OSMANLI
İMPARATORLUGU BÜTÇELERİ: BİR İNCELEME Uğur
Bu
ESER ( *)
konusunu Osmanlı bütçeleri oluşturmakta dır. Çalışmada, sırası ile,
Önce, ele alınan döneme ilişkin genel bir çerçeve sunacak, sonra bu çerçeve içinde getirilen sorunsaldan hareketle sordu. ğumuz sorulara yanıt arayacağız. Ele
bütçe dönemlerine ilişkin mali yıllar,- 16. yy . .ilk yarısından 17. yy .ortalarına kadar süren bir dönem, Osmanlı toplumsal kuruluşunun yükseliş ve çözülüş döneminin tarihidir. Hemen tüm 16. yy. boyunca, tarımda hakim toprak düzeni ve mülkiyet biçimi, merkezi otoritenin ekonomik- politik denetimini fiilen ulaştıramadığı taşrada, bir yerel güç olarak sipahinin, merkezi devlet~ olan görev ve hizmetleri karşılığı, sı nırları ve gelir kaynaklan dirlik adı altında belirlenen bir toprak parçası olan TIMAR'dır. Üretimi örg_ütlemek, taşrada düze-ni sağlamak, askerlik görevini yerine getirmek .. gibi işlevleri üstlenen SİPAHİ ve bir mülkiyet biçimi, toprak düzeni olarak (*)
aldığımız
Araştırma Görevlisi, A.l.T.l.A. Bolu Sevlt ve Idare Yüksek Okulu.
169
tırnar
rejimi, özünde, bir otorite paylaşımını (1) bir başka açı dan bir sömürü biçimini ifade eder (2). Bir otorite paylaşımı dır, çünkü, merkezi güç adına, taşrada, ekonomik- politik denetimi sağlamak görevinin sipahiye devredilmesi bir zorunluluk olarak ortaya çıkar. Bir sömürü biçimidir, çünkü, toprakta yaratılan artığa yerel olarak el koymanın biçimidir. Merkezi devletin güçlü olduğu dönemlerde, üretimin örgütlenmesi ve denetimini, politik- ideolojik düzeyde sürdüren devlet, kendi dışın da almaşık ·iktidar odaklarinın ortaya çıkmasını engellemek amacı ile, sisteme sürekli ve sistemli müdahaleler yolu ile toplumsal kuruluşun ekonomik ve politik yeniden üretimini sağ- . layabilmiş; güç kaybına uğradığı dönemlerde ise, sözkonusu almaşık iktidar odakları sistemde birer merkezkaç kuvvet oluş turmuşlar ve yapıları zorlamışlardır. Devlet güçlü konumunu korayabildiği sürece, gerek artığa el koyma biçimi ve mekanizmasını örgütleyerek, gerekse üretime ilişkin işbölümü ve uzmanlaşmanın kurumsal düzenlemelerini yaparak, yerel iktidar odaklarını sistem dıŞı tutmaya çalışmıştır.
'(
Gerçekten, 16. yy. ikinci yarısı ile birlikte, fetihlerin· opti- , m um bir noktaya ulaşması ve mali bakımdan bir işletme biçimi olarak, rantabl olmaktan çıkan savaş kurumu (3), Akdeniz havzasının potansiyel ekonomik üstünlüğünü Atıantik ağırlıklı bir başka dünya ekonomik sistemine kaptırması. .. gibi dışsallık dereceleri farklı dinamiklerin geleneksel yapıları biçimlendirici etkileri (4); öte yandan, artığa dolaşım sürecinde el koymanın mücadelesini ver~n sınıfların kendi iç çelişkilerinin varlığı yapıların çözülme sürecini hızlandırmış ve yeıini yeni yapılara bırakmıştır. Toprak da, Tırnar rejiminin yerini. !ıtizama, sipa. hinin de mültezime bıraktığı bu yeni dönem, 16. yy. ikinci yansının tarihini oluşturac~ktır. çerçevenin sunduğu sorunsalda, sal kuruluşuna şu sorularla bakıyoruz: Bu
kısa
Osmanlı
toplum-
Konsolide gelir bütçesi diye adlandırabileceğimiz, merkezi devlet, yerel yönetim ve özel mülk (vakıf, evkaf) paylan nasıl (1)
(2) (3)
'170
llber Ortaylı, Türkiye idare Tarihi, :1979, s:· 92. Stefanos Y crasim os, Az Gelişmişlik Sürecinde Türkiye, Ci lt - 1, s: 239. U.L. Barkan. XVI. asrın ikinci yaı·ısında Türkiye'nin geçirdiği iktisadi bullfanların sosyal yapı üzerindeki tesirleri, iktisadi kalkınma-. nın sosyal' meseleleri, ekonomik ve sosyal etüdler konferans heyeti, 1963 içinde, s: 26. · · ·
bir evrim geçirmektedir? Gelir ve gider kalemleri itibari ile top· lumsal kuruluşun yükseliş ve çözülüş dönemlerinde, bütçelerin karşılaştırılması qlası mı? Topraktaki heterojen mülkiyet biçim, leri ve farklı toprak düzenlerince belirlenen çeşitli tasarruf bi-çimlerini ve dolayısı ile topraktaki bölüşüm ilişkilerini bütçelerde gözleyebilir miyiz? Artığa dolaşım sürecinde el koymanın mücadelesi bütçelere yansımış mıdır? Osmanlı toplumsal kuruluşunda hazine anlayışından merkezi bütçe anlayışına geçişi bütçelerde iziiyebiliyor muyuz? 16. yy. ilk ve ikinci yarısında bütçenin gelir ve gider kalemleri ne tip bir nice! ve nitel deği şime uğramış tır? 16. yy. ve ı 7. yy. bütçelerinden, izlenen iktF sat ve maliye politikalarını görmek mümkün ml,i? ...... Ancak, hemen belirtelim ki, imparatorluk bütçelerinin birer iktisat ve maliye politikalarının aracı olarak düzenlenmiş olmaktan ziyade, sadece hükümdar nezdinde hesaplara kesinlik kazandırmak gibi bir amaç güdülmesi (5); birbirini izleyen mali yıllarda sürekli düzenlenmiş belgeler olmaktan çok, tesadüfen korunabiimiş bir takım kısmi göstergeler oluşu (6) gelir ve gider kalemleri arası tekdüzeliğin olmayışı; merkezi devlet dışı
(4)
(5)
« .•. dış
etkenler ancak toplumsal k'u~uluşda saklı çelişkileri harekete geçirdiklerinde anlam kazanırlar ... ı. li. İslaınoğhı, Ç. Kcyder, Os-· manlı tarihi nasıl yazılmalı? Bir .öneri, Toplum ve Bilim, S: s, s: 64. [Osmanlıda] «, •• başlıca potansiyel dinamik sınıflararası değil, sınıf içi çatışmalarda aranmalıdır.* a.g.e., s: 6lı., [l\Ierkez, yerel güçler ü;ıerinde politik denetimini kaybedinee] << ••• bu sınıf içi ~atışma, malullli otorit.elerin oluşmasına yönelik bir merkezlwç kuvvet oluştu rur... ancak, iktidarın hu feodalleşıncsi, daha doğrusu ınnhallileş mesi, feodalizmc geçiş dinami~i taşımaz. [çünkü] mahalli otoritelcrin merkezi otoriteye politik h;ığıınlılığı devam eder.* a.g.e., s: 65. ..,tetkik konumuz olan hütçelcr, hrr mali yıl sonundu hesapların Jwt' iyet kazanması için sult.anın tasdikine arzedilmesi adet olan eleYlelin umumi· muhasebe hilançolaı·ı mahiyetinde ..,icmaller-.dir .... çok (Jefa · birbirinden farklı usullere göre tertip edilmiş olmaları yüzünelen de her türlü ilmi tccessüslerimizi tatmine ... mi.italaya ve teferriiatlı karşılaştırmaya. müsait değildi ı·.»- O. L. Barkan, XVI. asrın ikinci yarısın. da Türkiye'de fiat hareketleri, Bellcten 1970, s: .589. « ... onların [biitçelerin] birbirine benzer devamlı serilcl' teşkil etmekden çok, tesadüfen muhafaza edilmiş nadir bazı numunelerden ibaret oluşları..* OL. Baı·kan, Osmanlı lmpnratorlu~u bütçelerine ,dair notlar, İFM, 1953- 195/ı, s: 2'ı8. . '
(6)
'
171
özerk bütçeleri içermeyişi (7); bir takım ınuhasebeleştirilmemiş gelirlerin varlığı (8) . . . . . . vb. nedenler, bu bütçelerden yola çı karak, yukanda sunulan sorunsal çerçevesinde ortaya atılan sorulara yanıt arama yı güçleştirmektedir. (9) . Bu güçlükleri, kısmen ya gelir- gider kalemleri arasında tekdüzeliği -biraz zorlayarak da olsa- sağlamaya çalışmak; kısmen de oldukları gibi kabul etmek suretiyle, giderek sınırlı bazı gözlemlerle bilgilerimizi sınamak yoluna gidiyoruz.
