SINING AT AGHAM NG PAG-AARAL NG DULA Introduksyon Ang dula ay isang paglalarawan ng buhay. Ayon nga kay Aristotle, isang pilosopong Griyego, ito ay imitasyon o panggagagad ng buhay. Kaya nga inaangkin ng dula ang lahat ng katangiang umiiral sa buhay ga ya ng mga tao at mga suliranin. s uliranin. Mahalagang sangkap sa buhay ng tao ang pagtataglay ng suliranin o problema sapagkat ito ang nagbibigay ng kulay sa buhay. Ang suliranin ay maaaring likas o umiiral at maaari ring likha lamang. Ang anyo ng dula ay ayon sa gumagalaw na tauhan at sa kanilang dayalogo o sinasabi.
Katuturan ng Dula Ang dula ay isa sa maraming maram ing paraan ng pagkukwento. Ito’y may tawag na hango sa salitang Griyego— Griyego —Drama – – nangangahulugang nangangahulugang gawin o ikilos (Rubel). Ito ay isang uri ng panitikang nahahati sa ilang yugto na maraming tagpo. Ang pinakamahalagang layunin ng panitikang ito ay itanghal sa tanghalan. Mauunawaan at matututuhan ng isang manunuri o kritiko ng panitikan ang ukol sa isang dula sa pamamagitan ng panonood. kap ng wika, damdamin at sining. Ito’y sinusulat Isang larawan ng buhay na sinasang kap
hindi upang sulatin at basahin lamang. Hinahabi ito upang itanghal at makaaliw.
- Consolacion Sauco Sinasabi ring ang dula ay isang uri ng sining na may layuning magbigay ng makabuluhang mensahe sa manonood (kung itinatanghal) o mambabasa (kung nakalimbag o isinaaklat) sa pamamagitan ng kilos ng katawan, dayalogo at iba pang aspekto na kaugnay ng sining na ito. Ito ay isang uri ng akdang may malaking bisa sa diwa at ugali ng isang bayan. Parang buhay na inilalarawan dito sa atin ang buti at sama ng isang bayan; ang mabuti ay upang pulutin at masama ay upang iwasan at di gawin. - Schiller at Madame De Staele Ang iba’t ibang manunulat ay may sarili rin o hiniram na pagbibigay katuturan sa dula. Bilang isang panitikan sinasabi ni Arthur Casanova na ang dula ay isa sa mga anyo ng panitikang naglalarawan ng mga damdamin at pananaw ng mga tao sa partikular na bahagi ng kasaysayan ng bayan. Ito ay sang uri ng akdang inilalarawan ng mga artista sa ibabaw ng tanghalan o entablado ang kaisipan at damdamin ng mayakda (Veneranda Lachica). Sinasabi naman ni Ruth E. Mabanglo na ito ay isang paglalarawan ng buhay, isang pangagagad sa buhay na binubuo ng mga tauhan. Ito ay isang uri ng akdang may malaking bisa sa diwa at ugali ng isang bayan.
MGA PAMAMARAAN NG PAGSUSURI NG DULA (TANGLAW NG WIKA AT PANITIKAN III)
1.
Bilang materyal – sinusuri ang aspeto ng istorya, mahalaga ang iskrip.
Sinusulat ang iskrip ng dula upang malaman ang mga sumusnod: banghay ng kwento, mga tauhan, kakaibang ideya o kaisipang napapaloob ditto, at tagpuan o kapaligiran
2.
Bilang teatro – mga bagay labas sa dula ang sinusuri nito tulad ng mga
sumusunod: direksyon, pagganap ng mga tauhan, pag-iilaw sa tanghalan, paglalapat ng mga tunog at aspektong teknikal
MGA ELEMENTO NG DULA
1.
Iskrip o nakasulat na dula. Ito ang pinakakaluluwa ng isang dula. Ang
lahat ng bagay na isasaalang-alang sa dula at nararapat na naaayon sa isang iskrip. Walang dula kapag walang iskrip. 2.
Gumaganap o Aktor. Ang mga aktor o gumaganap ang nagsasabuhay
sa mga tauhan sa iskrip. Sila ang nagbibigkas ng dayalogo, nagpapakita ng iba’t ibang damdamin at pinapanood na tauhan sa dula. 3.
Tanghalan. Anumang pook na pinagpasyahang pagtanghalan ng isang
dula ay tinatawag na tanghalan. Tanghalan din ang tawag sa kalsadang pinagtanghalan ng isang dula o ang silid na pinagtanghalan ng mga mag-aaral sa kanilang klase. 4.
Tagadirehe o Direktor . Ang direktor ang nagpapakahulugan sa isang
iskrip. Siya ang nag-iinterpret sa iskrip mula sa pagpasya sa itsura ng tagpuan, ng damit ng mga tauhan hanggang sa paraan ng pagganap at pagbigkas ng mga tauhan ay dumidepende sa interpretasyon ng direktor sa iskrip. 5.
