipino o Kasalukuyang kura ng San Diego o Nagpaparusa sa pamamagitan ng pagpapamulta o “patay na langaw” = hindi kumikibo o Bihira mamalo o Payat at masakitin o Masigasig na tumutupad sa kanyang mga tungkuling simbahan o Maingat sa pangangalaga at pananatili sa kanyang mabuting pangalan o Kaaway ng alperes e. Ang Ang alp alper erees o Makapangyarihan dahil siya ay mayaman, mataas ang posisyon at kinatatakutan o Puno ng mga gwardya sibil o Ginagamit ang batas bilang panakot sa mga Pilipino o Donya Consolacion, ang kanyang asawa, ay dating mahirap na labandera sa kwartel at nais magaing makapangyarihan. Siya ay matandang Pilipina na nagkokolorete nang makapal o Kaaway ng kura o Laging naglalasing dahil hindi siya masigla sa kanyang pagsama kay Donya Consolacion Simbolismo:
Ang alperes = pamahalaan
Padre Salvi = simbahan Hinahabaan ang cermon kapag naroon ang guardiya civil
Kabanata 12: Araw ng mga Patay Tagpuan: Sementeryo sa San Diego Mga Pangyayari:
• •
Dalawan Dalawangg tao tao ay nag naghuh huhuka ukayy ng ng isan isangg libin libingan gan Ang Ang kataw katawan angg hinuh hinuhuk ukay ay ay sar sariw iwan angg-sa sari riwa wa
• •
Ang isa isa sa nagh naghuhu uhukay kay ay ay hindi hindi magin maginhaw hawaa na naghu naghuhuk hukay ay ng ppata atayy Sinalay Sinalaysay say ng taga tagapag paglib libing ing ang ang datin datingg utos utos sa kan kanya ya o Hinukay ang katawan ni Don Rafael na 20 araw pa lamang nalining o Utos ng ‘kurang malaki’/Padre Garrote dahil sinisindak niya ang mga hindi sumusunod sa kanya o Pinalilibing ang katawan sa libingan ng mga Intsik o Para hindi makita ng mga tao o Walang halaga ang mga libingan ng mga Intsik o Tuturing kang walang halaga kung nilibing ka sa mga Intsik o Dahil hindi siya sumusunod sa Simbahan kaya bawal siyang ilibing sa isang Christianong seenteryo o Inihagis yung bangkay ni Don Rafael sa Ilog o Namatay ang gasera ng isang Sepulterero o Takot ang mga Sepulterero o *Sepulterero= mga taga-libing
Simbolismo:
Pagpapahukay ng katawan ni Don Rafael= pagtanggal ng dignidad o karangalan sa mga Pilipino at walang paggalang sa kanilang kasaysayan at kultura ng mga Kastila
Kabanata 13: Mga Babala ng Sigwa S igwa
Babala= "warning", banta, tanda Sigwa="storm"/bagyo, unos Mga Pangyayari:
•
• •
•
Pumunta Pumunta sa sementeryo sementeryo si Crisost Crisostomo omo upang dalawin ang libingan libingan ni Don Rafael o kasama niya ang isang matandang utusan o ang matandang utusan ang nag-ayos ng libingan ni Don Rafael- tinaniman ng mga bulaklak at linagyan ng krus o Si Kapitan Tiago ang gumawa ng puntod Napu Napuna na na na wala wala aang ng lib libing ingan an ni ni Don Don Rafa Rafael el o parehong nagulat ang dalawa nang hindi matagpuan ang libingan ni Don Rafael Nagtan Nagtanong ong si si Crisos Crisostom tomoo at ang ang matand matandaa sa ttaga agapag paglibi libing ng o siya ay inutusan ni "Padre Garrote” o ang mga utos sa kanya: a. sunugin ang krus sa libingan ni Don Rafael b. ihukay ang patay na katawan ni Don Rafael at ilipat sa libingan ng mga Intsik o sinunod ng tagapaglibing ang mga utos; ngunit sa halip na ilibing sa libingan ng mga Intsik ang bangkay ni Don Rafael, ito ay kanyang tinapon sa tubig o ang nabalitaan ni Crisostomo ay kanyang ikinagalit Pags Pagsug ugod od kay kay Padr Padree Salv Salvii o tinungo ni Crisostomo ang bayan o nakasalubong niya si Padre Salvi at agad-agad na sinugod o ipinaliwanag ni Padre Salvi na wala siyang kinalaman sa nangyari sa libingan ni Don Rafael, kundi si Padre Damaso
Kahulugan ng pamagat ng kabanata: Ang Babala ng Sigwa
Ngayon na natuklasan ni Crisostomo ang ginawa ni Padre Damaso sa kanyang ama, si Don Rafael, mayroong isang malaking problema sa pagitan nilang dalawa (Padre Damaso at Crisostomo) Lumalaki na ang sama ng loob ni Crisostomo Ibarra sa mga Pari
Kabanata 14: Si Tasyo: ang Baliw o ang Pilosopo
Pilosopo A. Pang-u Pang-uuya uyam m "sarca "sarcasm" sm" B. Full Full of of Wis Wisdo dom m C. Puno Puno ng karunu karununga ngann D. Kung kaya kaya mong gamiti gamitinn sa kanilang kanilang buhay buhay E. Hindi Hindi karani karaniwan wan na na tao tao Buhay ni Don Anastacio Don Anastacio
•
nagm nagmul ulaa sa sa may mayam aman angg pami pamily lyaa
• • • • • • • • • • • • •
sobrang matalino natako nat akott ang ina ina na maka makalim limuta utann ang Diyo Diyoss dahil dahil sa pagpag-aar aaral al pinami pin amilili si Tasyo asyo na magp magpari ari o humin huminto to sa sa pag-a pag-aara arall Pinatigil Pinatigil ng kanyang kanyang ina si Tasyo sa sa pag-aaral pag-aaral dahil dahil makakal makakalimuta imutann na niya niya ang Diyos Diyos Hindi nila nila kailangan kailangan ng pera, pera, gusto gusto ng kanyang kanyang ina ina ng isa pari pari para mas madali madali siyang siyang mapatawad mapatawad ng Diyos Tinuturua Tinuturuann ng Beateryo Beateryo ang ang mga mga babae babae na matakot matakot sa Diyos kaya ganyan ang ina ina Mas maha mahalag lagaa ang simba simbahan han aang ng simbah simbahan an kaysa kaysa sa buhay buhay ng ng isang isang tao pinili ni Tasyo Tasyo na na huminto huminto sa sa pag-aaral pag-aaral dahil siya ay ma mayroong yroong kasintahan kasintahan pinaka pin akasal salan an ni ni Tasy Tasyoo ang ang kanya kanyang ng kasi kasinta ntahan han nama namata tayy an angg kany kanyan angg asaw asawaa sa isang isang tao taonn bumasa bum asa ng mga mga aklat aklat at at nagsab nagsabong ong uupan pangg lumipas lumipas ang ang kalung kalungkut kutan an napa napaba baya yaan an ang ang mga mga ari ari-a -ari rian an at at nagh naghir irap ap Tinatawag Tinatawag siyang siyang Pilosopo Pilosopo Tasyo ng mga mga edukado edukado na nakaiint nakaiintindi indi sa kanyang kanyang malalim malalim na na isipan at at dahil pinagpinagaralan niya ang Pilosopiya Tinatawag naman siyang Baliw ng mga hindi edukadong hindi nakaiintindi sa kanyang kakaibang kaisipan
Mga Pangyayari:
• • •
•
• • •
Kinau Kinausa sapp si Pil Pilos osop opoo Tas Tasyo yo nngg Kapi Kapita tann Alam na ng buo buong ng bayan bayan ang nan nangya gyari ri sa sa bangka bangkayy ni Don Don Rafae Rafaell Sinabi Sinabi ni Tasy Tasyoo na mali mali ang ginaw ginawaa ng mga mga tao sa sa bangkay bangkay ni ni Don Rafae Rafaell o Masaya si Pilosopo Tasyo dahil siya ay may pag-asa Pag-asa= sigwa at lintik Ang sigwa ay hinihintay hi nihintay ni Pilosopo Tasyo sapagkat naniniwala siyang makabubuti ang unos sa daigdig Ang lintik ay papatay ng mga tao at susunog ng mga bahay Nais niya ang isang delubyo na lilinis sa sanlibutan *mababago ang bulok na lipunan ng mga tao Dumaan si Pilosopo Pilosopo Tasyo sa sa simbahan simbahan at nakita nakita sila Crispin Crispin at Basilio Basilio o Mahinahon ang kanyang damdamin para sa 2 bata o Inulat ni pilosopo Tasyo na sila ay pinaghandaan ng pagkain ng kanilang ina o Sinabihang mag-ingat sa lintik Dumala Dumalaw w si Pilosop Pilosopoo Tasy Tasyoo sa sa bahay bahay ni Don Don Felipo Lino, ang tenyente mayor ng San Diego Sinabi ni Don Felipo Lino na isang erehe si Don Rafael at wala siyang karapatan na malibing doon Hindi naniniwa naniniwala la si Piliosopo Piliosopo Tasyo sa sa purgatory purgatoryoo ngunit ngunit ito ay may may magandang magandang naibibig naibibigay ay a.Pagkakaugnay ng mga patay at mga buhay sa pamagitan ng pagdadasal b.Nakapagpapabuti ito sa pamumuhay ng tao; ang mga tao ay hindi gumagawa ng masama c.Ginagamit ng simbahan ang Purgatoryo para maka kuha ng pera
Kabanata 15: Ang mga Sakristan Tauhan:
a. Crispin o o o o o o
Pinagbibintangang nagnanakaw ng 2 onsa (32 piso) Pinapalo Isang sakristan batang kapatid ni Basilio may malaking utang may kagulangang-isip na lampas sa sariling edad
b. Basilio o o o
Isang sakristan nakatatandang kapatid ni Crispin may kagulangang-isip na lampas sa sariling edad
Mga Pangyayari:
• • • • •
Si Basilio Basilio at at Crispi Crispinn ay inutus inutusang ang dupik dupikalin alin ang ang mga mga kampan kampanary aryoo Isan Isangg ling linggo go na sila silang ng nand nandoo oonn “Mabuti pang nagnakaw na nga ako” (Crispin) ako” (Crispin) – kung nagnakaw si Crispin ay mayroon pa siyang mailalabas na pera na hinahanap sa kanya Duma Dumatiting ng aang ng sak sakri rist stan an m may ayor or Sinabihan Sinabihan na hindi maaring maaring umuwi umuwi si Crispin Crispin hangga’t hangga’t ilabas ang perang perang ‘ninakaw’ ‘ninakaw’
• • • • • • •
Tumak Tumakas as si Basi Basillio llio gam gamitit ang lub lubid id nngg kamp kampana ana Kinuh Kinuhaa si si Cri Crisp spin in at din dinal alaa sa sa bab babaa May nari narinig nig si si Basilli Basilliong ong ddala alawang wang put putok ok galing galing sa isang isang bbari arill Bumaba Bumaba si Basi Basilio lio at nari narinig nig si Cris Crispin pin tum tumata atagho ghoyy Tum umak akas as si Bas Basililio io m mul ulaa sa sa kum kumbe bent ntoo Tako akott ang ang lah lahat at ng mga mga tao tao sa sa mga mga espa espanyo nyoll Kahit Kahit may binaral binaral,, walan walangg pakia pakialam lam ang mga tao
Kabanata 16: Si Sisa Tauhan:
a. Sisa Ina nila Basilio at Crispin oMaganda dati oMatiisin oMananahi oTinuturi niyang isang Diyos si Pedro at mga anghel ang anak niya oMapangalaga at mapagmahal na ina oLabis na minamahal ang mga anak oMartir na asawa- tinitiis ang asawa oNakatira sa labas ng bayan oMaganda at kabigha-bighaning/ mukha oMaririkit ang mga mata at mahaba ang mga pilik oMaganda ang hubog ng ilong oMaputla ang labi at maganda ang hugis oBata ang gulang oMay mga pilik na mahahaba Asawa ni Sisa (Pedro) oAma nila Basilio at Crispin oMapabaya oWalang puso oMakasarili oMarahas- nananakit kay Sisa oMahilig sa mga bisyo oPalaging nagsasabong oLaging lasing oPinabayan na lang ni Sisa oInuubos ang pera ng pamilya o
b.
Mga pangyayari:
• • • • • • • • • •
Kahi Kahitt natu natutu tulo logg ang ang mga mga mama mamaya yama man, n, lag lagii pa rin rin nnililaa inii iniisi sipp ang ang kani kanila lang ng rel relih ihiy iyon on Yung ung mga mga dukh dukhaa ay lagi laging ng nag nag-i -iis isip ip kun kungg ilan ilan pa pa ang ang kaila kailang ngan an nila nilang ng bay bayar arin in sa sa mga mga sund sundal aloo para para iwa iwana nann sila Nagh Naghan anda da si si Sisa Sisa nngg masa masara rapp na hap hapun unan an ppar araa sa mga mga aana nakk na kan kanya yang ng iina naas asah ahan angg umuw umuwii Umuwi ang asawa ni Sisa Kina Kinain in ng asawa asawa laha lahatt ng ng pag pagka kain in na hina hinand ndaa par paraa kay kay Basi Basilio lio at Cris Crispin pin kinu kinuha haan an pa ng pera pera Walang ginawa si Sisa Nagt Nagtan anon ongg ang ang asaw asawaa tun tungk gkol ol sa mg mgaa ana anakk na na iki ikina naliliga gaya ya ni Sisa Sisa Lumabas ulit ang asawa Nagluto ulit si Sisa pagkain Dumating si Basilio
Simbolismo:
Pagtitiis ni Sisa sa kanyang asawa = buong pusong pagtanggap ng mga Pilipino sa mga kahirapang binibigay sa kanila ng mga Kastila
Kabanata 17: Si Basilio Tauhan:
a. S is a b. Basi Basililioo- may may pan panga gara rap; p; det deter ermi mina nado do;; natu natuto tong ng bbag aguh uhin in aang ng bbuh uhay ay Suliranin: mahirap, mapabayang ama, naiwan si Crispin sa kumbento
Nais ni Basilio: magsama-sama sila nila Sisa at Crispin Gagawin: magtatrabaho kay Crisostomo (magsasaka), pag-aaralin si Crispin kay Pilosopo Tasyo Tasyo tapos pag-aaralin sa Maynila upang maging manggagamont at hindi na magsasakristan Tagpuan: Sa Sa tahanan nila Sisa Mga Pangyayari:
• • •
Umuwi si Basilio na mag-isa Sina Sinabi bi ni Basi Basililioo na si Cris Crispi pinn ay naiw naiwan an sa kum kumbent bentoo Pangangamba-worry *Sisa “Sa kumbento? Naiwan siya sa kumbento? Buhay ba?” (Sisa)– nagpapatunay na maaring may masamang nangyari kay Crispin • Nagp Nagpal aliw iwan anag ag si Basi Basililioo bak bakit it mayr ayroon oon siy siyan angg sug sugat at sa noo noo oTumakas siya mula sa kumbento oHinabol siya ng guwardiya sibil oKanilang pinaputukan si Basilio oNatamaan ang noo ni Basilio ng bala • Nagp Nagpal aliwa iwana nagg si Basi Basilio lio na si si Crisp Crispin in aayy na naiw iwan an sa sa kumb kumben ento to dah dahilil siya siya ay ibi ibini nibin binta tang ng na na nagn nagnak akaw aw ng ng 2 onza “Dahil tayo’y dukha at ang dukha’y nararapat magtiis” (Sisa) – kapag mahirap, mahirap, may karapatang magtiis; diskriminasyon; paghusga sa tao ayon sa kayamanan • Kinu Kinuwe went ntoo ni ni Sisa Sisa na um umuw uwii ang ang am ama, a, suma sumama ma ang ang loo loobb ni ni Bas Basili ilioo – galit galit si Basil Basilio io sa am amaa • Napanaginipan ni Ba Basilio si Cr Crispin oSi Crispin ay pinapalo ng sakristan mayor at Padre Salvi. Kinagat ni Crispin ang kamay ni Padre Salvi. Pinalo sa ulo si Crispin ng sakristan mayor at tinatadyakan ng kura. Hindi makapagtanggol ng sarili, hindi maksigaw, hindi makakilos si Crispin (May masamang nangyari kay Crispin) • Na g i s i n g s i B as i l i o • Hind Hindii sin sinab abii ni ni Bas Basililio io ang ang nap napag agin inip ipan an dahi dahill aya ayaw w niy niyan angg mag mag-a -ala lala la si Sisa Sisa • Inila ilahad ni Basili ilio kay Sisa ang kanyang nais oHindi na magsasakristan oMagtratrabaho para kay Crisostomo, magsasaka oPag-aaralin si Crispin kay Pilosopo Tasyo Kabanata 18: Mga Kaluluwang Nagdurusa Tauhan:
a. b.
Padre Salvi S is a Tagpuan: Sa kumbento Mga Pangyayari:
•
• • • • • • •
Nagmisa si Padre Salvi Misa = para sa mga kaluluwa sa purgatoryo Indulhencia Plemaria – kailangan ng mga kaluluwa sa purgatoryo upang mahango doon (mga dasal, pagbibigay limos, pag-aayuno, pagsisimba, pagdalaw pagdal aw sa sementeryo) Mga Hermania ang nagdarasal Mara Ma rami ming ng mg mgaa pag pagba baba bago gong ng napa napans nsin in kay kay Pad Padre re Salv Salvii noo noong ng misa misa – ina inaka kalaa laang ng ma mayy ssum umpo pong ng oTahimik, matamlay, hindi nagpapamano, hindi nagpakumpisal Dum Dumatin atingg si Sisa Sisa sa kumb kumben entto upan upangg sund sundui uinn si Cris Crispi pinn Nabalitaan na na wala si Cr Crispin sa sa ku kumbento Nagt Nagtat atal alun unan an ang ang mga mga Her Herma mana na Ruf Rufa, a, Jua Juana na,, Sepa Sepa at at Pedr Pedroo kung kung sin sinoo ang ang pina pinaka kama malap lapitit sa sa Diyo Diyos. s. *Im *Imah ahee Walang tinuturong totoo para sa ind indulhencia Hindi ni nila na nauunawaan an ang in indulhencia Importante sa Simbahan ang pera “Naiwan nga siya rito ngunit tumakas siya pagkatapos niyang magnakaw ng maraming bagay. Maagang-maaga akong inutusan ng kura sa kwartel upang ipabatid ang nangyari sa guwardiya sibil. Marahil ay naroon siya sa into at hinahanap ang bata” ----- upang hindi pagbintangan si Padre Salvi dahil wala na sa kanyang kamay si Crispin; hindi hahanapin si Crispin sa kumbento; hindi si Padre Salvi ang magiging responsable sa anumang mangyari kay Crispin Nabaliw si Sisa
Kahulugan ng pamagat ng kabanata: Mga kaluluwang nagdurusa
Nagdurusa = naghihirap Mga kaluluwa = Padre Salvi – may kinalaman sa nangyari kay Crispin; may dalang mabigat na kalooban; nakokonsensya
Sisa – naghihirap ang kalooban dahil nawawala ang mga anak; hinahanap si si Crispin ng guwardiya sibil
Kabanata 19: Mga Karanasan ng Isang Guro Tagpuan :
Lawang napaliligiran ng mga bundok na tahimik Mga pangyayari:
• • • •
Nagkita ang guro at si Crisostomo Itinu tinuro ro ng guro uro kun kungg saa saann iti itina napo ponn ang ang bang bangka kayy ni ni Don Don Raf Rafael ael Nagk Nagkuw uwen ento to ang ang gur guroo tun tungk gkol ol sa gina ginawa wang ng pagt pagtul ulon ongg ni ni Don Don Rafa Rafael el sa kany kanyaa Nasa-tabi ng simbahan obinigyan ng tirahan at mga gamit sa pagtuturo • Nagkuwento ang guro sa mga karansan oMga suliranin: a. Walang Walang bahay-pa bahay-paaralan aralan:: doon sila sa ilalim ng kumbento kumbento b. Walan Walangg gamit gamit ang mga bat bataa c. Walan Walangg kalay kalayaan aan sa pag pagtut tuturo uro - Pinagalitan Pinagalitan ang ang guro guro dahil nagtu nagtuturo turo sa wikang wikang Kastila; Kastila; dapat dapat magtur magturoo sa wikang wikang Filipino Filipino upang walang maunawaan ang mga estudyante. Hindi nila maintindihan ang mga pari - Pinagsabihan Pinagsabihangg magturo magturo ng relihiyon relihiyon upang sumunod sumunod ang ang mga bata sa mga mga prayle prayle - Bawa Bawall turu turuan an ang ang mga mga Fil Filipi ipino no ng ng Espa Espany nyol ol d. Pinilit gumamit gumamit ng pamalo pamalo sa pagdisiplina pagdisiplina ngunit ngunit ayaw ng guro/Kapag guro/Kapag nagkakama nagkakamalili sila/Ginagawa sila/Ginagawa ito ng Pari e. Napapa Napapagal galita itann ng mga kura kura kasi kasi ang ingay ingay daw f. Marami Maraming ng mga mga estudya estudyante nteng ng hindi hindi pumupu pumupunta nta sa eskwel eskwelaa g. Pinipil Pinipilitit ang ang pagt pagturo uro ng Relih Relihiyo iyonn Reaksyon ni Crisostomo: “Paano na po ngayon ang mga batang nag-aaral” (Crisostomo) – alam niya na nagkaroon ng mga pagbabago nang mawala ang kanyang ama “Mataman kong pinag-iisipan ang bagay na ito. Naisip kong ipagpatuloy ang balak ng aking ama kaysa iyakan ko siya at lalong mainam kaysa ipaghiganti ko siya” (Crisostomo) siya” (Crisostomo) – kung iiyakan niya ang dinanas ng kanyang ama at tataniman ng galit si Padre Damaso, lalong magkakaroon ng problema at gulo. Ipagpapatuloy niya ang balak ng kanyang ama na magpatayo ng paaralan “Ang kaaway niya ay ang bayan at isang pari. Pinatawad ko ang bayan dahil sa kanilang kamangmangan at ang pari dahil sa kanyang pag-uugali at nais kong igalang ang relihiyong nagturo sa lipunan” (Crisostomo) – Tinalikuran at pinabayaan ng mga taong tinulungan ni Don Rafael si Don Rafael. Pinatawad ni Crisostomo sila dahil sila ay mangmang at madaling matakot. Pinatawad niya si Padre Damaso dahil ginagalang niya ang relihiyon. Kabanata 20: Ang Pulong sa Tribunal
Tribunal-malaking bulwagan/sala/tanggapan kung saan nagtitipon, nagpupulong,nag-uusap Tauhan:
a. Par Partido tido Cons Conser erva vado dorr- binu binubu buoo ng ng mga mga matat atatan anda da b. Partido ido Lib Libeeral- bin binuubuo ng ng mg mga ka kabataan c. Kapi Kapita tann Basil Basilio io-- pinu pinuno no ng ng cons conser erva vado dorr = Gum Gumaw awaa ng tea teatr troo ng Kom Komed edya ya * Cri Crist stia iano no lab laban an sa sa Moro Moro d. Don Felip lipo- pinu inuno ng ng lib liberal = Magsimb imba *magkaaway ang partido Liberal at partido Conservador Mga pangyayari:
• • • •
• •
Dahi Dahilan lan ng pag pagpu pulo long ng-- para para pag pag-u -usa sapa pann ang ang nala nalalap lapitit na na kapis kapista taha hann ni San San Dieg Diegoo (ika (ika-1 -122 ng Noby Nobyem embr bre) e) Nais Nais ng ng par partitido do LLib iber eral al man manal alo; o; humi huming ngii sila sila nngg pay payoo mul mulaa kay kay Pil Pilos osop opoo Tas Tasyo yo Payo ni Pilosopo Tsayo- magpatalo Istr strateh atehiy iya: a: Magm agmum umun ungk gkah ahii ng bala balakk na ayaw ayaw manal analoo Tututulan ng partido Conservador Magmumungkahi ng tunay na balak Sasang-ayon ang partido Conservador Imin Iminun ungk gkah ahii ni Don Felip Felipoo ang ang San San Diego Diego ay mag magka kaka karo roon on ng ng mag magas asto tos, s, ma mari ring ngal al at at mag magug ugol ol na na pis pista ta Hindi pumayag ang partido Conservador
•
Imin Iminun ungk gkah ahii ng isan isangg kasa kasapi pi ng ng part partid idoo Libe Libera rall na ang ang San San Die Diego go ay ay m mag agka karo roon on ng ng mati matino no at at maka makabu buluh luhan angg pista [pagpapatayo ng paaralan, musika, katutubong palaro] • Sumang-ayon ang partido Conservador • Sina Sinabi bi ni ni Kapi Kapita tann Basi Basililioo ang ang nais nais ni ni Padr Padree Salv Salvii na dap dapat at mas masus usun unod od [3 [3 misa misa,, 3 ser sermo mon, n, 6 prus prusisy isyon on,, 1 komedya] • *Tat *Tatlo long ng bese besess na na sil silan angg man mango gogo gole lect ctio ionn * Nawa Nawawa wala la na ang ang hal halag agaa ng ng mis misaa • Sayang ang mga pinag-isipan sa pulong • “Tayo “T ayo ang may kasalanan. Hindi ninyo tinutulan ang pagbibigay sa inyo ng isang pinunong alipin at ako, ako’y isang ulol at nakalimot din naman” (Pilosopo naman” (Pilosopo Tasyo) Kasalanan ng mga tao dahil sila ay nagbibigay kapangyarihan sa mga taong hindi natutupad at sunud-sunuran, alipin. hindi marunong manindigan Simbolismo : :
Pagsunod sa nais ni Padre Salvi - ang pagka- walang kalayaan sa Pilipinas at ang kapangyarihan ng simbahan
Kabanata 21: Kasaysayan ng isang Ina
Tauhan: a.