.,
(7)
!:m
bütçelerde, nwdern bütçeciliğin nitelikleri arasında bulunan de yoktur. Çünkü, bu hesaplar, devlet organları nın bütününü içine almamaktadır. Bütçe dışİnda tutulan bir çok mali operasyonlar cardır ·ve merkezi bütçeden özerk olarak yürütülen otonom bir çok kamu muhasebeleri bulunmaktadır.~ A. Yalçın, Türkiye İktisat Tarihi, Osmanlı iktisadında büyüme ve gerileme sü· . reci, 1979, s: 94. [belli hizmetleı· karşılığı olarak] ...... de~lctin tanidığı \·ergi nıuafi).-et· leri, bütçe içinde muhasebeleşt.irilmeyen fakat devletin ayni hiznıe,l bedeliyle sağladığı bazı· kamu görevlerini ifade etmektedir... A. Yalçın, a.g.c., s: 94. ~< .... Osmanlı lnitıaratorluğuna ait devlet muhasebe cetvelleri İçinde, umumiyetle sultanların şahısl~rına alt farz ve kabul edilen hazı gelirlerle iç hazineye . (enderun) ait hesapların akseltirilmemekte olduğu ur1utulmamalıdır.~ O.L. Barkan, "•Osmanlı Imparatorluğ-u hiitçe. ' daır . ..... ~ s: 2!.ı 8. ·' 1erıne « ... onlar, [ütçeler), devlet masrafları yapılırken uyulması lazım ge· len miktar ve tertipleri değil, sonradan ve hesapları knpatılmak iste· nen bir mali yılın gelir ve masraf muhasebesinin bir lıilançosunu ihtiha etmektedir.~ O.L. Baı·kan, Osmanlı lmparntorluil;u bütçelerine dair .. : s: 242. «[bütçelerin özelliği] .. valnı:t: padiş<ıh Iiaslurının m)rmal geliri ile merkezi devlet idaresine ait muavven bazı masrafları ihtiva eden gelir ve masrafların hesapları ohışlarıdır .... O.L. Barkan. a.g.e., s: 243.
-« ••
kapsamlılık niteliği
(8)
(9)
172.
TABLO: 1 (H. 933- 934) M. 1527- .1528 Mali yılına ait Osmanlı bütçesinde, kamu gelirleri tablosu, akçe cinsinden Padişah
hasları
EyaZetler
·Rumeli
Diğer
ve
Has
Tırnarlar
Evkafve emlak
Genel Toplamgelir
94.784.238 (.48) .
92.535.110 (.46)
10.886.844 (.0,6)
198.206.192
Anadolu Karaman, rum ve . zulkadriye 34.018.288 C.31)
73.521.264 C.56)
22.085.422 (.1 7)
129.624.973
7.169.190 C.31)
14.291.670 (.63)
1.317.653 (.0,6)
22.778.513
24.734.072 (.48)
19.838.350 (.38)
7.286.851 C14l
51.859.274 135.460,054
Di yarbekir Hal ep ve
Şam
Mısır
116.538.994 (.86)
18.921.060 C14l
Toplam \
277.244.782 200.186.394 L51) C.37)
60.497.830 537.929.006 C12}
Kaynak
O.L. Baı·kan, (H. 933 ~ 934) M. 1527 - 1528 Mali yılına ait bir
Osmanlı bütçesi örneği, l.F\l\1., 1953- .195/ı, s: 277.
Merkezi bütçe (padişah hasları), yerel yönetim bütçesi (diğer haslar ve tımarlar> ve vakıflar bütçesi gelirleri toplamı 537.9 milyon akçe olup, bunun içinde .51 gibi bir payı 277.2 milyon akçe ile merkezi bütçe almaktadır. Merkezi bütçe içinde de Mısır ve Rumeli'deki padişah haslarının bu vilayet gelirlerip.in sırası ile -.86 (116.5 milyon akçe) ve .48 (94.7. milyon akçe) 'ni ·oluşturduğundan hareketle padişah haslarının bu yörelerde yo. ğunlaştığını söyleyebiliriz. Anadolu da ise yerel yönetim bütçesi bu bölge gelirlerinin .56'sını (73.5 milyon akçe> kapsamak- · tadır. Bu bölgede otoriteyi paylaşan yerel yönetimini artığa yerel olarak el koyma ·yoğunluğu gözlenmektedir. Toplam genel gelir içinde artığı yerinde emen yerel güçlerin payı ise .37 (200 milyon akçe) olup, 37.741 tırnar sahibine aittir. Evka(ve emlak
173
tipi, özel mülke konu olan, tasarruf biçimlerinin toplam gelirler içindeki payı ise .12 (60.4 milyon akçe) (10). toplumsal kuruluşunun mali gücüne katkı· oranlarını da bulabiliriz. Bu paylar, sırası ile, Rumeli jçin .37, Anadolu için .. 24, Diyarbekir için .0,4, Halep ve Şam için .10, ve Mısır için .25 olarak bulunmuştur. ·Buradan da, Rumeli ve Mısır'ın .Qs_manlı maliyesindeki önemini görmek mümkün oluyor. Özellikle, Mısır gibi merkezden uzak bir eyalet, toplam gelirler içinde 1/4'lük bir pay ile ilginç bir konuma sahiptir. Vilayetlerin,
Osmanlı
Şimdi, Osmanlı
toplumsal kuruluşunun maliyesinde önemli bir konuma sahip olan Rumeli, Anadolu ve Mısır vilayetlerinin gelirlerinin kaynakları itibarı ile dağılımını verelim.
TABLO: 2 H ..933-934, M. 1527- 1528 mali yılına ait Osmanlı bütçesinde, Rumeli -Anadolu • Mısır vilayetleri gelirlerinin kaynakları itibarı ile dağılımı, (akçe olarakJ ( ** J Rumeli
Anadolu
Mısır
Toplam
Mukataa
45.920:383
25.603.672
84.943.250
156.467.305
Cizye
42.291.364
3.764.941
46.056.305
1.797.625
100.000
1.897.625
Beytülmal ·
2.939.869
.447.035
3.386.904
Mevküfat ve Mabeyn
1.116.925
811.332
718.072
3.291.308
Tezkere ve
Müteferrik Toplam
B~rat
94.784.238
-(*)
1.928.257
31.595.994
35.605.124
34.018.288 116.538994
255.341.520
Kaynak : O.L. Barkan, a.g.e., s: 269 . Mısır iskeleleri ve yıllık buğ·day ve arpa bedeli toplamı. (**) Yalnız, Rumeli - Anadolu - Mısıi· vilayetleri için olup, kaynakların. bir dereceye kadar sayılmış olduğu ifade edilmektedir.
. ( * .)