Manonood. Hindi maituturing na dula ang isang binansagang pagtanghal
kung hind ito napanood ng ibang tao. Hindi ito maituturing na dula sapagkat ang layunin ng dula’y maitanghal at kapag sinasabing maitanghal dapat mayroong makasaksi o manood.
MGA SANGKAP NG DULA
1.
Tagpuan. Ito ay sumasaklaw sa panahon at lugar/ pook na pinagyarihan
ng aksyon. Kadalasang inilalarawan ito ng manunulat upang makatulong sa produksyon. Ang kaligiran ay mahalaga upang makita ng mambabasa ang pinagganapan ng kuwento.
2.
Tauhan. Sila ang gumaganap at sa buhay nila umiinog ang mga
pangyayari sa kuwento. Sila ang nagsasagawa ng kilos na ipinahihiwatig ng kanilang mga dayalogo. Sa kanilang pagsasalita lumilitaw ang mga butil ng kaisipang ibig palutangin ng sumulat at sa kanilang mga kilos naipadarama ang damdamin at saloobin. Inuuri ang mga tauhan ng dula batay sa kanilang tungkulin sa paglinang ng kwento.
Dramatis personae – mga tauhan ng drama na binubuo ng protagonista at antagonista
Bayani ng trahedya (tragic hero) – ang protagonista sa dulang trahedya
Confidant/confidante – sa kanya ibinubunyag ng pangunahing tauhan ang kanyang pinakapribadong pag-iisip at damdamin.
Foil – isang maliit na karakter na may kakaiba o taliwas na personalidad
na ang layunin ng manunulat at mabigyang-tuon ang pagkakaiba nito sa ibang tauhan. 3.
Kwento ng Dula. Ito ay maaaring bungang isip lamang o hango sa
totoong karanasan. Sa kasalukuyan, maaaring pagbatayan ang isang maikling katha o kaya ay nobela. Mayroon din namang pagkakataon na ang orihinal na dula, maikling kwento o kaya ang nobela ay nagiging batayan ng pelikula o kaya’y dulang pantelebisyon.
ASPEKTO NG KWENTO NG DULA
1. Diyalogo at Kilos. Ang dramatikong diyalogo ay masining, pili at pinatindi batay sa sitwayon. Hindi dapat kaligtaan ang pagiging natural sa pagsasalita. Ang pagsasalita ay may sariling katangian—tiig, bigkas, diin, bilis, lawak. Ang galaw ng kalamnan ng mukha, ng mga bisig, balikat, kamay at katawan hanggang paa mula pagpasok hanggang paglabas ng tanghalan ay mahalaga. May mga pagkakataong imiinumungkahi ng manunulat ang mga galaw sa bawat mahahalagang dayalog na higit na makapagpapalutang ng mensaheng nais ihatid. 2. Banghay. Ito ang basehan ng kayarian ng isang dula. Pinapanood ang mga kilos o aksyon na sadyang pinag-ugnay-ugnay upang mabuo ito. Masining na pagkakasunud-sunod ng magkakaugnay na pangyayari. Hinahati-hati ang buong banghay sa mga yugto o bahagi at ang bawat yugto ay sa mga tagpo o eksena. Gaano man kahaba o kaikli ang isang dula, dapat itong magtaglay ng paglalahad, suliranin, gusot at ang kawakasan. Ang suliranin o ang gusot ay ang pagtaas na ng aksyon na kinakailangan malutas sa pagtutunggalian ng mga tauhan. Ang huling bahagi ng dula ay ang resolusyon at wakas na bunga ng tunggalian ng mga tauhan o pwersa sa kapaligiran.
Ang banghay o mga mahahalagang pangyayari ay maaaring buuin ng mga sumusunod na bahagi. (Ihambing sa mga bahagi ng Maikling Kwento)
1.
Eksposisyon – Sa bahaging ito ipinakikilala ang mga karakter, nagsisimula
ang paglalarawang tauhan o karakterisasyon at nagpapasimuno ng aksyon. Kung minsan, isang pormal na prologo ang makikita sa unahan ng drama upang mailarawan ang tagpuan. 2.
Komplikasyon – Ipinakikilala
at
pinauunlad
ng
komplikasyon
ang
tunggalian. Nagaganap ito kapag ang isa o higit pang pangunahing tauhan ay nakaranas ng mga gusot o problema o kapag ang kanilang relasyon ay nagsisimulang magbagosaglit na paglayo o pagtakas ng mga tauhan sa suliraning nararanasan. 3.
