UNIWERSYTET ŚLĄSKI
PROCES KARNY Na podstawie podręcznika prof. K. Marszała
Notatki autorstwa -Artura Pytel
Notatki te mogą stanowić jedynie formę powtórki. Nie są głównym źródłem wiedzy w przygotowaniu do egzaminu, albowiem jest nim podręcznik, autora wskazanego powyżej. Mam nadzieję, że notatki pomogą Państwu w usystematyzowaniu wiedzy i lepszemu zrozumieniu przedmiotu. Polecam analizować zawartość tego pliku od końca, ponieważ tam też znajdziecie Państwo nowelizacje o które Nasz podręcznik nie został jeszcze wzbogacony. PS. Za nowelizacje dziękujemy. Pozdrawiam i życzę spokojnych świąt. Artur
2
DZIAŁ I ZAGADNIENIA WSTĘ WSTĘPNE POJĘCIE PROCESU KARNEGO przewidziany przez prawo zespół działań, które zmierzają do osiągnięcia oznaczonego skutku Proces prawny – przewidziany prawnego. Ze względu na kryterium przedmiotu procesu można wyodrębnić proces: karny, cywilny, administracyjny itp. Proces karny służy realizacji prawa p rawa karnego materialnego. – stanowi przewidziane prawem zachowanie organów państwowych i pozostałych uczestników, Proces karny – stanowi zmierzające do wykrycia i ustalenia czynu przestępnego i jego sprawcy oraz do wymierzenia mu kary lub zastosowania innych środków, albo w razie stwierdzenia braku przestępstwa, sprawstwa lub istnienia okoliczności wyłączających odpowiedzialność – do – do uniewinnienia oskarżonego.
proces karny jest obligatoryjną formą stwierdzenia winy określonej osoby z powodu popełnion ego przestępstwa. jedynie sąd sprawuje wymiar wymiar sprawiedliwości w toku procesu – jedynie
Nazwa „proces karny” może być używana w dwojakim znaczeniu: jako przewidziana prawem działalność określonych uczestników, odbywająca się w Proces konkretny – jako o konkretne przestępstwo lub przeciwko oznaczonej osobie (osobom) o konkretne przestępstwo,
oznaczonym procesie
Proces w znaczeniu ogólnym (abstrakcyjnym) – działalność (jej model) przewidziana w obowiązujących przepisach, mająca na celu wykrycie i ustalenie czynu, jego sprawcy oraz wymierzenie kary lub zastosowanie innych środków (model normatywny, postulowany).
W formalnym ujęciu – model ten ogranicza się do przepisów określających jego bieg W praktycznym ujęciu – bierze się pod uwagę przepisy prawne i czynniki mające wpływ na interpretację w procesie stosowania przepisów prawa procesowego (zwłaszcza wykładnię SN, TK)
R2 CEL PROCESU KARNEGO procesu karnego jest rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu . Celem ogólnym Art. 2. KPK wskazuje, że jego przepisy mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby: doprowadzić do wykrycia i pociągnięcia do odpowiedzialności karnej sprawcy przestępstwa i aby osoba niewinna nie poniosła takiej odpowiedzialności
ujawniać okoliczności sprzyjające popełnieniu przestępstwa p rzestępstwa
trafnie stosować kary i środki karne przewidziane w prawie karnym materialnym (forma realizacji prawa
karnego materialnego)
uwzględniać prawnie chronione interesy pokrzywdzonych – w razie jednoczesnego orzekania w procesie karnym w przedmiocie roszczeń cywilnych wynikających z popełnionego przestępstwa – osiąga się w ten sposób stan zadośćuczynienia za popełnione przestępstwo
zwalczać przestępczość i jej zapobiegać, umacniać poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego
tak ukształtować postępowanie karne, aby sprawca został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności – tej odpowiedzialności nie poniosła. karnej, a osoba niewinna – tej
rozstrzygać sprawy w rozsądnym terminie
Cele cząstkowe – są zsynchronizowane z Do celów cząstkowych procesu karnego należą np.:
celem
ogólnym,
cel postępowania przygotowawczego – określony – określony w art. 297 KPK cel postępowania odwoławczego – korekta – korekta wadliwych orzeczeń
3
umożliwiają
jego
osiągnięcie.
PRZEDMIOT I PODSTAWA FAKTYCZNA PROCESU KARNEGO 1. PRZEDMIOT PROCESU Przedmiot procesu karnego wg. L. Schaffa – to, co ma być dopiero w procesie ustalone i rozstrzygnięte. Przedmiotem procesu jest tu ta okoliczność lub przestępstwo (istniejące lub nieistniejące obiektywnie, na których byt powołuje się wersja oskarżenia. Przedmiot procesu karnego wg. M. Cieślaka – sprowadza się zawsze do jakiejś kwestii prawnej, której rozstrzygnięcie lub inne załatwienie jest zadaniem tego postępowania kwestię taką stanowią: odpowiedzialność karna i odpowiedzialność cywilna, jakie mogą obciążać osobę winną popełnienia przestępst wa
Zasadniczy przedmiot procesu karnego – kwestia odpowiedzialności prawnej określonej osoby ściganej za zarzucane jej przestępstwo. Ta kwestia nasuwa pytania: czy w ogóle popełniono przestępstwo, kto je popełnił, w jakiej postaci i jakie ma za za to ponieść konsekwencje prawne. Kwestia odpowiedzialności prawnej (wg. M.Cieślaka) wiąże się z procesową hipotezą tego czynu w postaci:
podejrzenia – określonego w postanowieniu o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia zarzutu – w postanowieniu o przedstawieniu zarzutów lub w akcie oskarżenia lub przypisania – w wyroku
Toczący się proces ma dopiero udzielić na pytanie, czy hipoteza ta jest zasadna. Jednak sam czyn, ani jego procesowa hipoteza nie są przedmiotem procesu. Przedmiot postępowania zostaje zwykle określony w akcie programowym danego postępowania (postanowienie o wszczęciu postępowania, postanowienie o postawieniu po stawieniu zarzutów, akt oskarżenia).
może on być modyfikowany w toku postępowania po stępowania
W zakresie procesu adhezyjnego jego przedmiotem jest kwestia odpowiedzialności cywilnej oskarżonego. Można też mówić o ubocznych przedmiotach postępowania w odniesieniu do np. postępowań uzupełniających. przedmiot procesu nie powinien ulegać zmianom w czasie biegu procesu. Niezmienność przedmiotu procesu – przedmiot W postępowaniu przygotowawczym niezmienność przedmiotu procesu ma charakter względny, gdyż w razie potrzeby zarzucenia podejrzanemu popełnienia innego przestępstwa lub czynu w zmienionej istotnie postaci wydaje się nowe postanowienie o przedstawieniu zarzutów. – oznacza, że niedopuszczalne jest orzeczenie o fragmentach tego samego Niepodzielność przedmi otu procesu – oznacza, przedmiotu w różnych procesach procesach
2)
PODSTAWA FAKTYCZNA PROCESU Kwestia odpowiedzialności określonej osoby za zarzucany jej czyn opiera się na dwóch d wóch podstawach
Podstawie faktycznej – którą stanowi stopień poinformowania organu procesowego o czynie przestępczym. Stanowi ona procesową hipotezę czynu zarzucanego oskarżonemu i jest ona w różny sposób określana w ustawie w zależności od etapu procesowego
Do wszczęcia postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu – wystarczające i konieczne jest istnienie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa (art. 303 KPK)
W śledztwie lub dochodzeniu konieczne jest - istnienie wystarczających danych, pozwalających na skierowanie postępowania przeciwko określonej osobie – konieczne jest aby przeprowadzone postępowanie dostarczyło Dla sporządzenia aktu oskarżenia – konieczne podstaw do jego wniesienia
w sprawach z oskarżenia prywatnego - (gdzie nie wymaga się postępowani a przygotowawczego) uproszczony akt oskarżenia winien wskazywać osobę, zarzucany jej czyn oraz odpowiednie dowody
Podstawie prawnej – tj. kwalifikacji prawnej czynu
4
ISTOTA PROCESU Istota procesu karnego należy do zagadnień spornych w literaturze. Dotych czasowy dorobek nauki wskazuje na różne teorie, m.in.: teoria dopatrująca się istoty procesu karnego przede wszystkim w systemie gwarancji procesowych – jako reakcji na samowolę organów państwowych teoria ujmująca istotę procesu karnego jako formy realizac ji prawa karnego materialnego teoria procesu jako stosunku prawnego (Oskar Bulow) – wg. jednych był to stosunek zachodzący między państwem (sędzią) a oskarżonym, wg innych także między stronami teoria procesu jako sytuacji prawnej (Goldschmidt) – traktuje proces jako sytuację prawną osoby w
stosunku do oczekiwanego wyroku.
Istotę procesu (w literaturze polskiej) da się określić za pomocą kilku, a nie jednej cechy. Najważniejszymi cechami wyrażającymi istotę procesu karnego jest to, że: stanowi on prawnie uczestników,
uregulowaną działalność procesową organów procesowych i innych jego
zmierzających do wydania rozstrzygnięcia w kwestii odpowiedzialności karnej określonej osoby
której to osobie zapewnia się prawo do obrony
a jednocześnie chroni się interesy pokrzywdzonego
aby końcowe rozstrzygnięcie odpowiadało dyrektywie prawdy i poczuciu sprawiedliwości
STRUKTURA PROCESU Statyka procesu karnego – nauka o strukturze procesu. W ramach statyki można wyodrębnić przede wszystkim:
uczestników procesu (organy procesowe, strony, przedstawiciele procesowi, pomocnicy procesowi, rzecznicy interesów i osobowe źródła dowodowe)
Kinetyka procesu karnego – nauka o ruchu procesowym. Do kinetyki procesu karnego zalicza się: fakty procesowe – w tym:
tok procesu karnego – który tworzą poszczególne fakty procesowe, rozgrywające się w czasie, stanowiące ogniwa biegu procesowego od jego zawiązania do zakończenia; można tu wyróżnić odcinki (od największych do najmniejszy ch)
czynności procesowe – zachowania uczestników procesu – zwłaszcza oświadczenia przybierające postać oświadczeń woli lub oświadczeń wiedzy (np. zeznań świadków) zdarzenia procesowe – występujące niezależnie od woli uczestników procesu (np. śmierć oskarżonego), a wywołujące skutek w prawie karnym pr ocesowym
stadia procesowe fazy procesowe podfazy procesowe mniejsze etapy
przebieg procesu ujmowany jako nurt procesowy
postępowanie w kwestii odpowiedzialności karnej – ten nurt może obejmować jeden przedmiot procesowy lub kilka. Wyodrębnia się: proces prosty – jeden czyn jednego oskarżonego proces złożony – wieloprzedmiotowy lub wielopodmiotowy; złożoność może być: przedmiotowa (łączność podmiotowa) – jednej osobie zarzuca się popełnienie kilku przestępstw podmiotowa (łączność przedmiotowa) – kilku osobom zar zuca się udział w jednym czynie podmiotowo-przedmiotowa (łączność podmiotowo -przedmiotowa) – proces toczy się
przeciwko kilku osobom o kilka czynów 5
postępowanie w kwestii odpowiedzialności cywilnej (tylko w procesie adhezyjnym, lub gdy orzeka się o odszkodowaniu majątkowym wynikającym z popełnionego przestępstwa)
rodzaje postępowań:
postępowanie samoistne – ma samodzielny byt, jest tokiem, w którym przebiega postępowanie w zakresie odpowiedzialności karnej lub cywilnej postępowanie pomocnicze – pełni rolę służebną w stosunku do postępowania samoistnego, pozwala na realizację celu postępowania samoistnego, np. postępowanie zabezpieczające, postępowanie ekstradycyjne
postępowanie właściwe postępowanie incydentalne – służy do rozstrzygania kwestii bocznych pojawiających się w ramach postępowania właściwego, np. postępowanie w zakresie wyłączenia sędziego lub postępowanie w zakresie zastosowania środka zapobiegawczego postępowanie pierwotne postępowanie uzupełniające – ma miejsce wówczas, gdy po zakończeniu procesu pojawia się potrzeba rozstrzygnięcia kwestii, która nie została załatwiona w postępowaniu pierwotnym, np. uzupełnienie wyroku
postępowanie zwyczajne – jest regułą dla postępowania samoistnego
postępowanie szczególne – niekiedy w przebiegu postępowania wprowadza się modyfikacje w zakresie formalizmu procesowego
postępowania odrębne – różnią się od postępowań samoistnych przewidzianych w KPK odrębną regulacją prawną, przedmiotem rozpoznania lub podmiotem, przeciwko któremu jest ono kierowane, np. postępowanie w sprawach o wykroczenia, o przestępstwa i wykroczenia skarbowe, postępowanie z nieletnimi
FUNKCJE PROCESU W procesie karnym, w zależności od nurtu procesowego wyróżnia się funkcje procesowe:
w zakresie odpowiedzialności karnej
ściganie karne – działania organów ścigania karnego (prokuratora lub innego organu ścigania) wykonywaną w śledztwie lub dochodzeniu, a także przed sądem w ramach oskarżenia (oskarżyciel publiczny) a także czynności wykonywane przez oskarżyciela posiłkowego i oskarżyciela prywatnego.
Jest to działalność celowa zmierzająca do wykrycia i ukarania rzeczywistego sprawcy przestępstwa, co powoduje, że w ramach ścigania muszą być podjęte czynności poszukiwania dowodów a następnie ich przeprowadzenia. Ujawnione okoliczności muszą być uwzględniane zarówno na korzyść jak i na niekorzyść oskarżonego. Przejawem funkcji ścigania w stadium likwidacyjno -wykonawczym jest zarządzenie wykonania kary oraz nadzoru nad jej wykonaniem.
obrona karna – reakcja na ściganie karne, stanowi działalność przeciwstawiającą się oskarżeniu, mającą na celu obronę interesów oskarżonego.
Obrona karna jest pełniona osobiście przez oskarżonego (wyjaśnienia oskarżonego, wnioski dowodowe, udział w czynnościach dowodowych, zaskarżenie decyzji procesowych), przez obrońcę, a także przez inne podmioty, np. oskarżyciela publicznego , który ma obowiązek działania także na korzyść oskarżonego (art. 425 par. 4 KPK).
rozstrzyganie – organami rozstrzygającymi w postępowaniu przygotowawczym są organy ścigania, w postępowaniu jurysdykcyjnym – sąd, niekiedy w kwestiach incydentalnych – prezes sądu, przewodniczący składu sędziowskiego lub sąd we zwany. Proces decyzyjny obejmuje: ustalenia faktyczne na podstawie postępowania dowodowego 6
zastosowanie normy prawnej o ustalonych faktów (kwalifikacja prawna)
zastosowanie konsekwencji prawnych wynikających z przyjętej kwalifikacji prawnej
wykonanie rozstrzygnięć – działalność która ma na celu wykonanie wydanego rozstrzygnięcia, chyba, że nie nadaje się ono do wykonania. Organami uprawnionymi są podmioty wymienione w art. 2 KKW, m.in. sąd pierwszej instancji, sąd penitencjarny, prezes sądu lub upoważniony sędzia, sędzia penitencjarny, dyrektor zakładu karnego, aresztu śledczego, sądowy kurator zawodowy i in.
w zakresie odpowiedzialności cywilnej dochodzenie roszczeń cywilnych – jest wypełnione działaniem pokrzywdzonego lub innej osoby
pokrzywdzonej
obrona przed dochodzonymi roszczeniami cywilnymi – odpowiednik obrony karnej; oskarżony występuje tu jednocześnie w roli cywilnie pozwanego. Obrona może być wykonywana osobiście przez oskarżonego lub jego obrońcę
rozpoznanie i rozstrzyganie w kwestii odpowie dzialności cywilnej – w zakresie odpowiedzialności cywilnej należy do sądu
GWARANCJE PROCESOWE Gwarancje procesowe – środki urealniające oznaczone prawa i interesy w procesie karnym tak, aby prawa te nie były tylko hasłami bez pokrycia. Środki te powinny płynąć z ustawy albo dać się wyinterpretować z ustawy. Im więcej przewiduje się środków do realizacji oznaczonych praw i interesów, tym bardziej realna staje się ich realizacja.
Oznaczone prawa, które zabezpieczono odpowiednimi gwarancjami, związane są z określonymi podmiotami procesowymi, np. z osobą oskarżonego. Gwarancję prawa do obrony oskarżonego można tu ocenić ze względu na to, jak to prawo jest zabezpieczone różnego rodzaju środkami prawnymi. Gwarancje procesowe mogą też chronić ogólniejsze interesy, np. interesy wymiaru sprawiedliwości. Wśród gwarancji procesowych o szczególnym znaczeniu dla procesu karnego można więc wyróżnić te, które:
Chronią interesy wymiaru sprawiedliwości , np. dyrektywa prawdy, swobodna ocena dowodów, kolegialność sądów, niezawisłość sędziowska, wyłączenie sędziego itp., Chronią prawa oskarżonego w procesie karnym , np. domniemanie niewinności oskarżonego, prawo do obrony, zakaz reformationis in peius i in.
Przy kolizji interesów ustawodawca musi dokładnie wyważyć sprzeczne interesy i zastosować rozstrzygnięcie na rzecz dobra wyższego.
PRAWO KARNE PROCESOWE I JEGO FUNKCJE Przez prawo karne procesowe - zespół przepisów regulujących proces karny – stanowi system prawny – uporządkowany ogół norm dotyczących procesu karnego. System ten jest autonomiczny – przewidujący pełne unormowanie, nie odwołujący się do innych systemów (prócz przypadków wyraźnie określonych np. w procesie adhezyjnym).
Prawo karne procesowe – określa proces karny w sensie postulowanym, w tym podmioty w nim występujące oraz poszczególne czynności (ogniwa). Temu postulowanemu wzorcowi wirtualnemu powinien być podporządkowany każdy poszc zególny, konkretny proces karny. wzorzec obligatoryjny – co oznacza, że musi on być przestrzegany w każdym pojedynczym indywidualnym procesie karnym. Ustalenie winy oskarżonego jest możliwe tylko i wyłącznie w procesie Jest to
karnym, który regulowany jest prawem karnym pr ocesowym.
Prawo karne procesowe w znaczeniu węższym – obejmuje wyłącznie przepisy regulujące bieg samego procesu.
Prawo karne procesowe w znaczeniu szerszym – oprócz przepisów regulujących bieg procesu obejmuje przepisy dotyczące ustroj u organów procesowych. 7
Funkcje prawa karnego procesowego :
Funkcja porządkująca – polega na koordynacji procesu karnego tak aby mógł przebiegać sprawnie i bez zahamowań Funkcja zabezpieczenia celów – prawo karne procesowe stanowi system norm celowościowyc h, wytyczających najlepszy jego tok, pozwalający na zrealizowanie celu do którego dąży Funkcja gwarancji interesów uczestników procesu – w razie braku prawnego uregulowania, interesy uczestników procesu nie mogą być uzależnione od woli organów procesowych. Istnieje konieczność uregulowania praw i obowiązków uczestników procesowych.
ŹRÓDŁO PRAWA KARNEGO PROCESOWEGO Źródłami prawa karnego procesowego są - źródła powszechnie obowiązujące w RP, a więc: Konstytucja RP, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia. Jednak przepisy wykonawcze nie mogą regulować praw i obowiązków uczestników procesu karnego, stosowania środków karnoprocesowych. Źródłem prawa procesowego nie jest zwyczaj ani wykładnia sądowa, jednak orzeczenia TK mają moc powszechnie obowiązującą. Prawo karne procesowe zawiera przede wszystkim ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego. Ponadto m.in.:
ustawa z dnia 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego ustawa z dnia 23 czerwca 1973 r. o opłatach w sprawach karnych ustawa z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabroni one pod groźbą kary ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych
oraz w kilkunastu rozporządzeniach wykonawczych do Kodeksu postępowania karnego
SZCZEGÓLNE KWESTIE WYKŁADNIE PRZEP ISÓW KPK Wykładnia w procesie stosowania prawa – działalność interpretacyjna polegająca na ustaleniu właściwego znaczenia przepisów prawnych.
Do szczególnych kwestii wykładni, powstających tylko w zakresie wykładni prawa karnego procesowego należy analogia. Potrzeba posługiwania się analogią pojawia się wówczas, gdy stwierdza się istnienie luki w prawie, kiedy system prawa jest niezupełny i nie można rozstrzygnąć danej kwestii na podstawie norm należących do tego systemu.
analogię uznaje się za niedopuszczalną. Jej zakaz wynika z definicji przestępstwa przewidzianej w art. 1 k.k. – za pomocą analogii nie można rozszerzać dyspozycji czynów objętych zakazami prawa karnego materialnego. Nie można jednak wykluczyć stosowania analogii na korzyść oskarżonego w pozostałym zakresie. W prawie karnym materialnym
W procesie karnym, w przypadku wystąpienia sytuacji wyraźnie w prawie karnym procesowym nie unormowanych – możliwe są dwa rozwiązania:
Wstrzymać
proces i zwrócić się do ustawodawcy o wydanie stosownego przepisu (brak tu jednak podstawy prawnej, bo organy ścigania ani sądy nie posiadają inicjatywy ustawodawczej) W razie stwierdzenia rzeczywistej luki w ustawie karnej procesowej zastosowanie przepisu podobnego.
– zapełnić ją poprzez analogiczne
Stosując analogię trzeba mieć na uwadze pewne ograniczenia :
Nie rozciągać przepisów wyjątkowych na sytuacje wyraźnie w nich
8
nie przewidziane
Nie
stosować analogii, jeżeli miałoby to prowadzić do ograniczenia lub pomniejszenia uprawnień stanowiących gwarancje proceso we jej uczestników
Nie rozszerzać przepisów określających stosowanie środków przymusu w procesie karnym
Nie
należy stosować analogii na niekorzyść oskarżonego w odniesieniu do przepisów, które są dla oskarżonego niekorzystne
OBOWIĄZYWANIE PRAWA KARNEGO PROCESOWEGO W MIEJSCU W zakresie obowiązywania prawa karnego procesowego w miejscu ma zastosowanie reguła terytorialności. Oznacza to, że prawo karne procesowe obowiązuje na całym terytorium RP. Do rozszerzonego obszaru RP należą pokłady polskich statkó w wodnych lub powietrznych.
Poza obszarem RP prawo karne procesowe stosują przedstawiciele dyplomatyczni i konsularni za granicą w razie dokonywania czynności w ramach pomocy prawnej. Prawo karne procesowe ma zastosowanie także gdy organ RP dokonuje czynności procesowej na terenie obcego państwa za jego zgodą, a także w razie udzielenia pomocy prawnej przez sąd pub prokuratora RP na żądanie sądu lub prokuratora obcego państwa.
Wyjątki od obowiązywania prawa karnego procesowego na terytorium RP:
W razie udzi elenia pomocy prawnej na żądanie sądu lub prokuratora stosuje się prawo polskie, ale należy
uczynić zadość życzeniu tych organów i przy dokonywaniu czynności – zastosować szczególny tryb postępowania lub szczególną formę, jeśli nie jest to sprzeczne z zasadami porządku prawnego
Świadek lub biegły nie będący obywatelem polskim wezwany z zagranicy, jeżeli stawi się dobrowolnie przed sądem nie może być ani ścigany ani zatrzymany, ani też tymczasowo aresztowany. Nie można także w stosunku do niego wykonywać kary orzeczonej za takie przestępstwo.
W CZASIE Jeżeli zmiany prawa karnego procesowego dokonano po popełnieniu przestępstwa, ale przed wszczęciem procesu – mają zastosowanie te przepisy, które obowiązują w czasie wszczynania procesu. W prawie karnym proceso wym
przyjmuje się ogólną regułę, że mają zastosowanie przepisy obowiązujące w czasie trwania procesu, a więc przepisy podlegające stosowaniu. Gdy nastąpi zmiana ustawodawstwa karnego procesowego w czasie trwania procesu możliwe są dwie sytuacje:
Nowa ustawa nie zawiera przepisów przejściowych – trzeba wtedy stosować ustawę nową, od czasu wejścia jej w życie. Nowe przepisy chwytają w locie toczące się postępowanie, a będące w toku postępowanie powinno być przestawione na tory określone nową ustawą. Czynności procesowe, dokonane w czasie obowiązywania starej ustawy, nie wymagają powtórzenia, chyba, że taki obowiązek wynikałoby z nowej ustawy Nowa ustawa przewiduje przepisy przejściowe – przepisy przejściowe w pewnym zakresie pozostawiają z mocy przepisy dotychczas obowiązujące. Na tej podstawie dotychczasowe przepisy będą współobowiązywać z przepisami nowymi. Przepisy ustawy dotychczasowej mogą być stosowane tylko w zakresie, w jakim zostały zachowane na podstawie przepisów przejściowych.
STOSUNEK KPK DO KK Prawo karne materialne – dziedzina prawa, która określa czyny przestępne oraz ustala zasady odpowiedzialności za nie, jak również kar lub innych środków wobec ich sprawców. Prawo karne procesowe – zespół przepisów regulujących działalność organów ścigania karnego i wymiaru sprawiedliwości, jak również uprawnienia i obowiązki pozostałych uczestników procesu karnego.
9
K.k. zawiera przepisy prawa karnego materialnego, a K.p.k. przepisy prawa karnego procesowego. Od tej reguły
istnieją jednak wyjątki. W kodyfikacji prawa karnego materialnego mieszczą się przepisy o charakterze procesowym
i
O charakterze określonego przepisu (materialny czy procesowy) decyduje nie jego umiejscowienie
odwrotnie. lecz to , co
jest przedmiotem jego regulacji.
Prawo karne procesowe pełni rolę służebną wobec prawa karnego materialnego. Jest ono obligatoryjnym wzorcem – co oznacza, że ustalenie naruszenia prawa karnego materialnego jak i konsekwencje kryminalne za to naruszenie mogą być orzeczone tylko w drodze procesu karnego i tylko przez sąd. Jest to jedyna droga, na której może być realizowane zagrożenie karne związane z naruszeniem normy karno materialnej. Prawo karne procesowe musi być dostosowane do potrzeb prawa karnego materialnego.
Niekiedy z przyczyn pro cesowych (prawa karnego procesowego) prawo karne materialne nie może zostać zrealizowane, albo jego realizacja ulega określonym ograniczeniom, np.:
Przepisy
regulujące immunitet dyplomatyczny - rezygnacja państwa na zasadzie wzajemności z karania określonych kategorii osób
Zakaz reformationis in Pius
Zakaz ne bis in idem
TENDENCJE ROZWOJOWE PROCESU W sytuacji wzrastającej przestępczości i niewydolności organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości poszukuje się nowych rozwiązań, które mogły by zapewnić skuteczniejszą walkę z przestępczością. Kierunkiem tych rozwiązań jest koncepcja konsensualizmu – porozumiewania się stron co do ostatecznego wyniku prowadzonej sprawy karnej oraz rezygnacji z długotrwałych i uciążliwych postępowań dowodowych w sprawie.
Postępowanie mediacyjne z 10 stycznia 2003 r. przyjęła możliwość wydania rozstrzygnięcia końcowego wynegocjowanego przez strony w ramach porozumienia. Strony, zwłaszcza prokurator i pokrzywdzony z jednej strony, a oskarżony i jego obrońca z drugiej strony mogą negocjować o ostateczny wynik w zakresie rozstrzygnięcia w przedmiocie Nowela KPK
procesu.
przewiduje odrębne postępowanie pomocnicze w postawi postępowania mediacyjnego. Postępowanie mediacyjne może być prowadzone tylko w sprawach występek zagrożony karą nieprzekraczającą 10 lat pozbawienia wolności, o ile okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości a postawa oskarżonego wskazuje, że cele postępowania zostaną osiągnięte. W celu przeprowadzenia takich negocjacji KPK
sąd, a w postępowanie przygotowawczym prokurator, może z inicjatywy lub za zgodą pokrzywdzonego i oskarżonego skierować sprawę do postępowania mediacyjnego. Zgodnie z art. 23a par. 1 KPK
Jednak postępowanie oparte na konsensualiźmie w praktyce musi być wyważone, aby pokrzywdzony nie doznawał od oskarżonego dalszych upokorzeń. Postępowanie mediacyjne nie powinno trwać dłużej niż 1 miesiąc, a okresu tego nie wlicza się do czasu trwania postępowania przygotowawczego. Po przeprowadzeniu postępowania mediacyjnego sporządzane jest sprawozdanie z jego przebiegu i wyników.
Na tej podstawie prokurator może wystąpić do sądu z wnioskiem o warunkowe umorzenie postępowania albo z wnioskiem zamieszczonym w akcie oskarżenia o wydanie wyroku skazującego o treści uzgodnionej w postępowaniu mediacyjnym. W postępowaniu sądowym może ponadto dojść do dobrowolnego poddania się karze przez oskarżonego, bez potrzeby prowadzenia postępowania dowodowego, zwykle w następstwie negocjacji między stronami.
10
DZIAŁ II ZASADY PROCESU KARNEGO R2 Z. HUMANITARYZMU Art. 30 – Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Art. 40 – Nikt nie może być poddany torturom, ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania ka r cielesnych. W tej dyrektywie mieszczą się zawarte w prawie międzynarodowym zakazy: - stosowania tortur - nieludzkiego traktowania - poniżającego traktowania
Poniżające traktowanie nie może wynikać z : płci, rasy, koloru skóry, języka, religii, przekonań politycznych, pochodzenia narodowego lub społecznego, przynależności narodowej, majątku, lub jakichkolwiek innych przyczyn.
Wewnętrznym mechanizmem zabezpieczającym zachowanie zasady humanitaryzmu jest publiczność rozpraw oraz zasada domniemania niewinności i zasada prawa do obrony w procesie karnym.
R3 Z. USTROJOWO – ORGANIZACYJNE
Z. SĄDOWEGO WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI Wymiar sprawiedliwości w RP jest monopolem sądów, a mianowicie Sądu Najwyższego, SP, SA oraz SW. Sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości w zakresie nie należącym do SA, SW, SN. Główną funkcją wymiaru sprawiedliwości jest bowiem stosowanie prawa. W prawie konstytucyjnym podkreśla się, że wymiar sprawiedliwości oznacza działalność polegającą na wiążącym rozstrzyganiu sporów o prawo, w których przynajmniej jedną ze stron jest jednostka lub inny podobny podmiot. Wymiar sprawiedliwości stanowi imperatywną działalność sądów polegającą na wymierzeniu kar bądź rozstrzyganiu konfliktów prawnych lub spraw niekonfliktowych w sferze podstawowych praw i wolności obywateli w celu zabezpieczenia i zrealizowania obowiązujących przepisów prawa. Wymiaru sprawiedliwości nie wolno powierzać organom należącym do władzy wy konawczej lub ustawodawczej.
Z. PRAWA DO SĄDU Oznacza z jednej strony prawo jednostki dostępu do sądu, a z drugiej strony wymaga, aby sprawę rozpoznał ustanowiony przez ustawę właściwy, niezależny i bezstronny sąd. Duże znaczenie dla kształtowania się zasady prawa do sądu w Polsce miało prawo traktatowe, a zwłaszcza dwie ratyfikowane konwencje: Międzynarodowy Pakt praw obywatelskich i politycznych praz Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Obie normy na podstawie art. 91 ust. 1 Konstytucji stały się częścią krajowego porządku prawnego .
Dla wymagania, aby sprawę karną rozstrzygał sąd, nie wystarcza, aby taki organ był nazwany sądem. Musi spełniać następujące kryteria: - niezależny od egzekutywy i od stron postępowania - złożony z sędziów - przy istnieniu gwarancji praworządności postępowania
11
Sąd ten ma być organem ustalonym przez ustawę. Ma być niezawisły tzn. niezależny zarówno od władzy wykonawczej, jak i od stron sporu procesowego oraz bezstronny. Ustalone reguły dotyczą postępowania sądowego, co oznacza, że nie obejmują postępowania przygotowawczego.
Art. 45 ust. 1 – Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd Art. 77 ust. 2 – Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw, otwierając drogę sądową każdej jednostce w razie naruszenia jej wolności lub praw. Zdaniem TK na prawo do sądu składają się w szczególności: - prawo dostępu do sądu - prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury - prawo do wyroku sądowego TK wskazuje także na art. 77 ust. 2 Konstytucji RP . Zawiera on skierowany do ustawodawcy zakaz stosowania przepisów, które zamykałyby komukolwiek drogę sądową do dochodzenia naruszonych wolności i praw.
Z . UDZAŁU CZYNNIKA SPOŁECZNEGO Jest wyrazem demokratyzmu. Stanowi formę udziału obywateli w zarządzaniu państwem, formę współdecydowania o istotnych sprawach innych obywateli.
Udział czynnika społecznego może przejawiać się: - w składzie organu wydającego rozstrzygnięcia - w udziale w procesie podmiotów reprezentujących interes społeczny - w dostępie obywateli do odbywanyc h publicznie rozpraw Najważniejsze znaczenie ma jednak udział czynnika społecznego w składzie organu rozstrzygającego (sądu).
Można wyodrębnić następujące modele: - organy sądowe złożone wyłącznie z urzędników - wyłącznie z czynnika społecznego - częściowo z urzędników i częściowo z czynnika społecznego System sądów złożony wyłącznie z urzędników zapewnia fachowość oraz centralizm władzy. Ujemną stroną tego rozwiązania jest obawa popadania sędziów – urzędników w rutynę w załatwianiu spraw i braku należy tej społecznej oceny rozstrzyganych sytuacji konfliktowych. Udział czynnika społecznego zwiększa demokratyzm postępowania zapewnia lepszą ocenę rozstrzyganego konfliktu, popartą doświadczeniem życiowym przedstawicieli różnych środowisk zawodowych. Ujemną stroną tego systemu jest brak należytego przygotowania zawodowego czynnika społecznego w zakresie rozstrzygania spraw karnych. Ustawodawcy najczęściej wybierają jednak rozwiązanie pośrednie, odpowiadające się za mieszanym modelem składu sądu.
We współczesnych ustawodawstwach udział czynnika społecznego w składach orzekających sądów przybiera postać: - sądu przysięgłych - sądu ławniczego Sąd przysięgłych – czynnik społeczny tworzy ławę przysięgłych, która wydaje werdykt co do winy lub niewinności oskarżonego. Sędzia zawodowy przewodniczy rozprawie on stosuje kwalifikację prawną oraz wymierza karę. Ława obraduje bez udziału sędziego. System ten oddziela sędziego prawa od sędziego faktu. Forma ta zapewnia szeroki demokratyzm w postępowaniu sądowym. Sad ławniczy – ławnik staje się zarówno sędzią faktu, jak i sędzią prawa, równoprawnym z sędzią zawodowym. Konstytucja RP, problemu udziału obywateli w wymiarze sprawiedliwości jednoznacznie nie rozstrzyga, odsyłając do regulacji ustawowej.
Art. 4 par. 1 USP – w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości obywatele biorą udział przez uczestnictwo ławników w rozpoznawaniu spraw przed sądem w pierwszej instancji, chyba że ustawy stanowią inaczej.
12
Art. 3 KPK – w granicach określonych w ustawie, postępowanie karne odbywa się z udziałem czynnika społecznego. Ławnicy pochodzą z wyborów. Ławników do sądów okręgowych oraz sądów rejonowych wybierają rady gmin, których obszar jes t objęty właściwością tych sądów, w głosowaniu tajnym. Kandydatów na ławników zgłaszają radom gmin prezesi sądów, stowarzyszenia, organizacje i związki zawodowe, zarejestrowane na podstawie przepisów prawa oraz co najmniej 25 obywateli mających czynne prawo wyborcze, zamieszkujących stale na danym terenie w terminie do dnia 31 lipca ostatniego roku kadencji, w trybie który określi Prezydent RP. Zasadą jest udział ławników w pierwszej instancji. Sądy drugiej instancji oraz SN orzekają w składach sędziów zawodowych, gdyż tutaj większą rolę odgrywa przygotowanie zawodowe sędziego. Ławników pozostawiono jedynie w sprawach o zbrodnie oraz w sprawach zagrożonych karą dożywotniego pozbawienia wolności.
Z. NIEZAWISŁOŚCI SĘDZIOWSKIEJ Art. 178 ust. 1 Konstytucji – sędziowie w sprawowaniu swego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom.
Podmiotowo zakresem niezawisłości sędziowskiej objęci są sędziowie zawodowi oraz ławnicy. Zasada niezawisłości stanowi dyrektywę nakazującą sędziemu orzekani e na podstawie Konstytucji RP, ustawy i swego wewnętrznego przekonania, co oznacza, że oprócz ustawodawcy nikt nie może wpływać na sędziego w sprawowaniu przez niego wymiaru sprawiedliwości. Zasada ta zakłada że sędzia stosujący ustawy orzeka według swego wewnętrznego przekonania i nikt nie może wpływać na niego w zakresie rozstrzygania spraw, ani go w tej funkcji zastępować. Sędzia powinien być wolny od wpływu czynnika zewnętrznego w całym przebiegu procesu karnego. Nakłada ona na sędziego obowiązek samodzielnego rozstrzygania wszelkich kwestii dotyczących wykładni obowiązujących przepisów prawa oraz wartości i wiarygodności przeprowadzonych dowodów.
Niezawisłość sędziowska oznacza: - zakaz wywierania jakiegokolwiek wpływu na sędziego co do kierunku rozpoznania sprawy lub treści orzeczeń, które ma wydać - niezależność w rozstrzyganiu nasuwających się wątpliwości - niezależność w wydawaniu wszelkich rozstrzygnięć - brak odpowiedzialności karnej i dyscyplinarnej Sędzia jest jednak związany zarówno ogólnie przyjętymi regułami wykładni prawa jak i zasadami logicznego myślenia. Sędziego w zasadzie nie wiążą orzeczenia innych sądów, ani wyrażone w nich poglądy, chyba że ustawa postanawia inaczej, np.: - S ędziego nie obowiązują
rozstrzygnięcia innego sądu zapadłe w innej sprawie, chyba że są to orzeczenia sądu kształtującego prawo lub stosunek prawny - Sąd ponownie sprawę rozpoznający jest związany zapatrywaniem prawnym i wskazaniami sądu odwoławczego co do dalszego postępowania - Rozstrzygnięcie danego zagadnienia uchwałą SN jest wiążące - Uchwały SN nie związane z konkretną sprawą, rozstrzygające kwestie prawne, wywołujące rozbieżności w orzecznictwie, jeżeli stanowią zasadę prawną, posiadają pewien zakres wiązania, zwłaszcza w obrębie SN
Zakres przedmiotowy niezawisłości sędziowskiej – trzeba dokonać rozróżnień między czynnościami sędziego należącymi do sfery jurysdykcji a czynnościami w zakresie administracji sądowej. Niezawisłość obejmuje wyłącznie te czynności sędziego, które zalicza się do zakresu jego jurysdykcji. Niezawisłością nie są objęte czynności w zakresie administracji sądowej. Do grupy gwarancji ustrojowych należy zaliczyć: - odpowiedni poziom etyczno – moralny - odpowiednie przygotowanie zawodowe - stałość zawodu - niepołączalność stanowiska - materialna niezależność - immunitet sędziowski 13
- samorządność sędziowska
Gwarancje procesowe niezawisłości: - kolegialność składu - jawność rozpraw - swobodna ocena dowodów - tajność narady
Z. RZETELNEGO PROCESU „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą, przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie”
Zasada rzetelnego procesu w przebiegu procesu karnego oznacza konieczność: - zachowania równości broni - zapewnienie oskarżonemu prawa do obrony oraz posiadania tłumacza - zachowania lojalności organów procesowych wobec uczestników postępowania - rozstrzygnięcie w rozsądnym terminie Zachowania lojalności organów procesowych wobec uczestników postępowania – mieści w sobie zakaz wprowadzania w błąd w jakikolwiek sposób uczestnika procesu, a z drugiej strony nakaz udzielania informacji nie tylko w sytuacjach wyraźnie w ustawie przewidzianych, ale także w każdym przypadku, gdy to może mieć dla niego znaczenie procesowe, z którego może nie zdawać sobie sprawy, zwłaszcza gdy działa bez pomocy adwokata.
Na organie procesowym prowadzącym proces obowiązek udzielania uczestnikom postępowania informacji prawnej.
Art. 300 KPK – przed pierwszym przesłuchaniem podejrzany powinien być pouczony o przysługujących mu uprawnieniach oraz o obowiązkach i konsekwencjach określonych wymienionymi przepisami. B rak takiego pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla osoby, której to dotyczy. Po ogłoszeniu lub przy doręczeniu orzeczenia należy pouczyć uczestników procesu o przysługującym im prawie, terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia lub o tym, że orzeczenie nie podlega zaskarżeniu. Istnieje również ogólne pouczenie podejrzanego przed pierwszym przesłuchaniem o jego uprawnieniach; pouczenie to powinno mieć postać pisemną. Art. 16 par. 2 KPK – organ postępowania powinien ponadto w miarę potrzeby udzielać uczestnikom informacji o ciążących obowiązkach i przysługujących im uprawnieniach także w wypadku, gdy ustawa wyraźnie tego obowiązku nie ustanawia. Zasada ta wymaga też, aby proces był przeprowadzony w rozsądnym terminie, tzn. aby nie był przewlekły i stwarzał dla oskarżonego niewinnego możliwość zrehabilitowania się.
Z. KOLEGIALNOŚCI SĄDÓW Dotyczy obsady składu sądu. Przeciwieństwem jej jest jednoosobowy skład sądu. Rozstrzygnięcia kolegialne są bardziej demokratyczne. Zapewniają wszechstronne rozpoznanie sprawy, co zmniejsza niebezpieczeństwo niedokładności lub błędów. Wzmacnia autorytet organu. Posiada większą wagę moralną. Zwiększa niezawisłość organu rozstrzygającego , który jest bardziej odporny na wszelkie „uboczne wpływy”. Zasada ta odnosi się do sądów, nie dotyczy organów ścigania.
Art. 28 par 1 KPK – na rozprawie głównej sąd orzeka w składzie jednego sędziego poza wyjątkami określonymi ustawą. Skład ławniczy występuje w sprawach o zbrodnie ( 1 sędzi + 2 ławników ) o przestępstwa zagrożone karą dożywocia ( 2 sędziów + 3 ławników ) Sąd pierwszej instancji może postanowić o rozpoznaniu sprawy w składzie trzech sędziów ze względu na szczególną zawiłość. W postępowaniu apelacyjnym i kasacyjnym sąd orzeka w składzie trzech sędziów z wyjątkami
14
Z. BEZSTRONNOŚCI Organy procesowe są zobowiązane do zachowania bezstronnego stosunku do sprawy i uczestników procesu. Odnajdujemy tu zakaz stronniczości czyli sprzyjania jednej ze stron i odnoszenia się z niechęcią do drugiej z nich. Dotyczy ona wszystkich sędziów sądów powszechnych, SW, SA, SN.
Gwarancją obiektywizmu sądu jest instytucja wyłączenia sędziego. Mamy tutaj dwie grupy: a) Wyłączenie z mocy prawa (art. 40 KPK) b) Wyłączenie na wniosek, kiedy istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłoby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie (art. 41 KPK) Zasada ta dotyczy również oskarżyciela publicznego, jak i organy postępowania przygotowawczego, albowiem przepisy o wyłączeniu sędziego mają odpowiednie zastosowanie do prokuratora, osób prowadzących postępowanie przygotowawcze oraz do innych oskarżycieli publicznych. Po drugie wszystkie organy prowadzące postępowanie karne są zobowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść jak i na niekorzyść oskarżonego.
Z. KONTROLI Kontroli podlega działalność organów procesowych i jej rezultaty, zwłaszcza w odniesieniu do decyzji.
Kontrola spełnia dwie funkcje: a) Funkcja prewencyjna – sprzyja poprawności działania organów procesowych, gdyż organ wydający decyzje lub dokonujący innej czynności może przewidywać, że w przeciwnym razie jego decyzja zostanie uchylona lub zmieniona albo orzeczenie zostaną in ne skutki naruszenia prawa w ramach przeprowadzonej kontroli. b)
Funkcja korekcyjna – polega na tym, że wadliwe czynności lub decyzje ulegają reformowaniu czyli decyzje wadliwe uchyleniu lub zmianie, a czynności najczęściej zostają powtórzone zgodnie z obowiązującymi przepisami lub odpowiednio uzupełnione.
Z punktu widzenia dokonywania kontroli w procesie karnym można wyodrębnić: 1) Kontrolę ściśle procesową (ma tu znaczenie:) - kto tej kontroli dokonuje i z czyjej inicjatywy - co podlega kontroli - z jakiego punktu widzenia się jej dokonuje
2) Kontrolę administracyjno – nadzorczą
W systemie obowiązującego prawa polskiego mamy do czynienia z kontrolą opartą na zaskarżalności decyzji orzeczeń, wyrażoną w art. 78 Konstytucji. – „ każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Wyjątki określa ustawa” Zaskarżeniu mają podlegać orzeczenia i decyzje wydane w pierwszej instancji. Zasada zaskarżalności dotyczy jedynie orzeczeń i decyzji, które kończą postępowanie w pierwszej instancji, gdyż zaskarżenie jest powiązane z instancyjną budową zwłaszcza w postępowaniu sądowym. Środki zaskarżenia powinny w zasadzie mieć charakter dewolutywny, gdyż środki o takim charakterze stwarzają większą ich skuteczność, dlatego też cechą środków odwoławczych jest dewolutywność, a więc przesunięcie sprawy w celu dokonania kontroli orzeczenia do sądu wyższej instancji. Dewolutywność jest bezwzględna (apelacja) lub względna (zażalenie).
Art. 176 Konstytucji – postępowanie przed sąde m jest co najmniej dwuinstancyjne. Kontrola instancyjna odbywa się na skutek wniesienia skargi odwoławczej przez uprawnionego, z wyjątkiem przewidzianych w art. 541 par 3 KPK.
Kontroli podlegają z reguły decyzje procesowe, a niekiedy czynności procesowe, a nawet bezczynność organów ścigania. Kontrola jest dokonywana w zakresie przestrzegania prawa, prawidłowych ustaleń faktycznych i zastosowanych skutków. Prawomocne orzeczenia sądowe kończące postępowanie mogą być poddane kontroli w ramach nadzwyczajnych środków odwoławczych, jakimi są: kasacja i wznowienie postępowania sądowego .
Kontrola administracyjno – nadzorcza nie może wkraczać w zakres objęty niezawisłością sędziego. Na dzór ten sprawuje Minister Sprawiedliwości oraz prezesi poszczególnych sądów. 15
Z nadzorem mamy także do czynienia w obrębie nadzoru prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym w zakresie w jakim go nie prowadzi.
R4 ZASADY ŚCIŚLE PROCESOWE Zasady związane z wszczęciem procesu
Z. OFICJALNOŚCI (ścigania z urzędu) Polega na tym że ściganie przestępstw odbywa się przez organy państwa niezależnie od woli i zachowania pokrzywdzonego lub innego podmiotu. Państwo za pomocą swoich organów ściga przestępstwa z urzędu ze względu na atak sprawcy na porządek prawny ustanowiony przez to państwo w postaci odpowiednich zakazów, których przekroczenie jest zagrożone karą kryminalną Organami ścigania są z reguły prokurator lub policja. Organy te rozpoczynają czynności ścigania gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa. Organ ten wszczyna wówczas postępowanie z własnej inicjatywy. Do wszczęcia ścigania nie jest konieczne jakiekolwiek oświadczenie pokrzywdzonego lub innej osoby.
Organ ścigania otrzymując informację o popełnieniu przestępstwa z własnych źródeł lub środków masowego przekazu nie może wstrzymać się od ścigania i czekać na zawiadomienie o przestępstwie. Zasad ta odnosi się nie tylko do samego etapu wszczęcia procesu, lecz obejmuje cały jego przebieg. Oznacza to, że zasada ta ma wpływ na proces od chwili zawiadomienia do jego zakończenia. Jeżeli ustawa karna nie przewiduje ścigania konkretnego przestępstwa na wniosek lub z oskarżenia prywatnego, to wówczas ma zastosowanie reguła ścigania z urzędu. Ściganie z urzędu jest niekiedy uzależnione od spełnienia warunku. Można wtedy mówić o warunkowym ściganiu z urzędu, np. kiedy ściganie uzależnione jest od zezwolenia odpowiedniego organu państwowego. Z taką sytuacją mamy do czynienia w wypadku, gdy ściganie z urzędu uwarunkowane jest zezwoleniem.
Ściganie na wniosek jest uregulowane w art. 12 KPK. Cechą tego trybu jest złożenie wniosku który warunkuje możliwość wszczęcia postępowania z powodu popełnionego przestępstwa ściganego na wniosek. Złożony wniosek o ściganie niektórych tylko sprawców przestępstwa upoważnia do ścigania także współsprawców, podżegaczy i pomocników oraz innych osób, których przestępstwo pozostaje w ścisłym związku z przestępstwem sprawcy we wniosku. Tylko wtedy gdy chodzi o sprawców przestępstw będących najbliższymi osobami pokrzywdzonej, koniecznym warunkiem ścigania są wnioski imienne co wiąże się ze szczególnym stosunkiem istniejącym między tymi osobami. Pokrzywdzony powinien posiadać zdolność do działań procesowych. Wniosku takiego zatem nie może złożyć małoletni. Jeżeli wniosku takiego nie składa ustawowy przedstawiciel lub osoba pod których stałą opieką pozostaje , odpowiednie zarządzenie wydaje sąd rod zinny Wniosek o ściganie powinien w sposób niewątpliwy wyrażać wolę ścigania. Wystarczy jeżeli spośród uprawnionych jedna osoba złoży wniosek o ściganie. Może on wskazywać imiennie sprawcę, lub może to być wniosek o ściganie nieznanego sprawcy. W razie śmierci pokrzywdzonego wniosek o ściganie mogą złożyć osoby najbliższe, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia – prokurator działając z urzędu. Złożenie wniosku o ściganie powoduje że odtąd postępowanie toczy się z urzędu, co pociąga za sobą obowiązek wszczęcia postępowania z mocy art. 10 KPK, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa. Wniosek ten może być cofnięty. W postępowaniu przygotowawczym wymaga to zgody prokuratora, w sądowym zgody sądu, ale tylko do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej.
W ramach ścigania na wniosek można wyróżni trzy zasadnicze grupy w zależności od podmiotu uprawnionego do złożenia wniosku: - ściganie na wniosek pokrzywdzonego, organu opieki społecznej lub właściwej instytucji, dowódcy jednostki wojskowej 16
Ściganie na wniosek pokrzywdzonego występuje w dwóch odmianach a mianowicie jako: a) Ściganie bezwzględnie wnioskowe - ma miejsce gdy przestępstwo podlega ściganiu na wniosek bez względu na osobę sprawcy przestępstwa. Konieczny jest wniosek. Np. zgwałcenie a)
Ściganie względnie wnioskowe - ma miejsce gdy zasadniczym trybem ścigania danego przestępstwa jest tryb z urzędu. Natomiast tylko niektóre kategorie sprawców tych przestępstw są ścigane na wniosek, jeżeli zachodzą pewne określone w ustawie stany. Jest to stosunek najbliższego zachodzący między pokrzywdzonym a sprawcą przestępstwa
Odmiennym trybem jest ściganie z oskarżenia prywatnego. Następuje z inicjatywy pokrzywdzonego na skutek wniesienia skargi prywatnej. Od teg o czasu pokrzywdzony staje się oskarżycielem prywatnym.
Z. LEGALIZMU Polega na obowiązku ścigania przestępstw ściganych z urzędu. Organy państwa nie mogą więc dokonywać wyboru między ściganiem a nieściganiem sprawcy przestępstwa, kierując się względami celowości. Sprzyja poczuciu sprawiedliwości, stanowiąc jednocześnie barierę przed wszelkimi naciskami z zewnątrz. Przeciwieństwem zasady legalizmu jest zasada oportunizmu - polegająca na uprawnieniu do ścigania, kiedy organowi ścigania karnego umożliwia się ocenę celowości ścigania karnego. Organ ścigania karnego, a zwłaszcza prokurator, kierując się celowością może zaniechać ścigania karnego
Dwie postacie oportunizmu: a) oportunizm właściwy – wiąże się z sytuacjami interesu społecznego bez względu na wagę przestępstwa, kiedy to zachodzi swoista kolizja interesów społecznych b) oportunizm niewłaściwy – kiedy odstępuje się od ścigania ze względu na małą wagę przestępstwa (znikoma społeczna szkodliwość czynu) Skodyfikowana w art. 10 KPK – organy powołane do ścigania przestępstw są obowiązane do wszczęcia i prowadzenia postępowania przygotowawczego, a oskarżyciel publiczny do wniesienia i popierania oskarżenia o czyny ścigane z urzędu. Proces powinien być wszczęty przez właściwy organ w stadium postępowania przygotowawczego, jeżeli będzie istniało uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa a w razie ustalenia sprawcy powinno mu się przedstawić zarzuty. Każda osoba ma obowiązek doniesienia o przestępstwie ściganym z urzędu. Obowiązek spoczywający na każdym obywatelu nie jest sankcjonowany odpowiedzialnością karną, lecz społeczną. Instytucje państwowe i samorządowe które w związku ze swoją działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu są obowiązane do zawiadomienia o tym prokuratora lub policję. Za zaniechanie w tym zakresie może grozić odpowiedzialność karna. KPK wprowadza możliwość żalenia się do sądu na postanowienie o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia oraz na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego. Przewiduje również możliwość
wniesienia zażalenia do prokuratora na bezczynność organu ścigania, jeżeli w ciągu 6 tygodni zawiadamiający nie zostanie powiadomiony o odmowie wszczęcia lub o wszczęciu postępowania przygotowawczego. Organ ścigania nie może odmówić przyjęcia zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa. Na odmowę przyjęcia zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa osobie zgłaszającej powinno przysługiwać zażalenie. Istnieje sądowa kontrola postanowienia prokuratora o odmowie ścigania lub o umorzeniu postępowania przygotowawczego. Dwie koncepcje: a) b)
Sąd po rozpatrzeniu zażalenia ma możliwość zobowiązania prokuratora do wniesienia aktu oskarżenia. Upoważnienie pokrzywdzonego do wniesienia skargi w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego (skarga subsydiarna). Pokrzywdzony może wnieść zażalenie do sądu na postanowienie prokuratora o odmowie wszczęcia, jak i na postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego. Jeżeli sąd uchyli zaskarżone postanowienie, a prokurator ponownie odmówi wszczęcia lub umorzy postępowanie przygotowawcze to decyzja taka otwiera pokrzywdzonemu drogę do wniesienia własnego aktu oskarżenia o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego lub umożliwia wniesienie zażalenia na to postanowienie prokuratora. 17
W postępowaniu
sądowym odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie wiąże sądu. Sąd może wyrazić zgodę na odstąpienie, umarzając postępowanie, bądź takiej zgody nie wyrażać, uniewinniając oskarżonego lub postępowanie toczyć w dalszym ciągu.
Wyjątki od zasady legalizmu na rzecz oportunizmu: - umorzenia absorpcyjne - świadek koronny - umorzenie postępowania przeciwko nieletniemu - porozumienia procesowe
Z. SKARGOWOŚCI Sąd karny może wszcząć i prowadzić proces karny tylko o tyle o ile uprawniony podmiot złoży i popiera odpowiednie żądanie ukarania określonej osoby za oznaczony czyn. Ten system zakłada istnienie podmiotu występującego z żądaniem ukarania i prowadzi do ukształtowania modelu procesowego, w którym następuje rozdzielenie funkcji procesowych między sąd i strony toczące spór o ostateczny wynik wszczętego procesu.
Rodzaje skarg: a) Zasadnicza – warunkują postępowanie zasadnicze, które inaugurują w gruncie rzeczy postępowania sądowe b) Etapowe – uruchomienie odpowiedniego etapu postępowania sądowego c) Incydentalne – inaugurujące odpowiednie postępowanie związku z wydaniem incyden talnej decyzji Skarga zasadnicza, funkcje: Bilansująca – jest wynikiem podsumowania zgromadzonego materiału dowodowego w postępowaniu
przygotowawczym
Inicjująca – sam fakt złożenia aktu oskarżenia zawiązuje postępowanie sądowe Programowa – akt oskarżenia określa zakres rozpoznania sprawy Informacyjna – akt oskarżenia zawiera informację o tym jaki czyn zarzuca się oskarżonemu i jakimi dowodami oskarżyciel zamierza wykazać winę oskarżonego
Skarga stanowi warunek wszczęcia i prowadzenia postępowania sądowego oraz rozstrzygania sprawy przez sąd. Art. 14 KPK – wszczęcie postępowania sądowego następuje na żądanie uprawnionego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu. Przepis ten dotyczy postępowania sądowego. Postępowanie przygotowawcze w postaci śledztwa lub dochodzenia może być wszczęte bez skargi. Duże znaczenie w procesie ma funkcja programowa aktu oskarżenia. Funkcja ta może być wyrażona w postaci nakazu oraz zakazu. Nakaz oznacza że skarga zawiera program, który jest dla sądu wiążący . Program ten dotyczy osoby oskarżonej i zarzucanego jej czynu. Zakaz wynikający z treści aktu oskarżenia wyznacza granice orzekania dla sądu tylko co do osoby i zarzucanego jej czynu, który sądowi nie wolno przekroczyć.
Granice przedmiotowe. W grę wchodzi tutaj kwestia odpowiedzialności za czyn, która opiera się na dwóch podstawach, a mianowicie: - na podstawie faktycznej - na podstawie prawnej
Podstawa prawna może ulegać zmianie w toku całego procesu i organ procesowy jest zobowiązany dostosować kwalifikację prawną czynu do poczynionych ustaleń faktycznych. Taki obowiązek występuje zarówno w postępowaniu jurysdykcyjnym jak i w postępowaniu przygotowawczym. Kwalifikacja prawna czynu nie jest zatem dla sądu wiążąca. Opis czynu może ulec zmianie zarówno w toku postępowania przygotowawczego jak i w postępowaniu sądowym, w zależności od wzbogacania przez organ prowadzący proces swej wiedzy o nim. W czasie postępowania sądowego opis czynu zarzucanego w akcie oskarżenia może się różnić od ustalenia tego czynu w wyroku skazującym.
18
Czyn rzeczywisty – jest rozumiany w takiej postaci w jakiej on wystąpił w przeszłości w obiektywnej rzeczywistości, w związku z którą toczy się postępowanie. Czyn hipotetyczny – jest to procesowe wyobrażenie o czynie, jego przebiegu, jakie uzyskuje organ procesowy w miarę wzbogacenia swej wiedzy o nim poprzez przeprowadzenie dowodów. Opis czynu może ulegać zmianom w procesie karnym i w zasadzie powinien doprowadzić do ustaleń pokrywających się z czynem rzeczywistym. Przez niezmienność przedmiotu procesu rozumie się regułę, według której przedmiot procesu w zakresie kwestii odpowiedzialności karnej za określony czyn nie powinien polegać zmianom w toku procesu. Odnosi się to do postępowania jurysdykcyjnego nie do przygotowawczego. W procesie karnym na etapie jurysdykcyjnym dopuszczalna jest zmiana procesowa opisu czynu jeśli nie wykracza ona poza granice tożsamości czynu.
Tożsamość bowiem decyduje o: - Dopuszczalnym przedmiotowym zakresie rozpoznania sprawy przez sąd w ramach czynu zarzucanego oskarżonemu w akcie oskarżenia - Zakresie prawomocności materialnej, powodującej zakaz ponownego toczenia procesu przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn.
Kryteria negatywne – wyłączają możliwość przyjęcia tożsamości czynu. Do nich zaliczamy: 1) Różność podmiotów czynu 2) Różność dóbr prawnych, tzn. w razie oskarżenia za pobicie nie może nastąpić skazanie za kradzież. Niedopuszczalność przedmiotu procesu oznacza, po pierwsze, że niedopuszczalne jest orzekanie w różnych postępowaniach o fragmentach tego samego przedmiotu, po drugie, że orzeczenie wydane w stosunku do fragmentu przedmiotu procesu prowadzi do stanu rzeczy osądzonej w stosunku do całego przedmiotu procesu. Orzeczenie pr awomocnym wyrokiem o części czynu powoduje zakaz ponownego sądzenia tej samej osoby za pozostałe fragmenty czynu. Przy niepodzielności przedmiotu należy brać pod uwagę nie tylko czyn w znaczeniu rzeczywistym ale także pozostałe składniki które wpływają na odpowiedzialność karną za ten czyn.
Przyjmuje się że nie wolno: a) Rozdzielać poszczególnych znamion czynu b) Oddzielać kary od winy c) Rozbijać tzw. Prawnej jedności czynu w wypadku przestępstwa ciągłego lub trwałego d) Rozbijać naturalnej jedności czynu e) Odrywać niesamodzielnych fragmentów czynu w celu ich odrębnego rozpoznania SN przyjmuje, że prawomocne skazanie stoi na przeszkodzie ponownemu postępowania o później ujawnione elementy tego czynu, niewchodzące w skład przyjętej w wyroku konstrukcji.
Wyjątki od zasady skargowości: Postępowanie z nieletnimi Orzekanie w kwestii odpowiedzialności cywilnej z urzędu Sąd odwoławczy może wznowić z urzędu postępowanie sądowe zakończone prawomocnym orzeczeniem sądu z powodu uchybień wymienionych w art. 439 KPK.
Zasady dotyczące postępowania dowodowego Z. PRAWDY Dotyczy wyłącznie stanu faktycznego sprawy. Nie odnosi się do stosowania przepisów prawnych. Stanowi dyrektywę adresowaną do organu procesowego, aby wszystkie wydawane w postępowaniu decyzje opierał na ustaleniach faktycznych zgodnych z rzeczywistym stanem rzeczy, a więc na ustaleniach prawdziwych. Zasada ta ma w procesie karnym znaczenie nadrzędne. Zasada ta wiąże się bezpośrednio z celami toczącego się procesu, który w swym rezultacie ma doprowadzić do rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu na podstawie ustaleń, które odpowiadają prawdzie. Odgrywa ona istotną rolę w całej konstrukcji procesu karnego.
19
Podstawowe znaczenie z punktu widzenia zasady prawdy mają ustalenia faktyczne. Są one z reguły składnikiem k ażdego procesu decyzyjnego nie tylko w zakresie wydawania wyroków i postanowień ale także w przypadkach zapadania zarządzeń
Ustalenia faktyczne to – dokonane na podstawie dowodów stwierdzenia dotyczące tego stanu faktycznego, o którym należy orzec w decyzji. Te procesowe stwierdzenia faktów powinny być prawdziwe, a organy procesowe obowiązane są do czynienia starań w celu uzyskania tej prawdziwości. Przez prawdę rozumie się - tyle co zdanie prawdziwe, a więc zgodność tego zdania z rzeczywistością. Prawdziwość stanowi cechę zdania prawdziwego, zgodnego z obiektywną rzeczywistością. Wysuwa się dyrektywę pomocniczą w postaci postulatu, aby oznaczone ustalenia faktyczne były udowodnione. Udowodnienie występuje wówczas, gdy jednocześnie są spełnione następujące warunki: Warunek obiektywny – aby przeprowadzone w sprawie dowody miały taką siłę obiektywną, iż na ich podstawie każdy zwyczajnie myślący człowiek powinien nabrać przekonania o prawdziwości poczynionych ustaleń faktycznych Warunek subiektywny – jako całkowicie wewnętrzne przekonanie organu rozstrzygającego o prawdziwości ustalenia faktycznego, będącego podstawą decyzji. Oznacza to że wyrok skazujący może być wydany tylko na podstawie ustaleń w pełni przekonywalnych o winie oskarżonego. Natomiast wyrok uniewinniający może zapaść zarówno gdy niewinność oskarżonego została udowodniona, jak i wtedy gdy nie została udowodniona ani jego wina ani jego niewinność. Podstawę wszelkich rozstrzygnięć mają stanowić ustalenia faktyczne odpowiadające prawdzie. Sąd ma uwzględniać w równym stopniu okoliczności przemawiające na korzyść jak i na niekorzyść oskarżonego. Organ procesowy kierujący procesem zostaje zobowiązany do czynnego udziału w poszukiwaniu, wprowadzaniu i przeprowadzaniu dowodów, zmierzaj ących do wyjaśnienia wszystkich istotnych okoliczności sprawy. Sąd ma obowiązek badania przedmiotu procesu niezależnie od zachowania stron. Sąd jest uprawniony do powołania dowodów nawet takich , które nie były zawnioskowane przez strony. Osiągnięcie tej dyrektywy nie może jednak następować za wszelką cenę. Nie można jej osiągnąć za pomocą faktów uzyskanych z nielegalnych źródeł lub w sposób nielegalny. Przepisy przewidują także unormowania utrudniające możliwość dokonania ustaleń zgodnych z dyrektywą prawdy. Wiążą się one z zakazami dowodzenia, kiedy zderzają się interesy społeczne wynikające z konieczności realizacji dyrektywy prawdy z innymi równie ważnymi interesami społecznymi, wynikającymi z potrzeby np. zachowania tajemnicy państwowej, służbowej lub zawodowej oraz ochrony stosunku pokrewieństwa lub małżeństwa. Wątpliwości których nie udało się wyjaśnić muszą być tłumaczone na korzyść oskarżonego.
Z. BEZPOŚREDNIOŚCI Sąd powinien opierać swoje ustalenia na dowodach przeprowadzonych na rozprawie. Sąd może czynić ustalenia tylko na podstawie dowodów przeprowadzonych w etapie do którego mają dostęp strony które mogą realizować uprawnienia. Dyrektywa ta urealnia prawa stro n do aktywnego uczestnictwa w postępowaniu dowodowym. Dowody powinny być przeprowadzone bezpośrednio przez sądem orzekającym w danej sprawie. Pozwala to na zgromadzenie wrażeń umożliwiających właściwą ocenę przeprowadzonych dowodów. Sąd obserwując np. świadka w czasie składania zeznań, może poczynić spostrzeżenia na podstawie formułowania przez świadka wypowiedzi, reagowania na pytania, wikłania się w zeznaniach. Wrażenia te posłużą do właściwej oceny przeprowadzonego dowodu.
Organ kierujący procesem powinien korzystać przede wszystkim z dowodów pierwotnych. Dowód taki stwarza lepsze warunki poznania prawdy, gdyż istnieje mniejsze niebezpieczeństwo zniekształceń, które pojawiają się zarówno przy spostrzeganiu, zapamiętywaniu, jak i odtwarzaniu w zeznania ch uprzednio poczynionych spostrzeżeń. Wystąpienie dowodów pochodnych oznacza możliwość większych zniekształceń. Podstawę wyroku może stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej. Wyjątki od zasady bezpośredniości obejmują sytuację, kiedy obowiązujące przepisy pozwalają na odczytanie protokołu przesłuchania oskarżonego, świadka lub biegłego, sporządzonych w postępowaniu przygotowawczym lub na rozprawie w tej lub innej sprawie. 20
Z. KONCENTRACJI MATERIAŁU DOWODOWEGO (z. skupienia materiału procesowego) Proces powinien stanowić zwarty ciąg czynności bez zbędnej zwłoki, skupiający środki dowodowe wokół przedmiotu procesu.
Koncentracja materiału może być osiągnięta za pomocą: a) Koncepcji prekluzji w przytaczaniu faktów i dowodów - nakłada na strony obowiązek przedstawiania od razu wszystkich znanych faktów i dowodów pod rygorem straty uprawnienia w
późniejszym okresie. b)
Koncepcja dyskrecjonalnej władzy sędziego - powala na uwzględnienie przez sąd faktów i dowodów, których strony mimo możliwości nie przytoczyły od razu. Ten drugi system jest odpowiedniejszy dla realizacji postulatu prawdy i dlatego jest przyjmowany w polskim procesie karnym.
W postępowaniu sądowym prezes sądu dostarczają oskarżonemu odpis oskarżenia, wzywa go do złożenia wniosków dowodowych w terminie 7 dni. Nie wyklucza to jednak zgłoszenia przez oskarżonego wniosków w późniejszym terminie. Prezes sądu po rozważeniu wniosku stron , podmiotu z art. 416 KPK lub z urzędu dopuszcza dowody i zarządza ich sprowadzenie na rozprawę. W toku rozprawy przewodniczący powinien baczyć, aby wyjaśniono wszystkie istotne okoliczności sprawy. Powinien on dążyć do tego, aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło na pierwszej rozprawie głównej. Zasada ciągłości rozprawy – obowiązuje ona od chwili rozpoczęcia rozprawy. Wymogiem jest niezmienność składu sądzącego. Orzekać w sprawie może tylko taki sędzia, który był obecny na całej rozprawie.