(10)
··
~
·174
Ancak, gerek Yerasımos a.g.e., s. 272 gerekse, İnalcık -«The ottoman empıre ... ,ı.> s: 110, merkezi devlet, yerel yönetim ve vakıf payhrı nııı toplam gelir içindeki paylarından yola çıkarak, Osmanlı'da topı·ağın .88'nin· Mir'i arazi olduğunu iddia etmektedirler ki bu, Taner Timur'un da belirttiği gibi, bir yöntem hatasını gösteriyor. GerÇek-
,
· Tablo'dan görüleceği üzere, padişah haslarından toplanan, Merkezi devlet bütçesi gelirleri toplamı 245.3 milyon akçe olup bunun .82'sini salt Mukataa ve Cizye kalemleri oluşturmakta dır. Oysa, Tablo- l'de padişah haslarından toplanan merkez gelişleri toplamı 277.2 milyon akçe olarak verilmişti. Aradaki farkın, Halep, Şam, Diyarbekir vilayetleri gelirlerini kapsamayı şından ileri gelmiş olması mümkündür. Gerçekten, yukarıda da_ belirttiğimiz gibi, Osmanlı merkezi devlet bütçesinin temelini Rumeli ve Mısır'dan elde edilen gelirlerin. oluşturduğunu görüyoruz. Rumeli gelirlerinin hemen hemen yarısına yakın bir kıs mını Mukataa'dan elde olunan gelirler, 45.9 milyon akçe (.48), oluşturmakta bunu, Müslüman olmayan halktan toplanan Cizye gelirleri, 42.2 milyon akçe .<.44), izlemektedir. Diğer gelirle. rin göreli payları düşüktür. Padişah haslarının önemli bir yer tuttuğu Mısır'da 84 . 9 milyon akçe tutarındaki Mukataa gelirleri yanında, ı 7.7 milyon akçelik iskele gelirleri bile önemli bir pay dunımundadır. İmparatorluğun harcamalarının eyaletleri itibarı ile dağılı mını,
Tablo- 3 veriyor.
TABLO: 3. H. 933- 934, M. 1527- 1528 mali yılına ait Osmanlı bütçesinde harca·maların vilayetler itibariyle dağılımı, (akçe olarakl Rumeli - Anadolu vilayetlerine ait gelirlerden . yapılan harcamalar
. 322.134.755
Mısır-
H alep- Şam· vilayetlerden Diyarbekir elde edilen vilayetinden elde gelirden yapılan har.. edilen gelirden har.
61.143.785
20.109.782
. Kaynak : O.L. Barkan, a.g.e., s: 270 - 272.
Toplam harcamaların tutarı 403.388.322 akçe olup, RumeliAnadolu vilayetlerinin bunun içindeki payı .90'ı bulmaktadır. ten de, devletin gelir elde ettiğ-i tüm arazi devlet mülkiyetinde sa· yılmaktadır. Oysa, bu gelir kaynakları içinde yer alan heterojen mü,lkiyet biçimleri hakkında bilgimiz olmadı~ı gibi, sözkonusu gelir kaynaklarının dışındaki mülk ve vakıf arazilerinin kapsamını da hilmemekteyiz. Bkz. T. Timur, Os~naıılı toplumsal düzeni, 1979, s: 159.
175
Bu vilayet· harcamalannda ise, diğer haslar ve tımarıara tahsis edilen gelir adı altındaki yerel· harcamalar 152.1 milyon akçe olup, bu vilayetler gelirlerinden yapılan harcamalar içindeki payı .47; toplam harcamalar içindeki payı ise .37'dir <ıı>. Göze çarpan bir diğer özellik Mısır vilayetine ilişkin olarak ortaya çıkıyor. Bu vilayet Osmanlı maliyesi· için önemli bir gelir kay_. nağı alnıakla birlikte, harcamalar içindeki payı oldukça düşük C.15). . Genel bütçe dengesini Tablo - 4 veriyor. Tabloda verilen ge- · lirler toplamı 477.4 milyon akçesid. Oysa, Tablo- ı'de, mali yıl bütçe gelirleri toplamı 537.9 milyon akçe idi. Aradaki farkın, 60.5 milyon akçe, vakıf gelirlerinden doğduğu anlaşılmaktadır . . Bunu açıkladıktan sonra, tabloda dikkat çeken noktalar şunlar oluyor: 1527- 1528 mali yıl bütçesi 74 milyon akçelik bir fazla vermiştir. Diğer deyimle, «Mühsülat» denilen devlet gelirleri «İhracat» denilen devlet harcamalarını aşmaktadır. Dikkat çeken ·bir diğer nokta, Rumeli ve Anadolu vilayetlerinin toplam gelirlerinin toplam . harcamalarını karşılıyamadıkları ve 27.2 milyon akçelik bir açık verdikleridir. Buna karşın, Mısır, Şam, Halep ve Diyarbekir vilayetlerinde ıoo milyon akçelik bir bütçe fazlası ortaya çıkmıştır. Bu da, bir kere daha göstermektedir ki, Mısır Osmanlı maliyesinde oldukça önemli bir gelir kaynağı durumundadır.
TABLO: 4 Genel bütçe dengesi, (akçe olarak) RumeliAnadolu
Mısır-
Şam-
H alep
. Gelir 294.858.899 161.111.407 ' Harcama 322.134.755 61.143.785 Fark (-) 27.275.856 C+) 99.967.622
Diyarbekir
Toplam
21.460.862 477.431.168 20.109.782· 403.388.322 (+) 71.351.080 ( +) 74.042.846
Kaynak : O.L. Barkan, a.g.e., s: 273. .. Yukarıda,
ana hatları ile vermeye çalıştığımız bütçeden yirmi yıl sonraki döneme ait
176
S.
Yerasımos,
a.g.e., s: 352-354.
bütçesinin hacimce, bir öncekine görece, daraldığını görüyoruz. Bu bütçenin de önemli özelliği, tıpkı bir önceki bütçe gibi fazla ile kapanması olmakla beraber, daha sonra ele alacağımız bütçe ile ilk ele aldığımız bütçe arasında bir sapma yaratması ve bu sapmanın nedenlerinin bilinmemesidir. Bu bütçenin gelir ve gider tablolarının tahlilini Tablo- 5 veriyor.
TABLO: 5
Vilayetler
Gelirleri ( al?,çeJ
Rumeli - Anadolu Mısır - Şam ve Halep, Diyarbekir Müteferrik Gelir Muhtelif vakıf G. Toplam gerçek G. Geçen yıl bakiyesi Toplam Gelir Altın para farkı
28.211.339 7.469.258 . 5.854.258 128.608.946 69.839.477 198.448.423 438.871
Genel Toplam G.
198.887.294
87.074.042
Tahsis yerleri
Harcamalar (akçe)
Merkez ordusu maaşlan
76.650.017
maaşları
Teslimat Mu bayalar Bahşiş, sadaka Adet'ler Müteferrik Toplam harc.
47.888.489 1.130.185 2.653.874 3.341.320 333.564 ı 11.997.449
Kaynak : tJ.L. Barkan, H. 954- 955, M. 1547- 1548 Mali yılına ait bir Osmanlı bütçesi, l.F.M., 1957- 1958'den derlenıniştir. ·Tablo'dan gözlenebilecegi &ibi, toplam cari yıl gerçek geliri .128.6 milyon akçedir. Buna geçen yıldan kalan 69.8 milyon akçelik bakiyeyi ve devletin mali yıl içinde akçe dışında, altın para ile yaptığı ödemelerden doğan 438.8 bin akçelik farkı da ilave edersek, 198.8 milyon akçelik genel toplam gelire ulaşırız (12). (12)
Ancak, belirtelim ki, Barkan a.g.e., s: 223'de -« .. 954- 955 Mali yıl bütçesinde aksetmiş olan varİdatın hakiki yekunu 198.4 milyon akçedir.~ diyor. Oysa, mali yıl içinde elde edilen gerçek gelir 128.6 milyon akçe olup, geçen yıl bakiyesi olan 69.8 milyon akçenin buna eklenmesi ile Barkan'ın hakiki gelir dediği miktara ulaşırız. Nitekim, Barkan a.g.e., s: 223' de «.,954 - 955 mali yıl içinde hazineye su suretle girmiş olduğu kabul edilmiş olan 198 milyon Idisur akçelik varidat yanında geçen mali yılın muhasebesi bakiyesi olarak da 69.8 milyon akçe daha mevcuttur.~ demektedir. Oysa, sözü edilen bakiye zaten Barkan'ın 198 milyon küsur akçe dediği gelir içinde mevcuttur. Kanımızca, cari yıl gerçek geliri Barkan'ın hesaplarında yanlış hesaplanmıştır.