Krisis – Nagaganap ang krisis sa panahon ng pinakarurok ng intensidad
ng damdamin at kadalasan ay kakikitaan ang desisyon ng maliwanag na tunggalian ng protagonista at ng antagonista. 4.
Pababang Aksyon at Kakalasan – Nag-uugat ito sa pagkawala ng kontrol
ng protagonista at ang pinal na catastrophe ay hindi na maiiwasan sa pagdating tulad ng nagaganap sa isang trahedya. Samantala, sa isang komedya, mga mga dumarating na di-inaasahang pangyayari (twists) na nagbibigay-daan sa drama upang magwakas nang masaya. 5.
Resolusyon – Sa sangkap na ito nalulutas, nawawaksi at natatapos ang
mga suliranin at tunggalian sa dula. Maaari rin itong magpakilala ng panibagong mga suliranin at tunggalian sa panig ng mga manonood.
MGA URI NG DULA SA PILIPINAS
1. Parsa. Nagdudulot ito ng katatwanan sa mga tagapanood sa pamamagitan ng paggamit ng eksaheradong pantomina, pagbobobo(clowning), mga nakakatawa, nakatutuwa, komikong pagsasalita na karaniwang isinasagawa sa mabilisan at di akmang layunin at si pagkakaunawaan. Gumagagamit din ito ng mga sitwasyong hindi makabuluhan at nagpapakita sa ugali ng tao na walang kontrol. 2. Komedya (mula sa Griyego – komos – magkatuwaan o magsaya). Naglalahad ng isang banghay sa sitwasyong nakahihigit kaysa parsa, higit na seryoso at kapanipaniwala, ngunit hindi naman sobra. Ang mga tauhan ay makikita sa lipunan ng mga indibidwal; maaaring sila’y pagtawanan o makitawa sa kanila na may pansin sa kanilang kalagayan o suliranin. Isang dramatikong epekto na humihikayat sa pagbabago ng lipunan, sapagkat ito ay tunay na salaming sosoyal.
3. Melodrama. Tumutukoy ito hindi lamang sa kawili-wiling misteryo, ngunit maging sa mga dulang may mapuwersang emosyon o damdamin na puno ng mga simpatetikong mga tauhan. Karaniwang gumagamit ito ng poetikong katarungan at humihikayat ng pagkaawa para sa mga propagandista at pagkamuhi para sa mga antagonista. Ito’y umaabot at sumasaklaw sa seryosong drama o dula na tinatawag na “drama” sa Ingles at sa t inatawag na dulang suliranin (problem play) na patungo sa trahedya. 4. Trahedya. Kumakatawan ito sa mga tauhan na ang lakas ng isip ay nakatuon sa kanilang kalikasan ng sariling moralidad at sila’y nagagapi sa mga puwersa o laban sa kanila. Ayon kay Aristotle, ang ganap na trahedya ay dapat gumagad sa mga kilos na nagkakaroon ng awa at takot. Ang pagkagapi ng trahikong protagonista ay di maiiwasan, di matatanggap, at nagkakabunga ng masakit na pagtanggi sa moral na imperpeksyon o kaya sa poetikong kawalang katarungan sa daidig. 5. Saynete. Ang layunin nito ay magpatawa ngunit ang mga pangyayari ay karaniwan lamang. Ang mga gumaganap ay tau-tauhan at nasa likod ng telon ang mga taong nagsasalita. Ito’y mayroon ding awitin.
MGA KOMBENSYON O KASUNDUAN NG DULA (Ang Bagong Filipino III) Ang kombensyon ay ang mga implicit o di-hayag na kasunduan ang mandudula at ang kanyang manonood sa isang tanghalan. Ito ay ang mga sumusunod. 1.
Ikaapat na Paladindingan (Fourth Wall) – ang ikaapat na dinding sa isang
entablado ay nakaharap sa mga manonood nang walang harang. 2.
Pagsasalita ng Tauhan – Minsan ay nagsasalitang patula ang mga tauhan
ngunit hindi tayo tumututol sapagkat nais itong gamitin ng may-akda sa kanyang dula. 3.
Ang panahon. Kung minsan ay mabilis ang pagpapalit ng panahon sa
isang dula o kaya nama’y napakabagal. Hindi tayo tumututol dito kapag nais itong gamitin ng may-akda. Narito ang ilan pang kombensyon ng isang dula.
Aside (bulong) – mga salitang binibigkas ng tauhan subalit hindi naririnig ng iba
pang tauhang gumaganap sa tanghalan.
Monologo (monolog/ue) – isang mahabang at tuluy-tuloy na pahayag na
nagsasaad ng iniisip at damdamin ng tauhan.
Soliloquy (soliloke) – isang mahaba at tuluy-tuloy na pahayag habang ang
tauhan ay nag-iisa sa tanghalan.