S is a
Mga pinagdaanan na dahilan ng pagka-baliw 1. 2. 3.
Pabayang asawa Gutom/ kahirapan ng buhay Pagkawala ng mga anak
Mga damdamin na dahilan ng pagka-baliw 1. 2. 3. 4. 5.
Matinding takot Matinding pa pag-aalala Kawalan ng pag-asa Lubos na kalungkutan Matinding kahihiyan
Mga pangyayari:
• • • • • • •
Pauwi si si Si Sisa at nag-aalala para sa mga anak Nakasalubong ni Si Sisa ang 2 gwardiya sibil Pina Pinapa pala laba bass kay kay Sis Sisa ay pera perang ng “nin “ninak akaw aw”” ni Cris Crispi pinn Pinapapunta si si Si Sisa ng ng 2 gwardiya iya si sibil sa kw kwartel Haba Habang ng duma dumada daan an sa simba simbaha han, n, binil binilis isan an niya niya ang ang pag pagla laka kadd upa upang ng wala wala ang ang mak makak akititaa sa sa kan kanya ya Dumating sila ila sa kwartel at kinulong si Sisa Pinalaya ng Alperes si Sisa “Pakana lamang iyan ng kura. Kung ibig niyang mabalik ang nawala, hingin niya iyon kay San Antonio de Padua.” (Alperes) – hindi naniniwala ang Alperes kay Padre Salvi • Pumu Pumunt ntaa si Sisa Sisa sa baha bahayy ni Pilo Piloso sopo po Tasyo asyo ngun ngunitit wala wala doon doon si Tasyo asyo • Naki Nakita ta ang ang kap kapir iras asoo ng ng dam damit it ni Basi Basililioo na na may may bahi bahidd ng ng dug dugoo • Naba Nabaliw liw si Sis Sisa; a; pag pagala ala-g -gala ala,, ngin ngingi gititi-n -ngi gititi,, umaa umaawit wit at nak nakiki ikipa pagg-us usap ap sa sa laha lahatt nila nilala lang ng ng ng kalik kalikas asan an Pakiramdam ni Sisa: Nahihiya Pumunta sa kwartel kasama ng mga babae. Pagkahiya sa kwartel, pinakawalan sa kwartel Dahil magkaaway sina alferez and padre salvi. Namakimut na sa Sisa sa mga nangyari Kaysa sa magalala Kabanata 22: Liwanag at Dilim
Kahulugan ng liwanag: ligaya, pag-asa
Kahulugan ng dilim: takot, hirap Mga Pangyayari:
•
• • •
• • • • • • •
Marami Mara ming ng mga mga pag pagba baba bago go na na napa napans nsin in kay kay Pad Padre re Sal Salvi vi sim simula ula noon noongg duma dumatiting ng si si Mari Mariaa Clar Claraa sa San Diego Diego oMadalas na natitigilan at nagkakamali habang nagmimisa oHindi nakikipagkwentuhan oWalang ganang kumain; namamayat at nananamlay ang katawan oNakasindi ang dalawang ilaw sa kumbento tuwing bumibisita sa tahanan nila Maria Clara – upang hindi malaman na si Padre Salvi ay umaalis Pum Pumunta unta si Cris Crisos osttom omoo sa sa bah bahay ay nila nila Maria aria Clar Claraa sa sa San San Dieg Diegoo NagNag-us usap ap si Ma Mari riaa Clara Clara at Criso Crisost stom omoo tun tungk gkol ol sa kani kanilan langg lakad lakad sa susu susuno nodd na araw araw Ayaw ni Maria Clara papuntahin si Padre Salv Salvii “Natatakot ako sa kanyang mga titig. Parang lagi niya akong minamanmanan. Kung ako’y kinakausap, marami siyang sinasabi na hindi ko maunawaan. Tinatanong niya sa akin king napapangarap ko ang mga liham ng aking ina” (Maria Clara) Napansin ni Maria Clara ang mga titig ni Padre Salvi na may kakaibang nararamdaman at ang kanyang mga tingin ng malisya o pagnanasa Sina Sinabi bi ni Cris Crisos osto tomo mo na dapa dapatt any anyay ayah ahan an siya siya dah dahilil ito ito ay ay ata atass ng ng kan kanila ilang ng kaug kaugal alian ian Lumapit si Padre Salvi Kaila Kailang ngan an imbi imbita ta ang ang par parii Dah Dahilil sa kaug kaugali aliha hann at at para para ma magb gbat atii sin sinaa sal salvi vi at Ibar Ibarra ra “Malamig ang simoy ng hangin. Baka kayo ay masipon” – naninibugho si Padre Salvi kay Crisostomo Inim Inimbi bita ta ni Cris Crisos osto tomo mo si Padr Padree Sal Salvi vi sa kani kanila lang ng pist pistan angg pam pambu buki kidd Makakapunta si Padre Salvi “Mapalad kayo sapagkat kayo’y malalaya” (Padre malalaya” (Padre Salvi) – nagsisisi si Padre Salvi sa pagkakapag-pari Lumapit si Pe Pedro(asawa ni ni Si Sisa) kay Crisostomo Humi Humihi hing ngii ng tulo tulong ng si si Pedr Pedroo kay kay Cri Criso sost stom omoo tun tungk gkol ol kay kay Sisa Sisa at ang ang 2 nil nilan angg anak anak Wala na nagambala tungkol Kay Sisa at sa kaniyang dalawang anak.
Simbolismo:
1. 2.
Liwanag: Crisostomo -Dahil siya ay ang nagpapaligaya kay Maria Clara Dilim: Padre Salvi -Siya ay kinatatakutan ni Maria Clara
Kabanata 23: Ang Pangingisda Tauhan:
a. b. c. d. e. f.
Maria Clara Mgaa kai Mg kaibi biga gann ni ni Mar Maria ia Clar Claraa- Sina Sinang ng,, Vic Victo tori ria, a, Iday Iday at Nene Neneng ng Crisostomo Mga ka kaibi ibigan ni ni Cr Criso isostomo- Albi lbino, Le Leon Tiya Isabel Ang piloto (Elias) -Hindi taga-San Diego -Matipunong pangangatawan -Malalapad na balikat -Makatawang-pansing mukha -Malalaki at malalamlam na mata -Labing anyong kagalang-galang -Mahaba at itim ang buhok -Interesado kay Crisostomo at Maria Clara
Mga Pangyayari:
• • •
Maaga aagang ng nagl naglak akad ad patu patung ngoo sa sa gub gubat at ang ang mga mga magka agkaka kaib ibig igan an Nagkita an ang gr grupo ng ng mg mga la lalak laki at at gr grupo ng ng mg mga ba babae Sum Sumakay akay ang ang mga mga baba babaee at at lal lalak akii sa sa mag magka kahi hiwa wala layy na na ban bangk gkaa oIsang bangka para sa mga lalaki & isang bangka para sa mga babae
•
Sina Sinabi bi ni ni Alb Albino ino na may may but butas as ang ang kan kanila ilang ng ban bangk gkaa (hind (hindii toto totoo; o; sina sinabi bi lam laman angg upan upangg mapa mapalip lipat at sa sa kabil kabilan angg bangka) Lumipat an ang mg mga la lalaki sa sa Ba Bangka ng ng mg mga ba babae Naging masaya ang lahat NagNag-uusap sap si Ma Marria Clar Claraa sa pilo pilotto na mina minam masda asdann siya iya Umawi Umawitt si si Mar Maria ia Clara Clara ng isang isang kund kundim iman an haba habang ng nagh naghihi ihint ntay ay ihan ihanda da ang ang saba sabaw w ng Sinig Sinigan angg na na isda isda Umawit para sa pagibig ng sariling bayan. Nags Nagsim imul ulan angg man mangh ghul ulii ng ng isd isdaa ang ang mg mgaa lal lalak akii ngu nguni nitt walan walangg nak nakuh uhaa dah dahilil ma mayr yroo oong ng buwa buwaya ya sa loob loob ng baklad na kumakain ng mga maliliit na isda Tumalon lon ang piloto upang hulihin ang buwaya Umibabaw ang buwaya sa piloto Tumalon lon si si Cr Crisostomo up upang tu tulungan an ang pil pilooto Napatay nila ang buwaya Naka Nakahu hulili na sila sila ng ma mara rami ming ng isda isda at nana nanagh ghal alia iann sil silaa sa sa tab tabii ng ng bat batis is Ibon Ibongg tag tagak ak,, kapa kapagg ma maka kahu hulili ma mayr yroo oong ng taga tagabu bula lag, g, ma magi ging ng invi invisi sibl ble. e.
• • • • • • • • • • • • • Simbolismo:
a.
Buwa Buwaya ya (Mg (Mgaa pray praylen lengg puno puno ng ng saki sakim) m) -Ma -Maka kasa sari rili/ li/Ka Kahit hit buso busogg na ang ang buw buway ayaa ay kak kakai ainn pa rin rin Matagal na sa tubig Malaki Mabangis/ ma matapang Malakas Nakakatakot Mapanganib May utang na loob na si Elias kay Crisostomo b. Maliliit na isda (Likas na yaman) c. Pilot Piloton ongg tum tumalo alonn upa upang ng huli hulihin hin ang ang buw buway ayaa ngu nguni nitt nah nahir irap apan an (Jos (Josee Riz Rizal al)) *kung nag-iisa ang makikipaglaban kahit kahi t na may kakayahan ay matatalo/ hindi magtatagumpay Buhay ni Rizal: La Liga Filipina- itinatag ni Rizal upang magkaisa ang mga Pilipino d. Pagtul Pagtulong ong ni Cris Crisost ostomo omo sa piloto piloto at nat natalo alo ang buwaya buwaya (Pagka (Pagkakai kaisa sa ng mga mga Pilip Pilipino ino sa pak pakiki ikipag paglaba labann para para sa kalayaan ng Pilipinas mula sa mga Kastila) * Kung nagkakaisa at nagtutulungan ay magagapi ang kalaban Kabanata 24: Sa Gubat Mga pangyayari:
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
Maagan Maag angg-ma maag agaa at nagm nagmam amad adal alii sa kan kanya yang ng mis misa, a, wala walang ng gan ganan angg kuma kumain in aatt hind hindii mapa mapaka kalili si si Padr Padree Salv Salvii Tinawag niya ag agad ang ka kanyang ka kalesa Nagp Nagpah ahat atid id si Padr Padree Salv Salvii sa sa gub gubat at pagk pagkat atap apos os magmi agmisa sa Pina-alis niya ang kanyang alalay Pina Pinano nood od ni Padr Padree Sal Salvi vi si Ma Mari riaa Cla Clara ra at ang ang kan kanya yang ng mg mgaa kai kaibi biga gann na na naliligo sa batis Pagk Pagkat atap apos os nag nagta tago go Upa Upang ng ppan anoo oori rinn , pin pinak akin inga gann ang ang pina pinagu guus usap apan an nngg mga mga baba babae. e. Masama an ang kanyang pagpapanood D Daahil pa pari siya iya. Ang mga pari ay ang gina inagawa ng mga prayle noon. Hinanap ni Padre Salvi ang mga ibang tao Pina Pinawi wiss si Padr Padree Salv Salvii sa pagp pagpap apan anoo oodd- Dapa Dapatt ma malilini niss ang ang mg mgaa Pari Pari Dumating si si Pa Padre Salvi sa sa salu-salo Naro Naroon on ang ang Alper Alperes es,, ang ang kapit kapitan an,, ang ang coad coadjut jutor or,, ang ang tini tinint ntii mayo mayorr, guro guro ng ng paar paarala alan, n, Kap Kapititan an Bas Basili ilioo Dumating si Maria Clara na bagong ligo Napa Napang ngititii si si Mari Mariaa Clar Claraa noon noongg nak nakititaa si si Cris Crisos osto tomo mo & napa napasi sima mang ngot ot noon noongg nak nakititaa sa sa Padr Padree Salv Salvii Napa Napagg-us usap apan an ang ang tao taong ng bum bumug ugbo bogg kay kay Padr Padree Dama Damaso so;; siya siya rin rin ang ang taon taongg nagt nagtula ulakk sa Alper Alperes es ssaa luba lubakk Sinasabing ang pangalan ng salarin/kriminal ay Elias Dumating si Sisa sa gubat Iniu Iniuto toss ni ni Ibar Ibarra ra na ppak akai aini ninn si si Sisa Sisa.. Na Na cur curio ious us Si Iba Ibarr rraa Kay Kay Sis Sisaa Dahi Dahill Kay Kay Pedr Pedroo Gust usto ni ni Iba Ibarr rraa na na ipag ipagam amot ot si Sisa Sisa Dahi Dahill mag magba bati ti siy siya. Nakita ni ni Si Sisa an ang Alperes at at tumakbo Nagt Nagtur urua uann ang ang Alp Alper eres es at at si Pad Padre re Sal Salvi vi kun kungg sino sino aang ng m may ay sal salaa sa ppag agka kaba baliliw w ni Sis Sisaa Sina Sinabi bi ni Cris Crisos osto tomo mo ang ang kany kanyan angg bal balak ak na ipad ipadal alaa si si Sis Sisaa sa Ma Mayn ynila ila upan upangg ipa ipaga gamo mott Luma Lumapi pitt si Cris Crisos osto tomo mo sa kany kanyan angg mga mga kaibi kaibiga gann na nagl naglala alaro ro ng Gu Gulon longg ng Kapa Kapala lara rann
• • • • • • • • •
Mapalad si Maria Clara dahil nalaman niya na siya ay mamahalin ni Crisostomo nang walang hanggan Nagt Nagtan anon ongg si Cri Criso sost stom omo: o: “Ma “Magw gwaw awag agii ba ako ako sa sa aking aking pina pinapla plano no sa sa kasa kasalu luku kuya yan” n” (Pl (Plan anoo ni Cris Crisos osto tomo mo:: pagpapatayo ng bahay-paaralan) Sagot sa aklat: “Ang pangarap ay pangarap lamang” (Hindi) Bina Binasa sa nnii Cris Crisos osto tomo mo ang ang kal kalat atas as/m /men ensa sahe he ng ng pags pagsan angg-ay ayon on sa sa kany kanyan angg bala balakk na ma magt gtay ayoo ng paar paarala alann Pinu Pinunit nit ni Pad Padre re Sal Salvi vi ang ang akl aklat at at at sina sinabin bingg mala malaki king ng kas kasala alana nann ang ang mani maniwal walaa sa mg mgaa nasu nasusu sula latt sa akla aklatt (nainis si Padre Salvi na maligaya sila Crisostomo at Maria Clara ) Sinira ni P. Salvi dahil nag seselos Si Ibarra and Maria Clara. “Lalo pong malaking kasalanan ang kumuha ng gamit ng iba nang walang pahintulot at labag sa kalooban ng may-ari” (Albino) may-ari” (Albino) Duma Dumatiting ng ang ang mga mga guw guwar ardi diya ya sibi sibill (na (na ipin ipinad adala ala ni Don Donya ya Con Conso sola laci cion on;; naga nagalit lit si Don Donya ya Con Conso sola lacio cionn na hindi siya inimbita) at hinahanap ang piloto, si Elias Natapos ang salu-salo Binibintangan si Elias- Binugbog niya daw si Padre Damaso, May ginawa daw siyang si yang masama sa Alferes Elias ay tinatawag rin isang Tulisan
KnK!
Salome (babae) Sa bagay ni Salome, batalan(kawayang asotea) - Matapat - Maganda - Payak/simpleng Filipina - Hindi maporma - pauwi na si Salome sa mga kamag-anak niya sa mindoro A. Hihintayin niya si Elias Elias - Piloto ng bangka ni Crisostomo Ibarra - May masamang ginawa si Elias kaya siya tumatakas - Binibintangan si Elias- Binugbog niya daw si Padre Damaso, May ginawa daw siyang masama sa Alferes - Elias ay tinatawag rin isang Tulisan F. Kinakal Kinakalaba abanan nan nila nila ang Gobyer Gobyerno no - Ayaw niya ang kanyang mga anak na maranasan ang buhay niya - Elias ay binibintangan ng mga tao kung bakit nagkasakit si Padre Damaso, at kung bakit naghihirap yung Alferes * May epekto ang buhay ng mga tao sa pag-ibig ng mga tao G. Marami Marami nang pagsubok pagsubok ang pag-ibig pag-ibig nina Elias at Salome Salome H. Iba ang pag-ibi pag-ibigg ni Salome Salome kay Maria Maria Clara Clara I. Maruno Marunong ng maghi maghinta ntayy si Salom Salomee at magt magtiis iis J. Magkaka-iba Magkaka-iba ang pagdesisio pagdesisionn ni Salome kaysa kaysa kay Maria ClaraClara- Hindi si Salome Salome umaangal umaangal K. Malalim ang pag-ibig pag-ibig ni ni Salome Salome L. Iba ang uri uri ng buhay at ang ang lugar na naninira naninirahan han ni Salome Salome kaysa kay Maria Maria Clara Clara Kabanata 25: Sa Bahay ng Pilosopo Mga Pangyayari:
• • • • •
•
Duma Dumalaw law si Cri Criso sost stom omoo sa baha bahayy ni Pilo Piloso sopo po Tas Tasyo yo uupa pang ng hum huming ingii ng payo payo ttun ungk gkol ol sa sa baha bahayy-pa paar arala alann na nais niya ipatayo A. Para tulungan ang kanyang bayan B. Ka Kailan langan na nating kin kinaabangan an ang at ating mg mga ta talino ino C. Kail Kailan anga gann nat natin ingg gam gamititan an ang ang atin atingg mat matal alin inoo para para hind hindii tayo tayo ma masa saya yang ng lama lamang ng oSi Crisostomo ay humingi payo kay Tasyo Tasyo dahil si Don Rafael ay humihingi ng tulong at payo mula kay Pilosopo Tasyo Abal Abalan angg nag nagsu sussulat ulat si Pil Pilos osop opoo Tas Tasyo yo sa pagsu agsusu sula latt ng ng akl aklat at oGumagamit ng jeroglifico oPara sa susunod na henersayon; sila lamang ang makakaunawa oNilalaman ang kasaysayan ng Pilipinas at ang mga nangyayari noong panahon na iyon o“Masasabi nilang di lahat ay nahihimbing sa gabi ng ating mga ninuno” (Pilosopo Tasyo) Nais ni Tasyo Tasyo ipaalam sa susunod na henersayon: Hindi lahat ng Indyo ay walang alam, walang ginagawa sa mga nangyayari sa bayan at sunud-sunuran Mga payo ni Pilos losopo Tasyo kay Criso isostomo
1.
•
Huwa Huwagg hum humin ingi gi ng payo payo sa kany kanyaa o Si Tasyo Tasyo ay tinatawag na baliw; ngunit mas gusto niya na siya ay tawaging baliw dahil siya ay malaya at sa oras na malamang matino siya, mapapahamak siya 2. Suma Sumang nggu guni ni sa kura kura at kapi kapita tann o Ang pagtatanong ay di nangangahulugan ng pagsunod o Ang lahat ng pagsisikap at pagplano ni Crisostomo ay mababaliwala o masasayang dahil sa kapangyarihan ng mga prayle o Hindi maaasahan ang pamahalaan dahil ito ay walang nakikita, walang naririnig at bisig lamang, ang ulo nito ang simbahan o Ang bayan ay hindi rin maaasahan dahil ito ay pipi at natutulog (alam ano ang nangyayari sa lipunan ngunit hindi nagsasalita at hindi kumikilos dahil nagtitiis at natatakot) Isang araw, magigising ang bayan at magkakaroon ng himagsikan 3. Mag Magyuk yukoo ng ulo ulo at hum humalik alik ng kama kamayy sa mga prayle prayle o Maging sunud-sunuran at magpakumbaba o Iniibig niya ang Pilipinas dahil doon siya ipinanganak at naging maligaya Iniibig niya ang Espanya dahil ito ang bayan ng kanyang mga ninuno o Siya ay dapat sumunod o mapapahamak o Ayaw ni Crisostomo magyukod ng ulo at humalik sa kamay ng mga prayle dahil sila ang dahilan ng pagkamatay ng kanyang ama 4. Tum umul ulad ad sa Ros Rosas as at puno puno ng Mak Makop opaa o Tulad ng Rosas, kailangan ni Crisostomo ang magpakumbaba sa mga prayle at sumunod sa kanila upang matuloy ang kanyang mga balak o Tulad ng punong Makopa, kailangan nilang makibagay sa mga prayle upang makuha niya ang suporta nila sa kanyang mga balak o “Ang umiwas sa dumarating na bala ay hindi karuwagan. Ang masama’y sagupain ang baling ito at hindi na muling makabangon” Hindi pagiging duwag ang lumayo sa gulo; mas masama ang salubungin ito at hindi mo na magagawa pa ang mga nararapat sa buhay *Pumapapel ang mga Pari * Kung hindi kasama ang Simbahan, babaho ang imahe nito * Kahit nagpakunsulto ka sa simbahan, hindi mo naman ito kailangan sundan * Magbigay ka lang ng respeto kung hindi ay sisiraan nila ang Eskwelahan * Iba ang layunin ni Ibarra sa Simbahan * Pinatay ng Simbahan ang tatay ni Ibarra * Naranasan ni Ibarra ang pag-aapi ng Simbahan * Inaalay ni Ibarra ang eskwelahan para kay Maria Clara! Nangako siya kay Maria Clara na gagawa siya ng isang paaralan * Sa lahat ng plano ni Ibarra, laging kasama si Maria Clara * Bunga ng paghihirap ni Ibarra ang Paaralan Mga magandang pag-uugali na dapat makuha ni Crisostomo sa payo ni Pilosopo Tasyo 1. Makibagay 2. Magpakumbaba 3. Magpasensya “Sakaling hindi magtagumpay ang mga balak niya, hindi siya ganap na nabigo sapagkat ginawa niya ang lahat ng magagawa niya at kahit paano’y mayroon naming napala” (Pilosopo napala” (Pilosopo Tasyo)
Kabanata 26: Ang Bisperas ng Pista
Bisperas = Eve Mga Pangyayari
a.