Wyjątki od zasady koncentracji materiału: - przerwa w rozprawie - odroczenie rozprawy - odroczenie wydania wyroku
Z. SWOBODNEJ OCENY DOWODÓW W zakresie oceny dowodów możemy odróżnić dwa podstawowe typy: a) Koncepcja ustawowej oceny dowodów 1) pozytywna ustawowa teoria dowodowa 2) negatywna ustawowa teoria dowodowa
b) Koncepcja swobodnej oceny dowodów 3) zasada swobodnej niekontrolowanej oceny dowodów 4) zasada swobodnej kontrolowanej oceny dowodów W razie istnienia dowodów wskazanych w ustawie sąd musiał dany fakt uznać za udowodniony. W tym systemie przyznanie się do winy oskarżonego uznano za najlep szy dowód 2) Ustawa nie pozwalała uznać pewnych faktów na udowodnione, jeżeli brak było dowodów oznaczonych przez ustawę. Ustawa ustalała więc pewne minimum dowodowe, potrzebne do stwierdzenia określonych faktów, na których mógł być np. oparty wyrok skazujący . 1)
Swobodna ocena dowodów - oznacza, że organ procesowy, a zwłaszcza sąd ocenia dowody i wyciąga z nich wnioski według swego przekonania, nie będąc skrepowany w tym przedmiocie regułami dowodowymi. Można wyróżnić dwie odmiany, a mianowicie: a. Zasada swobodnej niekontrolowanej oceny dowodów – ocena dowodów jest kwestią wewnętrzną sądu, nie wymagającą przytaczania argumentacji na temat dokonanej oceny dowodów. W ramach tej odmiany sąd uznaje oskarżonego winnym lub go uniewinnia, nie mając obowiązku uzas adniania swego stanowiska. Dokonana ocena nie może być poddana kontroli instancyjnej. b. Zasada swobodnej kontrolowanej oceny dowodów – sąd nie jest skrępowany żadnymi regułami dowodowymi, to jednak jest zobowiązany uzewnętrznić swoją ocenę dowodów. Ta ocena musi być przekonywająca, gdyż podlega kontroli instancyjnej. Aprioryczna swobodna ocena dowodów – wstępna ocena dowodu, której dokonuje organ kierujący procesem. 21
Aposterioryczna swobodna ocena dowodów – ma zastosowanie do dowodów już przeprowadzonych. Art. 7 KPK (Swobodna ocena dowodów) – przepis ten stanowi, że organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego. Art. 410 KPK – podstawę wyroku stanowi całokształt okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej, stąd też wynika dla sądu podwójny nakaz: a) Przedmiotem oceny mogą być wyłącznie dowody, które zostały ujawnione na rozprawie b) Przedmiotem oceny powinny być wszystkie dowody, które były ujawnione na rozprawie, nie można w ocenie pominąć części ujawnionych dowodów. Ocena organu jest swobodna – jest ona oparta na wewnętrznym przekonaniu które kształtuje się w toku postępowania dowodowego. Dokonując weryfikacji dowodów, organ kształtuje swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, przy uwzględnieniu prawidłowego rozumowania, a także powinien kierować się wskazaniami wiedzy i doświadczenia życiowego. Sąd kierujący się tym uprawnieniem, może jednym środkom dowodowym dać wiarę a innym nie. Ma jednak obowiązek należycie, logicznie i przekonywująco ocenę swą uzasadnić . Kontrolą odwoławczą można objąć tylko te elementy oceny które do takiej oceny się nadają a więc to czy ni e wskazuje ona błędów natury faktycznej lub logicznej, albo czy nie jest sprzeczna z doświadczeniem życiowym lub wskazaniem wiedzy. Nie może ona dotyczyć bezpośrednich wrażeń, jakie organ uzyskuje w czasie przeprowadzania dowodu.
Zasady dotyczące formy i sposobu prowadzenia procesu
Z. KONTRADYKTORYJNOŚCI Można ją wyrazić w postaci dyrektywy prowadzenia procesu w formie sporu równouprawnionych stron przed bezstronnym sądem. Występuje przede wszystkim w postępowaniu sądowym. W modelu tym istnieją warunk i naświetlania każdego faktu z punktu widzenia interesów obu stron, co pozwala na wszechstronne wyjaśnienie wszystkich okoliczności sprawy i wydania orzeczenia odpowiadającego prawdzie. Prowadzenie postępowania w postaci sporu jest możliwe tylko pod warunkiem , że podmioty te są równouprawnione. Równość stron oznacza wyposażenie stron w te same środki prawne. Strony powinny korzystać z tych samych uprawnień procesowych tzn. powinny posiadać te same prawa i te same obowiązki. Zasada ta zakłada istnienie trójpodmiotowego procesu, a mianowicie strony czynnej (oskarżyciel, powód cywilny) i strony biernej (oskarżony) oraz sądu wyposażonego w pozycję bezstronności, który istniejący spór rozstrzyga.
Uprawnienia strony w postępowaniu: a) Uczestniczenie w czynnościach postępowania b) Uprawnienie do zadawania pytań i składania oświadczeń, zwłaszcza oświadczeń wiedzy c) Uprawnienie do składania wniosków d) Uprawnienie stron do korzystania z pomocy osoby mającej odpowiednie przygotowanie zawodowe do występowania przed sądem e) Uprawnienie stron do zaskarżania zapadłych decyzji procesowych Zasada ta znajduje większe zastosowanie w fazie rozprawy głównej.
Z. JAWNOŚCI a) Sprawa powinna być rozpatrywana jawnie wobec osób postronnych (zasada publiczności) b) Sprawa powinna być rozpoznawana z udziałem stron i ich przedstawicieli (zasada jawności wewnętrznej) a)
Zasada jawności, umożliwiając społeczną kontrolę działalności sądów, sprzyja wydawaniu rozstrzygnięć odpowiadających prawu i poczuciu sprawiedliwości. Stanowi ona gwarancję niezawisłości i bezstronności sędziego. Wzmacnia również poczucie ładu i porządku prawnego, 22
oddziałując wychowawczo na uczestników postępowania i inne osoby. Jawność może być również niekorzystna dla świadków, kiedy w czasie przesłuchania wywleka się najgłęb sze ich osobiste tajemnice. b)
Strony nie mogą być pozbawione możliwości udziału w czynnościach, w wyniku których ma zapaść rozstrzygnięcie „ich sprawy”.
Na rozprawie odbywającej się jawnie mogą być obecne: - osoby biorące udział w postępowaniu - inne osoby gdy:
Są pełnoletnie Nie są uzbrojone Nie znajdują się w stanie nie licującym z powagą sądu Przedstawiciele masmediów gdy: uzasadniony interes społeczny za tym przemawia, dokonanie tych czynności nie będzie utrudniać prowadzenia rozprawy, ważny interes uczestnika postępowania się temu nie sprzeciwia.
Rozprawa powinna być obligatoryjnie prowadzona z wyłączeniem jawności w całości lub w części, jeżeli jawność mogłaby: a) Wywołać zakłócenia spokoju publicznego b) Obrażać dobre obyczaje c) Ujawnić okoliczności które ze względu na ważny interes państwa powinny być zachowane w tajemnicy d) Naruszyć ważny interes prywatny e) W razie przesłuchiwania świadka co do okoliczności objętych tajemnicą państwową państwową, służbową lub zawodową.
Oraz gdy rozprawa dotyczy: a) Wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowanie środka zabezpieczającego b) Sprawy o pomówienie lub znieważenie W postępowaniu z nieletnimi rozprawa w zasadzie odbywa się z wyłączeniem jawności, chyba że jawność rozprawy jest uzasadniona ze względów wychowawczych. Jeżeli choćby jednym ze współoskarżonych jest nieletni sąd może wyłączyć jawność rozprawy w części lub w całości. Może to uczynić także na czas przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat. Wyłączenie jawności rozprawy nie pozbawia udziału w niej uczestników postępowania. Oprócz stron mogą wziąć udział w rozprawie po dwie osoby wskazane przez oskarżyciela posiłkowego, prywatnego i oskarżonego. Osoby zaufania są wyłączone z rozprawy, gdy zachodzi obawa ujawnienia tajemnicy państwowej. Pomimo wyłączenia jawności przewodniczący może zezwolić poszczególnym osobom na obecność na rozprawie. W razie wyłączenia jawności rozprawy przewodniczący poucza obecnych o obowiązku zachowania w tajemnicy okoliczności ujawnionych na rozprawie i o skutkach niedopełnienia tego obowiązku. Wyrok ogłasza się jawnie. Przytoczenie powodów wyroku może się odbyć z wyłączeniem jawności w całości lub w części. Narada sądu jest etapem zawsze tajnym. Oskarżony ma prawo być obecny przy wszystkich czynnościach postępowania dowodowego.
Tylko wyjątkowo oskarżony: a) Może być wydalony z sali rozpraw gdy mimo upomnienia przewodniczącego nadal zakłóca porządek b) Na zarządzenie przewodniczącego oskarżony opuszcza salę rozpraw gdy należy się obawiać że jego obecność mogłaby oddziaływać krępująco na wyjaśnienia współoskarżonego albo zeznania świadka lub biegłego Po powrocie na sale przewodniczący informuje oskarżonego o przebiegu rozprawy podczas jego nieobecności oraz umożliwia mu złożenie wyjaśnień co do przeprowadzonych w czasie jego nieobecności dowodów. Wyjątkowo rozprawa może się odbyć podczas nieobecności oskarżonego kiedy: a) Zaistnieje możliwość wydania wyroku zaocznego b) Oskarżony ze swej winy wprawił się w stan niezdolności do udziału w rozprawie lub pos iedzeniu c) Oskarżony zawiadomiony o terminie rozprawy oświadcza, że nie weźmie w niej udziału, uniemożliwiając doprowadzenie go na rozprawę albo zawiadomiony o niej osobiście nie stawia się na
23
rozprawie bez usprawiedliwienia. Jeżeli jego obecność jest niezbędna sąd zarządza jego zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie. d)
Oskarżony po złożeniu wyjaśnień samowolnie opuszcza salę rozpraw
Sąd może orzekać wyrokiem na posiedzeniu w sytuacjach: a) Warunkowego umorzenia postępowania przed rozprawą b) Skazania oskarżonego wyrokiem na posiedzeniu w ramach 343 KPK c) Dobrowolnego poddania się karze w postępowaniu uproszczonym d)
Orzekania wyrokiem nakazowym
Posiedzenia odbywają się z wyłączeniem publiczności. Strony oraz osoby nie będące stronami, jeżeli ma to znaczenie dla ochron y ich praw lub interesów, mają prawo wziąć udział w posiedzeniu wówczas, gdy ustawa tak stanowi, chyba że ich udział jest obowiązkowy.
Strony mają możliwość uczestniczenia w czynnościach śledztwa lub dochodzenia: a) Podejrzanego, pokrzywdzonego i ich przedst awicieli ustawowych, a obrońcę i pełnomocnika, jeżeli są już w sprawie ustanowienie należy dopuścić do udziału w czynnościach, jeżeli nie będzie jej można powtórzyć na rozprawie, chyba że zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub uszkodzenia dowodu w razie zwłoki. b) Stronom i ich przedstawicielom zezwala się na wzięcie udziału w przesłuchaniu biegłych c) Stronie która złożyła wniosek o przeprowadzenie dowodu oraz jej przedstawicielowi, nie można odmówić wzięcia udziału w takiej czynności, jeżeli tego żądają d) Strony, a obrońcę i pełnomocnika, gdy są już w sprawie ustanowieni należy także na ich żądanie dopuścić do udziału w innych czynnościach śledztwa. Odmówić temu żądaniu może tylko prokurator w uzasadnionych wypadkach ze względu na ważny interes śledztwa, może on także odmówić sprowadzeniu oskarżonego pozbawionego wolności, gdy spowodowałoby to poważne trudności.
Z. USTNOŚCI Nakaz, by czynności procesowe miały formę ustnej wypowiedzi osób uczestniczących w postępowaniu. Forma ta najlepiej zapewnia kontakt organow i procesowemu z materiałem dowodowym. Jest również formą pozwalającą na urzeczywistnienie zarówno jawności czynności, jak i realizację zasady kontradyktoryjności. Czynnik pozwalający na odformalizowanie biegu procesu Postulat pisemności ma znaczenie szczególne, gdy chodzi o precyzję myśli i utrwalenia ustnych wypowiedzi, pozwalających na ich kontrolę nawet po znacznym upływie czasu. W postępowaniu obowiązują równolegle zasada ustności i zasada pisemności. Skodyfikowana w art. 365 KPK – rozprawa odbywa się ustnie. Dotyczy to zarówno przebiegu całego postępowania dowodowego jak i czynności zawiązanych z kierowaniem rozprawą. Ustne czynności wymagają utrwalenia. Podstawową formą utrwalenia przebiegu rozprawy jest protokół. W niektórych przypadkach nakazana fo rma
ustnej wypowiedzi nie może być przez sąd zastępowana treścią pisma, zapisków lub notatek urzędowych. Dotyczy to dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadków. Niektóre czynności wymagają formy pisemnej i ustnej np. wyrok.
Z. SZYBKOŚCI POSTĘPOWANIA KARNEGO Postępowanie powinno się toczyć sprawnie bez niepotrzebnych zakłóceń. Rozpoznanie sprawy, szczególnie przez sąd i wyrokowanie po upływie znacznego czasu, nie spełnia zadań, jakie wynikają, zarówno z prewencji ogólnej, jak i szczególnej. Sprawi edliwe ukaranie sprawcy po upływie znacznego czasu jest bardzo utrudnione, a niekiedy w ogóle niemożliwe. Świadkowie, będący najczęściej zapominają o istotnych okolicznościach czynu oskarżonego oraz nie są w stanie precyzyjnie wypowiedzieć się na ten tema t. W KPK szybkość postępowania wyrażona została w postaci terminów o różnym charakterze adresowanych do organów procesowych, ale także do stron postępowania. Zasady dotyczące sytuacji prawnej oskarżonego w procesie
24
Z. DOMIEMANIA NIEWINNOŚCI wszczęcia procesu karnego w stosunku do oskarżonego zaczyna obowiązywać zasada domniemania niewinności. Od
Domniemanie niewinności oznacza – że oskarżony ma być uważany za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie prawomocnie stwierdzona zgodnie z przepisami KPK . Stanowi ona dyrektywę nakazującą traktowanie oskarżonego jako niewinnego, póki jego wina nie zostanie udowodniona i stwierdzona pr awomocnym wyrokiem. Skodyfikowana w art. 5 KPK.
Z faktu że oznaczona osoba staje się oskarżonym, wynika nakaz traktowania jej jako osoby niewinnej.
Obiektywne rozumienie zasady domniemania niewinności – oskarżony powinien być traktowany jako niewinny bez względu na przekonanie uczestników procesu, a szczególnie organów procesowych. Tylko pełne udowodnienie winy oskarżonego może obalić to założenie. Domniemanie niewinności określa się j ako ustawowe założenie niewinności oskarżonego, które zawiera nakaz dla organów procesowych traktowania oskarżonego jako osoby niewinnej przez cały czas trwania procesu karnego. Subiektywne rozumienie zasady domniemania niewinności – wyraża ono żądanie, aby do czasu prawomocnego skazania organy procesowe zakładały niewinność oskarżonego i odpowiednio do tego traktowały go w procesie. Chodzi o to aby sędzia przed wydaniem wyroku skazującego nie traktował oskarżonego jak osoby winnej przestępstwa. Zasada ta zakłada więc istnienie stanu prawnego według którego oskarżony musi być traktowany jako niewinny, niezależnie od przekonania organu procesowego. Domniemanie zostaje wyłączone stwierdzeniem winy oskarżonego. Następuje ono w prawomocnym wyroku skazującym. Wyłączenie domniemania następuje zatem nie od chwili wydania wyroku st wierdzającego winę oskarżonego, lecz od momentu uprawomocnienia tego orzeczenia, gdyż w przeciwnym razie trzeba by przyjąć, że w drugiej instancji obowiązuje reguła przeciwna. Jeżeli orzeczenie skazujące zostanie następnie uchylone w ramach nadzwyczajnych środków kontroli odwoławczej to w dalszym ciągu obowiązuje domniemanie niewinności. Wyrok warunkowo umarzający postępowanie karne jest orzeczeniem stwierdzającym winę oskarżonego i tym samym wyłączającym działanie w danej sprawie domniemania niewinności.
Domniemanie działa zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz procesu karnego: a) Funkcja wewnętrzna – Oskarżony ma być traktowany jako osoba niewinna w każdym etapie procesowym, aż do uprawomocnienia się wyroku skazującego. b) Funkcja zewnętrzna – polega na oddziaływaniu zasady domniemania niewinności wobec każdej osoby, instytucji i organizacji, które nie mogą traktować oskarżonego jako winnego, jeżeli fakt taki nie zostanie stwierdzony prawomocnym wyrokiem.
Domniemanie niewinności oskarżonego wywołuje szereg konsekwe ncji procesowych: a) Badanie winy oskarżonego powinno odbywać się w sposób obiektywny b) Konsekwencją tej zasady jest reguła In dubio pro Reo - art. 5 par 2 KPK - w edług tego przepisu nie dające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego. Ma on a zastosowanie tylko wówczas, kiedy pomimo należytej staranności organu procesowego oznaczonej okoliczności nie da się wyjaśnić. Ustalenie winy oskarżonego jest możliwe tylko wtedy, gdy na podstawie zebranego w sposób wyczerpujący materiału dowodowego można ustalić winę oskarżonego. Jeżeli pojawią się nie dające się usunąć wątpliwości, wówczas w grę wchodzi reguła uzupełniająca, tzn. istniejące wątpliwości muszą być rozstrzygane na korzyść oskarżonego i ewentualnie prowadzić do jego uniewinnienia. W razie istnienia nie dających się usunąć wątpliwości wybiera się określoną wersję, która dla oskarżonego przedstawia się najkorzystniej, choć nie wyklucza się tego, że mogło by być inaczej, ale nie zdołano tego ustalić w sposób stanowczy Następstwa domniemania dotyczą formalnego ciężaru dowodowego, czyli obowiązku dowodzenia (onus probanci), który przerzucony został na organy procesowe. d) Wobec oskarżonego stosuje się tylko takie ograniczenia swobody, które są konieczne do prowadzenia c)
procesu.
25
Z. PRAWA DO OBRONY W procesie karnym oskarżonemu należy zapewnić prawo do obrony. Każdy przeciwko komu prowadzone jest postępowanie karne , ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu.
Art. 6 ust. 3 KE – każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do : a) Niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozumiałym o istocie i przyczynie wniesienia przeciwko niemu oskarżenie b) Posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony c) Bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę d) Przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach jak świadków oskarżenia e) Korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza Prawo do obrony obe jmuje
wszelkie czynności podejmowane w interesie oskarżonego, które zmierzają do odparcia oskarżenia lub oddalenia roszczenia cywilno – prawnego albo odpowiedniego zmniejszenia jego odpowiedzialności, jak i do zmniejszenia wszelkich uciążliwości procesowyc h.
Do zakresu prawa do obrony od strony podmiotowej należą: a) Możliwość podejmowania całego szeregu czynności osobiście przez oskarżonego b) Prawo do korzystania z pomocy obrońcy (obrona formalna) c) Przepisy nakazujące organom procesowym dokonywanie czynności także na korzyść oskarżonego a)
Uprawnienia oskarżonego: - jako stronie procesowej - takie które przysługują tylko jemu jako
b)
oskarżonemu Prawo do inicjatywy dowodowej, uczestniczenia w czynnościach dowodowych czy też zaskarżenia decyzji procesowych. Prawo do składania wyjaśnień, prawo do milczenia, ochrona prawna związana z zaskarżeniem orzeczeń. W toku postępowania przygotowawczego na żądanie podejrzanego należy go przesłuchać z udziałem ustanowionego obrońcy.
Oskarżony może korzystać z pomocy adwokata występującego w charakterze obrońcy Obrona jest obowiązkowa – kiedy obowiązujące przepisy wymagają posiadania przez oskarżonego w toku procesu obrońcy. Np. kiedy stopień rozwoju umysłowego oskarżonego, jego ułomność oraz stopień zawiłości lub waga sprawy wymagają obowiązkowego posiadania przez oskarżonego obrońcy.
- nieletni - głuchy, niemy, niewidomy - zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności - gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę
Oskarżony musi posiadać obrońcę także w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, gdy: - zarzucono mu zbrodnię - jest pozbawiony wolności
Wystarczy istnienie jednego z tych czynników. W takiej sytuacji udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy, a w rozprawie apelacyjnej lub kasacyjnej, jeżeli prezes sądu albo sąd uzna to za konieczne. Obrona obowiązkowa występuje także w postępowaniu przed sądem wojskowym oraz w postępowaniu przyspieszonym. Obrona w wybory – gdy oskarżony zawiera umowę o obronę przez określonego adwokata Obrona z urzędu: - gdy obrona jest obowiązkowa a oskarżony nie ma obrońcy z wyboru - gdy oskarżony nie jest w stanie bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i swojej rodziny ponieść kosztów obrony. Organy procesowe w ramach prawa do obrony dokonują czynności także na korzyść oskarżonego. c) Art. 4 KPK – organy prowadzące postępowanie karną są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść jak i na niekorzyść oskarżonego.
26
DZIAŁ TRZECI PRZESŁANKI PROCESU KARNEGO R1 POJĘCIE I PODZIAŁ PRZESŁANEK PROCESOWYCH W świetle art. 17 KPK przyjąć trzeba, że przesłankami procesowymi są zarówno stany: a) Ściśle procesowe b) c)
Stany zakotwiczone w prawie karnym materialnym Stany o charakterze faktycznym: Niedopełnienie czynu Brak danych dostatecznie uzas adniających
podejrzenie popełnienia przestępstwa, co powoduje, że przesłanka ta zbiega się z podstawą wszczęcia postępowania przygotowawczego.
Przesłanki procesowe są – stanami , które w myśl obowiązujących przepisów prawa procesowego decydują o prawnej dopuszczalności lub niedopuszczalności procesu. Są zatem stanami warunkującymi dopuszczalność procesu karnego. Mogą przybrać postać pozytywną lub negatywną.
Przeszkody procesowe - brak pozytywnej (dodatniej) jak i pojawienie się przesłanki negatywnej (ujemnej) powoduje, że proces karny nie może być ani wszczęty, ani nie może się toczyć. Ujemne wyrastają z zakazów ustawowych, niekiedy zaś są oparte na ekonomice procesowej. Przesłanki można podzielić na takie które: a) Odnoszą się do wszystkich stadiów procesowych b) Występują wyłącznie w postępowaniu rozpoznawczym przed sądem c) Dotyczą zarówno postępowania przygotowawczego, jak i postępowania rozpoznawczego przed sądem d) Działają wyłącznie w postępowaniu wykonawczym. Mówiąc o przesłankach procesowych, trzeba zauważyć różnice w ich ujmowaniu w sposób syntetyczny (zbiorczy) lu b analityczny (rozłączny). Tzn.: Syntetyczne rozumowanie przesłanek - niektóre przesłanki mogą stanowić zbiór składnik ów, z których każdy może być ujmowany jako odrębna przesłanka procesowa. Analityczne rozumowanie przesłanek – kiedy przesłanka jest stanem, którego nie da się już podzielić na dalsze człony jako samodzielne przesłanki procesowe.
Przesłanki dzieli się na dodatnie (pozytywne) i ujemne (negatywne)
Przesłanki pozytywne: 1) Podsądność 2) Właściwość sądu 3) 4) 5)
Istnienie stron Skarga
Wniosek o ściganie
Przesłanki ujemne: 1) Prawomocność materialna 2) Zawisłość sprawy 3) Przedawnienie karalności 4) 5) 6) 7) 8)
Abolicja Art. 17 par. 1 pkt. 1 KPK Art. 17 par. 1 pkt. 2 KPK Art. 17 par. 1 pkt. 3 KPK Art. 17 par. 1 pkt. 4 KPK
27
Powszechne przesłanki procesowe dzieli się na przesłanki ogólne i na szczególne
Przesłanki ogólne – warunkują dopuszczalność procesu w zwykłym trybie postępowania (w postępow aniu zwyczajnym). Do przesłanek tych można zaliczyć te, które wymieniono wyżej w punktach 1 -4 oraz wyliczone w punktach 1-6 przesłanek ujemnych. Przesłanki ogólne mogą być dodatnie lub ujemne. Przesłanki szczególne – warunkują dopuszczalność procesu w sz czególnym trybie lub szczególnym postępowaniu. Mogą być przesłankami dodatnimi lub ujemnymi. Konsekwencją braku przesłanki szczególnej będzie niedopuszczalność szczególnego postępowania, co z reguły oznacza konieczność przekazania sprawy do postępowania zwyczajnego. Dzieli się przesłanki również na bezwzględne lub względne (abstrakcyjne i konkretne)
Przesłanki bezwzględne – stanowią warunki dopuszczalności postępowania w każdym układzie procesowym. Istnienie przeszkody procesowej, wynikającej z braku bezwzględnej przesłanki procesowej powoduje, że proces nie może być wszczęty, ani nie może być kontynuowany zarówno obecnie jak i w przyszłości, gdyż niemożliwa jest taka zmiana układu procesowego, która powodowałaby dopuszczalność procesu. Przesłanki względne – warunkują dopuszczalność procesu wyłącznie w określonym układzie procesowym. Oznacza to, że przeszkoda, wynikała z braku warunku dopuszczalności procesu o tym charakterze, powoduje niedopuszczalność postępowania w tym istniejącym układzie procesowym. Nie wyklucza to jednak możliwości toczenia procesu przeciwko tej samej osobie o ten sam cz yn w zmienionym układzie procesowym. Przesłanki o charakterze czysto procesowym, mieszanym i materialnym. Podział ten jest umowny. Można do sprowadzić do podziału dwuczłonowego:
Czysto procesowe Zakotwiczone w prawie materialnym
Przesłanki są zawsze zjawiskiem procesowym, nawet wówczas, gdy związane są z instytucjami o podwójnych implikacjach. Niektóre przesłanki są ściśle związane z prawem materialnym np. znikoma społeczna szkodliwość czynu, brak ustawowych znamion przestępstwa lub istnienie kontratypu. Przesłanki procesowe nie zostały w KPK wyliczone taksatywnie. Wyliczone w art. 17 KPK ujęte są od strony negatywnej jako przesłanki procesowe. Nazwy „przeszkoda procesowa” jak już wspomniano wyżej używa się na oznaczenie zarówno braku przesłanki dodatniej, jak i istnienie przesłanki ujemnej. Pojawienie się chociażby jednej z nich powoduje, że postępowanie nie wszczyna się, a wszczęte podlega umorzeniu. W razie istnienia przeszkody procesowej postępowani a przygotowawcze go nie wszczyna się. Badanie istnienia przeszkód procesowych stanowi obowiązek organu procesowego. Badanie takie powinno być dokonywane z urzędu w toku całego postępowania. Obowiązek ten wynika z ogólnego przepisu art. 17 KPK oraz licznych unormowań dotyczących poszczególnych faz procesu. Stwierdzenie istnienia przeszkody w toku procesu powoduje , że postępowanie to podlega u morzeniu.
W postępowaniu przygotowawczym oraz w postępowaniu sądowym - do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego umorzenie postępowania przybiera postać postanowienia. Po rozpoczęciu przewodu sądowego - umorzenie z powodu okoliczności wyłączającej ściganie następuje w formie wyroku. W razie stwierdzenia istnienia przeszkody, określonej w art. 17 pkt . 1 i 2 KPK w toku przewodu sądowego, sąd wydaje wyrok uniewinniający, a nie umarzający postępowanie.
Zbieg (kumulacja przeszkód procesowych) – gdy w jednym procesie wystąpi jednocześnie więcej przeszkód procesowych. Przy z biegu trzeba przyjąć, że postępowanie ulega umorzeniu z powodu wszystkich zbiegających się przeszkód procesowych, chyba że mogłoby to wywołać bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia, a wówczas w postępowaniu trzeba orzec najpierw o przeszkodzie wynikającej z przesłanki o charakterze względnym a następnie o przesłance o charakterze bezwzględnym.
28
R2 PRZEGLĄD PRZESŁANEK PROCESOWYCH
PODSĄDNOŚĆ Może być ujmowana szeroko jako podleganie spraw karnych polskim sądom i to bez względu na to czy są to sądy powszechne czy też sądy szczególne.
W tym znaczeniu podsądność obejmuje trzy składniki, a mianowicie : 1. Jurysdykcję krajową sądów polskich 2. Podsądność sądom karnym powszechnym 3. Podsądność sądom wojskowym 1)
Przez jurysdykcję krajową należy rozumieć podleganie
spraw karnych sądom polskim. Art. 5 KK – „ustawę karną polską stosuje się do sprawcy, który popełnił czyn na terytorium RP, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym, chyba że umowa międzynarodowa, której RP jest stroną, stanowi inaczej”. Sprawcą może być obywatel polski, jak i osoba mająca obce obywatelstwo albo osoba będąca bezpaństwowcem. Ustawa polska ma zastosowanie do przestępstw popełnionych na o bszarze państwa obcego. Jeżeli brak byłoby możliwości zastosowania w konkretnej sprawie polsk iego prawa karnego materialnego, to jednocześnie wykluczona byłaby jurysdykcja sądów polskich. Minister Sprawiedliwości jeżeli tego wymaga interes wymiaru sprawiedliwości, zwraca się do właściwego organu państwa obcego w wnioskiem o przekazanie ścigania albo może przyjąć taki wniosek od właściwego organu państwa obcego. Przejęcie ścigania karnego jest uważane za wszczęcie postępowania według prawa polskiego. Po przejęciu ścigania wykorzystuje się dowody zebrane w sprawie przed przekazaniem ścigania. O sposobie zakończenia postępowania Minister zawiadamia właściwy organ państwa obcego. Przekazanie ścigania następuje na podstawie art. 591 KPK. Przejęcie i przekazanie ścigania niekiedy przewidują umowy międzynarodowe, zawierane zwłaszcza przez państwa sąsiadujące, oparte na zasadzie wzajemności , dążące do tego, aby w sprawach o przestępstwa orzekał sąd państwa, którego obywatelem jest sprawca przestępstwa.
2) Przez pods ądność sądom karnym powszechnym rozumiemy zakres spraw karnych podlegających tym sądom. Wynika to z art. 7 par. 1 pkt. 8 KPK – wszczęty proces umarza się, gdy sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych. Według art. 439 pkt. 3 KPK – orzeczenie podlega uchyleniu
niezależnie od zakresu zaskarżenia lub podniesionych zarzutów, gdy sąd powszechny orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu szczególnego lub gdy sąd szczególny orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu powszechnego . Orzecznictwo sądów powszechnych w sprawach karnych stanowi regułę. Wyjątki obejmują sprawy, które z mocy szczególnego przepisu zostały przekazane do orzecznictwa sądów wojskowych lub do rozstrzygnięcia innym organom. 3)
Orzecznictwu sądów wojskowych podlegają sprawy ze względów podmiotowo – przedmiotowych lub przedmiotowych.
4)
Podsądność Trybunałowi Stanu – orzeka on o odpowiedzialności konstytucyjnej osób zajmujących najwyższe stanowiska w państwie, określone w powołanym przepisie, za naruszenie Konstytuc ji i ustaw w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swego urzędowania. Odpowiedzialność ponoszą również posłowie i senatorowie w zakresie naruszenia zakazu określonego w art. 107 ust 1 Konstytucji (w zakresie określonym ustawą poseł nie może prowadzić działalności gospodarczej z osiągnięciem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego ani nabywać tego majątku). Prezydent RP za naruszenie Konstytucji lub ustaw oraz za popełnione przestępstwa może być pociągnięty do odpowiedzialności jedynie przed Trybunałem Stanu. Członkowie RM ponoszą odpowiedzialność przed TS także za przestępstwa popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem.
29
OGRANICZENIA PODSĄDNOŚCI 1) SPRAWY O WYKROCZENIE Orzekanie w sprawach o wykroczenia przed sądem może się odbywać: W postępowaniu zwyczajnym W dwóch postępowaniach szczególnych: W postępowaniu przyspieszonym W postępowaniu nakazowym
Zasadniczy oskarżycielem jest Policja, chyba że ustawa stanowi inaczej. W sprawach o wykroczenia w pierwszej instancji orzeka sąd rejonowy, chyba że właściwy jest sąd garnizonowy. W drugiej instancji z zasady orzeka sąd okręgowy gdy: - chodzi o rozpoznanie apelacji - rozpoznanie zażalenia na postanowienie i zarządzenia zamykające drogę do wydania wyroku Trzecim rodzajem postępowania szczególnego jest postępowanie mandatowe, które w zasadzie nie jest postępowaniem sądowym. W tym postępowaniu Policja lub inny uprawniony podmiot nakłada mandat. W razie przyjęcia mandatu staje się on prawomocny, gdyż nie można go go zaskarżać zwyczajnym środkiem odwoławczym. odwoławczym. Jeżeli w postępowaniu o przestępstwo po rozpoczęciu przewodu sądowego ujawni się, że czyn zarzucany oskarżonemu stanowi wykroczenie, sąd nie przekazuje sprawy właściwemu sądowi lecz rozpoznaje ją w tym samym składzie, stosując jednak w dalszym jej toku przepisu KPK w sprawach o wykroczenia.
2) IMMUNITETY Stanowią formę ochrony, przysługującą określonym osobom, ze względu na pełnienie przez nie ważnych funkcji w państwie lub w stosunkach międzynarodowych. Immunitet ma chronić te osoby przed możliwością wpływania za pomocą wszczynania postępowań karnych, szczególnie postępowań o charakterze fikcyjnym na ich oświadczenia lub inne zachowania.
Możemy je podzielić na dwie grupy:
Immunitet materialny – polega na uchyleniu karalności przestępstwa lub wprowadzeniu nieodpowiedzialności w oznaczonym zakresie. Ma zawsze charakter bezwzględny. – nie pozwala na ściganie, a z reguły także na tymczasowe pobawienie wolności Immunitet procesowy – nie osoby korzystającej z tej formy ochrony. Można go podzielić na trwałe i nietrwałe ze względu na ich czasowy zakres obowiązywania.
jeśli immunitet chroni określoną osobę tylko w czasie pełnienia oznaczonej funkcji z powodu czynu czynu Nietrwały – jeśli popełnionego w czasie jej sprawowani. sprawowani. – gdy immunitet chroni daną osobę z powodu czynu, który miał miejsce w czasie pełnienia funkcji i Trwały – gdy lecz także czasu ochrona ta dotyczy nie tylko okresu sprawowan ia tej funkcji z którą immunitet był związany, lecz po jej ustaniu.
Immunitet procesowy może mieć charakter:
Immunitet bezwzględny – gdy zakaz ścigania wynikający z immunitetu nie może być uchylony decyzją uprawnionego organu państwa.
Immunitet względny – gdy wynikający z niego zakaz ścigania jest ograniczony, a więc gdy immunitet może być uchylony przez oznaczony organ pod określonymi o kreślonymi w ustawie warunkami.
Cechy immunitetu materialno procesowego posiadają immunitet adwokacki, radcy prawnego oraz prokuratorski.
30
A) DYPLOMATYCZNY Art. 578 KPK – orzecznictwu – orzecznictwu sądów karnych nie podlegają: a) b) c) d) e)
Uwierzytelnieni w RP szefowie przedstawicielstw dyplomatycznych państw obcych Personel dyplomatyczny tych przedstawicielstw Personel administracyjny i techniczny Członkowie rodzin osób a -c
Inne osoby korzystające z immunitetu dyplomatycznego na podstawie ustaw, umów lub powszechnie uznanych zwyczajów międzynarodowych.
Immunitet ten wyłącza ściganie z powodu jakiegokolwiek przestępstwa a więc bez względu na wagę popełnionego przestępstwa przestępstwa i bez względu na to, czy popełnione popełnione zostało w czasie urzędowania urzędowania czy też poza nim. nim. Zostaje wyłączony tylko gdy państwo wysyłające zrzeknie się w sposób wyraźny immunitetu w stosunku o oznaczonej osoby.
B) KONSULARNY Art. 579 KPK - orzecznictwu sądów karnych nie podlegają: a) b)
Kierownicy urzędów konsularnych i inni urzędnicy konsularni państw obcych Inne osoby zarówno z nimi za podstawie umów lub powszechnie uznanych zwyczajów
międzynarodowych Kierownik urzędu konsularnego oraz inni urzędnicy konsularni państw obcych podlegają zatrzymaniu lub tymczasowemu aresztowaniu jedynie w razie zarzutu popełnienia zbrodni. O tym fakcie powinien być niezwłocznie zawiadomiony Minister Spraw Zagranicznych.
Immunitet ten nie ma zastosowania : 1) Do obywatela polskiego lub osoby mającej w kraju stałe miejsce zamieszkania 2) W razie zrzeczenia się immunitetu przez państwo wysyłające C) PROCESOWY PARLAMANTARNY Obejmuje immunitet poselski oraz senatorski. Oznacza on że odpowiednio poseł i senator nie mogą być pociągnięci do odpowiedzialności karnej bez zgody odpowiednio Sejmu Sej mu lub Senatu. Przedmiotowo P rzedmiotowo dotyczy on wszystkich czynów, z tym jednak, że nie obejmuje tych, które wchodzą w zakres sprawowania mandatu, gdyż te obejmuje immunitet o charakterze materialnym. Ma charakter nietrwały, gdyż obejmuje tylko okres kadencji posła lub senatora. Po upływie kadencji mogą oni być ściganie za czyny objęte immunitetem. W okresie obowiązywania immunitetu termin przedawnienia karalności nie biegnie . Osoby wymienione wyżej nie mogą być zatrzymane ani aresztowane bez zgody odpowiednio Sejmu lub Senatu,
chyba że ujęto je na gorącym uczynku, jeżeli ich zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu powiadania się Marszałka Sejmu lub Senatu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymania.
Immunitet ten powinien chronić posłów i senatorów, ich swobodę działania przed fikcyjnym ściganiem lub bezpodstawnym aresztowaniem lub zatrzymaniem i tym samym wykluczać możliwość oddziaływania na nich za pomocą zupełnie bezpodstawnego ścigania karnego.
D) PREZYDENTA RP Prezydent odpowiada tylko i wyłącznie przed TS. W ten sposób wyłączona została możliwość pociągnięcia go do odpowiedzialności karnej przed sądem powszechnym, wojskowym lub SN. O postawienie go w stan oskarżenia przed TS decyduje Zgromadzenie Narodowe uchwałą podjętą większością co najmniej 2/3 głosów ogólnej liczby członków Zgromadzenia Narodowego na wniosek co najmniej 140 członków tego Zgromadzenia. 31
E) SĘDZIOWSK I Art. 181 Konstytucji – sędzia nie może być, bez uprzedniej zgody właściwego sądu dyscyplinarnego, pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani zatrzymany. Sędzia nie może być b yć zatrzymany ani aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne dl a zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu powiadamia się prezesa sądu apelacyjnego właściwego ze względu na miejsce zatrzymania (może zwolnić z aresztu). Prezes sądu apelacyjnego niezwłocznie z awiadamia KRS I MS. Bez zgody sądu dyscyplinarnego przeciwko sędziom nie można toczyć procesu karnego. Sądem dyscyplinarnym jest sąd apelacyjny. Uchwała odmawiająca zezwolenia na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej może być zaskarżona zażaleniem w terminie 7 dni do sądu dyscyplinarnego drugiej instancji. Taki sam środek przysługuje sędziemu na uchwałę zezwalającą na pociągnięcie go do odpowiedzialności karnej sądowej. Immunitet sędziego jest immunitetem nietrwałym. F) ADWOKACKI onywaniu Adwokat przy wyk onywaniu
swego zawodu korzysta z wolności słowa i pisma w granicach określonych przez zadania adwokatury i przepisy prawa. Nadużycie tej wolności stanowiące ściganą z oskarżenia prywatnego zniewagę strony, jej pełnomocnika lub obrońcy, kuratora, świadka, biegłego, tłumacza podlega ściganiu tylko w drodze dyscyplinarnej. Ma charakter procesowo – materialny. Dopuszczenie się przez adwokata zniewagi powoduje że podlega on ściganiu nie w postępowaniu p ostępowaniu karnym lecz w drodze dr odze dyscyplinarnej. W drodze tej nie można stosować kary kryminalnej, co powoduje, że skutkiem tego immunitetu jest uchylenie karalności przestępstwa.
G) PROKURATORSKI Nie może on być pociągnięty do odpowiedzialności karnej sądowej lub administracyjnej bez zezwolenia właściwego sądu dyscyplinarnego, ani zatrzymany bez zgody przełożonego dyscyplinarnego, chyba że został zatrzymany na gorącym uczynku. Do czasu otrzymania zezwolenia wolno dokonać tylko czynności niecierpiących zwłoki, jednak powinien być o nich zawiadomiony prokurator przełożony. Do czasu rozpoznania wniosku o zezwolenie na ściganie sąd dyscyplinarny może polecić niezwłoczne zwolnienie zatrzymanego prokuratora. Za wykroczenia odpowiada tylko dyscyplinarnie. Ponosi odpowiedzialność za nadużycie słowa przy wykonywaniu obowiązków o bowiązków służbowych, stanowiące ściganą z oskarżenia prywatnego zniewagę strony, jej pełnomocnika lub obrońcy, kuratora, świadka, świadka, biegłego lub tłumacza
H) PREZESA I PRACOWNIKÓW NIK Prezes NIK nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani aresztowany lub zatrzymany bez zgody Sejmu. Jest to immunitet procesowy nietrwały.
I) INNE
– zgodę na pociągnięcie go do odpowiedzialności wyraża Sejm RPO – zgodę Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych - zgodę na pociągnięcie go ddoo odpowiedzialności wyraża Sejm
WŁAŚCIWOŚĆ SĄDU Właściwość rzeczowa - jest „właściwością pionową”, pozwalającą na ustalenie tego z sądów niższego lub wyższego rzędu, który powinien rozpoznać sprawę w pierwszej instancji. Sądami tymi są sądy rejonowe lub sądy okręgowe Właściwość miejscowa - pozwala ona na ustalenie imiennego sądu uprawnionego do rozpoznania sprawy spośród sądów danego rzędu Właściwość funkcjonalna – czyli właściwość czynnościowa Właściwość z łączenia spraw oraz Właściwość z przekazania sprawy
32
SKARGA Warunkiem wszczęcia i toczenia procesu sądowego jest wniesienie skargi przez uprawnionego oskarżyciela. Brak takiej skargi powoduje, że poza nielicznymi wyjątkami np. w postępowaniu z nieletnimi – postępowania – postępowania sądowego nie można wszcząć. Skargę uruchamiającą postępowanie jurysdykcyjne określa się nazwą skargi zasadniczej. Przechodzenie procesu do dalszych stadiów także jest uzależnione od wniesienia skargi. Określa się ją mianem skargi etapowej. Skargą zasadniczą jest akt oskarżenia, a w postępowaniu adhezyjnym – pozew. Skarga jest skuteczna gdy zawiera essentialia negotii oraz gdy wniesiona zostaje przez uprawnioną osobę do właściwego sądu. Określenie osoby oskarżonego i zarzucanego mu czynu, są to składniki nieodzowne skargi, bez których nie można w ogóle mówić o istnieniu skargi. Powi nna być wniesiona przez uprawnionego oskarżyciela, a zatem przez osobę do tego legitymowaną.
ISTNIENIE STRON PROCESOWYCH Istnienie stron procesowych jest typową przesłanką o charakterze syntetycznym.
Można w jej ramach wyróżnić trzy składniki, z których każdy posiada wartość przesłanki, a mianowicie: a) b) c)
Rzeczywiste istnienie strony
Zdolność procesowa Legitymacja procesowa
Do istnienia strony konieczne jest ustalenie, czy podmiot będący stroną w rzeczywistości istnieje. Dotyczy to : a) b) c)
Osoby fizycznej Osoby prawnej Podmiotów wymienionych wymienionych w art. 49 par 2 KPK
Śmierć oskarżonego - z reguły powoduje konieczność umorzenia procesu bez względu na fazę, w której ona nastąpiła. Śmierć pokrzywdzonego – przed wszczęciem postępowania powoduje, że jego prawa mogą realizować osoby wymienione w art. 52 KPK. Jeżeli śmierć pokrzywdzonego następuje w toku trwania postępowania sądowego, to jej skutkiem procesowym może być następstwo w procesie osób wymienionych w art. 52 KPK (osoby najbliższe; gdy ich brak to prokurator) .
Podmiot wstępujący - w miejsce zmarłego pokrzywdzonego, będącego w postępowaniu sądowym stroną, określa się nazwą strony nowej.
PRAWOMOCNOŚĆ MATERIALNA Jest ona wymieniona w art. 17 pkt. 7 KPK , wedle którego nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy proces karny co do tego samego czynu te j samej osoby został prawomocnie ukończony. Prawomocność d wa razy za to samo). materialna stanowi stan rzeczy osądzonej, której treścią jest Ne bis In idem (nie dwa
ZAWISŁOŚĆ SPRAWY Wszczęcie procesu karnego wywołuje zakaz toczenia drugiego procesu przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn. Toczenie dwóch procesów o jedno przestępstwo jest niepotrzebnym marnowaniem czasu wielu zaangażowanych w nim osób w sytuacji, gdy w drugim z tych procesów wydane or zeczenie podlega uchyleniu. Z powodu jednego przestępstwa oskarżycielowi przysługuje tylko jedna skarga, a więc jej wniesienie wyklucza możliwość złożenia drugiej skargi. Ponadto kilka toczących się postępowań mogłoby doprowadzić do kilkakrotnego ukarania sprawcy za jedno przestępstwo. Umorzeniu z powodu zawisłości jako przesłanki procesowej ulega proces wszczęty wszczęty później. Wcześniej Wcześniej wszczęty tylko wtedy tworzy ujemną przesłankę przesłankę w postaci zawisłości sprawy, kiedy jest on prawidłowo wszczęty, tzn. nie jest dotknięty innymi przeszkodami procesowymi.
33
PRZEDAWNIENIE KARALNOŚCI KK przewiduje dwie formy przedawnienia: a) Przedawnienie karalności b)
Przedawnienie wykonania kary
1. Przedawnienie karalności art. 101 KK – po upływie oznaczonego czasu przewidzianego w tym przepisie ustaje karalność przestępstwa. Odrębnie uregulowano przedawnienie przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego oraz przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego. Terminy przedawnienia karalności przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego zależą od wagi przestępstwa.
Karalność przestępstwa ustaje, gdy od jego popełnienia upłynęło: a) 30 lat – zbrodnia zabójstwa b) 20 lat – inna zbrodnia c) 15 lat – występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 5 lat d) 10 lat - występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata e) 5 lat – pozostałe występki Terminy te biegną od popełnienia przestępstwa. Odrębny termin przedawnienia karalności przewidziano dla przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego. Karalność taka ustaje z upływem roku od czasu, kiedy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy przestępstwa, nie później jednak niż z upływem 3 lat od czasu jest popełnienia.
Przerwa biegu terminu przedawnienia – polega na przedłużeniu terminów przedawnienia karalności o okres 10 lub 5 lat. Do podstawowego terminu dodaje się okres 10 lat co do czynów wymienionych w art. 101 pkt. 1 -3 KK oraz 5 lat w od niesieniu do pozostałych czynów. Przyczyną przedłużenia podstawowego terminu przedawnienia karalności jest wszczęcie postępowania przeciwko osobie przed jego upływem. Drugim sposobem zakłócenia biegu terminu przedawnienia karalności jest jego spoczywanie. Według art. 104 KK przedawnienia nie biegnie, gdy przepis ustawy nie pozwala na wszczęcie lub dalsze prowadzenie postępowania karnego.
2. Drugą postacią przedawnienia jest przedawnienie wykonania kary przewidziane w art. 103 kk. Przepis ten stanowi, że nie można wykonać kary, jeżeli od uprawomocnienia się wyroku skazującego upłynął odpowiedni okres czasu. Może ono wystąpić wyłącznie w postępowaniu wykonawczym, dlatego jest przesłanką szczególną. Przedawnienia nie stosuje się do przestępstw wojennych, przeciwko pokojowi i ludności.
a) b) c) d)
Nie stosuje się również do umyślnego przestępstwa: Zabójstwa
Ciężkiego uszkodzenia ciała Ciężkiego uszczerbku na zdrowiu Pozbawienia wolności + szczególne udręczenie popełnionego przez funkcjonariusz a publicznego
AKT ŁASKI - ABOLICJA Może przybrać postać aktu łaski o charakterze generalnym lub o charakterze indywidualnym.
O charakterze generalnym – gdy dotyczy on określonych kategorii przestępstw. Wyrażone są one w ustawach amnestyjnych. Przepisy tych ustaw przewidują dwie formy aktów łaski o charakterze generalnym, a mianowicie amnestię i abolicję. Amnestia – polega na tym że łagodzi się lub znosi skutki skazania. Z jej mocy skutki skazania mogą być całkowicie zlikwidowane, tzn. darowana kara w całości, łącznie z wymazaniem skazania w rejestrze skazanych, lub może nastąpić złagodzenie kary. b) Abolicja – polega na zakazie wszczynania i toczenia postępowania w stosunku do określonych w ustawie przestępstw. Przepisami abolicyjnymi w ramach amnestii są te, które zakazują wszczynania i toczenia postępowania. a)
34
O charakterze indywidualnym – tę postać aktu łaski stosuje Prezydent RP. Może ona mieć miejsce w indywidualnych sprawach po uprawomocnieniu się wyroku skazującego. Ma charakter amnestyjny. Może on być zastosowany do prawomocnie wymierzonej kary. Może likwidować lub łagodzić skutki skazania. W wypadku zlikwidowania skutków skazania indywidualny akt łaski staje się przeszkodą dla postępowania wykonawczego.
ARTYKUŁ 17 PAR 1 PKT 1-4 KPK (NEGATYWNE PRZESŁANKI) Przepis ten zawiera pięć przesłanek:
a) Niepopełnienie czynu albo brak danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia. Rodzi ona konieczność wydania postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania w razie braku uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa, przewidzianego w art. 303 KPK. b) Brak w czynie ustawowych znamion przestępstw. Kiedy czyn ma miejsce, lecz nie zawiera znamion przestępstwa; określone zachowanie jest więc z punktu widzenia prawa karnego materialnego neutralne c) Uzasadnienie przez ustawę, że sprawca nie popełnia przestępstwa. Obejmuje przypadki kontratypów.
d) Znikoma społeczna szkodliwość czynu. Według tego przepisu nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma. e) Niekaralność sprawcy przestępstwa.
DZIAŁ CZWARTY UCZESTNICY PROCESU KARNEGO R1 POJĘCIE UCZESTNIKA PROCESU Uczestnik procesu karnego – jest to podmiot, który bierze udział w procesie karnym w roli, jaką wyznacza mu prawo karne procesowe, a więc uczestnikiem jest tylko taki podmiot, którego rola w procesie karnym jest określona, to znaczy, że prawo nakłada na ten podmiot określone obowiązki lub przyznaje oznaczone uprawnienia.
Kategorie uczestników: a) b) c) d) e) f) g)
Organy procesowe Strony procesowe Przedstawiciele procesowi stron
Rzecznicy interesu społecznego Pomocnicy procesowi
Osobowe źródła dowodowe Pozostali uczestnicy procesowi
R2 OGRANY PROWADZĄCE PROCES
UWAGI WSTĘPNE Organem procesowym jest organ państwowy, któremu z mocy przepisów powierzono występowania w procesie karnym w oznaczonej roli. Można je podzielić na: a) Organy kierujące procesem b) Organy współdziałając e
35
Organ kierujący procesem – jest podmiotem prowadzącym proces na określonym jego etapie Organ współdziałający – jest organem państwowym, który występuje w procesie, współdziała z organem kierującym procesem. Np. w postępowaniu jurysdykcyjnym, organem kierującym procesem jest prezes sądu lub sąd, prokurator natomiast pełni rolę organu współdziałającego.
W poszczególnych stadiach procesowych
możemy wyróżnić:
a) W postępowaniu przygotowawczym: Organy prowadzące śledztwo lub dochodzenie
Organy nadzoru
b) W postępowaniu rozpoznawczym (głównym) Organem kierującym procesem jest sąd, poza posiedzeniami lub rozprawą – prezes sądu Organem współdziałającym jest oskarżyciel publiczny c) W postępowaniu wykonawczym – podmioty wymienione w art. 2 KKW
1) Co do organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze, możliwe są dwa zasadnicze rozwiązania: organem prowadzącym proces w tym stadium jest organ ścigania karnego lub sędzia. W ramach pierwszego z tych rozwiązań możliwe są dwie odmiany: a) Pełną autonomię ma pozasądowy organ ścigania karnego b) W mniejszym lub większym stopniu uprawnienia w zakresie dokonywania czynności procesowych ma sąd lub sędzia śledczy. Postępowanie przygotowawcze jest kierowane przez organ niesądowy, a mianowicie przez prokuratora lub przez niego nadzorowane . Sąd może dokonywać kontroli niektórych wyraźnie w ustawie określonych postanowień prokuratora lub wydawać decyzje w pewnych kwestiach. 2) W postępowaniu rozpoznawczym organem prowadzącym postępowanie jest sąd 3) W postępowaniu wykonawczym organami wykonującymi orzeczenia według art. 2 KKW są: a) b) c) d) e) f) g) h) i) j)
Sad pierwszej instancji
Sąd penitencjarny Prezes sądu lub uprawniony sędzia Sędzia penitencjarny Dyrektor zakładu karnego,….. Sądowy kurator zawodowy Sądowy i administracyjny organ egzekucyjny Urząd skarbowy Odpowiedni terenowy organ administracji rządowej lub samorządu terytorialnego Inny organ uprawniony przez ustawę do wykonywania orzeczeń.
ORGANY PROWADZĄCE POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE PROKURATOR Prokuratura charakteryzuje się : a) Pod względem organizacyjnym – podporządkowaniem władzy wykonawczej b) Pod względem kompetencji – zróżnicowaniem ich zakresu często ograniczając się do sfery ścigania przestępstw Kompetencje naczelnego prokuratora należą do MS. Według obowiązującego stanu prawnego Prokuratura podlega MS, który sprawuje funkcję PG. Prokuraturę stanowią: a) b) c)
PG Podlegli mu prokuratorzy powszechnych i Wojskowych jednostek prokuratury
Zadaniem jej jest strzeżenie praworządności oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw. Prokuratura nie jest organem konstytucyjnym .
36
Zbudowana jest na następujących zasadach: a) Jednolitości – tzn. wszystkie jednostki organizacyjne prokuratury w Polsce stanowią jedną organizacyjną całość b) Centralizmu – wszystkie jednostki organizacyjne prokuratury podlegają naczelnemu organowi, a mianowicie PG
Zasada hierarchicznego podporządkowania – oznacza, że jednostki organizacyjne prokuratury podlegają PG nie wprost, lecz za pośrednictwem jednostek organizacyjnych wyższego szczebla. d) Zasada jednoosobowego kierownictwa – całością organów prokuratury, jak i każdą jej jednostką, c)
kieruje zawsze jedna osoba. e)
Zasada niezależności – tzn. że prokuratorzy w sprawowaniu swych funkcji są niezależni od terenowych organów administracji państwowej i samorządowej. Podlegają jedynie prokuratorom przełożonym.
Prokurator przełożony uprawniony jest do zmiany lub uchylenia decyzji prokuratora podległego. Zmiana decyzji doręczonej może nastąpić jedynie z zachowaniem trybu i zasad określonych w ustawie
Oprócz zasad organizacyjnych wyróżnia się następujące zasady działania prokuratury: a) Legalizmu - było b) Bezstronności - było c) Działania z urzędu - było d) Współpracy z innymi organami publicznymi i samorządowymi, organizacjami spółdzielczymi i społecznymi – nakłada na prokuraturę obowiązek utrzymania z tymi podmiotami ścisłego kontaktu, a szczególnie z organami gmin, policji, kontroli państwowe, oraz ze społeczeństwem i jego organizacjami.
Substytucji – prokurator wyższego rzędu może zlecić czynność prokuratorowi podwładnemu Dewolucji - każdy prokurator wyższego rzędu ma prawo przejąć do osobistego wykonania każdą czynność, która według obowiązujących przepisów należy do prokuratora niższego rzędu. Ma charakter bezwzględny. g) Indyferencji – oznacza, że dla skuteczności czynności procesowych nie ma znaczenia, który z prokuratorów jej dokonuje. h) Jednoosobowego dokonywania czynności – każda czynność prokuratorska jest dokonywana e) f)
jednoosobowo.
POLICJA I INNE ORGANY ŚCIGANIA KARNEGO Centralnym organem administracji państwowej, właściwym w sprawach ochrony bezpieczeństwa obywateli oraz
utrzymania bezpieczeństwa i porządku publicznego jest Komendant Główny Policji, podległy MSWiA.
Terenowymi organami Policji są: a) b) c)
Komendanci wojewódzcy Policji Komendanci powiatowi Komendanci komisariatów Policji
Policja w celu rozpoznania, zapobiegania i wykrywania przestępstw i wykroczeń wykonuje czynności: a) Dochodzeniowo – śledcze b) Operacyjno – rozpoznawcze c) Administracyjno – porządkowe W zakresie swych czynności policjanci mają prawo: a) Legitymować b) Zatrzymywać osoby w przypadkach określonych w KPK c) Zatrzymywać osoby stwarzające bezpośrednie niebezpieczeństwo d) Poszukiwanie i przeszukiwanie osób i pomieszczeń e) f) g) h)
Dokonywanie kontroli osobistej
Żądanie niezbędnej pomocy Zatrzymywanie osób pozbawionych wolności Obserwowanie i rejestrowanie przy użyciu środków technicznych obrazu zdarzeń publicznych
i)
Zwracanie się o niezbędną pomoc 37
w miejscach
W razie niepodporządkowania się wydanym na podstawie prawa poleceniom organów Policji lub jej funkcjonariuszy, policjanci mogą stosować następujące środki przymusu bezpośredniego: a) b) c) d) e)
Fizyczne, techniczne i chemiczne Pałki służbowe
Wodne środki Psy i konie
Pociski niepenetrujące, miotane z broni palnej
Gdy wymienione środki okażą się niewystarczające lub ich użycie jest nie możliwe, policjant ma prawo użyć broni palnej wyłącznie w celach określonych w art. 17 ust. 1 u. Policji. W postępowaniu sądowym policja wykonuje niektóre czynności pomocnicze. Policja może także wystąpić jako oskarżyciel publiczny w postępowaniu sądowym w sprawach o wykroczenia.
Kontrola operacyjna: Sąd okręgowy na pisemny wniosek KGP, złożony po uzyskaniu pisemnej zgody PG albo na pisemny wniosek KGP złożony po uzyskaniu pisemnej zgody właściwego miejscowego prokuratora okręgowego, gdy inne środki okazały się bezskuteczne albo zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że będą nieskuteczne lub nieprzydatne, może zarządzić w drodze postanowienia kontrolę operacyjną. W przypadkach niecierpiących zwłoki organy wnioskujące kontrolę mogą za zgodą właściwego prokuratora zarządzić kontrolę operacyjną, jednak jednocześnie występują do właściwego sądu okręgowego o wydanie postanowienia. Jeżeli w ciągu 5 dni sąd nie udzieli zgody, kontrola operacyjna podlega wstrzymaniu, a uzyskany materiał ulega protokolarnemu zniszczeniu. Kontrola prowadzona jest niejawnie i polega na: a) Kontrolowaniu treści korespondencji b) Kontrolowaniu zawartości przesyłek c) Kontrolowaniu sieci telekomunikacyjnej,….
Czynności zmierzające do sprawdzenia uzyskanych wcześniej wiarygodnych informacji o przestępstwie oraz ustalenia sprawców i uzyskania dowodów przestępstwa, mogą polegać na dokonaniu w sposób n iejawny nabycia, zbycia lub przyjęcia przedmiotów pochodzących z przestępstwa, ulegających przepadkowi, albo których wytwarzanie, posiadanie, przewożenie lub którymi obrót jest zakazany, a także na przyjęciu lub wręczeniu korzyści majątkowej. Czynności operacyjno – rozpoznawcze mogą polegać także na złożeniu propozycji nabycia, zbycia lub przejęcia wymienionych przedmiotów. Zarządza je KGP lub KWP na czas określony 3 miesięcy z możliwością przedłużenia o kolejne 3 miesiące, po uzyskaniu pisemnej zgody właściwego miejscowo prokuratora, którego informuje o wynikach prowadzonych czynności . W celu udokumentowania przestępstw albo ustalenia tożsamości osób uczestniczących w tych przestępstwach lub przejęcia przedmiotów przestępstwa KGP lub KWP mogą zarządzić niejawne nadzorowanie wytwarzania, przemieszczania, przechowywania i obrotu przedmiotami przestępstwa, jeżeli nie stwarza to zagrożenia dla życia i zdrowia ludzi. Policja może także uzyskać, gromadzić i sprawdzać, przechowywać i przetwarzać informacje o o bywatelach, w tym także tajne i poufne or az dane o osobach podejrzanych. Uprawnienia Policji w ramach procesu karnego przysługują także: a) Straży Granicznej b) c)
ABW Innym organom:
Finansowe organy postępowania przygotowawczego Wszystkie organy będące oskarżycielami publicznymi działającymi zamiast prokuratora Żandarmerię Wojskową
38
SĄDY SĄDY POWSZECHNE Obejmują SR, SO I SA. SR – powołane są dla jednej lub większej liczby jednostek podziału terytorialnego stopnia podstawowego w granicach tego samego województwa.
SO – tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej dwóch sądów rejonowych. SA – tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej dwóch sądów okręgowych. SR – są z reguły sądami pierwszej instancji, które oprócz rozstrzygania spraw w pierwszej instancji dokonują innych czynności, jak np. udzielają pomocy sądowej na żądanie innych sąd ów lub organów. SO – są sądami zarówno pierwszej instancji, orzekającymi w ramach właściwości rzeczowej, jak i sądami drugiej instancji w stosunku do orzeczeń i zarządzeń sądów rejonowych. SA – są sądami drugiej instancji od orzeczeń i zarządzeń wydanych w postępowaniu w pierwszej instancji przed sądem okręgowym oraz rozpoznają inne sprawy przekazane im przez ustawę. Od orzeczeń SO I SA nie istnieje możliwość odwołania się do SN w ramach zwyczajnych środków odwoławczych. Jest to możliwe w ramach nadzwyczajnych środków odwoławczych, a zwłaszcza kasacji.
SĄDY WOJSKOWE Istnieją następujące sądy wojskowe: a) Sądy garnizonowe b) Sądy okręgowe
SĄD NAJWYŻSZY ORGANIZACJA SN SN dzieli się na izby : 1) 2) 3) 4) 5)
Cywilna Karna Pracy
Ubezpieczeń społecznych i spraw publicznych Wojskową
Na czele stoi Pierwszy prezes powołany przez Prezydenta RP na sześcioletnią kadencję spośród sędziów SN w stanie czynnym. Pracami każdej z izb kieruje jeden z prezesów tego sądu. W SN czynne jest Biuro Studiów i Analiz. Wykonuje zadania związane z pełnieniem przez Pierwszego Prezesa SN oraz przez SN funkcji związanych z pieczą nad zgodnością z prawem i jednolitością orzecznictwa sądów powszechnych i wojskowych oraz ocenę spójności i jednolitości prawa stosowanego przez sądy.
ŚRODKI NADZORU SN NAD ORZECZNICTWEM I.
Ogólna charakterystyka
Nadzór SN dotyczy wyłącznie orzek ania. Jego celem jest zapewnienie merytorycznej słuszności, zgodności z prawem i jednolitości orzecznictwa sądów i innych organów poddanych kontroli SN. Jednolitość orzecznictwa ma być osiągnięta przez jednolitość stosowania prawa. Cel ten osiąga się przez dokonywanie wykładni przepisów prawnych.
Podziały środków nadzoru jurysdykcyjnego: a) Instancyjne i pozainstancyjne – czy nadzór ma miejsce w toku instancji czy poza nią b) Korygujące i profilaktyczne – czy są to środki upoważniające do modyfikowania orzeczeń, czy też nie c) Konkretne i ogólne (abstrakcyjne) – czy mogą być stosowane w konkretnej toczącej się sprawie, czy też są wykorzystywane bez związku z oznaczoną sprawą. 39
Środki nadzoru instancyjnego związane są z rozpoznawaniem przez SN środków odwoławczych od nieprawomocnych orzeczeń i zarządzeń wojskowych sądów okręgowych.
Środki nadzoru pozainstancyjnego : a) b) c) d)
II.
Kasacja
Wniosek o rozstrzygnięcie rozbieżności co do wykładni prawa Przekazanie do rozstrzygnięcia zagadnień prawnych związanych z konkretną sprawą Wznowienie postępowania zakończonego przed SN lub przed sądem apelacyjnym
Udzielanie wykładni przez SN
Przedstawienie zagadnienia prawnego lub wniosku o udzielenie wykładni przez SN można zaliczyć do pozainstancyjnych środków nadzoru sprawowanego przez SN. Środki te mają na celu zapewnienie prawidłowej wykładni prawa w konkretnej sprawie lub też zapewnienie jednolitości wykładni prawa w obrębie SN, jak i w sferze orzecznictwa sądów powszechnych oraz sądów wojskowych
W ramach udzielania wykładni przez SN można wyróżnić: a) Wykładnię udzieloną w konkretnej sprawie b) Wykładnię o charakterze abstrakcyjnym, nie związaną z konkretną sprawą a)
Punkt ten obejmuje dwie regulacje: Jedna zamieszczona jest w art. 441 KPK – sąd
odwoławczy może przekazać SN zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni do rozstrzygnięcia, odraczając rozpoznanie sprawy. Druga w art. 59 u. SN – jeżeli SN rozpoznając wątpliwości co do wykładni prawa, może odroczyć rozpoznanie sprawy i przedstawić zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia składowy siedmiu sędziów tego sądu. b) Jeżeli w orzecznictwie sądów powszechnych, sądów wojskowych lub SN ujawnią się rozbieżności w wykładni prawa, może być zgłoszony wniosek o ich rozstrzygnięcie przez SN w składzie siedmiu sędziów lub innych odpowiednim składzie. Z wnioskiem takim może wystąpić Pierwszy prezes SN,
RPO oraz PG.
Jeżeli skład SN uzna, że przedstawione zagadnienie prawne wymaga wyjaśnienia a rozbieżność – rozstrzygnięcia, podejmuje uchwałę, w przeciwnym razie odmawia jej podjęcia, a jeżeli podjęcie uchwały stało się zbędne – umarza postępowanie. Jeżeli skład siedmiu sędziów uzna, że znaczenie dla praktyki sądowej lub powaga występujących wątpliwości to uzasadniają, może zagadnienie prawne lub wniosek o podjęcie uchwały przedstawić składowi izby – składowi dwóch lub więcej izb albo pełnemu składowi SN. Postanowienie o przedstawieniu zagadnienia prawnego, wniosek o podjęcie uchwały oraz uchwały SN wymagają pisemnego uzasadnienia. Uchwały pełnego składu SN, składu połączonych izb oraz składu całej izby z chwilą ich podjęcia uzyskują moc zasad prawnych. Skład siedmiu sędziów może postanowić o nadaniu uchwale mocy zasady prawnej.
SAMODZIELNOŚĆ JURYSDYKCYJNA SĄDU KARNEGO. Sąd karny bowiem jest organem rozstrzygającym sytuacje konfliktowe, które wynikają z naruszenia prawa karnego materialnego, i ponoszenia za to odpowiedzialności karnej przez zastosowanie prawa. Sąd czyni ustalenia faktyczne o raz stosuje prawo. W tym zakresie korzysta ze swobody decyzyjnej. Poza obowiązującymi przepisami, nie jest związany ani rozstrzygnięciem innego organu lub sądu co do faktów podlegających jego ustaleniom, ani opinią innego organu lub sądu co do wykładni sto sowanego prawa i jego konsekwencji.
Art. 8 KPK – „sąd karny rozstrzyga samodzielnie wszelkie zagadnienia faktyczne i prawne i nie jest związany rozstrzygnięciem innego sądu lub innego organu”.
40
Orzekający sąd karny nie jest związany ustaleniami prawomocnego wyroku dotyczącego tego samego przedmiotu, lecz w sp rawie przeciwko innej osobie. „Sąd karny nie jest związany orzeczeniem sądu lub prokuratora, ani też ustaleniami faktycznymi lub treścią orzeczenia w sprawie jednego ze współuczestników przestępstwa, rozpoznawanej odrębnie, gdy następnie rozpoznaje sprawę innego współuczestnika. Treść prawomocnego orzeczenia oraz ustalenia faktyczne w nim zawarte, mają dla rozpoznawanej sprawy innego współuczestnika wyłącznie znacznie dowodowe. Wyjątek: art. 8 par 2 KPK – kiedy rozstrzygnięcie innego sądu jest wiążące dla sądu rozstrzygającego sprawę karną a) Kiedy treść orzeczenia w sprawie karnej zależy od rozstrzygnięcia określonej kwestii przez inny organ b) Druga sytuacja dotyczy wypadków, w których orzeczenie wcześniej wydane przez sąd lub inny organ w sprawie jest wiążące dla sądu karnego. Sąd karny jest związany rozstrzygnięciami innego sądu w ramach uregulowania zawartego w art. 8 par 2 KPK , według którego prawomocne rozstrzygnięcia kształtujące prawo lub stosunek prawny, są jednak wiążące. W procesie cywilnym orzeczenia sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny określa się nazwą orzeczeń konstytutywnych. Do takich rozstrzygnięć można zaliczyć orzeczenie rozwiązujące małżeństwo. Ustalenie takie, zawarte w prawomocnym orzeczeniu, są z mocy powołanego przepisu wiążące dla sądu karnego.
WŁAŚCIWOŚĆ SĄDU UWAGI OGÓLNE Jest ustalana na podstawie kryteriów decydujących o kompetencji sądu do rozpoznania sprawy. Za pomocą właściwości dąży się do ustalenia imiennego sądu uprawnionego i zobowiązanego do rozpoznania konkretnej sprawy w ramach wcześniejszego pozytywnego ustalenia podlegania sprawy określonemu pionowi sądownictwa powszechnego lub szczególnego.
Możemy wyodrębnić: 1) Właściwość ogólną – a w niej właściwość rzeczow a, miejscowa i funkcjonalna. 2) Właściwość szczególna - a w niej właściwość z łączności spraw i właściwość z przekazania sprawy. Sąd jest z urzędu zobowiązany do badania swej właściwości. W razie stwierdzenia swej niewinności, sąd uznaje się za niewłaściwy i przekazuje sprawę sądowi właściwemu lub innemu organowi. O swej niewłaściwości orzeka się postanowieniem, na które przysługuje zażalenie. Z powodu niewłaściwości sprawa nie podlega umorzeniu.
WŁAŚCIWOŚĆ RZECZOWA Pozwala na ustalenie sądu, który ma rozpoznać sprawę w pierwszej instancji. W sądach powszechnych jest to ustalenie, czy w pierwszej instancji sprawę ma rozpoznać sąd niższego rzędu, jakim jest sąd rejonowy, czy też sąd okręgowy. Sąd rejonowy orzeka w pierwszej instancji we wszystkich sprawach, z wyjątkiem tych, które z mocy ustawy przekazane zostały do właściwości innego sądu (SO). W ramach właściwości rzeczowej sądu okręgowego można wyróżnić: a) Właściwość stałą b) Właściwość ruchomą
a) Właściwość stała SO – obejmuje kategorie przestępstw wyraźnie w ustawie wyliczone. Są to przestępstwa o większym ładunku społecznej szkodliwości czynu, zwykle o bardziej złożonym stanie faktycznym i prawnym.