177
Gerçek toplam gelir içinde, Rumeli-Anadolu vilayetlerinden elde edilen gelir 87 milyon akçe ile .67'lik bir yer tutmaktadır. Bu vilayet gelirleri içinde ise, Mukataa ve Cizye gelirleri toplamı 80.6 milyon akçe olup sözkonusu vilayet gelirleri içinde .92 gibi yüksek bir yer tutar .. Mısır, Şam, Halep ve Diyarbekir gelirlerinin toplam gerçek gelir içinde .21 gibi oldukça düşük bir oranda .kalmasının açıklamasını bulamadık. Ancak, Barkan'a göre, Mısır vergisinden padişahın şahsın ait. 500.00 altın (33 milyon akçe) bu bütçede yer almamıştır. Bu yüzden bu kısmın niteliği ve bütünlüğünden şüphe edilmektedir (13). Keza, Barkan' a göre Vakıfların gelirleri de gerçekçi değildir. Sözkonusu mali yıl bütçesinde bu gelir 60 milyon akçenin üstünde olup, bu tarihden sonra vakıfların sayısında büyük artışlar olmuştur (14). Yukarıda sözünü ettiğimiz sapmaların nedenlerini bu kalemlerde aramak düşünülebilir. Tablo'nun sağ tarafı, tahsis yerleri itibariyle harcamaların bileşimini vermektedir. 111.9 ınilyon akçe olan toplam harcamalar içinde «Mevacib» adı altında merkez ordusuna yapılan maaş ödemeleri,. 76.6 milyon akçe olup, toplam harcamalar içinde .68 gibi bir pay oluşturmaktadır. Bunu, saray ve mutfak masrafları ile padişah harçlıkları adı altında yapılan «Teslimat• kalemi, 27.8 milyon akçe, .24 oranı ile izlemektedir. Diğer kalemlerin göreli payları oldukça düşük kalmaktadır. Genel bütçe dengesi· 86.8 milyon akçelik bir fazla vermektedir. Daha önce de belirttiğimiz gibi, 1547- 48 mali yıl bütçesi, 1527-28 bütçesine görece hacimce dar bir bütçe olmasına rağ men, büyük oranda bir bütçe fazlası vermiştir. Ancak, bunda geçen yıl bakiyesi olan 69.8 milyon akçelik kısmında rolü olmuştur.
Ele aldığımız Osmanlı. bütçelerinin, fazla ile kapandığı son bir bütçe, H. 974 - 975 M. 1567- 1568 mali yılına ait olan ve öncekinden yirmi yıl sonrasının bir bütçe örneğidir (15). Bu kısım da, önce bu mali yıl bütçesinin özelliklerini gösterecek; sonra, bütçe hesaplamalarında tekdüze bir yapının olmayışının bera. berinde getirdiği sorunlara rağmen, yirmişer yıl aralıklarla dü(13)
(14) (15)
178
O.L. Barkan, a.g.e., s: 227. O.L. Barkaıı, a.g.e., s: 228. O.L. Barkan, H. 97 4 - 975, M. 1567 - 1568 mali yılına ait bir Osmanlı bütçesi, l.F.l\tl.,· 1957- 1958. Sözkonusu bütçe, daha önceki bütçelerden farklı olarak, resmi devlet arşivlerinden dehil özel şahıslara . ait bir mecmuadan naldcdilmiş. Bkz. Barkan, a.g.c., s: 277.
zenlenmiş
olan ve fazla ile kapanmış bu bütçeleı·in karşılaştı rılmasına gidecek; bazı yeni düzenlemeler ve zorlama standartlaştırmalar ile bu güçlükleri gidermeye çalışarak, sorduğumuz sorulara yanıt arayacağız. Tablo- 6 sözkonusu bütçenin gelirlerini, eyaletleri itibarı ile veriyor.
TABLO: 6 H. 974- 975, M. 1567- 1568 mali yılına ait bir Osmanlı bütçesinde gelir tablosu, (akçe. olarak)
EyaZetler '
Gelirler
Rumeli Anadolu Mısır - Şam - Halep Haremeyn Evkafı
106.191.416 36.199.324 51.141.284 1.150.063
Varidat-ı
194.681.730. 31.521.321
Varidat-ı
Mukarrere gayr-ı Muk.
Toplam Geçen yıl bakiyesi Tevafut-i Hasene Genel toplam
226.203.051 119.509.235 2.831.858 - 348.544.151
Kaynak : O.L. Barkan, .H. 97 4 - 975 M. 1567 - 1568 mali Osmanlı bütçesi, l.F.M., 1957- 1958, s: 285.
\,
yılına
ait bir
Diğer
bütçelerden farklı olarak, bu bütçede gelirler salt ait oldukları vilayetleri itibari ile değil, gelirlerin normal veya normal olmayışiarına CMukarrer ve Gayr-ı mukarrer gelirler) göre de tasnif edilmişlerdir. Varidat-ı mukarrere denilen normal gelirler toplamı 194.6 milyon akçedir. Rumeli vilayeti, yine imparatorluğun önemli bir gelir kaynağı durumunda olup, toplam gerçek gelir içinde .47 ile ilk sırada yer almaktadır .. Bunu .16 ile Anadolu, .22 ile Mısır - Şam ve Halep vilayetleri izlemektedir. Buradan, normal gelirlerin toplam gelirler içindeki payının .85 olduğu ortaya çıkmaktadır. Normal olmayan gelirlerin payı ise .15'dir. 226.2 milyon akçe'lik gerçek gelir toplamı içinde 1.1 milyon akçelik Vakıf gelirine de rastlıyoruz. 179
. '
Gelir kaynakları arasında, padişah haslarından elde edilen Mukataa geliriefi ile, gayr-i müslimlerden alınan Cizye ve İs pençe gelirleri önemli bir yer tutmaktadır. Gerçekten, Mukataa gelirleri 72.8 milyon akçe ile ve Varidat-ı mukarrer gelirler içindeki .37 oranıyla ilk sırayı almakta, bunu yaklaşık 36 milyon akçe toplam ve .18'lik bir oranla gayr-i müslim halkdan toplanan Cizye ve İspençe gelirleri izlemektedir. Çizye ve İspençe gelirlerinin 33.4 milyon akçelik kısmının sadece Rumeli vilayetinden sağlanması bu bölgenin gelir kaynağinı müslüman olmayan halkın oluşturduğu sonucunu vermektedir (16). Geçen yıl bakiyesi olan 119.5 milyon akçe ve tevafut~ı hasene denilen, cari yılda altın para ile _yapılan ödemelerden doğan, 2.8 milyon akçe farkı da ilave edersek 348.5 milyon akçelik toplam gelir elde edilir. Tablo- 7 bütçenin
_harcamalarının
dökümünü vermektedir.
TABLO: 7 H. 974- 975, M. 1567- 1568 mali yılı bütçesi harcama tablosu, (akçe olarak)
Mevacibat Teslimat Adet'ler In'amat Teşrifat
Tasadduhat Salıyaneha
· Mevacibat-ı kıla Bübayaat Müteferrika Eda-i Duyun Toplam
127.316.983 72.035.885 2.611.335 342.580 367.000 355.100 551.157 15.573.463 779.749 1.033.060 566.137 221.532.453
Kaynak : O.L. Barkaİı, H. 97 4 - 975 M. 1567 - 1568 mali yılına ait bir Osmanlı bütçesi l.F.M.~ 1957 - 1958.
(16)
180
O.L.
Barkanı
a.g.c., s: 298- 311.