S an D i e g o Bawat bahay ay napapalamutian ng parol at mga bandera oMayroong mga tugtugan at mga paputok oNaghahanda ang lahat para sa pista - Mga maykay maykayaa – bumili bumili ng mga mga mamahaling mamahaling alak at pagkain pagkain mula sa Europa Europa at Tsina - Tagab agabuk ukid id – bumi bumilili ng ng bago bagong ng dami damitt Tahanan ni Crisostomo Ibarra oAbala ang mga manggagawa sa ginagawang paghanda sa itatayong bahay-paaralan oÑol Juan – ang kapatas oHiniling ni Padre Salvi na siya ang magbabasbas ng bahay-paaralan at siya ang magiging inaama oMarami ang naghandog ng tulong o
b.
“Kung ang isalubong sa iyong pagdating ay masayang mukha’t may pakitang giliw, lalong paingata’t kaaway na lihim” (Pilosopo lihim” (Pilosopo Tasyo) - Huwag Huwag mag magtiw tiwala ala aga agad-a d-agad gad sa mga mag magpak pakunw unwari ari - Tungk ungkol ol kay Padr Padree Sal Salvi vi
o
Kabanata 27: Sa pagtatakipsilim Mga pangyayari :
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
May m maalaking ha handaan sa sa ta tahanan ni ni Ka Kapita itan Ti Tiago Naba Nabasa sa niya niya ang ang isa isang ng paha pahaya yaga gann tun tungk gkol ol sa pagp pagpup upur urii kay kay Cris Crisos osto tomo mo Nais Naisip ipan an nnii Kapi Kapita tann Tia Tiago go m mag agpa pata tayo yo nngg kumb kumben ento to upa upang ng ssiy iyaa ay mas mas lal lalon ongg puri puriin in Pina Pinasa salu lubu bung ngan an ni Kapi Kapita tann Tiag iago si si Mar Maria ia Clar Claraa ng ng agn agnos os Duma Dumatiting ng ang ang kany kanyan angg mga mga kaib kaibiga igann at at niy niyay ayaa si si Mari Mariaa Clar Claraa mam mamas asya yall sa plas plasa/ a/liliwas wasan angg-ba baya yann Marami ang humanga at bumati kay Maria Clara Mayroong pagdiriwang sa liwasang-bayan Duma Dumaan an sin sinaa Mari Mariaa Clar Claraa at ang ang kany kanyan angg mga mga kaib kaibiga igann sa taha tahana nann nila nila Kap Kapititan an Bas Basili ilioo upan upangg tawag tawagin in si si Sinang Niya Niyaya ya nnii Kapit Kapitan an Bas Basililio io si si Cris Crisos osto tomo mo na na suma sumama ma sa sa kany kanyaa sa suga sugalan lan ma mama maya ya nngu guni nitt ayaw ayaw ni ni Criso Crisost stom omoo dahil siya ay hindi nagsusugal Duma Dumaan an sila sila Ma Mari riaa Clar Claraa at ang ang kany kanyan angg mg mgaa kaib kaibig igan an sa kumb kumben ento to Nakita na na na nakasind indi an ang mg mga ililaw - hind indi ka karaniwan Sa loob loob ng kumb kumben ento to ay sina sina Padr Padree Dam Damas aso, o, Padr Padree Sal Salvi vi at Padr Padree Sib Sibyl ylaa Galilitt si Ga si Sin Sinan angg kay kay Padr Padree Sal Salvi vi dahi dahill pin pinun unitit niya niya ang ang Gul Gulon ongg ng ng Kap Kapal alar aran an Duma Dumatiting ng sila sila sa liwa liwasa sang ng-b -bay ayan an at naki nakita ta ang ang isa isang ng pulu pulubi bing ng keto ketong ngin in Ang Ang ket keton ongi ginn ay ay inii iniiwa wasa sann ng ng laha lahatt dah dahilil maa maari ri siya siyang ng m mak akah ahaw awaa ng ng kany kanyan angg sak sakitit Pina Pinaru rusa saha hann ang ang pulu pulubi bing ng ket keton ongi ginn dahi dahill sa pag pagliligt gtas as ng ng bata batang ng nnah ahul ulog og ssaa kana kanall Ipin Ipinam amig igay ay ni Ma Mari riaa Cla Clara ra ang ang kan kanya yang ng agno agnoss sa sa pul pulub ubin ingg ket keton ongi ginn mul mulaa sa sa awa awa Sina Sinabi bi ng ng kai kaibi biga gann ni Ma Mari riaa Cla Clara ra na wala walang ng says saysay ay o tul tulon ongg ang ang agn agnos os na bbin inig igay ay niya niya Ipina Ipinaliliwan wanag ag ni ni Mari Mariaa Clar Claraa na ang ang agno agnoss ay kany kanyan angg bini biniga gayy da dahi hill wala wala siy siyan angg mabi mabibig bigay ay kkun undi di iyo iyonn lama lamang ng Hina Hinalik likan an ang ang agno agnos, s, um umiy iyak ak at huma humalilikk sa lupa lupang ng pin pinag agda daan anan an ang ang pulu pulubin bingg ket keton ongin gin (pag (pagsa sasa samb mba) a) Dumating si si Sis Sisaa at at ni nilap lapitan an ang pu pulubing ke ketongin Lumayo ang pulubing ketongin kay Sisa “May mga tao rin palang hindi mapapalad” (Maria mapapalad” (Maria Clara) - Akala ni Maria Clara na ang lahat ay katulad at kasing-palad niya.
Kabanata 28: Ilang Sulat
Batay sa mga Dayuhan - Mayaman ang Bayan ng San Diego - Importante ang Bayan ng San Diego - Nandoon ang mga Franciscano, Dominacano - Hindi talaga pinag-isipan ang kapistahan - Ginawa lang pistahan para lang may pista Mga Nakipagdiriwang: - Engrande Hapunan: - Sa bahay ni Kapitan Tiago M. Masarap Masarap ang ang pagkain pagkain N. Galing sa iba't iba't ibang ibang mga mga bansa bansa O. Ma Mayy mga mga banda banda Komedya: - Nasa Espanyol - Hindi naiintindihan ng mga Pilipino - Para lang sa mga Espanyol - Para hindi para sa lahat ang Komedya - Batay sa laban ng kristyano pati ang moro - Laging panalo ang Kristyano - Ito ay nageedukado ng mga tao tungkol sa Kristyanismo Prusisyon: - Prusisyon ng mga Santos - Nasa taas ng karo si San Diego - Relihiyoso ang bayan
- Malakas ang panampalataya sa simbahan Sulat ni Maria clara kay Ibarra - Hinahanap na ni Maria Clara si Ibarra - Nag-aalala si Maria Clara para kay Ibarra - Kahit malayo ka, alam mong gusto kitang alagaan - Nagtatampo na rin si Maria Clara - Gusto lang ni Maria Clara na maglambing Kabanata 29: Ang Umaga Mga Pangyayari:
• • • •
• •
Pinagdiriwang ang araw ng pista Ang Ang lah lahat at ay naka nakasu suot ot ng ma maga gand ndan angg kas kasuo uota tann mal malib iban an si Pilo Piloso sopo po Tasyo asyo Sina Sinabi bi ng ng tinit tinitii mayo mayorr (Don (Don Fel Felip ipo) o) kay kay Pil Pilos osop opoo Tas Tasyo yo ::”H ”Hind indii po ba ba niny ninyoo gust gustin ingg pami pamins nsan an-m -min insa sann ay magsaya tayo yamang marami tayong dapat iluha?” “Ang pagsasaya ay di nangangahulugan ng paggawa ng mga kabaliwan” (Pilosopo Tasyo) Pinag-uusapan ni Pilosopo Tasyo ang paggastos ng maraming pera na walang kabuluhan; habang marami ang naghihirap at nangangailangan P. Nagpap Nagpapang anggap gap lang lang ang mga mga tao Q. Ganito Ganito na ang kaisipan ng mga tao na maggastos maggastos tuwing Kapistahan Kapistahan Sina Sinabi bi ni Tasyo asyo kay kay Don Don Felip Felipoo na na mag magbit bitaw aw ng tung tungku kulilinn (ma (magb gbititaw aw ng pagk pagkaa-titini nititi ma mayo yor) r) Nais Naisip ip nnii Don Don Feli Felipo po na na tama tama si si Tas Tasyo yo ddah ahilil ang ang pag pagigi iging ng tin tinititii mayo mayorr ay isa isang ng kar karan anga gala lann lama lamang ng sa sa halip halip na isang obligasyon
Kabantata 30: Sa Simbahan Mga pangyayari:
• • • •
Masikip at napakaraming tao sa simbahan Pina Pinagb gbay ayad ad ang ang mga mga ma magm gmim imisa isa ng dalaw dalawan angg daa daann at at lim limam ampu pung ng piso piso para para sa isan isangg ser sermo monn “Para sa akin nga lalong nakalilibang ang sermon kaysa sa komedya” (Pilosopo Tasyo) – Tasyo) – ang sermon ni Padre Damaso ay isang palabas lamang, hindi niya ginagawa o tinutupad ang kanyang mga sinasabi o tinuturo Ang mg mga ma mayayaman at at ma makapangyarihan ay ay na nasa ha harap
Kabanata 31: Ang Sermon
Sermon: isang paalala, pangaral, aralin para sa buhay; naririnig sa 3 lugar (sa simbahan, sa paaralan, sa bahay) Mga Pangyayari:
• • • • •
Nagsimula si Padre Damaso sa kanyang sermon Mayy 2 baha Ma bahagi gi ang ang kan kanya yang ng serm sermon on:: sa sa wik wikan angg Kas Kastitila la at sa wika wikang ng Tagal agalog og Hind Hindii pag pagse serm rmon on ang ang kan kanya yang ng gina ginawa wa,, kun kundi di isan isangg pag pagpa papa pata tama ma o pag pag-a -awa wayy Nagy Nagyay ayab aban angg si si Pad Padrre Dam Damas asoo kay kay Padr Padree Sal Salvvi, Padr Padree Mar Marttin Nagp Nagpap apak akit itaa siya siya na kaya kaya niy niyang ang maner anerm mon haba habanng misa isa Mga pinatatamaan: a. Ang Alperes “Opo, ginoong Alperes, higit na matapang at makapangyarihan bagama’t wala siyang si yang sandata kundi isang krus na kahoy lamang” (Padre Damaso)– Mas makapangyarihan ang simbahan kaysa sa pamahalaan. Mas kinatatakutan ng mga Indyo ang relihiyon kaysa sa mga armas at baril ng mga guwardiya sibil b. Kapitan Tiag iago “Mga ginoo, ang malalaking bagay ay laging malalaki ihanay man sa maliliit lalo na’t itatabi sa malalaki” (Padre Damaso) –Ang mga Indyo, tulad ni Kapitan Tiago, ay mananatiling hindi makapangyarihan kahit kung siya ay maging kasundo o malapit sa mga Kastila c. Don Rafael “Subalit marami sa inyo ang nangakalilimot kaya namamatay nang di nagsisisi. Kaya, ditto pa lamang sa lupa’y pinarurusahan na kayo sa pamamagitan ng bilangguan” (Padre Damaso) *Lalo na nang tukuyin ang tungkol sa mga makasalanang di nangungumpisal na namatay sa bilangguan nang walang sakramento ng simbahan d. Crisostomo “Dapat kayong layuan ng mga babae at ipabitay kayong lahat nang di kayo pamarisan” (Padre Damaso) – walang babae and dapat magpakasal sa kanya at dapat mamatay *Nang-uyam din ang pari sa mga mistisong hambog at mapagmataas, sa mga binatang nagmamarunong at sa mga binatang may pagkasalbahe at pagka-pilosopo *Pagtuligsa sa mga kasalukuyang kabataan – ang di nila pagpupugay, di pagluhod ng isang tuhod at di paghalik ng kamay sa paring nasasalubong
•
Nari Narini nigg at at nau nauna nawa waan an ni Cris Crisos osttom omoo lah lahat at ng tinuk inukoy oy sa serm sermon on Siya ay nagtiis at nagtimpi/pinigilan ang sarili oHinanap niya ang Diyos upang makalma Biglang Biglang lumapi lumapitt at lumuho lumuhodd sa kan kanyan yangg tabi tabi si si Elias Elias Mga ba babala ni ni Eli Elias 1.Huwag lumayo kay Padre Salvi (upang maligtas) 2.Huwag bababa sa hukay (delikado) 3.Huwag lumapit sa batong panghugos (delikado) Luma Lumayo yo at bigl biglan angg naw nawal alaa si si Eli Elias as o
• •
•
Kabanata 32: Ang Panghugos Mga pangyayari:
• • • • • • • • • • • • • • • • • • •
Pumunta Pumunta si Crisostom Crisostomoo sa lugar lugar na pinatatay pinatatayuan uan ng bahay-pa bahay-paaralan aralan para sa pagbasbas pagbasbas ng pundasy pundasyon on Isang Isa ng taon taongg madila madilaw w ang ang nag-a nag-aasik asikaso aso ng pang pang-hu -hugos gos Tinanong Tinanong ni Ñol Ñol Juan saan saan natutuna natutunann ang paggawa paggawa ng panghug panghugos os at ang sagot nngg taong madilaw madilaw ay ito ay ay kanyang natutunan mula sa kanyang ama na nagtrabaho para kay Don Saturnino Sinabi ng ng taong madilaw madilaw na na si Don Saturnin Saturninoo ay “marunon “marunongg mamalo, mamalo, gumising gumising sa natut natutulog ulog at magpatu magpatulog log sa gising”/ marahas at malupit Ang itinuro niya sa akin ay makikita rin ninyo balang araw. At isang mahiwagang ngiti ang iniwan ng taong madilaw May gusting ipakita at may iniisip ang taong madilaw Kumindat Kumindat si Elias Elias kay Crisost Crisostomo omo upang upang ipaalala ipaalala sa kanya kanya ang kanyan kanyangg babala sa sa kanya mula sa simbah simbahan an Binasbasan Binasbasan ni ni Padre Padre Salvi, Salvi, ang ang inaama inaama ng paaralan, paaralan, ang ang pundasyo pundasyonn ng bahay-paaral bahay-paaralan an Binasbasan Binasbasan ng alkalde alkalde ang ang pundasyon pundasyon ng bahaybahay-paaral paaralan an at nagtalup nagtalupati. ati. Hindi Hindi niya binanggi binanggitt si Crisostom Crisostomoo sa kanyang pagtalumpati Pinababa Pinababa si Crisos Crisostomo tomo sa hukay hukay upang upang basbas basbasan an rin ang pundasyo pundasyonn ng bahay-paaral bahay-paaralan an Bumi Bumita taw w ang ang taon taongg mad madililaw aw Tinu inula lakk ni Elia Eliass ang ang taon taongg madi madilaw law sa sa huka hukayy Dala Dalawa wa sil silan angg nahu nahulo logg sa huka hukayy Buma Bumags gsak ak ang ang pang panghu hugo goss Naka Nakaal alis is si Elia Eliass sa huka hukayy Nahima Nahimatay tay si si Maria Maria Clara Clara at hin hindi di makag makagala alaw w si Padre Padre Salv Salvii Walan Walangg nangy nangyari ari// hindi hindi nas nasakt aktan an si Cris Crisost ostomo omo Nata Natagp gpua uang ng pata patayy ang ang taon taongg mad madililaw aw Umuwi Umuwi sa bah bahay ay ssii Crisos Crisostom tomoo upang upang mag magpal palitit ng dam damitit “Masamang simula!” (Pilospo Tasyo) Tasyo) – – tinatayo pa lamang ay may namatay namatay na at may tumangkang pumatay kay Crisostomo; marami pang masamang pangyayari ay mararanasan sa pagpapatayo ng paaralan
Kabanata 33: Malayang Isipan Mga pangyayari:
• • •
• •
•
Dumating Dumating si Elias Elias sa tahanan tahanan ni Crisost Crisostomo; omo; hindi inaasaha inaasahann ni Crisost Crisostomo omo ang ang pagdating pagdating ni ni Elias Ang ginawa ginawa ni Elias Elias ay pagtanaw pagtanaw ng utang utang sa loob loob dahil si si Crisostomo Crisostomo ay ay nagligtas nagligtas sa kanya kanya mu mula la sa buwaya buwaya Sinabi Sinabi ni ni Elias Elias na na si Cris Crisost ostomo omo ay mayr mayroon oongg mga mga kalab kalaban an Pinanggalingan ng mga kaaway ni Crisostomo: a.Don Rafael- Padre Damaso b.Maria Clara- Padre Salvi (naninibugho kay Crisostomo), Padre Damaso (hindi pumapayag na ikasal si Maria Clara kay Crisostomo) c.Don Saturnino- taong madilaw (namatay ang ama ng taong madilaw dahil sa pananakit at karahasan ni Don Saturnino) * Si Crisostomo ay may mga kalaban mula sa mataas at mababang lipunan {Mataas= Padre Damaso, Padre Salvi} {Mababa= taong madilaw} Tinanong Tinanong ni Crisosto Crisostomo mo si Elias kung sino siya siya ngunit ngunit ayaw ni Elias Elias ibunyag ibunyag aang ng sarili sarili Nalaman Nalaman ni Elias na may masama masamang ng balak ang taong taong madilaw madilaw laban kay Crisostom Crisostomoo noong narinig narinig niya niya ang sinabi niyang: “Siya’y di kakanin ng mga isda na tulad ng kanyang ama” Amang kinain ng mga isda = Don Rafael na tinapon sa lawa Kahulugan ng ‘hindi kakainin ng mga isda’ = ibabaon sa ilalim ng lupa “Kalooban ng Diyos na siya’y masawi” – masawi” – nais ng Panginoon na ang taong madilaw ay mamatay, hindi si Crisostomo; lagging mananaig ang kabutihan
• • • •
“Tanging Diyos lamang ang may kapangyarihang bumawi ng ating buhay” – “Tanging buhay” – walang nangyayari na di Niya kalooban Tinanong Tinanong muli muli ni Crisos Crisostomo tomo si si Elias kung sino sino siya siya ngunit ngunit ayaw ayaw ni Elias Elias magpakilal magpakilalaa ng sarili sarili Wala Wala dapat makaala makaalam m sa pinagtapa pinagtapatt Elias kay kay Crisostom Crisostomoo upang sa sa palagay palagay ng mga Crisostomo, Crisostomo, hindi siya siya nagiingat Pinaalalahana Pinaalalahanann ni Elias Elias si Crisosto Crisostomo mo na mag-ingat mag-ingat sa sa mga kaaway alang-alang alang-alang sa kabutihan kabutihan ng lupang lupang sinilangan – si Crisostomo ang tanging tao na makakatulong kay Elias sa pag-ligtas sa mga Pilipino mula sa kasamaan ng mga prayle at Kastila
Kabanata 34: Ang Pananghalian Mga Pangyayari:
• • • • • • • • • • • •
Si Crisostom Crisostomoo ay nnaghand aghandog og mg isang isang panangh pananghalian alian para para sa mga matata matataas as at makapangyar makapangyarihan ihan Tumanggap Tumanggap si Kapitan Kapitan Tiago Tiago ng telegra telegrama ma tungkol tungkol sa pagtulo pagtuloyy ng Kapitan-h Kapitan-heneral eneral sa kanyang kanyang tahanan tahanan Umuw Umuwii kaag kaagad ad si si Kapi Kapita tann Tia Tiago go Isang pagham paghamak ak sa pagkatao pagkatao ng mga prayle prayle ang pagdating pagdating ng KapitanKapitan-Hener Heneral al sa tahanan tahanan ng isang isang In Indyo dyo Nais ng mga prayle na ang Kapitan-heneral ay tumuloy sa kumbento Duma Dumatiting ng si Pad Padre re Dam Damas asoo sa pana panang ngha halia liann Hindi inasahan inasahan ni Crisostom Crisostomoo ang pagdating pagdating ni Padre Padre Damaso Damaso;; hindi hindi niya siya siya inimbita inimbita o inanyayahan inanyayahan Binati Binati ng ng lahat lahat si si Padre Padre Damas Damasoo malib maliban an si Crisos Crisostom tomoo Nainis si Padre Padre Damaso Damaso noong nakita niya si Maria Maria Clara Clara sa sa tabi tabi ni Crisos Crisostomo tomo NagNag-us usap ap si si Padr Padree Dama Damaso so aatt ang ang alka alkalde lde “Alam naman ninyo ang maging Indyo. Sa sandaling matuto nang kaunti ay nagpapalagay nang isang doctor. SIlang lahat ay matatapos sapagkat iyon ang dapat na mangyari sa kanila. Sadyang pinarurusahan na ang mga magulang ng ganyang mga ulupong. Nagmamatay sila sa piitan” Hindi na nakapag nakapagtimpi timpi si si Ibarra. Ibarra. Sinugod Sinugod niya niya si Padre Padre Damaso. Damaso. Sinakal Sinakal niya at at niliglig niliglig hanggang hanggang mapaluhod mapaluhod at mapayuko sI Padre Damaso “Pinilit kong umiwas sa kanya ngunit sadyang kalooban ng Diyos na kami’y magkatagpo. Mayroon bas a inyong di nagmamahal sa kanyang ama? Marahil ay di mo natatanto ang kahalagahan ng isang ama” *Ginagawa niya ito dahil sa kanyang pagmamahal sa ama “Makinig kayo, mga pari at mga hukom. Isang marangal na tao ang aking ama. Isa siyang mabuting mamamayan. Napakasakit siya alang-alang sa aking ikabubuti at ng kanyang bayan. Siya’y isang mabuting Kristiyano na handang tumulong sa mga nangangailangan at di nang-aapi sa mga dukha” *Mga paglalarawan kay Don Rafael “Bukas-palad niyang tinaggap ang paring ito sa kanyang tahanan, pinakain at tinuring na isang kaibigan. Ano ang igaganti nito? Dinungisan niya ang dangal ng aking ama, inusig nang walang kalaban-laban na ang ginamit ay ang kanyang kapangyarihan bilang pari. Nilapastangan ang kanyang libingan, inalipusta ang kanyang alaala, at pinag-usig pa rin ang kanyang bangkay hanggang sa huling hantungan na ngayon naman ay ako na kanyang anak” *Mga masamang ginawa ni Padre Damaso kay Don Rafael “Nagsawalang-kibo ako sa mga paglait niya sa akin- sa pagtitipon at sa pulpit. Ngayon ay naparito siya upang ako’y ligaligin. Nagtimpi ako, ngunit nilait na naman niya ang kapitapitagang alaala para sa lahat ng anak. Kayong nangaririto, naramdaman na ba ninyong alipustain ang pangalan ng inyong ama? … Hindi kayo kumikibo! Kung gayon kinikilala ninyo ang pagkakasala ng taong ito!” *Mga masamang ginawa ni Padre Damaso kay Crisostomo
• •