SO orzeka w pierwszej instancji w sprawach o: - zbrodnie - występki art. 25 pkt . 2 KPK - występki z mocy przepisu szczególnego należące do SO
41
b)
Właściwość ruchoma SO – art. 25 par 2, SA na wniosek SR może przekazać do rozpoznania SO, jako sądowi pierwszej instancji sprawę, o każde przestępstwo, ze względu na szczególną wagę lub zawiłość sprawy.
WŁAŚCIWOŚĆ MIEJSCOWA Pozwala na ustalenie, który spośród sądów tego samego rzędu jest uprawniony i zobowiązany do orzekania z konkretnej sprawie. Kryterium I STOPNIA: miejsce popełnienia przestępstwa
Właściwy jest sąd, w którego okręgu popełniono przestępstwo. Jest to miejsce , gdzie sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany, albo gdzie skutek stanowiący znamię czynu zabronionego nastąpił lub według zamiaru sprawy miał nastąpić. Jeżeli przestępstwo zostało popełnione w dwóch lub więcej okręgach sądów o właściwości decyduje reguła wyprzedzenia, tzn. właściwy jest ten z sądów, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze. W razie popełnienia statku wodnym lub powietrznym – właściwy jest sąd macierzystego portu statku
Kryterium II STOPNIA:
w razie niemożności ustalenia miejsca popełnienia przestępstwa właściwy jest sąd,
w którego okręgu: Ujawniono przestępstwo Ujęto oskarżonego Oskarżony przed popełnieniem przestępstwa stale mieszkał lub czasowo przebywał – zależnie od t ego, gdzie najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze.
jeżeli nie można ustalić właściwości miejscowej według wskazanych wyżej kryteriów, sprawę rozpoznaje sąd właściwy dla dzielnicy Śródmieście miast stołecznego Warszawy . Kryterium III STOPNIA:
WŁAŚCIWOŚĆ FUNKCJONALNA Jest właściwością obejmującą zakres czynności należących do kompetencji sądu. Obejmuje ona właściwość rzeczową oraz inne czynności dokonywane przez sąd z upoważnienia ustawowego.
a) Właściwość funkcjonalna sądu rejonowego obejmuje:
Orzekanie w pierwszej instancji
Rozpatrywanie zażaleń na niektóre postanowienia prokuratora Udzielanie pomocy sądowej
b) Właściwość funkcjonalna sądu okręgowego obejmuje:
Orzekanie w pierwszej instancji Orzekanie w drugiej instancji w sprawach, które w pierw szej instancji rozpoznają SR
Orzekanie o odszkodowaniu z niesłuszne ukaranie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie Orzekanie o wznowieniu, jeżeli dotyczy postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem SR
Inne czynności określone w ustawie
c) Właściwość funkcjonalna sądu apelacyjnego obejmuje: Rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń i zarządzeń wydanych w pierwszej instancji w sądzie okręgowym
Orzekanie w innych sprawach
42
WŁAŚCIWOŚĆ Z ŁĄCZENIA SPRAW Stanowi postać właściwości szczególnie ze względu na złożoność sprawy. Występuje w sprawach złożonych, kiedy w jednej sprawie rozpoznaje się kilka czynów. Złożoność sprawy może być wynikiem łączności podmiotowej, przedmiotowej lub podmiotowo – przedmiotowej.
Łączność podmiotowa – gdy w jednej sprawie rozpoznaje się kilka przestępstw tej samej osoby. Całą sprawę rozpoznaje jeden sąd w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze, jeżeli sprawy według zwyczajnych kryteriów właściwości należą do sądów tego samego rzędu. Jeżeli przestępstwa należą do właściwości sądów różnego rzędu, całą sprawę rozpoznaje sąd wyższego rzędu. b) Łączność przedmiotowa – gdy istnieją związk i rzeczowe między poszczególnymi przestępstwami, całą sprawę rozpoznaje sąd właściwy dla sprawcy głównego. Sąd właśc iwy dla sprawców głównych jest równocześnie właściwy dla podżegaczy i pomocników. c) Łączność podmiotowo – przedmiotowa - sprawę rozpoznaje się na podstawie kryteriów określonych a)
w art. 34 i art. 33 KPK.
Sprawy w których występuje łączność powinny być rozpatrywane w jednym postępowaniu, natomiast wyłączenie pojedynczej sprawy i jej odrębne rozpatrzenie wymaga wydania postępowania.
WŁAŚCIWOŚĆ Z PRZEKAZANIA SPRAWY Stwarza ona możliwość przekazania sprawy innemu sądowi równorzędnemu w stosunku do tego, któr y jest właściwy miejscowo do rozpoznania sprawy .
Cztery możliwości:
Art. 36 KPK – gdy większość osób, które należy wezwać na rozprawę, zamieszkuje z dala od sądu właściwego, a blisko sądu, któremu sprawa ma być przekazana. Sąd właściwy może wówczas zwrócić się do sądu nad nim przełożonego o przekazanie sprawy temu drugiemu równorzędnemu sądowi. b) Art. 37 KPK – zawiera upoważnienie dla SN do przekazania sprawy do rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu, jeżeli tego wymaga dobro wymiaru sprawiedliwości. Np. duże wzburzenie w określonym środowisku c) Art. 43 KPK – dotyczy skutków wyłączenia sędziów danego sądu d) Art. 11a przep. Wpr. KPK – jeżeli rozpoznanie sprawy w sądzie miejscowo właściwym nie jest możliwe w terminie zabezpieczającym uniknięcie przedawnienia karalności określonego w art. 101 KK SA na wniosek właściwego sądu może przekazać taką sprawę innemu sądowi równorzędnemu. a)
SPORY O WŁAŚCIWOŚĆ SĄDU Mogą zachodzić wyłącznie między sądami równorzędnymi. Może dotyczyć tego samego rzędu. Sporów między sądami różnego rzędu być nie może. Spór może być pozytywny lub negatywny. a) b)
Spór pozytywny – gdy dwa sądy dążą do rozpoznania tej samej sprawy Spór negatywny - gdy dwa sądy równorzędne stwierdzają brak podstaw dla swojej właściwości.
Powstaje na skutek przekazania sprawy przez jeden sąd drugiemu równorzędnemu sądowi. Sąd któremu sprawę przekazano do rozpoznania, nie może jej przekazać z kol ei innemu sądowi równorzędnemu. Ten sąd, któremu sprawę przekazano, może ją rozpoznać lub wszcząć spór, jeżeli ustali, że nie jest właściwy do jej rozpoznania. Wszczynając spór, sąd ten przekazuje sprawę sądowi nad nim przełożonemu, który powinien rozstrzygnąć wszczęty spór.
43
SKŁADY ORZEKAJĄCE SĄDU Sądy orzekają w następujących składach: a) b) c) d) e) f) g)
W SR I SO na rozprawie – orzeka jednoosobowy skład. Sędzia ma prawa i obowiązki przewodniczącego W sprawach o zbrodnie – orzeka w składzie jednego sędziego i dwóch ławników. O przestępstwa zagrożone dożywociem – orzeka w składzie dwóch sędziów i trzech ławników Sąd pierwszej instancji na rozprawie może rozpoznać sprawę – w składzie trzech sędziów, ze względu na szczególną zawiłość sprawy. Na posiedzeniu SR I SO – orzeka w składzie jednego sędziego a SA I SN – w składzie trzech sędziów jeżeli ustawa nie stanowi inaczej Na rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej – orzeka w składzie trzech sędziów zawodowych Apelacja i kasacja od wyroku dożywocia – skład pięciu sędziów
Odmienne unormowania w zakresie składu sądu rejonowego i sądu okręgowego przewidziane są dla sytuacji, gdy:
Sąd pierwszej instancji, uwzględniając zażalenie, przychyla się w całości do żądań skarżącego i orzeka w tym przedmiocie, w tym składzie imiennym, w którym wydał zaskarżone postanowienie b) Sąd rozpoznaje prośbę o ułaskawienie w takim samym składzie, w jakim sąd wyrokował. W skład sądu w takim wypadku powinien w miarę możliwości wchodzić sędzia i ławnik, którzy brali udział w a)
wydaniu wyroku.
W SN podstawowym składem, orzekającym na rozprawie i na posiedzeniu jest trzech sędziów zawodowych. Wyjątki: a) Skład siedmiu sędziów: Kasacja od orzeczenia SN, chyba że orzeczenie wydane zostało w składzie jednoosobow ym. W razie przekazania kwestii przekazanych przez zwykły skład składowi powiększonemu tego sądu W razie przedstawienia wniosku o rozstrzygnięcie rozbieżności w wykładni prawa zgłoszonego przez Pierwszego Prezesa SN, PG, RPO b) Skład całej izby, izb połączonych lub pełny skład Gdy wymaga tego znaczenie zagadnienia dla praktyki lub powaga występujących wątpliwości Potrzeby odstąpienia od zasady prawnej wpisanej do księgi zasad prawnych c) Skład jednoosobowy
Art. 534 KPK
WYŁĄCZENIE ORGANU PROWADZĄCEGO PROCES KARNY Instytucja ta jest ściśle związana z potrzebą zachowania obiektywizmu, bezstronności. Pozwala ona na wyłączenie imiennie oznaczonego sędziego. Przepisy przewidują: a) Wyłączenie sędziego z mocy prawa b) Wyłączenie sędziego na wniosek
a) Następuje tylko w wypadkach taksatywnie wyliczonych w art. 40 KPK. Według tego przepisu sędzia jest z mocy prawa wyłączony od udziału w sprawie, jeżeli: Sprawa dotyczy go bezpośrednio Jest małżonkiem strony, pokrzywdzonego, ich obrońcy, pełnomocnika lub pr zedstawiciela ustawowego, pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób Jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w punkcie wyżej, albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli. Był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, był w niej przesłuchiwany jako świadek lub występował jako biegły
44
Brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy , prowadził postępowanie przygotowawcze. Brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia, lub wydał zaskarżone orzeczenie Brał udział w wydaniu orzeczenia które zostało uchylone Brał udział w wydaniu orzeczenia co do którego wniesiono sprzeciw Prowadził mediację Brał udział w wydaniu orzeczenia objętego wnioskiem o wznowienie, lub zaskarżonego w trybie kasacji
Powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa, wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli. Przyczyny te mogą być uzupełnione w drodze wykładni. b)
Wyłączenie na wniosek jest przewidziane w art. 41 KPK – jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, ze mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość, co do jego bezstronności w danej sprawie Wyłączenie sędziego następuje: Na żądanie sędziego Z urzędu
Na wniosek strony
Z mocy prawa – sędzi ulega wyłączeniu przez złożenie na piśmie do akt, stwierdzającego istnienie okoliczności wyłączającej go od prowadzenia sprawy z mocy prawa. Strona może na podstawie art. 9 par 2 KPK złożyć wniosek o wyłączenie sędziego z powodu przyczyn wymieniony w art. 40 KPK . Sędzia którego dotyczy wniosek, może złożyć oświadczenie potwierdzające istnienie przyczyn wyłączenia go z mocy art. 40 KPK. Podlega wtedy wyłączeniu z mocy ustawy. Jeżeli w związku ze złożonym wnioskiem sędzia nie złoży oświadczenia lub w oświadczeniu nie potwierdzi istnienia takiej okoliczności, wniosek rozstrzyga sąd orzekający w danej sprawie, w którego składzie nie może brać udziału sędzia, którego dotyczy wniosek o wyłączenie lub który został już wcześniej wyłączony. Nie jest wykluczona sytuacja, że sąd z urzędu poweźmie wiadomość, co do istnienia przyczyny wyłączenia sędziego z mocy art. 40 KPK. Wniosek o wyłączenie powinien wskazywać imiennie sędziego, którego dotyczy. Kiedy nie można w danym sądzie utworzyć składu sądzącego do rozpoznania tego wniosku, sprawę przekazuje się sądowi wyższego rzędu. W razie wyłączenia ostatniego sędziego, sąd wyższego rzędu jednocześnie przekazuje sprawę innemu sądowi równorzędnemu do rozpoznania. Wniosek o wyłączenie sędziego na podstawie art. 41 KPK powinien być w zasadzie zgłoszony przed rozpoczęciem przewodu sądowego. Wniosek zgłoszony później pozostawia się bez rozpoznania, chyba że przyczyna wyłączenia powstała lub stała się stronie wiadoma dopiero po rozpoczęciu przewodu sądowego. W przedmiocie wyłączenia sędziego (poza wyłączeniem sędziego skutkiem jego oświadczenia z powodu przewidzianych w art. 40 KPK ) wydaje się postanowienia. Nie podlegają one zaskarżeniu zażaleniem. W razie decyzji odmownej, kwestia niewyłączenia sędziego może być podniesiona w apelacji na podstawie 438 pkt. 2 KPK.
Przepisy dotyczące wyłączenia sędziego mają odpowiednie zastosowanie do ławników. Przyczyny wyłączenia sędziego z mocy ustaw, określone w art. 40 pkt. 1 -4, 6 i 10, par 2 oraz w art. 41 i 41 KPK , mają odpowiednie zastosowanie do prokuratora, innych osób prowadzących postępowanie przygotowawcze oraz do innych oskarżycieli publicznych. Mechanizm wyłączenia Oskarżyciela publicznego jest taki sam, jak przy wyłączeniu sędziego. Jednakże o takim wyłączeniu rozstrzyga prokurator bezpośrednio przełożony lub nadzorujący postępowanie, wyznaczając jednocześnie kogoś w zamian.
SYGNALIZACJA UCHYBIEŃ Organy procesowe w ramach zadań profilaktycznych sygnalizują spostrzeżone w procesie karnym poważne uchybienia w czynnościach instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej, szczególnie gdy mogą one sprzyjać popełnieniu przestępstwa. O uchybieniach takich sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, 45
zawiadamia organ powołany do nadzoru nad daną jednostką organizacyjną, a w razie potrzeby organ kontroli. Organ zawiadamiający może żądać nadesłania w wyznaczonym t erminie wyjaśnień i podania środków podjętych w celu zapobieżenia takim uchybieniom w przyszłości. W razie nieudzielenia wyjaśnień w wyznaczonym terminie, może być nałożona na kierownika organu zobowiązanego do wyjaśnień kara pieniężna w wysokości do 10 000 złotych. Na to postanowienie przysługuje zażalenie.
KRS Stoi na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Do najważniejszych jej zadań należy rozpatrywanie i ocenianie zaopiniowanych przez zgromadzenie sędziów kandydatów na stanowiska sędziów SN, SA, SP I SW oraz przedstawianie wniosków o ich powołanie Prezydentowi RP. Ma ona zabezpieczać niezawisłość sędziowską. Może także wystąpić do TK z wnioskiem w sprawie stwierdzenia zgodności z Konstytucją RP aktów normatywnych w zakresie, w jakim dotyczą one niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Kadencja trwa 4 lata. Skład: Pierwszy prezes SN, Prezes NSA i MS, osoba wskazana przez prezydenta, dwóch członków wybranych spośród sędziów SN bez oznaczenia okresu kadencji, jednego wybranego przez ogólne zgromadzenie NSA oraz 12 sędziów SP i SW, 4 posłów do Sejmu i 2 senatorów, wybranych przez odpowiednie izby.
R3 STRONY PROCESOWE
POJĘCIE, RODZAJE I CECHY STRON PROCESOWYCH POJĘCIE I RODZAJE STRON PROCESOWYCH Stronami są - podmioty stosunku spornego występujące w procesie karnym we własnym imieniu. Są to podmioty mające interes prawny w korzystnym dla siebie rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu. Stronami są – podmioty stosunku sporności w procesie, mające interes prawny w korzystnym dla siebie rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu. Strona występuje we własnym imieniu lub działa przez swego przedstawiciela.
Wśród stron procesowych można wyróżnić stronę czynną i stronę bierną. a) Stroną czynną – jest podmiot występujący z określonym żądaniem, lub żądanie to popierający. Do strony tej można zaliczyć oskarżycieli i powoda cywilnego. Wśród oskarżycieli wyróżniamy: oskarżyciela publicznego, posiłkowego, prywatnego. b) Strona bierna – podmiot, przeciwko któremu jest skierowane żądanie, przeciwko komu toczy się proces. Jest nim oskarżony.
Strony zastępcze – podmioty, które na podstawie upoważnienia ustawowego wykonują uprawnienia procesowe pokrzywdzonego przed zawiązaniem procesu karnego. Np. śmierć pokrzywdzonego przed rozpoczęciem procesu karnego. Wówczas prawa pokrzywdzonego mogą wykonywać osoby najbliższe, w więc: jego małżonek, krewni w linii prostej, rodzeństwo oraz osoby przysposabiające i przysposobione, w wypadku ich braku lub nieujawnienia, prokurator działając z urzędu.
Strona nowa – gdy w miejsce pokrzywdzonego zmarłego w czasie trwania procesu wstępują osoby wymienione w art. 52 KPK.
Strony szczególne: a) Interwenient – podmiot który nie będąc podejrzanym lub oskarżonym w postępowaniu w sprawie o przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, zgłosił w tym postępowaniu roszczenie do przedmiotów podlegających przepadkowi. b) Osoba zbiorowa – w ramach odpowiedz ialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźba kary. Podmiot zbiorowy – osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, z wyłączeniem Skarby Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków. Jest nim również spółka handlowa z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego 46
lub związku takich jednostek, spółka kapitałowa w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorca niebędący osobą fizyczną, a także zagraniczna jednostka organizacyjne. Za czyny określone ustawą wobec podmiotu zbiorowego orzeka się karę pieniężną w wysokości określonej w art. 7 tejże ustawy. Orzeka się także wobec nich przepadek. Posiada zdolność procesową bierną. Obowiązujące przepisy prawa karnego i prawa karnego skarbowego przewidują odpowiedzialność posiłkową i podmioty odpowiedzialności posiłkowej: a) Osobę odpowiedzialną posiłkowo w prawie karnym skarbowym przewidziano w art. 53 par 40 KKS wg którego - podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej jest to osoba fizyczna, prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, którą organ prowadzący postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe wezwał do udziału w tym charakterze. Pociągnięcie podmiotu do odpowiedzialności posiłkowej następuje w formie postanowienia b) Osoba odpowiedzialna posiłkowo w prawie karnym jest - podmiotem, co do którego prokurator wnosi o zobowiązanie go do zwrotu Skarbowi Państwa uzyskanej z przestępstwa oskarżonego korzyści majątkowej. Osoba zobowiązana do zwrotu korzyści majątkowej staje się podmiotem procesowym od czasu złożenia przez prokuratora wniosku o nałożenie na nią obowiązku zwrotu korzyści Skarbu Państwa. Wniosek taki wraz z uzasadnieniem powinien być dołączony do akt oskarżenia. Wniosek taki powinien także zawierać żądanie zawiadomienia tego podmiotu o terminie rozprawy.
Współuczestnictwo – kiedy w tej samej roli procesowej po stronie czynnej lub biernej występuje kilka osób.
Po stronie biernej – kiedy w sprawie występuje kilka oskarżonych. Jest to możliwe w razie łączności przedmiotowej lub podmiotowo – przedmiotowej. Aktem oskarżenia w jednej sprawie należy objąć wszystkich sprawców, których czyny pozostają w związku rzeczowym lub podmiotowo – przedmiotowym, gdy osoby te popełniły jeszcze dalsze przestępstwa. Ściganie ma miejsce w jednym procesie (łączność przedmiotowa) lub w odrębnych procesach, jeżeli ich czyny lub ich sprawcy wyjdą na jaw w pewnych odstępach czasowych np. po wydaniu wyroku w spra wie przeciwko jednemu współsprawcy, ujawni się lub zostanie ujęty drugi współsprawca. b) Po stronie czynnej – dotyczy pokrzywdzonego. Każdy z pokrzywdzonych ma uprawnienia do wniesienia i popierania skargi przeciwko sprawcy przestępstwa. Jeżeli jednak uczyni to jeden z nich, to pozostali pokrzywdzeni tym samym czynem, mogą do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie przyłączyć się do toczącego się postępowania. Przyłączenie się innego pokrzywdzonego tym samym czynem powoduje, że po stronie czynnej powstaje współuczestnictwo oskarżycieli prywatnych. a)
ZDOLNOŚĆ PROCESOWA To uprawnienie do stania się stroną stosunku spornego, a więc stania się stroną procesową. Uprawnienie to ma charakter abstrakcyjny, nie związany z konkretnym procesem. Podmiot mający zdolność procesową może jednocześnie posiadać zdolność po podejmowania czynności, lub jej nie posiadać np. małoletni. Zdolność procesowa może występować po stronie czynnej i biernej. a) Po stronie czynnej – posiadają ją osoby fizyczne, bez względu na wiek. Również małoletni, jednak jego prawa wykonuje ustawowy przedstawiciel. Mają ją osoby prawne, instytucje państwowe lub społeczne, choćby nie miały osobowości prawnej. b) Po stronie biernej – osoby fizyczne, które ukończyły 13 lat. Osoby prawne i jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, w takim zakresie w jakim występuje odpowiedzialność tych podmiotów.
LEGITYMACJA PROCESOWA Stanowi tytuł prawny do wystąpienia w konkretnym procesie w oznaczonej roli procesowej. Na przykład do wystąpienia w charakterze: a) Oskarżyciela publicznego – jest uprawniony w zasadzie prokurator, a inny organ na podstawie szczególnego upoważnienia ustawowego . b) Oskarżyciela prywatnego, powoda cywilnego i Oskarżyciela posiłkow ego – pokrzywdzony
47
Legitymacja nie jest równoznaczna ze zdolnością do podejmowania działań w procesie.
Obrońca oskarżonego – tylko adwokat może nim być. Uzyskuje legitymację na skutek udzielenia mu upoważnienia przez oskarżenia. Pełnomocnik – adwokat lub radca prawny. Na skutek udzielenia im pełnomocnictwa przez uprawnione podmioty.
POJĘCIE I RODZAJE OSKARŻYCIELI Oskarżycielem jest tylko taki podmiot procesowy, który występuje do sądu z żądaniem ukarania oznaczonej osoby za popełnienie określonego czynu karalnego i żądanie to w toku procesu popiera, albo popiera oskarżenie wniesione przez inny podmiot.
Oskarżycielem może być: a) Organ państwowy b) Czynnik społeczny c) d)
Pokrzywdzony
Każdy obywatel
Oskarżyciel główny – zwykle przez to określenie rozumiemy oskarżenia typowego dla danego trybu ścigania przestępstw. W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego jest to prokurator, a w sprawach z oskarżenia prywatnego – oskarżyciel prywatny. Prokurator jeżeli wymaga tego interes społeczny, eliminuj oskarżyciela prywatnego z konkretnego procesu przez ingerencję w sprawę prywatno – skargową. Do kategorii oskarżycieli drugorzędowych w powyższym znaczeniu można zaliczyć oskarżyciela posiłkowego.
Obecny KPK przewiduje trzy kategorie oskarżycieli: a) Oskarżyciela publicznego b) Oskarżyciela prywatnego c) Oskarżyciela posiłkowego
OSKARŻYCIEL PUBLICZNY Jest nim organ państwa. Oskarżyciel publiczny musi być uznany za stronę. Jest on jednak stroną o szczególnym charakterze. Występuje jako rzecznik państwa. Może dokonywać czynności w interesie ogółu, w tym także w interesie strony przeciwnej – oskarżonego. Działając w procesie, spełnia funkcję państwa, co zakłada, że jego interesem nadrzędnym jest interes społeczny. Oskarżycielem publicznym głównym jest prokurator, jednakże mogą być także inne organy państwowe, jako inni oskarżyciele publiczni: a) Działający zamiast prokuratora b) Występujący zamiast lub obok niego a)
Zasadniczym oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami jest prokurator. Nadrzędność prokuratora jako oskarżyciela publicznego można przedstawić w kilku punktach Kompetencje innych oskarżycieli publicznych muszą być wyraźnie w ustawie wymienione , prokuratora nie wymagają ustawowego upoważnienia. Prokurator może występować we wszystkich sprawach, natomiast inni oskarżyciele tylko w
sprawach im powierzonych
Prokurator swym działanie najczęściej wypiera innych oskarżycieli np. w postępowaniu uproszczonym. Może się też włączyć do postępowania w sprawach o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego.
Asesor – jego uprawnienia są ograniczone. Nie może on: Brać udziału przed SA I SO Dokonywać jakichkolwiek czynności przed SN
Zamiast prokuratora mogą działać:
Organy inspekcji handlowej
Organy państwowej inspekcji sanitarnej 48
Urzędy skarbowe i inspektorzy kontroli skarbowej Prezes urzędu komunikacji elektronicznej Organy straży granicznej
Są one uprawnione do wnoszenia i popierania oskarżenia przed sądem pierwszej instancji w sprawach podlegających rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym o przestępstwa wyraźnie wyliczone w tym rozporządzeniu. Organy te nie są uprawnione ani do wnoszenia rewizji ani występowania przed sądem drugiej instancji, ani do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku na piśmie.
Organy państwowe które na mocy odrębnych przepisów są oskarżycielami publicznymi działającymi zamiast prokuratora: Straż leśna
Dyrektorzy, funkcjonariusze parków narodowych oraz inni wymienieni funkcjonariusze
Strażnicy służby łowieckiej
Straż leśna jest uprawniona nie tylko do wniesienia, popierania oskarżenia, ale też do zaskarżenia postanowienia o umorzeniu postępowania i udziału w postępowaniu odwoławczym. b)
Organy takie przewiduje KKS. Oskarżycielem publicznym przed sądem, oprócz prokuratora, jest org an, który wnosi i popiera oskarżenie. Organami uprawnionymi do sporządzenia i wniesienia aktu oskarżenia oraz do popierania go przed sądem w sprawach o wykroczenia skarbowe są organy postępowania przygotowawczego wskazane w art. 133 i art. 134 KKS. Urzędy celne Urzędy skarbowe
Inspektor kontroli skarbowej
Staż graniczna
Policja ABW
Żandarmeria wojskowa
W wypadku wstąpienia prokuratora do postępowania po wniesieniu aktu oskarżenia przez wyżej wymienione organy, nie tracą one uprawnień oskarżycielskich. W wypadkach, w których prokurator nie występu je, organy te są jedynym działającym oskarżycielem publicznym. Wystąpienie prokuratora nie pozbawia natomiast uprawnień oskarżycielskich tych organów, które mogą występować i działać w procesie także obok prokura tora. Oskarżycieli publicznych obowiązuje dyrektywa bezstronności. Organy te są uprawnione a nie obowiązane do wzięcia udziału w rozprawie. Prokurator jest obowiązany do wzięcia udziału w rozprawie w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego, jeżeli ustawa nie zawiera odmiennych postanowień. Niestawiennictwo prokuratora, gdy jego udział jest obowiązkowy, powoduje że rozprawa nie może się odbyć . Istnieje możliwość odstąpienia oskarżyciela publicznego od oskarżenia. Prokurator powinien odstąpić gdy wyniki postępowania sądowego nie potwierdzają zarzutów oskarżenia. W razie braku wystarczających dowodów winy, prokurator nie powinien ratować się odstąpieniem od oskarżenia, lecz wnosić o uniewinnienie oskarżonego.
POKRZYWDZONY Jest nim osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przestępstwem. Pokrzywdzonym może być także instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej
Pokrzywdzonym mogą być: a) b) c)
Osoba fizyczna Osoba prawna
Instytucje państwowe, samorządowe i społeczne, nawet jeśli nie posiadają osobowości prawnej.
49
O pokrzywdzeniu decyduje bezpośredniość naruszenia lub zagrożenia przestępstwem, dobra prawnego oznaczonej osoby. W dyspozycji przepisu prawa karnego materialnego osoba pokrzywdzona może być w pewien sposób określona rodzajowo, np. małoletni, osoba poniżej 5 lat, funkcjonariusz publiczny. Najczęściej jednak, takiego zacieśnienia kręgu osób pokrzywdzonych prawo karne nie przewiduje, co oznacza, że może n im być każda osoba Dla legitymacji pokrzywdzonego nie jest konieczne stanowcze ustalenie bezpośredniego zagrożenia lub naruszenia. Wystarczy że to naruszenie lub zagrożenie ma charakter hipotetyczny, to znaczy możliwy w świetle twierdzeń wskazanego, lub istniejącego materiału dowodowego. W wyniku popełnionego przestępstwa, pokrzywdzonym może być jeden lub więcej osób. Jednym czynem mogą być naruszone dobra kilku osób. Jeżeli pokrzywdzonych jest więcej z powodu tego samego czynu, każdy z nich korzysta samodzielnie z uprawnień przysługujących pokrzywdzonemu. Jeżeli jeden pokrzywdzony wniesie i popiera oskarżenie prywatne, inny pokrzywdzony tym samym czynem może, aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, przyłączyć się do toczącego się postępo wania. Możliwe jest łączenie roli pokrzywdzonego i świadka – pokrzywdzony ma prawo wziąć udział w rozprawie i pozostać na sali, choćby miał składać zeznanie jako świadek. Przesłuchuje się go w pierwszej kolejności. a) b)
W stadium postępowania przygotowawczego - pokrzywdzony jest stroną. W postępowaniu przed sądem - możliwe są dwie pozycje procesowe pokrzywdzonego: Pokrzywdzony uzyskuje prawa strony wówczas, kiedy wystąpi w jednej z trzech ról procesowych tzn. oskarżyciela prywatnego, posiłkowego lub powoda cywilnego. Możliwa jest również kumulacja dwóch z tych ról. Może również występować jako osobowe źródło dowodowe (świadek), nie mając jak i mając
prawa strony.
Sam fakt pokrzywdzenia nie stwarza dla pokrzywdzonego pozycji prawnej strony procesowej. Może on sam wykonywać swe prawa jeżeli posiada zdolność do czynności procesowych.
Możliwe jest również wykonywanie praw pokrzywdzonego przez inny podmiot: a) W sprawach o przestępstwa, którymi wyrządzono szkodę w mieniu instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej, prawa pokrzywdzonego mogą wykonywać organy instytucji kontroli państwowej b) W razie śmierci pokrzywdzonego jego prawa mogą wykonywać, małżonek, krewni w linii prostej, rodzeństwo, przysposobieni, przysposabiający, w wypadku ich braku lub nieujawn ienia, prokurator. c) Prawa osoby nieporadnej może wykonywać osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje.
OSKARŻYCIEL POSIŁKOWY W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego pokrzywdzony uzyskał możliwość działania jako stron w charakterze oskarżyciela posiłkowego:
a) Obok oskarżyciela publicznego, który wniósł oskarżenie (oskarżyciel posiłkowy uboczny) b) Zamiast oskarżyciela publicznego, gdy nie wniósł on aktu oskarżenia a)
Gdy akt oskarżenia wniósł do sądu oskarżyciel publiczny, pokrzywdzony do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej jest uprawniony, do złożenia oświadczenia, że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Składa je ustnie lub pisemnie. Sąd bada czy osoba składająca oświadczenie jest do tego legitymowana, i czy oświadczenie złożone zostało do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej. Jeżeli oskarżyciel publiczny odstąpi w toku procesu od oskarżenia, nie pozbawia to uprawnień oskarżyciela posiłkowego. Oskarżyciel posiłkowy zostaje jedynym oskarżycielem w sprawie.
b)
Koncepcja skargi subsydiarnej. Powstała możliwość działania pokrzywdzonego w charakterze oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego, zamiast oskarżyciela publicznego, tzn. gdy prokurator odmówi wszczęcia lub umorzy postępowanie przygotowawcze. Decyzje te mogą być zaskarżone zażaleniem przez pokrzywdzonego do sądu. Sąd po rozpatrzeniu postanowienie utrzymuje w mocy lub je uchyla, wskazując okoliczności, które należy 50
wy jaśnić lub czynności, które należy przeprowadzić. Jeżeli sąd utrzyma w mocy postanowienie, odpada
możliwość wniesienia skargi. Jeżeli prokurator po uchyleniu zaskarżonego postanowienia w dalszym ciągu nie dopatruje się podstaw do wniesienia aktu oskarżenia, wydaje ponownie postanowienie o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowawczego pokrzywdzony ma do wyboru dwie drogi:
Postanowienie to pokrzywdzony może zaskarżyć do sądu na ogólnej zasadzie W razie ponownego wydania przez prokuratora, postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego lub o jego umorzeniu w wypadku o którym mowa w art. 330 par 2, pokrzywdzony może wnieść akt oskarżenia, o czym pokrzywdzony powinien być pouczony. Taki akt powinien być złożony w sądzie w terminie miesiąca od doręczenia mu zawiadomienia o ponownym postanowieniu.
Akt oskarżenia powinien być sporządzony i podpisany przez adwokata, z zachowaniem warunków. Jeżeli pokrzywdzonym jest instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, akt oskarżenia może sporządzić także radca prawny. Do aktu dołącza się po jednym odpisie dla każdego oskarżonego oraz dla prokuratora. Sąd może ograniczyć liczbę oskarżycieli posiłkowych występujących w sprawie, jeżeli jest to konieczne. Oskarżycielowi posiłkowemu przysługuje prawo do udziału w postępowaniu w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego w charakterze strony. Korzysta on ze wszystkich uprawnień przysługujących stronie. Uprawnienia te w toku procesu mają charakter samodzielny, tzn. są niezależne od oskarżyciela publicznego. Nie może on natomiast dokonywać czynności na korzyść oskarżonego, gdyż nie pełni on roli rzecznika interesu społecznego.
Oskarżyciel posiłkowy może : a) Brać udział w rozprawie i posiedzeniu b) Zadawać pytania i składać oświadczenia c) Składać wnioski d) Posiadać pełnomocnika e) Wnosić środki zaskarżenia Może on odstąpić od oskarżenia . Takie oświadczenie jest skuteczne i nie wymaga zgody innego podmiotu procesowego. Nie może on jednak ponownie wystąpić w procesie w tej samej roli. W razie odstąpienia od oskarżenia oskarżyciela posiłkowego w sprawie, w której oskarżyciel publiczny nie bierze udziału, sąd zawiadamia prokuratora, który może przystąpić do oskarżenia w terminie 14 dni od doręczenia zawiadomienia. Jeżeli tego nie uczyni, postępowan ie podlega umorzeniu. Śmierć oskarżyciela posiłkowego nie tamuje biegu procesu. Nowe strony, tzn. osoby najbliższe, mogą przystąpić do postępowania w charakterze oskarżyciela posiłkowego ubocznego w każdym etapie toczącego się procesu. Jeżeli zmarły samodzielnie popierał oskarżenie, postępowanie zawiesza się, a osoby najbliższe mogą wstąpić w prawa zmarłego. Jeżeli tego nie uczynią w terminie zawitym 3 miesięcy od dnia śmierci oskarżyciela posiłkowego, sąd umarza postępowanie. W postępowaniu z oskarżenia prywatnego instytucja oskarżyciela posiłkowego ma miejsce w razie ingerencji prokuratora. Jeżeli prokurator wstąpi do postępowania już wszczętego, pokrzywdzony korzysta z praw oskarżyciela posiłkowego. Odstąpienie prokuratora od ingerencji w tej postaci powoduje, że pokrzywdzony powraca do roli oskarżyciela prywatnego.
OSKARŻYCIEL PRYWATNY Pokrzywdzony, który wniósł i popiera oskarżenie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego. Ściganie tych przestępstw uzależniono w zasadzie od żądania pokrzywdzonego ze względu na to, że godzą one bezpośrednio w interesie prywatny oznaczonych osób lub osoby, a tylko pośrednio w interes społeczny. Oskarżycielem prywatnym może być pokrzywdzony (osoba fizyczna/ prawna), której dobro prawne stało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Staje się on oskarżycielem prywatnym na skutek wniesienia skargi prywatnej (uproszczonego aktu oskarżenia).
51
Skargę prywatną mogą także wnieść: a) Ustawowi przedstawiciele pokrzywdzonego (małoletni/ ubezwłasnowolni ony) b) Strony zastępcze – śmierć pokrzywdzonego Skarga może być wniesiona do sądu za pośrednictwem Policji. Jeżeli jest więcej pokrzywdzonych, mogą oni aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, przyłączyć się do toczącego się postępowania. Przyłączenie się drugiego pokrzywdzonego powoduje, że po stronie czynnej ma miejsce współuczestnictwo procesowe.
Przestępstwo prywatnoskargowe może być również ścigane z urzędu tzn. bez inicjatywy pokrzywdzonego, a mianowicie: a) b) c)
Ingerencja prokuratora w ramach 60 KPK
a)
Prokurator ingeruje wówczas, gdy wymaga tego interes społeczny. Może przybrać postać: Wszczęcia postępowania – ma miejsce wówczas, gdy pokrzywdzony nie wniósł skargi
Postępowanie z nieletnimi Postępowaniu w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych.
prywatnej
Wstąpienia do postępowania już wszczętego – może być wykonane gdy pokrzywdzony wniósł już skargę do sądu i ją popierał
Skutkiem ingerencji jest to, że odtąd postępowanie co do przestępstwa prywatnoskargowego toczy się z urzędu. Ingerencja prokuratora trwa tak długo, jak długo istnieje interes społeczny. W razie stwierdzenia w toku procesu braku interesu społecznego, prokurator odstępuje od oskarżenia. Takie oświadczenie jest dla sąd u wiążące. Gdy prokurator odstępuje od ścigania, które zapoczątkowane zostało wszczęciem przez niego postępowani a, zawiadamia się o tym pokrzywdzonego, który może w terminie zawitym 14 dni złożyć akt oskarżenia lub oświadczenie, że podtrzymuje oskarżenie jako prywatne.
POWÓD CYWILNY Jest stroną czynną. Dochodzenie roszczeń cywilnych w procesie karnym określa się nazwą powództwa cywilnego w procesie karnym (proces adhezyjny).
OSKARŻONY Zajmuje w procesie centralną pozycję jako osoba która jest zagrożona karą kryminalną w związku z zarzutem popełnienia przestępstwa. Jest o n osobą przeciwko której toczy się proces karny.
W znaczeniu ścisłym - oskarżonym jest osoba przeciwko której wniesiono akt oskarżenia do sądu, a także osoba co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania
W znaczeniu szerszym – nazwą tą obejmuje się także podejrzanego. Podejrzany – osoba co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego.
Osoba stająca się oskarżonym uzyskuje uprawnienia, a z drugiej strony ciążą na niej obowiązki, jak i pojawia się możliwość stosowania wobec niej środków przymusu procesowego.
1) Prawo do obrony 2) Prawo do uczestniczenia w czynnościach procesowych Na rozprawie głównej obecność oskarżonego jest obowiązkowa, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, np. w postępowaniu uproszczonym, w postępowaniu w przedmiocie wydania wyroku łącznego.
52
Jeżeli obecność jego jest obowiązkowa, powinien on być wezwany na rozprawę i pozostawać do dyspozycji sądu. W razie obowiązkowej obecności oskarżonego rozprawa nie może się odbywać bez jego udziału, nie ważne czy obecność ta jest usprawiedliwiona czy nie. Wyjątkowo gdy złoży wyjaśnienia i opuści salę bez zezwolenia przewodniczącego, sąd może prowadzić rozprawę w dalszym ciągu pomimo nieobecności oskarżonego. Jeżeli sąd uzna jego obecność za niezbędną, zarządza jego zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie. Na to postano wienie przysługuje zażalenie do innego równorzędnego składu tego sądu.
Sprawa może również odbyć się bez obecności oskarżonego: a) Jeżeli wprawi się w stan niezdolności do udziału w rozprawie lub posiedzeniu, w którym jego udział jest obowiązkowa, sąd może prowadzić postępowanie nawet gdyby nie złożył jeszcze wyjaśnień. b) Jeżeli powiadomiony o terminie rozprawy oświadczy że nie weźmie w niej udziału lub uniemożliwia doprowadzenie go na rozprawę albo zawiadomiony o niej osobiście nie stawia się na rozprawię bez usprawiedliwienia. Jeżeli rozprawę przerwano lub odroczono, wyznaczając nowy termin, sąd powiadamia o tym oskarżonego. Jeżeli oskarżony się stawi należy go poinformować o czynnościach, które odbyły się podczas jego nieobecności i umożliwić mu złożenie wyjaśnień. c) Rozprawa może się odbyć także podczas nieobecności oskarżonego w postępowaniu uproszczonym jeżeli istnieją warunki do wydania wyroku zaocznego.
3) Prawo do składania wyjaśnień Składa je ustnie, a w postępowaniu przygotowawczym może pisemnie. Jest to uprawnienie a nie obowiązek. Składając wyjaśnienia, nie jest zobowiązany do mówienia prawdy. W postępowaniu przygotowawczym należy go przesłuchać z udziałem ustanowionego obrońcy. Według art. 300 KPK przed pierwszym przesłuchaniem należy podejrzanego pouczyć:
a) O uprawnieniach do: Składania wyjaśnień Odmowy składania wyjaśnień Składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia Korzystania z pomocy obrońcy Do końcowego zaznajomienia z aktami Żądanie aby przesłuchano go z udziałem obrońcy
b)
O obowiązkach i konsekwencjach dotyczących : Braku obowiązku dowodzenia swej niewinności Braku obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść Obowiązku stawiennictwa na wezwanie Zawiadamiania organu o zmianie zamieszkania lub pobytu trwającego dłużej niż 7 dni Obowiązku wskazania adresu do doręczeń w kraju
Konsekwencjach zmiany adresu
Oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma prawo do: a) Niezwłocznego poinformowania go w języku dla niego zrozumiałym o istocie i przyczynie oskarżenia b) Posiadania czasu i możliwości do przygotowania obrony c) Bronienia się osobiście lub przez ustanowionego obrońcę d) Przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądani a obecności i przesłuchani świadków obrony na takich samych warunkach, jak świadków oskarżenia e) Korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza Przysługujące wyłącznie oskarżonemu: a) Podejrzany ma prawo żądać, aby mu doręczono postanowienie o przedstawieniu zarzutów z uzasadnieniem Podejrzany i jego
obrońca mogą wnosić, aby prowadzący śledztwo powiadomił ich o termin ie końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania, pouczając ich o prawie uprzedniego przejrzenia akt w terminie odpowiednim do wagi zawiłości sprawy, określonym przez organ proce sowy. c) W czasie rozprawy głównej oskarżony uzyskuje pewne przywileje np. prawo ostatniego głosu d) Prawo do bezpłatnego tłumacza b)
53
Obrona formalna – oskarżonemu w toku całego postępowania przysługuje prawo do posiadania obrońcy, o czym należy go pouczyć. Może mieć nie więcej niż trzech obrońców jednocześnie w jednym procesie. Obrona może być nieobowiązkowa, gdy nie musi mieć obrońcy. Obowiązkowa jest w sytuacjach gdy ustawa wiąże obowiązek posiadania obrońcy w toku procesu. Obowiązkowa może być realizowana poprzez wybranego obrońcy. Jeżeli oskarżony jest nieletni, ubezwłasnowolniony, wyboru takiego może dokonać jego ustawowy przedstawiciel lub osoba, pod której pieczą się znajduje Można również otrzymać obronę z urzędu: - jeżeli takowa jest obowiązkowa, a oskarżony nie ma obrony - nie jest w stanie finansowo ponieść takiego kosztu
Jeżeli oskarżony jest tymczasowo aresztowany, może on porozumiewać się ze swym obrońcą podczas nieobecności innych osób, oraz korespondencyjnie. Udzielając zezwolenia na porozumiewanie się prokurator może zastrzec, że będzie przy tym obecny on sam lub osoba przez niego upoważniona. Może również zastrzec kontrolę korespondencji podejrzanego z obrońcą. Zastrzeżenia te nie mogą być utrzymane lub dokonane po upływie 14 dni od dnia tymczasowego aresztowania podejrzanego.
Obowiązki procesowe Oskarżony pozostający na wolności jest obowiązany stawić się na każde wezwanie uprawnioneg o organu w toku trwającego procesu karnego. Ma on zawiadamiać organ o każdej zmianie swego miejsca zamieszkania lub pobytu, trwającego dłużej niż 7 dni, o czym należy go uprzedzić przy pierwszym przesłuchaniu. Nie usprawiedliwione niestawiennictwo może spowodować zatrzymanie i przymusowe sprowadzenie, a nawet tymczasowe aresztowanie, jeżeli istnieje uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego. Jest on również zobowiązany poddać się: a) Oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom, nie łączącym się z naruszeniem integralności ciała. Wolno pobrać od niego odciski, fotografować go, okazać w celach rozpoznawczych b) Badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonywaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, przez osobę wykwalifikowaną, z zachowaniem wskazań lekarskich, nie zagrażających zdrowiu oraz jeżeli jest to nieodzowne. (pobranie krwi, wydzielin, włosów) c) Pobraniu przez funkcjonariusza Policji wymazu ze śluzówki policzków W stosunku do podejrzanego można dokonać czynności wymienionych w art. 74 par 2 pkt. 1 a także przy zachowaniu wymagań określonych w art. 74 par 2 pkt . 2 lub 3 KPK, pobrać krew, włosy, wymaz ze śluzówki policzków lub inne wydzieliny organizmu. Problem stanowi pobieranie krwi od osoby pod ejrzanej o popełnienie przestępstwa, jeżeli ta nie wyraża zgody. Jest to problem ingerencji w zakres jej nietykalności. Duża rola badań osobo poznawczych: a) Zbieranie danych o osobie oskarżonej b) Przeprowadzanie wywiadu środowiskowego c) Badanie oskarżonego przez biegłych psychologów lub lekarzy a)
Należy przede wszystkim ustalić tożsamość oskarżonego, jego wiek, stosunki rodzinne i majątkowe, wykształcenie, zawód źródło dochodu oraz dane o jego karalności
b)
Przeprowadza go zawodowy kurator. Wywiad jest obowiązkowy: W sprawie o zbrodnię W stosunku do oskarżonego który w chwili czynu nie ukończył 21 roku życia, jeżeli zarzucono mu popełnienie umyślnego występku przeciwko życiu
Osoby które udzielały informacji kurator ujawnia tylko na żądanie sądu lub prokuratora. Mogą one być przesłuchane w charakterze świadka. W tym charakterze może być również przesłuchany kurator. c)
Kiedy jest to podyktowane potrzebami konkretnego postępowania, sąd lub prokurator w postępowaniu przygotowawczym może zarządzić badanie oskarżonego przez biegłych psychologów lub lekarzy, poza
przypadkiem, gdy istnieją wątpliwości co do jego poczytalności.
54
Oskarżony uzyskał uprawnienie do: a) Inicjowania skazania i wymierzania mu określonej kary lub środka karnego bez przeprowadzania postępowania dowodowego b) Inicjowania lub uczestniczenia w postępowaniu mediacyjnym c) Współdziałania w zakresie warunkowego umorzenia postępowania d) Wyrażania zgody na skazanie go bez przeprowadzenia rozprawy
R4 PRZEDSTAWICIELE PROCESOWI STRON UWAGI WSTEPNE przedstawicielstwa polega na podejmowaniu czynności w cudzym imieniu na rzecz osoby reprezentowanej. Przedstawiciel wyraża swą wolę w imieniu reprezentowanego, ze skutkiem dla tego ostatniego. Obrońca może działać tylko na korzyść oskarżonego. Przedstawiciel musi posiadać umocowanie do działania. Jego czynności mogą być dokonywane tylko w granicach umocowania. Istota
Umocowanie to może wypływać: a) b)
Z ustawy Z ustanowienia przez:
Mocodawcę
Organ procesowy
Pozwala to na wyodrębnienie następujący grup przedstawicieli stron: a) b)
Przedstawiciela ustawowego
Obrońcę i pełnomocnika stron
PRZEDSTAWICIEL USTAWOWY Może on działać po stronie czynnej jak i po stronie biernej. Jest to bardzo ważne, albowiem obowiązujące przepisy odmiennie regulują pozycję przedstawiciela ustawowego pokrzywdzonego i oskarżonego.
Przedstawiciel ustawowy pokrzywdzonego – działa zamiast niego, gdy pokrzywdzony nie posiada zdolności do działań w procesie Przedstawiciel ustawowy oskarżonego – działa obok skarżonego na jego rzecz
ustawowy pokrzywdzonego może występować wówczas, gdy pokrzywdzony nie może działać osobiście, gdyż jego działanie wyklucza ustawa, lub jest to z natury rzeczy niemożliwe. Jest tak gdy pokrzywdzony jest osobą prawną. Wówczas za niego czynności procesowych d okonuje organ uprawniony do działania w jego imieniu. Przedstawiciel
Spółdzielnia – zarząd Przedsiębiorstwo – dyrektor Spółka – podmiot uprawniony do działania w jej imieniu Ustawa nie dopuszcza osobistego działania pokrzywdzonego, kiedy jest on małoletni, tzn. kiedy nie ukończył lat 18, lub jest ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo. Takiej sytuacji prawa jego wykonuje: a) b)
Przedstawiciel ustawowy
Osoba pod której stałą pieczą pozostaje
Małoletni – rodzice lub opiekun Ubezwłasnowolnienie całkowite – opiekun Ubezwłasnowolnienie częściowe – kurator Przedstawiciel ustawowy pokrzywdzonego może dokonać wszelkich czynności procesowych w miejsce pokrzywdzonego ze skutkiem prawnym dla tego ostatniego. Może on także udzielić pełnomocnictwa w celu zastąpienia pokrzywdzonego przez pełnomocnika. 55
Przedstawiciel ustawowy po stronie biernej może posiadać oskarżony gdy jest on nieletnim, który nie ukończył 17 lat, lub jest ubezwłasnowolniony. Ustawowym przedstawicielem oskarżonego może być osoba uznana za ustawowego przedstawicie la w prawie cywilnym jak i osoba, pod której pieczą oskarżony pozostaje. Ustawowy przedstawiciel oskarżonego może podejmować, obok oskarżonego, wyłącznie na jego korzyść, wszelkie czynności procesowe, w tym wnosić środki zaskarżenia, składać wnioski oraz ustanawiać obrońcę.
OBROŃCA Jest podmiotem, którego zadaniem jest niesienie fachowej pomocy oskarżonemu przez udzielenie porad i dokonywanie czynności na jego korzyść. KPK przewiduje wyłącznie obronę adwokacką. W procesie karnym oskarżony musi mieć obronę w wypadku obrony obligatoryjnej.
1) Oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli: a) b) c)
Jest nieletni
Jest głuchy, niemy lub niewidomy Zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności
Wystarczające jest jedynie uprawdopodobnienie tego, że poczytalność oskarżonego mogła być co najmniej ograniczona.
2) Oskarżony musi mieć obronę także wtedy, gdy sąd uzna to za niezbędne, ze względu na okoliczności utrudniające obronę W punktach 1 i 2 udział obrońcy jest obowiązkowy zarówno na rozprawie, jak i w tych posied zeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego.
3) W postępowaniu przed SO jako sądem pierwszej instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię lub jest pozbawiony wolności. Jego udział w rozprawie głównej przed tym sądem jest obowiązkowy. Na rozprawie apelacyjnej lub kasacyjnej jest obowiązkowy tylko wtedy, gdy prezes lub sąd uznają to za konieczne. W sytuacjach określonych w art. 79 KPK obowiązek posiadania obrońcy obejmuje całe postępowanie, a więc także postępowanie przygotowawcze. 4) W postępowaniu karnym przeciwko żołnierzowi odbywającemu zasadniczą służbę wojskową albo pełniącemu służbę w charakterze kandydata na żołnierza zawodowego, w sprawach o przestępstwa podlegające orzecznictwu sądów wojskowych, udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy przed wszystkimi sądami wojskowymi. Przeciwko innemu oskarżonemu udział obrońcy jest obowiązkowy przed wojskowym sądem okręgowym. Naruszenie przepisów o obronie obowiązkowej stanowi bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia. W pozostałych wypadkach obrona jest nieobowiązkowa tzn. oskarżony nie musi mi eć obrońcy, ale może z jego pomocy skorzystać według własnego uznania.
Obrona z urzędu a) b)
Gdy obrona jest obowiązkowa, a oskarżony nie wybrał sobie obrońcy Oskarżony nie mający obrońcy z wyboru żąda, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie bez uszczerbku dla koniecznego utrzymania siebie i rodziny ponieść kosztów obrony.
Obrońcę z urzędu wyznacza prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy. Obrona z urzędu ma charakter akcesoryjny, to znaczy, że wyznaczenie obrońcy z urzędu jest możliwe tylko wtedy, gdy oskarżony nie ma obrońcy z wyboru. Gdy oskarżony, mając obrońcę z urzędu, udzieli upoważnienia innemu adwokatowi, to ma to taki skutek, że obrońca z urzędu traci tytuł do działania, jako obrońca oskarżonego. Zawiązanie stosunku obrończego w wypadku obrony z urzędu, następuje w drodze zarządzenia prezesa sądu.
56
Obrona z wyboru Wiąże się z udzieleniem adwokatowi upoważnienia do obrony. Może to uczynić sam oskarżony, jego ustawowi przedstawiciele lub osoba, pod której pieczą pozostaje. Nawiązanie więc stosunku obrończego następuje przez: a) Udzielenie upoważnienia określonemu adwokatowi przez oskarżonego i inne wymienione wyżej podmioty b)
Zarządzenie prezesa sądu o wyznaczeniu obrońcy z urzędu.
W sprawie, w której oskarżony musi mieć obrońcę i korzysta z obrony z wyboru, jeżeli obrońca lub oskarżony wypowiada stosunek obrończy, prezes sądu lub sąd wyznacza obrońcę z urzędu, o ile oskarżony nie powołał obrońcy z wyboru. W razie potrzeby rozprawę przerywa się lub odracza. Natomiast w sprawie, w której oskarżony korzysta z obrońcy z urzędu, sąd na uzasadniony wniosek obrońcy lub oskarżonego zwalnia obrońcę z jego obowiązków i wyznacza oskarżonemu innego obrońcę z urzędu. Wyznaczając nowego obrońcę, sąd jednocześnie podejmuje decyzję, czy dotychczasowy obrońca może bez uszczerbku dla prawa oskarżonego do obrony pełnić swe obowiązki do czasu podjęcia obrony przez nowego obrońcę. Udzielenie upoważnienia, jak i wyznaczenie obrońcy z urzędu, odnosi się do całego postępowania, jeżeli umocowanie do obrony nie przewiduje wyraźnych ograniczeń. Obrońca z wyboru jest uprawniony i zobowiązany do dokonywania czynności procesowych także po uprawomocnieniu się orzeczenia. Obowiązek dokonywania czynności przez obrońcę z urzędu, został ograniczony do czasu prawomocnego zakończenia postępowania. Po tym momencie może on dokonać czynności, ale nie jest do tego zobowiązany. W wypadkach obrony z urzędu, gdy czynność ma być wykonana poza siedzibą lub miejscem zamieszkania obrońcy z urzędu, prezes sądu, przed którym ma być dokonana czynność, a w postępowaniu przygotowawczym prezes sądu rejonowego miejsca czynności, wyznacza dla dokonania tej czynności na wniosek dotychczasowego obrońcy, innego obrońcę spośród miejscowych adwokatów. Możliwa jest obrona ze strony adwokata kilku oskarżonych, byleby ich interesy nie pozostawały w sprzeczności. Stwierdzając sprzeczność sąd wydaje postanowienie, zakreślając oskarżonym termin do ustanowienia innych obrońców. W wypadku obrony z urzędu, sąd wyznacza innego obrońcę. Na postanowienie to przysługuje zażalenie. Udział w czynnościach obrońcy nie wyłącza osobistego działania oskarżonego. Obrońca swym działaniem nie zastępuje oskarżonego. Nie może on za oskarżonego ani przyznawać się lub nie przyznawać do winy, ani składać wyjaśnień. Uprawniony jest jednak do dokonywania tych czynności, do których jest upoważniony oskarżony. W tym zakresie Obrońca uzyskuje samodzielne stanowisko procesowe, które nakłada na n iego obowiązek przedsiębrania tylko takich czynności, które są korzystne dla oskarżonego. Zaniedbywanie obowiązków ze strony obrońcy nie może przynieść szkody oskarżonemu. Jeżeli więc obrońca uchybi terminowi, to ten fakt upoważnia do przywrócenia uchybionego terminu. Jeżeli oskarżony jest niezadowolony z działania swego obrońcy, może wycofać mu upoważnienie, pozbawiając go legitymacji do działania w procesie. Czynność obrońcy oskarżonego dokonana na niekorzyść oskarżonego w złej wierze, nie może odnieść skutków, gdyż jest niedopuszczalna. Obrońca jest zobowiązany zachować w tajemnicy wszystko czego się dowiedział w związku z udzieleniem pomocy prawnej. Na tę okoliczność nie może być przesłuchany. Wyjątkowo może być przesłuchany w charakterze świadka np. odtworzenie zaginionych lub zniszczonych akt. W razie rażącego naruszenia przez obrońcę lub pełnomocnika strony ich obowiązków procesowych, sąd lub prokurator w postępowaniu przygotowawczym, zawiadamiają o tym właściwą radę adwokacką lub radę radców prawnych, żądając od dziekana właściwej rady nadesłania w wyznaczonym, nie krótszym niż 30 dni terminie, informacji o podjętych działaniach wynikających z zawiadomienia. Opis zawiadomienia przesyła się MS. W razie nienadesłania we wskazanym terminie informacji można nałożyć na dziekana właściwej rady karę pieniężną w wysokości do 10 000 złotych. Na postanowienie o ukaraniu przysługuje zażalenie. W razie rażącego naruszenia obowiązków procesowych przez oskarżyciela publicznego lub prowadzącego postępowanie przygotowawcze sąd zawiadamia o tym bezpośredniego przełożonego osoby, która dopuściła się 57
uchybienia, żądając nadesłania w wyznaczonym, nie krótszym niż 14 dni terminie informacji podjętych działaniach wynikających z zawiadomienia; w stosunku do policji oraz innych organów postępowania przygotowawczego uprawnienie takie przysługuje również prokuratorowi. Odpis wskazanego zawiadomienia sąd przesyła PG, jeżeli uchybienia dopuścił się prokurator, a w przypadku gdy uchybienia dopuścił się oskarżyciel publiczny niebędący prokuratorem – właściwemu organowi przełożonemu w stosunku do bezpośredniego przełożonego tego oskarżyciela Przymus adwokacki przewidziany jest w art. 446 KPK, według którego apelacja od wyroku SO która nie pochodzi od prokuratora lub osoby wymien ionej w art. 88 KPK, powinna być sporządzona i podpisana przez adwokata. Podobnie kasacja, jak i wniosek o wznowienie postępowania, jeżeli nie pochodzą od prokuratora lub innego organu, powinny być sporządzone i podpisane przez adwokata lub radcę prawnego. Także skarga subsydiarna składana przez pokrzywdzonego , powinna być sporządzona i podpisana przez adwokata.
PEŁNOMOCNIK Z jego pomocy może korzystać strona inna niż oskarżony , a więc pokrzywdzony w postępowaniu przygotowawczym oraz oskarżyciel prywatny, posiłkowy i powód cywilny w postępowaniu sądowym. Może z jego pomocy korzystać także osoba, nie będąca stroną jeżeli tego wymagają jej interesy w toczącym się postępowaniu. Procedura karna nie przewiduje pełnomocnictwa obowiązkowego. Pełnomocnikiem może być adwokat lub radca prawny.
Różni się on od obrońcy nie tylko tym że z jego pomocy korzystają podmioty działające po stronie czynnej, ale także tym że: a) Pełnomocnik jest związany w przeciwieństwie do obrońcy „instrukcją mocodawcy” b) Pełnomocnik nie jest ograniczony do działania wyłącznie na korzyść, jak to ma miejsce w przypadku obrońcy c) Może w ramach umocowania powziąć i wyrazić wolę, która jest uważania za wolę mocodawcy, a zatem może zastępować w tym zakresie mocodawcę. Do pełnomocnika mają odpowiednio zastosowanie przepisy o obrońcy. Osoba uprawniona może posiadać nie więcej niż trzech pełnomocników. Ustanowienie pełnomocnika, jeśli to wynika z treści pełnomocnictwa, odnosi się do całego postępowania, łącznie z czynnościami po uprawomocnieniu się orz eczenia. Udział w postępowaniu pełnomocnika nie wyłącza osobistego udziału w nim mocodawcy. Jednakże pełnomocnik swym działaniem zastępuje mocodawcę. Przepisy obowiązujące w postępowaniu cywilny stosuje się odpowiednio do pełnomocnika, a więc z uwzględnieniem specyfiki postępowania karnego. KPC odróżnia pełnomocnictwo procesowe od pełnomocnictwa do niektórych tyko czynności procesowych. Pełnomocnictwo procesowe obejmuje wg art. 91 KPC umocowanie z mocy samego prawa do: a) Wszystkich łączących się ze sprawą czynności procesowych, skargi o wznowienie postępowania, skargi apelacyjnej, kasacyjnej i postępowania wywołanego ich wniesieniem. b) Wszelkich czynności dotyczących zabezpieczenia i egzekucji c) Udzielania dalszego pełnomocnictwa adwokatowi lub radcy d) Zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia albo uznania powództwa, jeżeli czynności te nie zostały wyłączone w udzielonym pełnomocnictwie e)
Odbioru kosztów procesu od strony przeciwnej.
58
R5 RZECZNICY INTERESU SPOŁECZNEGO UWAGI WSTEPNE obrona interesu społecznego, interesu ogółu. Tylko istnienie takiego interesu stwarza legitymację do działania w procesie. Zadaniem ich jest
Działając w procesie, uzyskuje najczęściej uprawnienia strony procesowej, ale podmiotu tego nie można identyfikować ze stroną procesową, gdyż rzecznik w swym działaniu jest od strony niezależny, występując obok niej lub w jej miejsce
PRZEDSTAWICIEL USTAWOWY Może występować dopiero w postępowaniu przed sądem. Nie może działać w postępowaniu prz ygotowawczym. Przedstawiciel organizacji społecznej może zgłosić swój udział w postępowaniu sądowym w pierwszej instancji do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego. Może to uczynić wtedy, gdy zachodzi po trzeba ochrony interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego, objętego zadaniami statutowymi tej organizacji, w szczególności ochrony wolności i praw człowieka .
Zgłaszając udział w postępowaniu, organizacja społeczna wskazuje osobę przedstawiciela, który ma ją reprezentować. Przedstawiciel powinien przedstawić pisemne upoważnienie. Samo zgłoszenie nie powoduje włączeni do procesu przedstawiciela społecznego. Sąd bada, czy organizacja jest upoważniona do takiego zgłoszenia i czy osoba zgłoszona posiada wymagane upoważnienie. Po sprawdzeniu tych okoliczności podejmuje decyzję o dopuszczeniu lub niedopuszczeniu do procesu zgłoszonego przedstawiciela. Nie jest wykluczone wystąpienie w sprawie kilku przedstawicieli społecznych. społeczny może się wycofać z procesu, jeżeli organizacja społeczna uzna, że dalsze działanie przedstawiciela nie jest podyktowane interesem społecznym lub ważnym interesem indywidualnym. Przedstawiciel
Może on uczestniczyć w rozprawie, wypowiadać się, składać wnioski dowodowe, oraz oświadczenia na piśmie. Może zabierać głos w ramach przemówień stron, jeżeli w miarę potrzeby głosu takiego mu udzieli przewodniczący składu sądzącego.
PROKURATOR W PROCESIE ADHEZYJNYM Jeżeli wymaga tego, jego zdaniem, interes społeczny, może w terminie przewidzianym dla wytoczenia powództwa cywilnego, wnieść pozew cywilny na rzecz pokrzywdzonych lub stron zastępczych albo popierać wytoczone przez te osoby powództwo. Prokurator działa w tym wypadku na korzyść pokrzywdzonego lub osób wymienionych w art. 63 KPK.
RPO Po zbadaniu sprawy RPO może: a) Żądać wszczęcia postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu b) Żądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych, jak również wziąć udział w każdym toczącym się postępowaniu – na prawach przysługujących prokuratorowi. c) Wnieść kasację od każdego prawomocnego orzeczenia, kończącego postępowanie sądowe RPO może również występować: a) Do właściwych organów z wni oskiem o podjęcie inicjatywy ustawodawczej b) Z wnioskiem do SN o podjęcie uchwały, mającej na celu rozstrzygnięcie rozbieżności wykładni prawa
59
POMOCNICY PROCESOWI Jej zakresem należy objąć osoby, które swym działaniem pomagają organem w przeprowadzeniu lub w utrwalenie przebiegu czynności procesowych. a) Tłumacz b) c) d) e)
Protokolant
Sporządzający protokół z czynności, a zwłaszcza z przebiegu rozprawy głównej Specjalista
Kurator sądowy przeprowadzający wywiad sądowy
Tłumacza powołuje się jeżeli zajdzie potrzeba przesłuchania: a) Głuchego lub niemego b) Osoby nie władającej językiem polskim Należy go również powołać, gdy zajdzie potrzeba przełożenia na język polski pisma, sporządzonego z języku obcym, lub odwrotnie albo zapoznania oskarżonego z treścią przeprowadzonego dowodu.
Protokolantem może być aplikant lub pracownik sekretariatu. Może być również spisany przez asesora, jeżeli nie należy on od składu sądzącego. Protokół z pozostałych czynności może również sporządzić osoba przeprowadzająca czynność lub osoba przybrana w charakterze protokolanta, od której odbiera się przyrzeczenie. Protokół z rozprawy podpisują: przewodniczący i protokolant. Złożony wniosek o sprostowanie protokołu rozstrzyga się po wysłuchaniu protokolanta. Do utrwalania można powołać stenograf, osobę zajmującą się rejestracją dźwięku i obrazu.
Specjalista nie jest biegłym, gdyż nie wydaje opinii na podstawie swej wiedzy i przeprowadzonych badań. Może być powołany, gdy konieczne jest wykonanie czynności technicznych np. pomiarów, obliczeń, zdjęć, utrwalenia śladów. Może on wziąć udział w oględzinach, przesłuchaniu przy użyciu narzędzi technicznych umożliwiających prowadzenie tej czynności na odległość, eksperymencie, ekspertyzie, zatrzymaniu rzeczy lub przeszukaniu. Przez przystąpieniem do czynności składa przyrzeczenie o treści zamieszczonej w art. 205 par 2 KPK. W protokole z czynności przeprowadzonej z ich udziałem należy wskazać ich imiona i nazwiska, specjalność, miejsce zamieszkania, pracy i stanowisko oraz podać rodzaj i zakres czynności wykonanych przez każdego z nich. W razie potrzeby można go przesłuchać w charakterze świadka.
OSOBOWE ŹRÓDŁA DOWODOWE uczestników procesu możemy zaliczyć świadków i biegłych. Są uczestnikami procesowymi. Nie przysługują im natomiast prawa, z których mogą korzystać strony procesowe. Mają prawo do zaskarżania decyzji o zastosowaniu środka przymusu, prawo zwrotu kosztów związanych ze stawiennictwem (świadek), oraz prawo do odpowiedniego wynagrodzenia (biegły). Do tych
DZIAŁ PIĄTY CZYNNOŚCI PROCESOWE R1 POJĘCIE CZYNNOŚCI PROCESOWEJ Proces karny jest zjawiskiem dynamicznym, składającym się z poszczególnych ogniw, czyli faktów procesowych. Przez fakt procesowy rozumie się jakiekolwiek względnie zwarte ogniwo w ruchu procesowym, z którym prawo łączy skutki procesowe.
Dwie grupy faktów procesowych: a) b)
Zdarzenia procesowe
Czynności procesowe
60
a)
Są to te fakty procesowe, które nie polegają na zachowaniu się uczestników procesu. Są to zjawiska niezależne od uczestników procesu, tzn. uczestnicy nie mają na nie wpływu. Mogą nimi być tylko fakty, z którymi prawo procesowe łączy odpowiednie skutki procesowe. Np. śmierć oskarżonego, upływ czasu, zniszczenie, zaginięcie akt.
b)
Czynność procesową powszechnie rozumie się jako jakiekolwiek zachowanie uczestnika procesu, mające na celu wywołanie odpowiednich skutków przewidzianych w prawie karnym procesowym. Szerokie uprawnienia do dokonania czynności procesowych mają organy procesowe oraz strony procesowe. W odniesieniu do pozostałych uczestników procesu karnego, zwłaszcza pokrzywdzonego w postępowaniu sądowym oraz osobowych źródeł dowodowych, jakimi są świadek i biegły, uprawnienia do dokonywania czynności procesowych są ograniczone. Czynnością procesową jest zachowanie, co oznacza, że może ona wystąpić przede wszystkim w postaci pozytywnej (sensu stricte), ale także w postaci negatywnej (gdy zaniechanie wywoła skutek procesowy).
Czynność procesowa może być prosta, kiedy stanowi pojedyncze zachowanie określonego podmiotu. Może być złożona w tym sensie, że w gruncie rzeczy przejawiają się w niej indywidualne zachowania kilku podmiotów.
Możemy wyróżnić trzy grupy czynności procesowych: a) Czynności faktyczne b) Spostrzeżenia procesowe c) Oświadczenia procesowe Nazywane są również czynnościami rzeczowymi, można do nich zaliczyć, np. przeszukanie, zatrzymanie, sprowadzenie świadka, wykonanie zdjęć b) Tzw. Czynności receptywne, polegają na przyjęciu do wiadomości informacji i żądań. Można do nich zaliczyć np. wysłuchanie przez sąd wywodów stron. Najczęściej towarzyszą one oświadczeniom wie dzy, stanowią jak gdyby ich drugą stronę. a)
Z czynnością procesową wiąże się zdolność do czynności procesowych oraz legity macja do działań w procesie.
Zdolność procesowa – uprawnienie do osobistego podejmowania działań w procesie. Niekiedy zdolność ta jest wyłączona, np. z powodu małoletniości lub ubezwłasnowolnienia po stronie czynnej albo gdy dotyczy to osoby prawnej. W takich przypadka podmiot posiada zdolność procesową ale nie ma zdolności do podejmowania czynności procesowej. Legitymacja do podejmowania czynności procesowych – uprawnienie do osobistego przedsiębrania czynności procesowych w ramach posiadanego upoważnienia, np. obrońca będzie mógł dokonywać czynności tylko na korzyść oskarżonego, a pełnomocnik w ramach udzielonego mu pełnomocnictwa. Czynność procesowa może być wyraźna lub dorozumiana. Z reguły występują te wyraźne. Przykładem dorozumianej może być ingerencja prokuratora w ściganie przestępstw prywatnoskargowych. Dorozumiany przejaw woli można jednak przyjąć tylko wówczas, gdy nie ma żadnych wątpliwości co do tego, że zachowanie się uczestnika procesu uzewnętrznia określoną wolę. Dla ustale nia rzeczywistej woli na podstawie dorozumianego zachowania się uczestnika procesu ważne znaczenie ma motyw określonego zachowania.