Merkez ordusunun teşkilat ve kadrolarına yapılan ödemeler olan Mevacibat, 127.3 milyon akçe ile toplam harcamalar içinde .57,5 oranında yer tutar. Bir fetih toplumu görünümünde olan Osmanlı toplumsal kuruluşunun coğrafi şınırları geliş tikçe militarist harcamalann payının da arttığı görülür. Aynı şekilde, fetbedilen bölgelerde tesis edilen kal'alara tahsis edilen mevacibat'ların da bütçelerde yer aldığını görüyoruz. İkinci önemli kalem, saray ve mutfak masraflan ile padişaha tahsis edilen ödeneklerden oluşan, Teslimat 72 milyon akçe ile toplam harcamalar içinde .32,5 oranında yer tutuyor. Genel bütçe dengesi 127.0 milyon akçelik bir fazlalıkla kapanır. Ancak hemen belirtelim ki, cari mali yıl bütçesinde önceki mali yıla ait bakiyede bunun içindedir. İmparatorluğun sözkonusu mali yıl gerçek gelir tutarı 226.2 milyon akçe olup, · cari yıl harcamaları tutarı olan 221.5 milyon akçenin düşülme si ile, 4.6 milyon akçelik bir reel tasarrufuna. ulaşılır. Buna, ön.ceki yıl bütçe bakiyesi, 119.5 milyon akçe, ile altın para farkı, 2.8 milyon akçe, ilave edildiğinde brüt bütçe fazlası olan 127 milyon akçeye ulaşılır. Belirtelim ki, sözkonusu bütçelerde gelir ve gider kalemlerinin gerçek dağılımını ve merkezi devlet bütçesindeki yeri konusu açıklamaya nıuhtaç kalmaktadır (17). bütçelerinin ge.lir ve gider tablolarından yola çıkarak, gerek vilayet gerekse ·kaynaklar itibariyle gelirlerde, yirmişer yıllık aralıklarla, ne tür değişikliklerin ortaya çıktığını arayacak; harcamalann hangi kalemlerde yoğunlaştığı ve nasıl bir evrim gösterdiğine iliş kin saptarnalarda bulunmak suretiyle Osmanlı toplumsal, kuruluşunun yükseliş dönemine ilişkin bilgilerimizin sınanmasına geçiyoruz. Tablo - 8 bunu veriyor . Şimdi,
. (17)
1527- 28; 1547- 48; 1567- 68, mali
yıl
bütün gelir kaynakları ilc veya bu kaynakların hangi kısımları ile meı·kezi devlet bütçesinde ne dereceye kadar ver aldıklarının tayınİ hususundaki imkansızlığı .. » Barkil n, a.g.r., s: 283; « .. devletin o tarihlerde elinin altında bulıınaıı gelir kavnaklarınm hakiki kudretini ve coğrafi yuyıl.ışını hesap ve .. yapılınakda olun masrafların chemmiyctini tahmin etmek imkansızdır.>• Baı·kan, a.g.e., . s: 28/ı. « .. vilayetlerin
181
TABLO: 8 Bölgelere göre gelir bütçesi
Rumeli Anadolu Mısır
94.7 34.0 116.5 Diyarbekir 31.9
Halep, Şam, Müteferrik G. Muhtelif Vakıf G. Varidat-ı Mukarrere Varidat-ı gayrı M. Genel toplam
1567/68
1547/48
19527128
Vilayetler
}
87.9
}
28.2 7.4 5.8
Kaynak : O.L. Barkan, l.F.M., a.g.e.,
}
51.0
128.6
1.1 194.3 31.5
128.6
226.2
277.2 277.2
106.1 36.1
tarafımızdan düzenlenmiştir.
Bu tablonun incelenmesinden görülecektir ki, yirmişer yıl aralıkla düzenlenen bütçelerin gelirlerinde normal gelirlerde bir düşme vardır. Bütçe gelirleri 277. 2 milyon akçeden 194.3 milyon akçeye düşmüştür. Hemen göze çarpan_ bir nokta, Rumeli ve An ad ol u gelirlerinde çok az bir yükselmeye karşın Mıs~r, Şam, Halep .ve Diyarbekir gelirlerinde anlamlı bir düşüş vardır. Bir diğer özellik, 1547/48 mali yıl bütçesinin bütçe gelirlerinde önemli bir sapma yarattığıdır. Gerçekten, bu mali yıl bütçe gelirlerinde önemli bir düşüş vardır. Üzerinde çalıştığımız bütçe kayıtlarında bu sapmanın nedenleri konusunda herhangi bir açıklama bulamadık. Mısır vilayeti gelirlerinin kayıtlara · geçmemiş olması muhtemeldir. Öte yandan, bu yıllar Avusturya savaşlarının sona erdiği, buna karşın İran savaşlarının yeni-. den başladığı bir döneme tekabül etmektedir. Bu düşüşde, bu savaşların rolü olabileceği gibi, tahmin edilmedik gelişmelerin rolünün olması da akla geliyor. Geliriere kaynakları itibariyle baktığımızda bu düşüş daha belirgindir. Önemli gelir kaynakları durumunda olan, Mukataa ve Cizye gelirleri düşüş göstermektedir. Öte yandan, son mali yıl bütçesinde Varidat-ı gayr-ı Mukarrer gelirlerde yer almış; özellikle 16. yy. sonu bütçelerinde düzenli bir gelir kaynağı olan Avariz'e, ilk defa, 1547/48 bütçesinde 1.7 milyon akçe olarak rastlanmıştır.
182
TABLO: 9 Tahsis yerleri itibariyle, Harcama bütçesi
1527128
1547/48
1567168
76.6 27.8
Diğerleri
65.8 34.5 40.1 25.5
7.5
127.3 72.0 15.5 6.6
Toplam
165.9(*)
11.9
221.5
Harcamalar
Mevacibat· Teslimat Mevacib-i Kıl'a
\.
Kaynak
: O.L. · dan
(*)
Bar kan. f.F.I\J., 195.'3/5/ı, 1957/58. ng.c.'Jcrdcıı
tarafımız-
düzenlenmiştir.
Bu mali .yıl bütçesinde bir diğer önemli kalem 152.1 mib'on akçe tutarındaki, diğ'er ·has Ye lımariara !.ahsis edilen gclirdir.
Harcama bütçesinden görülebileceği gibi, toplam harcamaların en büyük kalemi «Mevacibat» ve «Teslimat» adı altında toplanan kalemlerdir. Bunların, 1527/28 bütçesindeki .60 dolaylarında olan toplam harcamalar içindeki payı, 1567/68 bütçesinde .90'lara (18) kadar yükselmiştir. Gerçekten, Osmanlı toplum~ ·sal kuruluşunun 16. yy. sonlarına doğru, harcamalarında sürek. li artışlar ortaya çıkmış, bunun büyük kısmu:ıı orduya «Mevacibat>> adı altında yapılan maaş ödemeleri oluşturmuş; fakat, gelirlerdeki artış hızı yavaşlamış, özellikle önemli gelir kaynağı olan Mukataa'lar ve Cizye'ler sürekli düşmüştür. Buna rağ men ele aldığımız bütçelerde bütçe fazlaları sağlanabilmiştir. Bütçe fazlalarının sağlanmasında, geçen yıllar bütçe bakiyeleri · ile Mısır. vilayetinin önemli bir gelir kaynağı olması büyük rol
.
oynamıştır.
Bütçenin gelirlerinin. re~l ·değerinin düşmesi, buna karşın, harcamaların sürekli artışı, 16. yy. ile b·irlikte bütçelerde sürekli «açıklar» şeklinde kendini gösterecektir. Fetihlerde optimum bir düzeye ulaşma ve Akdeniz'deki ticari üstünlüğün, Atıantik · a,ğırlıklı bir başka ekonomiye. kaptınlması gibi, dışsallık dereceleri. farklı olguların toplumsal kuruluş üzerindeki etkisi yıkı cı olmuştur. Bundan sonrası, artık. 16. yy. ikinci yarısının tarihini oluşturacaktır. (18)
yeniçeri ve hassa süvarİlerinin sayısı 27.049 iken, bu rakam 1568'dc lılı.567'e ~·ıkmıştır. Bkz. A. Yalçın, a.g.c,, s: 107.
1528
yılmda
183
Bu bölümde, XVII. yy.'a ait, H. 1071- 1072, M. 1660- 1661 ve H. 1079 - 1080, M. 1669 - 1670, mali yıl bütçeleri üzerinde duruyoruz (19). Bu dönemler, ele aldığımız 'önceki mali yıl bütçelerinden önemli farklılıklarla ayrılmaktadır. Herşeyden önce, artık Osmanlı bütçeleri artan harcamaların finans güçlükleri nedeniyle açıkla kapanmaktadır. Gerçekten, önceki mali yıl bütçesinden yaklaşık yüz yıl sonrasının Osmanlı toplumsal kuruluşu-. nun görünümü değişmiştir. Yeni, fetihler dolayısı ile İmpara torluğun gelir kaynaklarında sıçramalar gözlenmektedir. Fakat, kazanılan toprakların korunması ve organizasyonu da, fetihlerle birlikte, ilave masrafları gerektirmiş; Merkezi ordunun· giderek bütçelerin daha büyük bir kısmını kullanma yönünde bir eğilim ortaya çıkmıştır. Gerçekten, 1527/28 n1ali yılında toplam harcamaların .42'sini oluşturan merkez ordusu maaş ve ödenekleri, Mevacibat, 1669/70 mali yıl bütçesinin devlet gelirlerinin .48,5'nu ve fiili harcamalann .44,5'nu oluşturmuştur. Ayrı ca, bu mali yıl bütçesinde ordu ve donanma için yapılan harcamaların, toplam harcamalar içindeki payı .62'5 olmuş; sadece Yeniçerilere yapılan öden1eler, 133.9 milyon akçe ile, toplam harcamalar içinde .21'lik bir yer tutmuştur. Öte yandan, 1568 yı lında 44.567 olan Kara ordusunun mevcudu, 1609 yılında 75.068' e yükselmiş ve bu ordunun masrafları merkezi bütçede .82 gibi büyük bir payı almıştır (20).