Pinig Pinigilil ni ni Mar Maria ia Cla Clara ra si Cri Criso sost stom omoo Binitawan Binitawan ni ni Crisosto Crisostomo mo ang ang kutsily kutsilyo, o, tinakpa tinakpann ang ang muka muka aatt patakbon patakbongg lumayo lumayo * Napahiya si Crisostomo dahil bilang isang edukadong tao, hindi inaasahan sa kanya ang pagiging marahas
Kabanata 35: Mga Kuru-kuro
Kuro-kuro = mga sabi-sabi, palagay, opinyon Mga pangyayari:
• •
Kumalat Kumalat sa San Diego Diego ang balita tungkol tungkol kina kina Crisosto Crisostomo mo at at Padre Padre Damaso Damaso Ang salays salaysay ay ng isang isang bina binata: ta: (HINDI (HINDI TOTO TOTOO) O) oUmalis si Crisostomo habang nagsesermon si Padre Damaso oTinanong ni Padre Damso si Crisostomo bakit siya umalis habang sermon oIpinaliwanag ni Crisosotomo na hindi siya nakakaintindi ng Tagalog
Sinuntok ni Padre Damso si Crisostomo Tuluyang nagsuntukan ang dalawa oMay isang tao na umawat sa dalawa Kuru Kuru-k -kur uroo ng ng mga mga ma mata tata tand ndaa o“Sa halip na nag-ugaling matanda ang Pransiskano ay nag-ugali siyang bata at si Ibarra ang nag-asal matanda” (Don Felipo) – Felipo) – dapat si Padre Damaso ang magpasensya; magpasensya; siya ang nagsimula ng away at si Crisostomo ang nagpasensya o“T “Tanging anging ang may katwiran lamang l amang ay ang mga prayle” – prayle” – hindi maaasahan ang bayan na magligtas kay Crisostomo; hindi nananalo ang bayan dahil hindi ito nagkakaisa Kuru Kuru-k -kur uroo ng ng mga mga kaba kababa baiha ihan/ n/ ina o“Mamamatay siya sa sama ng loob kapag nangyari sa kanyang anak ang nangyari kay Ibarra” –hindi Ibarra” –hindi kumakampi kay Crisostomo o“Ikinapupuri niya ang mga anak na nagtatanggol sa mga malinis na pangalan ng kanilang mga magulang.” – magulang.” – kumakampi kay Crisostomo Kuru Kuru-l -lur uroo ng mg mgaa tag tagaa-bu buki kidd oMalungkot dahil maaring hindi na matutuloy ang pagpapatayo ng paaralan; nais nila sana makapagaral ang kanilang anak oSi Ibarra ay pinaratangang isang pilibustero ng mga prayle o o
•
•
•
Kabanata 36: Ang Unang Ulap Mga pangyayari:
• • • • •
•
• • • •
Si Crisostomo Crisostomo ay pinarusahan pinarusahan ng ng excomunion excomunion (paqgta (paqgtanggal nggal bilang bilang kasapi kasapi o miyembro miyembro ng ng simbahan) simbahan) dahil dahil sa kanyang pagsugod kay Padre Damaso Labis na naghihinagpis naghihinagpis at umiiyak umiiyak si Maria Maria Clara dahil dahil siya siya ay binawalang binawalang makipagmakipag-usap usap kay kay Crisostomo Crisostomo Susulatan Susulatan ni Tia Isabel Isabel ang Santo Santo Papa Papa at ipapakiusap ipapakiusap na na alisan alisan ng excomun excomunion ion si Crisostomo Crisostomo Ipina Ipinata tawag wag si si Kapit Kapitan an Tia Tiago go sa kum kumbe bent ntoo Iniutos Iniutos ni Padre Padre Damaso Damaso si Kapitan Kapitan Tiago Tiago na hindi hindi matutulo matutuloyy ang kasal kasal ni Crisosto Crisostomo mo at Maria Maria Clara Clara at kung kung tumutol siya ay paparusahan siya at ang kanyang kaluluwa oIpinagtapat ni Kapitan Tiago ang kanyang utang kay Crisostomo (Php. 50 000) na kailangan niyang bayaran kung hindi natuloy ang kasal “Ano raw ba ang hahangarin ko, ang mawalan ng limampung libong piso o malagay sa kapahamakan ang katawan at kaluluwa?” (Kapitan (Kapi tan Tiago) Nagbalita Nagbalita si Kapitan Kapitan Tiago Tiago tungkol tungkol sa binatang binatang kamag-ana kamag-anakk ni Padre Padre Damaso Damaso na dumating dumating mula mula Espanya Espanya na papalit kay Crisostomo bilang kasintahan ni Maria Clara o“Ang pagpalit ban g kasintahan ay tulad lamang ng pagpalit ng damit?” (Tia Isabel) oIniisip ni Kapitan Tiago na ang binate ay magpapakasal lamang para sa pera hindi tulad ni Crisostomo na tunay na minamahal si Maria Clara Duma Dumatiting ng ang ang Kapit Kapitan an-h -hen ener eral al Nagtago Nagtago si Maria Maria Clara Clara at nanalangin nanalangin sa Mahal na Birhen Birhen para para sa kanyang kanyang suliranin(pa suliranin(pag-iibig g-iibigan an nila ni Crisostomo) Pinatawag Pinatawag si Maria Clara ng KapitanKapitan-hener heneral al ngunit ngunit ayaw ayaw magpaki magpakita ta ni Maria Clara Pumayag Pumayag na magpakit magpakitaa sa Kapitan Kapitan Heneral Heneral upang hindi mapahiya mapahiya ang ang kanyang kanyang ama at dahil dahil kasamaang kasamaang asal asal ang hindi bumati sa bisita
Kahulugan ng pamagat: Ang Unang Ulap
Ulap = problema/suliranin; tinatakpan ang liwanag Liwanag ni Maria Clara = Crisostomo Kabanata 37: Ang Kapitan Heneral Tauhan:
a. Kapi Kapita tann hen hener eral al o Nais makausap si Crisostomo upang pag-usapan ang kanyang paglaban kay Padre Damaso b. Mga pr prayle o Padre Sibyla, Padre Martin, Padre Salvi at ibang mga prayle c. Mist Mistis ison ongg tagataga-Ma Mayn ynila ila o Ang nakabugbog ni Padre Damaso dahil sa paglabas niya habang nagsesermon si Padre Damaso dahil hindi niya naiintindihan ang wikang Kasitla d. Kapi Kapita tann Tiago iago Mga pangyayari:
•
Maraming Maraming nais makausap makausap ang ang Kapitan-hen Kapitan-heneral eral (mga (mga prayle, prayle, mistisiong mistisiong taga-Ma taga-Maynila, ynila, alkalde, alkalde, Kapitan Kapitan Tiago) Tiago)
• •
• • •
•
•
• •
Bakit gustong makausap ang Kapitan-heneral? Upang magsumbong, magreklamo, makilala o ipagyabang na nakausap ang Kapitan-heneral Kinausa Kinausapp ng Kapit Kapitanan-hen henera erall ang mist mistiso isong ng tagataga-May Maynila nila o Nagsumbong sa Kapitan-heneral tungkol kay Padre Damaso Kinau Kinausa sapp ng Kapit Kapitan an-h -hen ener eral al ang ang mga mga Pray Prayle le o Nasaktan ang mga prayle dahil ang Indyo ay inunang kausapin o Yumukod and mga prayle sa Kapitan-heneral maliban si Padre Sibyla; Para kay Padre Sibyla, mas makapangyarihan sila (mga prayle) kaysa sa Kapitan-heneral o Tinanong kaagad ng Kapitan-heneral kung sino si Padre Damaso ngunit wala si Padre Damaso dahil mayroong sakit o Pinaupo ng Kapitan-heneral ang mga prayle; pagpapakita ng Kapitan-heneral na siya ay mas makapangyarihan Dumati Dumating ng si si Kapit Kapitan an Tiago Tiago kasama kasama si Mari Mariaa Clara Clara o Pinasalamatan ng Kapitan-heneral si Maria Clara sa kanyang pagpigil kay Crisostomo Ibinalita Ibinalita ni Padre Padre Salvi Salvi sa Kapitan-he Kapitan-heneral neral na si Crisostomo Crisostomo ay excomulgad excomulgadoo ngunit ito ay ipinagwal ipinagwalang-ba ang-bahala hala ng Kapitan-heneral o Pagpapaalala na makapangyarihan ang mga prayle Ikinasisiya niya nang lubha na walang dapat ikabahala ang lahat kundi ang katayuan ni Padre Damaso na hinahangad niyang ganap na gumaling agad upang maging madali ang paglalakbay nito pabalik sa Espanya o Ibig sabihin ng Kapitan-heneral: Si Padre Damaso ay pababalikin sa Espanya bilang parusa sa pagaabuso ng kanyang kapangyarihan *Ang mga prayle ay ordinaryo/karaniwan sa Espanya, sila ay makapangyarihan at mayaman sa Pilipinas kaya ayaw nilang bumalik sa Espanya o Sumama ang loob ng mga prayle dahil sa masamang pakikitungo sa kanila ng Kapitan-heneral dahil lang sa pagkakamali ni Padre Damaso; sila ay umalis Kinausa Kinausapp ng ng Kapita Kapitan-h n-hene eneral ral si Crisos Crisostom tomoo o Mga pinagusapan: a. Ang ipinat ipinatata atayo yo na paa paaral ralan an - “Huwag kayong matak matakot ot o magtan magtanim im ng poot poot sa sa pagkakagali pagkakagalitt ninyo ninyo ni Padre Padre Damaso. Damaso. Habang Habang ako ang namumuno sa kapuluan ay walang mangyayaring masama sa inyo.” (Kapitan-heneral) Si Crisostomo ay magiging ligtas at matutuloy ang kanyang mga plano - Nagpapakita sa pagmamahal ni Crisostomo sa bayan b. Ang pag pagigi iging ng excomu excomunic nicado ado - “Ipaubaya ninyo sa akin ang pagdulog sa arsobispo hinggil sa excomunion sapagkat kailangang makiayon sa takbo ng mga pangyayari” (Kapitan-heneral) c. Ang pag pagtat tatang anggol gol kay Don Rafael Rafael - “Ngun “Ngunitit ipagtatan ipagtatanggol ggol ko kayo sapagka sapagkatt kinawiwiliha kinawiwilihann ko ang ang mababait mababait na na anak at ipinagkaka ipinagkakapuri puri ko ang pagbibigay-dangal sa alaala ng mga magulang” - Nagpapakita sa pagmamahal ni Crisostomo sa magulang d. Ang pag-aanyay pag-aanyayaa ng Kapitan-h Kapitan-heneral eneral kay Crisostom Crisostomoo sa Espanya Espanya - “G. Ibarr Ibarra, a, maaaring maaaring sa loob loob ng isang isang buwan buwan ay babalik babalik na ako sa Espanya Espanya kaya kaya ipagbili ipagbili na na ninyong lahat ang inyong mga kabuhayan at sumama na kayo sa akin” (Kapitan-heneral) “Ngunit kailangan ko pong manirahan sa kung saan namuhay ang aking mga magulang” (Crisostomo) “Ang tama at nararapat ninyong sabihin ay kung saan sila namatay” (Kapitan-heneral) Kinakatakot ng Kapitan-heneral ay mamatay si Crisostomo kaya dapat sumama sa kanya si Crisostomo sa Espanya Tumanggi si Crisostomo na sumama sa Kapitan-heneral Binilin Binilin ng ng Kapita Kapitan-h n-hene eneral ral na na protek protektah tahan an si Cris Crisost ostomo omo o Ayaw ng alkalde protektahan si Crisostomo dahil magagalit ang mga prayle; hindi niya alam sino ang susunudin/ naiipit o Alkalde=maka-prayle “Kayo pa lamang ang lalaking nakausap so sa lupaing ito” (Kapitan-heneral) o Ayon kay Crisostomo, hindi lang siya ang mabuting tao sa Pilipinas; maraming mga marangal lalo na sa mga probinsya Kinausa Kinausapp ng Kapita Kapitan-h n-hene eneral ral si Kapi Kapitan tan Tiago Tiago o Binabati ng Kapitan-heneral si Kapitan Tiago dahil sa pagkakaroon ng mabuting anak (Maria Clara) at manugang na marangal (Crisostomo) o Sinabi ng Kapitan-heneral na nais niyang maging ninong sa kasal nila Crisostomo at Maria Clara Sumang-ayon si Kapitan Tiago ngunit ngumiti na may mabigat na kalooban
Kabanta 38: Ang Prusisyon Tauhan:
a. b. c. d. e.
Kapi Kapita tann-he hene nera rall Kapi Kapita tann Tiago iago Ang Ang alka alkald ldee Ang Ang Alpe Alpere ress Cris Crisos osttom omoo
Mga pangyayari:
• •
Humint Humintoo ang ang prusi prusisyo syonn sa tah tahana anann ni Kapita Kapitann Tiag Tiagoo o Si Maria Clara ang nagsalubong at nagbigay puri sa tatapat na Birhen Umawit Umawit si si Maria Maria Clara Clara ng ng “Ave “Ave Maria Maria”” at nagt nagtugt ugtog og ng pyan pyanoo o Napatigil sa paglalakad si Padre Salvi; napansin niyang malungkot at makaawa na pag-awit ni Maria Clara Napansin ni Padre Salvi dahil iniisip niya na si Maria Clara ay malungkot dahil sa pagparusa kay Crisostomo bilang excomunion; ang mga prayle ang nagparusa kay Crisostomo ng excomunion o Napansin ni Crisostomo ang mapangamba at malungkot na pag-awit ni Maria Clara Napansin niya ito dahil siya kasintahan niya si Maria Clara Tinanong ni Crisostomo sa sarili kung siya ang dahilan ng kalungkutan ni Maria Clara
Kabanat 39: Si Donya Consolacion Mga Pangyayari:
• •
• •
• • • • •
• • • • • • • •
Si Donya Consola Consolacion cion ay mag-isa mag-isang ng nasa bahay; bahay; nakakukong nakakukong siya siya sa kwarto; kwarto; siya siya ay nakasima nakasimangot, ngot, mainit mainit ang ang ulo at hindi makausap nang maayos Hindi si Donya Donya Consolaci Consolacion on pinapayagan pinapayagan ng Alperes Alperes lumabas(sum lumabas(sumama ama sa prusisyo prusisyon) n) dahil dahil ikinahihiya ikinahihiya niya niya si Donya Consolacion o Bakit ikinahihiya ng Alperes si Donya Consolacion? - Kulay-talong ang kanyang labi - May mga ugat ang noo - Marumi sa sarili - Naninigarilyo ng tobako *Naniniwala si Donya Consolacion na siya ay maganda at mas kaakit-akit kaysa kay Maria Clara Narinig Narinig ni Dony Donyaa Conso Consolaci lacion on ang pag pag-aw -awitit ni Sisa Sisa Pinat Pinataw awag ag niy niyaa si Sisa Sisa sa kany kanyan angg kwar kwarto to o Si Sisa ay nasa kulungan sa kwartel ng mga guwardiya sibil o Si Sisa ay nadala sa kwartel pagkatapos siyang makita sa liwasang-bayan at lumalapit sa pulubing ketongin Hindi Hindi nagbig nagbigay ay gala galang ng si si Sisa Sisa kay kay Dony Donyaa Conso Consolac lacion ion Inutus Inu tusan an ni Donya Donya Consol Consolaci acion on si Sisa kumant kumantaa o Hindi naintindihan ni Sisa ang wikang Tagalog; ang bantay/guwardiya sibil ay inutusan ni Donya Consolacion na magsabi sa kanyang kumanta Inawi Inawitt ni Sisa Sisa ang ang “Kun “Kundi dima mann ng Ga Gabi” bi” o Kundiman = awit tungkol sa pag-ibig Nalungk Nalungkot ot si Donya Donya Consolac Consolacion ion dahil dahil sa bigong bigong pag-aas pag-aasawa awa nila nila ng Alpere Alperess Inutus Inu tusan an ni Dony Donyaa Conso Consolac lacion ion si Sisa na humi huminto nto o Inutusan ni Donya Consolacion si Sisa sa wikang Filipino o Narinig ng bantay si Donya Consolacion magsalita sa wikang Filipino at nalaman na marunong si Donya Consolacion magsalita sa wikang Tagalog Tagalog o Nahiya si Donya Consolacion at pinaalis ang bantay Inutus Inu tusan an ni Dony Donyaa Conso Consolac lacion ion si Sisa sumaya sumayaw w Hindi Hindi nainti naintindi ndihan han aang ng utos utos ni Dony Donyaa Consol Consolacio acionn sa Kast Kastila ila Sumaya Sumayaw w si Dony Donyaa Conso Consolaci lacion on upan upangg gayahi gayahinn siya siya ni Sisa Sisa Pinanoo Pinanoodd lamang lamang nnii Sisa Sisa si Donya Donya COns COnsolac olacion ion at at hindi hindi kumib kumiboo Tinaw Tinawana anann ni Sisa ang pag pagsay sayaw aw ni ni Donya Donya Consola Consolacion cion o Nagpapatunay na hindi baliw na baliw/ sobrang baliw si Sisa o May katinuan pa rin si Sisa Nahiya si Donya Donya Consolac Consolacion ion at pinalo si Sisa Sisa sa binti gamit ang latigo latigo (ng (ng kabayo) kabayo) Natumb Natumbaa si Sisa Sisa at hinam hinampas pas ng ng hinampa hinampass sa likod likod ni Donya Donya Cons Consolac olacion ion o Napunit ang kanyang damit, natuklap ang balat at umagos ang dugo Natuwa Natuwa si si Donya Donya Consola Consolacio cionn sa kanyan kanyangg kalupit kalupitang ang ginaw ginawaa kay Sisa Sisa
Natutuwa si Donya Consolacion na may naghihirap; hindi lang siya ang naghihirap Duma Dumatting ing ang ang Alpe Alperres Tinaw Tinawag ag ng Alpere Alperess ang banta bantayy at pinada pinadala la sa bahay bahay ni ni Crisost Crisostomo omo o
• •
Kabanata 40: Ang Karapatan at ang Kapangyarihan Tauhan :
a. Don Don Feli Felippo o Namamahala sa pagtatanghal ng dula b. Pilo Piloso sopo po Tas Tasyo yo c. Ang al alkalde d. Maria aria Clar Claraa e. Mga kaibig kaibigan an ni Maria Maria Clara Clara f. Padr Padree Salv Salvii at at iban ibangg mga mga pra prayle yle g. Cris Crisos osttom omoo h . E l i as Mga Pangyayari:
• • • • • • • •
• • • • • • • • •
•
Patungo Patungo sa liwasang-baya liwasang-bayann ang mga taga-S taga-San an Diego Diego upang upang manood manood ng dula/kom dula/komedya edya Nag-us Nag-usap ap si Pilosop Pilosopoo Tasy Tasyoo at at Don Don Felipo Felipo o Pinag-usapan ng dalawa ang hindi pagpayag ng alkalde na magbitiw ng pagka-tininti mayor si Don Felipo dahil wala ang papalit kay Don Felipo; mas bibigat ang tungkulin ng alkalde Dumati Dumating ng si Maria Maria Clara Clara kasama kasama ang kany kanyang ang mga kaibig kaibigan an Dumating Dumating si Padre Padre Salvi Salvi at ibang mga mga prayle prayle (wala (wala si Padre Padre Damaso Damaso dahil may may sakit sakit pa rin) Lahat ay nanonood nanonood ng palabas palabas maliban maliban kay Padre Salvi na nakating nakatingin in kay kay Maria Maria Clara Clara o Napuna na malungkot pa rin si Maria Clara ngunit lalong gumaganda Duma Dumatiting ng si Cris Crisos osto tomo mo o Nagulat ang lahat dahil si Crisostomo ay excomunicado o Tumabi siya kay Maria Clara Kinau Kinausa sapp ni Padr Padree Salv Salvii si Don Don Feli Felipo po o Pinapaalis si Crisostomo dahil siya ay excomunicado Hindi Hindi pumay pumayag ag si si Don Don Felipo Felipo na paal paalisin isin si Cris Crisost ostomo omo o May karapatan si Crisostomo manatili dahil: a. Isa siya siya sa sa mga nagb nagbigay igay ng ng malaki malaking ng halaga halaga b. Hindi Hindi siya siya nang nanggu gugu gulo lo c. Maghapon Maghapon niyang niyang kausap ang alkalde alkalde at KapitanKapitan-henera henerall Nagalit Nagalit si si Padre Padre Salvi Salvi na hindi hindi siya siya nasuno nasunodd kaya kaya siya na na lamang lamang ang ang umalis umalis Duma Dumatiting ng ang ang dala dalawa wang ng guwa guward rdiy iyaa sibi sibill o Pinapahinto ang komedya dahil hindi makatulog ang Alperes at ang kanyang asawa Hindi Hindi pumay pumayag ag si si Don Felipo Felipo na na ihinto ihinto ang kome komedya dya o Maaring ipagpatuloy ang komedya dahil may pahintulot sila ng alkalde (walang sinuman ang makapagpapatigil sa palabas) Sapilitang Sapilitang hininto hininto ng ng dalawang dalawang guwardiya guwardiya sibil ang pagta pagtatangha tanghall o Sinira ang mga gamit, sinaktan ang mga nanonood o Nagkaroon ng gulo Dinala Dinala ang ang dalaw dalawang ang guwardi guwardiya ya sibil sibil sa sa tribu tribunal nal Nilapitan Nilapitan ni Don Felipo Felipo si Crisost Crisostomo omo upang upang humingi humingi ng tulong tulong sa pagpapa pagpapayapa yapa sa mga mga tao o Pinuntahan ni Don Felipo si Crisostomo dahil alam niya si Crisostomo ay mainpluwensya Humingi Humingi si Crisostom Crisostomoo ng tulong tulong kay Elias Elias at nakiusap nakiusap na tumulong tumulong sa kanya kanya sa pagpapa pagpapayapa yapa sa mga tao o Nataranta rin si Crisostomo; hindi niya alam paano mapapayapa ang mga tao o Agad-agad sumunod si Elias kay Crisostomo Nilapit Nilapitan an ni ni Elias Elias ang ang isan isangg grupo grupo ng tao tao at at kinau kinausap sap o Nagkaroon ng pagtatalo o Unti-unting napayapa ang gulo Buma Bumalilikk si si Pad Padre re Salv Salvii o Siya ay naging balisa at mabilis na tumakbo pabalik sa liwasang-bayan o Nagsisi siya kung bakit umalis siya sa dulaan o Naglaro sa kanyang isipan na ang walang-malay na si Maria Clara ay nasa bisig ni Ibarra at kapwa naglaho sa dilim Nakita Nakita niya niya na na hindi hindi kasam kasamaa ni Mari Mariaa Clara Clara si Cris Crisost ostomo omo;; o Si Maria Clara ay umuwi sa bahay at kasama si Tia Isabel o Nakahinga nang maluwag si Padre Salvi
Kahulugan ng Pamagat: Ang Karapatan at ang Kapangyarihan
*Paglaban ng kapangyarihan at karapatan KARAPATAN- nanalo Kung hindi nakukuha ang hinihiling ng makapangyarihan, nagkakaroon ng gulo Kapangyarihan (impluwensya, puwersa, lakas) 1.