R2 OŚWIADCZENIA W PROCESIE KARNYM Są to przewidziane przez prawo uzewnętrznienia treści psychicznych uczestnika procesu w celu przekazania ich innym jego uczestnikom.
Oświadczenie takie przybiera postać: a) Oświadczenia wiedzy b) Oświadczenia woli
61
a)
Stanowią uzewnętrznienie treści psychicznych uczestnika procesu, mające charakter wie dzy o faktach. Zaliczamy tu:
b)
Oświadczenia dowodowe Przytoczenia procesowe Sprawozdania procesowe
Przybierają postać: Oświadczenia postulującego - które przedstawia się w postaci wniosków stron, prośby o ułaskawienie, oraz żądań, kasacji lub zwrócenia się o dokonanie czynności w drodze pomocy sądowej. Również wystąpienie przez sąd odwoławczy do SN o wyjaśnienie zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy oraz wniosek skierowany przez sąd do sąd u apelacyjnego o przedłużenie stosowania tymczasowego
aresztowania.
Oświadczenia imperatywnego - czyli władczego, stanowiącego kiedy chodzi o decyzje lub polecenia, będące przejawem woli organu kierującego procesem, które są wiążące dla uczestników procesu lub podległego organu.
O bycie oświadczenia woli decyduje istnienie woli w chwili powzięcia i jej wyrażenia. O jej prawidłowości decyduje także i to, aby wola nie była dotknięta wadą. Wola może być wyrażona wprost przez tego, kto ją powziął. Jest możliwe zarówno zastępstwo w oświadczeniu jak i w powzięciu woli. Zastępstwo w oświadczeniu woli zachodzi wtedy gdy oświadczający jest jedynie przekazicielem oświadczenia tej osoby, która wolę powzięła. Oświadczający wolę działa wówczas w zastępstwie tego, kto jest uprawniony do jej powzięcia, np. pełnomocnik.
Zastępstwo takie jest możliwe np.: a) Dotyczą ustawowego przedstawiciela pokrzywdzonego b) Organu działającego za pokrzywdzonego, nie będącego osobą fizyczną c) Osoby działającej na korzyść oskarżonego, jeżeli jest on nieletni lub ubezwłasnowolniony d) Pełnomocnik Gdy chodzi o oświadczenia imperatywne organów procesowych, przybierające postać decyzji procesowych, to są to z reguły czynności nieodwołalne przez organ prowadzący proces, a więc organ ten nie może z własnej inicjatywy odwołać lub zmienić wydanego wyroku, jeżeli po jego wydaniu zostanie stwierdzone, że jest on błędny. Możliwa jest jednak korekta wyroku w ramach art. 420 KPK.
Jeśli chodzi o postanowienia i zarządzenia, to mogą one być odwołane tylko wtedy, gdy organ prowadzący proces, który je wydał, może je uchylić, zmienić lub w to miejsce wydać decyzję innej treści. Np.:
Postanowienie o oddaleniu wniosku dowodowego
Postanowienie o stosowaniu środka zapobiegawczego, które należy uchylić lub zmienić z urzędu jeżeli powstaną przyczyny wydania takiej decyzji.
Gdy chodzi o cofnięcie oświadczenia woli przez pozostałych uczestników procesu, trzeba przyjąć możliwość cofnięcia złożonego oświadczenia woli. Strona może wycofać, np. złożony wniosek o przeprowadzenie dowodu, wniosek o ściganie czy też oświadczoną zgodę na pojednanie. Jest to jednak możliwe tylko do czasu powstania stanu nieodwracalnego, tj. do wydania decyzji w tej kwestii. Po tym czasie co fnięcie oświadczenia jest niemożliwe, chyba że się okaże, iż oświadczenie było wadliwe.
R3 DOPUSZCZALNOŚĆ I SKUTECZNOŚĆ CZYNNOŚCI PROCESOWYCH STRON Czynność procesowa stron, aby mogła wywierać skutki procesowe, musi posiadać dwie następujące cechy, a mianowicie: a) Dopuszczalność b) Skuteczność
Dopuszczalność czynności wiąże się ściśle z uwarunkowaniem prawnej możliwości jej dokonania. Czynność procesowa jest dopuszczalna, jeżeli jest przewidziana w przepisach obowiązującego prawa procesowego i nie jest zakazana. Dopuszczalna jest czynność prawna która nie jest zabronio na przez prawo. W odniesieniu do ograniczeń praw obywatelskich, możliwe są czynności tylko w ramach upoważnienia ustawowego. 62
Kiedy czynność jest zabroniona? Gdy istnieje wyraźny zakaz w obowiązujących przepisach prawa karnego procesowego. Przyjmując tezę, że niedopuszczalna jest czynność procesowa, która jest zabroniona, trzeba jednocześnie podkreślić, iż zabronienie czynności może wynikać nie tylko z wyraźnego zakazu, ale także z braku uprawnienia, które a contrario wynika z zakresu przyznanego uprawnienia.
Niedopuszczalność czynności procesowych zachodzi więc, gdy: a) Występuje wyraźny zakaz zamieszczony w ustawie b) Czynności dokonano poza zakresem przyznanych z mocy ustawy uprawnień, no zażalenie na postanowienie które jest niezaskarżalne c) Upływ terminy prek luzyjnego lub zawitego d) Czynności dokonano przez osobę nieuprawnioną lub bez wymaganego upoważnienia e) Brak prawnych warunków danej czynności decydujących o jej dopuszczalności. Jeżeli czynności niedopuszczalnej dokonał organ procesowy, to jej następstwa mogą kształtować się rozmaicie: a) Powstanie wady art. 439 KPK, wymagającej uchylenia orzeczenia albo w ramach wniesionego środka odwoławczego, albo z urzędu b) Uchylenie orzeczenia w ramach środka odwoławczego z powodu określonych w art. 438 pkt . 2 KPK lub na podstawie przepisów szczególnych c)
W razie dokonania przez organ procesowy innej czynności, nie stanowiącej decyzji procesowej, skutków takich uchybień nie da się sklasyfikować jednolicie.
W razie dokonania czynności niedopuszczalnej przez stronę należałoby przyjąć, że taka czynność jest prawnie bezskuteczna w tym sensie, iż nie może wywrzeć skutków zamierzonych przez stronę, to znaczy, że np. środek odwoławczy nie spowoduje kontroli zaskarżonego orzeczenia, której domagał się skarżący.
Wadliwa czynność może być uzdrowiona w ramach konwalidacji. Następuje ona: a) b) c)
Z mocy prawa
Na skutek zaszłości od strony niezależnej Na skutek zachowania strony procesowej lub innego uczestnika procesowego, który uzupełnił dotychczasowy brak z własnej inicjatywy czy też na skutek wezwania o uzupełnienie.
Na skutek konwalidacji, uzdrowienie wadliwości w podanych wyżej sytuacjach następuje od chwili dokonania czynności.
Konwersja – jeżeli za pomocą jednej czynności uzyskuje się skutki innej czynności, gdy jednocześnie ta pierwotna czynność nie traci swej tożsamości.
R4 FORMA CZYNNOŚCI PROCESOWYCH Zgodnie z zasadą ustności czynności procesowe na rozprawie mają postać ustnej wypowiedzi. Forma pisemna jest wymagana wtedy, kiedy wynika to z wyraźnego unormowania. Niekiedy czynność p rocesowa wymaga zarówno zachowania formy pisemnej i ustnej.
Błędne oznaczenie czynności, a szczególnie środka zaskarżenia, nie pozbawia czynności znaczenia prawnego. Jeśli więc czynność zostanie nazwana zażaleniem, a jest wniesiona przeciwko wyrokowi, to należy ją traktować jak apelację.
Jeżeli czynność ma posiadać formę pisemną, to powinna zawierać następujące składniki: a) b) c) d)
Oznaczenie organu do którego jest skierowana, oraz sprawy której dotyczy
Oznaczenie wnoszącego pismo Treść wniosku lub oświadczenia, z uzasadnieniem Podpis składającego pismo
63
W razie braków formalnych pisma: a) Jeżeli pismo nie odpowiada wymaganiom formalnym, a brak jest tego rodzaju, że nie może otrzymać biegu, albo nie dołączono do niego upoważnienia do podjęcia czynności, wzywa się osobę, do usunięci braku w terminie 7 dni. b)
Jeżeli brak zostanie usunięty, pismo wywołuje skutki od dnia jego wniesienia.
R4 TERMINY PROCESOWE
POJĘCIE I RODZAJE TERMINÓW KPK nazwy tej używa w wielorakim znaczeniu: oznaczonej czynności. Termin jest okresem przestrzeni czasowej, odznaczającej się początkiem i końcem. Jest to rozumowanie terminu procesowego właściwego. b) Do sytuacji kiedy przepis ustawy oznacza końcowy moment, w którym najpóźniej czynność może być a)
Jako pewien czas na dokonanie
dokonana. c)
Terminy dotyczące stosowania środków przymusu, określające rozpiętości czasowe dopuszczalności ich stosowania. Są to terminy w szerszym znaczeniu. Do niech nie mają zastosowania przepisy o obliczaniu terminów
d)
W kontekście czasu rozpoczęcia, a niekiedy kontynuacji rozprawy.
Mają one na celu przyspieszenie biegu procesu.
Wśród terminów właściwych można wyróżnić terminy: a) b)
Ustawowe Ustanawiane przez organ procesowy
Ustawowe można podzielić na: a) Terminy stanowcze Zawite Prekluzyjne
Pozostałe terminy stanowcze
b) Terminy niestanowcze (porządkowe
Terminy stanowcze – charakteryzują się tym że ich przekroczenie powoduje bezskuteczność czynności (zawite i prekluzyjne) albo inne skutki procesowe lub uchybienia mogące mieć wpływ na treść orzeczenia Terminami zawitymi są – terminy do wnoszenia środków zaskarżenia, a inne o tyle o ile ustawa je za takie uznaje. Zawitość terminu przepisu ten wiąże z każdym środkiem zaskarżenia. W razie stwierdzenia że termin nie dotyczy wniesienia środka zaskarżenia, należy ustalić, czy ust awa termin ten uznaje za zawity. Jeżeli konkretny przepis stanowi że po upływie terminu czynność jest bezskuteczna, to termin taki należy uznać za zawity. Termin zawity może być przywrócony. Terminy prekluzyjne – powodują skutek zawitości, tzn. że czynność dokonana po ich upływie jest bezskuteczna. Termin ten nie może być przywrócony. O jego charakterze decyduje kontekst uregulowania, a mianowicie to, czy jest to termin ostateczny.
Pozostałe terminy stanowcze – nie są one ani zawitymi ani prekluzyjnymi, ani też nie należą do terminów porządkowych. Czynność dokonana po upływie terminu należącego do tej grupy nie pociąga za sobą bezskuteczność czynności i tym różni się od terminów zawitych i prekluzyjnych. Dokonanie czynności po upływie takiego terminu wywoł uje jednak skutek w sferze prawa procesowego.
64
Terminy porządkowe (instrukcyjne) – ich upływ nie pociąga za sobą skutków procesowych. Dokonanie czynności po upływie tego terminu nie powoduje jej bezskuteczności. Upływ tego terminu w ogóle nie wywołuje skutków procesowych. Są one z reguły adresowane do organów procesowych. Niezachowanie terminu wywołuje skutki poza procesowe, a mianowicie dyscyplinarne, i one stanowią gwarancję ich zachowania.
OBLICZANIE TERMINÓW Do biegu terminu nie wlicza się dni, od którego należy liczyć dany termin. Jeżeli termin jest liczony od ogłoszenia lub doręczenia orzeczenia lub zarządzenia, to nie liczy się dnia, w którym to ogłoszenie lub doręczenie miało miejsce. Termin ten kończy się w ostatnim dniu jego biegu o godz. 24 0 0.
Termin wyrażony w tygodniach, miesiącach lub latach – koniec terminu przypada na ten dzień tygodnia lub miesiąca, który odpowiada początkowi terminu. Gdy w danym miesiącu nie ma takiego dnia, koniec terminu przypada na ostatni dzień tego miesiąca
Dzień wolny od pracy – czynność można wykonać następnego dnia Termin jest zachowany jeżeli przed upływem określonego terminu pismo zostało: a) Nadane w polskim urzędzie pocztowym b) Nadane w polskim urzędzie konsularnym c) Złożone przez żołnierza w dowództwie jednostk i wojskowej d) Złożone w administracji zakładu karnego e) Złożone kapitanowi statku Pismo wniesione przed upływem terminu omyłkowo do niewłaściwego sądu, prokuratora, organu Policji albo innego organu postępowania przygotowawczego uważa się za wniesione z zacho waniem terminu Nazwanie czynności również nie ma znaczenia dla zachowania terminu, gdyż czynność ta musi być rozpoznana według jej właściwej istoty.
PRZYWRÓCENIE TERMINU ZAWITEGO Instytucja przywrócenia terminu odnosi się wyłącznie do terminu zawitego.
Przesłankami przywrócenia terminu są art. 126 KPK: a) Wystąpienie przeszkody powodującej niedotrzymanie terminu zawitego b) Przeszkoda jest niezależna od strony c) Złożenie w terminie 7 dni od daty ustania przeszkody wniosku o pr zywrócenie terminu d) Dopełnienie czynności, której należało dokonać w terminie. a)
Może występować zarówno w zakresie powzięcia woli, jak i jej oświadczeni, a więc jej zakomunikowania organowi procesowemu. Można tu mówić o przeszkodach w powzięciu woli oraz w jej oświadczeniu. Pierwsza przeszkoda dotyczy samego powzięcia woli w zakresie czynności, która miała być spełniona w terminie. Druga obejmuje sytuacje w których powzięcie woli jest możliwe, lecz występuje przeszko da w jej oświadczeniu organowi procesowemu w oznaczonym terminie. Wola nie może być oświadczona organowi procesowemu
b)
Przeszkoda zależna od strony istnieje wówczas, gdy zdeterminowana jest działaniem lub brakiem działania tej strony. Przyczyną przywrócenia jest brak jakiejkolwiek formy winy osoby uprawnionej do dokonania czynności w oznaczonym terminie. Adwokat odpowiada za zaniedbania sekretarki i zespołu adwokackiego.
c)
Ustanie przeszkody ma być rozumiane w znaczeniu subiektywnym, gdy ustanie przeszkody doszło do świadomości osoby uprawnionej
65
d)
Wniosek o przywrócenie terminu składa się do organu, przed którym czynność miała być dokonana. W kwestii przywrócenia terminu orzeka postanowieniem sąd lub prokurator, przed którym należało czynność dokonać. Przywrócenie terminu ma skutek restytucyjny, powodujący, że uznaje się, iż czynność dokonana została w terminie. Przywrócenie ma w zasadzie charakter trwały. Jedynie przywrócenie terminu do wniesienia środka odwoławczego nie ma charakteru trwałego, gdyż sąd odwoławczy jest uprawniony do badania zasadności przywrócenia terminu. Jeżeli wydano postanowienie odmawiające przywrócenia terminu, na postanowienie to przysługuje zażalenie.
R6 MIEJSCE CZYNNOŚCI PROCESOWYCH W postępowaniu przygotowawczym – czynności sąd dokonywane z reguły w pomieszczeniach organu ścigania, ale mogą się odbyć także poza jego siedzibą. Co czynności tych nie mają dostępu inne osoby. W postępowaniu sądowym – zarówno posiedzenia, jak i rozprawy odbywają się w gmachu sądowym. Sąd może pełnić czynności poza swoją siedzibą, a w razie konieczności także poza obszarem swojej właściwości, jeżeli wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości lub jeżeli przez to nastąpi znaczne zmniejszenie kosztów. Sąd może także poszczególnych czynności w ramach rozprawy prowadzonej w gmachu sądu dokonywać poza salą rozpraw przez cały skład sądzący lub przez sędziego delegowanego, jeżeli to jest konieczne ze względu na trudności albo gdy strony wyrażą zgodę. Językiem czynności jest język polski.
R7 ORZECZENIA
PODZIAŁY ORZECZEŃ Decyzje procesowe jako oświadczenia woli organu prowadzącego proces przybierają postać orzeczeń lub zarządzeń. Orzeczenia stanowią najważniejsze oświadczenia organów procesowych. Dzieli się je na wyroki i postanowienia. Należy do nich zaliczyć uchwały wydawane przez SN na podstawie art. 441 par 3 KPK. Orzeczenie wydaje się w formie postanowienia, jeżeli ustawa nie wymaga wydania wyroku. W postępowaniu przygotowawczym orzeczenie może przybrać jedynie postać postanowienia, gdyż w tym stadium wyro ków się nie wydaje
Orzeczenia można dzielić na odwoławcze i nie odwoławcze - w zależności od tego, czy ten sam organ, który kieruje procesem, może je uchylić lub zmienić z własnej inicjatywy .
Wyroki są nieodwołalne, gdyż nie mogą być ani uchylone, ani zmienione przez sąd który je wydał. Postanowienia są to orzeczenia nieodwołalne z własnej inicjatywy przez organ, który je wydał. Ale obok nich można znaleźć postanowienia, które są odwołalne. Dotyczy to postanowień w przedmiocie środków zapobiegawczych czy postanowienie o odmowie dopuszczenia dowodu
Orzeczenia można dzielić na zaskarżalne i niezaskarżalne zaskarżone środkiem zaskarżenia czy nie.
ze względu na to czy mogą być one
Wyroki wydane w pierwszej instancji są zaskarżalne apelacją, poza wyrokie m nakazowym, który można zaskarżyć jedynie sprzeciwem oraz wyrokiem zaocznym, który może być zaskarżony apelacją oraz przez oskarżonego sprzeciwem, z którym może także połączyć wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku na wypadek nieprzyjęcia lub nieuwzględnienia sprzeciwu. Postanowienia są zaskarżane w ramach art. 459 KPK zażaleniem oraz innymi środkami zaskarżenia. Pozostałe postanowienia są niezaskarżalne.
66
Orzeczenia mogą być kończące postępowanie i nie kończące postępowania KPK w odniesieniu do zaskarżenia postępowań zażaleniem posługuje się wyrażeniem „postanowienie zamykające drogę do wydania wyroku”
Orzeczenia mogą być merytoryczne i formalne . Do formalnych zalicza się orzeczenia umarzające proces karny.
WYROKI Są orzeczeniami wydanymi wyłącznie przez sądy i trybunały. Orzeczeni przybiera postać wyroku wtedy, kiedy ustawa wymaga wydania tej postaci rozstrzygnięcia. Postać wyroku powinno mieć orzeczenie rozstrzygające w zakresie przedmiotu procesu, ustalając winę lub niewinność oskarżone go.
W sądzie pierwszej instancji wydaje się wyroki: a) Uniewinniający b) Skazujący c) Warunkowo umarzające postępowanie karne d) e) f)
Zaoczne Nakazowe
Łączny
Bezwarunkowe umorzenie postępowania karnego – w razie pojawienia się przeszkody procesowej, a więc okoliczności wyłączającej ściganie, postępowanie ulega umorzeniu bezwarunkowemu. W postępowaniu sądowym następuje ono w postaci postanowienia. Gdy okoliczność wyłączająca ściganie ujawni się po rozpoczęciu przewodu sądowego konieczne jest wydanie wyroku. Zatem o bezwarunkowym umorzeniu postępowania sądowego orzeka się postanowieniem a niekiedy wyrokiem. Rozróżnienie to zależy od tego: a)
Czy przyczyną bezwarunkowego umorzenia są okoliczności wyłączające ściganie Forma postanowienia – przed rozpoczęciem przewodu sądowego Forma wyroku – kiedy okoliczność ta ujawnia się po rozpoczęciu przewodu sądowego.
b)
Inne przyczyny – orzekanie następuje postanowieniem
Wyrok wydany w postępowaniu pierwszo instancyjnym jest orzeczeniem kończącym postępowanie.
UCHWAŁY SN Decyzje sądu mogą przybierać także postać uchwały. Ta forma decyzji odnosi się do SN.
POSTANOWIENIA Są formą orzeczenia. Wydaje się je jeśli ustawa nie wymaga wydania wyroku. Mogą być orzeczeniami kończącymi postępowanie. Mogą też rozstrzygać kwestie incydentalne nasuwające się w toku postępowania. Mają charakter imperatywny, rozstrzygający. Czasami postanowienia sądu mają charakter postulatywny . Postanowienie może być wydane na rozprawie lub na po siedzeniu. Jest zaskarżalne zażaleniem, jeżeli zamyka drogę do wydania wyroku, chyba że ustawa stanowi inaczej . Przysługuje ono także na postanowienia co do środka zapobiegawczego oraz na inne postanowienia przewidziane w ustawach. Przysługuje ono stronom oraz osobie której bezpośrednio dotyczy. W postępowaniu przygotowawczym postanowienia wydaje prokurator oraz inny uprawniony organ, a sąd w wypadkach przewidzianych w ustawie. Niektóre postanowienia może wydać prokurator, a także może uchylić lub zmienić na łagodniejszy środek zapobiegawczy zastosowany przez sąd
Postanowienia niepełne - które do pełnej skuteczności wymagają zatwierdzenia przez prokuratora. 67
UZASADNIENIE ORZECZEŃ Spełnia ono ważną rolę w procesie. Ma przekonywać o trafności rozstrzygnięć zawartych w orzeczeniu i w ten sposób spełniać zadania wychowawcze. Uzasadnienie pozwala stronom na zorientowanie się w powodach, jakimi kierował się organ wydający orzeczenie określonej treści. Przekonywające uzasadnienie może wpływać na to że strony zrezygnują z wniesienia środka odwoławczego. Ma ono również znaczenie w postępowaniu odwoławczym. Jest dokumentem pozwalającym na pełniejsze zrozumienie zapadłych rozstrzygnięć i ich kontrolę w instancji odwoławczej. Wyroki wydane w pierwszej instancji – podlegają uzasadnieniu tylko na wniosek strony . Wyjątki:
W I instancji w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych Zgłoszenie zdania odrębnego
W razie złożenia wniosku o uzasadnienie wyroku w części odnoszącej się do niektórych oskarżonych sąd może odpowiednio ograniczyć zakres uzasadnienia.
Wyroki sądu apelacyjnego – uzasadniane z urzędu. Sporządza się je w terminie 14 dni od jego ogłoszenia. Tylko gdy sąd utrzymuje w mocy zaskarżony wyrok, uznając apelacje za oczywiście bezzasadną uzasadnienie sporządza się na wniosek strony. Uzasadnienie postanowienia powinno
być wraz z samym postanowieniem sporządzone na piśmie. W sprawie zawiłej lub z innych ważnych przyczyn sporządzenie takiego uzasadnienia może być odroczone n a czas 7 dni. Nie sporządza się uzasadnienia, jeżeli : a) Orzeka się o dopuszczeniu dowodu b) Uwzględnia się wniosek strony
UZEWNĘTRZNIANIE I OZNAJMOWANIE ORZECZEŃ Z chwilą uzewnętrznienia jest ono wiążące dla organu, który je wydał. Od tego czasu staje się dokumentem urzędowym, który ani nie może być uznany za nieistniejący ani nie mogą być w nim dokonywane żadne merytoryczne poprawki.
Uzewnętrznienie postanowień wydanych na posiedzeniu odbywa się przez przekazanie orzeczenia do wykonania do sekretariatu.
Orzeczenia ogłaszane na rozprawie lub posiedzeniu są jednocześnie uzewnętrzniane i oznajmiane. Oznajmienie jest czynnością powiadamiającą o wydanym orzeczeniu. Ten moment ma istotne znaczenie praktyczne, gdyż od tego czasu liczy się termin do zaskarżenia o rzeczenia. Postanowienie wydane poza rozprawą, oznajmia się przez doręczenie jego odpisu prokuratorowi oraz stronie i osobie nie będącej stroną, którym przysługuje środek zaskarżenia, jeżeli nie brali oni udziału w posiedzeniu lub nie byli obecni przy ogł oszeniu. Orzeczenie wydane na rozprawie podlega równocześnie uzewnętrznieniu oraz oznajmieniu przez ogłoszenie na rozprawie głównej.
SPROSTOWANIE OCZYWISTEJ OMYŁKI PISARSKIEJ W ORZECZENIU W każdym czasie można sprostować oczywiste omyłki pisarskie i r achunkowe oraz w obliczaniu terminów w orzeczeniu lub zarządzeniu albo w ich uzasadnieniu. Sprostowanie nie oznacza jednak wprowadzenia do orzeczenia składników pominiętych w nim lub powodujących zmianę w treści rozstrzygnięcia. Sprostowania dokonuje organ który je popełnił. Wyjątkowo sąd odwoławczy może sprostować omyłkę popełnioną przez sąd pierwszej instancji. Na wydanie w pierwszej instancji postanowienia co do sprostowania omyłki w orzeczeniu przysługuje zażalenie.
68
UZUPEŁNIENIE ORZECZEŃ Jest podyktowane względami opartymi na ekonomice procesowej. Instytucję tę wprowadzono w celu uniknięcia
konieczności uruchamiania postępowania odwoławczego. Uzupełnienie jest możliwe gdy nie zamieszczono w nim rozstrzygnięcia co do: a) b)
Przepadku Zaliczenia: Tymczasowego aresztowania Zatrzymania
c)
Środków zapobiegawczych wymienionych w art. 276 KPK
Dowodów rzeczowych
Uzupełnienie orzeczenia przybiera postać postanowienia. Wydaje się je na posiedzeniu, na którym mogą być obecne strony. Powinny być one powiadomione o posiedzeniu. Na postanowienie przysługuje zażalenie. O uzupełnieniu wyroku orzeka organ, którego orzeczenie ma być uzupełnione. Uzupełnienie orzeczenia może nastąpić zarówno przed uprawomocnieniem, jak i po uprawomocnieniu się orzeczenia.
R8 ZARZĄDZENIA Wydaje się je w kwestiach nie wymagających postanowienia. W toku procesu sądowego wydaje je prezes sądu, przewodniczący wydziału, przewodniczący składu sądzącego lub upoważniony sędzia. O formie decyzji, czy to ma być orzeczenie czy zarządzenie, przesądza podmiot, który ma ją wydać. W czasie rozprawy zarządzenie wydaje przewodniczący składu sądzącego. Zarządzenia przewodniczącego składu mogą być zaskarżone odwołaniem do całego składu sądzącego. Wówczas konieczne jest wydanie postanowienia. Do wydania zarządzenia poza rozprawą nie jest wymagane posiedzenie, gdyż są to decyzje jednoosobowe. Zarządzenie jest zaskarżalne zażaleniem w zasadzie tylko wtedy gdy zamyka drogę do wydania wyroku lub kiedy jest to wyraźnie przewidziane w ustawie.
R9 POLECENIA Jest to nowa forma oświadczenia imperatywnego sądu lub prokuratora. W wypadkach określonych w ustawie sąd lub prokurator wydaje polecenia Policji lub innym organom. Adresatem polecenia mogą być zarówno Policja, jak i inne organy w ramach prowadzonego przez nie postępowania w zakresie procesu karnego. Polecenie powinno przybrać formę pisemną, telefaksu, faksu itp. Gdyż między nadawcą polecenia a jego adresatem mogą zachodzić różnice zdań co do treści polecenia ustnego. Wydanie polecenia o znacza nałożenie na adresata obowiązku stosownego zachowania.
69
R10 TRYB WYDANIA ORZECZEŃ Wydanie orzeczenia przez sąd wymaga rozprawy lub posiedzenia. a)
W rozprawie – znajdują pełne zastosowanie zasady procesu karnego. Jest to etap procesowy, któ ry ma na celu rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu na podstawie przeprowadzonych na rozprawie dowodów. Do rozprawy mają dostęp strony oraz ich przedstawiciele. Ponadto jawność rozprawy powoduje, że odbywa się ona pod kontrolą społeczną. Na rozprawie mogą zapadać zarówno wyroki jak i postanowienia. Jeżeli nie ma rozprawy, to do wydania orzeczenia w postępowaniu sądowym konieczne jest wyznaczenie posiedzenia.
b)
W posiedzeniu – bierze udział skład sądzący, strony oraz osoby nie będące stronami, jeżeli ma to znaczenie dla ochrony ich praw lub interesów, mają prawo wziąć udział w posiedzeniu wówczas, gdy ustawa tak stanowi, chyba że ich udział jest obowiązkowy. W pozostałych wyp adkach strony i wskazane osoby mają prawo wziąć udział w posiedzeniu. Wydaje się orzeczenia z reguły oparte na materiale dowodowym zebranym w sprawie i odpowiednio udokumentowane w aktach sprawy. Na posiedzeniu sąd wydaje orzeczenie po wysłuchaniu obecnych osób.
Poszerzono możliwości merytorycznego orzekania wyrokiem na posiedzeniu. Sytuacje te dotyczą: a) Skazania oskarżonego na posiedzeniu, na skutek umieszczenia przez prokuratora w akcie oskarżenia wniosku o wydanie wyroku skazującego i orzeczenie uzgodnionych z oskarżonym kary lub środków karnych za występek zagrożony karą nieprzekraczającą 10 lat pozbawienia wolności bez przeprowadzenia rozprawy, jeżeli okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości. b) Warunkowego umorzenia postępowania przed rozprawą na wniosek prokuratora c)
Wydania wyroku nakazowego.
W razie wyrokowania poza rozprawą, treść wyroku udostępnia się publicznie przez złożenie jego odpisu na okres 7 dni w sekretariacie sądu, o czym należy uczynić wzmiankę w protokole posiedz enia. W postępowaniu przygotowawczym do wydania postanowienia nie jest potrzebne posiedzenie, ponieważ w tym stadium procesowym wydaje się decyzje jednoosobowo.
NARADA I GŁOSOWANIE NAD ORZECZENIEM Są tajnymi etapami procesu karnego. głosowania może być obecny oprócz składu sądzącego tylko protokolant. Jednakże przewodniczący składu może uznać jego obecność za zbędną. Osoby obecne w czasie narady mają obowiązek zachowania tajemnicy przebiegu narady i głosowania. Naradą i głosowaniem k ieruje przewodniczący składu. Podczas narady i
Jeżeli podniesione zostaną wątpliwości dotyczące: a) Porządku b) c)
Sposoby narady Głosowania, rozstrzyga je cały skład sądzący.
Głosowanie musi być poprzedzone naradą – ma ona na celu wzajemną wymianę zdań przez skład na temat oceny poszczególnych środków dowodowych, wykładni wchodzących w grę przepisów oraz wzajemne wyjaśnienie wszelkich wątpliwości co do faktów i co do prawa. Narada powinna objąć całokształt okoliczności, jakie były ujawnione w toku rozprawy głównej lub jakie są dostępne w aktach sprawy. Narada tak jak i wydane w jej wyniku orzeczenie nie może pomijać niektórych ujawnionych dowodów, chyba że są nielegalne. Narada i głosowanie powinny objąć wszystkie kwestie związane z ustaleniem popełnienia lub niepopełnienia przez oskarżonego przestępstwa, kwestie dotyczące wymiaru kary i stosowania innych środków oraz inne kwestie, które powinny być rozstrzygnięte w orzeczeniu.
Głosowanie – ma charakter totalny tzn. odbywa się całościowo nad poszczególnymi rozstrzygnięciami zwartymi w orzeczeniu. Narada i głosowanie nad wyrokiem odbywają się osobno co do winy i kwalifikacji prawnej czynu, co do kary, co do środków karnych oraz co do pozostały ch kwestii. 70
Przebieg głosowania – w pierwszej kolejności głosują członkowie składu sądzącego mający mniejsze doświadczenie życiowe lub zawodowe, aby nie byli sugerowani zdaniem sędziów bardziej doświadczonych. Jeżeli skład sądu jest ławniczy, głosują najpierw ławnicy, przy czym pierwszy głosuje najmłodszy wiekiem, a następnie sędzia zawodowy. Gdy sędziów zawodowych jest więcej, głosują według starszeństwa służbowego, a przewodniczący głosuje ostatni. Sędzia sprawozdawca, jeżeli nie jest przewodniczącym, gł osuje pierwszy. Rozstrzygnięcia zapadają większością głosów – dlatego składy zawsze są nieparzyste. Może się zdarzyć że żadne rozstrzygnięcie w wyniku głosowania nie uzyska większości. Wówczas w grę wchodzi tzw. Sztuczna większość. Mamy dwa wypadki „sztucznej większości”: a) Jeżeli zdania tak się podzielą, że żadne z nich nie uzyska większości, zdanie najmniej korzystne dla oskarżonego przyłącza się do zdania najbardziej doń zbliżonego, aż do uzyskania większości. b) Sędzia który głosował przeciwko uznaniu oskarżonego za winnego, może wstrzymać się o d głosowania nad dalszymi kwestiami wówczas jego głos przyłącza się do zdania najprzychylniejszego dla oskarżonego. Orzeczenie podpisują wszyscy członkowie składu sądzącego, nie wyłączając przegłosowanego.
ZDANIE ODRĘBNE Instytucja ta zapewnia sędziemu przegłosowanemu wyrażenie swego indywidualnego stanowiska. Sędzia przegłosowany może zgłosić zdanie odrębne, ale nie jest do tego zobowiązany.
Zdanie odrębne – powstaje w chwili podpisywania orzeczenia, kiedy sędzia przegłosowany zaznaczy na orzeczeniu swoje zdanie odrębne, zamieszczając przy swoim podpisie słowa: zdanie odrębne, zd. odr. lub votum separatum albo skrót c.v.s. (cum voto separato), podając w jakiej części i w jakim kierunku kwestionuje orzeczenie. Zdanie to może dotyczyć uzasadnienia orzeczenia. Wówczas zdanie to zaznacza się przy podpisaniu uzasadnienia.
Skutki procesowe złożenia zdania odrębnego: a) Należy z urzędu sporządzić uzasadnienie wyroku b) Uzasadnienie podpisuje cały skład sądzący c) Składający zdanie odrębne dołącza w ciągu 7 dni jego uzasadnienie, nie dotyczy to ławników. Zgłoszenie zdania odrębnego podaje się do wiadomości, także nazwisko członka składu sądzącego, który zgłosił zdanie odrębne, jeżeli wyraził na to zgodę.
R11 PRAWOMOCNOŚĆ ORZECZEŃ Przez prawomocność rozumie się stan w którym orzeczenie jest ostateczne tzn. kiedy stanowi ono ostatnie słowo w procesie karnym, kiedy jest niepodważalne. Powstaje ona gdy orzeczenie jest już nieodwołalne w trybie zwyczajnych środków odwoławczyc h. Niezaskarżalność orzeczenia za pomocą zwyczajnych środków odwoławczych. W wypadku zaskarżenia orzeczenia co do jednego współoskarżonego, nie uprawomocnia się ono także w stosunku do drugiego współoskarżonego, co do którego środka odwoławczego nie wnies iono. W razie zaskarżenia wyroku tylko w stosunku do jednego oskarżonego lub w zakresie jednego czynu oskarżonego, w pozostałej części wyrok jest prawomocny. Można wówczas mówić o częściowej prawomocności wyroku, a ściślej o prawomocności części wyroku.
Wyróżniamy prawomocność formalną i materialną: a)
Prawomocność formalna – oznacza stan niepodważalności orzeczenia za pomocą zwyczajnego środka odwoławczego, wykluczający kontynuację danego procesu karnego. Inaczej mówiąc prawomocność 71
orzeczenia powstaje wówczas, gdy nie można go zaskarżyć zwyczajnym środkiem kiedy wykluczona zostaje kontynuacja tego procesu, w którym orzeczenie wydano.
odwoławczym,
Orzeczenie uzyskuje tą prawomocność gdy: Upłynie termin do wniesienia zwyczajnego środka odwoławczego Prezes sądu pierwszej instancji odmówi przyjęcia wniesionego środka odwoławczego Sąd odwoławczy pozostawi wniesiony środek odwoławczy bez rozpoznania Sąd pozostawi bez rozpoznania cofnięty środek odwoławczy Nie wniesiono wniosku o sporządzenie uzasadnienie wyroku Wyczerpany zostanie tok instancji, wydanie przez sąd II instancji orzeczenia kończącego postępowanie
W postępowaniu przygotowawczym – wzruszenie orzeczenia wykluczającego kontynuowanie procesu może nastąpić za pomocą wznowienia lub nadzwyczajnego wznowienia umorzonego postępowania przygotowawczego. b)
Prawomocność materialna – powstaje jednocześnie z prawomocnością formalną. Jest jak gdyby skutkiem prawomocności formalnej. Można ją wyrazić w postaci zakazu podwójnego sądzenia tej samej osoby o ten sam czyn . Art. 17 pkt. 7 KPK stanowi że postępowania nie wszczyna się, a wszczęte podlega umorzeniu, jeżeli postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone. Oznacza ona zakaz, wynikający z wydanego orzeczenia, podważ ania tego orzeczenia w tym samym lub w innym procesie karnym. Możliwe jest jednak toczenie procesu przeciwko innej osobie o ten sam czyn, jak również prowadzenie drugiego procesu przeciwko tej samej osobie, lecz o inny czyn.
R 12 NIEWAŻNOŚĆ ORZECZEŃ Każde orzeczenie od chwili jego wydania jest
ważne bez względu na to, jakimi wadami jest ono obciążone.
Istota nieważności orzeczeń sprowadza się do założenia, że przy najpoważniejszych uchybieniach prawa, których nie da się pogodzić z państwem prawa, wydane orzeczenie jest nieważne. W takich wypadkach orzeczenie od chwili jego wydania ex tunc jest nieważne i podlega stwierdzeniu nieważności przez sąd wyższego rzędu.
Nieważność orzeczeń znajdujemy poza KPK: a) Ustawa z dnia 23 lutego 1991 o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego b) U. SN – upoważnienie SN do unieważnienia prawomocnego orzeczenia na wniosek PG wydanego w sprawie, która ze względu na osobę lub przedmiot nie podlegała orzecznictwu sądów w chwili orzekania.
R 13 POZOSTAŁE GRUPY CZYNNOŚCI PROCESOWYCH
PROTOKOŁY Stanowią podstawową formę dokumentowania czynności procesowych. Ustawa określa z jakich czynności procesowych sporządza się protokół art. 143 KPK. Z pozostałych czynności s pisuje się protokół jeżeli tego wymaga szczególny przepis albo przeprowadzający czynność uznaje to za potrzebne. W pozostałym zakresie formą dokumentowania czynności procesowych jest sporządzenie notatki służbowej.
72
Zawartość protokołu, art. 148 KPK: a) Wyjaśnienia b) c) d) e) f)
Zeznania
Oświadczenia Wnioski
Stwierdzenia określonych czynności Osoby biorące udział w czynnościach mają prawo żądać zamieszczenia w protokole wszystkiego, co dotyczy ich praw i interesów.
Osoby biorące udział mają prawo żądać odczytania fragmentów ich wypowiedzi wciągniętych do protokołu. Należy wyróżnić protokół: a) b) c)
Z rozprawy Z posiedzenia
Z pozostałych czynności procesowych
Z rozprawy spisuje aplikant lub pracownik sekretariatu lub asesor sądowy jeśli nie należy do składu sądzącego. Pozostałe protokoły może spisać ponadto osoba przybrana w charakterze protokolanta przez prowadzącego czynność lub sam przeprowadzający czynność. Protokół z rozprawy lub posiedzenia podpisują przewodniczący i protokolant. Jeżeli przewodniczący nie może podpisać protokołu, czyni to za niego jeden z członków składu sądzącego, wskazując przyczynę braku podpisu przewodniczącego. Protokoły z pozostałych czynności podpisują wszystkie osoby biorące udział w danej czynności. Protokół taki przed podpisaniem należy odczytać, o czym należy w nim uczynić wzmiankę. Skreślenia, poprawki lub uzupełnienia wymagają omówienia przez osobę sporządzającą protokół. Jeżeli nie został on należycie podpisany po zakończeniu czynności, brakujące podpisy mogą być złożone później. Możliwe jest sprostowanie oczywistych omyłek pisarskich lub rachunkowych w protokole z rozprawy lub posiedzenia. Strony oraz osoby mające w tym interes prawny mogą złożyć wniosek o sprostowanie protokołu z rozprawy i posiedzenia, wskazując nieścisłości lub opuszczenia. Wiosek taki może załatwić pozytywnie przewodniczący składu po wysłuchaniu protokolanta, wydając zarządzenie o sprostowaniu. O treści sprostowania zawiadamia się strony, a o odmowie sprostowania osobę, która zgłosiła wniosek. Wniosek taki dołącza się do protokołu. W razie uwzględnienia wniosku o sprostowanie w protokole należy umieścić odpowiednią wzmiankę, którą podpisuje przewodniczący i protokolant. Pozostawia się go bez r ozpoznania jeżeli został zgłoszony po wysłaniu akt sprawy do wyższej instancji Obok tradycyjnych protokołów mogą być zastosowane bardziej nowoczesne formy dokumentowania czynności. Np. stenogram, utrwalanie dźwięku, obrazu.
a) Przesłuchanie świadka lub biegłego można utrwalić (dźwięk) gdy: Zachodzi niebezpieczeństwo że przesłuchanie tej osoby nie będzie możliwe w dalszym postępowaniu Przesłuchanie następuje przed sędzią delegowanym lub sąd wezwany b) Przesłuchanie pokrzywdzonego art. 185a oraz świadka art. 185b
Zapis dźwiękowy podlega przekładowi. Zapis i przekład oraz zapis obrazu stają się załącznikami do protokołu. Strona ma prawo otrzymać na swój koszt jedną kopię zapisu dźwięku lub obrazu.
DORĘCZANIE PISM Kiedy stawiennictwo jest obowiązkowe wysyła się wezwania. W przeciwnym razie wysyła się zawiadomienie. Wezwania, zawiadomienia oraz inne pisma od doręczenia których biegną terminy, doręcza się przez pocztę lub inny uprawniony podmiot zajmujący się doręczaniem korespondencji albo pracownika organu wysyłającego, a w razie niezbędnej konieczności – policja. Pismo doręcza się adresatowi osobiście. W razie nieobecności doręcza się dorosłemu domownikowi, administracji domu, dozorcy domu, sołtysowi jeżeli podejmą się oddać pismo adresatowi. 73
Za pomocą telefaksu lub poczty elektronicznej. Dowodem doręczenia jest potwierdzenie transmisji danych. Jeżeli pisma nie można doręczyć w wyżej wskazany sposób, pismo przesłane pocztą pozostawia się w najbliższym urzędzie pocztowym, a przesłane w inny sposób w najbliższej jednostce Policji, albo we właściwym urzędzie administracji samorządowej szczebla podstawowego. Doręczający umieszcza zawiadomienie w skrzynce do doręczeń korespondencji bądź na drzwiach mieszkania adresata lub innym widocznym miejscu ze wskazaniem gdzie i kiedy pismo pozostawiono oraz że należy je odebrać w ciągu 7 dni. W razie bezskutecznego upływu tego terminu należy czynność zawiadomienia powtórzyć jeden raz. Strony lub podmiotu przebywające za granicą, są zobowiązane wskazać adres do doręczeń w kraju. Jeżeli strona nie podając nowego adresu, zmienia miejsce zamieszkania lub nie przebywa pod wskazanym przez siebie adresem, pismo wysłane pod ten adres uważa się za doręczone.
ODTWORZENIE ZAGINIONYCH LUB ZNISZCZONYCH AKT SPRAWY Ponownemu dokonaniu czynności nie stoi na przeszkodzie zawisłość sprawy, gdyż odtworzenie akt lub powtórzenie czynności następuje w tej samej, a nie innej sprawie. Postępowanie to ma charakter sprawozdawczy i nie upoważnia do jakiegokolwiek ingerowania w meritum sprawy. Uregulowane w art. 160 i nast. KPK
DOSTĘPO DO AKT SPRAWY W czasie postępowania sądowego stronom, podmiotowi określonemu w art. 416 KPK, obrońcom, pełnomocnikom oraz ustawowym przedstawicielom udostępnia się akta sprawy sądowej, dając im możliwość sporządzenia z nich odpisów Prezes sądu może także w razie uzasadnionej potrzeby zarządzić wydanie uwierzytelnionych odpisów z akt sprawy. Na wniosek oskarżonego lub jego obrońcy wydaje się odpłatne kserokopie dokumentów z akt sprawy. Kserokopie takie można wydać odpłatnie, na wniosek, również innym stronom, podmiotowi określonemu w art. 416 KPK pełnomocnikowi i przedstawicielom ustawowym. Jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo ujawnienia tajemnicy państwowej, przeglądanie akt, sporządzanie odpisów i kserokopii odbywa się z zachowaniem rygorów określonych przez prezesa sądu lub sąd. W postępowaniu przygotowawczym, ze względu na wyłączenie jawności, przeglądanie akt oraz sporządzanie i otrzymywanie z nich uwierzytelnionych odpisów jest ograniczone. Wymaga ono zgody prowadzącego postępowanie przygotowawcze, chyba że ustawa stanowi inaczej. Pokrzywdzonemu przysługuje prawo przejrzenia akt, jeżeli wydano postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego. Podejrzany i jego obrońca na ich wniosek mają prawo przeglądania akt sprawy przed datą końcowego zaznajomienia podejrzanego z materiałami postępowania.
DZIAŁ SZÓSTY DOWODY R1 ZNACZENIE DOWODÓW W PROCESIE KARNYM
74
R2 POJĘCIE I RODZAJE DOWODÓW Nazwą dowód - obejmuje się zarówno źródło informacji, formę informacji, fakt dowodowy, jak również wszystkie czynności procesowe związane z uzyskaniem informacji, wprowadzeniem i uzewnętrznieniem jej w procesie karnym oraz ostateczny wynik przebiegu myślowego . Nazwy tej używamy w kontekście: a) Źródła dowodowego b) Środka dowodowego c)
Faktu dowodowego
a)
Przez źródło dowodowe – rozumiemy osobę lub rzecz, które dostarczają środków dowodowych. Stąd mamy źródła dowodowe osobowe (świadek, oskarżony, biegły) lub rzeczowe (przedmioty jako dowody rzeczowe, miejsce przestępstwa).
b)
Środki dowodowe – są formą przekazu informacji, które uzyskuje się ze źródła dowodowego, z którym organ styka się bezpośrednio, przeprowadzając dowód np. zeznania świadka Świadek jest źródłem dowodowym a jego zeznania są środkiem dowodowym Można wymienić następujące źródła i środki dowodowe:
c)
Źródła dowodowe:
Środki dowodowe:
Oskarżony Świadek Biegły
Wyjaśnienia
Dokument Dowód rzeczowy Eksperyment procesowy
Treść dokumentu Właściwości dowodu
Zeznania Jego opinia/zeznania
Wyniki eksperymentu
Faktami dowodowymi – są poszczególne informacje zawarte w środku dowodowym, np. w wyjaśnieniach lub zeznaniach, dotyczących okoliczności określonego zachowania, co do którego toczy się dane postępowanie karne. Skoro zeznania świadka są środkiem dowodowym, to podane w tych zeznaniach informacje o określonych zachowaniach lub stanie będą faktami dowodowymi. Te fakty mogą wprost wskazywać na popełnienie przez oskarżonego zarzucanego mu przestępstwa. Można mówić o faktach które pośrednio dowodzą popełnienia przez oskarżonego wskazanego wyżej przestępstwa (poszlaki).
Podział dowodów na osobowe i rzeczowe . Dokumenty posiadają zarówno cechy osobowego jak i rzeczowego źródła dowodowego. Dowody pojęciowe i zmysłowe – wyróżnione ze względu na treść środka dowodowego. a) Dowody pojęciowe – wyrażają treść pojęciową. Zalicza się tu zeznania świadka, wyjaśnienia oskarżonego, opinie biegłych, treść dokumentu. b)
Dowody zmysłowe – te które uzyskuje się na podstawie zmysłowej percepcji osób przeprowadzających dowód, a więc będą to właściwości miejsca, rzeczy lub ciała ludzkiego, które poddano oględzinom.
Dowody pierwotne i pochodne – przeprowadza się je w zależności od liczby ogniw, występujących między organem a poznawaną rzeczywistością, w związku z którą toczy się proces. a) Dowody pierwotne – jeśli występuje tylko jedno ogniwo np. świadek który był obserwatorem określonego zachowania, będącego czynem karalnym. b)
Dowody pochodne – gdy tych ogniw jest więcej np. świadek który słyszał o oznaczonym zachowaniu od innej osoby.
75
Dowody bezpośrednie i pośrednie a) Dowody bezpośrednie – wskazują na fakt główny, czyli wprost na czyn zarzucany oskarżonemu. b) Dowody pośrednie – wskazują na takie okoliczności które w zestawieniu z innymi dają podstawę do wysunięcia wniosku o winie lub niewinności oskarżonego. Dowody ścisłe (formalne) i swobodne (nieformalne) a) Dowody ścisłe – wymagają zwiększonego formalizmu, gdyż dotyczą informacji odnoszących się do winy lub niewinności oskarżonego. Zwiększony formalizm wzmacnia gwarancję, że dokonanie ustalenia na podstawie dowodów ścisłych będą odpowiadały prawdzie.
b) Dowody swobodne – mogą służyć do ustaleń w kwestiach incydentalnych Dowody obciążające i odciążające a) Dowody obciążające – gdy mają udowadniać wniesione oskarżenie b)
Dowody odciążające - przeciwstawiają się oskarżeniu, dostarczając faktów korzystnych dla oskarżonego.
R3 DOPUSZCZALNOŚĆ DOWODÓW W OGÓLE KPK wymienia takie dowody jak: a) Wyjaśnienia oskarżonego b) Zeznania świadka c) Opinia biegłego d) e) f) g)
Dokumenty
Oględziny Wywiad środowiskowy Eksperyment procesowy
Dopuszczalne w procesie są zarówno dowody nazwane jak i nienazwane. Dopuszczalność tych drugich powinna być jednak uzależniona od następujących warunków: a) Nowy dowód, jeśli jest oparty na nowych metodach badawczych, to metody te powinny być wystarczająco sprawdzone, a wynikające z zastosowania tych metod ustalenia pewne . b) Zastosowane metody badawcze lub dowód nie mogą naruszać gwarancji procesowych podmiotów procesowych, a zwłaszcza oskarżonego. Dopuszczalne jest to co nie jest zabronione.
Czynności operacyjno – rozpoznawcze policji. W ramach nich policja uzyskała daleko idące uprawnienia: a) W celu zapobieżenia, wykrycia, ustalenia sprawców, a także uzyskania i utrwalenia dowodów, gdy inne środki okazały się bezskuteczne albo zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że będą nieskuteczne lub nieprzydatne, SO w drodze postanowienia może zarządzić kontrolę operacyjną, na pisemny wniosek KGP, złożony po uzyskaniu pisemnej zgody PG albo na pisemny wniosek KWP, złożony po uzyskaniu pisemnej zgody właściwego miejscowo prokuratora okręgowego. Kontrola operacyjna jest niejawna i polega na: Kontrolowaniu korespondencji
Zawartości przesyłek Stosowania środków technicznych, umożliwiających uzyskanie w sposób niejawny informacji i dowodów oraz ich utrwa lenie (treści rozmów telefonicznych i innych)
Może być ona zarządzona przez SO na okres 3 miesięcy, który może być przedłużony przez tenże sąd na okres nie dłuższy niż kolejne 3 miesiące, a w uzasadnionych wypadkach także na czas oznaczony poza te okresy.
76
b)
Czynności operacyjno – rozpoznawcze polegają na dokonywaniu w sposób niejawny nabycia, zbycia lub przejęcia przedmiotów pochodzących z przestępstwa, ulegających przepadkowi albo których wytwarzanie, posiadanie, przewożenie lub którymi obrót jest zabroniony, a także przejęciu lub wręczeniu korzyści majątkowej. Jeżeli zgromadzony materiał nie zawiera dowodów popełnienia przestępstwa, podlega przechowaniu przez 2 miesiące, a następnie zniszczeniu.
c)
W celu udokumentowania przestępstw z art. 19 ust 1 u Pol. albo ustalenia tożsamości osób uczestniczących w tych przestępstwach lub przejęciu przedmiotów KGP lub KWP może zarządzić niejawne nadzorowanie wytwarzania, przemieszczania, przechowywani i obrotu przedmiotami
przestępstwa, jeżeli nie stworzy to zagrożenia dla życia lub zdrowia ludzkiego. d)
Policja może uzyskiwać informacje, w tym także niejawne, gromadzić je, sprawdzać oraz przetwarzać.
Jeżeli jest to konieczne dla skutecznego zapobieżenia przestępstwom kreślonym w art. 19 pol. lub ich wykrycia albo ustalen ia sprawców i uzyskania dowodów, policja może korzystać z informacji: a) Dotyczących umów ubezpieczenia b) Przetwarzanych przez banki, stanowiące tajemnicę bankową
Jedyny warunek – dowody muszą być pozyskane legalnie regulacji, uzyskane w ramach czynności operacyjno – rozpoznawczych, stają się dowodami w procesie karnym, ale ich wykorzystanie odbywa się według KPK. Dowody zgromadzone w ramach przytoczonych
R4 ZAKAZY DOWODOWE
POJĘCIE ZAKAZÓW DOWODOWYCH / ZAKAZY DOWODZENIA Nazwa zakazy dowodzenia – obejmuje te sytuacje, kiedy z mocy wyraźnych przepisów wyłączone zostaje dowodzenie oznaczonej tezy dowodowej albo dowodzenie za pomocą określonego dowodu ogólnie dopuszczonego.
ZAKAZY DOWODZENIA OZNACZONEJ TEZY DOWODOWEJ
Pewna okoliczność nie może być w ogóle dowodzona za pomocą jakichkolwiek środków dowodowych. Wyłączenie dowodzenia następuje tutaj nie ze względu na źródło lub środek dowodowy, lecz z powodu tego, co ma być dowodzone. Tylko wtedy gdy wyraźny przepis to przewiduje. Wypadki wyłączenia: a) Przebieg narady i głosowania nad orzeczeniem, które jest tajne b)
Zakaz dowodzenia prawa lub stosunku prawnego wbrew ustaleniom konstytutywnym orzeczenia
innego sądu c) Oświadczenie oskarżonego co do zarzucanego mu czynu, złożone wobec biegłego lub lekarza udzielającego pomocy medycznej. Art. 199 KPK stanowi że oświadczenia takie nie mogą stanowić dowodu.
Wymienione tu zakazy są nazywane bezwzględnymi zakazami dowodowymi zupełnymi.
ZAKAZY DOWODZENIA ZA POMOCĄ OKREŚLONEGO DOWDOU
Wykluczają możliwość zarówno wprowadzania, jak i przeprowadzania określonego dowodu w procesie karnym ze względu na oznaczony interes społeczny. Są one następstwem kolizji interesów społecznych. Przeprowadzenie dowodu, zmierzającego do wyjaśnienia istotnych okoliczności sprawy, ogólnie odpowiada interesowi wymiary sprawiedliwości. Może ono jednak równocześnie godzić w inne, równie ważne dobro społeczne. Np. gdyby przeprowadzenie takiego dowodu naruszało tajemnicę adwokacką i inne. społecznych ustawodawca musi dokonywać wyboru między tymi dobrami, kierując się wyższą ich wartością. W tych wypadkach, w których przeprowadzenie dowodu mogłoby przynieść większą W sytuacji kolizji interesów
77
szkodę społeczną w porównaniu z korzyściami dla wymiaru sprawiedliwości, ustanawia się zakaz dowodzenia za pomocą określonego środka dowodowego. Bezwzględne zakazy dowodzenia za pomocą określonego dowodu charakteryzują się tym, że wyłączenie określonego dowodu z procesu dowodzenia jest absolutne. Dowód objęty takim zakazem j est w jego granicach niedopuszczalny. Należą do nich: a) Zakaz przesłuchania obrońcy oskarżonego co do faktów, o których się dowiedział przy udzieleniu porady prawnej lub prowadząc sprawę. b) Zakaz przesłuchania duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi. c) Zakaz odczytania lub odtworzenia wcześniej złożonych zeznań, jeśli świadek skorzystał z prawa odmowy zeznań lub został zwolniony z obowiązku zeznań d) Zakaz odczytania protokołu przesłuchania świadka, jeżeli osoba ta jest następnie przesłuchan a w charakterze oskarżonego Względne zakazy dowodzenia za pomocą określonego dowodu wprawdzie wyłączają korzystanie w procesie karnym z określonych dowodów, ale pod warunkami przewidzianymi w ustawie dowody te mogą być w procesie karnym przeprowadzone, np. pod warunkiem uzyskania zgody odpowiedniego organu. Np.: a) Zakaz ze względu na tajemnicę państwową b) Zakaz ze względu na tajemnicę służbową lub zawodową c) Zakaz ze względu na prawo odmowy złożenia zeznań d) Zwolnienie od złożenia zeznań osoby pozostającej z oskarżonym w szczególnie bliskim osobistym
stosunku
POSZCZEGÓLNE ZAKAZY DOWODZENIA ZA POMOCĄ OKREŚLONEGO DOWODU
ZAKAZ PRZESŁUCHANIA OBROŃCY
Wynika on z potrzeby pełnego zagwarantowania zaufania oskarżonego do swego obrońcy, co umożliwia oskarżonemu nieskrępowaną realizację jego prawa do obrony. Jest on skierowany do wszystkich organów procesowych, a więc obowiązuje on nie tylko w postępowaniu sądowym ale także w postępowaniu przygotowawczym. Występuje on bez względu na to kto obrońcę ustanowił (sam oskarżony, prezes sądu, sąd, inna osoba, ustawowy przedstawiciel).
Zakaz przesłuchania obrońcy i adwokata w ramach art. 245 KPK przewidziany w art. 178 pkt. 1 KPK nie obejmuje adwokata występującego w procesie karnym w roli pełnomocnika strony. tym objęte są wszelkie informacje, o których obrońca lub adwokat dowiedział się, udzielając porady lub prowadząc sprawę, bez względu na źródło ich pochodzenia. Zakazem
Zakaz przesłuchania obrońcy i adwokata w trybie art. 245 KPK jest bezwzględny, gdyż nie może być uchylony nawet na wniosek samego obrońcy lub za zgodą oskarżonego. Zakaz ten nie obejmuje wiadomości, które dotarły do obrońcy przed wystąpieniem w sprawie w tej roli, np. jako świadka określonego zdarzenia.
ZAKAZ PRZESŁUCHANIA DUCHOWNEGO Obejmuje fakty
o których dowiedział się przy spowiedzi. Ma on charakter bezwzględny. Nawet wówczas, gdy duchowny wyraził zgodę na przesłuchanie, dowód taki jest niedopuszczalny. Obowiązuje także, gdyby duchowny porzucił stan kapłański .
ZAKAZ UJAWNIENIA POPRZEDNIO ZŁOŻONYCH ZEZNAŃ
Odmowa złożenia zeznań lub uzyskanie zezwolenia ze złożenia zeznań powoduje, że osoba ta nie tylko nie może być przesłuchana w charakterze świadka, ale poprzednio złożone przez nią zeznania nie mogą służyć za dowód, ani nie mogą być odtworzone. Zakaz jest bezwzględny, gdyż przepisy nie przewidują żadnego odstępstwa. Jednak sporządzone w postępowaniu karnym protokoły oględzin ciała podlegają ujawnieniu na rozpra wie.
78
ZAKAZ PRZESŁUCHANIA ŚWIADKA ZE WZGLĘDU NA TAJEMNICĘ PAŃSTWOWĄ Osoby obowiązane do zachowania tajemnicy państwowej mogą być przesłuchane co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, tylko po zwolnieniu ich od obowiązku zachowania tajemnicy państwowej przez organ przełożony. Informacje takie określa się klauzulą „ściśle taje” lub tajne. W razie stwierdzenia w toku procesu, że przesłuchanie ma dotyczyć okoliczności objętych tajemnicą państwową, należy zaniechać przesłuchania, nawet gdyby osoba wezwana w charakterze świadka była gotowa do złożenia zeznań. Sąd lub prokurator powinien zwrócić się do uprawnionego organu o zwolnienie z obowiązku zachowania tajemnicy.
Zwolnienia od obowiązku zachowania tajemnicy państwowej może udzielić organ przełożony w stosunku do osoby zobowiązanej do zachowania tajemnicy. Zwolnienia wolno
odmówić tylko wówczas gdy złożenie zeznania mogłoby wyrządzić poważną szkodę
państwu. W razie odmowy zwolnienia z zachowania tajemnicy państwowej przez organ przełożony sąd lub prokurator mogą się zwrócić do właściwego naczelnego organu administracji rządowej o zwolnienie świadka z obowiązku zachowania tej tajemnicy, jeżeli tego wymaga interes wymiary sprawiedliwości. Rozstrzygnięcie tego organu jest ostateczne.
W razie zwolnienia świadka od zachowania tajemnicy państwowej może on być na rozprawie przesłuchany z wyłączeniem jawności. Zakaz ten nie dotyczy oskarżonego.
ZAKAZ PRZESŁUCHANIA ŚWIADKA ZE WZGLĘDU NA TAJEMNICĘ SŁUŻBOWĄ LUB ZAWODOWĄ
Osoby obowiązane do zachowania tajemnicy służbowej albo tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji mogą odmówić zeznań co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, chyba że sąd lub prokurator zwolni te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy. Informacje niejawne zaklasyfikowane jako stanowiące tajemnicę służbową oznacza się klauzulą „poufne” lub „zastrzeżone”. Nie ma on charakteru bezwzględnego. Sąd lub prokurator może zwolnić te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy, ustalając czy uchylenie to jest nieodzowne dla osądzenia sprawy. Zwolnienie z tego obowiązku powinno przybrać postać postanowienia. W razie potrzeby przesłuchania w śledztwie lub dochodzeniu osoby co do faktów objętych tajemnicą zawodową lub służbową konieczne jest postanowienie prokuratora. Przesłuchanie świadka zwolnionego z zachowania tajemnicy służbowej lub zawodowej odbywa się na rozprawie z wyłączeniem jawności. Odrębna regulacja dotyczy zachowania tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcowskiej, lekarskiej, dziennikarskiej. Osoby zobowiązane do zachowania takiej tajemnicy mogą być przesłuchane w charakterze świadka co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy gdy: a) Jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu.
O przesłuchaniu lub zezwoleniu na przesłuchanie decyduje wyłącznie sąd. Na postanowienie to przysługuje zażalenie. W odniesieniu do tajemnicy dziennikarskiej w obowiązującym KPK mamy do czynienia z pełniejszą regulacją prawną. Zwolnienie dziennikarza od obowiązku zachowania tajemnicy nie może dotyczyć danych umożliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału o tym charakterze, jak również identyfikację osób udzielających informacji opublikowanych lub przekazanych do opublikowania, jeżeli osoby te zastrzegły nieujawnienie powyższych danych. W tym z akresie mamy dwa wyjątki: a) Przepisu tego nie stosuje się w odniesieniu do informacji dotyczących przestępstw określonych w art. 240 KPK b)
Odmowa ujawnienia danych nie uchyla odpowiedzialności za przestępstwo, którego dopuścił się dziennikarz publikując inform acje. 79
PRAWO ODMOWY ZEZNAŃ Osobom najbliższym w stosunku do oskarżonego pozostawiono swobodę wyboru między zeznawaniem a odmową zeznawania w charakterze świadka. Osobą najbliższą jest: a) Małżonek b) Wstępny c) Zstępny d) Rodzeństwo e) f)
Powinowaty w tej samej linii lub stopniu
Osoba pozostająca faktycznie we wspólnym pożyciu.
Uprawnienia do odmowy zeznań nie traci się w chwili ustania małżeństwa lub przysposobienia. Wyliczenie to jest wyczerpujące.
Jeżeli świadek skorzystał z prawa odmowy zeznań we wcześniejszym stadium procesu, na rozprawie może swoje zdanie zmienić i wyrazić gotowość z eznawania. W razie skorzystania z prawa odmowy zeznań nie później jednak niż przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym, poprzednio złożone zeznania, tej osoby nie mogą służyć za dowód ani być odtworzone. Prawo to nie odradza się, gdy: a) Sprawa zostanie skierowana do ponownego rozpatrzenia przez sąd odwoławczy, po uchyleniu zaskarżonego orzeczenia b) Sprawa zostanie zwrócona do uzupełnienia postępowania przygotowawczego i następuje skierowanie do sądu pierwszej instancji lub c) Rozprawa będzie się odbywała od początku w sytuacjach określonych w art. 402 par 2, 404 par 2 i 411 par 2 KPK.
Uprawnienie to posiada osoba pełnoletnia jak i małoletnia
UCHYLENIA SIĘ ŚWIADKA OD ODPOWIEDZI NA PYTANIE Świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie wtedy, gdy udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe Uchylenie się od odpowiedzi nie jest jednoznaczne z odmową złożenia zeznań. Świadek w takim wypadku ma obowiązek zeznawania. Zwolniony jest z udzielenia odpowiedzi na pytanie. Przewodniczący składu będzie mógł ustalić na postawie wstępnego zapoznania się ze sprawą, czy taki przypadek zachodzi. Jeżeli tak, to powinien pouczyć świadka, że na skierowane do niego pytanie może nie odpowiadać. Świadek nie ma obowiązku wyjaśniać dlaczego odmawia odpowiedzi.
ZWOLNIENIE OD ZŁOŻENIA ZEZNAŃ LUB ODPOWIEDZI NA PYTANIE Przepis art. 185 KPK przewiduje zwolnienie od: a) Składania zeznań b) Udzielania odpowiedzi na pytania
Podstawą zwolnienia jest pozostawanie świadka w szczególnie bliskim stosunku z oskarżonym. Warunkiem dodatkowym jest to, aby świadek wniósł o takie zwolnienie. Może tutaj w grę wchodzić np. faktyczna opieka nad osobą kaleką itp. O tym czy taki stosunek zachodzi musi na tle konkretnych okoliczności rozstrzygać organ procesowy w postępowaniu przygotowawczym lub w postępowaniu głównym.
BIEGŁY PODLEGAJĄCY WYŁĄCZENIU Przepis art. 196 KPK
ustala osoby, które nie mogą być biegłymi 80
ZAKAZ SUBSTYTUOWANIA WYJAŚNIEŃ LUB ZEZNAŃ Dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub z zeznań świadka nie wolno zastępować treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych. Nie dotyczy to biegłego. Jest on adresowany do o rganów procesowych, które nie mają zastępować zeznań świadka lub wyjaśnień treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych. Zakaz ten nie zabrania wykorzystywania w procesie karnym wszelkiego rodzaju pism, zapisków czy też notatek urzędowych lecz zabrania zastępowania nimi wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka. Tworzy to barierę dla ograniczenia zasady bezpośredniości, aby zamiast wyjaśnień i zeznań świadka nie poprzestawano na łatwiejszym sposobie uzyskiwania informacji dowodowej. Wszelkie pisma i zapisk i mogą być wykorzystane w procesie karnym oraz odczytane na rozprawie na podstawie
art. 393 par 3 KPK byleby nie spełniały funkcji zastępczej w stosunku do wyjaśnień oskarżonego i zeznań świadka. Zakazem art. 174 KPK nie są objęte inne materiały pisemne, jak prywatne notatki, grypsy pamiętniki itp. Takie materiały mogą być odczytane na podstawie art. 393 par 3 KPK.
ZAKAZY STOSOWANIA NIEDOPUSZCZALNYCH METOD DOWODZENIA Zakazy te są w pierwszym rzędzie zabezpieczeniem reguły demokratycznego procesu karnego, który zapewnia przesłuchiwanej osobie swobodę wypowiedzi. KPK w art. 171 par 5 postanawia że niedopuszczalne jest: a) Wpływanie na wypowiedź osoby przesłuchiwanej z pomocą przymusu lub groźby bezprawnej b) Stosowanie hipnozy albo środków chemicznych lub technicznych wpływających na procesy psychiczne osoby przesłuchiwanej albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w związku z przesłuchaniem. Wyjaśnienia, zeznania oraz oświadczenia uzyskane wbrew zakazom zamieszczonym w par 5 nie mogą stanowić dowodu.
Narkoanaliza jest dość powszechnie uznana za niedopuszczalną metodę poszukiwania prawdy w procesie karnym.
Hipnoza stanowi metodę odblokowania pamięci wokół której w ostatnim okresie toczy się ożywiona
dyskusja. Badania poligraficzne (wariograficzne)
Stosowanie w czasie badania przez biegłego środków technicznych mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu badanej osoby możliwe jest wyłącznie za jej zgodą. W celu między innymi ograniczenia kręgu osób podejrzanych, za zgodą osoby badanej biegły może również zastosować środki techniczne mające na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu tej osoby.
ZAKAZY W ZAKRESIE WYKORZYSTANIA DOWODÓW W PROCESIE KARNYM Kiedy zakaz dowodowy ujęty zostaje wyłącznie od strony wykorzystania dowodów, wtedy możemy go określić jako samoistny zakaz wykorzystania dowodów, albo kiedy jest następstwem innej regulacji w postaci zakazu dowodzenia. W ramach samodzielnych zakazów mamy: a) Zakaz wykorzystania treści oświadczenia
oskarżonego, dotyczącego zarzucanego mu czynu, jeżeli zostało złożone wobec biegłego albo lekarza udzielającego pomocy b) Zakaz wykorzystania na rozprawie protokołu przesłuchania jako świadka osoby, która jest przesłuchiwana w charakterze oskarżonego c) Wyjaśnienia podejrzanego nie mogą stanowić dowodu, jeżeli prokurator nie wystąpił z wnioskiem do sądu o nadanie podejrzanemu statusu świadka koronnego albo gdy sąd postanowieniem odmówił dopuszczenia dowodu z zeznań świadka koronnego. 81
W ramach niesamodzielnych zakazów mamy: a) Gdy pomimo zakazu dowodzenia określonej
tezy dowodowej lub zakazu dowodzenia za pomocą określonego dowodu dowód zostanie przeprowadzony. Jako nielegalny musi być pominięty. b) Zakaz wykorzystania wyjaśnień, zeznań lub oświadczeń złożonych w warunkach stosowania niedopuszczalnych metod dowodzenia.