(19)
/
(20)
184
Belirtmek gerekir ki, burada ele alacağıınız bütçelerde önceki mali yıl bütçelerinin sakıncalarını taşımaktadır. İmparatorluğun çeşitli · adlar altında topladığı vergİ gelirleri, merkezi devlet geliri olarak hesaba katılmamaktadır. Diğer deyimle, yerel güçler ve özel mülk' lere konu olan gelirler yer almadığı gibi, muhasebeleştirilmemiş gelirler ilc vergi muafiyet ve istisnaları da sözkonusu olabilmektedir. Nitekim, -« .. bütçe cetvellerine aksetmiş olan İyrad kaynakları, sadece padişah hasları ismi altında ki gelirlerle (mukatta ve emanet yolu ile), devlet nam ve hesabına toplanan ve başt~ saray ve kapı kulu ocakları olmak üzere merkezi devlet idaresinin masraflarını karşılayan bölgelerin gelirleridir ... O.L. Barkan, Osmanlı İmpara torluğu bütçelerine dair notlar, lFM, 1955- 56, s: 195. 1609 tarihli Ayni Ali'nin masraf bütçesinden, Bkz. A. Yalçın, a.g.e., s: 107- 108.
Tırnar
rejiminin çöküşü ve İltizam'a geçişin toprakda yarattığı y~ni düzen değişikliği, gelirlerin merkezileşmesi olayını da beraberinde getirmiştir. Bunu, Mukataa gelirlerinin bütçelerin gelir tablolarında büyük bir yer tutmasından anlıyoruz. Sözgelimi, 1660/61 bütçesinde bu gelirlerin, toplam gelirler içindeki payının .36; 1669/70 bütçesinde ise .30 olduğunu saptadık. Gerçekte ise bu .oranın daha yüksek olması mümkündür. Çünkü, her iki bütçede de yer alan «Muhasebe-i evvel» kalemi içindeki Mukataa gelirlerinin payını saptayamadık. 16. yy. son yarısı ve ı 7. yy. başlan Osmanlı maliyesinin, bo-
ile birlikte, vergi gelirleri dışındaki gelir kaynaklarına: yöneldiği dönemlerdir. Devlet gelirlerinin reel değerinin sürekli düşüşü ve sürekli artan devlet harcamaları, «TağşiŞ,, yani cari paranın (21) değeri ile oynama, Osmanlı maIi yesi için düzenli bir gelir kaynağı olmuş; öte yandan, önceleri yalnız olağanüstü zamanlarda alınan «Avariz, gelirleri de bu dönem bütçelerinde düzenli birer gelir kaynağına dönüşmüşler dir. Bütün bunlar bu dönem bütçelerine nasıl yansımıştır? zulan ekonomik
i
1
.
yapı
Eyyubi Efendinin düzenlediği bir risaleden veya Hazarfen Hüseyii1 Efendinin bir eserinden alınarak incelenen ve tercüme edilerek yayınlanan, H. 1071 - 1072 M. 1660 - 1661 tarihli bir başak bütçe cetveli M. Belin'in Eyyubi Efendi bütçesi adı altın da yayınladığı bir belgedir (22). Tablo- ıo, bütçenin gelirlerini kaynakları itibarı ile vermektedir.
(21)
(22)
Her yeni akçe çıkarılışında, akçenin nominal değeriyle gümüşün reel değeri arasındaki farkdan, devletin elde ettiği gelir 800 bin altın olarak hesaplanmış. Bkz. H. lnalcık, Osmanlı Imparatorluğu nun kuruluş ve inkişaf devrinde Türkiye'nin ·iktisadi vaziyeline üzerine bir Letkik münasebeti ile, Belletcıı, 1951. s: 681. M. Belin, Türkiye iktisat tarihi hakkında tetkiklcr, Çev : M. Ziya, 1931, İst. Onceki bütçeler için söylenen eksiklikler, bu bütçe için de sözkonusudur. 185
TABLO: 10 Eyyubi Efendi bütçesi, gelir tablosu M. 1660 -166l Makbuzatlar (akçe)
Muhasebe-i evvel (*) » cizyegiran haremeyni şerifeyn " Mukataa-i haremeyni şerifeyn Muvkufat (**) Mukataa-i evvel Maadin » Bursa ,. Mensuh
132.344.666
»
İstanbul
27.014.780
»
Avlunya
10.375.890
,.
Eğriboz
111.723.469 8.730.303 18.020.537 110.309.764
))
Haslar » Kefe. Muhasebe-i Anadolu » Cedide
17.784.508
~
6.818.599 100.150 2.694.282
Ağnam
11.801.036 594.270.818 7.000.000 20.000.000
Genel toplam .
12.173.279
13.071.750
Toplam Varidat fazlası Mekuzat noksanı (-) Kavnalı;
66.224.920.
2.161.334
»
»
42.921.551
581.27.818
: I\J. Ucliıı. Ti.iı'kiyc i ktisadi ı ari lı i hak k mda letkilder. Ziya, t9:.Ü Istanbul. s: 8:3- UO.
(* )
Mukalaa ve Cizyc gelirlerinden edildikleri belli değil.
(**)
'Buna, Avariz ve ııuzül ,·crgilcri dahildir.
oluşmalda birlikte,
Ccv: .M.
nereden elde
Bütçe gelirleri toplamı 581.2 milyon akçe olup, nereden geldiği belli olmay.an Mukataa ve cizyelerden oluşan «Muhasebe-i . evvel» 132.3 milyon akçe ile genel bütçe gelirleri içinde .23 oranında yer alır. Bunu 111.7 milyon akçe <.19) ·cizye gelirleri; 110.3 milyon akçe C18) ile de «Avariz» gelirleri ve Nuzül vergilerinin de. dahil olduğu «Mevkufat» gelirleri izlemektedir. Gayr-ı müs186
Jimlerden alınan vergilerle, olağanüstü vergi gelirlerinde önceki bütçelere görece bir artış görülüyor. Mukataa gelirleri 216 milyon akçe ile genel bütçe gelirleri içinde .37 oranında yer aimaktadır.
Tablo- ll aynı bütçenin harcama kalemlerini veriyor. 593.6 , · ınilyon akçe olan toplam harcamalar içinde, 202.7 milyon akçe L34) ile .en büyük kalemi Yeniçeriler, ordugah, kal'a muhafız ları gibi askeri personele yapılan ödemeler oluşturmaktadır. \
Masraflar (akçe) Fasıl
Fasıl Fasıl Fasıl Fasıl
Fasıl
I II III IV V VI
202.769.048 17.307.020 82.832.436 5.785.064 121.280.716 163.630.077
Toplam masraflar Kaynak : l\1. Beli n,
tq~~c.,
593.604.361
s: flO.
Harcama bütçesinin diğer fasılları, ordunun muhtelif ihtiyaçlarını karşılamak üzere, çeşitli alanlara dağılmaktadır. 593.6 milyon akçe harcamaya karşın, 581.2 milyon akçe ile 1660/61 mali yıl bütçesi 12.3 milyon akçe açık vermektedir (23). Gerek M. Belin gerekse Ö.L: Barkan, bu açığın kapatıldığı ko-
nusunda bir açıklama verme~ektedirler. Bununla beraber, bir savaşın bitip bir diğerinin başladığı bu dönemlerde gittikçe yoğ:unlaşan Avariz gelirleri ve Cizye vergilerinin dahi bu bütçe açığını kapatamaması ilginçtir. Önceki bütçelerde adeta kurtarıcı rol oynayan Mısır eyaleti gelirlerine de rastlayamamaktayız.