Pagpap Pagpapaal aalis is ni Padre Padre Salv Salvii kay Crisos Crisostom tomoo – kapangyarihan bilang kura 2. Pagpapatig Pagpapatigilil sa palabas palabas ng mag-asawa mag-asawa – kapang kapangyarih yarihan an bilang alperes at alperesa 3. Pagkahinto Pagkahinto ng gulo gulo dahil dahil kay Elias Elias – kapangy kapangyariha arihann bilang bilang taong inuutangan ng loob 4. Paglapit Paglapit ni ni Crisost Crisostomo omo kay Elias Elias upang mahinto mahinto ang ang gulo gulo – kapangyarihan bilang pag-asa ng bayan
Karapatan 1. 2.
Nanatili Nanatili si Crisos Crisostomo tomo dahil nagbigay nagbigay siya ng m malaki alaking ng donasyon at may karapatang manood Hindi itinigil itinigil ang ang palabas palabas dahil may permiso permiso sa alkald alkaldee
Kabanata 41: Dalawang Panauhin Tauhan :
a. Cris Crisos osttom omoo b . E l i as c. Lucas Mga Pangyayari:
• •
•
•
• • • •
• • • •
Si Cri Criso sost stom omoo ay umu umuwi wi sa sa kany kanyan angg taha tahana nann Dumating si si El Elias ias o Dumalaw si Elias upang magpaalam kay Crisostomo dahil siya ay pupuntang Batangas o Dapat mag-ingat si Crisostomo dahil wala ang magproprotekta at magliligtas sa kanya at dahil siya ay ang pag-asa ng Pilipinas o Binalita ni Elias na si Maria Clara ay mayroong lagnat Binalit Binalitaa ni Elias Elias na si Maria Maria Clara Clara ay mayr mayroon oongg lagnat lagnat o “Alam ba ninyo kung ano ang karamdaman niya?” (Crisostomo) – nag-aalala si Crisostomo kay Maria Clara o Si Elias ay may alam tungkol sa mga nangyayari sa San Diego Tinan Tinanong ong ni Criso Crisosto stomo mo si Elias Elias kung kung paano paano niya napigi napigill ang kagulu kaguluhan han o Paliwanag ni Elias: Kinausap ni Elias ang dalawang magkapatid na ang ama ay pinatay sa palo bilang parusa ng mga guwardiya sibil Ang 2 magkapatid ay nagnais na gantihan ang mga guwardiya sibil sa paraan ng pamumuno ng gulo Dahil sa pagrebelde ng 2 magkapatid, sila ay paparusahan ng mga guwardiya sibil Niligtas ang 2 magkapatid ni Elias mula sa pagparusa ng mga guwardiya sibil MALAKI ANG UTANG NA LOOB KAY ELIAS NG DALAWANG MAGKAPATID Umal Umalis is si si Elia Eliass sa sa baha bahayy ni ni Cris Crisos osto tomo mo Nalungkot Nalungkot si Crisostomo Crisostomo at sinisi sinisi ang ang sarili sarili sa pagkakaroon pagkakaroon ng lagnat lagnat ni ni Maria Maria Clara Clara Umalis Umalis si si Crisos Crisostom tomoo at tumu tumungo ngo sa sa tahan tahanan an nila nila Maria Maria Clar Claraa Naka Nakasa salu lubo bong ng ni ni Criso Crisost stom omoo si si Luca Lucass o Si Lucas ang kapatid ng taong madilaw na tumangkang patayin si Crisostomo o May malaking pilat (pilat=gawa sa sugat) sa kaliwang pisngi o Nilapitan ni Lucas si Crisostomo upang humingi ng pera dahil namatay ang kapatid sa kanyang paaralang pinapagawa Sinabi ni ni Crisostomo Crisostomo kay kay Lucas Lucas na bumalik bumalik na lang lang ulit sa sa kanya dahil dahil siya siya ay may dadalaw dadalawing ing may sakit sakit o Hindi maganda ang pakikitungo ni Crisostomo kay Lucas Kinu Kinulilitt ni ni Luca Lucass si si Cris Crisos osto tomo mo o Gusto ni Lucas malaman magkano ang ibabayad sa kanya ni Crisostomo Nain Nainis is si si Cris Crisos osto tomo mo kay kay Luc Lucas as Sinunda Sinundann si Crisos Crisostom tomoo ng tingin tingin ni Luca Lucass na may may ngitin ngitingg puno nngg galit galit o “Tunay raw na apo nga si Ibarra ng taong nagpabilad sa araw ng kanyang ama. May dugo nga raw ang binate na tulad ng taong tinutukoy ni Lucas” - Pareho ang ugali ni Don Saturnino at Crisostomo - Namana ni Crisostomo ang masamang ugali ni Don Saturnino o “Gayunman, kung magaling raw magbayad si Ibarra, ay magiging magkaibigan sila” - Kung malaki ang binayad ni Crisostomo, kakalimutan niya lahat ng sala niya at ang sala ni Don Saturnino sa kanyang pamilya
Kahulugan ng pamagat: Dalawang Panauhin
Panauhin (bisita) = Elias at Lucas Kabanata 42: Ang Mag-asawang De Espadaña
Tauhan: a. Dony Donyaa Vict Victor orin inaa o Nagkukunwaring 32 taong gulang ngunit tunay na 45 taong gulang o Ayon sa kanya, siya ay napakaganda noong kabataan at siya ay liniligawan ng mga Indyo (ngunit hindi niya binigyan pansin dahil gusto niyang makapangasawa ng Kastila) *ang isang Indya ay hindi pa rin magiging makapangyarihan kahit siya ay mapangasawa ng mayamang Indyo; naaangat lamang o nagiging makapangyarihan ang isang Indya kung siya ay mapangasawa ng isang Kastila MGA PAGTUTULAD NI DONYA VICTORINA AT DONYA CONSOLACION o Nag-asawa ng Kastila o Ambisyosa o Ginagamit ang asawa o Nagpapanggap; nagkukunwari na taga-Europea b. Don Tibur Tiburcio cio de Espand Espandaña aña o Pilay, utal, upaw, upaw, hikahos, nagkakalat ng laway sa pagsasalita o 35 taong gulang ngunit mukhang mas matanda kaysa kay Donya Victorina o Naglalakbay sa buong daigdig o Naranasan ang paghihirap sa Pilipinas at pinayuhan ng kaibigan na magpanggap na isang doktor o Nalaman ng mga tao na hindi siya tunay na doktor at nawalan ng mga pasyente
• • • • • • • • • •
Ang pagsama ni Donya Victorina at Don Tiburcio Dony Donyaa Vic Victo tori rina na:: gust gustoo ng Kas Kastitila lang ng asa asawa wa Don Tiburcio: gusto ng mayamang asawa Nagkak Nagkakila ilala la si si Don Don Tibur Tiburcio cio at Donya Donya Victor Victorina ina Pagkat Pagkatapo aposs ng 30 minut minutong ong pag-u pag-uusa usapp ay naging naging magk magka-i a-irog rog sila silang ng dalaw dalawaa Pumayag Pumayag si Donya Donya Victor Victorina ina magpakas magpakasal al kay Don Don Tiburci Tiburcioo sa kabila kabila ng kanyang kanyang pagkapi pagkapilay lay,, pagka-utal pagka-utal at at pagka-bungal dahil alam niya na walang ibang Kastila na matino ang manliligaw sa kanya Pinagawan Pinagawan ng pustis pustiso, o, binihisan binihisan at binilih binilihan an ng karwahe karwahe ni Donya Donya Victor Victorina ina si Don Tiburcio Tiburcio upang upang magmuk magmukhang hang matino si Don Tiburcio Nagbih Nagbihis is Europe Europeoo si Donya Donya Victor Victorina ina,, nagp nagpaku akulot lot ng buhok buhok at nagk nagkolo oloret retee Nagkunwari Nagkunwari si Donya Donya Victorina Victorina na nagda nagdadalant dalantao ao uupang pang makaalis makaalis sa Pilipin Pilipinas as Hind Hindii nat natul uloy oy ang ang kan kanila ilang ng pagl paglal alak akba bayy Lumita Lum itaw w ang tuna tunayy na ugali ugali ni ni Donya Donya Vict Victori orina na sa paki pakikis kisama ama sa sa asawa asawa Si Donya Donya Vict Victori orina na ay mas mas makap makapang angyar yariha ihann kaysa kaysa kay kay Don Tibur Tiburcio cio
c. Alfon Alfonso so Lina Linare ress de Espa Espada daña ña o Binatang Kastila o Abogado o Inaanak ni Carlicos(bayaw ni Padre Damaso) Mga Pangyayari: • Dumating Dumating si Donya Donya Victorina Victorina,, Don Tiburci Tiburcioo de Espadaña Espadaña at LLinare inaress sa tahanan tahanan nila Kapitan Kapitan Tiago Tiago • Dumati Dumating ng si Padre Padre Salv Salvii sa taha tahanan nan nila Kapita Kapitann Tiag Tiagoo • Hinahan Hinahanap ap ni Linar Linares es si Padre Padre Dama Damaso so upang upang mabig mabigay ay ang ang isang isang sulat sulat • Tinig Tinignan nan nnii Don Tibur Tiburcio cio si si Maria Maria Clara Clara upa upang ng gamu gamutin tin • Dumating Dumating si Padre Damaso Damaso sa tahan tahanan an nila Kapitan Kapitan Tiago Tiago na na maputla maputla at malungko malungkott Kabanata 43: Mga Balak Mga pangyayari:
• •
Dinal Dinalaw aw ni ni Padr Padree Dama Damaso so si si Mari Mariaa Clar Claraa Umiyak Umiyak si si Padre Padre Damas Damasoo dahil dahil sa pagpag-aal aalala ala kay kay Maria Maria Clar Claraa o Marami ang nakapansin na iba ang pakikitungo ni Padre Damaso kay Maria Clara - Sa kabila na magaspang at matapang na anyo ni Padre Damaso ay may pusong mahabagin - “M “Mah ahal al na na maha mahall niya niya ang ang kan kanya yang ng ina inaan anak ak”” o Pinakilala si Linares kay Padre Damaso - Sinukat o pinagmasdan ni Padre Damaso si Linares o Inabot ni Linares ang liham kay Padre Damaso
Mga isinaad sa liham: - Kailangan ni Linares ng trabaho at asawa Ayon Ayon kay Padre Padre Damas Damaso, o, madali madali niyan niyangg mahaha mahahanap napan an ng traba trabaho ho si Linare Linaress o Ang mga Kastila ay mabilis makakuha ng trabaho sa Pilipinas o Ang Kastila na may trabaho sa Pilipinas ay nagkakaroon ng kapangyarihan Naisipan Naisipan ni Padre Padre Dama Damaso so na ikak ikakasa asall si Linar Linares es kay kay Maria Maria Clara Clara o Ang mga Kastila ay nagpapakasal sa mga Indya upang yumaman Si Padre Padre Salivi Salivi ay malung malungkot kot at pab pabalik alik-ba -balik lik o Malungkot dahil may sakit si Maria Clara at dahil sinisisi niya ang sarili sa pagkakaroon ng sakit ni Maria Clara/ nakokonsensya Lina Linapit pitan an si Padr Padree Sal Salvi vi ni Luca Lucass o Nagpaawa si Lucas kay Padre Salvi - Isinalaysay ni Lucas na siya ay pumunta sa bahay ni Crisostomo upang humingi ng bayad-pinsala Sinipa siya ni Crisostomo at tumangging magbayad dahil nalagay sa kapahamakan ang kanyang buhay gawa ng kanyang kapatid(taong madilaw) Pinuntahan niya muli si Crisostomo ngunit nagtungo sa Maynila Iniwanan siya ni Crisostomo ng 500 piso at ibinilin na huwag bumalik *Malaking halaga ang 500 piso ngunit ito ay hindi sapat para kay Lucas o Alam ni Padre Salvi na nagkukunwari si Lucas Huming Humingii ng pay payoo si si Lu Lucas cas mula mula kay kay Padr Padree Salvi Salvi o “Alang-alang po sa Panginoong Diyos, sabihin ninyo sa akin kung ano ang dapat kong gawin. Alam kong laging nagbibigay ng mabubuting payo ang pari” (Lucas) o “Kanino mo ito nalaman? Hindi ka naman tagarito” (Padre Salvi) - Kinakabahan si Padre Salvi na siya ay pinag-uusapan o “Kilala po kayo, Padre, sa buong lalawigan!” (Lucas) (Lucas) Sinabi ni Padre Padre Salvi na dapat dapat magpasal magpasalamat amat kay kay Crisosto Crisostomo mo dahil dahil hindi siya ipinabila ipinabilanggo nggo nito nito o Hindi naawa si Padre Salvi kay Lucas Sinabi Sinabi ni ni Lucas Lucas na na gusto gusto niya niyang ng maka makausa usapp si Padr Padree Damaso Damaso o Lalong kinabahan si Padre Salvi o Kung si Padre Samaso ay kakausapin ni Lucas, may ilalantad o sasabihin si Lucas na lihim ni Padre Salvi Sumiga Sumigaw w sa gal galitit si si Padre Padre Salvi Salvi at pin pinala alayas yas si Luca Lucass “Katulad din ng taong ito ang isang – kapag di-magaling magbayad… ang magbayad nang lalong mabuti ay aking kaibigan” (Lucas) o Ang taong magbayad ng mas maliki (Crisostomo o Padre Salvi) ay kanyang kakampihan o
• • • •
•
• • • •
Kahulugan ng Pamagat ng Kabanata: Mga Balak
Unang balak: Ipakasal ni Padre Damaso si Linares kay Maria Clara Pangalawang balak: Ilantad ang lihim ni Padre Salvi kay Padre Damaso Kabanata 44: Pagsusuri sa Budhi Mga pangyayari:
• •
•
• • • • •
Buma Bumaba ba ang ang lag lagna natt ni ni Mar Maria ia Clara Clara Pinagta Pinagtatal taluna unann sino sino ang ang nagpa nagpagali galing ng kay kay Mari Mariaa Clara Clara a. Ang pag pagpap papaku akumpi mpisal sal ni Padre Padre Salvi Salvi b. Ang gamo gamott na binig binigay ay ni Don Don Tibu Tiburci rcioo c. Ang paghandog paghandog ni Kapitan Kapitan Tiago Tiago ng gintong gintong baston baston sa Birhen Birhen sa Antipolo Antipolo Hinanda Hinanda nnii Tia Tia Isabel Isabel si Mari Mariaa Clara Clara sa para para sa pangu pangungu ngumpi mpisal sal o Pagbulay-bulay ni Maria Clara ng kanyang mga kasalanan o Binasa ni Tia Isabel ang Sampung Utos ng Diyos o Nagtirik ng 3 kandila Mata Ma taga gall ang pan pangu gung ngum umpis pisal al ni ni Maria Maria Clar Claraa Si Tia Tia Isab Isabel el ay may mga nap napuna una hab habang ang nnagb agbaba abanta ntayy o Nakaharap si Padre Salvi kay Maria Clara (hindi dapat nakaharap ang pari sa taong nangungumpisal) o Hindi nakikinig si Padre Salvi at nag-iisip nang malalim Nata Natapo poss ang ang pang pangun ungu gump mpis isal al Napans Napansin in nnaa paran parangg si Padre Padre Salv Salvii ang ang nangu nangumpi mpisal sal o Pinapawisan at namumutla noong lumabas Luma Lumaka kass at at gum gumal aling ing si Ma Mari riaa Cla Clara ra o Si Maria Clara ang tunay na nagpagaling sa sarili o Sakit ni Maria Clara: kalungkutan; pagkakaroon ng mabigat na problema o Nawala ang kanyang sakit dahil naisip niya ang solusyon sa kanyang problema
Kahulugan ng pamagat: Pagsusuri sa Budhi
Pagsusuri = pagtingin/ pag-isip nang malalim Budhi = konsensya Kabanata 45: Ang mga Pinag-uusig Tauhan :
a. Ma Mata tand ndan angg Pabl Pabloo o Pinuno ng mga pinag-uusig o Malungkot ang anyo ng mukha o Ang ulo ay may bahid ng dugo o Duwag o Mapagpatawad Paano nakilala ni matandang Pablo si Elias: Si Elias ay nagpalabuy-laboy dahil hinahanap niya ang taong dahilan ng kanyang kaswian sa buhay upang maghiganti. Dumating si Elias sa lugar ni matandang Pablo. Masama ang karamdaman ni Elias at nanghihina. Tinulungan ni matandang Pablo si Elias gumaling Noong nakaraang 6 na buwan
Kasalukuyan
Mayaman, marangal, matiwasay, may maligayang buhay, may 3 anak
Rebelde, hinahanap ng mga guwardiya sibil, nakatira sa bundok, walang anak
Mga nangyari sa pagitan ng 6 buwan: - Nakaranas si matandang Pablo ng 3 kasawian 1. Si Padre Padre Damaso Damaso ay nagwasa nagwasakk ng puri puri ng kanyang kanyang babaing babaing anak anak Nagpapatunay na si Padre Damaso ang nagwasak ng puri ng babaing anak ni matandang Pablo dahil sinabi na ang prayleng iyon ay inilipat sa ibang bayan Nagpakamatay ang babaeng anak Nagbantang maghiganti ang 2 lalaking kapatid 2. Binitay sa puno ng ng mga guwardiy guwardiyaa sibil ang ang isang lalaking lalaking kapatid kapatid Nalaman ni Padre Damaso na nais siyang patayin ng mga lalaking kapatid Inunahan niya sila; pinagbintangan na nagnakaw sa kumbento 3. Nagpakamata Nagpakamatayy ang natirang natirang lalaking lalaking anak dahil dahil sa matinding matinding hirap hirap sa kamay kamay ng mga guwardiya sibil Nais niyang ipaghiganti ang kanyang kapatid Dinakip siya ng mga guwardiya sibil dahil wala siyang dalang cedula - Nakonsensya si matandang Pablo dahil hindi niya niligtas ang kanyang mga anak - Tinawag ni matandang Pablo ang mga taong naapi at humandang makipaglaban; binitawan niya lahat ng kanyang pera - “Hindi siya karapa karapat-dap t-dapat at na maging maging ama ama kaya kaya nawalan nawalan siya ng mga anak. Pinani Pinanindigan ndigan niyang ipaghihiganti ang mga ito sa pamamagitan ng apoy, ng dugo, at pagbubuwis ng buhay” Pinanindigan niyang ipaghiganti ang mga salarin at mag-alsa hanggang kamatayan •
• •
• •
• •
•
Mga pangyayari:
•
•
•
Dumati Dumating ng si Elia Eliass sa Batan Batangas gas at at hinaha hinahanap nap si si matand matandang ang Pabl Pabloo o Nais makipagkita ni Elias kay matandang Pablo dahil siya ay magpapaalam; nais niya ipaalam kay matandang Pablo na siya ay sumusuko sa kanyang paghahanap sa mga kamag-anak ng angkang dahilan ng kanyang kasawian sa buhay at siya ay mabubuhay nang tahimik o 6 na buwan ang lumipas noong huling nagkita si Elias at matandang Pablo “Pinasya kong magtungo sa lupain ng di-binyagan upang doon mamuhay nang matiwasay. Kung inyong mamarapatin, sumama na kayo sa akin. Magturingan po tayong mag-ama yamang kapwa tayo nag-iisa na sa buhay” (Elias) o Naisipan ni Elias lumipat sa Mindanao na hindi sinasakupan ng mga prayle o Hindi nasakop ang Mindanao ng mga Kastila o *BUHAY NI RIZAL* Bakit marunong magsalita ng wikang Kastila ang mga taga-Dapitan? SIla ay tinuruan ni Rizal Ipinaliwanag Ipinaliwanag ni matandan matandangg Pablo Pablo ang kanyang kanyang kahilingan kahilingangg makipaglab makipaglaban an at maghimagsik maghimagsik
• • •
• •
Tinigilan Tinigilan ni Elias Elias si matanda matandang ng Pablo dahil pati pati ang mga mga walang sala sala ay masasak masasaktan; tan; dapat dapat daanin daanin na lang lang sa limot ang kanyang mga kabiguan Ayon kay matanda matandang ng Pablo, Pablo, madali madali para para kay Elias Elias ang ang lumimot lumimot dahil dahil siya siya ay bata bata pa at di namata namatayan yan Sinabi Sinabi ni Elias Elias na ang ang kanilan kanilangg pag-as pag-asaa ay si si Crisos Crisostom tomoo Ibarra Ibarra o Linarawan niya si Crisostomo bilang isang batang mayaman, marangal, at makabayan Mayaman: may kakayahang gumastos Makabayan: walang pinapanigan Marangal: o May tiwala si Elias kay Crisostomo o “Papuntahin po ninyo sa akin ang isa ninyong tauhan sa dalampasigan ng San Diego pagkaraan ng apat na araw at ilalahad ko sa kanya ang katugunan ng ginoo” (Elias) Hihingi sila ng tulong kay Crisostomo “Kung siya’s siya’s sasangsasang-ayon, ayon, makatit makatitiyak iyak tayo tayo sa inaasahan inaasahangg katarungan katarungan at kung hindi, hindi, una akong akong masasaw masasawii sa pakikibakang ating isasagawa” (Elias) o Kung hindi sasang-ayon si Crisostomo, handa si Elias sumama sa kilusan ni matandang Pablo “Si Elias Elias ay hindi hindi masasawi masasawi;; si Elias Elias ang mamum mamumuno uno pag ako ay nasawi nasawing ng naliligayah naliligayahan an sa aking aking paghihiganti” (matandang Pablo) o Si Elias ay hindi mamamatay at ang papalit bilang pinuno
Kahulugan ng pamagat: Ang mga Pinag-uusig
Mga pinag-uusig: matandang Pablo Elias Pinag-uusig = rebelde; mga taong pinaghahanap ng batas dahil may ginawang laban sa batas Kabanata 46: Ang Sabungan
Sabungan=lugar kung saan naglalaban ang 2 manok Sabong=uri ng pagsususgal na kung saan ang 2 manok ay nag-aaway Tauhan:
Mga nagsasabong: a. Mayaya Mayayaman man – upan upangg magliba maglibang ng o mag-a mag-aliw liw o Kapitan Tiago - ama ni Maria Clara o Kapitan Basilio - ama ni Sinang o Kapitan Pablo - pinuno ng mga pinag-uusig b. Mahihirap Mahihirap – upang magkaroon magkaroon o kumita kumita ng ng pera pera o Lucas - pumunta sa sabungan upang mamili ng mga taong maglilingkod kay Crisostomo o Tarsilo at Bruno - Magkapatid - Anak ng amang pinarusahan ng mga guwardiya sibil - Linigtas ni Elias mula sa pagparusa ng mga guwardiya sibil - Malaki ang utang na loob kay Elias - May kapatid na babae; natatakot si Tarsilo at Bruno na pagsamantalaan o Pedro - Laging nasa sabungan Mga pangyayari : • Naubos ang pera nila Tarsilo at Bruno dahil sa pagpupusta • Linapitan ni Lucas si Tarsilo Tarsilo at Bruno o Babayaran ni Lucas ang dalawa para maglinkod kay Crisostomo o Binilin niya na magtungo sa libingan ng ikawalo ng gabi upang makipagkita kay Crisostomo - Bibigyan sila ni Crisostomo ng mga sandata o armas - Lulubusin ang kwartel ng mga guwardiya sabil at simbahan • Kina Kinaus usap ap ni Luca Lucass ssii Ped Pedro ro o Sinabi ni Pedro na siya ay maglilingkod kay Crisostomo kahit walang bayad dahil tinulungan siya ni Crisostomo hanapin ang kanyang asawa (Sisa) Kabanata 47: Ang Dalawang Senyora Mga Pangyayari:
• • •
Namasy Namasyal al si Donya Donya Vict Victori orina na at at Don Don Tibu Tiburci rcioo sa bbaya ayann Pinipin Pinipintas tasan an ni Donya Donya Victor Victorina ina ang ang mga Indyo Indyo at ang ang kanilan kanilangg mga bahay bahay Napa Napara raan an sila sila sa hhar arap ap ng ng baha bahayy ng Alpe Alpere ress o Nakita si Donya Consolacion sa tapat ng bintana o Nagkatinginan si Donya Victorina at Donya Consolacion • Lum Lumaba abass si Donya Donya Conso Consolac lacion ion upang upang hhara arapin pin si Dony Donyaa Victor Victorina ina o Nagmurahan, nagsurutan, nagsigawan at nag-alimurahan ang dalawang senyora • Sinubuk Sinubukan an ni Don Don Tibur Tiburcio cio at ng ng Alper Alperes es awatin awatin ang ang kanila kanilang ng asawa asawa • Duma Dumatting ing si si Pad Padrre Sal Salvi vi o Si Padre Salvi ang nakapigil sa pag-aaway • Umuw Umuwii si Don Donya ya Vic Victo tori rina na at at Don Don Tibu Tiburc rcio io • Inutu Inutusan san ni ni Donya Donya Victorin Victorinaa si Linares Linares na hamunin hamunin ang Alperes Alperes sa pagbarilan pagbarilan o Paraan na maangat ang karangalan ni Donya Victorina o Kung tututol si Linares, ibubunyag ni Donya Victorina kung tunay na sino siya - Misteryoso si Linares • Dumati Dumating ng si Kapita Kapitann Tiago Tiago mula mula sa sa sabu sabunga ngann o Malungkot siya dahil natalo siya • Isinal Isinalays aysay ay ni Donya Donya Vict Victori orina na kay kay Kapitan Kapitan Tiag Tiagoo ang nangy nangyari ari o Hindi dapat payagang maipakasal si Linares kay Maria Clara kung hindi niya hinamon sa isang paglalaban o pagbabarilan ang Alperes • Bumalik Bumalik sa Maynila Maynila si Donya Victorina Victorina at Don Tiburcio Tiburcio noong sumunod sumunod na araw *Donya Victorina – nang-aapi kay Don Tiburcio Donya Consolacion – inaapi ng Alperes Kabanata 48: Ang Talinhaga Talinhaga Mga pangyayari :
• • • •
•
• • • • • • • • •
Duma Dumatiting ng si Criso Crisost stom omoo sa sa May Maynil nilaa o Dahilan ng pagdating ni Crisostomo sa Maynila: upang tulungan si Sisa at dalhin sa pagamutan, upang ayusin ang pag-excomunicado Dinal Dinalaw aw ni ni Cris Crisos osto tomo mo si Ma Mari riaa Clar Claraa o Inakala ni Crisostomo na ang kanyang pagdalaw ay magdudulot ng ligaya kay Maria Clara o Ibabalita ni Crisostomo kay Maria Clara na siya ay pinatawad ng arsobispo at hindi na siya excomulgado Napu Napuno no ng pani panibu bugh ghoo si si Cri Criso sost stom omoo o Nakita ni Crisostomo si Maria Clara may kasamang ibang lalaki (Linares) Naging ta tahimik o Walang kumikibo o nagsasalita o Namutla si Linares nang makita si Crisostomo o Namula ang mukha ni Maria Clara “Kararating ko lamang at kaagad akong naparito upang dalawin ka. Nadatnan kitang lalong mabuti kaysa aking inakala” (Crisostomo) o Akala ni Crisostomo na hinihintay ni Maria Clara ang kanyang pagdating ngunit sa kanyang napuna, hindi o Nakayuko at hindi nagsasalita si Maria Clara o Nararandaman ni Maria Clara na siya ay may kasalanan Tinig Tinignan nan nnii Crisos Crisostom tomoo si Lina Linares res mula mula ulo han hangga ggang ng paa paa o Sinusukat ni Crisostomo si Linares o Nais malaman ni Crisostomo ano ang mayroon kay Linares na wala sa kanya “Nalalaman kong hindi mo hinihintay ang aking pagdating. Ipagpatawad mo ang di ko pagsabi ng tungkol sa aking pagdating. Maipaliliwanag ko sa iyo ang aking ginawa sa ibang araw sa muli nating pagkita” (Crisostomo) pagkita” (Crisostomo) Tinignan Tinignan ni Maria Maria Clara Clara si Crisosto Crisostomo mo nang nang buong katapat katapatan an at kalungku kalungkutan, tan, titig titig na nagmam nagmamakaawa akaawa at at nangungusap o Natubigan si Crisostomo Umalis Umalis si Crisost Crisostomo omo at gulonggulong-gulo gulo ang isip isip o Hindi maintindihan ni Crisostomo ang kanyang nakita Tumun Tumungo go si Criso Crisosto stomo mo sa pinag pinagtat tatayu ayuan an ng bahay bahay-pa -paara aralan lan Nakita ni Crisostom Crisostomoo si Elias Elias na nagtra nagtratraba trabaho ho bilang bilang manggagaw manggagawaa sa kanyang kanyang bahay-paar bahay-paaralan alan Nagtak Nagtakaa si si Cris Crisost ostomo omo bak bakitit nan nandoo doonn si si Elias Elias Pinakuha Pinakuha ni Crisostomo Crisostomo kay Ñol Ñol Juan Juan ang talaan o listahan listahan ng ng mga manggagawa manggagawa o Titignan ni Crisostomo kung tunay na manggagawa si Elias sa kanyang bahay-paaralan Nila Nilapi pita tann ni Eli Elias as si si Cris Crisos osto tomo mo o Nakiusap si Elias kay Ibarra na magtungo sa lawa na pamamangkaan nilang dalawa
May pag-uusapan sila na mahalagang bagay (tungkol sa mga pinag-uusig) Magkikita sa lawa upang wala ang makakarinig sa pinag-uusapan nila Inabot Ina bot kay kay Crisost Crisostomo omo ang ang talaan talaan at wala wala sa listaha listahann ang pangal pangalan an ni Elias Elias o Nagpanggap si Elias bilang manggagawa bilang isang paraan na makausap si Crisostomo o o
•
Kahulugan ng pamagat: Ang Talinhaga Talinhaga
Talinhaga = palaisipan; nangangailangan nangangail angan ng malalim na pag-iisip pag-ii sip Si Crisostomo ay nagkaroon ng palaisipan a. Bakit may kasama kasamang ng ibang ibang lalaki lalaki si Maria Clara b. Bakit nasa paaral paaralan an si Elias at sino sino siya siya talaga talaga Kabanata 49: Ang Tinig ng mga Inuusig Mga pangyayari:
•
• •
Nags Nagsal alay aysa sayy si si Elia Eliass kay kay Cris Crisos osto tomo mo o Hinihingi: reporma o pagbabago o Kinauukulan o kanino: Guwardiya sibil (pamahalaan) Mga prayle (simbahan) o Ang pagbabago 1. Bawasan Bawasan ang kapangy kapangyarihan arihan ng mga guwardiya guwardiya sibil sibil at prayle prayle 2. Paggal Paggalang ang sa kara karanga ngalan lan ng tao tao 3. Pamu Pamumu muha hayy nang nang tahim tahimik ik o Ngunit ayon kay Crisostomo: - Sila(mg Sila(mgaa prayle prayle at at guwardi guwardiya ya sibil) sibil) ay masa masasam samang ang ka kaila ilanga ngann - Kailangan Kailangan ang mga guwardiy guwardiyaa sibil at prayle prayle dahil dahil ang lipunan ay may malalang malalang sakit sakit at kailang kailangan an ng mahapding gamot (karahasan) - Ang panan pananati atilili ng mga guwar guwardiy diyaa sibil sibil ay nakapip nakapipigil igil sa pagd pagdami ami ng krim krimen en o Ngunit ayon kay Elias: -Tinanggalan ng karapatan at karangalan ang mga tao dahil sa katiwalian -Suriin muna ang sakit bago gamutin -Sila ang naging sanhi ng pagdami ng krimen kaya walang katahimikan o katiwasayan sa pamumuhay o Ngunit ayon kay Crisostomo: -Lilimutin ang sanhi ng kasawian alang-alang sa ikatatahimik ng Pilipinas -Mahal niya ang bayan sapagkat utang niya dito ang kanyang kaligayahan o Ngunit ayon kay Elias: - Ang Ang baya bayann ay sumu sumusu suno nodd dahi dahill dina dinara raya ya - Ang pam pamaha ahalaa laann ay sinusu sinusunod nod dah dahilil sa sa pand pandara araya ya - Mahal niya ang kanyang kanyang bayan bayan dahil dahil utang niya rito ang kanyan kanyangg mga mga kasawian kasawian *dapat mas mabigat ang nakakatulong kaysa sa hindi nakakabuti Anuman ang mangyari sa Pilipinas, huwag iiwanan at pababayaan o Ngunit ayon kay Crisostomo: - Ang Ang baya bayann ay may may uta utang ng na na loob loob sa sa mga mga pray prayle le o Ngunit ayon kay Elias: - Nabayaran Nabayaran ng lahat ang ang utang utang sa kanila sa pagkuha pagkuha sa ating mga mga lupain lupain ay kabagan kabaganan an at pagkuha pagkuha sa kapurihan ng ating mga kababihan “Ipahintulot ninyong iulat ko ang aking kasaysayan” (Elias) kasaysayan” (Elias) o Baka magbago ang isip ni Crisostomo Nasa Nasakt ktan an at nabi nabigo go si Elia Eliass
Kahulugan ng pamagat: Ang Tinig ng mga Inuusig
Tinig: daing, hinaing o karaingan (may matinding sama ng loob) Kabanata 50: Ang Kaanak ni Elias Mga Tauhan:
a. b. c. d. e. f. g.
Lolo Lolo ni Elia Eliass Lola Lola ni Elia Eliass Ama Ama ni Elia Eliass Balat Sanggo Sanggoll na na nama namatay tay kaa kaagad gad Elias Baba Babaen engg kamb kambal al ni ni Elia Eliass
Mga pangyayari:
•
Nagtratrab Nagtratrabaho aho sa Maynila Maynila ang lolo bilang bilang Tenedor Tenedor de de libros para para sa isang isang mayamang mayamang Kastilang Kastilang mangangal mangangalakal akal
• • • • • • • • • • • • • • • •
• • • • • • • • •
• • • • • • • • • • • •
Siya ay laging laging nasa nasa almasen; almasen; naglalaba naglalabass at nagpapaso nagpapasokk ng mga produkto; produkto; linilista linilista ilan ilan ang kailanga kailangang ng mabili mabili at nabili Nasunog Nasunog ang almasen almasen at ang lolo ay ay ang pinagbint pinagbintangan angan sa pangyayaring pangyayaring iyon; pinagbin pinagbintanga tangann dahil siya siya ang laging nasa almasen Nasa Nasakd kdal al at at din dinal alaa sa huku hukuma mann ang ang lolo lolo Hindi napagtanggol napagtanggol ng lolo lolo ang ang sarili sarili noong paglilitis; paglilitis; napatunayan napatunayangg may may sala sala Naha Nahatu tula lang ng palu paluin in sa daan daan o kawalan ng karangalan Hinimat Hinimatay ay at nawalan nawalan ng malay malay ang ang lolo lolo dahil dahil sa sa hirap hirap ng kata katawan wan Pina inalaya ang lo lolo Namali Namalimos mos ang ang lola upang upang masu masupor porta ta ang mga mga pangan pangangai gailang langan an ng pamily pamilyaa Walan Walangg naawa naawa dahil dahil ang tingi tinginn sa lola lola ay isang isang asawa asawa ng manu manunun nunog og o diskriminasyon Naap Naapek ekto to ang ang pag paglak lakii at kab kabut utih ihan an ng ng anak anak Tumira Tumira sa sa bundok bundok ang ang pamilya pamilya (San (San Diego); Diego); malapit malapit sa ari-arian ari-arian ng ng angkang angkang Ibarra Ibarra Walan Walangg tao ang gust gustong ong tuman tumangga ggapp sa kanila; kanila; itin itinakw akwilil sila ng ng mga tao tao Napa Napaha hama makk ang ang pagl paglak akii ng anak anak Ipinan Ipinangan ganak ak ang isang isang san sanggo ggoll na hindi hindi nagt nagtaga agall o Namatay dahil masyadong maagang ipinanganak; dahil sa paghihirap ng lola, nagkulang ng nutrisyon at naging masakitin ang sanggol na anak Kumapi Kumapitt sa sa pata patalim lim ang lola lola at nag nagben benta ta ng aliw Nagpak Nagpakama amatay tay sa sa paraan paraan nngg pagbigt pagbigti/b i/bini initin tin ang ang sarili sarili ang ang lolo o Hindi nakayanan ng lolo ang mga kasawian na dinadanas ng kanyang pamilya o Sa palagay niya, siya ay walang silbi o Dahil sa kanya, naghihirap ang asawa; siya ay pabigat sa kanyang asawa Hind Hindii nali nalibi bing ng nngg maay maayos os ang ang lol loloo o Dahilan: may sakit at nagdadalantao ang lola Nangam Nangamoy oy at at natag natagpua puann ng mga mga tao tao ang ang kataw katawan an ng ng lolo lolo Nagalit Nagalit ang ang mga mga tao sa sa lola dahi dahill hindi hindi linibin linibingg ang lolo lolo at nasa nasakda kdall ang lola lola o Parusa para sa hidi pagbibigay alam sa pagkamatay ng lolo Hindi Hindi pinaru pinarusah sahan an ng pal paloo ang lola dah dahilil nagda nagdadal dalant antao ao o Sa halip ay ipinagliban ang pagparusa Ipin Ipinan anga gana nakk ang ang am amaa ni ni Eli Elias as Natu Natulo loyy ang ang par parus usaa sa sa lola lola nngg pagp pagpal aloo o Kawalan ng karangalan Lumipat Lum ipat sa iban ibangg bundok bundok at namu namuhay hay ng ng paran parangg mga mga hayop hayop o Namuhay ng parang mga hayop: Nahihiya sa tao at tumatakbo & nagtatago tuwing nakakakita ng tao; sila ay natatakot sa paghusga ng mga ibang tao Nasaks Nasaksiha ihann ni Balat Balat ang ang mga mga nangy nangyari ari sa aama ma at ina ina Nagin Nagingg tul tulis isan an o kri krimi mina nall si si Bala Balatt o Pumapatay at nagnanakaw o Dahil sa walang-awang pakikitungo ng mga tao sa kanila, masama rin ang kanyang pakikitungo sa iba o Paraan ng paghiganti Nata Natagp gpua uang ng pata patayy ssii Bal Balat at ng lola lola o Nakita ng lola ang ulo ni Balat sa isang buslo o “basket” o Nabigla ang lola Ikinal Ikinalat at ang ang ibang ibang bahagi bahagi ng kata katawan wan ni ni Balat Balat sa iba’t iba’t-ib -ibang ang lalawi lalawigan gan o Upang ipakita ang katumbas na parusa sa paglaban Lumipat Lumipat sa Tayaba Tayabas, s, Quezon Quezon ang ama ama ni Elias Elias at nagtraba nagtrabaho ho para sa mayamang mayamang tao tao bilang bilang manggagawa manggagawa Nakalu Nakalugda gdann o nag nagust ustuha uhann ng ng amo amo ang ama ni Elias Elias Umib Umibig ig aang ng ama ama ni ni Elias Elias sa bbab abae aeng ng ana anakk ng amo amo Natakot Natakot ihingi ihingi ng ama ni ni Elias ang ang kamay ng babae dahil ayaw ayaw niyang niyang malaman malaman ang madilim madilim na na lihim o kasawia kasawiann Nakalim Nakalimot ot sa mga sarili sarili ang dal dalawa awang ng magmag-iro irogg o Nakagawa ng hindi mabuti o Nagdalantao ang babae Kailangang Kailangang pakasal pakasalan an ng ama ni ni Elias ang babae; babae; napilitang napilitang namanhi namanhikan kan o magpaalam magpaalam Ang mga mga magulang magulang ng babae ay nakatangg nakatanggap ap ng balita balita na na hindi hindi mabuti mabuti ang nakaraa nakaraann ng ama ama ni Elias Elias Hindi Hindi pum pumay ayag ag ang ang mga mga mag magul ulan angg ng baba babaee Ikinahihiyan Ikinahihiyan ng mga mga magulang magulang ng babae babae ang ang ama ni Elias Elias dahil dahil siya ay isang isang manggag manggagawa awa Ipinal Ipinalaba abass na inab inabuso uso ang ang baba babaeng eng ana anakk ng ama ama ni ni Elias Elias
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
•
•
•
•
Ipinag Ipinagsak sakdal dal at naha nahatul tulang ang ibilang ibilanggo go ang ang ama ama ni ni Elias Elias Nags Nagsililan angg ng ng kam kamba ball ang ang baba babaee o Elias at babaeng kambal Lumaki Lum aki sa ppilin ilingg ng lolo si Elias Elias at ang ang babe babeng ng kamb kambal al Itin Itinan anim im sa isip isipan an na pata patayy ang ang am amaa Pinag-aral Pinag-aral sa Maynila Maynila si si Elias, sa sa paaralan paaralan ng mga mga Heswita Heswita (Ateneo) (Ateneo) habang habang ang kanyang kanyang kapatid kapatid ay pinag-ara pinag-arall sa paaralan ng mga madre (Concordia) Nama Namata tayy ang ang kani kanila lang ng lolo lolo at nana nanayy Ipinal Ipinalaya aya ang ama ni Elias Elias m mula ula sa bilangg bilangguan uan Pumaso Pumasokk muli muli bilang bilang katul katulong ong ang ang ama ni ni Elias Elias upang upang makit makitaa ang mg mgaa anak anak o Hindi magpapakilala ang ama ni Elias sa kanyang mga anak Umuwi sa sa Tayaba Tayabas, s, Quezon Quezon si Elias at ang kambal kambal na na babae babae upang ayusin ang mga mga ari-arian ari-arian Naging mayabang mayabang at nagkaroon nagkaroon ng ng maraming maraming kaaway kaaway si Elias dahil sa sa kanyang kanyang masaman masamangg ugali Naging Naging maraha marahass si si Elias Elias sa kat katulo ulong/ ng/kan kanyan yangg ama ama o Nagparusa sa mga trabahador sa bukid Hindi Hindi naka nakatitiis is ang ang isan isangg kama kamagg-an anak ak o Sinabihan si Elias na tuklasan ang kanyang pinanggalingan mula sa katulong Ipinag Ipinagtap tapat at ng kat katulo ulong ng ang pag pagkat katao ao ni Elias Elias Sapilitan; Sapilitan; inutos inutos ni ni Elias na ipagtapat ipagtapat sa kanya kanya ang katotohanan katotohanan dahil kung kung hindi hindi ay paparu paparusahan sahan Napa Napahi hiya ya sa sari sarilili si Elia Eliass Umalis Umalis si Elia Eliass kasam kasamaa ang ang kamba kamball at ang kan kanilan ilangg ama ama o Hindi natuloy ang kasal ng babaeng kambal Nalun Nalungk gkot ot ang ang ama ama at at bini binint ntan angg ang ang sari sarilili o Dinamdam ang paghirap ng anak at nagkasakit Nawala Nawala ang bab babaen aengg kamba kamball at nat natagp agpuan uangg patay patay sa lawa lawa o Nagpakamatay dahil wala ang magmamahal sa kanya sa kabila ng kanyang mga katangian o Sinaksak ang sarili Umalis Umalis sa Taya ayabas bas,, Quez Quezon on si si Elias Elias at nagl naglibo ibott o Ayaw bumalik at ibago ang sarili Nais ni Elias Elias hanapin hanapin ang mayama mayamang ng Kastilang Kastilang mangang mangangalakal alakal o kahit kahit sinuman sinumangg kamag-anak kamag-anak upang upang ma maghigan ghigantiti Naki Nakilal lalaa ni ni Eli Elias as si Ma Mata tand ndan angg Pab Pablo lo Sumuko Sumuko si Elias Elias at naisipa naisipang ng balikan balikan ang ka-irog ka-irog (Salome) (Salome) at magbagong magbagong buhay sa Mindanao Mindanao MGA PINAKAIMPORTANTENG KASAWIAN a. Pinagbintang Pinagbintangang ang nanunog nanunog ng almasen almasen at pinalo pinalo ang lolo ng mga mga guwardiya guwardiya sibil sibil b. Pinarusahan Pinarusahan ang ang lola ng guwardiya guwardiya sibil sibil dahil sa hindi paglibing paglibing sa sa lolo c. Nagp Nagpak akam amat atay ay ang ang lolo lolo d. Pinata Pinatayy si Balat Balat dahil dahil naging naging tuli tulisan san e. Nabilan Nabilanggo ggo ang ama ni Elias Elias f. Natukla Natuklasan san ni Elias Elias ang tun tunay ay na na pagka pagkatao tao g. Nagpak Nagpakama amatay tay ang ang kambal kambal na babae babae ni Elias Elias ---------KASALUKUYAN--------Ngun Ngunitit ayon ayon kay kay Cri Criso sost stom omo: o: o Kailangan maghintay at magtiis o Ayaw ng kalayaang gumagamit ng dahas o “Kung walang liwanag ay walang landas” (Crisostomo) - Liwa Liwana nagg = karu karunu nung ngan an o Nasa paaralan ang pag-unlad at nasa karunungan ang liwanag Ngun Ngunit it ayon ayon kay kay Eli Elias as:: o “Kapag walang pagbabaka ay wala rin naming kalayaan” (Elias) - Hindi Hindi makaka makakamit mit ang ang kalaya kalayaan an kung kung walan walangg pakikip pakikipagl aglaba abann o Paghihintay = kamatayan Ngun Ngunitit ayon ayon kay kay Cri Criso sost stom omoo o “Ang sama ay di nagagamot ng kapwa sama” sama” (Crisostomo) ^kasamaan ng mga prayle at ^karahasan o paghihiganti sa pamamagitan ng karahasan guwardiya sibil o Kailangan: Paghihintay at karunungan Hiniling ni Elias kay kay Crisostom Crisostomoo na siya ay kalimutan kalimutan na nito at para sa ikabubu ikabubutiti na rin rin si Ibarra Ibarra ay huwag huwag na siyang kikibuin o kakausapin saan man sila magkatagpo o Maglimutan na nagkakilala o Iwasan ni Crisostomo si Elias
Hindi naiintindihan ni Crisostomo si Elias Nagp Nagpat atul uloy oy ssii Elias Elias han hangg ggan angg kaka kakahu huya yann “Tutupad ako sa aking pangako” pangako” (Elias) o Pangako: sasama kay matandang Pablo sa paghihiganti o
• •
Talasalitaan
1. 2. 3. 4. 5.