Zakaz wykorzystania zeznań, wyjaśnień i oświadczeń złożonych w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi, gdy uzyskane zostały z nadużyciem naturalnych warunków przesłuchania d) Zakaz wykorzystywania opinii złożonej przez biegłego, wobec którego po ustanowieniu go biegłym ujawniły się przyczyny niepowołania go w tym charakterze. c)
R5 DOWODZENIE Dowodzenie jest procesem poznawczym, mającym na celu zebranie wszelkich śladów popełnionego przestępstwa i rekonstrukcję tego czynu co do którego toczy się proces karny. Obejmuje się nim zarówno sam proces rozumowania, polegający na wykazaniu czegoś, co podlega udowodnieniu, jak i ogół czynności polegających na przeprowadzeniu dowodów Proces ten odbywa się w dwóch płaszczyznach : a) b)
Intelektualnej Faktycznej
a)
Jest wypełniona przede wszystkim rozumowaniem dedukcyjnym oraz probabilistycznym, gdy następstwo jest zdaniem skądinąd uznanym i na podstawie następstwa uznaje się racje.
Dowodzenie jest więc procesem, obejmującym zarówno przeprowadzenie dowodów jak i odpowiedni typ rozumowania.
Rozpoczyna się w zasadzie od wszczęcia procesu i trwa aż do jego prawomocnego zakończenia. Występuje nawet po prawomocnym zakończeniu procesu np. w przypadku wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądu z powodu podstaw de novis. Można wyodrębnić etapy, ze względu na spełniane funkcje, a mianowicie: a) Poszukiwanie i wstępne zabezpieczenie dowodów b) c) d) e)
Wprowadzenie dowodów do procesu karnego Przeprowadzenie dowodów Ocenę przeprowadzony ch dowodów
Czynienie ustaleń faktycznych
PRZEDMIOT DOWODZENIA Przedmiotem dowodzenia jest - to co podlega udowodnieniu, wykazaniu w procesie karnym. Do tych zjawisk należą zarówno okoliczności natury faktycznej, jak i okoliczności natury normatywnej. Dowodzeniu podlega każda okoliczność faktyczna, jeżeli ma znaczenie dla sprawy. Za pomocą dowodzenia ma być wykazane istnienie lub nieistnienie określonej okoliczności i jej prawdziwość.
Okoliczność – określone zachowanie ludzkie, stanowiące oznaczony c zyn, jak i poszczególne jego wycinki, a więc pojedyncze fakty. Okolicznościami mogą być także pewne stany, cechy, zjawiska lub stosunki, mające znaczenie dla rozstrzygnięcia przedmiotu sprawy. Przedmiotem dowodzenia jest zatem każda okoliczność istotna dla sprawy, chyba że chodzi o fakty objęte notoryjnością powszechną lub takie, które zostały ustalone w prawomocnym orzeczeniu kształtującym prawo lub stosunek prawny. Są nim również okoliczności niesporne, przyznane przez oskarżonego. Przyznanie się bowiem oskarżonego do winy nie stanowi najwyższego dowodu. Przyznanie się do winy podlega sprawdzeniu pod kątem jego prawdziwości.
82
NOTORYJNOŚĆ Notoryjność powszechna – obejmuje fakty powszechnie znane. Ma ona charakter względny. Można przyjąć, że z notoryjnością tą mamy do czynienia, kiedy znajomość faktów jest tak znana, że przeprowadzenie dowodu byłoby zbędną stratą czasu. Fakty powszechnie znane nie wymagają dowodu. Obejmuje to również fakty historyczne, ustalone w piśmiennictwie naukowym. Notoryjność urzędowa – obejmuje fakty znane organowi procesowemu z urzędu, a zwłaszcza sądowi, co określa się nazwą notoryjności sądowej. Znajomość tych faktów wynika z urzędowania tego organu. Są one organowi na tyle znane, że nie wymagają sprawdzenia. Różni się od powszechnej tym, że okoliczności nią objęte wymagają notyfikowania stronom. Sąd powinien zwrócić uwagę stronom i ich przedstawicielom na to, że oznaczone fakty są mu znane z urzędu.
DOMIEMANIA Z domniemaniem prawnym mamy do czynienia, kiedy przepis prawa z jed nym
faktem wiąże istnieni e innego faktu. Jeżeli wykaże się istnienie faktu stanowiącego podstawę domniemania, to z mocy przepisu prawa przyjmuje się istnienie następnika, i to bez względu na to, czy odpowia da to obiektywnemu stanowi rzeczy, czy ten nie. Domniemanie prawne dzieli się na : a) Znoszące przeciwdowód b) Nie znoszące przeciwdowodu
Różnica między nimi sprowadza się do tego, że w pierwszym wypadku możliwe, a w drugim niedopuszczalne jest prowadzenie dowodu przeciwko następnikowi domniemania.
Domniemanie faktyczne – jest rodzajem wnioskowania. Określa się je jako zdanie, w którym na podstawie jednego ustalonego faktu wyciąga się wnioski o istnieniu innego faktu z uwagi na występowanie między tymi faktami powiązania przyczynowego, które uzasadnia wnioskowanie oparte na prawdopodobieństwie.
UPRAWDOPODOBNIENIE Obowiązujące przepisy nie zawsze wymagają ustaleń opartych na faktach udowodnionych. Niekiedy zadowalają się uprawdopodobnieniem. Należy je rozumieć jako przejaw zasady nie formalizmu, wprowadzającej możliwość osiągnięcia przez sąd wewnętrznego przekonania o dowodzonej okoliczności z pominięciem formalnego postępowania dowodowego, a więc za pomocą dowodów swobodnych. Uprawdopodobnienie ma w rzeczywistości miejsce we wszystkich tych wypadkach, w których obowiązujące przepisy prawa karnego procesowego uzależniają odpowiednie skutki, np. podjęcie decyzji procesowej, od uzasadnionej wątpliwości, uzasadnionej obawy, dostatecznego podejrzenia.
POSZLAKA Poszlaka – stanowiący bezpośrednio dowód popełnienia przestępstwa przez określoną osobę, jednakże rozpatrywany łącznie z innymi faktami i dowodami pozwala na wniosek pośredni co do przestępstwa oraz osoby sprawcy.
Jest faktem pośrednim wskazującym na popełnienie lub niepopełnienie przestępstwa. Im więcej poszlak, tym większe prawdopodobieństwo potwierdzenia tezy dowodowej.
Proces poszlakowy – kiedy w sprawie brak jest dowodów bezpośrednich, a dowodzenie odbywa się za pomocą dowodów pośrednich, dostarczających poszla k.
83
PRAWNY OBOWIĄZEK DOWODZENIA I CIĘŻAR DOWODOWY Jest to obowiązek przeprowadzenia wszystkich dowodów mających istotne znaczenie dla spray, przemawiających zarówno przeciwko oskarżonemu, jak i za nim. Obowiązek ten wynika z art. 4 KPK. Ciąży on wyłącznie na organach procesowych. Obowiązek dowodzenia w stosunku do organów ścigania występuje w postępowaniu przygotowawczym. W postępowaniu głównym obejmuje sąd oraz oskarżyciela publicznego. Prawny obowiązek dowodzenia nie odnosi się do oskarżyciela prywatnego, posiłkowego ani powoda cywilnego, gdyż podmioty te nie są organami procesowymi. Oskarżony, korzystając z domniemania niewinności, nie ma obowiązku, lecz uprawnienie dowodzenia. Obrońca ma natomiast prawny obowiązek dowodzenia okoliczności dla oskarż onego korzystnych. Od prawnego obowiązku dowodzenia, czyli formalnego ciężaru dowodowego, należy odróżnić ciężar dowodowy, czyli ciężar dowodowy w znaczeniu materialnym. Ciężar dowodowy obciąża stronę, która jest dotknięta niekorzyścią płynącą z braku do wodu lub niedowiedzenia określonej okoliczności. Niekorzyść ta obciąża stronę czynną, a więc oskarżyciela i powoda cywilnego. Gdy chodzi o pozostałych oskarżycieli i powoda cywilnego, to konsekwencje niewykazania istnienia faktu głównego są jeszcze dalej idące, gdyż obok uniewinnienia i pozostawienia powództwa cywilnego bez rozpoznania na nich spada obowiązek ponoszenia kosztów procesu. Ciężar dowodowy z zasady nie dotyczy ani oskarżonego, ani jego obrońcy. Jeżeli oskarżony nie przedstawi dowodów lub nie s kłada wyjaśnień albo oskarżonemu lub jego obrońcy nie uda się wykazać istnienia lub nieistnienia okoliczności, to wcale nie oznacza, że obciąża to oskarżonego. Nieodparta obrona oskarżonego, nawet jeśli nie jest udowodniona, prowadzi do rozstrzygnięcia korzystnego dla oskarżonego. Jedynie w sprawach o pomówienie ciężar dowodowy może obciążać oskarżonego. Jeżeli oskarżony wykaże istnienie znamion przestępstwa z art. 212 KK co do którego oskarżony może przeprowadzić dowód prawny to w razie nieprzeprowadzenia dowodu prawdy w warunkach stwierdzenia istnienia znamion przestępstwa z art. 212 KK może nastąpić skazanie oskarżonego.
ETAPY DOWODZENIA Dowodzenie stanowi pewien modelowy łańcuch czynności, który określa się nazwą procesu dowodzenia. Etapy: a) b) c) d)
Poszukiwanie i wstępne zabezpieczenie dowodów Wprowadzenie dowodów do procesu Przeprowadzenie dowodów
Ocena dowodów i czynienie ustaleń faktycznych
POSZUKIWANIE I WSTĘPNE ZABEZPIECZENIE DOWODÓW
Poszukiwanie i ujawnianie dowodów należy do obowiązków organów procesowych. One też powinny znajdować istniejące dowody za pomocą procesowych czynności oraz czynności pozaprocesowych, jakim są czynności kontroli operacyjnej. Mogą dokonać przeszukania pomieszczeń, innych miejsc oraz osób lub rzeczy. Możliwe jest wstępne zabezpieczenie dowodów. Art. 288 KPK - policja przyjmując na żądanie pokrzywdzonego ustną lub pisemną skargę, w razie potrzeby zabezpiecz dowody .
WPROWADZENIE DOWODÓW DO PROCESU Przez wpro wadzenie
dowodów do procesu rozumiemy to, że zostają one włączone w obręb toczącego się procesu karnego. Można mówić o dwóch drogach wprowadzenia dowodów do procesu karnego: a) Z urzędu b)
Na wniosek
84
WPROWADZENIE DOWODÓW DO PROCESU Z URZĘDU Odgrywa większą rolę w postępowaniu przygotowawczym. Jeśli zaistnieją podstawy do wniesienia aktu oskarżenia, to oskarżyciel będzie zobowiązany wszystkie wprowadzone do procesu dowody przedstawić sądowi, chyba że niektóre z nich będą dla sprawy nieistotne, ale protokół z ich przeprowadzenia powinien pozostać w
aktach sprawy.
W postępowaniu głównym wprowadzenie dowodów do procesu z urzędu może nastąpić przed rozprawą lub na rozprawie. Prezes sądu w ramach przygotowania do rozprawy głównej może na wniosek stron, podmiotu, o którym mowa w art. 416 KPK lub z urzędu dopuścić dowody, jeżeli druga strona się nie sprzeciwiła i zarządzić ich sprowadzenie na rozprawę, w przeciwnym razie w tym przedmiocie sąd wydaje postanowienie. Sąd na rozprawie, zawsze kiedy to jest konieczne do wy jaśnienia istotnych okoliczności sprawy, może postanowieniem dopuścić dowody przez strony nie zawnioskowane.
WPROWADZENIE DOWODÓW DO PROCESU NA WNIOSEK Odgrywa większą rolę w postępowaniu głównym. W stadium postępowania przygotowawczego wnioski dowodowe mogą składać pokrzywdzony i podejrzany oraz ich przedstawiciel, co wynika z uprawnienia stron
oraz z art. 315 KPK.
W postępowaniu głównym można wyodrębnić dwie grupy dowodów: a) Dowody zamieszczone w wykazie dowodów dołączonych do aktu oskarżenia przez oskarżyciela. Są to dowody, które już zostały wprowadzone do procesu w postępowaniu przygotowawczym. Dowody te powinny być przeprowadzone bez potrzeby wydania decyzji procesowych o ich dopuszczaniu, chyba że niektóre z nich są prawnie niedopuszczalne. b) Dowody zawnioskowane przez pozostałe strony procesowe oraz przez oskarżyciela po wniesieniu aktu oskarżenia. Są to właściwe wnioski dowodowe, stanowiące żądanie stron procesowych lub ich przedstawicieli, a także podmiotu, o którym mowa w art. 416 KPK, zgłoszone organowi kierującemu procesem, domagające się przeprowadzenia dowodu z określonego środka dowodowego na oznaczoną tezę dowodową. Wniosek dowodowy może być zgłoszony ustnie lub pisemnie na rozprawie i poza rozprawą. Wniosek taki powinien zawierać: a) Określenie tezy dowodowej b) Oznaczenie dowodu, za pomocą którego ma być potwierdzona teza dowodowa c)
Sposób przeprowadzenia dowodu
Wniosek może być zgłoszony przez strony lub ich przedstawicieli oraz przez podmiot z 416 KPK. Wniosek dowodowy podlega oddaleniu w wypa dkach określonych w art. 170 KPK jeżeli: a) Przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne b) Okoliczność, która ma być udowodniona, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy c) Okoliczność jest już udowodniona zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy d) Dowód jest nieprzydatny do stwierdzenia danej okoliczności e) Dowodu nie da się przeprowadzić f) Gdy wniosek dowodowy w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania.
W postępowaniu głównym decyzja w przedmiocie wniosku dowodowego może pr zybrać postać zarządzenia prezesa sądu wydanego w ramach przygotowania do rozprawy głównej lub przewodniczącego składu sądzącego, jeśli inna strona nie sprzeciwiła się temu wnioskowi. W pozostałych wypadkach o dopuszczeniu zawnioskowanego dowodu decyduje sąd, wydając postanowienie.
PRZEPROWADZENIE DOWODU Trzy sposoby: a) Przesłuchanie b) Odczytanie c) Oględziny
85
PRZESŁUCHANIE Tym sposobem przeprowadza się dowód z wyjaśnień oskarżonego, zeznań świadka oraz zeznań biegłego.
Ogólne reguły przesłuchania – obowiązują przy każdym przesłuchaniu, bez względu na to czy ma ono miejsce w postępowaniu głównym czy w przygotowawczym. Zaliczamy do nich: a) Swobodę wypowiedzi b) Porządek przesłuchania c) Zakaz substytuowania zeznań d) Zakaz zadawania osobie przesłuchiwanej pytań sugerujących treść odpowiedzi Osobie przesłuchiwanej należy umożliwić swobodne wypowiedzenie się w granicach określonych celem danej czynności. Dopiero po spontanicznej wypowiedzi można zadawać pytania zmierzające do uzupełnienia, wyjaśnienia i kontroli zeznań. Przystępując do przesłuchania oskarżonego, należy go powiadomić o stawianych mu zarzutach. Świadka natomiast należy zapytać, co wie w sprawie. W ten sposób umożliwia się im złożenie spontanicznych wyjaśnień lub zeznań. Relacje te nie powinny być przerywane, chyba że nie są one istotne dla sprawy. Granicami swobodnej wypowiedzi jest cel danej czynności. Wyłączenie swobody wypowiedzi może mieć miejsce zarówno w ramach naturalnych warunków przesłuchania, jak i w postaci stosowania dodatkowych środków oddziaływania na osobę przesłuchiwaną. Zakazy stosowania dodatkowych środków oddziaływania na osobę przesłuchiwaną, zabraniają: a) Wpływania na wypowiedzi przesłuchiwanej osoby za pomocą przymusu lub groźby bezprawnej b) Stosowania hipnozy c) Stosowania środków chemicznyc h lub technicznych
Przepis art. 171 KPK nie tylko ustala jako regułę swobodę wypowiedzi osoby przesłuchiwanej, ale jednocześnie przewiduje sankcje za naruszenie tej reguły. Wyjaśnienia, zeznania lub oświadczenia złożone w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi lub wbrew zakazom określonym w par 5 nie mogą stanowić dowodu. Stwierdzenie że dowód zostaje pominięty, powinno być z reguły ustalone postanowieniem. Według art. 171 par 4 KPK nie wolno zadawać pytań sugerujących osobie przesłuchiwanej treść odp owiedzi. Takie pytania uchyla organ prze słuchujący. Osoby przesłuchiwane mogą być konfrontowane tzn. stawiane sobie przed oczy, aby w ten sposób np. wyjaśnić sprzeczności w ich zeznaniach, chyba że ustawa możliwość konfrontowania wyłącza np. świadek anoni mowy Zakaz substytuowania wyjaśnień lub zeznań zapiskami, pismami lub notatkami urzędowymi. Dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka nie wolno zastępować treścią pisma, zapisków lub notatkami urzędowymi.
OKAZANIE jest formą przesłuchani, której celem jest rozpoznanie osoby lub rzeczy. Osobę lub rzecz okazuje się osobie przesłuchiwanej. Okazanie może dotyczyć każdego kto jest przesłuchiwany, a więc świadka, oskarżonego i biegłego, a także innych podmiotów, jak np. osoby, o której mowa w art. 416 KPK. Okazanie powinno być przeprowadzone w taki sposób aby wyłączyć sugestię. Okazanie osoby – wymaga, aby okazywana osoba znajdowała się w grupie, stanowiącej co najmniej cztery osoby. Wszystkie okazywane osoby powinny mie ć zbliżoną powierzchowność. Reguła ta powinna się także odnosić do rozpoznania na podstawie wizerunku. Okazanie i rozpoznaniem można także objąć pokrzywdzonego lub osobę trzecią np. świadka zdarzenia, jeżeli to ma znaczenie dla przeprowadzonego postępowani a karnego. Może być przeprowadzone również, aby wyłączyć możliwość rozpoznania osoby przesłuchiwanej przez osobę rozpoznawaną np. przez zastosowanie odpowiedniej szyby pomiędzy pomieszczeniami. Okazanie rzeczy – ma duże znaczenie w zakresie rozpoznania narzędzi popełnionego przestępstwa, jak i przedmiotów pochodzących z przestępstwa. Z czynności okazania sporządza się protokół.
86
ODCZYTANIE Jest formą przeprowadzenia dowodu z dokumentu na rozprawie, gdy chodzi o jego treść. Dokument odczytuje się w całości lub części. Najczęściej odczytywane są protokoły z czynności dowodowych, sporządzone w postępowaniu przygotowawczym. Odczytania dokonuje w zasadzie przewodniczący składu sądzącego. Dane dotyczące oskarżonego oraz wyniki wywiadu środowiskowego uznaje się za ujawnione bez odczytania. Natomiast dokument podlega oględzinom, gdy chodzi o badanie jego autentyczności Protokoły i dokumenty podlegające odczytaniu na rozprawie można uznać bez ich odczytania za ujawnione w całości lub części.
OGLĘDZINY Są sposobem przeprowadzenia dowodu z miejsca, osoby lub rzeczy. Zadaniem oględzin jest stwierdzenie pewnego stanu: rzeczy, ciała lub miejsca, ich właściwości. Tych spostrzeżeń dokonuje się za pomocą wzroku, ale w grę mogą wchodzić spostrzeżenia poczynione za pomocą innych zmysłów, np. węch, smak, dotyk. Jeżeli przedmiot może ulec przy badaniu zniszczeniu lub zniekształceniu, część tego przedmiotu należy w miarę możliwości zachować w stanie niezmienionym, ale gdy to jest niemożliwe, stan ten trzeba utrwalić w inny sposób.
Oględziny miejsca przestępstwa – mają na celu stwierdzenie śladów przestępstwa i zabezpieczenie ich w celach dowodowych. Z oględzin tych sporządza się protokół, wykonuje się szkice sytuacyjne, zdjęcia lub utrwala na odpowiedniej aparaturze o braz miejsca przestępstwa. Oględzin osób dokonuje się w celu znalezienia śladów przestępstwa, a więc przede wszystkim poszukuje się uszkodzeń ciała spowodowanych przez sprawcę przestępstwa. Świadek jeżeli jest pokrzywdzonym i karalność czynu zależy od jego stanu zdrowia, nie może sprzeciwić się oględzinom i badaniom. Oględzin ciała, które mogą wywołać uczucie wstydu, powinna dokonać osoba tej samej płci, chyba że łączą się z tym szczególne trudności. Dokonuje ich organ kierujący procesem. Oględziny dokonywane przez organ procesowy ograniczają się do stwierdzenia istnienia śladów na ciele. Jeżeli zachodzi podejrzenie przestępstwa spowodowania śmierci, zawsze muszą być zarządzone oględziny zwłok i ich sekcja. Sekcja jest czynnością procesową. Kieruje nią organ procesowy. Należy jej dokonać z udziałem lekarza, w miarę możliwości biegłego sądowego. Sąd lub prokurator w celu dokonania oględzin lub otwarcia zwłok może zarządzić ekshumacje. Przedmioty stanowiące dowód rzeczowy podlegają oględzinom już w postępo waniu przygotowawczym. Z tej czynności sporządza się protokół. Dowód rzeczowy dołącza się do akt sprawy. Dodowy rzeczowe sprowadza się na salę rozpraw, jeżeli nie stoją temu na przeszkodzie ich właściwości. Udostępnia się je stronom, a w razie potrzeby świadkom i biegłym. Jeżeli dowodu rzeczowego nie będzie można sprowadzić na salę rozpraw, gdyż nie pozwala na to jego wielkość, ciężar, trwałe połączenie z podłożem itd. to wówczas dowód z oględzin przeprowadza cały skład sądzący z udziałem stron i ich przedstawicieli. W razie gdy przeprowadz enie oględzin przez pełny skład - sąd wyznacza do tej czynności sędziego ze swego składu lub sąd wezwany. W tej czynności mogą wziąć udział strony i ich przedstawiciele.
Eksperyment procesowy – polega na odtworzeniu w sposób sztuczny pewnej sytuacji lub dokonaniu czynności doświadczalnych. A więc nie jest tożsamy z oględzinami.
OCENA DOWODÓW I DOKONYWANIE USTALEŃ FAKTYCZNYCH Po wykorzystaniu wszystkich możliwości dowodowych, przed przystąpieniem do oceny przeprowadzonych dowodów trzeba wyeliminować te, które są nielegalne .
87
Nielegalność ta może być spowodowana: Przeprowadzeniem dowodu uzyskanego z nielegalnego źródła, kiedy: Dowód był ogólnie niedopuszczalny Został pozyskany z zakazanego źródła Przeprowadzony został wbrew zakazom stosowania niedopuszczalnych metod przesłuchania b) Pozyskaniem dowodu w sposób nielegalny (przesłuchanie co do tajemnicy bez zgody na to) c) Przeprowadzeniem dowodu (przesłuchanie bez swobody wypowiedzi) a)
W pozostałym zakresie dowody podlegają ocenie sądu, który kieruje się dyrektywą wynikającą z zasady swobodnej oceny dowodów.
W wyniku dokonanej oceny wyodrębniona zostaje grupa dowodów, które oceniono pozytywnie. Ona też stanowi podstawę dowodową wyroku. W wypadku wyrokowania konie czne jest, aby dowod y były ujawnione na rozprawie, chyba że ustawa wyjątkowo pozw ala na orzekanie na posiedzeniu. Ustalenia faktyczne stanowią opisową rekonstrukcję przebiegu określonego czynu lub stanu. Przy wyrokowaniu chodzi o rekonstrukcję opisową określonego czynu, który miał miejsce w przeszłości. Rekonstrukcji tej dokonuje się, opierając się na podstawie dowodowej danego orzeczenia. W zależności od ustaleń faktycznych wydaje się odpowiednią decyzję. Z reguły podstawą faktyczną decyzji procesowych są fakty udowodnione. Dotyczy to szczególnie orzeczeń o winie oskarżonego. Z faktami udowodnionymi mamy do czynienia wówczas, gdy zachodzi obiektywna przekonywalność dowodów, tj. kiedy potwierdzające fakty są obiektywnie przekonywające oraz gdy organ kierujący procesem jest o tym fakcie subiektywnie przekonany. W przypadku orzeczenia o przedmiocie procesu nie wystarcza uprawdopodobnienie. Konieczne jest udowodnienie.
R6 POSZCZEGÓLNE ŻRÓDŁA I ŚRODKI DOWODOWE
OSKARŻONY JAKO ŹRÓDŁO DOWODOWE I JEGO WYJAŚNIENIA Za wyjaśnienie trzeba uznać każde oświadczenie wiedzy oskarżonego, dostarczające informacji o okolicznościach faktycznych rozstrzyganej sprawy, bez względu na to, czy ma ono miejsce w postępowaniu przygotowawczym, czy też w dalszych stadiach procesowych
Prawo do milczenia – jest przewidziane w art. 175 KPK który stanowi że oskarżony może nie składać wyjaśnień, ani nie odpowiadać na kierowane do niego pytania. Odmowa ta może dotyczyć zarówno jego tożsamości jak i okoliczności sprawy. Skorzystanie z tego uprawnienia nie może być potraktowane jako: a) Milczące przyznanie się do winy b) Wzmocnienie podejrzenia c) Uzasadnienie wymiaru surowszej kary
Organ przedstawiający zarzuty podejrzanemu w postępowaniu przygotowawczym może podejmować zabiegi taktyczne w celu uzyskania wyjaśnień. Wyjaśnień oskarżonego nie można uzyskiwać, a zwłaszcza przyznania się do winy, przez prowadzenie dowodu z biegłego. Składając wyjaśnienia oskarżony w przeciwieństwie do świadka nie ma obowiązku mówienia prawdy Oskarżony może się bronić wszelkimi sposobami, które jego zdaniem pozwolą na odparcie wniesionego przeciwko niemu oskarżenia. Jedyną granicą jest to, aby swym zachowaniem nie naruszył prawa karnego, grożącego mu odpowiedzialnością kryminalną. Wyjaśnienia mogą być przyznające się do winy, nie przyznające się do winy, jak i częściowo przyznające się do winy.
88
Przyznanie się do winy podlega badaniu przez sąd pod kątem jego prawdziwości. Tylko wtedy, gdy przyznanie się do winy nie budzi wątpliwości, sąd za zgodą obecnych stron może przeprowadzić postępowanie dowodowe częściowo lub nie przeprowadzać postępowania dowodowego, gdy oskarżony złoży wniosek o wydanie wyroku skazującego i wymierzenie mu oznaczonej kary bez przeprowadzenia postępowania dowodowego. Wyjaśnienia oskarżonego podlegają ocenie jak każdy inny dowód w sprawie. Za pomocą pozostałych dowodów dokonuje weryfikacji twierdzeń oskarżonego. Jeżeli te twierdzenia uzna w świetle zebranego materiału dowodowego za prawdziwe, to będą one stanowiły podstawę rozstrzygnięcia.
ŚWIADEK I JEGO ZAZNANIA Świadek – osoba obecna przy popełnieniu czynu, która postrzegała jego przebieg chociażby w jednym fragmencie.
Świadek przybrany – osoba która jest przybrana do czynności, aby swą obecnością gwarantowała prawidłowość dokonywanych czynności przeszukania. Świadkiem w znaczeniu procesowym jest natomiast: a) Każda osoba która w tym charakterze została wezwana przez organ procesowy w celu złożenia zeznań w toku procesu karnego b)
Osoba zgłaszająca się do organu procesowego bez wezwania w celu złożenia zeznań.
Świadek w procesie jest osobowym źródłem dowodowym a jego zeznania są środkiem dowodowym. Od czasu wezwania osoby w charakterze świadka lub zgłoszenia się bez wezwania ciążą na niej określone obowiązki: a) b) c) d) e)
Stawiennictwa na wezwanie organu pr ocesowego Pozostawania do dyspozycji organu procesowego Zeznawania
a)
Wezwania tego dokonuje organ kierujący procesem, a więc prokurator lub inny organ prowadzący śledztwo lub dochodzenie, a w postępowaniu głównym prezes sądu lub sąd. W wypadkach nie cierpiących zwłoki można wezwać lub zawiadomić osobę telefonicznie lub w inny sposób stosownie do okoliczności, pozostawiając w aktach odpis nadanego komunikatu z podpisem osoby nadającej. Osoba wezwana w charakterze świadka musi zatem być o fakcie wezwania powiadomiona w sposób określony obowiązującymi przepisami. W razie niemożliwości stawienia się na wezwanie z powodu choroby, kalectwa lub innej nie dającej się usunąć przeszkody osoba wezwana powinna swą nieobecność usprawiedliwić. Niestawiennictwo świadka na rozprawie może spowodować przerwę lub odroczenie rozprawy. W razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa świadka, któremu doręczono wezwanie, może zastosować kary porządkowe oraz zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie
b)
Osoba wezwana nie tylko powinna się stawić w miejscu i czasie oznaczonym w wezwaniu, ale także pozostawać do dyspozycji organu procesowego, aż nie zostanie zwolniona. Jak długo czynność ta nie zostanie zakończona i organ kierujący procesem nie zwolni świadka, tak długo trwa obowiązek
Złożenia przyrzeczenia Zeznawania prawdy
pozostawania do dyspozycji organu procesowego c)
Na osobie wezwanej w charakterze świadka ciąży prawny obowiązek z eznawania. Jest to z jednej strony jej uprawnienie do zeznawania, z drugiej strony obowiązek prawny, sankcjonowany stosowaniem środków przymusu procesowego.
d)
Obowiązek złożenia przyrzeczenia ograniczony został do przesłuchania świadka przez sąd lub sędzieg o delegowanego, a także w ramach 316 par 3 KPK. Od świadka nie odbiera się przyrzeczenia przed przesłuchaniem przez organy ścigania karnego. Przyrzeczenie jest dodatkowym elementem mającym wzmocnić wiarygodność zeznań świadka. Świadek ma obowiązek złożeni a przyrzeczenia. Sam z tego obowiązku nie może się zwolnić, chyba że ustawa wyraźnie stanowi, że nie należy od niego odbierać przyrzeczenia. Generalnie nie odbiera się w wypadkach określonych w art. 189 KPK. Sąd może 89
odstąpić również od odebrania przyrzeczenia od świadka, ale pod warunkiem że strony się temu nie sprzeciwiają. Nie można odstąpić od odebrania przyrzeczenia, jeżeli strony się temu sprzeciwiają, nie podzielając przekonania sądu w tym zakresie. Ma ono formę uroczystą. Tekst świadek powtarza za sędzią. Osoby obecne na sali stoją. Jeżeli świadek jest głuchy lub niemy przyrzeczenie składa przez podpisanie tekstu przyrzeczenia. W razie złożenia już w danej sprawie przyrzeczenia przypomina się mu je przy następnym przesłuchaniu. Obowiązek złożenia może być wymuszony karami porządkowymi. e)
W przeciwieństwie do oskarżonego świadek zeznając jest zobowiązany do mówienia prawdy, art. 233 KK. Każdy organ kierujący procesem, bez względu na stadium procesowe, powinien świadka przed przesłuchaniem pouczyć o odpowiedzialności za fałszywe zeznania. Odpowiedzialność za fałszywe zeznania nie zachodzi zatem, gdy pojawiają się nieścisłości w zeznaniach świadka, wynikające z deformacji w zakresie spostrzegania i zapamiętywania, kiedy nie są one następstwem świadomej dążności do przedstawienia faktów niezgodnie z prawdą lub zatajenia prawdy. W postępowaniu przygotowawczym świadek podpisuje oświadczenie, że został uprzedzony o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania .
Świadek ma uprawnienia do nie zeznawania i nie odpowiadania na kierowane do niego pytania. Może żądać, aby go przesłuchano za rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą. Uzyskuje on również uprawnienie do zwrotu poniesionych wydatków z powodu stawiennictwa.
Przesłuchanie świadka przy użyciu urządzeń technicznych, na odległość. W postępowaniu przed sądem w czynności tej bierze udział sędzia wyznaczony lub sąd wezwany, w którego okręgu świadek przebywa. Wskazana techniczna możliwość może być wykorzystana w celu przesłuchania: a) Świadka, który nie może się stawić na wezwanie z powodu choroby, kalectwa lub innej nie dającej się usunąć przeszkody. b) Świadka anonimowego Taki układ pozwala na dotarcie zeznań przesłuchiwania świadka do sądu, ob ecnych stron i ich przedstawicieli, którzy mogą następnie zadawać pytania. Przesłuchanie rozpoczyna się od zapytania świadka o dane personalne, karalność za fałszywe zeznania oraz stosunek do stron. Świadek ma zeznawać o znanych mu faktach. W razie istnienia wątpliwości co do stanu psychicznego świadka, jego stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania przez niego dokonanych spostrzeżeń sąd lub prokurator może zarządzić przesłuchanie świadka z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa a świadek nie może się temu sprzeciwić. W pozostałym zakresie na badanie świadka potrzebna jest jego zgoda. Świadka za jego zgodą, można poddać oględzinom i badaniu lekarskiemu lub psychologicznemu, jeżeli jest to konieczne do celów dowodowych.
Kumulacja roli świadka z innymi – świadek może występować w tej roli, będąc jednocześnie powodem cywilnym, oskarżycielem posiłkowym, czy pełnomocnikiem strony. Nie może być jednocześnie oskarżonym i biegłym. Przemienność występowania w jednym procesie tej samej osoby, raz jako oskarżony, a w innym etapie oskarżonego – osoba początkowo przesłuchana w charakterze świadka staje się oskarżoną. W takim wypadku protokół jej zeznań złożonych wcześniej w charakterze świadka nie może być w procesie wykorzystany na rozprawie. Jeżeli osoba najpierw przesłuchana została w charakterze oskarżonego, a następnie postępowanie co do niej zostanie umorzone to może być powołana jako świadek. Wówczas protokół jej wyjaśnień może być ujawniony na rozprawie w ramach 391 par 2 KPK. Gdy sprawę jednego współoskarżonego włączono do odrębnego postępowania, drugi współoskarżony może wystąpić w niej w charakterze świadka, ale wówczas służy mu prawo odmowy zeznań. Wielokrotne przesłuchania pokrzywdzonego poniżej 15 lat – pokrzywdzonego takiego przesłuchuje się tylko raz w charakterze świadka, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania lub żąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego. Przeprowadza je sąd na posiedzeniu z udziałem biegłego psychologa. Prokurator, obrońca, 90
oraz pełnomocnik pokrzywdzonego mają prawo wziąć udział w przesłuchaniu. Ustawowy przedstawiciel oraz osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje ma prawo być obecna przy przesłuchaniu, jeżeli nie ogranicza to swobody wypowiedzi przesłuchiwanego. Można go przesłuchać w sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej albo o przestępstwa określone w rozdziale XXV KK, jeżeli zeznania tego świadka mogą mieć znaczenie dla sprawy. W celu ochrony praw świadka : a) Może on żądać aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą b) Możliwość zaskarżenia danych dotyczących miejsca jego zamieszkania Jeżeli zachodzi uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby wobec świadka lub osoby dla niego najbliższej można zastrzec dane dotyczące miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu. Pismo procesowe doręcza się wówczas do instytucji, w której świadek jest zatrudniony lub na inny wskazany przez niego adres.
Instytucja świadka anonimowego – w sytuacjach gdy zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności, mienia w znacznych rozmiarach dla świadka lub osoby da niego najbliższej sąd a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może wydać postanowienie o zachowanie w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka w tym danych osobowych, jeżeli nie mają one znaczenia dla rozstrzygnięcia w sprawie. Postępowanie w tym zakresie toczy się bez udziału stroni objęte jest tajemnicą państwową. Obawa taka powinna być oparta na oznaczonych, konkretnych, udowodnionych, uprawdopodobnionych okolicznościach. Protokół zeznań takiego świadka wolno udostępnić oskarżonemu lub jego obrońcy w sposób uniemożliwiający ujawnienie okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka. Takiego świadka przesłuchuje prokurator, a także sąd który może zlecić wykonanie tej czynności sędziemu wyznaczonemu ze swojego składu. Nie może go przesłuchiwać inny organ ścigania. Przesłuchanie może nastąpić przy użyciu środków technicznych na odległość. W protokole należy wskazać ich imiona (specjalistów), nazwiska, specjalność i rodzaj wykonywanej czynności. Świadek do czasu zamknięcia przewodu sądowego przed sądem pierwszej instancji może wystąpić z wnioskiem o uchylenie postanowienia o anonimizacji. Na postanowienie w tym przedmiocie służy zażalenie. Gdy wniosek zostanie uwzględniony protokół przesłuchania świadka podlega ujawnieniu w całości. Jeżeli okaże się że w czasie wydania postanowienia o znonimizacji nie istniała uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach świadka lub osoby dla niego najbliższej albo że świadek świadomie złożył fałszywe zeznania lub nastąpiło jego ujawnienie, prokurator w postępowaniu przygotowawczym, a w postępowaniu sądowym sąd na wniosek prokuratora, może uchylić to postanowienie. Protokół przesłuchania świadka podlega ujawnieniu w całości. Świadek anonimowy nie może być konfrontowany.
Świadek koronny – gdy państwo czyni sprawcy obietnice w zakresie ścigania lub ukarania za popełniony przez niego czyn w zamian za wyjawienie tego, co wie o przestępstwach innych osób. Instytucja ta stwarza możliwość przełamania zmowy pomiędzy sprawcami przestępstw. Daje ona możliwość prokuratorowi zrezygnowania w całości lub w części z oskarżenia tej osoby i powołania jej w charakterze świadka. Negatywne jej strony - nie da się jej pogodzić z zasadą legalizmu. Stwarza ona zbyt dużą swobodę dla prokuratora co do możliwości wybor u między oskarżeniem i nieoskarżeniem określonej osoby. Inaczej ma się sprawa kiedy zeznania świadka koronnego zapobiegają przyszłym czynom. Jeżeli można uratować to zdrowie lub życie ludzkie i to tylko drogą złagodzenia kary lub odstąpienia od jej wymierz enia, to takie rozwiązanie jest do przyjęcia, gdyż wynika to z prostego wyrażenia interesów w sensie stanu wyższej konieczności. W charakterze świadka koronnego może być dopuszczony podejrzany, jeżeli spełnione zostały łącznie następujące warunki (warunki pozytywne): a) Do czasu wniesienia aktu oskarżenia do sądu jako podejrzany w swych wyjaśnieniach przekazał organowi prowadzącemu postępowanie informacje które mogą przyczynić się do ujawnienia okoliczności przestępstwa, wykrycia pozostałych sprawców, ujawnienia dalszych przestępstw lub zapobieżenia im b) Zobowiązał się do złożenia przed sądem wyczerpujących zeznań dotyczących osób uczestniczących w przestępstwie oraz pozostałych okolicznościach popełnienia przestępstwa
91
Dopuszczenie dowodu z zeznań świadka koronnego można uzależnić od zobowiązania się podejrzanego do zwroty korzyści majątkowych odniesionych z przestępstwa oraz naprawienia szkody nim wyrządzonej Przepisów ustawy o świadku koronnym nie stosuje się do podejrzanego, który ( warunki nega tywne): a) Usiłował popełnić lub popełnił przestępstwo zabójstwa lub współdziałał w popełnieniu tego przestępstwa b) Nakłania inną osobę do popełnienia czynu zabronionego w celu skierowania przeciwko niej postępowania karnego c) Zakładał zorganizowana grupę albo związek mający na celu popełnienie przestępstwa lub taką grupą albo związkiem kierował W przedmiocie dopuszczenia dowodu z zeznań świadka koronnego postanowienie wydaje sąd właściwy do rozpoznania sprawy na wniosek prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze, złożony za zgodą prokuratora apelacyjnego. Jeżeli prokurator nie wystąpi z wnioskiem o dopuszczenie dowodu z zeznań świadka, albo gdy sąd wyda postanowienie odmowne, wyjaśnienia podejrzanego oraz złożone przed sądem, nie mogą stanowić dowodu. W takim wypadku protokół wyjaśnień podejrzanego podlega zniszczeniu . W razie wydania postanowienie o dopuszczeniu dowodu z zeznań świadka koronnego, postępowanie co do osoby objętej postanowieniem podlega wyłączeniu do odrębnego postępowania i następnie zawieszeniu do czasu prawomocnego zakończenia postępowania przeciwko pozostałym sprawom. Sprawca nie podlega karze za przestępstwo w którym uczestniczył i które jako świadek koronny ujawnił. W zakresie KPK prokurator wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania w ciągu 14 dni od daty uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie przeciwko pozostałym sprawcom. Postanowienie to nie podlega zaskarżeniu zażaleniem. W razie zagrożenia życia lub zdrowia świadka koronnego lub osoby najbliższej w stosunku do niego może być uruchomiony program ochrony, przewidujący ochronę osobistą lub odpowiednią pomoc. Orzeka o tym prokurator.
BIEGŁY I JEGO OPINIA Biegły jest źródłem dowodowym, a jego opinia środkiem dowodowym. Biegłego lub biegłych powołuje się wówczas, gdy stwierdzenie okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga wiadomości specjalnych. Wiadomości specjalne nie są znane przeciętnemu człowiekowi i społeczeństwu. Zdobywa się je w drodze uzyskania wyksz tałcenia w określonej dziedzinie lub przez wykonywanie oznaczonego zawodu pozwalającego na zdobycie doświadczenia w określonym zakresie powyżej zwykłego poziomu w danym zawodzie. Jeżeli takie dodatkowe wiadomości specjalistyczne posiada organ postępowani a przygotowawczego lub członek składu sądzącego, to fakt ten nie wyłącza potrzeby przeprowadzenia dowodu z biegłego. W razie pojawienia się w procesie okoliczności, których wyjaśnienie wymaga wiedzy specjalnej, organ kierujący procesem jest zobowiązany zasięgnąć opinii biegłego. W wypadku powołania biegłych z różnych specjalności, o tym czy mają oni przeprowadzić badania wspólnie i wydać jedną wspólną opinię czy opinie odrębne, rozstrzyga organ procesowy powołujący biegłych. Inny może być powołany w miejsce dotychczasowego, jeżeli w stosunku do dotychczasowego biegłego pojawią się okoliczności osłabiające zaufanie do jego wiedzy lub bezstronności, albo pojawią inne ważne powody, których ustawa bliżej nie precyzuje. Każda osoba powołana w charakterze biegłego jest zobowiązana do wydania opinii zgodnie ze swą wiedzą specjalistyczną. Składa on przyrzeczenie, a biegły sądowy powołuje się na przyrzeczenie złożone. O powołaniu biegłego postanowienie wydaje organ prowadzący proces. W postępowaniu przygotowawcz ym będzie nim organ ścigania karnego, a w postępowaniu głównym sąd. Dowód z opinii biegłego może być 92
przeprowadzony w: postępowaniu przygotowawczym, postępowaniu głównym, postępowaniu apelacyjnym oraz we wznowieniu postępowania. Termin wydania opinii jest termin ustanowionym przez organ procesowy i może być przez ten organ przedłużony. Powołany biegły wydaje opinię na podstawie swej wiedzy. Jeśli przeprowadzenie badań nie jest konieczne, może ją wyrazić w sposób teoretyczn y. Opinię składa biegły ustnie lub na piśmie w zależności od ustaleń organu procesowego ustanawiającego biegłego. Stronom zezwala się na zapoznanie się z opinią. Na rozprawie musi być ona ujawniona, gdyż w przeciwnym razie nie można na niej opierać ustaleń faktycznych. Opinia biegłego może podlegać weryfikacji. Mogą jej dokonywać strony i ich przedstawiciele za pomocą zadawania pytań biegłemu, przez własne twierdzenia, podważając twierdzenia zawarte w opinii oraz przez wskazywanie na sprzeczności, niejasności i na jej nieprzekonywalność. Weryfikacji tej dokonuje też organ procesowy, a zwłaszcza sąd. W razie stwierdzenia, że opinia jest niejasna lub niepełna, albo gdy zachodzi sprzeczność w samej opinii lub między różnymi opiniami w tej samej sprawie, może starać się wyjaśniać wątpliwe pu nkty przez zadawanie biegłemu pytań lub w tym celu ponownie wezwać biegłego. Jeżeli niejasności nie zostaną wyjaśnione, organ kierujący procesem może wezwać innego biegłego. Opinia która zadowalająco wyjaśni daną okoliczność, będzie stanowić podstawę ustaleń faktycznych orzeczenia kończącego postępowanie. Z reguły wystarcza powołanie jednego biegłego. Niekiedy jednak obowiązujące przepisy wymagają, aby jednocześnie wystąpiło więcej biegłych niż jeden. Taką sytuację przewiduje art. 202 KPK. Według tego prze pisu w celu wydania opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego należy powołać co najmniej dwóch lekarzy psychiatrów. Mają to być osoby nie pozostające ze sobą w związku małżeńskim, ani w innym stosunku, który mógłby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do ich samodzielności. Podstawą dopuszczenia dowodu z badania stanu zdrowia psychicznego jest istnienie wątpliwości co do zdrowia psychicznego oskarżonego. Postanowienie o zarządzeniu badania zdrowia psychicznego oskarżonego na podstawie art. 202 KPK moż e wydać tylko sąd lub prokurator. Opinia psychiatrów powinna wypowiadać się zarówno co do poczytalności oskarżonego w chwili popełnienia czynu, jak i jego aktualnego stanu zdrowia psychicznego oraz zdolności do udziału w postępowaniu, a w razie potrzeby co do okoliczności wymienionych w art. 93 KK. Badanie zdrowia psychicznego oskarżonego może być połączone z obserwacją w zakładzie leczniczym. Postanowienie o zarządzeniu obserwacji oskarżonego w zakładzie leczniczym może wydać tylko sąd. Może to uczynić jednak tylko na żądanie biegłych, a zatem postanowienie o obserwacji oskarżonego w zakładzie leczniczym musi być poprzedzone postanowieniem o dopuszczeniu dowodu z badania zdrowia psychicznego oskarżonego, kiedy dopuszczeni biegli zgłaszają taką konieczność. Badanie w zakładzie leczniczym nie może w zasadzie trwać dłużej niż 8 tygodni (zmiana z 6). Na wniosek zakładu termin ten może sąd przedłużyć na czas określony, niezbędny do wydania opinii. Na postanowienie o zarządzeniu badania oskarżonego w zakładzie leczniczym oraz o przedłużeniu czasu jego trwania przysługuje zażalenie. Według projektu noweli do art. 203 KPK czas badania ma ulec skróceniu do 30 dni ale nie więcej niż 3 miesiące. Obowiązujący KPK przewiduje odrębną podstawę prawną upoważniającą sąd lub prokuratora do zarządzenia badania oskarżonego przez biegłych psychologów lub lekarzy z zachowaniem zasad określonych w art. 74 KPK. Obowiązujący KPK nie reguluje kwestii dopuszczalności opinii prywatnych, pozaprocesowych. Dla takiej o pinii droga procesowa nie powinna być zamknięta, a jej weryfikowanie mogłoby się odbywać przez przesłuchanie jej wystawcy na rozprawie. W sytuacji, gdy op inia powołanego biegłego nie jest pełna lub nie spełnia wymogu rzetelności, opinia pozaprocesowa może być sygnałem o możliwości wyjaśnienia określonego problemu, co może spowodować powołanie tej osoby w charakterze oficjalnego biegłego.
93
DOKUMENT I JEGO TREŚĆ Nazwa ta jest używana w odniesieniu do „nosiciela” informacji, mogącej mieć znaczenie w procesie karnym, a więc w stosunku do źródła dowodowego mającego postać pisemną.
Dokument – art. 115 par 14 KK, jest nim każdy przedmiot, z którym jest związane określone prawo albo który ze względu na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego albo okoliczności mogącej mieć znaczenie prawne. Jest to szeroko rozumiany dokument, który podlega szczególnej ochronie prawnej. W tym znaczeniu ochronie prawnej poddano nie tylko dokumenty pisane, jak np. dyplomy studiów, bilety tramwajowe, teatralne itp. ale także dokumenty niepisane, np. znaki graniczne.
Dla dokumentu w znaczeniu procesowym, o którym mowa jest w niniejszych wywodach, istotnymi składnika mi są: a) Postać pisemna, czyli strona graficzna dokumentu b) Treść dokumentu, czyli zawarta w nim wypowiedź c) Podłoże dokumentu, czyli na jakim materiale umieszczono znaki graficzne wyrażające treść d) Autor dokumentu, czyli podmiot którego myśl wyrażono w dokumenci e Przedmiot, żeby być dokumentem musi z natury rzeczy posiadać postać pisemną. Powinien on być sporządzony za pomocą odpowiednich znaków graficznych. Mogą nimi być pismo czy też znaki graficzne wykonane za pomocą haftu itp. W szerokim znaczeniu znaki graficzne mogą przybrać postać szkicu, planu lub zapisu utrwalającego dźwięk. W dokumencie powinna być wyrażona myśl ludzka w postaci oświadczenia woli lub wiedzy, a zatem powinna się w nim mieścić pewna intelektualna treść. Dla uznania przedmiotu za dokumen t nie ma znaczenia, na jakim Problem autorstwa dokument u wiąże się z osobą, która dokument
podłożu określona myśl została utrwalona. sporządziła. Skoro dokument wyraża myśl określonego człowieka, to podmiot ten powinien być oznaczony, chodź nie można wykluczyć istnienia dokumentów anonimowych
Dokument w znaczeniu procesowym – wyrażenie myśli w postaci pisemnej, bez względu na rodzaj użytych znaków graficznych i bez względu na to, na jakim podłożu została ona utrwalona, jeżeli zawiera informacje mogące mieć znaczenie dla prowadzonej sprawy karnej. Może być sporządzony poza procesem, a następnie wprowadzony do procesu ze względu na swą treść. Dokument jest źródłem dowodowym ze względu na zawarte w nim informacje. Z reguły dokument pisany dostarcza środka dowodowego, jakim jest intelektualna treść, jego myślowa zawartość. Wówczas dowód z dokumentu przeprowadza się na rozprawie przez odczytanie. Dokumenty są także „produkowane” w ramach procesu karnego, zwłaszcza w postaci protokołów z czynności dowodowych.
Podziały dokumentów: a) Urzędowe i prywatne – kryterium jest wystawca dokumentu. Jeżeli dokument pochodzi od organu państwowego, instytucji lub organizacji społecznej, to jest to dokument urzędowy. Pochodzący od b) c)
osoby prywatnej jest dokumentem prywatnym. Podpisane i nie podpisane – o podpisanym mówimy gdy ujawniony jest jego wystawca. Dokument którego autor jest nieznany, jest dokumentem nie podp isanym, anonimowym.
Pierwotne i pochodne – dotyczy tego czy dokument jest oryginalny czy też jest wtórnikiem oryginału, a więc jego odpisem, odbitką kserograficzną lub zdjęciem. Dokument oryginalny jest dowodem pierwotnym, a jego wtórnik pochodnym.
d)
Wystawione dla toczącego się procesu i dokumenty w tym celu nie sporządzone – część wykorzystywanych w procesie dokumentów wytworzona zostaje w ramach samego procesu. Inne
sporządza się w związku z procesem, ale poza nim. Do procesu mogą być wprowadzone dokumenty, które wystawiono bez myśli spożytkowania ich w procesie np. listy prywatne itp.
Notatka urzędowa – będzie mogła być sporządzona kiedy organ ścigania uzyska określoną informację, lecz jednocześnie nie może wprowadzić do procesu dowodu. Może ona być odczytana na rozprawie zgodnie z art. 393 KPK tylko wtedy, gdy nie zawiera informacji, które wymagają sporządzenia protokołu. 94
Notatka służbowa – forma dokumentowania czynności urzędowych poza procesem. Informacje uzyskane przed wszczęciem postępowania karnego np. w ramach czynności sprawdzających a także uzyskane w sposób poufny mogą być utrwalone w notatce służbowej. Natomiast nie jest ona formą dokumentowania czynności procesowych. Informacja w niej zawarta może stanowić podstawę do wszczęcia postępowania przygotowawczego lub do zarządzenia czynności sprawdzających według art. 307 KPK. Dowód z dokumentu jest przeprowad zany
przez odczytanie. Jeżeli to jest dokument inny niż protokół, to odczytania dokonuje się w ramach art. 393 KPK. Na odczytanie nie jest wymagana zgoda stron. Dla odczytania protokołów wyjaśnień oskarżonego muszą wystąpić okoliczności przewidziane w art. 389 KPK a dla odczytania protokołów zeznań świadków warunki określone w art. 391 KPK . Dane dotyczące osoby oskarżonego oraz wyniki wywiadu środowiskowego uznaje się za ujawnione bez odczytania. Należy je jednak odczytać na żądanie oskarżonego lub obrońcy. Protokoły i dokumenty podlegające odczytaniu na rozprawie można uznać za ujawnione w całości lub w części bez ich odczytania. Należy je jednak odczytać, jeżeli którakolwiek ze stron o to wnosi.
DOWÓD RZECZOWY I JEGO WŁAŚCIWOŚCI W przypadku dowodów r zeczowych
uzyskane z nich środki dowodowe nie są narażone na deformację w zakresie spostrzegania, zapamiętywania i odtwarzania, jak w przypadku osobowych źródeł dowodowych. Postrzegane właściwości rzeczy tym zmianom nie ulegają.
Dowodem rzeczowym – może być nie tylko każdy przedmiot, którego cechy mo gą dostarczyć informacji dla toczącego się procesu, ale także miejsce, w którym popełniono przestępstwo, jak również ciała płynne i lotne, których cechy np. barwa, zapach, skład chemiczny, mogą mieć znaczenie procesowe. Również zwłoki ludzkie muszą być uznane za swoisty dowód rzeczowy . Sposobem przeprowadzenia dowodu rzeczowego są oględziny. Sposób przeprowadzenia dowodu, który polega na odbieraniu wrażeń nie tylko za pomocą wzroku, ale także przy użyciu innych zmysłów. Mamy oględziny: a) b) c)
Miejsca Osoby Rzeczy
a)
Oględziny miejsca – mają na celu z jednej strony postrzeganie zastanego stanu rzeczy w miejscu przestępstwa, a z drugiej strony – poszukiwanie śladów popełnionego przestępstwa, w tym także przedmiotów, za pomocą których przestępstwo zostało popełnione. Prowadzi się je po popełnieniu przestępstwa. Im wcześniej się ich dokona, tym większe są szanse zdobycia informacji o przestępstwie, gdyż ślady ulegają zatarciu samoistnemu. Z reguły są przeprowadzane w postępowaniu przygotowawczym. Oprócz protokołu sporządza się dokładne szkice oraz fotografie które mogą być wykorzystane podczas przewodu sądowego. Znalezione przedmioty mogące stanowić dowód dołącza się do akt sprawy lub pobiera się je w celu zbadania. Poszukiwanie śladów przestępstwa może się odbyć za pomocą urządzeń technicznych. Do tych czynności można wezwać specjalistów.
b)
Oględziny osób – stanowią sposób przeprowadzenia dowodu z osobowych źródeł dowodowych, gdy dokonuje się oględzin ciała osoby żyjącej celem znalezienia śladów przestępstwa na ciele. Oskarżony jest zobowiązany poddać się oględzinom ciała oraz innym badaniom nie połączonym z naruszeniem integralności ciała. Oględzin tych z reguły dokonuje lekarz. Nie są jednak wykluczone wstępne oględziny ciała dokonane przez organ ścigania, które mają na celu ustalenie, czy w ogóle takie ślady istnieją. Następnie w celu dokładnego ustalenia rodzaju i ich rozmiarów dopuszcza się dowód z biegłego. Oględzin ciała dokonuje osoba tej samej płci. Z oględzin sporządza się protokół, który podlega odczytaniu na rozprawie.
c)
Oględziny rzeczy – również ciecze, substancje lotne, dokonuje się w celu ustalenia ich właściwości zewnętrznych lub wewnętrznych, jak i składu. Dostrzeżone właściwości wymagają stwierdzenia w protokole oględzin. Przedmioty nadające się do tego dołącza się do akt spra wy lub w inny sposób zabezpiecza, aby pozostały one w stanie nie zmienionym do czasu rozprawy sądowej. Organ procesowy może żądać wydania przedmiotów, mających znaczenie dowodowe w sprawie. W tym celu można 95
przeprowadzić przesłuchanie. W razie potrzeby dok ładniejszych badań specjalistycznych pobiera się odpowiednie próbki. Jeżeli przedmiot może ulec przy badaniu zniszczeniu lub zniekształceniu, część tego przedmiotu należy w miarę możliwości zachować w stanie nie zmienionym, a gdy to jest niemożliwe, stan ten utrwalić w inny sposób. Spostrzeżenia dokonane przez organ prowadzący proces w czasie oględzin wymagają zaprotokołowania. Strony w związku z tym mogą zgłaszać oświadczenia lub wnioski dowodowe. Dokument poddaje się oględzinom ze względu na jego material ny substrat (czy nie jest podrobiony, przerobiony).
EKSPERYMENT PROCESOWY I JEGO WYNIKI W celu sprawdzenia okoliczności mających istotne znaczenie dla sprawy można przeprowadzić doświadczenie lub odtworzenie przebiegu zdarzeń albo ich fragmentów stanowiących przedmiot rozpoznania. Uzyskane za jego pomocą informacje stanowią środek dowodowy. Nie może on być zaliczony do dowodów rzeczowych, gdyż jego istota sprowadza się do wytworzenia przez organ procesowy pewnej sztucznej sytuacji istniejącej w c hwili dokonywania eksperymentu. Eksperymentem procesowym w znaczeniu samodzielnego źródła dowodowego nie są eksperymenty dokonywane przez biegłego w ramach ekspertyzy. Jego istota sprowadza się do tego że stwarza sztuczną sytuację, zdarzenie lub sta n, które ma odpowiadać określonej wersji rzeczywistości, wynikającej z przeprowadzonego dowodu lub przeprowadzonych dowodów. Ma on na celu sprawdzenie w sposób doświadczalny przebieg pewnych zdarzeń dla upewnienia się, czy takie zdarzenie lub jego przebieg były w ogóle możliwe. W ten sposób może być przyjęta określona wersja za możliwą lub uzyskuje się informacje pozwalające na wsparcie przekonania o wiarygodności wyjaśnień lub zeznań świadka albo materiał, który tym wyjaśnieniom lub zeznaniom zaprzecza. Duże znaczenie mają warunki, w jakich eksperyment jest przeprowadzany. Powinny one być zbliżone do tych, które miały miejsce w rzeczywistości. W dowodzie z eksperymentu procesowego może wziąć udział biegły, wezwany w tym celu przez organ procesowy lub specjalista. Przeprowadzenie eksperymentu wymaga spisania
protokołu. Powinien on dokładnie wskazywać warunki w których eksperyment był przeprowadzony, oraz uzyskane za jego pomocą wyniki. W postępowaniu głównym eksperyment może być przeprowadzony przed całym składem sądzącym. W zakresie oceny eksperymentu procesowego obowiązuje zasada swobodnej oceny dowodów.
WYWIAD ŚRODOWISKOWY Przeprowadzenie go w stosunku do oskarżonego zarządza sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator. Przeprowadza go kurator sądowy lub inny podmiot uprawniony na podstawie odrębnych przepisów, a w szczególnie uzasadnionych wypadkach Policja. Zarządza się w zasadzie w razie potrzeby, a w szczególności, gdy niezbędne jest ustalenie danych co do właściwości i warunków osobistych oraz dot ychczasowego sposobu życia oskarżonego. Zarządzenie wywiadu może być: a)
Obligatoryjne: W sprawach o zbrodnie
W stosunku do oskarżonego, który w chwili czynu nie ukończył 21 roku życia, jeżeli zarzucono mu popełnienie umyślnego występku przeciwko życiu b) Fakultatywne w miarę potrzeby
Dane o osobach, które dostarczyły informacji w ramach wywiadu kurator ujawnia tylko na żądanie sądu lub prokuratora w postępowaniu przygotowawczym. Osoby które dostarczyły informacji w ramach wywiadu środowiskowego mogą być w razie potrzeby przesłuchane w charakterze świadków. Wywiad przeprowadza kurator właściwy dla miejsca pobytu oskarżonego. Jeżeli oskarżony ma miejsce zamieszkania, pracy lub nauki w miejscowości poza jego okręgiem, kurator może zwrócić się do innego odpowiedniego kuratora, w drodze pomocy prawnej, o przeprowadzenie wywiadu środowiskowego.
96
Kurator zbiera niezbędne informacje od rodziny oskarżonego, sąsiadów, przełożonych w miejscu jego pracy, od nauczycieli lub wychowawców w szkole oraz od innych osób lub insty tucji, które mogą posiadać niezbędną wiedzę o oskarżonym. Wywiad obejmuje informacje dotyczące: a) Zachowania się oskarżonego b) Warunków środowiskowych c) d) e) f)
Sytuacji bytowej
Sposobu spędzania wolnego czasu Przebiegu i oceny pracy zawodowej lub nauki oskarżonego Stanu zdrowia
Po przeprowadzeniu wywiadu, kurator wypełnia kwestionariusz. Do kuratora tego stosuje się odpowiednio przepisy o wyłączeniu sędziego.
DZIAŁ SIÓDMY ŚRODKI PRZYMUSU W PROCESIE KARNYM R1 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ŚRODKÓW PRZYMUSU KARNOPROCESOWEGO Środki przymusu są albo reakcją na jakieś zachowanie niezgodne z oznaczonym obowiązkiem, albo zmierzają do urzeczywistnienia pewnego stanu faktycznego, niezależnie od woli lub zachowania się określonej osoby. Stosowanie środków przymusu procesowego często polega na nakładaniu kar lub użyciu niezbędnej siły. Są one objawem stosowania przymusu państwowego wobec oskarżonego, którego wina nie została jeszcze ustalona, lub wobec innych osób.
Stosowanie środków przymusu może oznaczać wkraczanie w sferę praw obywatelskich w zakresie: a) Wolności osobistej b) Nietykalności osobistej c) Nienaruszalności mienia d) Nienaruszalności mieszkania e)
Tajemnicy korespondencji
W sferze stanowienia przepisów o środkach przymusu, ustawodawcę musi cechować umiar i rozwaga. Z istoty i celów zarówno praw obywatelskich, jak i ograniczających je środków przymusu karnoprocesowego, można wyprowadzić pewne reguły, co do stanowienia i stosowania środków przymusu w procesie karnym. Do nich należą : a) Wyłączność ustawowej podstawy w zakresie stanowienia i stanowienia środków przymusu b) Reguła umiaru w stosunku do stosowanych środków przymusu c) Wyłączność decyzji sądowej w przedmiocie stosowania środków przymusu karnoprocesowego. a)
Wkraczanie w prawa obywatelskie za pomocą środków przymusu jest możliwe tylko w przypadkach, w których ustawa to przewiduje. Ustanowienie w konstytucji RP prawa obywatelskie stanowią reguły, które mogą być ograniczone tylko z mocy przepisu ustawowego. Z reguły wyłączności ustawowej regulacji ograniczeń praw obywatelskich w procesie karnym, wynikają trzy zasadnicze konsekwencje: Przy normowaniu tej sfery nie może posługiwać się określeniami mało ostrymi. Podstawy stosowania tych środków muszą być w ustawie precyzyjnie sformułowane. W tym zakresie musi występować precyzja, jasno rozgraniczająca prawa i obowiązki organu procesowego oraz prawa i obowiązki obywatela, które mogą być dotknięte stosowaniem środków przymusu
karnoprocesowego.
Ze względu na to, że środki przymusu wkraczają w prawa obywatelskie, analogia jest niedopuszczalna w zakresie podstaw ich stosowania. Analogia bowiem oznaczałaby możliwość stosowania przymusu w sytuacjach wyraźnie w ustawie nie przewidzianych. Nie mają znaczenia ani przepisy niższego rzędu ani zwyczaj
97
b)
Zastosowanie środka przymusu pozostaje w zgodności z tą regułą, gdy: Zastosowano właściwy środek przymusu Zastosowano spośród właściwych środków karnoprocesowych ten, który w ogólności i w konkretnej sytuacji, w mniejszym stopniu wkracza w sferę praw obywatelskich. Zastosowany środek karnoprocesowego przymusu nie spowodował szkód, które byłyby oczywiście nieproporcjonalne w stosunku do zamierzonego skutku.
c)
Sędziowska decyzja w tym przedmiocie
W zakresie stosowania środków przymusu mamy najczęściej do czynienia z dwufazowością. Należy odróżnić fazę decyzyjną od fazy wykonawczej. Z reguły mamy do czynienia najpierw z decyzją o zastosowaniu środka przymusu procesowego, a następnie następuje wykonanie tej decyzji. Nie można wykluczyć istnienia sytuacji odwrotnej, szczególnie w przypadkach niecierpiących zwłoki. W sytuacjach niecierpiących zwłoki możliwe jest najpierw przystąpienie do czynności wykonawczych, a następnie wydaje się właściwe postanowienie. Niekiedy to wyróżnienie dwuetapowe ulega zatarciu, jak to ma miejscu w przypadku zatrzy mania. Ich orzeczenie zastępuje często w sposób zaskakujący. Tylko w niektórych przypadkach, przed zastosowaniem środka przymusu, wysłuchuje się osobę, wobec której ma być on zastosowany. Najczęściej zainteresowana osoba nie jest wcześniej o nich powiado miona.
R2 RODZAJE I SYSTEMATYKA ŚRODKÓW PRZYMUSU W PROCESIE KARNYM Wydaje się że najwłaściwszym podziałem środków przymusu jest ten, który bierze pod uwagę istotę i funkcję poszczególnych środków. Grupy środków: 1) Zatrzymanie 2) Środki zapobiegawcze, do których należą:
Tymczasowe aresztowanie
Poręczenia: Majątkowe Społeczne
Osoby godnej zaufania Dozór policji Zakaz opuszczania kraju
Środek zapobiegawczy z art. 276 KPK 3) Kary porządkowe obejmujące: Kary porządkowe sensu stricte, a więc: Kary nakładane z powodu niestawiennictwa osoby wezwanej Kary stosowane w razie naruszenia powagi sądu Sankcje wymuszające, mające na celu skłonienie określonej osoby do wykonania ciążącego na niej obowiązku 4) Przymusowe wykonanie czynności procesowych, obejmujące najszerszy krąg środków przymusu procesowego, a mianowicie:
Zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie
Przymusowe przeszukanie i wydobycie dowodów, obejmujące: Oględziny ciała Przeszukanie osób, rzeczy i pomieszczeń Zatrzymanie korespondencji i przesyłek
Przymusowe przeprowadzenie badań lekarskich lub psychologicznych, obejmujące: Przeprowadzenie badań oskarżonego Umieszczenie go w zakładzie leczniczym w celu zbadania jego poczytalności Pobranie płynów, badanie świadka
Kontrola i utrwalanie rozmów
Badanie pokrzywdzonego
Przymusowe wykonanie czynności w celach ewidencyjnych
Fotografowanie 98
Pobieranie odcisków palców, płynów organicznych oraz włosów Przymusowe zapewnienie porządku na Sali rozpraw obejmuje: Wydalenie oskarżonego z sali rozpraw Wydalenie z Sali rozpraw pos zczególnych osób spośród publiczności Zabezpieczenia majątkowe
R3 ZATRZYMANIE Jest środkiem przymusu, polegającym na chwilowym pozbawienie wolności określonej osoby. Według art. 41 ust 3 Konstytucji RP, każdy zatrzymany powinien być niezwłocznie i w sposób zrozumiały dla niego poinformowany o przyczynach zatrzymania. Powinien on być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania, przekazany do dyspozycji sądu. Zatrzymanego należy zwolnić jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania od dyspozycji sądu, nie zostanie mu doręczone postanowienie sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami.
Mamy zatrzymanie pozaprocesowe i procesowe. Uprawnienia do zatrzymania pozaprocesowego zamieszczone zostały w art. 15 ust 1 pkt . 3 u policji. Odpowiednie uprawnienia przyznano innym organom. Policja ma prawo zatrzymania osób stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia i zdrowia ludzkiego, a także dla mienia. Organ ten ma również prawo zatrzymania osób pozbawionych wolności, które na podstawie zezwolenia właściwego organu opuściły areszt śledczy albo zakład karny i w wyznaczonym terminie do niego nie powróciły. W procesie karnym, zatrzymanie odbywa się według przepisów rozdziału 27 KPK. W rozdziale tym przewidziano trzy formy zatrzymania procesowego: a) Ujęcie na gorącym uczynku b) Właściwe zatrzymanie c) Zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie
Ma miejsce tylko wówczas, gdy osobę schwytano na gorącym uczynku przestępstwa lub w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa. Ujęcia może dokonać każdy. Warunkiem ujęcia jest obawa ukrycia się tej osoby lub niemożność ustalenia jej tożsamości. b) Dokonuje policja. Zatrzymać można osobę podejrzaną, co do której istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła przestępstwo. Zatrzymanie na podstawie art. 224 KPK może mieć miejsce wtedy, gdy zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się, albo ztarcia śladów przestępstwa, bądź też nie można ustalić jej tożsamości. Zatrzymanego należy natychmiast poinformować o przyczynach zatrzymania i o przysługujących mu prawach oraz wysłuchać go. Zatrzymanie podlega udokumentowaniu przez sporządzanie protokołu. Zawiera on dane osoby zatrzymującej i zatrzymanej, dzień, godzinę, miejsce i przyczynę zatrzymania z podaniem, o jakie przestępstwo się do podejrzewa. Należy również zamieścić w nim złożone przez zatrzymanego oświadczenia oraz zaznaczyć, że udzielono mu informacji o przysługujących prawach. Odpis protokołu doręcza się zatrzymanemu c) Zarządza je sąd lub prokurator, a doprowadza policja. Zatrzymanemu na jego żądanie należy niezwłocznie umożliwić nawiązanie w dostępnej formie kontaktu z adwokatem, a także bezpośrednią z nim rozmowę; zatrzymujący może zastrzec, że będzie przy niej obecny. Po zatrzymaniu należy niezwłocznie przystąpić do zebrania niezbędnych danych, a także o zatrzymaniu zawiadomić prokuratora. Gdy ustanie przyczyna zatrzymania lub upłyną terminy zatrzymania, a także na polecenie sądu lub prokuratora zatrzymanego należy zwolnić. W razie istnienia podstawy do tymczasowego aresztowania z art. 258 par 1-3 KPK za trzymujący powinien wystąpić do prokuratora w sprawie skierowania do sądu wniosku o tymczasowe aresztowanie. a)
Osoba zatrzymana pod zarzutem dokonania przestępstwa: a) Powinna być jak najszybciej postawiona przez sędzią b) Ma prawo odwołania się do sądu, w celu zarządzenia zwolnienia, jeżeli zatrzymanie jest nielegalne c) Ma prawo do odszkodowania, jeżeli padł ofiarą nielegalnego zatrzymania
Art. 41 Konstytucji RP – każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo odwołania się do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego pozbawienia. Zatrzymanemu przysługuje zażalenie do sądu na zatrzymanie. W zażalenie zatrzymany może domagać się zbadania zasadności, legalności 99
oraz prawidłowości zatrzymania. Zażalenie przekazuje się sądowi rejonowemu miejsca zatrzymania lub prowadzenia postępowania, który również niezwłocznie je rozpoznaje. W wypadku stwierdzenie bezzasadności, nielegalności lub nieprawidłowości zatrzymania sąd zawiadamia o tym prokuratora i organ przełożony nad tym który dokonał zatrz ymania. Zatrzymanie podlega zaliczeniu na poczet orzeczonej kary, także w sytuacji, gdy zatrzymanie nie przerodziło się następnie w tymczasowe aresztowanie. W razie oczywiście niesłusznego zatrzymania przysługuje odszkodowanie od Skarbu Państwa za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę.