XVI. yy. sonu ve XVII. yy. bütçelerinde, Osmanlı İmpara torluğunun uzun, masraflı ve yıpratıcı savaşların altındaki durumunu görmek mümkün oluyor. Osmanlı- Venedik savaşları ve oldukça uzun süren bir Kandiye kuşatmasının, Osmanlı ına liyesine olumsuz yönde etkimesi kuvvetle muhtemeldir. Özellik-le, ordunun maaş ödemeleri olan Mevaciblre, bu dönemlerde Osmanlıyı oldukça meşgul etmiş, zor durumlara sokmuştur. Bu· konuda Naima tarihi ilginç örneklerle doludur. (23)
M. Belin, a.g.c., s: 90. 187
Ele
alacağımız
son bütçe, H. 1078 - 1080 M. 1669 - 1670 mali yıllarına ait bir Osmanlı bütçesi. Tablo - 12, bu bütçenin gelirlerini, kaynakları itibari ile veriyor (24).
TABLO: 12
.
H. 1079- 1080 M. 1669- 1670 mali yılı Osmanlı bütçesi Gelir tablosu, (akçe olarak)
Muhasebe-i evvel ,. Cizye " Haremeyn Mukataa-i ,, » Maadin ,. Evvel Ziyade-i Cizye Mukataa-i Bursa Haslar Mukataa-i Kefe , Avlunya » . İstanbul ,. Ula ,. Eğriboz ))
Kalem-i Mevkufat Ağnam
143.099.180 107.013.358 Şerifeyn
12.065.000 16.968.209 66.359.920 45.689.982 17.218.793 11.781.442 9.602.704 6.464.499 10.204.915 19.395.367 3.015.998 2.161.334 122.186.163 11.802.096
Evkaf-ı Zağnos Paşa
100.000
Rusum-i Berevat Tevafüt ve Hasenet Genel toplam
400.000 7.000.000 612.528.960
Kaynak :. O.L. Barkan, H. 1079" 1080 l\J. 1669- 1670 Mali ~·ılına ait bir Osmanlı bütçesi ve ekleı·i, I.F.l\L, t955- 1956 s: 225- 23/ı.
(24)
188
17. yy ikinci yarısında devletin g-enel geliri 2 Milyar 400 milyon akçeyi bulmakta idi. Bu gelirin 1 Milyar 800 milyon akçcsinin. yani 3/4'ünc yakın bir kısmı. merkezi dc\·Ict. hüt~,:csinin gelir ve masraf hesaplarına dahil olmayıp, Has. Tıınar veya rakıf şeklinde Lazı hizmet sahiplerine tahsis cdilm.cktc. Ycya. padişah hasları gelirlerinden yerel güçleı·c 1\'lcv:ıcib ol:ıı·ak d:ığ'ıtılmakla idi. Bkz. O.L. Barkan, a.g.c., s: 1.96; [ele alacağımız Lu hütçe] ... muhtelif gelir
Nereden geldiği belli olmayan, Mukataa ve Cizyelerden oluşan «Muhasebe-i Evvel», 143 milyon akçe ile, 612.5 milyon akçe olan toplam gelir içinde .23 oranında yer alır. Bunu, 122 rriilyon akçe ve genel gelir bütçesi içindeki .19'luk bir payla, içinde Aya·riz gelirlerinin de yer aldığı, «Mevküfat .. izlemektedir. Cizye vergilerinden oluşan «Muhasebe-i Cizye .. 107 milyon akçe olup gelir bütçesi içinde .17 oranında yer alır. Mukataa gelirleri toplamı ise, 182.5 milyon akçe ile genel gelir bütçesi içinde en büyük kalem görünümündedir C30) .Gelirlerin merkezileşmesi olayı yanında, olağanüstü vergi gelirleri, bütçenin karakteristikleridir. Tablo- 13 bütçenin harcama kalemlerini veriyor. Tablo- 14 ise harcamaların çeşitlerine göre dağılımını gösteriyor.
TABLO: 13 Harcama tablosu, (yüzde olarakl
Mevacibat Teslimat İhracat
285.905.688 135.562.842 215.737.818
Toplam
637.206.348
.44,5 .21,1 .33,4
Kaynak : 0.1. Barkan, a.g.c., s: 225 - 234.
Toplam harcamalar içinde, orduya maaş ödemeleri 285.9 milyon akçe ile .44,5 oranında yer almakta; bunu, 215.7 milyon akçe ile donanma kaptanları maaşları, orduya yiyecek ve içecek temini ödemeleri gibi kalemlerden oluşan «İhracat• izlemekte; .. Teslimat.. denilen saray ve mutfak harcamaları, 135.5 milyon akçe ile üçüncü önemli kalem olarak görülmektedir. kaynaklarının eyaletlcrc göre cojl;rafi yayılışı bakunından oldujl;u kadar, ncv'i ve terekküp tarzlan itibariyle de hiçbir tefrik ve tasnife tabi tutulınamışlardır .... hakiki mahiyetleri pek iyi malum olmuyan yeni bir kalem· teşkilalına tcrkelmişdir ... a.g.e., s: 197. Bununla beraber, bütçe cetvelinin en büyük özelliklerinden biri, merkezi devletin yani~ saray ve merkez ordusunun masraflarını vermesidir. IJte yandan, bütçenin gelirler kısmı ilc il~ili olarak, büyük bir kısım padişah hasları geliri, merkeze g-önderilecek hiçbir para kalmayacak şekilde, verinde emilmi~ ve sebeple merkezi devlet bütçesinin gelir ve masmf tablolarmda yer ulmamağa başlamışdı. Bkz. IJ.L. Barkaıı, a.g.e., s: 196.
189
TABLO: 14 Harca'ma tablosu,
,-
çeşitlerine
göre
dağılım
Ordu ve donanına için yapılan masraflar Saraylar için yapılan masraflar Padişahın divanına tabi memurlar harcaması Diğer masraflar
398.392.602 189.208.403 5.032.512 24.572.831
Toplam
637.206.348
Kaynak :
o:L. Barkanı
a.g.s., s: 221- 22/ı.
Sözünü ettiğimiz mali yıl harcamalarının çeşitlerine göre dağılımını veren Tablo- 14, .Osmanlı toplumsal kuruluşunun militer yönünü açığa vuruyor. Toplam harcamaların .62,5'u ordu ve donanma için yapılan masraflar oluşturmakta; bunun içinde, sadece yeniçerilere yapılan 133.9 milyon akçelik ödemeler, top-lam harcamaların .2l'ni kaplamaktadır. Harcamalar içinde .30 ile ikinci sırayı alan saray masraflarını da dikkate alarak, ordu ve saray harcamalarının bütçenin tamamını götürdüğünü söyleyebiliriz. Ancak, artan masrafları karşılayacak gelir kaynak~ lannın sınırlı oluşu, bütçede 44.6 milyon· akçe açığa yol açar. Bu harcamaların .7.3'nün karşılıksız olması demektir (25). Üzerinde çalıştığımız bütçelere yansıdığı kadarı ile, bütün bir 16 yy. ve 17. yy., Osmanlı toplumsal kuruluşunda Konsolide gelir bütçesi olarak adlandırabileceğimiz, merkezi devlet, yerel yönetim ve özel mülkierin bütçeler içindeki göreli paylarını, bu payların dağılımını ve kullanımını tarihsel dönemler itibarı ile ineeledik Geleneksel toprak düzeyinin bozulmadığı dönemlerde, taşrada merkez adına otoriteyi paylaşan yerel güçlerin artı ğa yerel olarak el koyuş olgusunu; Tarımda değişen üretim iliş kileri ile birlikte, gelenekselligini kaybeden bir toprak düzeninin yerini alan bir başka toprak düzeninin beraberinde getirdiği «gelirlerin merkezileşmesi» ne geçişi... bütçelerde görmek mümkün oluyor (26) . (25)
(26)
190
:w
Genel hülçc gelideri Loplammdan, milyon akçe tutarındaki tnhsili mümkün olmayu~ı vergi geliri çıknı·ılurak, GD2. 528.960,- akçe gerçek gelir elde edilmiş. 637 .206.31i8,- akçe olan toplam harcamadan lıu kısım çılmrıldığında, lılı.677.388,- akçelik l~arcama fazlasına ulaşılır. Bkz. O.L. Barkan, a.g.e., s: 214. Ancak, merkezi devletin artığ'a üretim sürecinde el koymanın vollarını ttkanıası karşısında, dolaştın sürecinde aı'lığa el koymanın mücadelesini veren merkezkaç kuvvetlerin artığ·a cl koyma yollarını.