Pagmumuni: pagninilay Tenedor de Libros: taga-kwenta sa isang kumpanya Almasen: bodega (storage room) Nasakdal: nademanda Ipinagpaliban: iniurong, pinalitan ang araw
Kabanata 51: Mga Pagbabago Tagpuan:
Bahay nila Kapitan Tiago Tauhan : a. Linares b. Maria aria Clar Claraa c. Padr Padree Salv Salvii d. Kapi Kapita tann Tia Tiago go Mga Pangyayari:
•
• • • • • •
Nakatanggap Nakatanggap si si Linares Linares ng sulat sulat mula kay kay Donya Victorina Victorina na nagsas nagsasaad aad na kailangan kailangangg hamunin hamunin sa loob loob ng tatlong araw ang alperes at kung hindi ay ibubunyag ni Donya Victorina lahat ng lihim at ang tunay na pagkatao ni Linares o Naging abusada si Donya Victorina kay Linares o Ginigipit si Linares Naging Naging mab mabait ait si Padre Padre Salv Salvii kay kay Crisos Crisostom tomoo o Maaring mabait kay Crisostomo dahil hindi na ikakasal si Maria Clara kay Crisostomo Nalam laman ni Kap Kapitan Tiago na hind indi na excomulgado si Cri Crisostomo Dumating si Crisostomo o Dahilan ng kanyang pagdating: upang kausapin si Maria Clara o Nais ni Crisostomo ipaliwanag ang kanyang pagdalaw noong nakaraan Nakausap ni Crisostomo si Sinang Nalam laman ni Cris Crisoostomo na ipakakasal si Maria Clar lara kay Linares o Kasagutan sa palaisipan ni Crisostomo Nais ni ni Cr Crisostomo ma makausap na nang sa sarilinan si si Ma Maria C Cllara o Gusto ni Crisostomo malaman ang mga kadahilanan ng pagbago ng isip ni Maria Clara (pagpapakasal kay Linares)
Kahulugan ng pamagat: Mga Pagbabago
Pagbabago = kapalit 1. Pagbabago ng isip isip ni Maria Clara na pakasal kay Lina inares 2. Pagbabago ng ugali ni Padre Salvi kay Crisostomo *maaring naging mabait si Padre Salvi kay Crisostomo dahil hindi na ikakasal si Maria Clara kay Crisostomo 3. Pagbabago ng ng pakikitu itungo ni Do Donya Vi Victorina ka kay Linares Kabanata 52: Ang Baraha ng mga Patay at ang mga Anino Tagpuan :
Libingan Tauhan : a. Tarsilo b. Bruno c. Pedro d. Lucas e. E l i as Paano napunta sa libingan?
Sumama ang loob ni Elias dahil hindi
Nakausap ni Elias si Tarsilo at Bruno
Napag-usapan ang paglusob
Pumunta sa libingan si Elias upang malaman
Nagtaka si Elias bakit biglang may pag-
Pumanig si Elias
Mga pangyayari:
• • o o
• o
• o
• o
• 1. 2.
• o
• • • • o o
o
• o
Sila Tarsilo, Bruno at Pedro ay nag-uusap sa libingan Nagsasalita si Tarsilo at Bruno Tinanong ng isa kung nakausap na si Elias Sinagot ng isa na si Elias ay kapanalig nila Sinabi ni ni Pe Pedro na na si siya an ang ma mamumuno sa sa pa paglusob sa sa ku kumbento Bilang paghihiganti sa kura/Padre Salvi *nawawala ang kanyang mga anak at nabaliw si Sisa Si Tarsilo at Bruno ang ma mamumuno sa pa paglusob ng kw kwartel Bilang paghihiganti sa mga guwrdiya sibil *ikinamatay ng kanilang ama ang pagparusa ng palo ng mga guwardiya sibil Duma Dumatting ing si si Luc Lucas as at sina sinabi bing ng kail kailan anga gann mag maghi hiwa wa--hiwa hiwala layy dah dahilil siya siya ay sinus inusun unda dann Dumating si Lucas sa libingan upang magbigay bilin sa 3 Utos ni Lucas: Bukas m maatatanggap an ang mg mga sa sandata Sa ora orass ng pagl paglus usob ob aayy sis sisig igaw aw ng “Vi “Viva va Don Don Cris Crisos osto tomo mo!” !” -Nagpapatunay na hindi si Crisostomo ang nagplano dahil sa pagsigaw ng “Viva Don Crisostomo!”, siya ay mapapahamak -Bakit kailangang mapahamak si Crisostomo? Upang maparusahan si Crisostomo at hindi magkakatuluyan si Crisostomo at Maria Clara Naiwan si Lucas sa libingan at nakita si Elias Nagulat nang magkita ang dalawa dahil sila ay hindi magkakilala; parehong si Elias at Lucas ay hindi taga-San Diego Dahi Dahila lann ni ni Elia Eliass at at Luca Lucass ssaa pagp pagpun unta ta sa libi libing ngan an:: Upan Upangg mak makip ipag agla laro ro ng bara baraha ha sa mg mgaa pata patayy Nagl Naglar aroo ng ng bara baraha ha si Luca Lucass at Elia Eliass at pina pinagg-us usap apan an na sinu sinuma mann ang ang ma mata tata talo lo ay siya siyang ng aali aaliss Nagpatalo si Elias at umalis sa libingan Naka Nakasa salu lubo bong ng ni Elia Eliass ang ang mg mgaa guwa guward rdiy iyaa sibil ibil haba habang ng pala palaba bass sa libi libing ngan an Hinahanap ng mga guwardiya sibil ang taong ngalan “Elias” Itinuro ni Elias sa mga guwardiya sibil na ang Elias na kanilang hinahanap ay ang taong nasa loob ng libingan na may pilat sa pisngi Nagtungo si Elias sa bahay ni Crisostomo Hindi nahuli si Lucas ng mga guwardiya sibil Nagtungo si Lucas sa simbahan
Kabanata 53: Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga Tauhan :
a. b.
Do n F e l i p o Pilosopo Tasyo
Mga Pangyayari:
• •
Dina Dinala law w ni Don Don Fel Felip ipoo si si Pilo Piloso sopo po Tasyp asypoo dah dahilil may may saki sakitt si si Pilo Piloso sopo po Tasyo asyo aatt mag magbi bibi bititiw w tung tungku kulilinn si si Don Don Felipo Pag-uusap nina Don Felipo at Pilosopo Tasyo a. Pagbitiw itiw ni Do Don Fe Felipo ipo sa sa tu tungkulin o Nais magbitiw ni Don Felipo ng pagka-tenyente mayor dahil hindi sinusunod ang kanyang mga pinagpapasyahan katulad noong pinalayas ng Alperes ang 2 guwardiya sibil na hinuli ni Don Felipo sa dulaan o “Sa ngayon, ang pagbibitiw ay hindi nararapat at napapanahon” (PIlosopo napapanahon” (PIlosopo Tasyo)
b. o
o
c. o
o o
d. o
o
e. o
• o
-Sinabi ni Pilosopo Tasyo na dapat ay hindi magbitiw si Don Felipo sa kanyang pagiging tenyente mayor dahil ngayon pa lamang nagsisimula ang mga taong-bayan sumunod kay Don Felipo Pagk Pagkak akai aiba ba ni Don Don Feli Felipo po kay Cris Crisos osttom omoo “May magagawa ba ako kung ang bayan ay matatakutin? Isang halimbawa na si Ibarra na nadala sa paniniwala ng karamihan” karamihan” (Don Felipo) “Ang kalagayan ninyo ni Ibarra ay magkaiba. Nais ni Ibarra ang magtanim at para maisagawa ito ay kailangan niya ang pagsunod at pakikibagay sa kalikasan. Samantalang ang tungkulin ninyo ay magpasunod kaya’t kailangan ninyo ang lakas” lakas” (Pilosopo Tasyo) -Naiiba si Don Felipo at Crisosotomo: may pusisyon si Don Felipo at kailangang gumamit ng lakas at puwersa upang masunod habang si Crisostomo ay nais “magtanim”/magtayo ng paaralan kaya kailangan niya magpakumbaba, magpasensya at makibagay PagPag-aa aara rall ng mga mga kab kabat ataa aann sa Eur Europ opa; a; mal malaw awak ak na na kaal kaalam aman an sa sa iba’ iba’tt iban ibangg arali aralinn “At hindi ninyo nagawang pag-ukulan ng panahon ang ibinuga ng pagdayo ninyo rito ng mga Europeo, ang pagdagsa ng mga bagong aklat, at ang pagbabago ng mga kabataan dulot ng pag-aaral sa Europea. Taglay nila ngayon ang malawak na pananaw sa larangan l arangan at kasaysayan, matematika, heyograpia, panitikan, agham, pisika, wika at iba pang kaalaman na noong una’y kinasusuklaman. Batid na ng tao na siya’y tao. Hindi na natin kailangang uriin ang Diyos, ang pag-alam sa mga bagay na di nadarama o di nakikita. Ang tinutuklas natin ngayon ay ang mga bagay na nakapaligid sa atin. Naglilitawan na ang mga makatang malaya sa kanilang pagpapahayag” (Pilosopo Tasyo) Maraming larangan o asignatura na matututunan Hindi lamang relihiyon ang ituturo sa mga estudyante Pagsulo Pagsulong ng ng ban bansa sa at pag paglal lalaho aho ng mga diyusdiyus-diy diyosa osann sa sa pama pamamag magita itann ng ng paki pakikip kipagla aglaban ban “Maglalaho na rin ang mga diyus-diyosan” (Pilospo Tasyo) -Mawawalan ng kapangyarihan ang mga prayle “Sa pag-ikot ng daigdig tungo sa pagsulong ay dadaloy ang dugo datapwa’t sa patak ng dugong iyan ay lilitaw ang mga bago at malalakas ng supling” (Pilosopo Tasyo) -Marami ang magbubuwis ng buhay o mamatay para sa Inang-bayan -Magkakaroon ng himagsikan -Ang mga mamamatay para sa kalayaan ng Inang-bayan ay papalitan ng bagong kabataan na higit na may karunungan Dara Daratiting ng ang ang bago bagong ng hene henera rasy syon on na na higi higitt na na mal malak akas as o pana panagi gini nipp lama lamang ng “Kapag sa biglang tingin ay panaginip lamang, ito’y hindi dapat pagtakhan sapagkat ang matanda ay nabubuhay sa panaginip. Marami ang nag-aalinlangan sa katinuan ng kanyang pag-iisip lalo pa nga’t sa panahong iyon na ang mga kabataan ay walang ginawa kundi ang manligaw at maghapay ng puri ng mga kababaihan, at walang halaga ang kabutihan ng bayan. Samantalang ang mga babae naman ay malaking panahon ang iniuukol sa pangangalaga sa tirahan ng Diyos at napapabayaan tuloy ang sariling tahanan. Hindi naman alintana ang pagkakalulong sa bisyo at paggawa ng kahihiyan” kahihiyan” (Pilosopo Tasyo) -Ang mga kalalakihan ay puno ng pag-aliw (pagsugal, pag-inom, panliligaw) -Ang mga kababaihan ay lagi sa simbahan at napapabayaan ang tahanan -Ang mga batang lumalaki ay nanliligaw ng landas dahil walang magandang halimbawa na nakikita sa matanda Inib Inibaa ni ni Don Don Fel Felip ipoo ang ang usap usapan an at tina tinano nong ng kay kay Pil Pilos osop opoo Tas Tasyo yo kung kung siya siya’y ’y nang nangan anga gaililan anga gann ng ng gam gamot ot Sagot ni Pilosopo Tasyo: ang mga mamamatay na ay hindi na nangangailangan ng gamot. Ang gamot ay para lamang sa mga maiiwan -Mas kailangan ng kabataan/”mga maiiwan” ang pagbabago ng ugali/ “gamot” at maging pag-asa ng bayan
Kabanata 54: Quidquid Latet, Adparebit, Nilinultun Remanebit; Lahat ng Lihim ay Nabubunyag, Walang di Magkakamit ng Parusa Tauhan :
a. b. c. d. e.
Padre Salvi Alperes Donya Consolacion E l i as Crisostomo
Tagpuan :
Bahay ng Alperes Bahay ni Crisostomo Mga Pangyayari:
•
Ang Ang lah lahat at ay nags nagsititig igilil sa kami kamila lang ng mg mgaa Gaw Gawai ainn upa upang ng ma magd gdas asal al ng “Ang “Angel elus us”” nan nangg sum sumap apitit ang ang 6:0 6:000
• • o o
o
o
• • o
o
o
• o
o
• • o
o
• o
• o
• o o
•
Nagtungo si Padre Salvi sa bahay ng Alperes Ibinatid ni Pa Padre Salvi na na nanganganib an ang buhay ng la lahat “Isang malaking pag-aalsa ang magaganap ngayong gabi” (Padre Salvi) Paano natuklasan? Ipinagtapat sa kanya ng isang babae noong nangungumpisal “Natuklasan ko ang pag-aalsa sa kumpisal ng isang babae na nagsabing sasalakayin nila ang kwartel, ang kumbento, kukunin ang palwa ng mga guwardiya sibil at papatayin ang lahat ng Kastila” Kastila ” (Padre Salvi) -Sinasabi lamang upang hindi paghihinalaan na may kinalaman Napagkasunduan ni Padre Salvi at ang Alperes na paghandaan ang isasagawang paglusob -Nagpadala ng 4 na kawal sa kumbento -Nais nilang buhay na mahuli ang mga mag-aalsa at pasigawan ang mga ito; kailangan buhay na mahuli ang mga mag-aalsa upang kanilang matanong nila sino ang pinuno at nagplano nito Tinitiyak ng dalawa ang pag-ulan ng krus at bituin sa gabing iyon -Upang sila pupuriin at hahangaan -Tataas -Tataas ang ranggo at pusisyon -Ranggo = bituin Pusisyon = krus Tumungo si Elias sa bahay ni Crisostomo Ibin Ibinal alititaa ni ni Eli Elias as na nang nangan anga gani nibb si si Cri Criso sost stom omoo sa sa ora orass na na iyo iyonn dah dahilil siya siya ay pagb pagbib ibin inta tang ngan angg nam namun unoo ng ng kilusan “Kinakailangan po na oras na ito’y itago ninyo ang lahat inyong kasulatan at kayo’y tumakas ngayon din” (Elias) din” (Elias) “Natuklasan ko ngayon ang isang pag-aalsa at kayo ang pagbibintangang namumuno sa pag-aalsang iyon” (Elias) iyon” (Elias) Hindi sinabi ni Elias sino ang nagbalak ng pag-aalsa “Ngayon din ay kumilos na kayo sapagkat ang pag-aalsa’y itinakda ngayong gabi. Kailangang umiwas kayo! Alang-alang sa Inang-bayan ilayo ninyo ang sarili sa panganib” panganib” (Elias) Pangalawang pagkakataon na sinabihan ni Elias si Crisostomo na mag-ingat dahil siya ay alang-alang sa Inang-bayan Unang pagkakataon: noong nagpaalam si Elias kay Crisostomo Hini Hinililing ng ni Cris Crisos osttom omoo na na siy siya’ a’yy tul tulun unga gann ni ni Eli Elias as sa pags pagsas asaa aayo yoss ng ng mga mga doku dokum mento ento Napa Napatitigi gill si si Eli Elias as noon noongg nah nahan anap ap niya niya ang ang isa isang ng kasu kasula lata tann na na nag nagba baba bang nggi gitt ng ng pan panga gala lang ng “G. “G. Ped Pedro ro Ibarramendia” Pedro Ibarramendia: ama ni Don Saturnino; nuno ni Crisostomo; bumili ng buong kagubatan sa San Diego; mayamang mangangalakal na Kastila na nagbintang sa lolo ni Elias sa panununog ng almasen “Siya ang talampasang nagbintang sa aking nunong lalaki na nanunog at naging sanhi ng lahat n gaming kasawian”” (Elias) kasawian Ilin Ilinar araw awan an ni Elia Eliass ang ang malak alakin ingg pag pagka kaka kaib ibaa ng ng kan kanililan angg kal kalag agay ayan an ni Cris Crisos osttom omoo Si Crisostomo ay may maligayang buhay habang si Elias ay naghihirap at maagang nawalan ng pamilya Nawa Nawala la si Elia Eliass sa sa ka kanyan nyangg sar sarililii at at kum kumuh uhaa ng ng 2 bal balar araw aw at nais nais laba labani ninn si si Cri Criso sost stom omoo Kanyang matagal na hinihintay na paghihiganti Nagbalik ang katinuan ng kanyang pag-iisip Binitiwan at nahulog sa sahig ang 2 balaraw Hindi siya papatay ng taong walang sala; sa halip ay lilimutin ang kasawian Umalis kaagad si Elias sa bahay ni Crisostomo
Kabanata 55: Ang Kaguluhan Mga pangyayari:
• • • • • • o
• o
• • •
Tumungo si Cr Crisostomo sa tahanan nila Ma Maria Clara Nasa Nasa baha bahayy ni ni Kap Kapit itan an Tiago iago sila sila Sina Sinang ng,, Pad Padrre Sal Salvi vi at Cris Crisos osttom omoo nan nangg mag magpu puttukan ukan Malu Ma lung ngko kott si si Cr Crisos isosto tom mo dah dahilil sa pagt pagtuk ukla lass na na siy siyaa ang ang dahi dahila lann ng ng kas kasaw awia iann ni ni Eli Elias as Maraming sigawan at natakot ang lahat Bumalik si Crisostomo sa kanyang bahay Ipin Ipinah ahan anda da ang ang pin pinak akam amai aina nam m na na kab kabay ayoo at at kin kinuh uhaa sa sa tag tagua uann ang ang mg mgaa sal salap api,i, alah alahas as,, lar laraw awan an ni Ma Mari riaa Clara at isinilid ang mga ito sa isang sako Tatakas si Crisostomo at hahanapin si Elias Kumuha rin siya ng 2 rebolber at isang balaraw Gagamitin sa pananggol sa sarili Hinuli si Crisostomo ng mga guwardiya sibil Si Elias ay tumatakbong nakarating sa gubat Naki Nakikkita ita niy niyaa ang ang mga kas kasawia awiang ng sina sinapi pitt ng ng kan kanya yang ng mg mgaa nin ninun unoo at at kap kapat atid id na baba babaee
o
• o
• o
• o
• •
Tinatawag si Elias na “duwag” Naka Nakara ratting ing siy siyaa sa sa law lawaa han hangg ggan angg mar maram amda dam man niya niya ang ang tub tubig ig um umab abot ot sa kany kanyan angg dib dibdi dibb Hindi niya namalayan dahil siya ay nawawala sa sarili Bumalik ssiiya sa ba bahay ni Cr Criso isostomo at at nalaman ni niya an ang nangyari Nais niya iligtas si Crisostomo Kinu Kinuha ha ni Elia Eliass ang ang sako sakong ng inih inihan anda da ni Cris Crisos osto tomo mo at sinu sinuno nogg ang ang mg mgaa mah mahah ahal alag agan angg dok dokum umen ento to Kailangan sunugin ang mga dokumento dahil maaring gagamitin laban kay Crisostomo o bigyan ng malaking kahulugan ang maliit na bagay Nasunog ang bahay ni Crisostomo Tumungo sa gubat si Elias
Kabanata 56: Mga Sabi-sabi at pala-palagay
Mga Pangyayari: • Nagkaroon Nagkaroon ng iba’t-ibang iba’t-ibang mga mga palagay palagay tungkol tungkol sa sa kaguluhang kaguluhang naganap naganap999999 99999999 99 noong noong nakaraang nakaraang gabi oMayroon nagsabi na… a. Ang namuno namuno ng pag-aals pag-aalsaa ay si Matanda Matandang ng Pablo Pablo b. Naglaban Naglaban ang mga guwardi guwardiya ya sibil sibil at kuwardilyero kuwardilyeross c. Nilusob Nilusob ng kura kura ang ang alp alpere eress d. NagNag-al alsa sa aang ng mga mga Ins Institikk • Lum Lumaba abass ang mga mga tao tao sa lansa lansanga ngann at nagpa nagpalit litan an ng mga mga balit balitaa oMayroon nagsabi na nagkaroon ng kaguluhan dahil pinagtangkaan ni Crisostomo na itanan si Maria Clara; nanlaban si Kapitan Tiyago sa tulong ng mga guwardiya sibil oIpinagtpat ni Bruno na si Crisostomo ay nagbalak maghiganti at ninasang patayin ang mga Kastila at ang kura dahil ikakasal si Maria Clara kay Linares • Mayn nagbalita nagbalita na na nakita nakita niya niya ang bangkay bangkay ni Lucas na ibinitin ibinitin sa isang isang puno puno oIto lamang ang balita na totoo Kabanata 57: Vae Victis; Sa Aba ng mga Natalo o Nalupig Tagpuan:
Sa Tribunal Mga Pangyayari:
• • • •
• • • • • • • • • •
Abala Abala sa pag pagbab babant antay ay ang mga guward guwardiya iya sibil sibil Malun Ma lungk gkot ot ang ang Kapi Kapita tann-he hene nera rall oDahil sa nangyari kay Crisostomo oTulad ng kanyang sinabi, matutulad si Crisostomo kay Don Rafael (mamamatay) Nerb Nerbiy iyos os na ner nerbiy biyos os si si Padr Padree Salv Salvii Nano Nanono nood od si si Dony Donyaa Cons Consol olac acio ionn oPinahanitulutan ni Alperes na mapanood ni Donya Consolacion ang paglilitis at magparusa o magpahirap sa mga bialnggo oNararamdaman ni Donya Consolacion na siya ay makapangyarihan Itinanong Itinanong ni ni Padre Padre Salvi Salvi sa Alperes Alperes kung kung nasaan nasaan si Crisostomo Crisostomo at Don Don Felipo Felipo Inila Inilaba bass na ang ang 2 bilan bilangg ggoo na nah nahuli uling ng buha buhayy oTarsilo at Andong Tinan Tinanong ong si Tars Tarsilo ilo kung kung si Crisos Crisostom tomoo ang nag-u nag-utos tos sa kani kanila la Hindi Hindi umami umaminn si Tarsilo arsilo at nana nanatil tiling ing tah tahimi imikk Dinala si si Tarsilo Tarsilo sa labas at nakita nakita niyang niyang patay patay na sina Bruno Bruno at Pedro; at si Lucas Lucas na may may tali pa sa leeg Pinalo nang pinalo pinalo si Tarsilo Tarsilo hanggang hanggang sa bumagsak bumagsak na ang katawan katawan sa hirap hirap oBakit walang sinasabi si Tarsilo? Pinoprotektahan niya si Crisostomo dahil inaasahan niya na siya ang magsisimula muli ng himagsikan sa kinabukasan Si Padr Padree Salvi Salvi ay hina hinangng-hin hina, a, at put putlang lang-pu -putla tla Ang kapatid kapatid na na babae babae ni Tarsilo Tarsilo na umiiyak umiiyak at at tila binibilang binibilang ang mga palo palo sa kapatid kapatid Inis Inis na inis inis ang ang alpere alperess dahil dahil ayaw ayaw magsa magsalit litaa ni Tars Tarsilo ilo Tinim Tinimba ba sa balon balon si Tars Tarsilo ilo hang hanggan gangg siya’y siya’y mama mamatay tay oMarumi, mabaho at nanlalapot ang tubig ng balon o“Kung tunay kayong Kristiyano na may puso’t kaluluwa, ako’y nakikiusap na ako’y ihulog na lamang ninyo nang tuluyan o dili kaya’y ihampas ang aking ulo sa pader hanggang sa ako’y mamatay. Pupurihin at kakasihan ng pa kayo ng Diyos. Hindi kayo nakasisiguro na sa darating na panahon, kayo ay maaaring magkaganito” (Tarsilo) magkaganito” (Tarsilo)