R4 ŚRODKI ZAPOBIEGAWCZE Mają na celu zapewnienie prawidłowego przebiegu procesu karnego przez zapobieżenie uchylenie się oskarżonego od wymiaru sprawiedliwości oraz przed jego działalnością, zmierzającą do wprowadzenia bezprawnych zmian w dowodach. Środki zapobiegawcze mogą polegać na pozbawieniu wolności oraz na poręczeniu lub ograniczeniu wolności. Pierwsze nazywa się środkami izolacyjnymi, a drugie środkami nie izolacyjnymi.
Środki te mogą przybrać postać : a) b)
Tymczasowego aresztowania
Poręczenia Majątkowe Społeczne
Osoby godnej zaufania Dozoru policji
c) d) e)
Zakazu wydalania się z kraju Zawieszenia w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu albo nakazu powstrzymania się od określonej działalności lub od prowadzenia określonego rodzaju pojazdów.
Stosowanie pozostałych środków zapobiegawczych jest możliwe tylko wtedy, gdy istnieje podstawa stosowania tymczasowego aresztowania. Tymczasowego aresztowania nie stosuje się, jeżeli wystarczający jest inny środek zapobiegawczy. Jeżeli pozostały środek zapobiegawczy okaże się niewystarczający, stosuje się tymczasowe aresztowanie.
Środki zapobiegawcze mogą być stosowane wyłącznie wobec osoby, przeciwko której toczy się proces karny. Obowiązujące przepisy przewidują szereg warunków, które muszą być spełnione, aby stosowanie środków zapobiegawczych było prawnie dopuszczalne. Te warunki można podzielić na materialne i na formalne.
Do warunków materialnych zalicza się: a) b)
Istnienie odpowiedniej podstawy dowodowej
a)
Środki zapobiegawcze mogą być stosowane wtedy, gdy zebrane w sprawie dowody przeciw oskarżonemu wskazują na duże prawdopodobieństwo, że popełnił on przestępstwo. Ustawa wymaga tutaj udowodnienia zbliżonego do pewności, wynikającej z dotychczasowych dowodów, że oskarżony jest sprawcą przestępstwa, co jest zrozumiałe. Uzasadnienie postanowienia, polegające na odwołaniu się do słów ustawy jest niewystarczające, konieczne jest wskazanie dowodów, jakie w sprawie zostały zebrane, w świetle których zarzut popełnienia przez oskarżonego przestępstwa, został istotnie w stopniu
Istnienie podstawy środka zapobiegawczego
dostatecznym uprawdopodobniony. b)
Istnienie podstawy, a więc pewnego przewidzianego w ustawie stanu, pozwalającego na stosowanie środka zapobiegawczego.
Do warunków formalnych, zalicza się: a) Legitymację organu procesowego b) Przesłuchanie przed zastosowaniem środka zapobiegawczego przez ten organ, który środek stosuje c)
Wydanie decyzji w formie postanowienia
Według art. 250 KPK - aresztowanie tymczasowe stosuje sąd. Pozostałe środki zapobiegawcze stosuje sąd, a w postępowaniu przygotowawczym, także prokurator. 100
Tymczasowe aresztowanie stosuje na okres do trzech miesięcy w postępowaniu przygotowawczym na wniosek prokuratora, zawsze sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się to postępowanie, a w wypadkach nie cierpiących zwłoki także inny SR. Zastosowany przez sąd środek zapobiegawczy może być w postępowaniu przygotowawczym uchylony lub zmieniony na łagodniejszy również przez prokuratora. Przed zastosowaniem środka zapobiegawczego, uprawniony organ stosujący ten środek, przesłuchuje oskarżonego, chyba że oskarżony się ukrywa lub jest nieobecny w kraju.
Prokurator i obrońca mają prawo wziąć udział w posiedzeniu sądu dotycząc ego przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania oraz rozpoznania zażalenia na zastosowanie lub przedłużenie tego środka zapobiegawczego. Niestawiennictwo obrońcy lub prokuratora należycie zawiadomionych, nie tamuje rozpoznania sprawy.
Środki zapobiegawcze stosuje się na mocy postanowienia. Postanowienie takie powinno wskazywać osobę oskarżonego, zarzucany mu czyn oraz podstawę prawną zastosowania środka zapobiegawczego. W postanowieniu o zastosowaniu tymczasowego aresztowania należy ponadto wymienić czas aresztowania oraz termin, do którego ma ono trwać. Duże znaczenie ma uzasadnienie takiego postanowienia. Powinno zawierać przedstawienie dowodów świadczących o popełnieniu przez oskarżonego przestępstwa oraz przytoczenia okoliczności wskazanych na istnienie podstawy i konieczność zastosowania środka zapobiegawczego. Stosowanie środków zapobiegawczych jest poddane kontroli: a) Zażaleniowej b) W trybie złożenia wniosku c) Z urzędu Na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego przysługuje zażalenie na zasadach ogólnych, z tym, że na postanowienie prokuratora, w tym przedmiocie, zażalenie przysługuje do SR. Oznacza to że zażalenie można wnieść zarówno na postanowienie co do zastosowania, zmiany, jak i uchylenia środka zapobiegawczego. Ponadto oskarżony może w każdym czasie składać wniosek o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego. W tym przedmiocie rozstrzyga najpóźniej w ciągu 3 dni prokurator, a po wniesieniu aktu oskarżenia sąd , przed którym sprawa się toczy. Organ stosujący środek zapobiegawczy powinien badać w każdym czasi e czy zachodzi potrzeba kontynuowania stosowania środka zapobiegawczego. Środek powinien być niezwłocznie uchylony lub zmieniony, jeżeli ustaną przyczyny jego stosowania lub pojawią się okoliczności wymagające uchylenia, lub zmiany tego środka. Nadzór nad prawidłowością wykonania środka sprawuje sąd, a w czasie postępowania przygotowawczego także prokurator. Zawieszenie postępowania nie stoi na przeszkodzie orzekaniu co do środków zapobiegawczych. Środki mogą być stosowane aż do rozpoczęcia wykonania kary. Dotyczy to także aresztu tymczasowego w razie orzeczenia kary pozbawienia wolności.
TYMCZASOWE ARESZTOWANIE Polega na faktycznym pozbawieniu wolności oskarżonego na mocy postanowienia sądu, mającym miejsce w procesie karnym w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Spełnia on przede wszystkim funkcję zapobiegawczą, która polega na zapobieganiu uchyleniu się oskarżonego od wymiaru sprawiedliwości oraz na uniemożliwieniu mu nielegalnego utrudniania przebiegu procesu. Zastosowanie go, pr zez sam fakt pozbawienia wolności, może oddziaływać odstraszająco na środowisko przestępcze. Ponadto stosowanie tymczasowego aresztowania zapobiega popełnieniu przez oskarżonego nowych przestępstw. Stanowi formę ułatwiającą wykonanie kary . Od tymczasowego aresztowania należy odstąpić zwłaszcza gdy pozbawienie oskarżonego wolności: a) Spowodowałoby dla jego życia lub zdrowia poważne niebezpieczeństwo b) Pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny
101
Organ procesowy jest uprawni ony, a nie zobowiązany do stosowania tymczasowego aresztowania. Uprawnienie do stosowania tymczasowego aresztowania zachodzi wówczas, gdy oprócz jednego warunku materialnego
(zebrane Dodowy wskazują na duże prawdopodobieństwo, że popełnił przestępstwo) będzie istniał drugi warunek materialny, a mianowicie, jedna z podstaw tymczasowego aresztowania.
Może ono nastąpić gdy : a) Zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia, gdy nie można ustalić jego tożsamości lub nie ma on kraju stałego miejsca pobytu b) Obawa że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień, będzie utrudniał postępowanie c) Zarzuca się mu popełnieni zbrodni lub występku o górnej granicy co najmniej 8 lat, albo gdy sąd pierwszej instancji skazał do na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata d) Uzasadniona obawa że popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu, zwłaszcza gdy groził popełnieniem takiego przestępstwa. e) Chuligański charakter czynu stanowi samoistną podstawę stosowania środka zapobiegawcze go w postępowaniu przyspieszonym.
Ograniczenia w stosowaniu tymczasowego aresztowania: a) b) c)
Terminy tymczasowego aresztowania
a)
Terminy występuję zarówno w pierwszym stadium postępowania, jak i w postępowaniu jurysdykcyjnym. W postępowaniu przygotowawczym SR miejsca prowadzenia postępowania przygotowawczego, a w przypadkach niecierpiących zwłoki inny SR stosuje tymczasowe aresztowanie na termin nie dłuższy niż 3 miesiące. SR w postanowieniu powinien wyraźnie oznaczyć czas stosowania tymczasowego aresztowania przez ten sam sąd, byleby mieściło się ono w podstawowym 3 – miesięcznym terminie.
Zagrożenie czynu łagodną karą Spodziewany łagodny wymiar kary
Jeżeli ze względu na szczególne okoliczności nie można było ukończyć postępowania przygotowawczego w podstawowy m 3 miesięcznym terminie, aresztowanie może być w myśl art. 263 par 2 KPK przedłużone przez sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy na wniosek prokuratora gdy zachodzi tego potrzeba, na okres, który łącznie nie może przekroczyć 12 miesięcy Do przedłużenia aresztu na wniosek prokuratora nie wystarcza samo stwierdzenie, iż zachodzi potrzeba zbierania kolejnych dowodów, lecz konieczne jest wskazanie „szczególnych okoliczności” ze względu na które nie można było postępowania ukończyć w ramach po dstawowego okresu tymczasowego aresztowania. Łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania do chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji nie może przekroczyć 2 lat. Przedłużenia
może dokonać SA, w którego okręgu prowadzi się postępowanie, na wniosek sądu przed którym sprawa się toczy, a w postępowaniu przygotowawczym na wniosek właściwego prokuratora bezpośrednio przełożonego wobec prokuratora prowadzącego lub nadzorującego śledztwo, jeżeli taka konieczność zachodzi w związku : Z zawieszeniem postępowania karnego Czynnościami zmierzającymi do ustalenia lub potwierdzenia tożsamości oskarżonego Przedłużającą się obserwacją psychiatryczną Przedłużającym się opracowaniem opinii biegłego Wykonywaniem czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości Wykonywaniem czynności poza granicami kraju Celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego.
Okresy tymczasowego aresztowania liczy się od dnia zatrzymania. O zastosowaniu i przedłużeniu tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym decyduje uprawniony sąd w składzie jednoosobowym. Natomiast do składu sądu rozpoznającego zażalenia na te postanowienia ma zastosowanie art. 30 par 2 KPK według którego sąd odwoławczy na posiedzeniu orzeka w składzie trzech sędziów, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej. Na postanowienie SA w zakresie przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania zażalenie przysługuje do tego samego sądu w składzie 3 sędziów. 102
b)
Zakaz stosowania tymczasowego aresztowania, jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nie przekraczającą roku.
c)
Zakaz stosowania tymczasowego aresztowania, gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać że: Sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonani a lub karę łagodniejszą
Okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidziany wymiar kary pozbawienia
wolności bez warunkowego zawieszenia
Względy humanitarne decydują o tym że: a) O zastosowaniu aresztowania organ stosujący ten środek jest obowiązany bezzwłocznie zawiadomić: Osobę najbliższą, osobę w zamian lub obok najbliższej Zakład pracy, szkołę lub uczelnię, żołnierz – dowódca
b)
Organ stosujący areszt tymczasowy ma obowiązek: Zawiadamia sąd opiekuńczy, jeżeli trzeba się zaopiekować dziećmi aresztowanego Zawiadamia wydział opieki społecznej, gdy zachodzi potrzeba opieki nad osobą niedołężną lub chorą, którą aresztowany się opiekował Przedsięwzięcia czynności do ochrony mienia i mieszkania aresztowanego
O podjętych wystąpieniach oraz o wydanych zarządzeniach aresztowany powinien być zawiadomiony. Areszt tymczasowy jest wykonywany w aresztach śledczych
Aresztowany podlega niezwłocznemu zwolnieniu gdy: a) Uniewinniono oskarżonego b) Umorzono postępowanie c) d)
Warunkowe zawieszenie wykonania kary Wymierzenie kary pozba wienia wolności, aresztowania
e) f)
Skazania na karę łagodniejszą niż pozbawienie wolności Odstąpienia od wymierzenia kary
odpowiadającej co najwyżej okresowi tymczasowego
Jeżeli umorzenie następuje z powodu niepoczytalności oskarżonego, można utrzymać tymczaso we aresztowanie do czasu rozpoczęcia wykonywania środka zabezpieczającego Areszt tymczasowy, wywołujący niezamierzoną dolegliwość w postaci rzeczywistego pozbawienia wolności, powinien być zaliczony na poczet orzeczonej kary. Na poczet orzeczonej kary lu b środka karnego zalicza się okres rzeczywistego pozbawienia wolności w sprawie zaokrąglając czas jego stosowania do pełnego dnia. Jeden dzień rzeczywistego pozbawienia wolności równa się jednemu dniowi kary pozbawienia wolności, dwóm dniom kary ograniczenia wolności lub dwóm dziennym stawkom grzywny. Na poczet orzeczonej kary zaliczeniu podlega również areszt tymczasowy, odbyty przez oskarżonego w innej sprawie: a) W której postępowanie toczyło się równocześnie, chociażby we fragmencie b) Gdy zapadł w niej prawomocny wyrok uniewinniający, postępowanie umorzono wymierzenia kary
lub odstąpiono od
PORĘCZENIE Ma ono zapewnić zarówno stawiennictwo oskarżonego na każde wezwanie, jak i powstrzymanie go od bezprawnego utrudniania w inny sposób postępowania. Jeżeli poręczenie to okaże się niewystarczające, może być zastosowany areszt tymczasowy.
Rodzaje poręczeń: a) Majątkowe b) Społeczne c)
Osoby godnej zaufania 103
a)
Polega na złożeniu odpowiedniej rękojmi w wartościach majątkowych. Może być złożone w postaci: Pieniędzy Papierów wartościowych
Zastawu Hipoteki
Wysokość, rodzaj i warunki poręczenia majątkowego, a szczególnie termin złożenia przedmiotu poręczenia należy określić w postanowieniu wydanym przez sąd lub prokuratora w postępowaniu przygotowawczym, biorąc pod uwagę: Sytuację majątkową oskarżonego lub składającego poręczenie Wysokość wyrządzonej szkody Charakter popełnionego czynu
Wartości te składa się w depozycie sądowym. Jest ono swego rodzaju rękojmiom, usankcjonowaną przepadkiem przedmiotu poręczenia, jeżeli oskarżony nie stawi się na wezwanie lub w inny sposób będzie bezprawnie utrudniał przeprowadzenie postępowania. Osobę składającą poręczenie majątkowe zawiadamia się o każdorazowym wezwaniu oskarżonego do stawiennictwa, aby mógł wpłynąć na jego zachowanie. Stanowiące przedmiot poręczenia majątkowego wartości majątkowe lub zobowiązania: Ulegają przepadkowi albo ściągnięciu w razie ucieczki lub ukrywania się oskarżonego Można orzec przepadek lub ściągnięcie tych wartości, w wypadku utrudniania przez oskarżon ego w inny sposób postępowania
O przepadku przedmiotu poręczenia lub ściągnięciu sumy poręczenia orzeka sąd, przed którym postępowanie się toczy, a w postępowaniu przygotowawczym na wniosek prokuratora, sąd właściwy do rozpoznania sprawy. Cofnięcie poręczenia majątkowego staje się skuteczne dopiero z chwilą: Przyjęcia nowego poręczenia majątkowego Zastosowania innego środka zapobiegawczego Odstąpienia od stosowania tego środka
Przepisy dotyczące ustania lub cofnięcia poręczenia majątkowego i zwrotu przedmiotów nie mają zastosowania, jeżeli już zapadło postanowienie o przepadku przedmiotu poręczenia lub ściągnięcia sumy poręczenia. b)
Nie opiera się na wartościach majątkowych, lecz na zapewnieniu udzielanym przez grupę społeczną, w postaci organizacji społecznej lub zespołu osób. Występuje w dwóch postaciach: Poręczenia jako środka zapobiegawczego, gwarantującego prawidłowy przebieg procesu. Poręczenia o walorach probacyjnych
Poręczenie jako środek zapobiegawczy jest formą zapewnienia, że oskarżony stawi się na każde wezwanie oraz że nie będzie bezprawnie utrudniał postępowania. Zapewnienie takie może być przyjęte od np.: Pracodawcy, szkoły lub uczelni Organizacji społecznej, której oskarżony jest członkiem Zespołu żołnierskiego
c)
oddziaływania na oskarżonego, uznaje się za środek wystarczający, aby skłonić oskarżonego do stawienia i się na wezwanie organu procesowego i do nieutrudniania w inny sposób procesu. Musi być to osoba, która daje taką rękojmię. Z inicjatywą powinna wystąpić ta osoba. Organ procesowy bada, czy osoba ta jest godna zaufania, a więc czy posiada walory, aby sprostać przyjętym na siebie obowiązkom. Autorytet takiej osoby, jej
104
DOZÓR POLICJI Jest środkiem zapobiegawczym, który powoduje ograniczenie swobody oskarżonego, stos ownie do postanowienia sądu lub prokuratora. Oddany pod dozór ma obowiązek stosowania się do wymagań zawartych w postanowieniu sądu lub prokuratora. Obowiązek ten może polegać na: a) Zakazie opuszczania określonego miejsca pobytu b) Zgłaszania się do organu dozorującego w określonych odstępach czasu c) Zawiadomieniu organu o zamierzonym wyjeździe oraz terminie powrotu Ograniczenia te precyzuje się w postanowieniu o stosowaniu dozoru.
ZAKAZ OPUSZCZANIA PRZEZ OSKARŻONEGO KRAJU Według art. 277 KPK środek ten może być zastosowany w razie uzasadnionej obawy ucieczki. Zakaz ten może być połączony z zatrzymaniem paszportu lub innego dokumentu uprawniającego do przekroczenia granicy, albo z zakazem wydania takiego dokumentu.
Środek ten może zastosować sąd, a w postępowaniu przygotowawczym, także prokurator. Do czasu wydania postanowienia w tym przedmiocie, organ prowadzący postępowanie może zatrzymać dokument, jednakże na czas nie dłuższy niż 7dni. Może być zastosowany do obywatela polskiego jak i do cudzoziemca.
ŚRODEK Z APOBIEGAWCZY Z ART. 276 KPK Unormowanie to stanowi, że tytułem środka zapobiegawczego można: a) Oskarżonego zawiesić w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu b) Oskarżonemu nakazać powstrzymanie się od określonej działalności lub od prowadzenia okreś lonego rodzaju pojazdów.
Środek ten stosuje sąd, a w postępowaniu przygotowawczym także prokurator. Niezastosowanie się do zarządzeń organu, stosującego środek zapobiegawczy z art. 276 KPK może spowodować orzeczenie środka zapobiegawczego surowszego, a zw łaszcza tymczasowego aresztowania.
R5 KARY PORZĄDKOWE Obejmują kary porządkowe sensu stricte i sankcje wymuszające . Kary porządkowe sensu stricto w art. 285 KPK – na podstawie tego przepisu można nałożyć karę pieniężną w wysokości do 10 000 zł, na świadka, biegłego, tłumacza lub specjalistę, którzy bez usprawiedliwienia nie stawili się na wezwanie organu prowadzącego postępowanie, albo bez zezwolenia wydalili się z miejsca czynności przed jej zakończeniem. Uregulowanie to stosujemy do obrońcy i pełnomocnika, w przypadkach szczególnych ze względu na ich wpływ na przebieg czynności; w postępowaniu przygotowawczym karę pieniężną, na wniosek prokuratora nakłada SR, w którego okręgu prowadzi się postępowanie. Kara pieniężna podlega uchylenia, jeżeli ukar any dostatecznie usprawiedliwi swe niestawiennictwo lub samowolne oddalenie się. Usprawiedliwienie może nastąpić w ciągu tygodnia od daty doręczenia postanowienia wymierzającego karę pieniężną. W sytuacjach określonych wyżej można ponadto zarządzić zatrzym anie i przymusowe doprowadzenie świadka. Taki sam charakter ma kara pieniężna nałożona na podstawie art. 19 par 3 KPK którą można nałożyć na kierownika organu, w razie nie nadesłania wyjaśnienia w określonym terminie.
Sankcje wymuszające – są one również reakcją na zachowanie niezgodne z określonym obowiązkiem, i w tym zakresie są podobne do kar porządkowych w sensie ścisłym. Różnią się od nich tym, że mają na celu skłonienie oznaczonej osoby do spełnienia obowiązku procesowe. 105
Nakłada się ją w stosunku do osoby, która bezpodstawnie uchyla się od: a) Złożenia zeznań b) Wykonania czynności biegłego c) Wykonania czynności tłumacza lub specjalisty d) Złożenia przyrzeczenia e) f) g)
Wydania przedmiotu
Dopełnienia obowiązku poręczenia Spełnienia innego ciążącego na niej obowiązku
Jeżeli uchylanie się jest uporczywe, co do obowiązków określonych wyżej w punktach 1 -3 i 5 można, niezależnie od kary pieniężnej, zastosować aresztowanie na czas nie przekraczający 30 dni. Sankcje wymuszające nie mogą być stosowane do stron procesowych, ich obrońców i pełnomocników, a w zakresie kary za niedopełnienie obowiązku wydania rzeczy, także do osób, które mogą się uchylić od złożenia zeznań. W zakresie kar porządkowych postanowienie wydaje sąd, a w postępowaniu przygotowawczym także prokurator. Aresztowanie, o którym mowa w art. 287 par 2, w postępowaniu przygotowawczym stosuje na wniosek prokuratora SR, w którego okręgu prowadzi się postępowanie. Złożenie zażalenia wstrzymuje wykonanie postanowienia o aresztowaniu.
Karę porządkową sensu stricte przewiduje też prawo o ustroju sądów powszechnych w art. 43. Według tego przepisu, sąd może ukarać winnego karą porządkową grzywny do określonej wysokości, lub karą pozbawienie wolności do 7 dni, w razie ciężkiego naruszenia powagi, spokoju lub porządku czynności sądowych, albo ubliżania sądowi, innej władzy lub osobom biorącym udział w sprawie. Osobie pozbawionej wolności można wymierzyć kary przewidziane w regulaminie więziennym. Od postanowienia nakładającego przysługuje zażalenie.
R6 PRZYMUSOWE WYKONANIE CZYNNOŚCI PROCESOWYCH Przymusowe wykonanie czynności procesowych polega na urzeczywistnieniu pewnego stanu faktycznego, niezależnie od woli i od zachowania się oznaczonej osoby oraz przy ewentualnym użyciu niezbędnej siły dla udaremnienia oporu lub przeciwakcji tej osoby.
Przymusowe wykonanie czynności jest z reguły poprzedzone wezwanie do dobrowolnego wykonania. Niepodporządkowanie się wezwaniu powoduje zastosowanie przymusowego wykonania czynności, wyłączając swobodę wyboru. Przymusowe wykonanie czynności procesowych powinno trwać tak długo, jak długo jest to konieczne do osiągnięcia określonego celu. Jeżeli cel ten może być osiągnięty w inny sposób, mniej uciążliwy dla określonej osoby, należy zaprzestać przymusowego wykonania czynności procesowych.
Dotyczy sytuacji w których jest ono: a) Następstwem niepodporządkowania się obowiązkowi procesowemu b) Następstwem braku reakcji na upomnienie c) Przymusową reakcją, mającą miejsce wtedy, gdy urzeczywistnienie pewnego stanu faktycznego w procesie jest możliwe za zgodą oskarżonego lub innej osoby, ale osoby te nie chcą znosić dobrowolnie uciążliwości d) Przymusowe wykonanie czynności procesowych jest najczęściej niezależne od zachowania oznaczonej osoby i ma na celu urzeczywistnienie pewnego s tanu faktycznego.
Przymusowe wykonanie czynności procesowych i usunięcie ewentualnego oporu może mieć miejsce tylko wtedy, gdy oznaczone osoba nie umożliwia dobrowolnego wykonania określonej czynności.
Można wydzielić następujące grupy przymusowego wykonania czynności procesowego: a) b)
Zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie Przymusowe poszukiwanie, wydobycie i odebranie do wodów 106
c) d) e) f)
Przymusowe przeprowadzenie badań Przymusowe wykonanie czynności w celach identyfikacyjnych Przymusowe zapewnienie porządku na sali rozpraw Zabezpieczenia majątkowe
PRZYMUSOWE POSZUKIWANIE, WYDOBYWCIE I ODEBRANIE DOWODÓW PRZESTĘPSTWA Jeżeli nastąpi dobrowolne wydanie dowodów, znajdujących się w posiadaniu określonej osoby, nie ma potrzeby stosowania przymusowego wykonania.
Do omawianej tutaj grupy zaliczone: a) Oględziny ciała b) Wydanie rzeczy, przesłuchanie osób, rzeczy i pomieszczeń c) Zatrzymanie korespondencji i przesyłek d) Kontrolę i utrwalanie rozmów a)
Mogą to być oględziny ciała oskarżonego, ciała świadka, oraz pokrzywdzonego. Czynności tej można dokonać w postaci przymusowego wykonania. Obowiązujące przepisy nie precyzują, jak mogą być dokonane oględziny w postaci przymusowego wykonania. Protokół spisany z oględzin powinien wskazywać, czy oględziny były przeprowadzone z zastawaniem przymusu i na czym on polegał.
b)
Rzeczy mogące stanowić dowód w sprawie lub podlegające zajęciu w celu zabezpieczenia kar majątkowych, środków karnych o charakterze majątkowym, albo roszczeń o naprawienie szkody, należy wydać na żądanie sądu lub prokuratora, a w przypadkach nie cierpiących zwłoki, także na żądanie Policji lub innego uprawnionego podmiotu. Osobę mającą rzeczy, które podlegają wydaniu, wzywa się do wydania ich dobrowolnie. Podstawą żądania wydania rzeczy jest postanowienie sądu lub prokuratora. Jeżeli wydania żąda Policja albo inny uprawniony organ działający we własnym zakresie, osoba, która rzecz wyda, ma prawo niezwłoczne złożyć wniosek o sporządzenie i doręczenie jej postanowienia sądu lub prokuratora o zatwierdzeniu zatrzymania, o czym n ależy ją pouczyć. Doręczenie postanowienia osobie w ciągu 14 dni od zatrzymania rzeczy.
można stosować kary porządkowe. Protokołu można nie sporządzać, jeżeli rzecz dołącza się do akt sprawy. W celu przymuszenia jej do wydania dowodów
Przeszukanie osób i rzeczy oraz pomieszczeń – w procesie karnym jest czynnością przymusowego wykonania, na którą nie jest wymagana zgoda określonej osoby. Czynności przeszukania dokonuje się w celu wykrycia, zatrzymania lub zatrzymania i przymusowego doprowadzenia osoby podejrzanej, a
także znalezienia rzeczy mogących stanowić dowód w sprawie, jeżeli istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że osoba podejrzana lub wymienione rzeczy tam się znajdują. Może być także prowadzone w celu przymusowego odebrania dokumentów or az dokumentu uprawniającego do przekroczenia granicy.
Przeszukanie lub zatrzymanie rzeczy powinno być dokonane zgodnie z celem tej czynności, z zachowaniem umiaru i poszanowaniem godności osób, których ta czynność dotyczy, oraz bez wyrządzenia niepotrzebnych szkód i dolegliwości. Poszukiwania dokonuje prokurator albo na polecenie sądu lub prokuratora, policja, a w wypadkach wskazanych w ustawie, także inny organ. Organ te n przed przystąpieniem do przeszukania powinien okazać osobie u której ma być dokonane przeszukanie, postanowienie sądu lub prokuratora. W sytuacjach nie cierpiących zwłoki, jeżeli postanowienie sądu lub prokuratora nie mogło zostać wydane, organ dokonujący przeszukania okazuje nakaz kierownika swojej jednostki lub legitymację służbową, a następnie zwraca się niezwłoczne do sądu lub prokuratora o zatwierdzenie przeszukania. Osobie, u której nastąpiło w tych warunkach przeszukanie, należy, na jej żądanie zgłoszone do protokołu, w terminie 7 dni od przeszukania, doręczyć postanowienie sądu lub prokuratora w przedmiocie zatwierdzenia tej czynności.
107
Przeszukania zamieszkałych pomieszczeń można dokonać w porze nocnej tylko w sytuacjach nie cierpiących zwłoki. Od godz. 22 – 6. Czynność rozpoczęta za dnia, może być kontynuowana w porze nocnej.
Osobę u której ma nastąpić przeszukanie, należy zawiadomić o celu przeszukania i wezwać do wydania poszukiwanych przedmiotów. Dobrowolne wydanie tych przedmiotów powoduje bezpodstawność przeprowadzenia przeszukania. Przy przeszukaniu ma prawo być obecna o soba, u której przeszukanie następuje, oraz osoba przybrana przez prowadzącego przeszukanie. Ponadto może być obecna osoba wskazana przez tego, u kogo dokonuje się przeszukania, jeżeli nie uniemożliwia to przeszukania, albo nie utrudnia do w sposób poważny. Jeżeli przy przeszukani u nie ma na miejscu gospodarza lokalu, do przeszukania należy przywołać przywołać przynajmniej jednego dorosłego dorosłego domownika lub sąsiada. Przy przeszukaniu zamkniętego pomieszczenia lub miejsca, należącego do instytucji państwowej lub samorządowej należy zawiadomić kierownika lub zastępcę albo organ nadrzędny i dopuścić ich do uczestniczenia w przeszukaniu.
Przeszukanie pomieszczeń wojskowych może nastąpić tylko w obecności dowódcy lub osoby przez niego wyznaczonej.
Jeżeli wydane lub znalezione w czasie przeszukania pisma lub inny dokument, według oświadczenia osoby u której następuje przeszukanie, lub kierownika instytucji państwowej lub samorządowej, zawierają okoliczności stanowiące tajemnicę państwową, służbową, zawodową lub inną chronioną ustawą, albo mają charakter osobisty, organ dokonujący tej czynności przekazuje je niezwłocznie bez odczytania prokuratorowi lub sądowi w opieczętowanym opakowaniu. Jeżeli obrońca lub inna osoba, od której żąda się wydania rzeczy, lub u której dokonuje się przeszukania, oświadczy, oś wiadczy, że wydane lub znalezione w toku przesłuchania pismo lub inne dokumenty obejmują okoliczności związane z wykonywaniem funkcji obrońcy organ dokonujący czynności pozostawia te dokumenty wymienionej osobie bez zapoznawania się z ich treścią lub wyglądem. Jeżeli jednak oświadczenie osoby nie będącej obrońcą, budzi wątpliwości, organ dokonujący czynności przekazuje te dokumenty w opieczętowanym opakowaniu, bez ich odczytywania sądowi, który po zapoznaniu się z nimi, zwraca je w całości lub w części, w tym samym trybie osoba, od której je zabrano, albo wydaje postanowienie o ich zatrzymaniu dla celów postępowania. Osobom zainteresowanym należy natychmiast wręczyć pokwitowanie stwierdzające, j akie przedmioty, i przez kogo zostały zatrzymane. zatrzymane. Z zatrzymania rzeczy lub przeszukania sporządza się protokół. Jeżeli zatrzymanie rzeczy lub przeszukanie nastąpiło bez uprzedniego polecenia sądu lub prokuratora, a w ciągu 7 dni nie nastąpiło jego zatwierdzenie, należy niezwłocznie zwrócić zatrzymane rzeczy osobie uprawnionej. Na postanowienie dotyczące przeszukania i zatrzymania rzeczy oraz na inne czynności, przysługuje zażalenie osobom, których prawa zostały naruszone. c)
Urzędy, instytucje i podmioty prowadzące działalność w dziedzinie poczty lub działalności telekomunikacyjnej, urzędy celne oraz instytucje i przedsiębiorstwa transportowe obo wiązane są wydać sądowi lub prokuratorowi, na żądanie zawarte w postanowieniu, korespondencję i przesyłki oraz wy kaz połączeń telekomunikacyjnych, z uwzględnieniem czasu ich dokonania i innych informacji infor macji związanych z połączeniem, nie stanowiących treści rozmowy telefonicznej, jeżeli mają znaczenie dla toczącego się postępowania. Tylko sąd lub prokurator mają prawo je otwierać lub zarządzić ich otwarcie. Postanowienie sądu lub prokuratora doręcza się adresatom korespondencji oraz abonentowi telefony, którego wykaz połączeń został wydany.
d)
Podsłuch może polegać na tajnym podłączeniu się do przewodów telekomunikacyjnych lub odpowiednich częstotliwości na których ma miejsce przekazywanie informacji i rejestrowaniu za pomocą specjalnej aparatury przekazywanych w ten sposób informacji. Może polegać także na rejestrowaniu za pomocą specjalnej aparatury rozmów odbywających się w pomieszczeniu lub poza nim. Mówimy wówczas o podsłuchu inwigilacyjnym.
108
Podsłuch procesowy – może on mieć miejsce tylko po wszczęciu postępowania, a więc także w postępowaniu przygotowawczym, przygotowawczym, w fazie in rem. Kontrola i rejestrowanie rozmów są dopuszcza lne tylko: W celu wykrycia i uzyskania dowodów dla toczącego się postępowania lub zapobieżenia popełnieniu nowego przestępstwa przestępstwa W stosunku do osoby podejrzanej, oskarżonego, pokrzywdzonego lub innej osoby, z którą może się kontaktować oskarżony, albo która może mieć związek ze sprawą lub grożącym przestępstwem Gdy toczące się postępowanie lub uzasadniona obawa popełnienia nowego przestępstwa,
dotyczy czynów taksatywnie wyliczonych w art. 237 par 3 KPK.
O zarządzeniu kontroli i utrwalaniu treści rozmów decyduje sąd postępowaniem. W przypadkach nie cierpiących zwłoki, kontrolę i utrwalanie rozmów może zarządzić prokurator, który w ciągu 3 dni jest zobowiązany zwrócić się do sądu z wnioskiem o zatwierdzenie postanowienia. Sąd wydaje postanowienie w przedmi ocie wniosku prokuratora w terminie 5 dni na posiedzeniu posiedzeniu bez udziału stron. Stosowanie kontroli i utrwalania rozmów jest ograniczone czasowo. Może ono trwać najwięcej 3 miesiące, z możliwością przedłużenia w szczególnie uzasadnionych wypadkach, na okres najwyżej dalszych 3 miesięcy. Wymaga to wydania postanowienia przez sąd. Ogłoszenie postanowienia o kontroli i utrwaleniu rozmów osobie, której ono dotyczy, może być odroczone na czas niezbędny ze względu na dobro sprawy, lecz nie później, niż do czasu prawomocnego zakończenia postępowania. Urzędy, instytucje oraz podmioty prowadzące działalność w dziedzinie poczty i telekomunikacji obowiązane są umożliwić wykonanie postanowienia sądu lub prokuratora w zakresie przeprowadzenia kontroli rozmów oraz zapewnić rejestrowanie faktu przeprowadzenia takiej kontroli. Prawo odtwarzania zapisów ma sąd lub prokurator, a w przypadkach nie cierpiących zwłoki, za zgodą sądu lub prokuratora, także policja.
Po zakończeniu kontroli, sąd zarządza zniszczenie utrwalonych zapisów, jeżeli nie mają one znaczenia dla postępowania karnego. Zniszczenie utrwalonych zapisów następuje także wtedy, gdy sąd nie zatwierdził postanowienia prokuratora.
Podsłuch procesowy może być zastosowany w raz ie kontroli operacyjnej w celu zapobieżen ia lub wykrycia przestępstw umyślnych, ściganych z oskarżenia publicznego, wyraźnie w nim wymienionych, gdy inne środki okazały się bezskuteczne albo zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że będą nieskuteczne lub nieprzydatne do wykrycia przestępstwa, ujawn ienia jego sprawców, oraz zabezpieczenia dowodów. Kontrolę operacyjną zarządza SO na pisemny wniosek KGP złożony po uzyskaniu zgody PG albo na pisemny wniosek KWP złożony po uzyskaniu pisemnej zgody właściwego PO w drodze postanowienia. W przypadkach niecierpiących
zwłoki jeżeli zwłoka mogłaby spowodować utratę informacji, zatarcie lub zniszczenie dowodów przestępstwa, podmioty wnioskujące zastosowanie kontroli operacyjnej mogą za zgodą właściwego prokuratora zarządzić kontrolę operacyjną, zwracając się jednocześnie do właściwego miejscowo SO o wydanie postanowienia w tej sprawie.
ZABEZPIECZENIA MAJĄTKOWE Pozbawiają określoną osobę swobody dysponowania oznaczonymi wartościami majątkowymi. W procesie występują zabezpieczenia majątkowe z urzędu lub na wn iosek. Z urzędu na mieniu oskarżonego: a) Zabezpieczenie grzywny, przepadku, nawiązki lub świadczenia pieniężnego albo nałożenia obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę b) Zabezpieczenie roszczeń o naprawienie szkody c) Zajęcie mienia ruchomego 109
– gdy popełniono przestępstwo, za które można orzec grzywnę, przepadek, Zabezpieczenie kar majątkowych – gdy nawiązkę lub świadczenie pieniężne albo nałożyć obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za krzywdę.
Zabezpieczenie roszczeń o napra wienie szkody – może mieć miejsce w razie popełnienia przestępstwa przeciwko mieniu lub wyrządzenia wyrządzenia przestępstwem szkody w mieniu. mieniu. Zabezpieczenie grożącej kary przepadku następuje przez zajęcie ruchomości, wierzytelności lub innych praw majątkowych, oraz przez ustanowienie zakazu zbywania i obciążania nieruchomości. Zakaz ten podlega ujawnieniu w księdze wieczystej, a w razie jej braku – w zbiorze złożonych dokumentów. Podstawą zabezpieczenia jest postanowienie o zabezpieczeniu, które wydaje sąd, a w toku postępowania przygotowawczego, prokurator. Przysługuje Przysługuje zażalenie Na podstawie wydanego postanowienia postanowienia o zabezpieczeniu, zabezpieczeniu, następuje zajęciu określonego określonego mienia lub praw.
Dane zabezpieczenie upada gdy nie zostaną prawomocnie orzeczone: a) b) c) d) e) f)
Przepadek Grzywna Nawiązka
Świadczenie pieniężne Nie zostanie nałożony obowiązek naprawienia szkody lub lub zadośćuczynienia za doznaną doznaną krzywdę Nie zostaną zasądzone roszczenia o naprawie szkody, a powództwo o te roszczenia nie zostanie wytoczone przed upływem 3 miesięcy od daty uprawomocnienia się orzeczenia
W przypadkach popełnienia przestępstwa, o którym mowa w art. 291, policja może dokonać tymczasowego zajęcia mienia ruchomego osoby podejrzanej, jeżeli zachodzi obawa usunięcia tego mienia. Tymczasowe zajęcie upada, jeżeli w ciągu 7 dni od daty jego dokonania nie zostanie wydane postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym. Zajęcie mienia ruchomego następuje przez faktyczne zajęcie go, a w ciągu 7 dni powinno być wydane postanowienie o zabezpieczeniu.
Zabezpieczenie majątkowe na wniosek, jest związane z powództwem cywilnym. Na postanowienie co do zabezpieczenia roszczeń przysługuje zażalenie.
DZIAŁ ÓSMY ORZEKANIE W PROCESIE KARNYM W PRZEDMIOCIE ROSZCZEŃ ROS ZCZEŃ WYNIKAJĄCYCH Z POPEŁNIONEGO PRZESTĘPSTWA Orzekanie w przedmiocie roszczeń wynikających z popełnionego przestępstwa w procesie może następować na podstawie kilku odrębnych podstaw podstaw prawnych, a mianowicie w ramach: a) b) c)
Powództwa cywilnego
Zasądzenia odszkodowania z urzędu Obowiązku naprawienia szkody: Jako środka karnego o cha rakterze probacyjnym Jako samodzielnego środka karnego orzekanego na wniosek
R2 POWÓDZTWO CYWILNE W PROCESIE KARNYM Dochodzenie roszczeń cywilnych wynikających z popełnionego przestępstwa w postaci powództwa cywilnego w procesie karnym jest najstarszą najstarszą instytucją w tym zakresie . Proces adhezyjny, charakteryzuje się tym, że dochodzone roszczenie cywilne stanowi drugi nurt procesowy, obok nurtu zasadniczego odnoszącego się do kwestii odpowiedzialności karnej za popełnione przestępstwo. Jego
110
istota sprowad za
się zatem do tego, że proces adhezyjny nie posiada samodzielnego bytu, tzn. nie może być wszczęty ani się toczyć poza postępowaniem karnym.
Nazwą „powództwo cywilne w procesie karnym” określa się - dochodzenie roszczenia cywilnego w procesie karnym, na skutek wniesienia pozwu, o roszczenie cywilne wynikające z popełnionego przestępstwa. Zespół natomiast czynności dokonywanych przez sąd i innych uczestników procesu w związku z dochodzonym roszczeniem cywilnym określa się nazwą procesu cywilnego (adhezyjn ego) W procesie tym można dochodzić tylko roszczeń: a) Wynikających bezpośrednio z przestępstwa b) Majątkowych Nie można w procesie tym dochodzić roszczeń o ustalenie stosunku prawnego lub prawa, gdyż nie są one roszczeniami o świadczenie. cywilnym może wystąpić pokrzywdzony. Może to uczynić także zakład ubezpieczeń co do roszczeń z tytułu szkody wyrządzonej przestępstwem, jaką pokrył lub jest j est zobowiązany pokryć. Prokurator może wytoczyć powództwo cywilne na rzecz pokrzywdzonego lub osoby wymienionej w art. 63 KPK albo popierać powództwo cywilne wniesione wniesione przez te osoby, jeżeli według według jego oceny wymaga tego interes społeczny. społeczny. Z powództwem
Powództwo cywilne w procesie może być zgłoszone nie później niż do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego. Zgłoszenie powództwa następuje przez złożenie pisma procesowego nazwanego pozwem. Powództwo cywilne może być zgłoszone w postępowaniu przygotowawczym, kiedy znana jest osoba podejrzanego. Zgłoszenie polega na złożeniu prowadzącemu postępowanie pisemnego pozwu. Od czas u zgłoszenia powództwa pokrzywdzony może złożyć wniosek o zabezpieczenie roszczeń. W przedmiocie tego wniosku orzeka prokurator. Na postanowienie co do zabezpieczenie roszczenia roszczenia przysługuje zażalenie do sądu. W wypadkach umorzenia, z awieszenia postępowani a przygotowawczego, p okrzywdzony może żądać przekazania pozwu sądowi właściwemu do rozpoznania spraw cywilnych w terminie 30 dni od daty doręczenia mu postanowienia zawierającego jedną z wyżej wymienionych decyzji.
Wniesienie pozwu do sądu lub w postępowaniu przygotowawczym nie jest równoznaczne z wszczęciem procesu adhezyjnego. Odmowa przyjęcia powództwa stanowi odmowę wszczęcia procesu adhezyjnego przed sądem karnym.
Sąd odmawia przyjęcia powództwa w wypadkach gdy: a) b) c) d) e) f)
Z mocy szczególnego przepisu powództwo cywilne jest niedopuszczalne
Roszczenie nie ma bezpośredniego związku z zarzutami Powództwo zostało wniesione przez osobę nieuprawnioną To samo roszczenie jest przedmiotem innego postępowania O roszczeniu tym prawomocnie przeczono Po stronie pozwanych zac hodzi współuczestnictwo
konieczne z instytucją państwową, samorządową lub społeczną albo z osobą, która nie występuje w charakterze oskarżonego. g) Złożono wniosek o którym mowa w art. 46 KK tj. wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody.
Jeżeli pozew odpowiada warunkom formalnym sąd wydaje postanowienie o przyjęciu powództwa cywilnego. Jest to równoznaczne z wszczęciem procesu adhezyjnego. W razie przyjęcia powództwa p owództwa cywilnego zgłoszonego w postępowaniu przygotowawczym za dzień zgłoszenia roszczenia uważa się dzień zgłoszenia powództwa. Ma to takie znaczenie, że nie od dnia przyjęcia powództwa, lecz od dnia jego zgłoszenia następuje: a) Przerwa biegu przedawnienia roszczeń b) Pozostawienie dłużnika w zwłoce c) Przejście powództwa o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę na następców prawnych uprawnionego, jeżeli osoba uprawniona umrze po wniesieniu powództwa. powództwa. Powód cywilny może dowodzić istnienia tylko tych okoliczności, na których opiera swoje roszczenia, a więc faktów, które mają wpływ na podstawę i wysokość dochodzonych roszczeń.
111
Rozstrzygnięcia w zakresie powództwa cywilnego mogą przybrać postać merytoryczną lub formalną.
Merytoryczne rozstrzygnięcie – przejawia się jako zasądzenie lub oddalenie, albo częściowe zasądzenie i częściowe oddalenie powództwa cywilnego. Merytoryczne rozstrzygnięcie sądu jest możliwe tylko wówczas gdy oskarżony zostaje skazany. Formalne rozstrzygnięcie – co do powództwa cywilnego przybiera postać pozos tawienia powództwa cywilnego bez rozpoznania. Jest ono decyzją sądu odmawiającą merytorycznego rozstrzygnięcia powództwa cywilnego która jednak nie uniemożliwia pokrzywdzonemu dochodzenia tego samego roszczenia w procesie przed sądem cywilnym.
Pozostawienie powództwa bez rozpoznania ma miejsce: a) W razie stwierdzenia jednej z okoliczno ści wymienionych w art. 65 KPK b) Gdy materiał dowodowy nie wystarcza do rozstrzygnięcia powództwa cywilnego, a uzupełnieni e tego materiału spowodowało by znaczną przewlekłość postępowania. c) W razie uniewinnienia oskarżonego d) W razie warunkowego umorzenia postę powania karnego e) W razie bezwarunkowego umorzenia postępowania f) Gdy powód cywilny zmarł, a żadna z uprawnionych osób nie wstąpiła w jego prawa
R3 ZASĄDZENIE ODSZKODOWANIA Z URZĘDU Orzekanie z urzędu jest dopuszczalne: a) b) c) d)
W razie skazania Kiedy brak jest powództwa cywilnego
Co do szkody z reguły bezpośrednio wynikającej z przestępstwa Kiedy szkoda ma charakter materialny
Pokrzywdzony na rzecz którego zasądzono odszkodowanie z urzędu, choć może być przez niego niechciane, takiego wyroku nie może zaskarżyć apelacją w związku z brzmieniem przepisów art. 425 i 444 KPK.
R4 OBOWIĄZEK NAPRAWIENIA SZKODY WYRZĄDZONEJ PRZESTĘPSTWEM Obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem występuje w dwóch odmianach, a mianowicie: a) Środka o charakterze probacyjnym b) Samodzielnego środka karnego O warunkach naprawienia szkody decydują wyłącznie przepisy prawa karnego. Szkoda z reguły wiąże się z obszarem dóbr majątkowych. Obowiązek naprawienia szkody obejmuje poniesione straty oraz utracone korzyści
Obowiązek naprawienia szkody o charakterze probacyjnym – został powiązany z warunkowym umorzeniem postępowania karnego, warunkowym zawieszeniem wykonania kary oraz karą ograniczenia wolności. Nałożenie obowiązku naprawienia szkody następuje wówczas, kiedy zapadają wskazane wyżej rozstrzygnięcia. b) Jako środka karnego – w razie skazania za przestępstwo zabójstwa, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności ciała lub rozstroju zdrowia, przeciwko komunikacji lub przeciwko środowisku, mieniu lub obrotowi gospodarczemu, sąd na wniosek pokrzywdzonego lub innej uprawnionej osoby, orzeka obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody w całości lub części. a)
Art. 49a KPK - ustanawia granicę czasową, do której taki wniosek może być złożony . Tą barierą jest zakończenie pierwszego przesłuchania oskarżonego za rozprawie głównej. Wniosek może złożyć pokrzywdzony lub prokurator.
112
Sąd odstępuje od wymierzenia kary, a także w wypadkach przewidzianych w ustawie, może orzec świadczenie pieniężne wymienione w art. 39 pkt. 7 KK na określony cel społeczny. Nie może ono przekroczyć trzykrotności najniższego miesięcznego wynagrodzenia w czasie orzekania w pierwszej instancji.
DZIAŁ DZIEWIĄTY TOK PROCESU KARNEGO Proces karny tworzy pewien łańcuch ściśle ze sobą powiązanych faktów procesowych, powodujących, że zostaje on zawiązany, rozwija się i kończy. Ten zespół faktów procesowych można nazywać tokiem procesu lub drogą procesową. Pierwszy najogólniejszy, zasadniczy podział toku procesu na mniejsze wyodrębnione odcinki (etapy) pozwala na ustalenie stadiów procesowych. W ramach stadiów można wyłonić etapy nazywane fazami procesowymi. Z kolei może zaistnieć potrzeba wyodrębnienia dalszych, węższych etapów, które określa się nazwą podfaz procesu karnego, oraz jeszcze mniejszych odcinków procesu w stosunku do po dfazy.
Trzy stadia procesu karnego: a) Postępowanie przygotowawcze b) Postępowanie jurysdykcyjne c) Postępowanie wykonawczo – likwidacyjne a)
Jest ono obligatoryjne we wszystkich sprawach o przestępstwa ścigane w trybie publiczno skargowym. Jest postępowaniem niesądowym, prowadzonym przez prokuratora, policję lub inny organ. Rozpoczyna się ono od pierwszego aktu ścigania, a kończy się wniesieniem aktu oskarżenia do sądu chyba, że w międzyczasie nastąpi je go obumarcie. Można je podzielić na dwie fazy: Śledztwo lub dochodzenie Przygotowanie aktu oskarżenia
W ramach śledztwa lub dochodzenia można wyróżnić: Postępowanie in rem (ściganie anonimowego) Postępowanie in personam (ściganie imienne)
Czynnością rozgraniczającą obie podfazy jest przedstawienie zarzutów, ustalając osobę przeciwko której zostaje skierowane postępowanie. b)
Możemy w nim wyróżnić postępowanie główne oraz odwoławcze. Postępowanie główne obejmuje trzy fazy:
c)
Przygotowanie do roz prawy głównej
Rozprawę główną Czynności końcowe
Jest uzależnione od treści rozstrzygnięcia zawartego w wyroku oraz od rodzaju orzeczonej kary. Jeżeli stadium to występuje w pełnej postaci, to można w nim wyróżnić trzy fazy przebiegające od uprawomocnienia się wyroku do zatarcia skazania:
Przygotowanie do wykonania kary Rzeczywiste wykonanie kary
Zlikwidowanie konsekwencji związanych ze skazaniem
Etapy te są dla każdego procesu obowiązujące. Przebieg procesu może jednak odbiegać od przedstawionego modelu. Odchylenia mogą być związane z :
Odpadaniem niektórych etapów procesowych Wzbogacaniem toku procesu dodatkowymi etapami
Obumarcie procesu tj. z jego likwidacją
Czasowym wstrzymaniem biegu procesu
113
R2 ZUBOŻENIE I WZBOGACENIE TOKU PROCESU
ZUBOŻENIE TOKU PROCESU Ma miejsce wówczas, kiedy następuje odchylenie przebiegu procesu od modelu wyżej przedstawionego, polegającego na pominięciu niektórych etapów procesowych występujących w przebiegu modelowym. Oznacza to zubożenie o pewne jego odcinki. Taka sytuacja
występuje w postępowaniu w sprawach przestępstwa ścigane w trybie prywatnoskargowym. W tym postępowaniu nie przeprowadza się postępowania przygotowawczego, chyba że wcześniej toczyło się postępowanie w przekonaniu, iż czyn jest ścigany z oskarżenia publicznego. Inne uregulowania, które możemy zaliczyć do przypadków zubożenia procesu przez odpadnięcie etapu procesowego, a mianowicie rozprawy głównej, kiedy skazanie następuje na posiedzeniu lub postępowanie zostaje warunkowo umorzone na posiedzeniu, jeżeli oskarżony się temu nie sprzeciwia. Kiedy nie jest konieczne prowadzenie postępowania dowodowego w całości np. w razie niebudzącego wątpliwości przyznania się do winy oskarżonego lub dobrowolnego poddania się karze przez oskarżonego.
WZBOGACENIE TOKU PROCESU Może być następstwem: a) Przeprowadzenia postępowania odwoławczego b) Przeprowadzenia postępowania w ramach nadzwyczajnej kontroli prawomocnych orzeczeń sądowych c) Cofnięcia procesu do stadium wcześniejszego d) Przeprowadzenia postępowania uzupełniającego e) Przeprowadzenia postępowania mediacyjnego
R3 OBURACIE PROCESU KARNEGO Gdy nie może się on rozwijać i gdy następuje jego likwidacja. Mogą nimi być zarówno przeszkody procesowe, jak i przyczyny decydujące o warunkowym umorzeniu procesu karnego oraz inne powody. Występuje ono wtedy gdy następuje bezwarunkowe umorzenie procesu, jak i wtedy kiedy postępowanie zostaje warunkowo umorzone przed rozprawą.
BEZWARUNKOWE UMORZENIE PROCESU KARNEGO Oznacza zaprzestanie ścigania karnego. Od tego czasu postępowanie przestaje istnieć
PRZYCZYNY BEZWARUNKOWEGO UMORZENIA PROCESU Gdy pojawi się odpowiednia, przewidziana prawem przyczyn a. Stan który tworzy niedopuszczalność procesu. Sformułowanie tych przyczyn jest kwestią o dużej doniosłości procesowej. Ich ustalenie b owiem wyklucza wszczęcie i dalsze toczenie procesu karnego.
Przyczyny umorzenia postępowania karnego: a) Niepopełnienie czynu b) c) d) e) f) g) h) i) j)
Brak ustawowych znamion czynu zabronionego
Ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa Znikoma społeczna szkodliwość czynu Ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze Wyłączenie spod orzecznictwa polskich sądów karnych Brak zezwolenia właściwej władzy na ściganie Brak wniosku o ściganie pochodzące od uprawnionej osoby Śmierć oskarżonego Przedawnienie karalności 114
k) l) m)
Zawisłość sprawy Prawomocność materialna Wystąpienie innej okoliczności , wynikających z ustawy szczególnej
W postępowaniu przygotowawczym przyczynami umorzenia są: a) Niewykrycie sprawcy przestępstwa b) Nieudowodnienie popełnienia przestępstwa
Inne przyczyny: a) Niecelowość orzeczenia wobec oskarżonego kary w ramach absorpcyjnego umorzenia postępowania karnego b)
Prawomocne zakończenie postępowania przeciwko pozostałym sprawcom stanowi podstawę umorzenia postępowania przeciwko świadkowi koronnemu.
ORGANY UPRAWNIONE DO BEZWARUNKOWEGO UMORZENIA PROCESU KARNEGO W postępowaniu sądowym – sąd. Decyzję o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia wydaj organ, który je prowadzi.
DECYZJA O BEZWARUNKOWYM UMORZENIA PROCESU KARNEGO O formie decyzji sądowej o bezwarunkowym umorzeniu postępowania sądowego przesądza: a) b)
Stan zaawansowania sprawy
Przyczyna umorzenia postępowania
Jeżeli przyczyną umorzenia jest okoliczność wyłączająca ściganie, a więc przeszkoda procesowa, to o formie orzeczenia w tym przedmiocie decyduje stan zaawansowania sprawy.
W razie potrzeby bezwarunkowego umorzenia postępowania przed rozpoczęciem przewodu sądowego, decyzja w tym przedmiocie przybiera postać postanowienia. O bezwarunkowym umorzeniu postępowania sądowego po rozpoczęciu przewodu sądowego z powodu okoliczności wyłączającej ściganie orzeka się wyrokiem . Przed rozpoczęciem przewodu sądowego, jak i poza rozprawą, wydaje się postanowienie. Okoliczności wymienione w art. 17 pkt. 1 i 2 KPK wydaje się wyrok uniewinniający a nie umarzający proces karny, chyba że sprawca w chwili czynu był niepoczytalny. Z powodu innych przyczyn – postanowienie.
Decyzja o umorzeniu śledztwa jak i dochodzenia – postanowienie. O umorzeniu śledztwa lub dochodzenia decyduje sąd w wypadku wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i o zastosowanie środków zabezpieczających
CZYNNOŚCI DOKONYWANE W ZWIĄZKU Z BEZWARUNKOWYM UMORZENIEM POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO Po wydaniu postanowienia o umorzeniu pozostaje sprawa kontroli tej decyzji w ramach nadzoru
prokuratorskiego w postępowaniu przygotowawczym. Ponadto zachodzi niekiedy konieczność dokonania następujących czynności: a)
W razie istnienia podstaw z art. 99 lub 100 KK lub art. 43 par 1 i 2 oraz art. 47 par 3 KKS prokurator
po uprawomocnieniu się postanowienia o umorzeniu postępowania przygotowawczego, występuje do sądu z wnioskiem o orzeczenie tytułem środka zabezpieczającego przepadku wymienionego w art. 39 pkt. 4 KK 115
O prawomocnym umorzeniu postępowania zawiadamia się te podmioty które zawiadomiono o wszczęciu postępowania c) Prokurator może postąpić także w myśl art. 18 par 2 KPK przekazując sprawę po umorzeniu postępowania przygotowawczego innemu organowi, jeżeli dopatruje się przewinienia dyscyplinarnego. b)
UMORZENIE POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO PRZEZ SĄD I ZASTOSOWANIE ŚRODKÓW ZABEZPIECZAJĄCYCH W wypadku stwierdzenia w postępowaniu przygotowawczym niepoczytalności oskarżonego i potrzeby zastosowania środków zabezpieczających, prokurator po zamknięciu śledztwa lub dochodzenia, kieruje sprawę do sądu z wnioskiem o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających. Jeżeli sąd nie znajduj e podstaw do uwzględnienia wniosku przekazuje sprawę prokura torowi do dalszego prowadzenia. Cofniecie przez prokuratora wniosku złożonego na podstawie art. 324 KPK jest możliwe i wiąże sąd. Sąd nie jest związany zawartym w nim żądaniem co do rodzaju środka zabezpieczającego i może orzec każdy inny niż wnioskowany przez prokuratora środek, w tym przepadek przedmiotów, nawet gd yby miał to być jedyny środek zabezpieczający. Wniosek taki jest z reguły kierowany na rozprawę, chyba że w świetle materiałów postępowania przygotowawczego popełnienie czynu zabronionego przez podejrzanego i jego niepoczytalność w chwili czynu nie budzą wątpliwości, a prezes sądu na wniosek obrońcy uzna za celowe rozpoznanie sprawy na posiedzeniu z udziałem obrońcy i podejrzanego. Pokrzywdzony może brać udział w takim posiedzeniu.
ABSORBCYJNE UMORZENIE POSTĘPOWANIA KARNEGO Art. 11 KPK stanowi że postępowanie można umorzyć w sprawie: a) O występek zagrożony karą pozbawienia wolności do 5 lat b) Jeżeli orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby oczywiście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo c) Kiedy interes pokrzywdzonego temu się nie sprzeciwia Wydane na podstawie art. 11 KPK orzeczenia podlegają zaskarżeniu na zasadach ogólnych.
WARUNKOWE UMORZENIE POSTĘPOWANIA KARNEGO Jej celem jest oddziaływa nie wychowawcze na sprawców przypadkowych, bez potrzeby stosowania tradycyjnej kary kryminalnej. Może być ono stosowane w postępowaniu jurysdykcyjnym przed rozprawą lub w czasie rozprawy.
PRZESŁANKI WARUNKOWEGO UMORZENIA POSTĘPOWANIA KARNEGO Warunkowe umorzenie procesu karnego może mieć miejsce tylko wtedy gdy wystąpią łącznie okoliczności przewidziane w art. 66 KK, które określa się nazwą przesłanki.
Przesłanki: a) Wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne b) Zagrożenie czynu karą nie przekracza 3 lat pozbawienia wolności lub karą rodzajowo łagodniejszą, w razie gdy pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, sprawca naprawił szkody lub pokrzywdzony i sprawca uzgodnili sposób naprawienia szkody, warunkowe umorzenie może być zastosowane gdy przestępstwo jest zagrożone karą nie przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności c) Dotychczasowa niekaralność sprawcy za przestępstwo nieumyślne d) Brak wątpliwości co do faktu popełnienia przestępstwa i jego okoliczności e) Pozytywna prognoza względem sprawcy
116
POSTĘPOWANIE W PRZEDMIOCIE WARUNKOWEGO UMORZENIA POSTĘPOWANIA Jeżeli są spełnione warunki uzasadniające warunkowe umorzenie postępowania, prokurator jest uprawniony zamiast aktu oskarżenia skierować do sądu wniosek o takie umorzenie. Z wnioskiem prokurator przesyła do sądu akta postępowania przygotowawczego wraz z załącznikami, a także po jednym odpisie wniosku dla każdego oskarżonego. Wniosek podlega wstępnej kontroli podobnie jak akt oskarżenia. Prezes sądu kieruje sprawę z wnioskiem o warunkowe umorzenie postępowania na posiedzenie. W razie możliwości porozumienia się oskarżonego z pokrzywdzonym w kwestii naprawienia szkody lub zadośćuczynienia, sąd może odroczyć posiedzenie, wyznaczając stroną w tym celu odpowiedni termin. T akże na wniosek oskarżonego i pokrzywdzonego, uzasadniony potrzebą dokonania uzgodnień, sąd zarządza stosowaną przerwę lub odracza posiedzenie. Sąd decydując o warunkowym umorzeniu, bierze pod uwagę wyniki porozumienia między oskarżonym i pokrzywdzonym. Warunkowe umorzenie postępowania następuje n a okres próby od roku do 2 tak i biegnie od uprawomocnienia się orzeczenia. W przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania sąd orzeka na posiedzeniu wyrokiem.
Sąd nie umarza warunkowo postępowania na posiedzeniu lecz kieruje sprawę na rozprawę, jeżeli: a) Oskarżony sprzeciwia się warunkowemu umorzeniu postępowania b) Sąd uznaje że warunkowe umorzenie postępowania byłoby nieuzasadnione W tych sytuacjach wniosek prokuratora o warunkowe umorzenie postępowania zastępuje akt oskarżenia.
PODJĘCIE POSTĘPOWANIA WA RUNKOWEGO UMORZONEGO Według art. 68 KK - sąd ma obowiązek podjąć postępowanie karne warunkowo umorzone jeżeli sprawca w okresie próby popełnił przestępstwo umyślne, za które został prawomocnie skazany. Sąd może podjąć postępowanie warunkowo umorzone jeżeli: a) Sprawca w okresie próby rażąco narusza porządek prawny b) Sprawca po wydaniu orzeczenia, lecz przed jego uprawomocnieniem się, rażąco narusza porządek prawny szczególnie przez popełnieni e przestępstwa Warunkowo umorzone postępowanie sąd może podjąć nie później niż w ciągu 6 miesięcy od zakończenia okresu próby. O podjęciu postępowania decyduje sąd właściwy do rozpoznania sprawy. W posiedzeniu mają prawo wziąć udział prokurator, oskarżony i jego obrońca oraz pokrzywdzony i jego pełnomocnik. Na postanowienie o pozostawieniu wniosku bez rozpoznania oraz w kwestii podjęcia postępowania przysługuje zażalenie. W razie podjęcia postępowania warunkowo umorzonego sprawa toczy się od nowa na zasadach ogólnych, przez sądem właściwym do jej rozpoznania.
R4 CZASOWE WSTRZYMANIE BIEGU PROCESU KARNEGO Proces karny nie przestaje istnieć, lecz jego bieg ulega zahamowaniu. Dalej trwa zawisłość sprawy .
Z czasowym wstrzymaniem mamy do czynienia w przypadku: a) Zawieszenia postępowania karnego b) c) d)
Okresowego pozostawienia sprawy bez biegu Przerwy i odroczenia rozprawy Odroczenia wydania wyroku
Czasowe wstrzymanie procesu wynikające z zawieszenia postępowania może mieć miejsce zarówno w postępowaniu przygotowawczym jak i w sądowym. Instytucja zawieszenia postępowania karnego w tym także postępowania przygotowawczego jest przewidziana w art. 22 KPK. Przyczynami zawieszenia postępowania w tym przepisie nie są przeszkody procesowe, lecz 117
przeszkody faktyczne uniemożliwiające toczenie postępowania karnego. Powołany przepis stwierdza że przyczynami zawieszenia postępowania są długotrwałe przeszkody uniemożliwiające prowadzenie postępowania, a szczególnie: a) b) c)
Niemożność ujęcia oskarżonego Choroba psychiczna oskarżonego Inna ciężka choroba oskarżonego.
Istotną przesłanką wszystkich przyczyn powodujących zawieszenie postępowania jest ich charakter długotrwały. Postanowienie o zawieszeniu postępowania przygotowawczego wydaje organ prowadzący postępowanie. Na postanowienie dotyczące zawieszenia postępowania przysługuje zażalenie. Zawieszenie
nie oznacza jednak zupełnego bezruchu w postępowaniu. W okresie tym wolno dokonywać niektórych czynności np.: a) Wolno dokonywać niektórych czynności w celu zabezpieczenia dowodów przed ich utratą lub zniekształceniem b) Zawieszenie nie stoi na przeszkodz ie orzekaniu co do środków zapobiegawczych Decyzję o podjęciu zawieszonego postępowania wydaje prokurator w postępowaniu przygotowawczym lub sąd w postępowaniu jurysdykcyjnym.
118
DZIAŁ JEDENASTY POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE R1 ZADANIA I FUNKCJE POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO Postępowanie przygotowawcze jest pierwszym stadium procesu karnego. Poszczególne stadia procesu charakteryzują się specyficznymi zadaniami, które wręcz decydują o ich wyodrębnieniu. Każde stadium otwierają i zamykają określone w ustawie akty procesowe. Dopiero wypełnienie zadań przewidzianych dla postępowania przygotowawczego przygotowawczego pozwala na przejście procesu procesu do kolejnego stadium. stadium. Ustawodawca rozróżnia dwa tryby inicjowania procesu karnego: a) Ściganie z oskarżenia publicznego b) Ściganie z oskarżenia prywatnego Stadium postępowania przygotowawczego jest obecnie jedynie co do przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego, bowiem w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego, proces rozpoczyna się od stadium jurysdykcyjnego, po wniesieniu przez pokrzywdzonego aktu oskarżenia do sądu. W ustawowym unormowaniu stadium postępowania przygotowawczego można wyróżnić dwie różnice: a) Pierwsza zakłada że jednym z podstawowych celów tego stadium procesu jest wszechstro nne wyjaśnienie sprawy i zebranie materiału dowodowego. b) Druga zawęża cel tego stadium do wstępnego zbadania sprawy, by możliwe było podjęcie decyzji, czy podejrzenie popełnienia przestępstwa jest uzasadnione, kogo należy postawić w stan oskarżenia przed sądem i jakie wnioski dowodowe należy zgłosić sądowi.
Zadania postępowania przygotowawczego art. 297 KPK: 1. Ustalenie czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi o n przestępstwo 2. Wykrycie i w razie potrzeby ujęcie sprawcy 3. 4. 5.
Zebranie danych Wszechstronne wyjaśnienie okoliczności sprawy, ustalenie osób pokrzywdzonych i rozmiarów szkody
Zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów dla sądu tak aby rozstrzygnięcie r ozstrzygnięcie nastąpiło na pierwszej rozprawie głównej
Należy dążyć do wyjaśnienia wyjaśnienia okoliczności które sprzyjały popełnieniu popełnieniu czynu.
Przepisy KPK mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby: a) Sprawca został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna nie poniosła tej odpowiedzialności b) Przez trafne zastosowanie środków przewidzianych w prawie karnym oraz ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa zostały osiągnięte zadania postępowania karnego nie tylko w zwalczaniu przestępstw, lecz również w zapobieganiu im oraz o umacnianiu poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego i nteresy pokrzywdzonego c) Zostały uwzględnione prawnie chronione interesy d) Rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie Zadanie to polega na upewnieniu się czy określone zdarzenie faktyczne nastąpiło, czy został popełniony czyn zabr oniony oraz czy ów czyn wyczerpuje znamiona przestępstwa określonego w PK. losach postępowania. W razie niewykrycia sprawcy 2. Niewypełnienie tego zadania przesądza o dalszych losach popełnionego przestępstwa postępowanie należy umorzyć. Natomiast w przypadkach ust alenia osoby sprawcy popełnionego przestępstwa, lecz niemożliwości jego ujęcia, dojdzie do zawieszenia postępowania, a poszukiwanie poszukiwanie sprawcy będzie kontynuowane. kontynuowane. 1.
3. 4.