Merkezi devletin harcamalarını karşılamaya yetmeyen bir gelir bütçesi ve reel değerini giderek kaybeden vergi gelirleri, Osmanlı devletini Tağşiş denilen, para ayarını bozarak gelir sağlama yollarına itm.iştir. Öyle bir döneme gelinmiştir ki, tağ- · şiş düzenli ve sürekli bir gelir bütçesi kalemi olmuş, bir maliye politikası aracına dönüşmüştür. Aslında, tağşiş, 15. yy.'dan beri İmparatorlukda bir gelir kaynağı idi. Ancak, olağanüstü durumlarda başvurulan ve sürekli olmayan bir nitelik arzetmekte idi. Oysa, ı 7. ve 18 .. yy.'ların olağanüstü s~vaş durumlarının kalkmayışı, sıkışan maliyeyi bu yola sürekli iter oldu. O zaman;, bir gelir kaynağı olarak, tağşiş; konsolide gelir bütçesi içinde ne kadar yer almıştır? Sorusu önem kazanıyor. Buna ilişkin bir kayıda üzerinde çalıştığımız bütçelerde rastlamadık. Bu kayıt ların 18. ve 19. yy. bütçelerinde yer alması muhtemeldir. bozuk para basma ile birlikte, «müsadere»lerde, bu dönemin başlıca iktisat politikası aracı idi. Artık, Enderun boş luklarını keyfi müsadereler ile ve değeri düşük akçelerle dolduruyordu. Ayarı
Bir başka soru: Osmanlı maliyesi, bütçe açıklarını kapatmak için enflasyonist yollara ve keyfi müsadelere başvurma gi.bi, Osmanlının şanına gölge düşürecek, adil olmayan yollara girmişdirde, iç ve dış borçlanmalarla, savaş şartlarının ortaya çıkardığı olağanüstü harcamaları karşılama yollarını aramamıştır. Tağşiş ve müsadere gibi iktisat ve maliye politikası araçlarına görece daha rasyonel bir araç olan borçlanmaya niçin gidilmemiştir? Aslında,
merkezi devlet maliyenin sıkıştığı dönemlerde iç borçlanmaya gitmiştir. Sermaye birikiminde öncü durumunda olan sarraflar ve tüccarların elindeki sermayeden, devlet, za- · zaman zaman faydalanmıştir. Hatta zaman zaman mecburi borçlanmaya da gitmiştir. Belin, bu durumu şöyle açıklıyor: «Muhabereye başladıktan sonra, 1098 (M. 1686- 87), sadrazam ve «serdarı ekrem» asker ve para istedi. Lakin bir kaç seneden beri çarpışmaların devamından ve bunun neticesi olarak ayni - nakdi olarak artığın, Ilinterlan d 'laı· arası dolaşım yolların ı ... · bütçelerde izlemek mümkün olmuyor. Aynı şekilde, bütçe gclirle~ rinin vergi türlerine göre geUşmcsini standart kalemler yolu ilc izleme güçlükleri, İmparatorluğun ekonomik yapısı ile bütçe arasın daki boşluğu, sınanması gereken soı·ularla dohlurmayı zoı·ıuılu kılı yor. 191
da masrafların çoğalmasından dolayı hazinenin hiç bir matlubu ve ilerde de para tedarik eylemek ihtimali kalmamış olduğun dan, «Memalik-i Mahrusanın» bütün sekanesinden cebr-i istikraz suretiyle, para toplamasına karar verildi.» (27) Dış
borçlanmaya gelince, XVIII. yy. sonlarına doğru, Rusya ile olan savaşın getirdiği yenilgi ve İran savaşlarının başla-· masının getirdiği mali yükler, ı 783'de bir meclis toplantısı yapılmasını zorunlu kılıyor. Belin, bu meclis tartışmalarını şöyle anlatıyor:
«Hazinenin hali mütemadiyen hükümeti işgal ediyordu. Ef- ' rat, erzak ve levazım tedariki için iki seneden beri deniz ve kara kuvvetlerinin yeniden tesisi maksadı ile, mevhum tahsilat üzerinden büyük masraflar yapılmakta idi. Diğer tarafdan, darphanenin yalnız menbaaları tükenmiş olmakla kalmayıp, bin üçyüz kese de fazla sarfedilmiş va nihayet açık zuhuru, günün en büyük meselesi haline gelmişti. Bu hale çare bulmak üzere adet veçhile bir meclis aktedildi. Vukua gelen bir içtimada ilk defa olarak, harici istikraz kelimesinin telafuz edilmiş olması itibariyle cereyan eden müzakereler nazarı dikkati celbetmiştir. Muhasebe-i evvel, dost devletlerden ve daha iyisi bir dinden olması hesabı ile Fas hükümdanndan para alınması fikri mütaalasını serdetti. Defter emini ise bu teklife iştirak ederek, ceste ceste ödenmek üzere, Felemenk, Fransa ve İspanya devletlerinden, beş onbin kese akçe ödünç ·alınabileceğini ifade ~yledi. Meclisin diğer bir azası da, Bab?ı Ali ricalisinden dahili bir istikraz yapılmasını teklif veyahut Aydın eyaletinin sadrazarnlara muhassas olan bazı varidatını, «eshem veçhile ve mueccelatı mukadderesi ile berveçhi malikane furuht» olunursa, bir kaç bin kese hasıl olacağını ... beyan etti. Bu son teklif diğerlerinden daha nafi. telakki edilmekle kabul ve· ·Hattı Hüm~ yun» ile tasdik edildi.» (28) Görüleceği
üzere, önce dost kabul edilen aynı dine sahip ülkelerden dış borçlanmaya gidilmek istenmiş, ancak daha son. ra, zamanla özel mülkierin yaygınlaşmasına yol açacak olan, Mir-i topraklar ile Hasların, ömür boyu peşin ve bir kısmı da taksitle olmak üzere özel mülk halinde başkalarına uzun dönemli kiraya verilmesi yoluna gidilmiştir. İlk dış borçlanmaya. ise 1854'de Kırım savaşı dolayısı ile gidilecektir. (27)
M. Belin, a.g.e., s: 163 · 164.
(28) · :M. Bclin, a.g.c., s: 252- 253. 192
l
KAYNAK CA. Ö.L. Barkan, 1<0smanlı İmparatorluğu bütçelerine dair notlar~, l.F.M., Ekim ~953- Temmuz 1954, s: 238- 250. - - - , ~H. 933 - 934, M. 1527 - 1528 Mali yılına ait bir bütçe örneği~. l.F.M., 1953- 1954, s: 251- 329. - - - , ~H. 954- 955, M. 1547- 1548 Mali yılına ait bir Osmanlı bütçesi~, l.F.M., Ekim 1957 - Temmuz 1958, s: 219- 276. - - , ~H. 974·- '975, M. 1567 -1568, Mali yılına ait bir Osmanlı bütçesi~, l.F.M., 1957- 1958, s: 277- 311. - - - , ~Osmanlı İmparatorluğu bütçelerine dair notlar~, l.F.M., Ekim . 1955 - Temmuz 1956, s: 193 - 224. - - - , -«H. 1079- 1080, M. 1669- 1670 Mali yılına ait bir Osmanlı bütçesi ve ekleri~, l.F.M., 1955- 1956, s: 225- 303. - , -«1660 - 1661 tarihli Osmanlı bütçesi ve bir mukayesc~, l.F.M., 1955.-1956, s: 304-347. - - - , 1
M. Akdağ, -«Genel çizgileri ile 17. yy Türkiye tuı·ilıi~, A. U. DTCF - Tarih Araştırmaları Dcı·gisi, cilt lı, No: 6- 7, 1966. H. lslamoğlu, Ç. Keyder, «Osmanlı tarihi nasıl ~yazılmalı :~, Bir öqeri. . Toplum ve Bilim sayı : :l, 1975. l. Ortaylı~ «Türkiye ldme Tarihi», TODAlE- 197U. S. Divitçioğlu, «Asya üretim laı·zı ve Osmanlı toplumu», 1HtH. A.S. Akat:, ~
1978. A. Yalçın, «Türkiye iktisat taı·iJ~i, Osmanlı iktisadında büyüme ve gerile-
me süreci», 1979, s: 91- 117. T. Timur, «Kuruluş ve yükseliş döneminde, Osmanlı toplumsal düzeni,., A.U. SBFY, 1979.
. i
194