Kabanata 58: Ang Isinumpa
Mga Pangyayari:
• • • • •
• • • • • •
Ilipat Ilipat ng ng lugar lugar ang mga mga bilang bilanggo go kaya kaya lahat lahat ng kaan kaanak ak ay nakaa nakaaban bangg Si Pad Padre re Salv Salvii ay may may ssak akitit kay kayaa hind hindii luma lumaba bass oNakonsensya dahil sa nangyari kay Tarsilo Tarsilo Nand Nandoo oonn sina sina Ñol Juan Juan at ang ang gur guroo Inilab Inilabas as isa-is isa-isaa ang mga bilan bilanggo ggo na nakag nakagapo aposs maliban maliban kay kay Crisost Crisostomo omo oHiniling ni Crisostomo na siya ay gapusin Isinum Isinumpa pa ng ng mga mga tao tao si si Criso Crisosto stomo mo at at pinag pinagbab babato ato oibinibintang si Crisostomo sa pag-aalsang nangyari o“D “Duw uwag ag!!” “Su Sump mpai ainn ka na nawa wa ng Di Diyyos os!” !” “Bit “B itay ay an angg na nara rara rappat sa iy iyoo na is isan angg er ereh ehe! e!”” oBinato si Crisostomo ng mga bato at buhangin Tiniis Tiniis lahat lahat ito ito ni Crisostomo Crisostomo at yumuko yumuko na lamang lamang na na walang walang sama sama ng loob oNaramdaman ni Crisostomo ang kahirapan na pinagdaanan ng lolo ni Elias Walan Walangg isa mang mang naawa naawa sa kanya, kanya, nawala nawala ang ang mga kaibig kaibigan an maging maging si si Sinang Sinang Napaluh Napaluhaa si Crisos Crisostom tomoo nang maki makitan tangg sunog sunog na ang ang kanyang kanyang bbaha ahayy Nakara Nakaramda mdam m ng awa awa at kawala kawalann ng pag-as pag-asaa sa saril sarilii si Crisos Crisostom tomoo o“Wala siyang Inang-bayan, walang tahanan, ni walang kaibigan, at walang kinabukasang natatanaw” oNaramdaman ni Crisostomo ang kabiguan Mula Mula sa itaas itaas ay nata natatan tanaw aw ni Pilos Pilosopo opo Tasy Tasyoo si Crisos Crisostom tomoo Kinabuk Kinabukasa asann ay patay patay na nakita nakita si Piloso Pilosopo po Tasy Tasyoo sa kanyang kanyang ba bahay hay oTuluyan na walang paraan sa paggawa ng pag-asa
Kabanata 59: Pag-ibig sa Bayan at Sariling Kapakanan Mga Pangyayari:
• •
Nag-aalala Nag-aalala si Kapitana Kapitana Tinchang Tinchang na ang kanyang kanyang asawa, asawa, si Kapitan Kapitan Tinong Tinong ay hulihin hulihin ng mga mga guwardiya guwardiya sibil sibil dahil sa kanyang pagkakaibigan kay Crisostomo Nagpad Nagpadala ala ng regalo regalo sa pal palasy asyoo upang upang maligt maligtas as
Kabanata 60: Ikakasal si Maria Clara Mga Pangyayari:
• • • • •
•
Masaya Masaya si si Kapita Kapitann Tiag Tiagoo dahil dahil hindi hindi magba magbabay bayad ad ng utan utangg Tuloy uloy ang ang kas kasal al ni ni Mar Maria ia Cla Clara ra Ikinatuwa Ikinatuwa nina nina Donya Donya Victor Victorina ina at Kapitan Kapitan Tiago Tiago ang ang pagkakah pagkakahuli uli kay kay Crisostom Crisostomoo Malaka Malakas-l s-laka akass na si Mari Mariaa Clara Clara ngu ngunit nit malung malungkot kot Pina Pinagg-uu uusa sapa pann si Mar Maria ia Cla Clara ra oMaganda ngunit tanga - Kayama Kayamanan nan aang ng dahil dahilan an ng ng pakiki pakikipag pag-as -asawa awa kay Linares Linares oTaksil - Naghan Naghanap ap ng bagong bagong pag-i pag-ibig big dahil dahil nalala nalalapit pit ang ang kamatay kamatayan an ni Crisos Crisostom tomoo oMarunong sa buhay dahil nakakuha agad ng kapalit - Mabili ilis m maagpalit Pina Pinagg-uu uusa sapa pann ng mga mga lal lalak aki:i: oCrisostomo - Mat Matutu utulad lad sa sa nangya nangyari ri sa mga mga salar salarin in (GOMB (GOMBURZ URZA) A) noong noong 11872 872 oPadre Salvi - Naging obispo - Lilip lipat sa sa Ma Maynila oang Alperes - Naging ing ku kumandante - Li l i p a t r i n oLiham ng isang babae kay Crisostomo - “Kung naging maingat lamang siya, kung sana’y hindi siya nagtiwala sa mga taong naging kapalitangsulat niya at kung ang mga tagausig nama’y hindi nagbigay ng ibang pakahulugan sa mga iniharap na kasulatan, maaaring siya’y pinawalang-sala” (Tenyente Guevarra) - “Isang liham ng binata na may kalabuan ang kahulugan na sinulat niya sa isang babae bago tumungo sa Europa. Ito’y kinakitaan ng pisikal ng isang pagbababala laban sa pamahalaan. Kung hindi sana inamin ni Ibarra na iyon ang sulat niya, wala sanang dahilan upang siya’y usigin” (Tenyente Guevarra) - “Napatotohanang ang mga sulat na nakuha sa katawan ng bangkay ay pawing hindi totoo” (Tenyente totoo” (Tenyente Guevarra)
• • •
•
•
Hiningi ni Padre Salvi kay Maria Clara ang liham ni Crisostomo noong pangungumpisal ! Binigay ni Maria Clara upang makuha ang lihim ng kanyang ina ! Ginaya ni Padre Salvi ang sulat ni Ibarra at gumawa ng liham kay Lucas tungkol sa pag-aalsa ! Napatunayang hindi si Crisostomo ang nagsulat ng liham ! Wala Wala sanang kasalanan si Crisostomo –NGUNIT! Ipinakita ang liham ni Crisostomo kay Maria Clara ! Nalaman na nag-aral sa Europa kahit ito ay ipinagbawal ! Mayroon sala si Crisostomo Naisip ni ni Maria Clara Clara na siya siya ang may may kasalanan kasalanan ng lahat ng dinadanas dinadanas ni Crisosto Crisostomo mo at labis labis na nalungko nalungkott Pumunt Pumuntaa siyang siyang magmag-isa isa sa sa asotea asotea at at nais nais magpak magpakama amatay tay oNais niyang tapusin lahat ng problema; makakamit ang kapayapaan Duma Dumatiting ng si Cris Crisos osto tomo mo oPaano naligtas si Crisostomo at nakalabas mula sa bilangguan? Sinundan ni Elias si Crisostomo ! 3 gabing pinag-aralan ang sistema sa bilangguan kung saan nakabilanggo si Crisostomo ! Nalaman na kaibigan niya ang pinuno ng mga guwardiya sibil at may utang sa kanya ang pinuno ng mga guwardiya sibil ! Hiningi ang pagtakas ni Crisostomo mula sa bilangguan bilang pagtanaw ng utang ng loob Pag-uu Pag-uusap sap nin ninaa Maria Maria Clar Claraa at Crisos Crisostom tomoo tungk tungkol ol sa: sa: oSumpa ni Crisostomo kay Maria Clara - “Isinumpa ko sa bangkay ng aking ina na kita’y paliligayahin ano pa man ang mangyari” (Crisostomo) oPagpapatawad ni Crisostomo kay Maria Clara - “Maaring hindi ka makatupad ng iyong sumpa sapagkat hindi mo siya’y ina, ngunit ako na kanyang anak na nagbibigay-halaga sa kanyang alaala ay tuparin ang aking isinumpa at makausap ka rin ng sarilinan” (Crisostomo) oPamamaalam ni Crisostomo kat Maria Clara - “Hindi na tayo muling magkikita. Ikaw ay bata pa at baka sisihin ng iyong budhi. Naririto ako upang patawarin ka. Hangad ko ang kaligayahan at paalam!” (Crisostomo) oPagmamahal ni Maria Clara kay Crisostomo - “Paniwalaan mong minamahal kita magpakailanman” (Maria magpakailanman” (Maria Clara) oPagtatapat ni Maric Clara tungkol sa a. Tunay unay na am amaa b. Lihim Lihim ng kany kanyan angg ama ama c. Pagkatao - “Patawarin ako ng aking ina. Isang gabing nasa kasukdulan ang aking paghihirap, isang tao ang nagtapat sa akin kung ano ang tunay kong pagkatao at kung sino ang aking ama. Mahigpit na pinagbawal sa akin na ibigin ka – maliban na lamang kung patawarin ka ng aking ama sa mga kalapastangang ginawa mo sa kanya” (Maria kanya” (Maria Clara) - “Ipinagbawal ng taong ito na nagtapat ng lihim ang pakikipag-isandibdib sa iyo. Kung hindi’y mapipilitan siyang ibunyag ang lihim kahit na ito’y maging sanhi ng mga bulung-bulungan at alingasngas sapagkat ang amo ko’y si…” - “Ano ang nararapat kong gawin? Makatarungan bang alisin ko sa aking isipan ang gunita ng aking ina, ang karangalan ng aking kinikilalang ama, at ang kabanalan kabanalan ng pangalan ng aking tunay na ama?” - “Narito ang dalawang liham ng aking ina na naisusulat habang naghihirap ang kanyang kalooban nang ako’y nasa kanya pa lamang sinapupunan. Basahin mo at malalaman mo kung paano niya ako isinumpa at ninasang mamatay. Nalimutan ng aking tunay na ama ang mga sulat na ito sa bahay na kanyang tinitirhan at nakuha naman ng taong kanina’y binanggit ko sa iyo” - “Alang-alang sa aking namatay na ina at sa dalawang amang nabubuhay ay itinakwil kita, kinalimutan ko ang aking pag-ibig” o“Tunay na ikaw ay isang anghel sa langit, Maria!” (Crisostomo) Maria!” (Crisostomo) - Anghel Anghel = nagp nagprop roprot rotekt ektaa o nag nagbib bibigay igay protek proteksyo syonn - Itinakwil Itinakwil ni Maria Clara ang ang pag-ibig pag-ibig upang upang protek protektahan tahan ang karangal karangalan an ng kanyang kanyang pamilya pamilya Nagp Nagpaa aala lam m si Cris Crisos osto tomo mo
Kabanata 61: Ang Pamamaril sa Lawa Mga Pangyayari:
• •
Itatag Itatagoo ni Elias Elias si Crisos Crisostom tomoo sa Man Mandalu daluyon yongg Pagp Pagpap apaa aalis lis ni ni Elias Elias kay kay Cris Crisos osto tomo mo o“Sa ibang bansa po naroon ang katahimikan. Mayaman kayo at maraming kaibigan sa Espanya. Doo’y maaari ninyong lakarin na kayo’y mapatawad. Higit na mabuti ang ibang lupain kaysa sa ating sariling bayan” (Elias) bayan” (Elias)
•
• • • •
Pagpapakumb Pagpapakumbaba aba ni Crisostomo Crisostomo kay Elias Elias at at pagyaya pagyaya kay Elias Elias sa sa ibang ibang bansa bansa o“Ang kasawian ninyo ay kagagawan ng aking kaanak. Dalawang ulit na ninyong iniligtas ang aking buhay at dahil dito’y utang ko sa inyo ang kagandahang-loob at tungkuling isauli ko sa inyo ang lahat ng inyong kayamanan. Ang payo ninyo’y manirahan ako ako sa ibang bansa – dahil dito’y inaanyayahan kong kayo’y sumama sa akin at tayo’y magturingang parang magkapatid” (Crisostomo) magkapatid” (Crisostomo) Unang beses = noong linigtas mula sa buwaya Pangalawang beses = pagtakas mula sa bilangguan Pagtan Pagtanggo ggoll ni Elias Elias at pagp pagpilit ilit kay kay Crisos Crisostom tomoo na umalis umalis Pagpapalitan Pagpapalitan ng pananaw pananaw nina Crisostomo Crisostomo at Elias Elias kay Crisostomo Crisostomo Hindi Hindi pags pagsang ang-ay -ayon on ni Elias Elias kay Crisos Crisostom tomoo Pagpap Pagpapata atakas kas ni Elias Elias kay Crisos Crisostom tomoo oNakita sila ng mga guwardiya sibil oTumalon si Elias sa tubig at nagkunwaring si Crisostomo oNais labanin ni Crisostomo ang mga guwardiya sibil ngunit sinabi ni Elias na wala silang armas oNapag-usapang magkita sa libingan sa Noche Buena oPinagbabaril si Elias oNabaril si Elias at nanatiling nasa tubig upang akalain ng mga guwardiya sibil na patay na si “Crisostomo”
Kabanata 62: Nagpaliwanag si Padre Damaso
Mga Pangyayari: • Nagb Nagbab abas asaa ng paha pahaya yaga gann si Ma Mari riaa Clar Claraa oNabalitaan na patay na si Crisostomo • Dumati Dumating ng si Padr Padree Damaso Damaso at at tuluy tuluyang ang nnapa apaiya iyakk si Mari Mariaa Clara Clara • Hinil Hiniling ing ni Mar Maria ia Cla Clara ra kay kay Pad Padre re Dam Damas asoo oHiniling ni Maria Clara kay Padre Damaso na sirain ang kasal nila ni Linares • Nagp Nagpal aliw iwan anag ag si Ma Mari riaa Cla Clara ra o“Noong buhay pa si Ibarra, naisip ko ang pakikibaka, paghihintay paghihi ntay,, at pagtitiwala! Hinangad kong mabuhay upang makibalita tungkol sa kanya – ngunit ngayong siya’y patay na, hindi ko na hangad pang mabuhay at patuloy na magtiis!” (Maria Clara) o“Nang si Ibarra ay buhay pa ay pumayag akong makasal kay Linares upang takasan siya pagkatapos. Walang ibang hangad ang aking ama kundi ang mapabuti ang kanyang kalagayan, Ngunit ngayong siya’y wala na, ako’y hindi maaring tawaging asawa ninuman. Nais kong mabuhay noon sapagkat alam kong maaalala pa rin niya kahit saan man siya naroroon. Ngayong siya’y patay na, wala nang nalalabi pa sa akin kundi ang kumbento ang libingan!” (Maria Clara) oPumayag si Maria Clara na ipakasal kay Linares dahil buhay pa si Crisostomo at kahit marinig ng kaunting balita tungkol sa kanya ang ikatutuwa na niya ngunit dahil patay na si Crisostomo, hindi na niya kayang magtiis • Nagp Nagpal aliw iwan anag ag si si Padr Padree Dama Damaso so o“Patawad aking anak! Hindi ko binalak na hilahin ka sa iyong kasawian. Wala akong hangad kundi ang mabigyan ka ng walang hanggang kaligayahan. Hindi ko mapapayagang makapag-asawa ka ng isang tagarito at makita kang kaawa-awang asawa at ina” (Padre Damaso) oAyaw ni Padre Damaso na si Maria Clara ay mapangasawa ng isang Indyo • Pinap Pinapililii ni Mar Maria ia Cla Clara rams msii Padr Padree Dama Damaso so oKamatayan o kumbento o“Kung mahal ninyo ako, papayagan po ninyo akong magmongha” (Maria Clara) oPara kay Maria Clara, ang pagiging mongha ay ang pagtakas mula sa mga problema oMongha: nagdadasal, nagsasakripisyo para sa Panginoon, hindi lumalabas ng kumbento, hindi nakikipagusap • Pagt Pagtut utol ol ni Padr Padree Dam Damas asoo o“Hindi mo ba batid ang kahiwagang nagaganap sa likod ng mga pader ng kumbento” (Padre kumbento” (Padre Damaso) oMay masamang nangyayari sa loob na kumbento na hindi natutuklasan ng mga tao sa labas • PagPag-iy iyak ak ni Padr Padree Dama Damaso so o“Diyos ko! Diyos ko! Huwag mo akong parusahan. Lingapin mo siya. Nais mong magmongha? Sige magmongha ka, huwag lamang mamatay!” (Padre mamatay!” (Padre Damaso) o“Diyos ko, kung ako man ang pinaghihigantihan mo ay tinatanggap ko. Huwag lamang ang walang malay kong anak” (Padre anak” (Padre Damaso) - Marami Marami siya siyang ng kaslan kaslanan an nguni ngunitt ang pinag pinagbab babaya ayadd ay si Maria Maria Clar Claraa Kabanata 63: Ang Noche Buena Mga Pangyayari:
•
•
•
•
•
• •
•
•
Isan Isangg pami pamily lyan angg nak nakat atir iraa sa bund bundok ok oMatandang lalaki na gumagawa ng walis; Ingkong ni Basilio oAsawa ng lalaki oDalawang anak: lalaki at babae oInalagaan ng pamilya si Basilio noong natagpuang walang ulirat at nasugatan PagPag-uw uwii ni Basi Basililioo sa sa San San Die Diego go oNagpasalamat si Baslio sa ginawang pag-aaruga sa kanya oNais niyang umuwi upang makasama ang kanyang sariling pamilya sa Pasko oUna ayaw paalisin ngunit pumayag maya-maya Pagk Pagkak akat atag agpo po ni ni Basi Basilio lio sa kan kanya yang ng ina ina oNakita niya si Sisa sa harap ng bahay ng Alperes at hinintay na lumayo mula doon oLinapitan si Sisa ng guwardiya sibil at tumakbo si Sisa oSinundan ni Basilio si Sisa oBakit nasa San Diego si Sisa? Noong nasa pangangalaga ng manggagamot, pinaalis si Isa upang hindi hulihin ang manggagamot dahil sa kanyang pagkakilala kay Crisostomo; pinabalik si Sisa sa San Diego Pagh Paghah ahab abul ulan an ng ma magg-in inaa oTumakbo si Sisa papunta sa gubat oTinatawag ni Basilio si Sisa ngunit patuloy na tumatakbo si Sisa oNagtago si Sisa sa libingan ng mga Ibarra oUmakyat si Basilio sa sanga upang makapasok oNagpatihulog si Basilio kay Sisa at niyapos at hinalikan si Sisa oPinagmasdan ni Sisa si Basilio at nagbalik ang liwanag ng isip Namatay ssii Si Sisa oHindi tumitibok ang puso ni Sisa oHabang ang mga ibang bata ay masayang kasma ang kanilang mga magulang noong Pasko, si Basilio ay nakaranas ng kasawian at kalungkutan oUmiiyak si Basilio Pagd Pagdat atin ingg ni ni Eli Elias as sa guba gubatt oPinag-usapan nila ni Crisostomo na magkita sa libingan noong Noche Buena noong huli nilang pagkikita Mgaa tag Mg tagub ubili ilinn ni ni Elia Eliass kkay ay Basi Basilio lio oSunugin ang katawan niya at ni Sisa oMaghukay sa lupa na saan siya ay makakahanap ng maraming ginto at gagamitin para sa pag-aaral - naniniwala naniniwala si si Elias Elias kkung ung ang ang bata bata ay nakapgnakapg-aral aral ay makakat makakatulong ulong sa bbayan ayan Ang Ang pahi pahima maka kass o mga mga hul huling ing salit salitaa ni Elias Elias o“Ako’y mamamatay na hindi man lamang nakita ang maningning na pagbubukang-liwaylay sa aking bayan. Kayong makakakita, batiin ninyo siya ay huwag kalimutan ang nalugmok sa dilim ng gabi!” (Elias) gabi!” (Elias) - naka nakaha hara rapp sa sa silan silanga gann = pag pag-a -asa sa - ma mama mama mata tayy na na hind hindii Mal Malay ayaa ang ang bay bayan an - kab kabata ataan: an: makaka makakakit kitaa ng kalaya kalayaan an at at dapat dapat ing ingata atann - huwag huwag kalim kalimuta utann ang ang mga mga namata namatayy pa para ra sa sa Inang Inang-ba -bayan yan Ang Ang pagd pagdat atin ingg ni Criso Crisost stom omoo sa guba gubatt oNatagpuang patay si Elias oNagdasal para kay Elias oSinama si Sisa sa libingan ng mga ninuno oSinunog ang katawan ni Elias upang walang na magpapatunay na buhay pa si Crisostomo oTinanong si Basilio kung ano ang plano niya - Sinabi Sinabi ni ni Basilio Basilio na siya siya ay ay hihing hihingii tulon tulongg kay Don Feli Felipo po oSi Crisostomo ay tutungo sa Espanya
Kabanata 64: Ang Katapusan Mga Pangyayari:
• • • • • • •
Padre Padre Damaso Damaso:: bumalik bumalik sa sa Maynila Maynila tapo taposs namatay namatay haban habangg natutul natutulog og Maria Clara: pinsukan pinsukan ang ang Sta. Sta. Clara Clara at naging mongha; mongha; inakala inakala ng iba na patay patay Padre Padre Salvi: Salvi: nagi naging ng obispo obispo at at minsan minsangg nagses nagseserm ermon on sa Sta. Sta. Clara Clara Kapitan Kapitan Tiago: Tiago: narinig narinig ang ang pag-uusap pag-uusap nila nila Padre Damaso Damaso at Maria Maria Clara (alam na na si Padre Padre Damaso Damaso ang tunay tunay na ama ni Maria Clara); namayat at naging malungkutin; namuhay nang mag-isa; nagsasabong at naghitit ng apyan Lina Linare res: s: nnam amat atay ay sa sa Diar Diarrh rhea ea Tia Isab Isabel: el: lumi lumipa patt sa Ma Mala labo bonn Donya Donya Victor Victorina ina:: nagi naging ng mas makapa makapangy ngyari arihan han
• •
Alperes: Alperes: bbumalik umalik ng Espanya Espanya bilang kumandante kumandante at iniwan iniwan si Donya Donya Consola Consolacion cion Donya Consolacion: walang kapangyarihan; paglalasing at paghitit ng tabako; natakot ang mga bata sa
kanya