Chodzi tutaj o zebranie odpowiednich danych o o sobie podejrzanego Chodzi tutaj o te wszystkie okoliczności które są istotne dla rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności
określonej osoby za zarzucane jej przestępstwo. przestępstwo. Chodzi nie tylko o ustalenie czasu, czasu, miejsca, sposobu popełnienia przestępstwa oraz jego skutków, ale także okoliczności decydujących o umyślności bądź też nieumyślności, o formie popełnienia, o okolicznościach ewentualnie wyłączających 119
odpowiedzialność karną lub ją ograniczających, takich jak obrona konieczna, SWK, niepoczytalność, lub poczytalność ograniczona, stopniu społecznej szkodliwości czynu zgodnie z okolicznościami wskazanymi w art. 115 par 2 KK oraz wiele innych, mających znaczenie dla rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności w konkretnej sprawie. 5. Wszystkie pozostałe zadania postępowania przygotowawczego mogą być zrealizowan e w drodze postępowania dowodowego. Decyzja kończąca stadium postępowania przygotowawczego może być podjęta i oparta wyłącznie na materiale dowodowym zgromadzonym oraz utrwalonym w tym stadium. Sąd pierwszej instancji do którego sprawa została skierowana po zakończeniu postępowania przygotowawczego może na podstawie zebranego i utrwalonego materiału dowodowego dokonań wstępnego badania sprawy jeszcze przed wyznaczeniem rozprawy głównej. Dowody zebrane i utrwalone są bardzo często wykorzystywane przez sąd w toku rozprawy głównej lub posiedzenia, a także mogą stanowić stanowić podstawę wydania wydania wyroku nakazowego. Wykorzystanie przez sąd materiału dowodowego staje się szczególnie wyraziste w grupie czynności dowodowych o charakterze niepowtarzalnym, a więc takich których ponowienie w stadium postępowania sądowego nie będzie już możliwe.
Ograniczenia zakresu przeprowadzonych czynności w postępowaniu przygotowawczym art. 335 par 2 prokurator lub inny uprawniony organ może umieścić w akcie oskarżenia wniosek o wydanie w yroku skazującego i orzeczenie uzgodnionych z oskarżonym kary lub środka karnego za występek zagrożony karą nieprzekraczającą 10 lat pozbawienia wolności bez przeprowadzenia rozprawy, jeżeli okoliczności popełnienia czynu nie budzą wątpliwości, a postawa oskarżonego wskazuje że cele postępowania zostaną osiągnięte, a w świetle zebranych dowodów wyjaśnienia podejrzanego nie budzą wątpliwości, dalszych czynności dowodowych w postępowaniu przygotowawczym można nie przeprowadzać. Przeprowadza się jednak czynnoś ci, co do których zachodzi niebezpieczeństwo, że nie będzie można ich przeprowadzić na rozprawie.
Art. 324h KPK - przewiduje możliwość ograniczenia zakresu prowadzonego dochodzenia – dochodzenie może ograniczyć się do ustalenia, czy zachodzą wystarczające podstawy do wniesienia aktu oskarżenia lub innego zakończenia postępowania. Za obowiązkowe uznaje jednak ustawodawca następujące czynności: – regulują instytucję przedstawienia zarzutów podejrzanemu a) Art. 313 i 314 KPK – regulują – reguluje instytucję zamknięcia b) Art. 321 KPK – reguluje c) Przesłuchanie podejrzanego oraz pokrzywdzonego d)
Niepowtarzalne
Można wyróżnić dwie podstawowe funkcje tego stadium: – polega ona na przygotowaniu sprawy, by możliwe było podjęcie a) Funkcja przygotowawcza – polega właściwej decyzji o zakończeniu postępowania przygotowawczego, opartej na zgromadzonym w tym stadium procesu materiale dowodowym. W razie zaś skierowania sprawy do sądu pierwszej instancji umożliwia dokonanie przez ten sąd wstępnej kontroli wniesionej skargi oraz merytoryczne rozpoznanie danej sprawy na rozprawie głównej lub posiedzeniu. b) Funkcja profilaktyczna – art. 2 par 1 KPK; jednym z zadań postępowania karnego jest także zapobieganie przes tępstwom. Art. 297 par 2 KPK; w postępowaniu przygotowawczym należy dążyć do wyjaśnienia okoliczności, które sprzyjały popełnieniu czynu. Realizacja tej funkcji jest ściśle związana z instytucją określoną jako tzw. Sygnalizacja.
R2 WSZCZĘCIE POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO podstawą wszczęcia śledztwa lub dochodzenia jest uzasadnione podejrzenie popełnienia Art. 303 325 KPK – podstawą przestępstwa: a) Aby doszło do wszczęcia postępowania, ustawodawca nie wymaga pewności, aby popełniono przestępstwo przestępstwa, lecz podejrzenie to musi być być uzasadnione b) Nie wystarcza pode jrzenie popełnienia przestępstwa, Ustawodawcy chodzi tu o to by z jednej strony nie podejmowano zbyt pochopnie decyzji o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, a z drugiej strony by w uzasadnionych przypadkach taka de cyzja była podejmowana. Ułatwieniem w tym jest przewidziana konstrukcja czynności sprawdzających, pozwalająca na upewnienie się w sprawie zasadności decyzji o wszczęciu. Jest to instrument ważny w wymiarze praktycznym.
120
Można stwierdzić że jeśli na kanwie określonego zdarzenie faktycznego można zbudować kilka wersji ujmujących przebieg tego zdarzenia i jeśli choćby jedna z tych poprawnie zbudowanych wersji wskazuje na możliwość popełnienia przestępstwa, należy przyjąć, że zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa. Jeżeli potwierdzenie znajdzie wersja że przestępstwa nie popełniono należy postępowanie przygotowawcze umorzyć. Jeśli zaś potwierdzi się wersja że przestępstwo popełniono, śledztwo lub dochodzenie będzie kontynuowane i będą realizo wane zadania wyznaczone dla tego stadium procesu. Śledztwo lub dochodzenie może i powinno być wszczęte tylko wtedy, kiedy można przyjąć hipotezę, że popełniono przestępstwo, a hipoteza ta znajduje oparcie w wiadomościach dotyczących określonego zdarzenia faktycznego. Podejrzenie popełnienia przestępstwa musi być uzasadnione. Materiał uzasadniający wszczęcie postępowania stanowi to co określamy jako podstawę faktyczną. Prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa musi obejmować sam czyn, wypełnieni e znamion nadających temu czynowi charakter przestępstwa oraz to że jego karalność nie jest wyłączona. wyłączona.
ŹRÓDŁA INFORMACJI O PRZESTĘPSTWIE W niektórych sytuacjach źródło informacji będzie bardziej pewne pewne w innych mniej. Zgodnie z przepisem art. 304 KPK każdy dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, ma społeczny obowiązek zawiadomienia o tym prokuratora lub policję. Jeżeli zachodzi uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby zawiadamiającej zawiadamiającej lub osoby dla niej najbliższej w związku z czynnością zawiadomienia o popełnionym przestępstwie, może ona zastrzec dane dotyczące miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości prokuratora. Pisma procesowe doręcza się wówczas do instytucji, w której osoba ta jest zatrudniona lub pod inny wskazany przez nią adres. Obowiązek zawiadomienia na charakter jedynie społeczny w tym znaczeniu, że jego niewypełnienie nie grozi żadnymi konsekwencjami prawnymi, a w szczególności nie naraża osoby na odpowiedzialność karną. Od tej reguły ustawodawca wprowadza jednak pewne odstępstwo, przewidując w art. 240 KK, prawny obowiązek zawiadomienia o niektórych kategoriach przestępstw, którego niewypełnieni e grozi odpowiedzialnością karną osoby za niezawiadomienie. Są to następujące kategorie przestępstw: a) b) c) d) e) f) g) h) i) j)
Zabójstwo w ramach dyskryminacji Zamach na byt RP Zamach na organ konstytucyjny RP Szpiegostwo Zamach na Prezydenta RP
Zamach na siły zbrojne RP Zabójstwo Sprowadzenie katastrofy Uprowadzenie i porwanie Wymuszenie terrorystyczne
Prawny obowiązek zawiadomienia spoczywa na instytucjach państwowych i samorządowych, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu . Instytucje te są zobowiązane do przedsięwzięcia niezbędnych czynności do czasu przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa. O prawnym obowiązku zawiadomienia należy także mówić po stronie organów inspekcji i kontroli które w wyniku swoich działań ujawniają fakt popełnienia przestępstwa. Także sąd w określonej sytuacji będzie musiał wypełnić obowiązek zawiadomienia, stwierdzając np. w toku prowadzonego postępowania przestępstwo w postaci złożenia fałszywych zeznań czy też pr óby przekupstwa sędziego lub ławnika. Zawiadomienia pochodzące od pokrzywdzonego i to zarówno zarówno osób fizycznych, jak i osób prawnych, a także jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, których dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Pokrzywdzony składając zawiadomienie o 121
popełnionym przestępstwie, domaga się odpowiedniej reakcji organów państwa powołanych do ścigania przestępstw na doznaną doznaną przez siebie krzywdę. Domaga Domaga się on od organów państwa państwa ochrony te go dobra.
Zawiadomienie anonimowe, a zatem takie, których autor nie jest znany organowi. Anonimy, nie zawierające prawdziwej informacji, najczęściej związane z tym by komuś dokuczyć, zaszkodzić, próbować doprowadzić do wszczęcia postępowania przygotowawczego. Z drugiej zaś strony są anonimy zawiadamiające o popełnieniu przestępstwa, zgodnie z rzeczywistością, ale ich autor pragnie od początku zachować anonimowość. Zawiadomienie takie powinno być sprawdzone i jeżeli w drodze tych czynności znajdzie potwierdzenie, będzie podstawą do wszczęcia wszczęcia postępowania przygotowawczego. przygotowawczego. Zawiadomienia są także zróżnicowane co do formy przekazywania ich organów ścigania. Może to być forma pisemna, ustna lub telefoniczna. Przepis art. 143 pkt.1 KPK przewiduje, że przyjęcie prz yjęcie ustnego zawiadomienia o przestępstwie wymaga spisania protokołu. Sporządza się wspólny protokół z prz yjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie i przesłuchania w charakterze świadka osoby zawiadamiającej. W protokole takim można ponadto zamieścić także wniosek o ściganie.
Samooskarżenie, a więc sytuacja, kiedy to sprawca przestępstwa sam zgłasza organowi ścigania fakt popełnienia określonego czynu. Sytuacje takie zdarzają się w praktyce i czasami dotyczą bardzo poważnych przestępstw. Jeśli będzie będzie to ustne zawiadomienie, należy spisać z tej czynności czynności protokół. Źródłem informacji może być artykuł prasowy, audycja radiowa lub telewizyjna, w szczególności materiał o charakterze reportażu, przedstawiający zdarzenie wskazujące na zaistnienie przestępstwa. Fakt popełnienia przestępstwa może zostać także ujawniony w drodze ustaleń własnych organów o rganów ścigania. Może się np. okazać że zostało popełnione jeszcze jakieś inne przestępstwo. Nade wszystko chodzi o informacje uzyskane w drodze czynności operacyjno – rozpoznawczych. Podstawą prawną dla dokonywania tych czynności są przepisy ustaw, które zwykło się określać zbiorczo jako tzw. Prawo policyjne oraz przepisy rozporządzeń wykonawczych wydane na podstawie tych ustaw. Czynności operacyjno – rozpoznawcze to nie tylko czynności dokonywane w związku z popełnieniem konkretnego przestępstwa, lecz także czynności, które służą gromadzeniu, rejestrowaniu, dokumentowaniu i analizowaniu wielu różnych informacji w celu rozpoznania zagrożeń przestępczością. Są one często wykorzystywane jako forma upewnienia się czy istnieje podstawa do podjęcia decyzji o wszczęciu postępowania przygotowawczego. Są one czasami prowadzone równolegle z czynnościami procesowymi prowadzonymi w toczącym się już postępowaniu przygotowawczym. Są one prowadzone po zakończeniu postępowania przygotowawczego. W takim przypadku wyczerpanie wszelkich możliwości procesowych i konieczność umorzenia postępowania nie może oznaczać definitywnego zakończenia działań zmierzających do wykrycia sprawcy. Niekiedy, pomimo zakończenia postępowania przygotowawczego, czynności operacyjno – rozpoznawcze będą prowadzone przez długi okres, a ich intensywność i zakres będą znaczne. Czynności operacyjno – rozpoznawcze – rozpoznawcze nie są czynnościami procesu karnego. Nie mają charakteru czynności procesowych, a podstawą ich przeprowadzenia pr zeprowadzenia nie są przepisy KPK. Regułą jest że jeśli j eśli informacje uzyskane w trybie czynności operacyjno – rozpoznawczych służb policyjnych mają być wykorzystane dowodowo w postępowaniu karnym, muszą być przekształcone w dowody za pomocą czynności procesowych. Niekiedy jednak wprost z przepisów ustaw tworzących podstawę prawną prowadzenia czynności operacyjno – rozpoznawczych, wynika że niektóre materiały uzyskane w drodze takich czynności mogą być wykorzystane w procesie karnym.
CZYNNOŚCI SPRAWDZAJĄCE Mają one zapobiegać bezpodstawnemu wszczynaniu postępowania przygotowawczego. – czynności sprawdzające są dokonywane przed wszczęciem postępowania przygotowawczego. Art. 307 KPK – czynności Nie są one przeprowadzane w już toczącym się postępowaniu karnym. W razie zaś stwierdzenia, po ich przeprowadzeniu, że nie ma podstaw do prowadzenia postępowania przygotowawczego, nie podejmuje się decyzji o umorzeniu, lecz o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego. Postępowanie bowiem nie zostało jeszcze wszczęte, a czynności sprawdzające zmierzały do stwierdzenia, czy istnieje podstawa do tego, by nastąpiło wszczęcie śledztwa lub dochodzenia.
122
Trzy formy postępowania sprawdzającego: a) Zażądanie uzupełnienia w wyznaczonym terminie danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie b) Uzupełnienie danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie przez przesłuchanie w c harakterze świadka osoby zawiadamiającej. c) Dokonanie sprawdzenia faktów przez sam organ, z reguły w drodze czynności operacyjno – rozpoznawczych.
W postępowaniu sprawdzającym nie przeprowadza się: a) Dowodu z opinii biegłego b) Czynności wymagających spisania protokołu, z wyjątkiem przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie lub wniosku o ściganie oraz przesłuchanie w charakterze świadka osoby zawiadamiającej o przestępstwie. Postępowanie to nie powinno trwać dłużej niż 30 dni od otrzymania zawiadomienia o przestępstwie. Najpóźniej w terminie 30 dni od otrzymania zawiadomienia powinno być wydane postanowienie o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia albo o odmowie wszczęcia. Termin wskazany dla czynności sprawdzających ma charakter instrukcyjny, a postanowienie o wszczęciu lub odmowie wszczęcia wydane po upływie 30 dni od zawiadomienia pozostaje skuteczne. Jeżeli osoba lub instytucji, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie, nie zostanie w ciągu 6 tygodni powiadomiona o wszczęciu albo odmowie wszczęcia śledztwa, czyli stwierdzić można brak reakcji organu państwa na złożone zawiadomienie, może wnieść zażalenie do prokuratora nadrzędnego albo powołanego do nadzoru nad organem, któremu złożono zawiadomienie. Przy sprawdzeniu informacji własnej odpada możliwość przesłuchania zawiadamiającego w charakterze świadka, którego tu po prostu nie ma, oraz nieograniczania organu ścigania 30 – dniowym terminem na dokonanie sprawdzenia, obowiązujących przy sprawdzaniu zawiadomienia o przestępstwie.
POSTANOWIENIE O WSZCZĘCIU ŚLEDZTWA LUB DOCHODZENIA Przepisy art. 303 i 325a KPK stanowią że jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, wydaje się z urzędu lub na skutek zawiadomienia o przestępstwie postanowienie o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia. Postanowienie takie musi określać czyn oraz jego kwalifikacje prawną. Wydanie tego postanowienia rozpoczyna pierwszą fazę postępowania przygotowawczego, określoną jako postępowanie w sprawie (In rem). Konieczność wskazania kwalifikacji prawnej czynu w postępowa niu o wszczęciu podkreśla to, że śledztwo lub dochodzenie wszczęto o czyn wyczerpujący znamiona określonego przestępstwa, inaczej mówiąc będący w naszym systemie prawnym przestępstwem. Postanowienie o wszczęciu śledztwa wydaje prokurator. Jeśli do policji lub innego organu ścigania wpłynie zawiadomienie o przestępstwie, które wymaga prowadzenia postępowania przygotowawczego w formie śledztwa albo też policja lub inny organ dysponuje danymi świadczącymi o popełnieniu takiego przestępstwa, przekazuje je niezwłocznie prokuratorowi, bo tylko on może wydać postanowienie o wszczęciu śledztwa. Uprawnienia policji przysługują także: a) Organom Straży Graniczne albo ABW, CBA b) Innym organom przewidzianym w przepisach szczególnych np. Żandarmerii Wojskowej o wszczęciu dochodzenia wydaje prowadzący postępowanie przy czym może ono zostać zamieszczone w protokole (protokół z przyjęcia ustnego zawiadomienie o przestępstwie i przesłuchania w charakterze świadka osoby zawiadamiającej) nie wymaga ono uzasadnienia. Postanowienie o wszczęciu dochodzenia może zawierać uzasadnienie, zaś w sytuacji, kiedy nie dochodzi do sporządzenia protokołu przewidzianego w przepisie art. 304a KPK albo nawet kiedy jest on sporządzony, postanowienie o wszczęciu musi lub może być sporządzone odrębnie. Postanowienie
Podstawowym organem prowadzącym większość dochodzeń jest policja. Zgodnie z art. 325e par 3 KPK nie jest wymagane powiadomienie prokuratora o wszczęciu dochodzenia.
Art. 326 KPK - stanowi że prokurator sprawuje nadzór nad postępowaniem p rzygotowawczym w zakresie w jakim go sam nie prowadzi a ponadto może także objąć nadzorem postępowanie o którym mowa w art. 307 KPK
123
(post. sprawdzające). W art. 326 par 2 KPK zobowiązuje się prokuratora do czuwania nad prawidłowym i sprawnym przebiegiem ca łego nadzorowanego przez siebie postępowania. Ustawodawca akcentuje obowiązek wydania postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia bądź też postanowienia o odmowie wszczęcia niezwłocznie po otrzymaniu zawiadomienia o przestępstwie. Chodzi o reakcję niezwłoczną organu państwa powołanego do ścigania przestępstw na zawiadomienie. Reakcja ta może być następująca: a) Wydanie postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia b) Prowadzenie postępowania sprawdzającego c) Wydanie postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania Obowiązek niezwłocznego podjęcia decyzji o wszczęciu lub o odmowie wszczęcia pozostaje aktualny także po zakończeniu postępowania sprawdzającego. Wszelka zwłoka stwarza ryzyko zatarcia dowodów i inne ujemne następstwa dla postępowania karnego. Tylko prokurator może podjąć decyzje o wszczęciu postępowania przygotowawczego w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego. Nie oznacza to jednak że w takim dochodzeniu wszystkie czynności musi przeprowadzić osobiście, może bowiem zlecić je policji. Tylko T ylko prokurator może podjąć decyzję o ewentualnym skierowaniu takiej sprawy do sąd u, po sporządzeniu skargi.
FAKTYCZNE WSZCZĘCIE POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO W określonej w kodeksie sytuacji może nastąpić faktyczne wszczęci e postępowania przygotowawczego, nie poprzedzone wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa bądź dochodzenia. Rozwiązanie to można określić mianem: czynności procesowych nie cierpiących zwłoki: czyli dochodzeniem w niezbędnym zakresie, inaczej dochodzeniem zabezpieczającym. zabezpieczającym. Czynności takie można przeprowadzić w każdej sprawie. Zespół takich czynności przeprowadza się w granicach koniecznych dla zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem. Przeprowadzenie takich czynności jest uzależnione od spełnienia dwóch warunków: a) Zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa b) Wypadek nie cierpiący zwłoki Wszczęciu postępowania przygotowawczego następuje w momencie dokonania pierwszej czynności procesowej . Mogą one być dokonywane tylko w ciągu 5 dni od dnia przeprowadzenia pierwszej czynności. Czas trwania śledztwa lub dochodzenia liczy się od dnia pierwszej czynności przeprowadzonej w tym trybie. Są to już czynności podjęte w rozpoczętym postępowaniu karnym, a zatem ich czas przeprowadzania kodeks zalicza do czasu trwania śledztwa lub dochodzenia. Prokurator lub policja są uprawnione w każdej sprawie do przeprowadzenia czynności procesowych nie cierpiących zwłoki. Po przeprowadzeniu tych czynności, w sprawach, w których przeprowadzenie śledztwa jest obowiązkowe, prowadzący postępowanie przekazuje sprawę niezwłocznie prokuratorowi. W przypadkach stwierdzenia braku podstaw do wydania już formalnej decyzji o wszczęciu w postaci postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia należy wydać postanowienie o umorzeniu, a nie postanowienie odmawiające wszczęcia postępowania.
Przykładowe czynności które mogą być przeprowadzone art. 308 KPK: a) Dokonanie oględzin b) c)
Przeszukanie
W stosunku do osoby podejrzanej (oględziny ciała, badania połączone z naruszeniem integralności ciała, pobranie odcisków, fotografowanie, okazanie) d) Inne niezbędne czynności, np. pobranie krwi, włosów, wydzielin e) Możliwe jest także zatrzymanie osoby podejrzanej Dopuszczalne jest przesłuchanie osoby podejrzanej w cha rakterze podejrzanego przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów, jeżeli zachodzą warunki do sporządzenia takiego postanowienia. Przesłuchanie musi rozpocząć się od informacji o treści zarzutu. W sprawach, w których prowadzenie śledztwa jest obowiązkowe, najpóźniej w ciągu 5 dni od dnia przesłuchania wydaje się postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo w razie braku warunków do jego sporządzenia, umarza się postępowanie w stosunku do osoby przesłuchanej. 124
ODMOWA WSZCZĘCIA ŚLEDZTWA LUB DOCHODZENIA Postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia zostanie wydane wówczas, kiedy organ państwa powołany do ścigania przestępstw nie znajduje podstaw do wszczęcia. Podjęcie takiej decyzji może nastąpić po złożeniu zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa, gdy dane zawarte w zawiadomieniu nie uzasadniają podejrzenia popełnienia przestępstwa, przestępstwa, a także i później po przeprowadzeniu przeprowadzeniu czynności czynności sprawdzających. Okolicznościami uniemożliwiającymi wszczęcie postępowania przygotowawczego są okoliczności wskazane w przepisie art. 17 KPK. Są to przeszkody procesowe i w razie ich wystąpienia ustawodawca zakazuje wszczynania postępowania.
Przeszkody procesowe : a) Czynu nie popełniono b) Brakuje danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie popełnienia czynu Postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa wydaje prokurator albo policja, przy c zym postanowienie wydane
przez policje wymaga zatwierdzenia przez prokuratora. Postanowienie o odmowie wszczęcia dochodzenia wydaje organ uprawniony do prowadzenia dochodzenia, wymagane jest jednak jego zatwierdzenie przez
prokuratora. Postanowienie o odmowie wszczęcia dochodzenia może być b yć zamieszczone w protokole o którym mowa w art. 304a KPK. i nie wymaga uzasadnienia.
O odmowie wszczęcia zawiadamia się osobę lub instytucję państwową, samorządową lub społeczną, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie, oraz ujawnionego pokrzywdzonego, z pouczenia o przysługujących im uprawnieniach. Pokrzywdzonemu oraz instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej przysługuje zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia. Uprawnionym do złożenia zażalenia przysługuje prawo przejrzenia akt. Jeżeli osoba lub instytucja która złożyła zawiadomienie o przestępstwie, nie zostanie w ciągu 6 tygodni powiadomiona o wszczęciu albo odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, może wnieść zażalenie do prokuratora nadrzędnego albo powołanego powołanego do nadzoru nad organem, organem, któremu złożono zawiadomienie. zawiadomienie.
R3 FORMY POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO
ŚLEDZTWO Różnice między śledztwem a d ochodzeniem: a) b) c) d) e) f)
Kategoria czynów
Organów prowadzących postępowanie Czasu trwania
Co do zakresu przeprowadzonych czynności Nadzoru sprawowanego przez prokuratora
Uproszczenia formy niektórych czynności w dochodzeniu
Śledztwo i dochodzenie stanowią dwie wyodrębnione formy postępowania przygotowawczego, które mimo wielu różnic, nie różnią się określeniem zadań, które mają wypełnić oraz swoim wewnętrznym układem.
Rozróżniamy śledztwo: – mamy do czynienia w tych przypadkach, kiedy to sam ustawodawca zdecydował, zdecydował, że a) Obligatoryjne – mamy postępowanie przygotowawcze przygotowawcze musi być prowadzone bezwzględnie bezwzględnie w formie śledztwa. – mamy do czynienia w tych przypadkach, kiedy prokurator w sprawie o czyn będący b) Fakultatywne – mamy występkiem, co do którego prowadzone jest dochodzenie, tak postanowi ze względu na wagę lub zawisłość sprawy. Śledztwo prowadzi się w sprawach: a) Należących do SO b) O występki – gdy osobą podejrzaną jest sędzia, prokurator, funkcjonariusz policji, ABW, AW, S KW, SWW, LUB CBA.
125
O występki – gdy osobą podejrzaną jest funkcjonariusz Służby Granicznej, Żandarmerii Wojskowej, finansowego organu postępowania przygotowawczego w zakresie spraw należących do właściwości tych organów lub o występki popełnione przez tych funkcjonariuszy w związku z wykonywaniem czynności służbowych. pro wadzi się dochodzenia d) O występki w których nie prowadzi e) O występki w których prowadzi się dochodzenie, jeżeli prokurator tak postanowi ze względu na wagę lub zawiłość sprawy. c)
Dochodzenia nie wolno prowadzić: a) Wobec podejrzanego który jest nieletni, głuchy, niemy, niewidomy lub biegli psychiatrzy powołani do wydania opinii w sprawie stwierdzą w toku dochodzenia, że poczytalność podejrzanego w chwili popełnienia czynu lub w czasie czasie postępowania jest wyłączona wyłączona albo w znacznym stopniu ograniczona. ograniczona. b) Wobec pozbawionego wolności w tej lub innej sprawie. c) W sprawach o występki enumeratywnie wskazane w art. 325b par 2 KPK d) W sprawach o występki wskazane w art. 325b pkt. 1 i 3 jeżeli wartość przedmiotu przestępstwa lub szkoda przekracza 100 000 zł. e) W sprawach o występki należące do wartości rzeczowej sądu rejonowego , lecz zagrożone karą przekraczającą 5 lat pozbawienia pozbawienia wolności Jeżeli prokurator wszczął śledztwo może powierzyć policji: a) Przeprowadzenie śledztwa w całości b) Przeprowadzenie śledztwa w określonym zakresie c) Dokonanie poszczególnych czynności śledztwa O zakresie powierzenia decyduje prokurator, uwzględniając konkretne okoliczności sprawy. Policja jednak może dokonać innych czynności, jeżeli wyłoni się tak a potrzeba.
Zgodnie z art. 311 par 3 KPK - powierzenie przez prokuratora nie może obejmować czynności związanych z przedstawieniem zarzutów, zmianą lub uzupełnieniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów oraz zamknięciem śledztwa. Prokurator zawsze może zastrzec do osobistego przeprowadzenia jakąkolwiek czynność śledztwa, zaś w szczególności czynności wymagające postanowienia, związane z przedstawieniem zarzutów, zmianą postanowienia o przedstawieniu przedstawieniu zarzutów lub zamknięciem śledztwa. śledztwa. Śledztwo powinno być ukończone w ciągu 3 miesięcy od jego wszczęcia. Przedłużenie czasu trwania śledztwa unormowane jest w przepisie art. 310 par 2 KPK. Zgodnie z nim, w uzasadnionych wypadkach okres śledztwa może być przedłużony na dalszy czas oznaczony przez prokuratora nadzorującego śledztwo lub prokuratora bezpośrednio przełożonego wobec prokuratora, który prowadzi śledztwo, nie dłuższy jednak niż rok. W szczególnie uzasadnionych wypadkach właściwy prokurator bezpośrednio przełożony wobec prokuratora nadzorującego lub prowadzącego śledztwo może przedłużyć okres na dalszy czas oznaczony.
Przedłużenia śledztwa w uzasadnionych wypadkach dokonuje więc: a) Prokurator nadzorujący śledztwo w przypadku powierzenia prowadzenia śledztwa policji nad prokuratorem prowadzącym śledztwo śledztwo b) Prokurator bezpośrednio przełożony nad prokuratorem Uprawniony prokurator w przypadkach przedłużenia czasu trwania śledztwa zarówno w granicach roku jak i powyżej roku może parokrotnie ten czas przedłużać, zawsze jednak oznaczając termin przedłużenia. KPK KP K nie określa maksymalnego czasu trwania śledztwa.
DOCHODZENIE Znajduje zastosowanie w sprawach o przestępstwa należące do właściwości rzeczowej SR: a) Zagrożone karą nie przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności; w przypadku przestępstw przeciwko mieniu tylko wówczas, gdy wartość przedmiotu przestępstwa albo szkody wyrządzona lub grożąca nie przekracza 100 000 złotych b) c)
Przewidziane w art. 159 i 262 par 2 KK Przewidziane w art. 279 KK, art. 286 par 1 i 2 oraz art. 289 par 2 gdy wartość przedmiotu przestępstwa albo szkody wyr ządzona lub grożąca nie przekracza 100 000 złotych 126
Ograniczenia co do możliwości prowadzenia postępowania przygotowawczego w formie dochodzenia: a)
Przepis art. 325c KPK zakazuje prowadzenia dochodzenia wobec podejrzanego pozbawionego
wolności w tej lub innej sprawie, chyba że zastosowano zatrzymanie lub tymczasowe aresztowanie wobec sprawcy ujętego na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem. b) Nie wolno prowadzić także dochodzenia, jeżeli zachodzą okoliczności wymienione w art. 79 KPK (podejrzany jest głuchy, nieletni, niemy lub niewidomy, zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności) c) Ze względu na to że dochodzenie charakteryzuje się wieloma uproszczeniami które ograniczają gwarancje podejrzanego, ustawodawca uznał że w pewnych sytuacjach prowadzenie dochodzenia jest niedopuszczalne d)
Dotyczące regulacji zawartych w art. 325b pkt. 1 KPK. Stworzono tu dość szeroki katalog przestępstw wskazanych w KK co do których pro wadzenie dochodzenia jest wykluczone.
Zasadniczym organem prowadzącym dochodzenie jest policja. Poza nią dochodzenie może prowadzić: a) Straż Graniczna, ABW, CBA b) Organy których uprawnienia wynikają z ustaw szczególnych oraz rozporządzenia MS wydanego w oparciu o delegację ustawową zawartą w art. 325d KPK. Wszystkie te organy (poza policją) są uprawnione do prowadzenia dochodzenia tyko o ściśle określone czyny.
Uprawnienie z mocy ustaw szczególnych przysługuje: a) Strażnikom leśnym, nadleśniczym, zastępcą nadleśniczego, inżynierom nadzoru, leśniczym i podleśniczym – jeżeli – jeżeli przedmiotem przestępstwa jest drewno pochodzące z lasów stanowiących własność Skarbu Państwa. – o przestępstwa których przedmiotem jest zwierzyna b) Strażnikom Państwowej straży łowieckiej – o W rozporządzeniu MS wymienia się następujące organy: a) Inspekcja Handlowa – w sprawach o ogólnym bezpieczeństwie produktów, o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi b) Państwowa Inspekcja Sanitarna – w sprawach o bezpieczeństwie żywności i żywienia, o substancjach i preparatach chemicznych
– o rachunkowość Urzędy skarbowe i inspektorzy kontroli skarbowej – o Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej – prawo telekomunikacyjne e) Straż graniczna
c) d)
Uprawnionym do prowadzenia dochodzenia jest prokurator i wówczas wykluczone jest prowadzenie dochodzenia przez Policję lub inny uprawniony organ.
Dochodzenie powinno być ukończone w ciągu 2 miesięcy. Jednak prokurator może przedłużyć ten okres do 3 miesięcy, a w wypadkach szczególnie uzasadnionych na dalszy czas oznaczony. Przedłużenie czasu trwania dochodzenia może być parokrotne, a ustawodawca nie określa maksymalnego czasu trwania dochodzenia.
– możliwość zrezygnowania z niektórych czynności dochodzenia. Art. 325h KPK – możliwość Dochodzenie można ograniczyć do ustalenia, czy zachodzą wystarczające podstawy do wniesienia aktu oskarżenia lub innego zakończenia postępowania. Ograniczenie zakresu czynności nie ma charakteru obligatoryjnego, a o skorzystaniu z takiej możliwości decyduje organ prowadzący dochodzenie. Inne określenie to dochodzenie skrócone. Ustawodawca nakazuje jednak przeprowadzenie w ta kim dochodzeniu czynności: a) Przewidzianych w art. 313 i 314 KPK – przedstawienie zarzutów – instytucja zamknięcia b) W art. 321 KPK – instytucja c) Przesłuchanie podejrzanego i pokrzywdzonego d) Przeprowadzenie i utrwalenie w protokołach czynności których nie będzie
można powtórzyć
Utrwalenie innych czynności dowodowych następuje w formie protokołu ograniczonego do zapisu najbardziej istotnych oświadczeń osób biorących udział w czynności. Taki protokół ma zatem formę uproszczoną, a przepis art. 148 par 2 KPK zdanie pierwsze nie stosuje się.
127
Dochodzenie rejestrowe – jeżeli dane uzyskane w toku czynności o których mowa w art. 308 KPK lub prowadzonego przez okres co najmniej 5 dni dochodzenia nie stwarzają dostatecznych podstaw do wykrycia sprawcy w drodze dalszych czynności procesowych, można wydać postanowienie o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw. Na postanowienie takie przysługuje zażalenie, a policja po wydaniu postanowienia o umorzeniu, na podstawie odrębnych przepisów, prowadzi czynności w celu w ykrycia sprawcy i uzyskaniu dowodów. Jeżeli takie działania ujawnią dane pozwalające na wykrycie sprawcy, policja wydaje postanowienie o podjęciu na nowo dochodzenia, a zatem będzie ono kontynuowane i przeprowadzane będą czynności procesowe. W takim przypadku, art. 305 par 4 KPK stosuje się odpowiednio, co oznacza obowiązek zawiadomienia osoby lub instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie oraz ujawnionego pokrzywdzonego. Nie stosuje się natomiast w takie j sytuacji art. 305 par 3 KPK zdanie pierwsze – nie ma obowiązku przesłania odpisu postanowienia o podjęciu na nowo dochodzenia prokuratorowi, oraz art. 327 KPK – kompetencja prokuratora do podjęcia na nowo umorzonego postępowania przygotowawczego.
R4 INSTYTUCJA PRZEDSTAWIENIA ZARZUTÓW Rozpoczyna ona drugą fazę śledztwa lub dochodzenia, fazę in personam, inaugurując postępowanie przeciwko określonej osobie. Osoba ta zostaje pociągnięta do odpowiedzialności karnej i staje się podejrzanym, a więc stroną postępowania przygotowawczego. Jeśli w prowadzonym postępowaniu przygotowawczym nie dojdzie do wykrycia sprawcy postępowania i tym samym do przedstawienia zarzutu popełnienia przestępstwa, śledztwo lub dochodzenie musi być umorzone. By przedstawić zarzut określonej osobie, musi zaistnieć co najmniej dostateczne podejrzenie, że czyn popełniła ta osoba. Wszczęcie
śledztwa lub dochodzenia oraz przedstawienie określonej osobie zarzutu popełnienia przestępstwa często dzieli większy lub mniejszy odstęp czasu, w którym są poszukiwane i przeprowadzane dowody. Są jednak i takie sytuacje kiedy te dwa fakty procesow e następują jednocześnie lub też bezpośrednio po sobie. W takich wypadkach po wydaniu postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia można przystąpić do przedstawienia zarzutu.
Jeżeli dane uzasadniają dostatecznie podejrzenie, że czyn popełniła określona osoba, należy tej osobie przedstawić zarzut popełnienia określonego przestępstwa. Zawarto w nim określenie podstawy przedstawienia zarzutów, bliżej jej jednak nie precyzując. Fakty istniejące w chwili wszczęcia śledztwa lub dochodzenia albo ustalone już po wszczęciu mają w stopniu co najmniej dostatecznym uzasadniać podejrzenie, że przestępstwo popełniła określona osoba.
Przedstawienie zarzutów składa się z pewnego ciągu czynności procesowych i to przeprowadzonych w kolejności określonej przez ustawodawcę. Zespół tych czynności jest następujący: a) Sporządzenie postanowienia o przedstawieniu zarzutów b) Niezwłoczne ogłoszenie jego treści podejrzanemu c) Przesłuchanie podejrzanego d) Pouczenie podejrzanego o prawie żądania podania mu ustnie podstaw zarzutów, a także sporządzenia uzasadnienia na piśmie. e) Doręczenie uzasadnienia podejrzanemu i ustanowionemu obrońcy w terminie 14 dni Postanowienie o przedstawieniu zarzutów musi zawierać następujące składniki: a) b) c)
Wskazanie podejrzanego
Dokładne określenie zarzucanego mu czy nu Wskazanie kwalifikacji prawnej tego czynu
Przed przystąpieniem do pierwszego przesłuchania, należy pouczyć podejrzanego o jego uprawnieniach i obowiązkach, a mianowicie o uprawnieniach do: a) Składania wyjaśnień b) Odmowy składania wyjaśnień c) d)
Odmowy odpowiedzi na pytania
Składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia 128
e) f) g)
Korzystania z pomocy obrońcy Żądania przesłuchania go z udziałem ustawionego obrońcy O obowiązkach i konsekwencjach wskazanych w art. 74, 75, 138 i 139 KPK
Pouczenie s porządzone otrzymanie.
w formie pisemnej, należy wręczyć podejrzanemu, który potwierdza podpisem jego
Podejrzany uzyskuje nie tylko informacje o stawianym mu zarzucie ale ponadto informację, że jako stronie postępowania przygotowawczego przysługują mu określone uprawnienia procesowe. Odnosi się to również do stadium postępowania przygotowawczego. Jest to spójne z prostą regułą, że ten któremu stawia się zarzut powinien mieć zagwarantowane możliwości odparcia zarzutu, a przynajmniej pewne minimum takich gwa rancji i to w każdej sytuacji, zwłaszcza w prowadzonym postępowaniu karnym, kiedy to przedstawiono osobie zarzut popełnienia czynu wyczerpującego znamiona przestępstwa. Po pouczeniu podejrzanego o przysługujących mu uprawnieniach w stadium postępowania przygotowawczego następuje czynność przesłuchania. Podejrzany ma prawo żądać podania mu ustnie podstaw zarzutów a także sporządzenia uzasadnienia na piśmie. Podejrzany i to do czasu zawiadomienia go o terminie zaznajomienia z materiałami śledztwa lub dochodzenia może takie żądanie złożyć. Uzasadnienie doręcza się podejrzanemu i ustanowionemu obrońcy w terminie 14 dni od zgłoszenia żądania, a powinno ono w szczególności wskazywać, jakie fakty i dowody zostały przyjęte za podstawę zarzutów. Nie jest wymagane sp orządzenie postanowienia o przedstawieniu zarzutów w dochodzeniu, chyba że podejrzany jest tymczasowo aresztowany. W sytuacji, kiedy nie sporządza się postanowienia o przedstawieniu zarzutów, przesłuchanie osoby podejrzanej zaczyna się od powiadomienia jej o treści zarzutu wpisanego do protokołu przesłuchania. Osobę tę od chwili rozpoczęcia przesłuchania uważa się za podejrzanego.
Treść zarzutu wpisanego do protokołu musi spełniać takie same wymagania jak określone dla postanowienia o przedstawieniu zarzutów.
Pozostałe czynności składające się na instytucję przedstawienia zrzutów muszą być w dochodzeniu przeprowadzone. Jedyna zatem różnica między kształtem instytucji przedstawienia zarzutów w śledztwie i dochodzeniu, sprowadza się wyłącznie do formy przeds tawienia zarzutu i ma ona charakter fakultatywny.
Zmiany oraz rozszerzenia zarzutów w toku prowadzonego śledztwa są następujące: a) W toku prowadzonego postępowania przygotowawczego okaże się że podejrzanemu należy zarzucić czyn nie objęty wydanym uprzednio postanowieniem o przedstawieniu zarzutów. b) Okaże się że podejrzanemu należy zarzucić czyn w postaci zmienionej w istotny sposób c) Okaże się że czyn zarzucany podejrzanemu należy zakwalifikować z surowszego przepisu. a) Ujawniono, że podejrzany popełnił jeszcze inne przestępstwo, oprócz tego, które objęte było wydanym już wcześniej postępowaniem o przedstawieniu zarzutów. b) Chodzi o ten sam czyn, ale w postaci zmienionej w istotny sposób. Nie chodzi zatem o jakąkolwiek zmianę, ale o taką, kiedy to postać czynu ulega zmianie w sposób istotny. c) Chodzi o konieczność zakwalifikowania czynu zarzucanego podejrzanemu z surowszego przepisu. Chodzi zatem jedynie o przypadek przyjęcia surowszej kwalifikacji prawnej.
R5 UPRAWNIENIA STRON I ICH PRZEDSTAWICIELI Stadium postępowania przygotowawczego w przeciwieństwie do stadium postępowania sądowego oparto na modelu procedury śledczej, w którym dominuje reguła działania z urzędu organów prowadzących śledztwo lub dochodzenie. Przeprowadzane czynności są niejawne wobec społeczeństwa, a tzw. jawność wewnętrzna jest bardzo ograniczona. Także prawo do obrony podejrzanego doznaje ograniczeń. Stronami w postępowaniu przygotowawczym są pokrzywdzony i podejrzany. W wypadkach wskazanych w ustawie określone uprawnienia przysługują również osobom nie będącym stronami.
Art. 302 KPK – przyznaje on osobom nie będącym stronami prawo wnoszenia zażaleń na postanowienia, zarządzenia oraz inne czynności procesowe naruszające ich prawo.
129
Art. 299 par 3 KPK – w czynnościach sądowych dokonywanych w postępowaniu przygotowawczym prawa strony przysługują prokuratorowi. Prawa stron nie przysługują każdemu organowi prowadzącemu śledztwo lub dochodzenie, lecz wyłącznie prokuratorowi. Podejrzany staje się stroną z momentem przedstawienia mu zarzutu popełnienia określonego przestępstwa. Decyduje o tym odpowiedni akt organu procesowego.
Być pokrzywdzonym znaczy to samo, co znajdować się w pewnym stanie faktycznym i zarazem prawnym, polegającym na tym, że dobro prawne tej osoby zostało przestępstwem naruszone lub zagrożone. Do tego by zostać pokrzywdzonym nie potrzeb żadnego kreującego aktu organu procesowego.
Podejrzany i pokrzywdzony mają prawo do: a)
Korzystania z pomocy przedstawiciela
b) c) d)
Podejrzany ma obrońcę Pokrzywdzony ma pełnomocnika
Inicjatywy dowodowej
Uczestniczenia w czynnościach śledztwa lub dochodzenia Wnoszenia zażalenia w przypadkach przewidzianych w ustawie
Na żądanie podejrzanego należy przesłuchać go z udziałem ustanowionego obrońcy, przy czym niestawiennictwo obrońcy nie wstrzymuje czynności przesłuchania. Takie żądanie podejrzany może wysunąć jedynie wtedy, kiedy obrońca został już ustanowiony. Chodzi zatem o sytuację, kiedy to obrońcę ustanowił bądź sam podejrzany bądź prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy wyznaczył mu obroń cę z urzędu. Podejrzany w każdym etapie śledztwa lub dochodzenia może zgłosić żądanie, by go przesłuchano z udziałem ustanowionego obrońcy. Wydaje się że złożenie żądania jeden raz i w rezultacie przesłuchanie podejrzanego z udziałem ustanowionego obrońcy wyczerpuje jego uprawnienie procesowe przewidziane w art. 301. Celowe będzie uwzględnienie ponownego żądania zgłaszanego przez podejrzanego np. w sytuacji, kiedy poprzednio obrońca z usprawiedliwionych powodów był nieobecny w czasie przesłuchania lub też podejrzany informuje , że tym razem pragnie złożyć wyjaśnienia, a poprzednio odmawiał ich złożenia czy też, iż pragnie złożyć wyjaśnienia pełniejsze od złożonych uprzednio. Zarazem konstytucja ta stanowi zabezpieczenia prawidłowości czynności procesowej przeprowadzonej w toku śledztwa lub dochodzenia w postaci przesłuchania podejrzanego. W toku postępowania przygotowawczego stronom, obrońcom, pełnomocnik om i przedstawicielom ustawowym udostępnia się akta, umożliwia sporządzanie odpisów i kserokopii oraz wydaje odpłatnie uwierzytelnione odpisy lub kserokopie tylko za zgodą prowadzącego postępowanie przygotowawcze. Na odmowę udostępnienia akt przysługuje zażalenie. Ważnym uprawnieniem podejrzanego i jego obrońcy oraz pokrzywdzonego i jego pełnomocnika jest uprawnienie do składania wniosków dowodowych. Wynika to z art. 167 oraz 169 oraz 315 w zw. Z art. 325a KPK.
Organy prowadzące śledztwo lub dochodzenie mogą nie wiedzieć o pewnych okolicznościach oraz dowodach i wówczas strony oraz ich przedstawiciele mogą na to zwrócić ich uwagę. Ważne jest podkreślenie tego, że stronie, która złożyła wniosek, oraz jej obrońcy lub pełnomocnikowi nie można odmówić wzięcia udziału w czynności, jeżeli tego żądają. Jednak podejrzanego pozbawionego wolności nie sprowadza się, g dy spowodowałoby to poważne trudności.
Czynności niepowtarzalne art. 316 KPK – jeżeli czynności śledztwa lub dochodzenia nie będzie można powtórzyć na rozprawie sądowej, należy podejrzanego, pokrzywdzonego i ich przedstawicieli ustawowych, a obrońcę i pełnomocnika, jeżeli są już w sprawie ustanowieni, dopuścić do udziału w czynności, chyba że zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu z razie zwłoki. Chodzi tu najczęściej o czynność oględzin miejsca, rzeczy lub osoby, jeżeli określone właściwości obiektu poddanego oględzinom do czasu, kiedy prowadzona będzie rozprawa sądowa ulegną zniekształceniu lub wręcz zanikowi. Przesłuchanie świadka śmiertelnie zranionego, a wiec w sytuacji kiedy przesłuchanie takiej osoby na rozprawie sądowej jest wątpliwe lub wręcz znikome. Dopuszczenie do udziału w tej czynności następuje z mocy prawa. Organ prowadzący śledztwo lub dochodzenie ma obowiązek zawiadomić uprawnione osoby o czasie i miejscu przeprowadzenia takiej czynności i dopuścić do udziału w niej. Jednak organ może zaniechać zawiadomienia i dopuszczenia do udziału w czynności, jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki.
130
Art. 185a KPK – dotyczy spraw o przestępstwa określone w rozdziale XXV I XXVI KK. W tych sprawach pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, przesłuchuje się w charakterze świadka tylko raz, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania, lub zażąda tego podejrzany, który nie ma obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego. Takie przesłuchanie przeprowadza sąd na posiedzeniu z udziałem biegłego psychologa, a prokurator, obrońca oraz pełnomocnik pokrzywdzonego mają prawo wziąć udział w przesłuchaniu. Pokrzywdzony który nie ukończył w chwili przesłuchania 15 lat może uczestniczyć i w innych czynnościach procesowych których przepis ten już nie obejmuje (np. okazania, oględziny ciała, badania lekarskie). Art. 185b KPK – stanowi że świadka, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat można przesłuchać w warunkach określonych w art. 185a w sprawach o przestępstwo popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub o przestępstwa określone w rozdziale XXV KK, jeżeli zeznania tego świadka mają mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy.
Udział w przeprowadzeniu dowodu z opinii biegłego Jeżeli dopuszczono dowód z opinii biegłego, podejrzanego i jego obrońcy oraz pokrzywdzonego i jego pełnomocnikowi doręcza się postanowienie o dopuszczeniu tego dowodu i zezwala na wzięcie udziału w przesłuchaniu biegłego oraz na zapoznanie się z opinią jeżeli została złożona na piśmie. Jeżeli opinia została złożona na piśmie podejrzanemu i jego obrońcy oraz pokrzywdzonemu i jego pełnomocnikowi zezwala się na zapoznanie z nią. Strony, a obrońcę lub pełnomocnika, gdy są już w sprawie ustanowieni, należy także na żądanie dopuścić do udziału w innych czynnościach śledztwa lub dochodzenia. Zgodę na udział w czynnościach wyraża organ prowadzący śledztwo lub dochodzenie, natomiast do podjęcia decyzji odmownej i to w formie postanowienia jest uprawniony prokurator. W szczególnie uzasadnionych przypadkach prokurator może postanowieniem odmówić dopuszczenia do udziału w czynności ze względu na ważny interes śledztwa lub dochodzenia. S tronom i ich przedstawicielom przysługuje uprawnienie do wniesienia środka odwoławczego w postaci zażalenia w przypadkach przewidzianych w ustawie, a więc wtedy, kiedy zażalenie jest dopuszczalne . Strony uczestniczące w postępowaniu przygotowawczym oraz ich przedstawiciele mogą doprowadzić do uruchomienia postępowania zażaleniowego i wywołać kontrolę określonej decyzji procesowej podjętej w stadium postępowania przygotowawczego, kontrolę dość często sprawowaną przez niezawisły sad. Uprawnienia stron do sk ładania wniosków nie ogranicza się jedynie art. 315 KPK, czyli wniosków o dokonanie określonej czynności
do składania wniosków przewidzianych w w śledztwie lub dochodzeniu. Mogą oni ponadto składać i inne wnioski w stadium postępowania przygotowawczego, a dotyczyć one mogą wielu różnych kwestii. Uprawnienie pokrzywdzonego oraz podejrzanego do podjęcia inicjatywy by prokurator lub organ prowadzący dochodzenie skierował sprawę do instytucji lub osoby godnej zaufania w celu przeprowadzenia postępowania mediacyjnego między pokrzywdzonym i podejrzanym. Sprawę do postępowania mediacyjnego może skierować także prokurator lub organ prowadzący dochodzenie z własnej inicjatywy, ale za zgodą pokrzywdzonego i podejrzanego. Coraz częściej reakcja na popełnione przestępstwo jest uzależniona od porozumienia między jego sprawcą a ofiarą czyli pokrzywdzonym. Postępowanie mediacyjne nie powinno trwać dłużej niż miesiąc, a jego okresu nie wlicza się do czasu trwania postępowania przygotowawczego. Rezultaty mogą mieć znac zenie dla wystąpienia do sądu z odpowiedni m wnioskiem np. o warunkowe umorzenie postępowania przez sąd na posiedzeniu czy też o skazanie oskarżonego bez przeprowadzenia rozprawy. pokrzywdzonego do zgłoszenia już w toku postępowania przygotowawczego powództwa cywilnego a wraz z nim także wniosku o zabezpieczenie roszczenia. Za dzień zgłoszenia roszczenia uważa się dzień zgłoszenia powództwa w postępowaniu przygotowawczym. W przedmi ocie wniosku o zabezpieczenie roszczenia orzeka prokurator, a na jego postanowienie co do zabezpieczenia roszczenia przysługuje zażalenie do sądu. Uprawnienia
R6 INSTYTUCJA ZAMKNIĘCIA ŚLEDZTWA LUB DOCHODZENIA Czynności te są dokonywane w końcowym etapie postępowania przygotowawczego i to wówczas, jeżeli istnieją podstawy do zamknięcia. Instytucja ta wchodzi w grę gdy po zakończonym postępowaniu przygotowawczym sprawa miałaby zostać skierowana do rozpoznania i rozstrzygnięcia przez sąd I instancji. Chodzi zatem o 131
sytuację
kiedy ma być s porządzony i wniesiony do sądu akt oskarżenia, wniosek o warunkowe umorzenie postępowania przez sąd na posiedzeniu lub wniosek o umorzenie postępowania ze względu na niepoczytalność podejrzanego i zastosowanie wobec niego środków zabezpieczających. Instytucja ta składa się z określonego ciągu czynności, a przeprowadza je organ prowadzący postępowanie przygotowawcze. Organ prowadzący postępowanie powiadamia podejrzanego i obrońcę na ich wniosek o terminie końcowego zaznajomienia z zebranymi materiałami, pouczając zarazem ich o prawie uprzedniego przejrzenia akt w terminie odpowiednim do wagi lub zawiłości sprawy, określonym przez organ procesowy.
Art. 321 par 2 KPK – termin zaznajomienia podejrzanego z materiałem postępowania powinien być tak wyznaczony aby od doręczenia zawiadomienia o nim podejrzanemu i jego obrońcy upłynęło co najmniej 7 dni. Ustalenie terminu niezbędnego do przejrzenia akt będzie zależeć nade wszystko od obszerności materiału dowodowego zgromadzonego w postępowaniu p rzygotowawczym. Podejrzanemu należy zapewnić odpowiednie warunki do osobistego przejrzenia akt, a więc nade wszystko odpowiednie pomieszczenie w siedzibie prokuratury, policji, innego organu lub też w areszcie śledczym, w którym przebywa.
Stronom, obrońcom, pełnomocnikowi i przedstawicielom ustawowym udostępnia się akta postępowania przygotowawczego tylko za zgodą organu prowadzącego śledztwo lub dochodzenie. Uprawnienie przejrzenia akt przewidziane w art. 321 KPK wynika wprost z ustawy i nie może być og raniczane przez organ procesowy. Warunek w postaci zgody prowadzącego śledztwa lub dochodzenia w tym momencie postępowania przestaje być aktualny. Odnosi się to jednak jedynie do podejrzanego i jego obrońcy, bowiem pokrzywdzony i jego pełnomocnik również w tym etapie postępowania przygotowawczego będą mogli zaznajamiać się z zebranymi materiałami na zasadach ogólnych tzn. w oparciu o przepis art. 156 par 5 KPK czyli za zgodą prowadzącego postępowanie przygotowawcze.
W czynnościach zaznajomienia podejrzanego z materiałami postępowania ma prawo uczestniczyć obrońca, jednak nie usprawiedliwione niestawiennictwo podejrzanego lub jego obrońcy nie tamuje dalszego postępowania. Usprawiedliwione zatem niestawiennictwo podejrzanego lub jego obrońcy musi prowadzić do wyznaczenia innego terminu zaznajomienia podejrzanego z materiałami zgromadzonymi w postępowaniu przygotowawczym.
Samo zaznajomienie podejrzanego z materiałami postępowania przygotowawczego polega na ustnym zreferowaniu przez organ procesowy zebranego w sprawie materiału dowodowego. W trakcie tej czynności zarówno podejrzany, jak i jego obrońca mogą wypowiadać się na temat przedstawionych materiałów, a także składać oświadcz enia czy też wyjaśniać nasuwające się wątpliwości. Jeżeli w tym momencie postępowa nia podejrzany chce złożyć wyjaśnienia powinno mu się to umożliwić. Z czynności końcowego zaznajomienia podejrzanego z materiałami postępowania sporządza się protokół. Sporządzenie protokołu jest w tym przypadku obowiązkowe. W terminie 3 dni od daty zaznaj omienia podejrzanego z materiałami postępowania strony mogą składać wnioski o uzupełnienie śledztwa lub dochodzenia. W art. 321 par 5 KPK uprawnia do składania wniosków o uzupełnienie śledztwa lub dochodzenia zostało przyznane obu stronom, a więc nie tylko podejrzanemu. W razie uwzględnienia wniosku stronie, która go złożyła, oraz jej obrońcy lub pełnomocnika nie można odmówić wzięcia udziału w czynności, jeżeli tego żądają. Jeżeli nie zachodzi potrzeba uzupełnienia śledztwa lub dochodzenia, wydaje się postanowienie o jego zamknięciu i ogłasza się je lub o jego treści zawiadamia się podejrzanego oraz jego obrońcę. W dochodzeniu nie jest wymagane wydanie postanowienie o zamknięciu dochodzenia, chyba że podejrzany jest tymczasowo aresztowany.
R7 NADZÓR PROKURATORA NAD POSTĘPOWANIEM PRZYGOTOWAWCZYM Prokurator sprawuje nadzór nad postępowaniem przygotowawczym w zakresie w jakim go sam nie prowadzi i może także objąć nadzorem postępowanie sprawdzające prowadzone w oparciu o art. 307 KPK.
132
Pewne czynności mogą być dokonywane wyłącznie przez prokuratora np.: a) Stosuje on środki zapobiegawcze b) Składa wniosek do sądu o zastosowanie tymczasowego aresztowania wobec podejrzanego c) Uchyla lub zmienia zastosowany środek zapobiegawczy, także ten zastosowany przez sąd d) Wydaje postanowienie o poszukiwaniu podejrzanego listem gończym e) Wydaje postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym f) g)
Orzeka w przedmiocie wniosku o zabezpieczenie roszczenia powoda cywilnego
Powołuje biegłych lekarzy psychiatrów w celu wydania opinii o stanie zd rowia psychicznego podejrzanego
h)
Składa wniosek do sądu o badanie psychiczne podejrzanego połączone z obserwacją w zakładzie leczniczym
i) j) k) l) m)
Uczestniczy w czynności otwarcia zwłok Zarządza wyjęcie zwłok z grobu Zarządza w stosunku do podejrzanego przeprowadzenie wywiadu środowiskowego Zarządza badanie podejrzanego przez biegłych psychologów lub lekarzy Wydaje postanowienie o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka, w tym danych osobowych
Niektóre postanowienia i czynności organów ścigania muszą być zatwierdzone przez prokuratora np.: a) Przeszukanie dokonane przez policję lub inny organ w wypadkach nie cierpiących zwłoki b) Tymczasowe zajęcie mienia ruchomego osoby podejrzanej c) Postanowienie o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu śledztwa wydane przez policję d) Postanowienie o odmowie wszczęcia e) f)
Umorzeniu dochodzenia Zawieszeniu dochodzenia
Można wyróżnić trzy fazy nadzoru prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym: a) W toku prowadzonego postępowania przygotowawczego b) W zakresie decyzji kończących to stadium c) W zakresie już prawomocnych postanowień o umorzeniu Prokurator ma ustawowy obowiązek czuwania nad prawidłowym i sprawnym przebiegiem całego nadzorowanego przez siebie postępowania. Z tytułu sprawowanego nadzoru prokurator może posługiwać się różnorodnymi formami. Art. 326 par 3 KPK wylicza przykładowo, że może: Zaznajamiać się z zamierzeniami prowadzącego postępowanie, wskazywać kierunki postępowania oraz wydawać co do tego zarządzenia b) Żądać przedstawienia sobie materiałów zebranych w toku postępowania c) Uczestniczyć w czynnościach dokonywanych przez prowadzących postępowanie, osobiście je przeprowadzać albo przejąć sprawę do swego prowadzenia d) Wydawać postanowienia, zarządzenia lub polecenia oraz zmieniać i uchylać postanowien ia i zarządzenia wydane przez prowadzącego postępowanie a)
Art. 326 par 4 KPK – w razie niewykonania przez organ nie będący prokuratorem postanowienia, zarządzenia lub polecenia wydanego przez prokuratora sprawującego nadzór, na jego żądanie przełożony funkc jonariusza wszczyna postępowanie służbowe i o jego wyniku informuje prokuratora. Kolejną fazą sprawowania nadzoru przez prokuratora stanowi podejmowanie decyzji kończących postępowanie przygotowawcze.
Trzeci moment sprawowania nadzoru jest moment dotyczący już prawomocnych postanowień o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia. Mogą one polegać na: a) Podjęciu na nowo umorzonego postępowania (art. 327 KPK) b) Wznowieniu prawomocnie umorzonego postępowania (art. 327 par 2 KPK) c) Uchyleniu prawomocnego postępowania o umorzeniu postępowania przygotowawczego przez PG ( art. 328 KPK)
Art. 327 KPK - Umorzenie postępowania przygotowawczego może być w każdym czasie podjęte na nowo na mocy postanowienia prokuratora, jeżeli nie będzie się toczyć przeciw osobie, która w poprzednim postępowaniu występowała w charakterze podejrzanego. Podjęte na nowo może być postępowanie przygotowawcze, które 133
toczyło się jedynie w fazie in rem i w tej fazie zostało następnie umorzone. Możliwe jest także podjęcie na no wo postępowania które już było prowadzone w fazie in personam. Jednak po wydaniu postanowienia o podjęciu na nowo nie będzie toczyć się przeciw tej osobie która w poprzednim umorzonym postępowaniu występowała w charakterze podejrzanego, lecz przeciwko innej osobie. Decyzja o podjęciu na nowo umorzonego postępowania przygotowawczego musi mieć formę postanowienia wydanego przez prokuratora.
Art. 327 par 2 KPK – ponowne prowadzenie postępowania przygotowawczego przeciwko osobie, która w prawomocnie umorzonym postępowaniu występowała w charakterze podejrzanego, może nastąpić w drodze wznowienia prawomocnie umorzoneg o postępowania przygotowawczego. Jest to możliwe tylko wtedy gdy ujawnią się nowe istotne fakty lub dowody nie znane w poprzednim postępowaniu albo gdy zachodzi okoliczność określona w art. 11 par 3. Ponadto postanowienie o wznowieniu wydaje prokurator nadrzędny nad tym który wcześniej wydał lub zatwierdził postanowienie o umorzeniu co stwarza dodatkowe zabezpieczenie przed zbyt pochopnym wznowieniem postępowania przygotowawczego przeciwko osobie wobec której poprzednio prawomocnie umorzono śledztwo lub doc hodzenie. Warunek w postaci ujawnienia się nowych istotnych faktów należy rozumieć w ten sposób że chodzi o fakty które nie były znane w poprzednim postępowaniu a więc dopiero po umorzeniu postępowania. Zarówno przed wydaniem postanowienia o podjęciu na nowo jak i o wznowieniu prawomocnie umorzonego postępowania przygotowawczego, prokurator może przedsięwziąć osobiście lub zlecić policji dokonanie niezbędnych czynności dowodowych w celu sprawdzenia okoliczności uzasadniających wydanie postanowienia. Czynności te muszą być wykonywane w formach procesowych.
Art. 327 par 4 – po wniesieniu aktu oskarżenia sąd umarza postępowanie jeżeli stwierdzi iż postępowanie przygotowawcze wznowiono mimo braku podstaw.
Art. 328 KPK – Upoważniono PG do uchylenia prawomocnego postanowienia o umorzeniu postępowania przygotowawczego w stosunku do osoby, która występowała w charakterze podejrzanego jeżeli stwierdzi że umorzenie postępowania było niezasadne. Uprawnienie to nie dotyczy wypadku, w którym sąd utrzymał w mocy postanowienie o umorzeniu, rozpoznając wniesione zażalenie. Umożliwia to naprawienie błędu popełnionego w momencie podejmowania przez prokuratora decyzji o umorzeniu postępowania przygotowawczego. Uznanie postępowania o umorzeniu za niezasadne może wystąpić pr zede wszystkim kiedy: a) Prokurator umarzając postępowanie popełnił błąd w interpretacji przepisów prawa b) Mylnie przyjął, iż występuje jedna z przeszkód procesowych określonych w art. 17 KPK. c) Kiedy materiały zgromadzon e w umorzonym postępowaniu wystarczyły do sporządzenia aktu oskarżenia lub co najmniej do kontynuowania postępowania przygotowawczego. Po upływie 6 miesięcy od daty uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia PG może uchylić postanowienie albo jego uzasadnienie jedynie na korzyść podejrzanego.
R8 ROLA SĄDU W STADIUM POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO Jedną z gwarancji prawidłowego wymiaru sprawiedliwości jest zapewnienie możliwości kontrolnych sądu nad czynnościami dokonywanymi w postępowaniu przygotowawczym. niezawisły sąd rozstrzyga kwestie odpowiedzialności prawnej osoby ściganej za zarzucane jej przestępstwo. Tylko
Ustawowo uregulowana ingerencja sądu w postępowanie przygotowawcze przejawia się w trzech płaszczyznach: a) W kontroli czynności organów prowadzących postępowanie przygotowawcze i wyciągnięciu konsekwencji prawnych ze spostrzeżonych uchybień b) W podejmowaniu określonych czynności procesowych zastrzeżonych dla sądu, które nie mają charakteru decyzji procesowych c)
W podejmowaniu decyzji procesowych, które są wynikiem uprzedniej kontroli i oceny działań podjętych w postępowaniu przygotowawczym pod względem prawnym i merytorycznym i które podlegają dalszej kontroli instancyjnej 134
Wyrazem sądowej kontroli nad postępowaniem przygotowawczym stanowi prawo zażalenia się na prokuratorskie decyzje o zaniechaniu ścigania karnego, które może wystąpić w postaciach: a) Przysługującego pokrzywdzonemu oraz instytucjom państwowym, samorządowym i społecznym, które złożyły zawiadomienie o przestępstwie b) Przysługującego stronom zażalenia na postanowienie o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia Sąd rozpatruje zażalenia na: a) Postanowienie prokuratora o zabezpieczeniu majątkowym b) Postanowienie prokuratora w przedmiocie środków zapobiegawczych innych niż tymczasowe c) d)
aresztowanie Zatrzymanie osoby
Postanowienie prokuratora dotyczące kontroli i utrwalania rozmów telefonicznych oraz przekazów informacji innych niż rozmowy telefoniczne e) Postanowienie prokuratora o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnieni tożsamości świadka w tym dan ych osobowych Do kompetencji sądu należy wydanie postanowień: a) O zastosowaniu i przedłużeniu tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym b) O przepadku przedmiotu poręczenia majątkowego lub ściągnięciu sumy poręczenia c) O stosunku aresztowania jako kary porządkowej w toku postępowania przygotowawczego jako kary porządkowej d) O skierowaniu podejrzanego na obserwację psychiatryczną w zakładzie leczniczym oraz o przedłużeniu jej trwania
O wprowadzeniu kontroli i utrwalania rozmów telefonicznych oraz treś ci przekazów informacji innych niż rozmowy telefoniczne f) O wydaniu oraz odwołaniu listu żelaznego g) O zezwoleniu na przesłuchanie w charakterze świadka osoby obowiązanej do zachowania tajemnicy e)
notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego, lekarskiej lub dziennikarskiej.
Sąd decyduje: a) O umorzeniu postępowania w razie stwierdzenia popełnienia czynu przez podejrzanego w stanie niepoczytalności i zastosowaniu środków zabezpieczających b) O warunkowym umorzeniu postępowania po przeprowadzonym postępowaniu przygotowawczy m
Art. 316 par 3 KPK – na wniosek strony, prokuratora albo innego organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze, sąd może przeprowadzić czynność dowodową w postaci przesłuchania świadka, jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo, że świadka nie będzie można przesłuchać na rozprawie. Sąd ma obowiązek przesłuchania podejrzanego przed zastosowaniem środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania.
Art. 329 KPK – przewidziane w ustawie czynności w postępowaniu przygotowawczym dokonuje na posiedzeniu sąd powołany do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej Sąd dokonuje czynności jednoosobowo także wtedy gdy rozpoznaje zażalenie na czynności postępowania przygotowawczego, chyba że ustawa stanowi inaczej .
R9 SPORZĄDZENIE SKARGI ZASADNICZEJ I JEJ WNIESIENIE DO SĄDU Wniesienie skargi przez uprawnionego oskarżyciela rozpoczyna postępowanie przed sądem. Czynność procesowa w postaci wniesienia skargi może być realizowana zarówno przez uprawnione do tego organy państwa jak i pokrzywdzonego. Sąd podejmuje działalność procesową, stanie się czynny, dopiero na żądanie uprawnionego oskarżyciela. System procesowy ukształtowany na zasadzie skargowości uznaje skargę uprawnionego oskarżyciela za warunek dopuszczalności procesu zarówno w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego jak również w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego.
135
Art. 14 KPK – sąd wszczyna postępowanie na żądanie uprawnionego oskarżyciela. Podstawową formą takiego żądania stanowi akt oskarżenia. Skarga jest żądaniem wniesionym do sądu przez uprawnionego oskarżyciela o wszczęcie postępowania sądowego i ustalenie odpowiedzialności oznaczonej osoby za określone zarzucane jej przestępstwo. Złożenie w sądzie skargi – należy ona do kategorii czynności procesowych, które polegają przede wszystkim na oświadczeniu woli. Jest to oświadczenie o charakterze postulującym, zawierające wnioski oskarżyciela o sądowe rozpoznanie sprawy. Najistotniejsze dla wyrażenia w skardze woli ścigania są dane dotyczące osoby oskarżonej oraz opis zarzucanego mu czynu przestępczego. Oskarżyciel, wnosząc skargę opiera ją na faktach, które w jego ocenie stwarzają wystarczającą podstawę do rozpoczęcia postępowania sądowego i ustalenia przez sąd odpowiedzialności określon ej osoby. Do treści skargi należy więc również oświadczenie wiedzy oskarżyciela, stanowiące podstawę dla jego oświadczenia woli ścigania.
FUNKCJE SKARGI
Funkcja impulsu procesowego (inicjująca) Bez skargi pochodzącej od uprawnionego oskarżyciela sąd nie przystąpi do rozpoznawania określonej sprawy karnej. Skarga jest więc siłą napędową postępowania karnego przed sądem pierwszej instancji, czynnikiem ruchu i rozwoju procesu karnego. Wniesienie skargi wywołuje stan zawisłości sprawy (lis pendent) w sądz ie pierwszej instancji. Postępowanie sądowe zawiązane wniesieniem skargi może być zakończone tylko rozstrzygnięciem sądu.
Art. 14 par 2 – odstąpienie oskarżyciela publicznego od wniesienia oskarżenia nie wiąże sądu, co oznacza iż impuls procesowy w postac i skargi uprawnionego oskarżyciela publicznego trwa przez cały tok postępowania w sądzie pierwszej instancji, niezależnie od późniejszego zachowania się oskarżyciela publicznego. Odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie niweczy więc uprzednio wniesionej skargi i nie ogranicza sądu w rozstrzygnięciu rozpoznawanej sprawy karnej.