Mahahalagang Konsepto sa Dula 1.
Antagonista – ang
tauhang
sumasalungat
at
humahadlang
sa
protagonista upang matupad niya ang kanyang tungkulin o layunin 2.
Bayani
(hero/heroine)
-
ang
protagonistang
nakakuha
ng
ating
pagmammahal o paghanga. 3.
Bilog na tauhan – tauhang may iba’t ibang uri ng personalidad at tila ba
may buhay sa labas pa ng salaysay. 4.
Casting – ang pagpili ng mga gaganap sa dula.
5.
Catastrophe (sakuna) – ang pagtatapos ng isang trahedya. Galing ito sa
wikang Griyego na nangangahulugang “pababang kilos.” 6.
Deus ex machine – sa matatandang dula, ito ay ang pagbaba ng isang
diyos sa tanghalan upang iligtas ang protagonista sa kapahamakan. Kaya nga ito rin ang tawag sa anumang pangyayari na di-sinasadya o di-inaasahan na nagpapabago ng wakas ng isang dula. 7.
Direksyon sa tanghalan (stage direction) – ang paglalarawan ng pag-
uugali at pagkilos ng tauhan na hindi taglay ng mga dayalogo. Madalas ito nakasulat ng pahilig o nakapaloob sa panaklong. 8.
Dramatic irony – ito ay kadalasang bunga ng pagkakaiba sa pagitan ng
sinasabi at ginagawa. 9.
High comedy – komedya nakatuon sa matalinong pag-iisip batay na rin
sa pagiging malikhain ng banghal at kahusayan sa pananalita. 10.
In medias res – sa mga klasikong dula, ang pagsisimula sa kalagitnaan
ng salaysay. 11.
Karakter na istak (stock) – mga tauhang ang katangian ay eksaherado at
karaniwan na kumakatawan sa isang tipo o uri ng kalikasan ng tao. 12.
Katarsis (catharsis) – (mula sa Griyego – paglilinis) ang kaginhawahang
naramdaman matapos masaksihan ang isang masaklap na pangyayari sa dulang trahedya. Sinadya ni Aristotle na gamitin ang salitang ito upang tutulan ang pananaw ni Plato, isa ring pilosopong Griyego, na ang dula ay nagpapapakita ng kahiya-hiyang emosyon at masasamang pag-uugali. 13.
Katulong na mga tauhan (minor/supporting) – tumutulong sila sa
pagsusulong ng aksyon subalit hindi sila ang sanhi o biktima nito. 14.
Koro (chorus) – sa dulang Griyego, ito ay isang pangkat ng mga tauhan
na kumakanta o sumasayaw nang sabay-sabay. Sila rin ay nagbibigay ng komento sa aksyon ng mga pangunahing tauhan. 15.
Low comedy – komedya na nakatuon sa pinakamababang sense of
humor tulad ng pagtatawa sa mayroong pisikal na karamdaman o indignidad. 16.
Madulang aksyon (dramatic action) – anumang pagkilos ng tauhan sa
tanghalan na makapupukaw at makakukuha ng atensyon ng mga manonood.
17.
Pangunahing tauhan (central character) – ang protagonist sa dula. Kung
walang tahasang protagagonista at ito ay ikinalat sa iba’t ibang tauhan ito ay tinatawag na dula ng kapaligiran (plays of atmosphere) 18.
Proscenium – ang bahagi ng tanghalan na nasa harapan ng tabing. Ito
ang arkong naghihiwalay sa gumaganap at sa manonood. Ito ang karaniwang ayos ng mga awditoryum sa mga paaralan. 19.
Romantikong komedya – naglalarawan ng karaniwang pantahan o
pampamilyang sitwasyon o pangkasalukuyang pag-uugali. Ito ay nagsisimula sa isang magulong romantikong relasyon na nagtatapos sa isang masayang pagwawakas. 20.
Satira (Satire) – pinagiging katawa-tawa ang anumang bisyo ng tao o
kanyang kahangalan. 21.
Skit – isang impormal na pagsasanay sa dula na hindi kasing lalim o
kasinlawak ng ordinaryong dula 22.
Static characters – mga tauhang walang pagbabago sa buong yugto ng
naratibo. 23.
Tagpo/Eksena (Scene) – isang yunit ng aksyon na nagaganap sa isang
tiyak na oras at lugar. 24.
Tanghal – ang bahaging ito ang ipinanghahati sa yugto kung kailangang
magbago ng ayos ang tanghalan. 25.
Yugto (Act) – isang yunit ng aksyon sa dula at maaaring may ilang tagpo.
Ipinanghahati ito sa dula sa pamamagitan ng pagbababa ng tabing upang magkaroon ng panahong makapagpahinga ang mga nagsisiganap gayundin ang mga manonood.