Funkcja obowiązku procesowego, ujmowana także szerzej jako funkcja programowa Polega na tym, że wniesienie skargi do sądu przez oskarżyciela obliguje sąd do podjęcia działalności procesowej, określonej przez przepisy prawa karnego procesowego. Reakcja sądu może być jednak różnorodna, ale nie jest możliwe by nie było żadnej reakcji. Na sądzie spoczywa obowiązek zbadania, czy spełnione są wszystkie warunki umożliwiając e merytoryczne rozpoznanie sprawy na rozprawie. Prezes sądu podejmuje decyzję o wyznaczeniu terminu rozprawy lub posiedzenia. Ma on obowiązek przeprowadzenia kontroli wymagań formalnych, którym musi odpowiadać skarga, oraz obowiązek sprawdzenia, czy nie zachodzi potrzeba wydania rozstrzygnięcia przekraczającego jego uprawnienia, które może być podjęte przez sąd na posiedzeniu. Sąd pierwszej instancji jest zobowiązany rozpatrzyć sprawę w granicach podmiotowych oraz przedmiotowych, zakreślonych przez oskarżyciela w skardze. Sąd ten musi objąć ramami swego postępowania wszystkie osoby wskazane w skardze przez oskarżyciela a z drugiej strony o to iż sąd ten musi objąć wszystkie czyny określone przez oskarżyciela w skardze. Nasz proces karny akcentuje potrzebę
i celowość łącznego rozpoznania w jednym procesie spraw wszystkich osób, które popełniły przestępstwa pozostające w związku rzeczowym. Obowiązek sadu rozpoznania sprawy w granicach przedmiotowych zakreślonych przez skargę należy rozumieć niezmieniania przedmiotu postępowania określonego w skardze oraz jako obowiązek całościowego ujęcia przedmiotu postępowania.
jako obowiązek
136
Funkcja informacji procesowej Skarga to źródło informacji o przedmiocie postępowania, zarówno dla oskarżonego i jego obrońcy jak również dla innych stron uczestniczących w procesie, a także dla osób uczestniczących w zazwyczaj jawnej rozprawie przed sądem I instancji. O przesłaniu aktu oskarżenia do sądu oskarżyciel publiczny zawiadamia oskarżonego i ujawnionego pokrzywdzonego, a także osobę i instytucję , która złożyła zawiadomienie o przestępstwie. Pokrzywdzonego należy pouczyć zarazem o uprawnieniach związanych z dochodzeniem roszczeń majątkowych, a w razie potrzeby także o prawie do zgłoszenia oświadczenia o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Oskarżonemu doręcza się odpis aktu oskarżenia i może on w terminie 7 dni od doręczenia wnieść pisemną odpowiedź na akt oskarżenia, o czym należy do pouczyć .
Art. 385 – przewód sądowy na rozprawie głównej rozpoczyna się od odczytania przez oskarżyciela aktu oskarżenia, a jeżeli wniesiono odpowiedź na akt oskarżenia, przewodniczący składu informuje o jej treści. Akt oskarżenia dostarcza informacji o osobie oskarżonego, zarzucanym mu czynie oraz dowodach, za pomocą których oskarżyciel zamierza wykazać iż oskarżony winien ponieść odpowiedzialność karną.
Funkcja bilansująca Skarga stanowi podsumowanie stadium postępowania przygotowawczego. Skargę sporządza się tylko wtedy, gdy zgromadzony w stadium postępowania przygotowawczego materiał dowodowy Stawarza podstawę do jej wniesienia do sądu.
RODZAJE SKARG Art. 331 KPK – w ciągu 14 dni od daty zamknięcia śledztwa albo od otrzymania aktu oskarżenia sporządzonego prze Policję w dochodzeniu, prokurator sporządza akt oskarżenia lub zatwierdza akt oskarżenia sporządzony przez Policję w dochodzeniu i wnosi go do sądu albo wydaje postanowienie o umorzeniu, o zawieszeniu albo o uzupełnieniu śledztwa lub dochodzenia. a) Po przeprowadzonym śledztwie – akt oskarżenia sporządza i wnosi go do sądu prokurator b) Po przeprowadzonym dochodzeniu policyjnym – akt oskarżenia sporządza policja , lecz podlega on zatwierdzeniu przez prokuratora który jeśli go zaakceptuje to wnosi go do sądu c) W sprawach podlegających rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym – uprawnione organy dochodzeniowe sporządzają akt oskarżenia i wnoszą go bezpośrednio do sądu chyba że prokurator postanowił inaczej. d) Jeżeli podejrzany jest tymczasowo aresztowany – termin 14 dni ulega skróceniu do 7 dni. W sprawie w której wobec podejrzanego stosowane jest tymczasowe aresztowanie, akt oskarżenia należy wnieść nie później niż 14 dni przed upływem dotychczas określonego terminu stosowania tego środka zapobiegawczego.
ZWYKŁY AKT OSKARŻENIA Powinien odpowiadać wymaganiom ustawowym określonym w art. 332 par 1 i 2 oraz art. 333 KPK.
Akt oskarżenia to – czynność procesowa która musi przybrać formę pisemną, z wyjątkiem sytuacji szczególnej, związanej z konstrukcją tz w. procesu wpadkowego, przewidzianej w naszym systemie procesowym w art. 398 KPK.
Pisemna forma tej czynności przesądza o tym, że struktura aktu oskarżenia wymaga zachowania określonego układu jego elementów. Co do układu to istnieją dwa jego główne wzorc e:
137
a)
Germańsk i – uzasadnienie mieści się na końcu, po przytoczeniu wszystkich elementów postulatywnych
b)
Romański – konieczne jest najpierw przedstawienie motywacji oskarżenia, a następnie jego określenie w konkluzji.
1. Określenie oskarżonego – podanie jego imienia i nazwiska oraz innych danych o jego osobie, a także danych o zastosowanym środku zapobiegawczym. Dane osobowe oskarżonego muszą stwierdzać tożsamość w sposób nie budzący żadnych wątpliwości. Inne dane o osobie oskarżonego, to przede wszystkim dane wskazujące: Datę i miejsce urodzenia Pochodzenie społeczne
Zawód
Wykształcenie Stan rodzinny oraz majątkowy Dotychczasową karalność
Miejsce zamieszkania/ pobytu
2. Określenie zarzucanego oskarżonemu czynu – ze wskazaniem czasu, miejsca, sposobu i okoliczności jego popełnienia oraz skutków, a zwłaszcza wysokości powstałej szkody. Jeżeli czyn zarzucany został popełniony w warunkach (powrotu do przestępstwa) art. 64 KK, należy to wskazać w akcie oskarżenia. 3. Wskazanie przepisów ustawy karnej pod które podpada zarzucany czyn – kwalifikacja prawna czynu zarzucanego polega na wskazaniu przepisu prawa karnego materialnego pod który podpada ten czyn.
4. Wskazanie sądu właściwego do rozpoznania sprawy i trybu postępo wania – chodzi tu o wskazanie sądu rzeczowo i miejscowo właściwego do rozpoznania sprawy oraz zgłoszenie przez oskarżyciela propozycji co do trybu postępowania, w jakim sprawa ma być rozpoznawana. Sąd z urzędu bada swoją właściwość, a także decyduje o tryb ie postępowania, nie będąc związany propozycją oskarżyciela zawartą w akcie oskarżenia. 5. Uzasadnienie – w uzasadnieniu należy przytoczyć fakty i dowody, na których oskarżenie się opiera, a w miarę potrzeby wyjaśnić podstawę prawną oskarżenia i omówić okoliczności, na które powołuje się oskarżony w swej obronie. Uzasadnienie aktu oskarżenia powinno w sposób jasny i rzeczowy przedstawić stronę sprawy, przytoczyć dowody winy oskarżonego, ocenić wartość poszczególnych dowodów, w tym również wyjaśnień złożonych przez oskarżonego, wyjaśnić podstawy przyjętej kwalifikacji prawnej czynu zarzucanego oskarżonemu.
W praktyce wykształciły się dwie metody sporządzania uzasadnienia aktu oskarżenia: Chronologiczna – kiedy w uzasadnieniu przedstawia się okoliczności sprawy w takiej kolejności w jakiej o były ujawniane. Systematyczna – kiedy w uzasadnieniu przedstawia się okoliczności sprawy w takiej kolejności w jakiej o przebiegały w rzeczywistości. Mieszana o
6. Wymagania ustawowe przewidziane w art. 119 KPK np. zawiera datę, podpis składającego pismo 7. Zgodnie z art. 333 KPK akt oskarżenia powinien także zawierać: a) b)
Listę osób, których wezwania na rozprawę główną oskarżyciel żąda, z podaniem ich adresów Wykaz innych dowodów, których przeprowadzenia na rozprawie głównej domaga się oskarżyciel
Akt oskarżenia w wykazie dowodów może, ale nie musi zawierać skierowany do sądu wniosek prokuratora o zaniechanie wezwania i odczytanie na rozprawie zeznań świadków przebywających za granicą lub mających stwierdzić okoliczności, które oskarżony w wyjaśnieniach swych nie zaprzeczył, a okoliczności te nie są tak doniosłe aby konieczne było bezpośrednie przesłuchanie świadków na rozprawie. Do wiadomości sądu do aktu oskarżenia dołącza się także listę ujawnionych osób pokrzywdzonych z podani em ich adresów.
138
8. Prokurator może także dołączyć do aktu oskarżenia wniosek o zobowiązanie podmiotu
określonego w art. 52 KK do zwrotu na rzecz Skarbu Państwa uzyskanej korzyści majątkowej oraz zawiadomienie tego podmiotu o terminie rozprawy – wniosek taki powinien zawierać uzasadnienie Wraz z aktem oskarżenia przesyła się sądowi akta postępowania przygotowawczego razem z załącznikami, a także po jednym odpisie aktu oskarżenia dla każdego oskarżonego. Przekazuje się sądowi cały materiał zgromadzony w stadium postępowania przygotowawczego. Nie wolno dokonywać jakiejkolwiek selekcji zgromadzonego materiału. Cały materiał dowodowy, jaki został zebrany i utrwalony w stadium postępowania przygotowawczego musi być przekazany sądowi.
9. Art. 335 KPK – prokurator może po uzgodnieniu z oskarżonym dołączyć do aktu oskarżenia wniosek o skazanie oskarżonego za zarzucany mu występek zagrożony karą nieprzekraczającą 10 lat pozbawienia wolności, bez przeprowadzenia rozprawy, jeżeli okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości, a postawa oskarżonego wskazuje, iż cele postępowania zostaną osiągnięte.
SZCZEGÓLNE FORMY AKTU OSKARŻENIA 1. Skrócony akt oskarżenia – akt oskarżenia sporządzony przez policję lub inny organ uprawniony do prowadzenia dochodzenia może nie zawierać uzasadnienia. Chodzi o sprawy rozpoznawane przez sąd w trybie uproszczonym. Taki akt powinien spełniać wszystkie, poza uzasadnieniem, ustawow e wymagania przewidziane dla zwykłego aktu oskarżenia. Organy sporządzające taki akt oskarżenia mogą w nim zamieścić wniosek o skazanie oskarżonego bez przeprowadzenia rozprawy. 2. Uproszczony akt oskarżenia – znaczne ograniczenie wymagań formalnych. Wnoszony jest do sądu przez pokrzywdzonego w spawach o przestępstwa z oskarżenia prywatnego. Taki akt może ograniczyć się do oznaczenia: Osoby oskarżonego
Zarzucanego mu czynu
Wskazania dowodów, na których opiera się wnoszone oskarżenie
Znaczne uproszczenia są zupełnie zrozumiałe, trudno bowiem byłoby akceptować rozwiązanie wymagające od pokrzywdzonego sporządzenie skomplikowanego i wymagającego wiedzy prawniczej pisma procesowego.
Policja ma obowiązek na żądanie pokrzywdzonego przyjąć jego ustną lub pisemną skargę i przesłać do właściwego sądu. Uproszczenia te nie dotyczą aktu oskarżenia wnoszonego przez subsydiarnego oskarżyciela posiłkowego. Taki akt musi być sporządzony z zachowaniem wymagań określonych w art. 332 i 333 KPK, a ponadto powinien być sporządzony i podpisany przez adwokata, zaś jeżeli pokrzywdzonym jest instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, akt oskarżenia może sporządzić także radca prawny.
3. Ustny akt oskarżenia – składany w procesie wpadkowym (art. 398 KPK), polegającym na przedmiotowym rozszerzeniu oskarżenia w toku prowadzonej rozprawy w sądzie I instancji. Zgodnie z art. 398 par 2 KPK w razie odroczenia rozprawy, oskarżyciel i to w formie pisemnej wnosi nowy lub dodatkowy akt oskarżenia. 4. Wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym - sporządza go policja i jeśli prokurator go zatwierdzi, kieruje do sądu. We wniosku muszą być zawarte elementy, o których mowa w art. 332 pkt. 1 – 5 KPK a przepisy art. 333 par 1- 3 i art. 334 KPK stosuje się odpowiednio.
139
CZYNNOŚCI ZASTĘPUJĄCE AKT OSKARŻENIA Wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego sporządzony przez prokuratora lub organ prowadzący dochodzenie.
Musi on zawierać większość elementów przewidzianych dla aktu oskarżenia, bowiem stosuje się o dpowiednio przepisy art. 332 pkt. 1,2,4,5 KPK. Uzasadnienie wniosku można ograniczyć do wskazania dowodów świadczących o tym, że wina oskarżonego nie budzi wątpliwości, a nadto okoliczności przemawiających za warunkowym umorzeniem. We wniosku można wskazać proponowany okres próby, obowiązki które należy nałożyć na oskarżonego i stosownie do okoliczności wnioski co do dozoru. Do wniosku dołącza się, do wiadomości sądu, listę ujawnionych osób pokrzywdzonych, z podaniem ich adresów, a przepis art. 334 KPK stosuje się odpowiednio.
Wniosek prokuratora adresowany do sądu o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających
Do złożenia takiego wniosku dojdzie wówczas, kiedy zostanie ustalony w postępowaniu przygotowawczym, że podejrzany popełnił czyn w stanie niepoczytalności i zarazem istnieją podstawy do zastosowania środków zabezpieczających.
W postępowaniu poprawczym jest postanowienie sędziego rodzinnego o rozpoznaniu sprawy z tym trybie. W sprawach o wykroczenia, podstawę rozpoczęcia postępowania sądowego stanowi wniosek o ukaranie. Inne skargi zasadnicze: a) b) c) d)
Pozew w procesie adhezyjnym
Wniosek o umorzenie postępowania przygotowawczego i zastosowanie środka zabezpieczającego Wniosek o orzeczenie przepadku tytułem środka zabezpieczającego Żądanie odszkodowania oraz zadośćuczynienia.
DZIAŁ DWUNASTY POSTĘPOWANIE GŁÓWNE R1 PRZYGOTOWANIE DO ROZPRAWY GŁÓWNEJ
ODDANIE POD SĄD Pojęcie to możemy rozumieć w znaczeniu szerokim oraz w znaczeniu ścisłym.
a) W szerokim tego słowa znaczeniu – pojęciem tym określa się akt procesowy określonej władzy lub osoby, na podstawie którego dana osoba zostaje postawiona w stan oskarżonego za zarzucany jej czyn i odpowiada przed sądem na rozprawie, która ma na celu orzeczenie o przedmiocie postępowania. Jeżeli rzecz ujmować szeroko, oddanie pod sąd polega na wniesieniu do sądu przez określoną władzę lub osobę oskarżenia, stawiającego inną osobę w stanie oskarżenia. Jeśli oskarżenie to spełnia warunki formalne, zobowiązuje ono sąd do wyznaczenia rozprawy głównej. b) W ścisłym tego słowa znaczeniu – oddanie pod sąd to akt sądowy, polegający na kontroli przez sąd zasadności oskarżenia przed rozprawą główną. W tym znaczeniu oddanie pod sąd bywa także określane jako oddanie pod sąd przez sąd. Do sądu należy zbadanie, czy istnieją merytoryczne warunki rozpatrzenia wniesionej przez oskarżyciela sprawy. Może być obligatoryjne lub fakultatywne .
Obligatoryjne – może mieć miejsce we wszystkich sprawach lub jedynie w sprawach o poważniejsze przestępstwa. Fakultatywne – kwestię potrzeby wstępnego badania sprawy pozostawia się do uznania określonej władzy sądowej . 140
Obowiązuje rozwiązanie o charakterze mieszanym - kodeks w niektórych sytuacjach przewiduje obligatoryjne oddanie przez sąd pod sąd, w pozostałych natomiast syt uacjach rezerwuje tę kwestię prezesowi sądu i uzależnia to od jego uznania że zachodzi potrzeba wydania innego rozstrzygnięcia przekraczającego jego uprawnienia.
Wstępna kontrola oskarżonego może następować przed lub po wniesieniu oskarżenia do sądu. Jeże li kontrola ma miejsce przed wniesieniem aktu oskarżenia, to wówczas w jej wyniku sąd albo zezwala na wniesienie aktu oskarżenia albo uznaje, że zebrany w sprawie materiał dowodowy ni e wystarcza do postawienia oznaczonej osoby w stan oskarżenia przed sądem. Sąd podejmuje czynności kontrolne już na etapie przygotowawczym, co powoduje że niezasadne, w przekonaniu sądu, oskarżenie, nie zostanie przedłożone sądowi do rozpatrzenia, a tym samym oskarżenie to nie zainicjuje postępowania jurysdykcyjnego.
Oddanie przez sąd pod sąd ma wiele zalet: 1. Wstępna kontrola oskarżenia stanowi gwarancję interesów oskarżonego w procesie karnym 2. Oszczędza kosztów organom procesowym i osobom uczestniczącym w procesie oraz chroni sąd i strony przed niepotrzebnymi czynnościami. 3. Wzmacnia autorytet i powagę władzy państwowej, sprzyjając eliminowaniu niesłusznych oskarżeń 4. Kontrola zasadności oskarżenia dokonywana przez organ sądowy, a więc obiektywnie i bezstronnie bez ulegania tendencjom oskarżycielskim, jakie niekiedy cechują podmiot wnoszący oskarżenie do sądu. 5. Kontrola jednego organu nad drugim w procesie sprzyja likwidacji błędów i wad w pracy tego organu W polskim procesie karnym instytucja ta obejmuje: a) Kontrolę warunków formalnych aktu oskarżenia b) Kontrolę sprawy
KONTROLA W ARUNKÓW FORMALNYCH AKTU OSKARŻENIA Art. 337 KPK – w trybie w nim określonym kontroli podlega nie tylko spełnienie szczególnych warunków formalnych przewidzianych w przepisach o akcie oskarżenia, ale także spełnienie ogólnych warunków formalnych, jakim winny odpowiadać pisma procesowe. Przepis ten dotyczy w pełnym zakresie tego szczególnego pisma procesowego jakim jest akt oskarżenia, zaś innych pism procesowych dotyczy przepis art. 120 KPK.
Kontrola warunków formalnych dokonywana jest przez prezesa sądu. Jego uprawnienia realizować może przewodniczący wydziału albo upoważniony sędzia . Po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu, prezes poddaje go kontroli pod kątem wypełnienia przez to pismo procesowe wymogów szczególnych, właściwych wyłącznie aktowi oskarżenia. Prezes jest zobowiązany do badania pod tym kątem każdego aktu oskarżenia. Jeżeli prezes stwierdzi istnienie braków formalnych zwraca go oskarżycielowi, wzywając do ich uzupełnienia w terminie 7 dni. Niespełnienie przez akt oskarżenia jakiegokolwiek wa runku formalnego jest traktowane jako tożsame z brakiem skargi, bowiem spełnienie każdego warunku formalnego jest przesłanką nadania temu aktowi biegu.
Szczególny tryb badania warunków formalnych aktu oskarżenia dotyczy zarówno tego, który został wniesion y przez oskarżyciela publicznego, jak i tego, który wniesiony został przez oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego, czy oskarżyciela prywatnego. Wniesiony zamiast aktu oskarżenia wniosek o warunkowe umorzenie postępowania musi spełniać takie same warunki f ormalne, jak te które powinny cechować akt oskarżenia. Wniosek o warunkowe umorzenie postępowania zastępuje akt oskarżenia. Prezes sądu w przedmiocie zwrotu aktu oskarżenia oskarżycielowi wydaje zarządzenie, w którym wskazuje wszystkie stwierdzone braki formalne aktu oskarżenia oraz określa termin do którego braki te należy usunąć. W niektórych wypadkach wystarczające jest wezwanie oskarżyciela do dołączenia do aktu oskarżenia brakującego dokumentu.
141
Na wydane przez prezesa sądu zarządzenie oskarżycielowi przysługuje zażalenie do sądu właściwego do rozpoznania sprawy tj. do tego sądu który rozpoznawałby sprawę gdyby akt oskarżenia spełniał odpowiednie warunki. Zażalenie na zarządzenie prezesa sądu rozpoznaje sąd odwoławczy, zażalenia na zarządzenie o zwroc ie aktu oskarżenia w celu usunięcia braków nie rozpoznaje sąd instancyjnie nadrzędnym lecz ten który jest właściwy do rozpoznania sprawy. Jeżeli oskarżyciel publiczny nie wnosi zażalenia lub jeśli zażalenie to nie zostanie uwzględnione jest zobowiązany wnieść w wyznaczonym terminie poprawi ony lub uzupełniony akt oskarżenia zgodnie ze stanowiskiem prezesa sądu wyrażonym w zarządzeniu o zwrocie aktu oskarżenia. Jeśli natomiast wniesione przez oskarżyciela zażalenie zostanie uwzględnione, prezes sądu zobowiąz any jest do podjęcia dalszych czynności związanych z wniesionym aktem oskarżenia, a dotyczących przygotowania do rozprawy.
Jeśli akt oskarżenia nie będzie spełniał jednego z warunków określonych w art. 332, 333 lub 335 KPK a także jeśli prezes sądu stwierdzi że nie zostały spełnione warunki określone w art. 334 KPK wówczas podstawą prawną takiego zwrotu będzie przepis art. 337 KPK. Jeśli natomiast przyczyną zwrotu będzie niespełnianie przez akt oskarżenia wymogów określonych w art. 119 albo jeśli brak polegał będzie na nie złożeniu należnych opłat lub upoważnienia do podjęcia czynności procesowej, wówczas znajdzie zastosowanie przepis art. 120 KPK. Jeżeli oskarżyciel publiczny nie wniesie do sądu poprawionego lub uzupełnionego aktu oskarżenia, spowoduje to ustanie stanu zawisłości sprawy przed sądem i sprawa na powrót przejdzie w fazę postępowania przygotowawczego.
Należy również przyjąć, iż termin 7 dni do usunięcia braków formalnych aktu oskarżenia jest terminie zawitym bowiem do tej grupy terminów należą także te których uchybienie powoduje bezskuteczność czynności zaś jedynym skutkiem niezrealizowania czynności w wyznaczonym terminie będzie ustanie stanu zawisłości sprawy przed sądem i powrót do fazy postępowania przygotowawczego, o ile oczywiście postępowanie w tej fazie było uprzednio prowadzone.
Jeżeli pismu które dotknięte jest brakami nie można nadać biegu, przeto jeśli oskarżyciele ci nie usuną braku w terminie, wówczas pismo takie nie może zostać uznane za skargę inicjującą postępowanie, a postęp owanie to należy umorzyć w powodu braku skargi uprawnionego oskarżyciela. Nie oznacza to że podmioty te utracą bezpowrotnie prawo do wniesienia skargi, bowiem jeśli nie stały będą temu na przeszkodzie inne przesłanki procesowe taki akt oskarżenia uzupełniony i wniesiony po terminie wyznaczonym przez prezesa sądu w zarządzeniu wywoła skutek procesowy w postaci zawiązania procesu z dniem wniesienia do sądu poprawionego aktu oskarżenia. Jeżeli prezes sądu stwierdzi że wniesiony akt oskarżenia odpowiada warunkom formalnym albo jeśli stwierdzone przez niego braki zostały w wyznaczonym terminie usunięte, zarządza doręczenie jego opisu oskarżonemu oraz obrońcy oskarżonego, jeżeli został w sprawie ustanowiony. W przypadku gdy akt oskarżenia zawiera wniosek o skazanie oskarżonego bez przeprowadzenia rozprawy o jakim mowa w art. 335 KPK odpis tego aktu oskarżenia doręcza się również ujawnionemu pokrzywdzonemu. Doręczając oskarżonemu odpis aktu oskarżenia, prezes sądu wzywa go do przedłożenia wniosków dowodowych, wyznaczając do tego celu 7 dniowy termin. Także oskarżyciel zachowuje prawo późniejszego zgłaszania w toku procesu wniosków dowodowych, jeżeli potrzeba przeprowadzenia dowodu ujawniona zostanie w dalszym ciągu postępowania. Istotnym elementem aktu oskarżenia jest jego uzasadnienie, na podstawie którego sąd, strony procesowe i inni uczestnicy postępowania mogą dowiedzieć się jakie dowody zostały zebrane w sprawie o czyn, którego oskarżenie dotyczy. Akt oskarżenia doręcza się oskarżonemu i jego obrońcy, a także w określonej sytuacji pokrzywdzonemu, zawsze z uzasadnienie. Jeżeli istnieje obawa ujawnienia tajemnicy państwowej, może on zostać doręczony oskarżonemu oraz innym uprawnionym do tego podmiotom bez uzasadnienia. W takim wypadku uzasadnienie aktu oskarżenia udostępnia się z zachowaniem rygorów ustalonych przez prezesa sądu lub przez sąd. Ważnym elementem prawa do obrony oskarżonego jest uprawnienie do wniesienia w terminie 7 dni od daty jego otrzymania pisemnej odpowiedzi na akt oskarżenia. 7 dniowy termin do wniesienia odpowiedzi na akt nie ma charakteru prekluzyjnego.
142
Sens odpowiedzi s prowadza się
do przedstawienia sądowi stanowiska oskarżonego wobec oskarżenia po to, by sprawa mogła być przez prezesa sądu skierowana na posiedzenie przed rozprawą, co sprzyjać może nie tylko przyspieszeniu toku procesu ale także może zapobiec niecelowemu kierowaniu sprawy na publiczną rozprawę. Jeżeli akt oskarżenia omyłkowo nie został zwrócony w celu usunięcia braków formalnych i wyznaczona została rozprawa sąd nie traci możliwości późniejszego ich usunięcia, bowiem jeżeli nieprawidłowości aktu oskarżen ia uniemożliwiają lub co najmniej znacznie utrudniają rozpoznanie sprawy, może on nakazać oskarżycielowi uzupełnienie postępowania przygotowawczego w trybie określonym w art. 397 KPK.
WSTĘPNE BADANIE SPRAWY Przebiega w dwóch etapach: 1. Na tym etapie badania dokonuje prezes sądu i dotyczy ono wyłącznie warunków formalnych wniesionego do sądu oskarżenia; prezes sądu nie jest uprawniony do dokonywania jakiejkolwiek analizy merytorycznej wniesionego oskarżenia. 2. Ma charakter merytoryczny i dokonywany jest wyłącznie przez sąd na posiedzeniu poprzedzającym rozprawę główną. Sprawę na posiedzenie kieruje prezes sądu z własnej inicjatywy. Posiedzenie to bywa określane mianem posiedzenia przygotowawczego. Wstępne badanie przez sąd sprawy na posiedzeniu może być obligatoryjne lub fakultatywne:
Obligatoryjne – posiedzenie sądu przed rozprawą ma miejsce wówczas, gdy sam kodeks wymaga w określonych sytuacjach poprzedzenia rozprawy takim posiedzeniem; w takich przypadkach prezes sądu jest zobowiązany wnieść sprawę na posiedzenie sądu, zaś kodeks nie pozostawia tej kwestii jego ocenie. Następuje to wówczas, gdy: Prokurator złoży wniosek o orzeczenie środków zabezpieczających Zachodzi potrzeba rozważenia kwestii warunkowego umorzenia postępowania, a zwłaszcza wtedy gdy prokurator złożył odpowiedni wniosek o warunkowe umorzenie postępowania. c) Akt oskarżenia zawiera wniosek, o którym mowa w art. 335 d) Oskarżony jest tymczasowo aresztowany – w celu rozstrzygnięcia o utrzymaniu w mocy, zmianie lub uchyleniu tego środka. a) b)
a)
Po uprawomocnieniu się postępowania o umorzeniu postępowania przygotowawczego w razie stwierdzenia podstaw określonych w art. 99 i art. 100 KK lub art. 43 pat 1 i 2 oraz art. 47 par 4 KKS, prokurator występuje do sądu z wnioskiem o orzeczenie tytułem środka zabezpieczającego, przepadku wymienionego w art. 39 pkt. 4 KK. O przepadku tym sąd rozstrzyga na posiedzeniu. Wydanie takiego orzeczenia jest możliwe w razie stwierdzenia: Że sprawca dopuścił się czynu zabronionego w stanie niepoczytalności Znikomego stopnia społecznej szkodliwości czynu Stwierdzenia że zachodzi okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy czynu
zabronionego
Zastosowano warunkowe umorzenie postępowania karnego Zastosowano zamiast kary lub środka karnego środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze
Gdy sprawcy zarzucono popełnienie wykroczenia skarbowego.
Z wnioskiem o orzeczenie przepadku tytułem środka zabezpieczającego prokurator może wystąpić również wówczas, gdy postępowanie przygotowawcze zostało umorzone z powodu niewykrycia sprawców przestępstwa, jednak pod warunkiem że przepisy przewidują orzeczenie takiego przepadku właśnie z uwagi na okoliczności uniemożliwiające ukaranie sprawcy z powodu jego niewykrycia. b)
Na posiedzeniu przed rozprawą może nastąpić również warunkowe umorzenie postępowania, o ile został przez prokuratora złożony stosowny wniosek. W razie uznania wniosku prokuratora za zasadny, sąd orzeka o warunkowym umorzenie postępowania wyrokiem, jeśli natomiast uzna, że warunkowe umorzenie byłoby niezasadne, wówczas kieruje s prawę na rozprawę. W takim wypadku wniosek ten zastępuje akt oskarżenia.
143
c)
Prokurator może zamieścić w akcie oskarżenia wniosek o wydanie wyroku skazującego i orzeczenie uzgodnionych z oskarżonym kary lub środka karnego za zarzucany mu występek zagrożony karą nie przekraczającą 10 lat pozbawienia wolności bez przeprowadzenia rozprawy, jeżeli okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości, a postawa sprawcy wskazuje, że cele postępowania zostaną osiągnięte. Zgody tej nie należy utożsamiać z przyznaniem się do zarzucanego mu czynu dot. 335. Zgoda taka może zostać cofnięta. Jeżeli akt oskarżenia zawiera stosowny wniosek, wówczas wniosek taki jest rozpoznawany na posiedzeniu, na którym nie prowadzi się postępowania dowodowego, sąd jednak dokonuje ustaleń co do osoby oskarżonego na podstawie przeprowadzonego wywiadu środowiskowego. Prokurator, oskarżony i pokrzywdzony mogą wziąć udział w posiedzeniu a ich udział jest obowiązkowy, jeżeli prezes sądu lub sąd tak zarządzi. Jeżeli pokrzywdzony lub inna o soba uprawniona nie wystąpiła z wnioskiem o zasądzenie obowiązku naprawienia wyrządzonej szkody w całości lub części, wówczas sąd może uzależnić uwzględnienie wniosku o skazanie oskarżonego bez przeprowadzenia rozprawy od naprawienia szkody w całości lub w części. Sąd może odroczyć posiedzenie, wyznaczając stronom stosowny termin. Uwzględniając wniosek sąd skazuje oskarżonego wyrokiem na posiedzeniu. Jeżeli jednak sąd uzna, że nie zachodzą podstawy do uwzględnienia wniosku, sprawa podlega rozpoznaniu na zasadach ogólnych, a więc na rozprawie. Sąd może zastosować wobec oskarżonego dobrodziejstwa określone w art. 343 KPK lecz nie musi tego czynić. Jeżeli zdecyduje się na skorzystanie z tej możliwości, wówczas może wykroczyć poza te reguły, które rządzą: Nadzwyczajnym złagodzeniem kary
d)
Warunkowym zawieszeniem
Zastosować wobec oskarżonego jedynie środek karny
Potrzeba badania celowości stosowania tymczasowego aresztowania na każdym etapie postępowania karnego wydaje się być oczywista. Art. 253 KPK – sąd a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, są zobowiązani badać, czy nie ustały przyczyny, wskutek których środek ten został zastosowany. Do chwili rozpoczęcia przewodu sądowego rozstrzygnięcie w tym przedmiocie wydane jest na posiedzeniu w trybie określonym w przepisie art. 344. Sąd jest zobowiązany do podjęcia postanowienia w tym przedmiocie z urzędu, co nie oznacza jednak, że strony i osoby bezpośrednio w tym zainteresowane nie mogą składać wniosków tego dotyczących.
Fakultatywne posiedzenie przed rozprawą
ma miejsce wówczas, gdy prezes wnosi sprawę na posiedzenie, jeżeli według jego oceny zachodzą stany wymagające wydania postanowienia przez sąd. Niewątpliwie wpływ na nią mogą mieć stosowne wnioski stron i osób bezpośredni o w tym zainteresowanych, składane w trybie art. 9 par 2 KPK. -
Jest ono zależne od wyników wstępnego badania sprawy, którego dokonuje prezes sądu. To od jego oceny zależy czy w takich wypadkach skieruje sprawę na posiedzenie. Prezes sądu kieruje sprawę na posiedzenie także wtedy, gdy zachodzi potrzeba wydania rozstrzygnięcia przekraczającego jego uprawnienia. Kodeks wskazuje na potrzebę: Umorzenia postępowania z powodu niedopuszczalności procesu I. Umorzenia postępowania z powodu oczywistego braku faktycznych podstaw oskarżenia II. III. Wydania postanowienia o niewłaściwości sądu lub o zmianie wskazanego w akcie oskarżenia trybu postępowania IV.
Zwrotu sprawy prokuratorowi
Uzupełnienie dowodów (art. 345 KPK) – może mieć miejsce wówczas, gdy spełnione są następujące warunki: Stwierdzone braki postępowania przygotowawczego muszą być istotne Ich usunięcie przez sąd powodowałoby znaczne trudności Warunki te muszą wystąpić koniunkcyjnie.
Przyczyną uzasadniającą zastosowanie instytucji z art. 397 KPK może być: Niewykorzystanie możliwości dowodowych Niedokonanie lub wadliwe dokonanie czynności procesowych
Przekazując sprawę prokuratorowi sąd wskazuje kierunek uzupełnienia a w razie potrzeby także odpowiednie czynności, jakie należy przedsięwziąć. Z istotnym brakiem postępowania mamy do czynienia gdy analiza akt wskazuje na potrzebę poszukiwania dalszych dowodów .
144
O uzupełnieniu dowodów sąd orzeka postanowieniem, na które stronom przysługuje zażalenie. W razie uprawomocnienia się postanowienia w tym przedmiocie, prokurator jest zobowiązany podjąć okreś lone czynności, by w ich wyniku złożyć do sądu nowy akt oskarżenia, podtrzymać poprzednio wniesiony, albo zwrócić sądowi akta sprawy wraz z wnioskiem o warunkowe umorzenie postępowania lub postępowanie umorzyć. Wydania postanowienia o zawieszeniu postępowa nia V. Wydania postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania lub innego środka VI. VII. VIII. IX.
przymusu Wydania wyroku zakazowego
Rozważenia celowości przekazania sprawy do postępowania mediacyjnego Wydania rozstrzygnięcia przez sąd na tym etapie procesowym co do innych wyżej niewyliczonych kwestii
Prezes może skierować sprawę na powiedzenie : a) Ze względu na zawiłość sprawy b) Inne ważne powody Posiedzenie przed rozprawą ma charakter przygotowawczy i stanowić może forum wypowiedzenia się przez sąd co do kwestii, których rozstrzygnięcie na rozprawie mogłoby spowodować jej przerwanie lub odroczenie. Tylko sprawa dobrze przygotowana merytorycznie i organizacyjne powinna być dopuszczona do rozpoznania na rozprawie oraz że wszystkie te kwestie które mogą być rozstrzygnięte zanim zostanie rozpoczęty przewód sądowy, powinny być rozstrzygnięte na tym wstępnym etapie postępowania.
Udział stron oraz obrońców i pełnomocników (art. 339 par 5 KPK) – strony i obrońcy i pełnomocnicy mogą wziąć udział w posiedzeniach sądu wymienionych w art. 339 KPK tj. tych które przeprowadzane są obligatoryjne w razie zaistnienia określonej w tym przepisie przesłanki. Mogą także wziąć udział w posiedzeniach wyznaczonych w trybie: a) Art. 339 par 3 pkt. 1 - umorzenie postępowania b) Pkt. 2 – umorzenie postępowania z powodu oczywistego braku faktycznych podstaw oskarżenia c) Pkt. 6 – wydania postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania lub innego przymusu.
środka
Jedynie gdy przedmiotem posiedzenia jest kwestia orzeczenia o środku zabezpieczającym określonym w art. 94 KK lub w art. 95 KK udział prokuratora i obrońcy jest obowiązkowy Wymienione strony, obrońcy i pełnomocnicy mają prawo wziąć udział w posiedzeniu, jeżeli się stawią. Zawiadomienie ich o terminie posiedzenia nie jest obowiązkowe, zaś rozpoznanie sprawy pod ich nieobecność pozostaje bez wpływu na dopuszczalność podejmowanych czynności.
Wyjątki: a) Rzecz dotyczy orzekania na posiedzeniu o warunkowym umorzeniu postępowania b) W związku z aktem oskarżenia zawierającym wniosek prokuratora o skazanie oskarżonego bez przeprowadzenia rozprawy c) d)
Orzekania o przedłużeniu stosowania tymczasowego aresztowania Orzekania o umorzeniu postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy czynu zabr onionego i zastosowania wobec niego środka zabezpieczającego
e)
Wydania wyroku nakazowego
Umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowanie środków zabezpieczających na wniosek prokuratora – wniosek prokuratora kieruje się na rozprawę, jeżeli jednak popełnienie czynu i niepoczytalność oskarżonego nie budzą wątpliwości, a prezes sądu na wniosek obrońcy uzna to za celowe, kieruje sprawę do rozpoznania na posiedzenie z udziałem prokuratora, podejrzanego i jego obrońcy. Podejrzany nie bierze udziału w posiedzeniu, jeżeli z opinii biegłych wynika że byłoby to niewskazane, jednak są d może uznać jego obecność za konieczną. W postępowaniu tym stosuje się przepisy rozdziału 41 KPK z tym że nie stosuje się przepisów o oskarżycielu posiłkowym i nie jest dopuszczalne zgłoszenie powództwa cywilnego. W toku dalszego postępowania sąd nie jest związany ani oceną faktycznego ani oceną prawną, przyjętą za podstawę postanowień i zarządzeń wydanych na posiedzeniu w ramach wstępnego badania sprawy.
145
CZYNNOŚCI ZWIĄZANE Z ORGANIZACJĄ ROZPRAWY Jeżeli wniesiony do sąd u akt oskarżenia odpowiada warunkom formalnym albo jeśli stwierdzone braki tego aktu zostały usunięte w terminie, a nadto jeżeli brak jest obligatoryjnych lub fakultatywnych przyczyn skierowania sprawy na posiedzenie przed rozprawą lub po ich rozpoznaniu na posiedzeniu nie zostało wydane postanowienie kończące postępowanie, prezes sądu wydaje pisemne zarządzenie o wyznaczeniu rozprawy głównej, w którym wskazuje: a) Sędziego albo członków składu orzekającego, określając równocześnie przewodniczącego tego składu b) Dzień, godzinę i miejsce rozprawy c) Strony i inne osoby które należy wezwać na rozprawę lub zawiadomić o jej terminie d) Inne czynności konieczne dla przygotowania rozprawy
Art. 351 KPK – sędzia albo sędziów powołanych do orzekania w sprawie wyznacza się w kolejności według wpływu sprawy oraz jawnej dla stron listy sędziów danego sądu lub wydziału. Zapewnia to stronom możliwość kontroli prawidłowości wyznaczenia składu orzekającego w sprawie w której s ą stronami. Obowiązuje nakaz wyznaczania w każdej sprawie składu sądu w drodze losowania, lecz tylko gdy a) Przestępstwo jest zagrożone karą 25 lat pozbawienia wolności b) Dożywotniego pozbawienia wolności c) Gdy został zgłoszony taki wniosek przez prokuratora l ub obrońcę. Prokurator lub obrońca mają prawo być obecni przy losowaniu, a o terminie losowania należy ich zawiadomić. Z losowania sporządza się protokół. Odstępstwo od wyznaczenia składu według wpływu sprawy jest możliwe tylko w formie pominięcia sędziego z powodu jego choroby lub innej ważnej przeszkody, co należy zaznaczyć w zarządzeniu o wyznaczeniu rozprawy. W zarządzeniu o wyznaczeniu rozprawy prezes powinien uwzględnić decyzje sądu, że sprawa rozpoznawania będzie w 3 osobowym składzie zawodowym, jeżeli uzna to za konieczne ze względu na szczególną zawiłość sprawy.
Uchybienie podanym wyżej regułom wyznaczania składu sądu stanowiło będzie bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia, o jakiej mowa w art. 439 pkt. 2 KPK, określaną jako nienależyta obsada sądu . Ustalając miejsce rozpoznania sprawy, prezes wskazuje salę w której rozprawa ma się odbyć lub decyduje o tym, że rozprawa odbędzie się na sesji wyjazdowej.
Do obowiązków prezesa należy także ustalenie osób które należy wezwać lub zawiadomić. a) Wzywa się – oskarżonego, świadków, biegłych b) Zawiadamia się – pozostałe strony procesowe, osoby występujące w charakterze przedstawiciela procesowego stron. Prokuratora zawiadamia się poprzez doręczenie wykazu spraw (wokandy) które maja być w danym dniu rozpoznane. Prezes sądu wydaje również zarządzenie o dopuszczeniu dowodów i sprowadzeniu ich na rozprawę. Czyni to z urzędu albo na wniosek stron lub podmiotu określonego w art. 416 KPK.
Wyznaczając termin rozprawy, prezes musi zapewnić oskarżonemu prawo do obrony. Musi więc zadbać o to aby pomiędzy doręczeniem oskarżonemu aktu skarżenia a terminem rozprawy upłynęło co najmniej 7 dni. W razie niedochowania tego terminu, sąd na wniosek oskarżonego lub jego obrońcy zgłoszony do moment rozpoczęcia przewodu sądowego, odracza rozprawę. Jeżeli mimo zgłoszenia wniosku rozprawa jest prowadzona w dalszym ciągu, stanowić to może podstawę uchylenia zaskarżonego orzeczenia, o ile uchybienie to mogło mieć wpływ na jego treść. Jeżeli oskarżony ma obrońcę, brak zgłoszenia takiego wniosku nie stanowi przeszkody dla prowadzenia rozprawy w dalszym ciągu, jeśli natomiast występuje w procesie bez obrońcy, powinien zostać o tym uprawnieniu pouczony, tak by brak wniosku nie był wynikiem nieświadomości oskarżonego co do posiadan ego uprawnienia. 7 dniowy termin o jakim mowa w art. 353 KPK dotyczy wyłącznie oskarżonego i jego obrońcy. Inne strony nie mogą zatem z tego powodu wnioskować o odroczeniu rozprawy.
146
R2 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ROZPRAWY GŁÓWNEJ W zasadzie tylko na tym et apie
postępowania może być wydany wyrok stwierdzający winę lub niewinność oskarżonego. A więc, podstawę ustaleń mogą stanowić tylko te fakty dowodowe co do których strony miały możliwość wypowiedzenia się. Znajdują w nim najszersze zastosowanie zasady pro cesowe np. zasada prawdy obiektywnej, zasada kontradyktoryjności, zasada bezpośredniości, publiczności, ustności. Rozprawa główna pełni również istotne funkcje wychowawcze, dlatego też należy zadbać o należytą kulturę jej przebiegu.
Kierownictwo formalne rozprawy Rozprawą w zasadzie kieruje przewodniczący składu orzekającego, ale niektóre czynności związane z kierowaniem rozprawą należą do kompetencji całego składu. Przewodniczący składu: a) Kieruje rozprawą b) Czuwa nad jej prawidłowym przebiegiem
Kierownictwo materialne rozprawy Czynności związane z wyjaśnianiem okoliczności sprawy. Przewodniczący ma bowiem dopilnować, aby zostały wyjaśnione wszystkie istotne okoliczności sprawy i dążyć do tego aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło na pierwszej rozprawie.
Uprawnienia przewodniczącego składu w ramach kierownictwa rozprawą: a) Podejmowanie decyzji o otwarciu i zamknięciu rozprawy b) Sprawdzanie obecności osób wezwanych na rozprawę c) Kierowanie postępowaniem dowodowym d) Decydowanie o przychylnym załatwieniu wniosku dowodowego, któremu inna strona się nie sprzeciwiła e) f) g) h) i)
Sprawowanie policji sesyjnej
Zarządzanie przerwy w rozprawie Udzielanie głosu stronom i innym uczestnikom postępowania Kierowanie przebiegiem narady i głosowania Ogłaszanie wyroku i pouczenia o prawie, terminie i sposobie zaskarżenia lub o tym że orzeczenie nie podlega zaskarżeniu
Inny obowiązek to zapewnienie członkom składu możliwości zaznajomienia się z aktami sprawy oraz zobowiązanie do dbałości o punktualność rozpoczęcia posiedzenia. czynności kierowania rozprawą wykonuje także cały skład orzekający. Sąd może realizować zarówno czynności zaliczane do kierownictwa formalnego jak i czynności kierownictwa materialnego. Decyzje te muszą być podjęte wyłącznie w formie postanowienia. Niektóre
Do uprawnień sądu w tym zakresie należą takie czynności jak: a) Rozstrzygnięcie natychmiastowego odwołania od zarządzenia przewodniczącego wydanego na rozprawie b) c) d) e)
Wyłączenie jawności rozprawy Zezwolenie przedstawicielom radia…. Odroczenie rozprawy Oddalenie wniosku dowodowego
W przebiegu rozprawy głównej można wyróżnić etapy : a) Część wstępna rozprawy b) Przewód sądowy c) d)
Przemówienia stron Wyrokowanie
147
R3 CZĘŚĆ WSTĘPNA ROZPRAWY GŁÓWNEJ Rozpoczyna się wywołaniem sprawy. Dokonuje tego protokolant na zarządzenie przewodniczącego składu orzekającego.
Wywołanie sprawy – polega na głośnym oznajmieniu w poczekalni przed salą rozpraw, że będzie
rozpoznawana kolejna, umieszczona na wokandzie sprawa, z podaniem jej numeru, nazwiska oskarżonego i zarzucanego mu czynu. Od momentu wywołania zaczyna działać zasada ciągłości . Tak rozpoczęta rozprawa powinna być zakończona w jednym terminie, chyba że wyjątkowo zajdzie konieczność zarządzenia przerwy lub odroczenia rozprawy. Wywołanie nie powinno nastąpić wcześniej niż wyznaczona dla ro zprawy godzina jej rozpoczęcia.
Część wstępna rozprawy głównej – służy sprawdzeniu obecności osób wezwanych i zbadaniu czy nie ma przeszkód do rozpoznania sprawy.
W ramach części wstępnej dokonuje się następujących czynności: a) Sprawdzenie obecności osób wezwanych i zawiadomionych b) Sprawdzenie czy istnieją przeszkody dla rozpoznania sprawy c) Wykonanie czynności które mogą być dokonane najpóźniej przed rozpoczęciem przewodu sądowego d) Załatwienie innych kwestii związanych z biegiem rozprawy
Sprawdzenie obecnośc i – obejmuje zarówno osoby wezwane, jak i zawiadomione o terminie rozprawy. W
wypadku niestawiennictwa stron lub ich przedstawicieli trzeba w pierwszej kolejności ustalić czy zostali oni prawidłowo wezwani i zawiadomieni o terminie rozprawy, a następnie czy swą nieobecność usprawiedliwili zgodnie ze stosownymi przepisami. W razie braku dowodu prawidłowego doręczenia wezwania lub zawiadomienia, rozprawa podlega odroczeniu. Podobnie gdy podmioty te swą nieobecność usprawiedliwiły lub istnieje uzasadnione przy puszczenie że niestawiennictwo wynikło z powodu przeszkód żywiołowych lub innych przyczyn wyjątkowych. Usprawiedliwienie nieobecności z powodu choroby wymaga przedstawienia zaświadczenia, wystawionego przez lekarza sądowego. W razie prawidłowego doręczeni a wezwania lub zawiadomienia oraz braku dostatecznego usprawiedliwienia nieobecności, skutki niestawiennictwa są uzależnione od roli, w jakiej oznaczona osoba występuje w procesie. I tak:
1. Rozprawa może się toczyć w zasadzie tylko w obecności oskarżonego. Wyjątkowo tylko w nieobecności oskarżonego wolno prowadzić rozprawę jeżeli: Wprawił się w stan niezdolności (z własnej winy) Oświadczy że nie weźmie udziału w rozprawie Uniemożliwia doprowadzenie go na rozprawę Zawiadomiony o niej osobiście nie stawia się na rozprawę bez usprawiedliwienia Gdy istnieją warunki do wydania wyroku zaocznego w postępowaniu uproszczonym W postępowaniu w przedmiocie wydania wyroku łącznego
2. Niestawiennictwo obrońcy oskarżonego 3. Niestawiennictwo prokuratora – w zależności od tego czy jego obecność na rozprawie jest obowiązkowa czy też nie. Nie obowiązkowa jest: W sprawach z oskarżenia prywatnego W sprawach wszczętych na skutek wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia W postępowaniu uproszczonym
4. Niestawiennictwo oskarżyciela prywatnego i jego pełnomocnika 5. Niestawiennictwo powoda cywilnego 6. Niestawiennictwo świadka – decyzja o prowadzeniu rozprawy zapada wtedy, gdy będzie istniała możliwość odczytania zeznań świadka lub gdy sąd ma możliwość przeprowadzenia postępowania dowodowego w części, a w celu przeprowadzenia dowodu z nieobecności świadka, przewodniczący zarządzi przerwę w rozprawie lub sąd rozprawę odroczy. 7. Niestawiennictwo tłumacza 8. Niestawiennictwo biegłego lub specjalisty 148
W części wstępnej sprawdza się istnienie innych okoliczności uniemożliwiających odbycie rozprawy w wyznaczonym terminie. Można wymienić konieczność zawieszenia postępowania z powodu przyczyn z art. 22 KPK oraz niezachowanie 7 dniowego okresu pomiędzy zawiadomieniem oskarżonego o rozprawie a terminem rozprawy.
Rozpoczęcie przewodu sądowego – czyli odczytanie aktu oskarżenia .
Z tym momentem ustaje
dopuszczalność dokonania wielu czynności procesowych. Czynności te mogą być dokonane w części wstępnej rozprawy głównej, a niektóre z nich mogą być dokonane jeszcze wcześniej, bo już w postępowaniu przygotowawczym. Można tu zliczyć: a) Złożenie przez pokrzywdzonego oświadczenia że będzie działał w charakterze oskarżyciel posiłkowego b) Zgłoszenie przez pokrzywdzonego powództwa cywilnego c) Przyłączenie się innego pokrzywdzonego d) W razie zgłoszenia przez przedstawiciela organizacji społecznej udziału w postępowaniu e) Zgłoszenie wniosku o wyłączeniu sędziego z powodu istnienia okoliczności mogących wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności f) Cofnięcie za zgodą sądu wniosku o ściganie g) Zgłoszenie wniosku o odroczenie rozprawy, jeśli pomiędzy doręczeniem zawiadomienia a terminem rozprawy upłynęło mniej niż 7 dni h) Pozostawienie zgłoszonego powództwa cywilnego bez rozpoznania, jeśli pokrzywdzony bez usprawiedliwienia nie stawił się na rozprawie do momentu rozpoczęcia przewodu i nie wniósł o rozpoznanie powództwa pomimo jego nieobecności i) Przekazanie sprawy właściwemu sądowi j) Umorzenie postępowania przez sąd postanowieniem, jeżeli stwierdzona zostanie okoliczność wyłączająca ściganie k) Umorzenie postępowania bez zgody oskarżonego w sprawie o czyn ścigany z oskarżenia prywatnego, jeśli oskarżyciel prywatny odstąpi od oskarżenia l) Wniesienie przez oskarżonego oskarżenia wzajemnego w sprawie o czyn ścigany z oskarżenia prywatnego m)
Cofnięcie sprzeciwu od wyroku nakazowego
Decyzje powyższe mogą zostać wydane także w toku przewodu sądowego, jeśli potrzeba wydania takiej decyzji ujawni się dopiero po rozpoczęciu przewodu. Jeżeli zostały dokonane wszystkie czynności w ramach części wstępnej rozprawy głównej, przewodniczący ustala, na podstawie danych osobowych, czy któryś ze świadków ma prawo odmowy złożenia zeznań, bądź to jako osoba najbliższa dla oskarżonego bądź to z powodu pozastawiania z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym. O uprawnieniu do odmowy z tych powodów składania zeznań, należy takiego świadka uprzedzić. Jeżeli zostanie ustalone, że świadek nie jest uprawniony do odmowy składania zeznań, przewodniczący poucza świadka o obowiązku mówienia prawdy i uprzedza o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań. Wezwani na rozprawę świadkowie czekają poza salą rozpraw do czasu wezwania ich w celu złożenia zeznań, pozostając do dyspozycji sądu. Wyjątek: jeśli świadek jest pokrzywdzony powinien on być przesłuchany jako pierwszy, by uczestniczyć we wszystkich czynnościach postępowania dowodowego, a równocześnie, by uczynić zadość regule że świadek, który nie złożył jeszcze zeznań nie powinien brać udziału w czynności przesłuchania innego świadka.
Podobne zasady dotyczą biegłego przy cym może on pozostać na sali rozpraw, jeżeli przewodniczący nie zarządzi inaczej. Zarządzenie przewodniczącego o opuszczeniu sali rozpraw nie dotyczy pokrzywdzonego lub podmiotu z art. 416 KPK, choćby mieli składać zeznania jako świadkowie, sąd jednak przesłuchuje ich w pierwszej kolejności. Po dokonaniu
wszystkich omówionych wyżej czynności, przewodniczący zarządza rozpoczęcie przewodu sądowego, o ile nie ma przeszkód do dalszego toczenia rozprawy.
149
R4 PRZEWÓD SĄDOWY W tej fazie przeprowadza się wszystkie dowody dostarczające informacji, pozwalających sadowi na poczynienie ustaleń faktycznych. Rozpoczyna się on od odczytania aktu oskarżenia, a kończy zarządzeniem przewodniczącego o jego zamknięciu. Wyróżniamy następujące etapy : a) Odczytanie aktu oskarżenia b) Wyjaśnienia oskarżonego c) Dalsze postępowanie dowodowe d) Zamknięcie przewodu sądowego
ODCZYTANIE AKTU OSKARŻENIA Jest czynnością rozpoczynającą przewód sądowy, a więc etap w którym przeprowadzane są dowody ujawniające okoliczności, pozwalające sądowi na wydanie orzeczenia co do przedmiotu procesu. Współcześnie spotyka się systemy, w których oskarżenie przytacza i uzasadnia ustnie na rozprawie oskarżyciel. Drugim rozwiązaniem tej kwestii jest odczytanie aktu oskarżenia. Może tego dokonać przewodniczący składu, jeden z sędziów, prokurator lub protokolant (sekretarz). W obowiązującym KPK akt oskarżenia odczytuje oskarżyciel. a) W postępowaniu publiczno skargowym – czyni to oskarżyciel publiczny b) W postępowaniu prywatnoskargowym – oskarżyciel publiczny c) W postępowaniu wszczętym wskutek wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia – oskarżyciel posiłkowy subsydiarny. W razie nieobecności oskarżyciela na rozprawie czyni to protokolant. W przypadku szczególnie obszernego uzasadnienia aktu oskarżenia można poprzestać na przedstawieniu samych tylko podstaw oskarżeni. W takim przypadku przedstawienie uzasadnienia oskarżenia ogranicza się do ustnej jedynie wypowiedzi. Ustne podstawy tego oskarżenia mogą zostać przedstawione wyłącznie przez oskarżyciela. Jeżeli wniesiono odpowiedź na akt oskarżenia, przewodniczący informuje o jej treści. Akt oskarżenia podlega odczytaniu, gdy rozprawa jest przeprowadzona powtórnie, od początku, w postępowaniu głównym. Z tego rodzaju sytuacjami mamy do czynienia, gdy rozprawę prowadzi się od początku np.: a) b) c)
W wyniku odroczenia rozprawy Przekroczenia terminu odroczenia wydania wyroku Po uchyleniu orzeczenia i przekazaniu sprawy do pono wnego rozpoznania
WYJAŚNIENIA OSKARŻONEGO Po odczytaniu aktu przewodniczący poucza oskarżonego o prawie składania wyjaśnień, odmowy wyjaśnień lub odpowiedzi na pytania, po czym pyta go o to: a) Czy przyznaje się do zarzucanego mu czynu b) Czy chce złożyć wyjaśnienia i jaki e
Jeżeli oskarżony decyduje się na składanie wyjaśnień, należy mu umożliwić ich złożenie w warunkach swobodnej wypowiedzi. Po jego relacji można zadawać pytania.
Do czasu zakończenia pierwszego przesłuchania na rozprawie głównej, oskarżony któremu zarzucon o występek, może złożyć wniosek o wydanie wyroku skazującego i wymierzenie mu określonej kary lub środka karnego bez przeprowadzania postępowania dowodowego. Jest to tzw. skazanie oskarżonego bez przeprowadzenia rozprawy.
150
Sąd może przychylić się do wniosku oskarżonego o wydanie wyroku skazującego tylko wtedy gdy jednocześnie: a) Okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości b) Cele postępowania zostaną osiągnięte c) Nie sprzeciwiają się temu prokurator oraz pokrzywdzony Jest to forma która może być następstwem porozumienia się stron procesowych. Sąd może uzależnić uwzględnienie wniosku oskarżonego od zaproponowanych przez siebie zmian. Zmianom tym mogą sprzeciwić się strony oraz pokrzywdzony. Jeżeli sąd uzna to za celowe, może odroczyć posiedzenie, wyznaczając stronom odpowiedni termin. Na wniosek oskarżonego i pokrzywdzonego, uzasadniony potrzebą dokonania uzgodnień, sąd zarządza stosowanie przerwę lub odracza rozprawę. Jeżeli wniosek oskarżonego został złożony przed rozpoczęciem rozprawy, sąd rozpoznaje go na rozprawie, chyba ż sprawa toczy się w trybie uproszczonym. W trybie przewidzianym w art. 387 KPK możliwe jest tylko wydanie wyroku skazującego, nie zaś warunkowo umarzającego postępowanie karne. W razie nie uwzględnienia wniosku i braku p odstaw do zastosowania art. 397 KPK sąd prowadzi dalej postępowanie dowodowe na zasadach ogólnych.
Sąd może za zgodą obecnych stron przeprowadzić postępowanie dowodowe tylko częściowo, jeżeli wyjaśnienia oskarżonego, przyznającego się do winy, nie budzą wątpliwości. Zgoda stron na ograniczenie postępowania dowodowego powinna być wyraźna i odnotowana w protokole rozprawy, zaś brak zgody jednej ze stron eliminuje dopuszczalność stosowania tej instytucji. Oskarżony może składać wyjaśnienia, może jednak odmówić ich złożenia. W razie odmowy złożenia wyjaśnień lub oświadczenia przez oskarżonego, że pewnych szczegółów nie pamięta, albo złożenia odmiennych wyjaśnień odczytuje się na rozprawie protokół jego wyjaśnień, złożonych poprzednio w charakterze oskarżonego w tej lub innej sprawie. Odczytanie to może mieć miejsce jedynie w odpowiednim zakresie, tj. tylko w tej części, w której wyjaśnienia oskarżonego są odmienne od wcześniej złożonych albo, co do której odmawia składania wyjaśnień. Po odczytaniu protokołu przewodniczący zwraca się do oskarżonego o wypowiedzenie się co do jego treści i o wyjaśnienie zachodzących sprzeczności. Odmienności pomiędzy wyjaśnieniami oskarżonego muszą być wyraźne. Odczytanie protokołu poprzednich wyjaśnień w warunkach określonych w a rt. 334 KPK z 1969 roku jest nie tylko prawem, ale i obowiązkiem sądu, gdyż ich nieodczytanie może prowadzić do niezgodnych z prawdą ustaleń faktycznych. Odczytaniu podlegają ponadto protokoły wyjaśnień oskarżonego sporządzone przed organami ścigania państwa obcego, w ramach pomocy prawnej lub w postępowaniu przed przejęciem ścigania. Obowiązujące przepisy nie przewidują odczytania protokołu zeznań złożonych w charakterze świadka, jeżeli ta osoba jest następnie przesłuchiwana jako oskarżony, świadek bowiem jest zobowiązany do składania zeznań, a w dodatku pod groźbą kary. Odczytanie protokołu zeznań, jakie oskarżony złożył w postępowaniu przygotowawczym w danej sprawie w charakterze świadka, nie jest dopuszczalne.
DALSZE POSTĘPOWANIE DOWODOWE Po złożeniu przez oskarżonego wyjaśnień albo po oświadczeniu, że odmawia ich złożenia, przewodniczący poucza go o przysługującym mu prawie zadawania pytań osobom przesłuchiwanym oraz składania wyjaśnień co do każdego przeprowadzonego dowodu. W czasie przeprowadzania
dowodów mogą być obecne wszystkie strony i ich przedstawiciele. Na sali rozpraw ma prawo pozostać, jeśli się stawi, pokrzywdzony, nawet jeśli składał będzie zeznania jako świadek. W takim przypadku przesłuchuje się go jako pierwszego. Udział prokuratora w rozprawie jest z reguły obowiązkowy, chyba że ustawa stanowi inaczej. Czyni tak odnoście spraw z oskarżenia prywatnego, w sprawach wszczętych na skutek wniesienia skargi przez oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego oraz prowadzonych w postępowan iu uproszczonym. Oskarżony może być obecny przy wszystkich czynnościach postępowania dowodowego, bez względu na to, czy jego stawiennictwo na rozprawę jest obowiązkowe czy nie.
151
Jeżeli oskarżony po złożeniu wyjaśnień, opuści salę bez zezwolenia przewodniczącego, sąd może dokończyć rozprawę podczas nieobecności oskarżonego. Wydany w tej sytuacji wyrok nie jest uważany za zaoczny. Jeżeli sąd uzna obecność oskarżonego na rozprawie za niezbędną zarządza jego zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie. Na postanowie nie sądu w przedmiocie zatrzymania i przymusowego doprowadzenia oskarżonego na rozprawę oskarżonemu przysługuje zażalenie.
Postępowanie to może toczyć się bez udziału oskarżonego: a) Gdy istnieją warunki do wydania wyroku zaocznego b) Sytuacja w której oskarżony wprawił się ze swej winy w stan niezdolności do udziału w rozprawie. Jeżeli po rozpoczęciu rozprawy w sprawie, w której oskarżony musi mieć obrońcę i korzysta z obrony z wyboru, obrońca lub oskarżony wypowiada stosunek obrończy, sąd zakreśla oskarżonemu odpowiedni termin do powołania nowego obrońcy, a po bezskutecznym upływie tego terminu prezes sądu lub sąd wyznacza obrońcę z urzędu. W sprawie, w której oskarżony korzysta z obrońcy z urzędu, sąd na uzasadniony wniosek obrońcy lub oskarżonego zwalnia obrońcę z jego obowiązków i wyznacza oskarżonemu innego obrońcę z urzędu. Wyznaczając nowego obrońcę, sąd jednocześnie podejmuje decyzje czy dotychczasowy obrońca może bez uszczerbku dla prawa oskarżonego do obrony pełnić swe obowiązki do czasu podjęcia ob rony przez nowego obrońcę. Postępowaniem tym kieruje przewodniczący, który przeprowadza poszczególne dowody w tr ybie określonym w art. 366 KPK.
Strony i ich przedstawiciele obecni na rozprawie w czasie całego postępowania dowodowego są uprawnieni do składania oświadczeń w związku z przeprowadzonymi dowodami. Obrońcy i oskarżonemu zawsze przysługuj głos ostatni. Po wysłuchaniu oskarżonego dowody na poparcie oskarżenia powinny być przeprowadzone w miarę możliwości wcześniej niż dowody służące do obrony. To uregulowanie wiąże się z osobą oskarżyciela, na którym spoczywa obowiązek dowodzenia. Są więc możliwe odstępstwa od tej kolejności. Ujawnienie w postępowaniu dowodowym informacji mają na celu wyświetlenie wszystkich okoliczności umożliwiających sądowi poczynienie ustaleń zgodnie z naczelną dyrektywą prawdy w procesie karnym.
Świadkowi należy umożliwić złożenie relacji, a następnie mogą mu być zadawane pytania przez uczestników procesu w następującej kolejności: a) oskarżyciel publiczny, b) posiłkowy, c) pełnomocnik oskarżyciela posiłkowego, d) oskarżyciel prywatny, e) pełnomocnik oskarżyciela prywatnego, f) g) h) i) j) k) l)
powód cywilny,
pełnomocnik powoda cywilnego, biegły, podmiot z 416,
obrońca, oskarżony, członkowie składu orzekającego
Strona, na której wniosek dowód z zeznań świadka został dopuszczony, zadaje pytania przed pozostałymi stronami. Członkowie składu dopuszczającego mogą w każdym momencie zadawać pytania dodatkowe. Przewodniczący uchyla pytania sugerujące odpowiedź lub gdy z innych powodów uznaje je za niestosowne. Należy wskazać, że powołany przepis zobowiązuje przewodniczącego do uchylania wskazanych pytań także wówczas gdy postawił je członek tego składu. Gdy przewodniczący zadaje pytanie sugerujące, strony mogą domagać się zaprotokołowania treści takiego pytania. Świadka przesłuchuje się podczas nieobecności innych świadków, którzy jeszcze nie złożyli zeznań. Przepis art. 371 par 2 KPK nakłada na przewodniczącego obowiązek przedsięwzięcia środków, zapobiegawczych porozumieniu się osób przesłuchanych z osobami które jeszcze nie zostały przesłuchane. 152
Przesłuchanie świadka lub biegłego powinno być utrwalone za pomocą urządzenia rejestrującego obraz, jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo, że przesłuchanie tej osoby nie będzie możliwe w dalszym postępowaniu albo jeśli przesłuchanie przeprowadzane jest w trybie art. 396 KPK przez sąd wezwany lub sędziego wyznaczonego. Gdy przesłuchanie ma dotyczyć pokrzywdzonego przestępstwem określonym w rozdziale XXV i XXVI KK, jeżeli w chwili przesłuchania nie ukończył on 15 lat, bądź jeśli przesłuchiwany ma być świadek, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat w sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub o przestępstwa określone w rozdziale XXV KK, jeżeli zeznania tego świadka mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia spray – czynność przesłuchania powinna zostać utrwalona za pomocą urządzeń rejestrujących obraz i dźwięk.
Odstępstwem od zasady bezpośredniości jest odczytanie protokołu zeznań świadka w trybie z art. 185a par 3 KPK oraz art. 391 KPK. W pierwszym przypadku kodeks zobowiązuje do odczytania protokołu świadka pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat. W drugiej sytuacji, odczytanie to jest możliwe, gdy zaistnieje przeszkoda uniemożliwiająca przeprowadzenie dowodu z zeznań świadka w sposób bezpośredni i przeszkody tej nie można usunąć. Nakłada to na sąd, zanim zostanie podjęta decyzja o odczytaniu protokołu zeznań świadka, obowiązek wyczerpania wszystkich możliwości przesłuchania tego osobowego źródła dowodowego przed sądem, a więc w sposób bezpośredni. Dopiero wówczas wolno korzystać z unormowania wyjątkowego, zawartego w art. 391 KPK. Jeżeli jednak świadek na rozprawie złoży zeznania odmienne w porównaniu ze złożonymi wcześniej co do istotnych dla sprawy okoliczności, to odczytanie protokołu zeznań stanowi nie tylko uprawnienie, lecz także obowiązek sądu. Protokół zeznań świadka może być odczytany z urzędu lub na wniosek stron. Art. 391 KPK przewiduje możliwość odczytania protokołów zeznań świadka złożony w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem w tej lub innej sprawie, a nawet w innym postępowaniu przewidzianym przez usta wę, jeżeli świadek: a) b) c) d) e) f) g) h)
Bezpodstawnie odmawia złożenia zeznań Składa zeznania odmienne od poprzednich Oświadcza, że pewnych okoliczności nie pamięta Przebywa za granicą Nie można mu było doręczyć wezwania Nie stawił się na skutek nie dających się usunąć przes zkód Zmarł Prezes sądu zaniechał wezwania świadka na podstawie art. 333 par 2 KPK
W podanych tu sytuacjach, a także wówczas, gdy świadek w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem, sąd może również odczytać protokoły wyjaśnień, jakie złoży świadek wcześniej, występując w innej roli procesowej. Nie można natomiast odczytać protokołów zeznań świadka, gdy następnie osoba ta występuj w procesie w roli oskarżonego. Zeznania złożone w postępowaniu przygotowawczym przez świadka, który przed złożeniem tych zeznań został uprzedzony o przysługującym mu prawie odmowy zeznań, ale z uprawnienia tego nie skorzystał, mogą być odczytane na rozprawie także wtedy, gdy świadek ten zmarł przed rozprawą. Jeżeli świadek jest obecny na rozprawie, to przewodniczący po odczytaniu protokołu jego zeznań powinien zwrócić się do świadka o wyjaśnienie zachodzących sprzeczność. Ocena niezbędności przeprowadzenia dowodu w sposób bezpośredni należy do sądu, o ile żadna z obecnych na rozprawie stron temu się nie sprzeciwi. Obligatoryjne odczytanie protokołu zeznań świadka pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, w sprawach o przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajowości. Obowiązek ten wynika z faktu, iż jako regułę kodeksu przewiduje dopuszczalność wyłączenia jednorazowego przesłuchania takiego świadka chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania lub zażąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania.
Według art. 393 KPK wolno na rozprawie odczytywać: a) Protokoły oględzin, przeszukania i zatrzymania rzeczy b) Opinie biegłych, instytutów, zakładów lub instytucji 153
c) d) e)
Dane o karalności Wyniki wywiadu środowiskowego Wszelkie dokumenty urzędowe, złożone w postępowaniu przygotowawczym lub sądowym albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę.
Nie wolno odczytywać notatek dotyczących czynności, z których wymagane jest sporządzenie protokołu. W pozostałym zakresie są dopuszczane.
Ponadto można odczytać: a) Zawiadomienia o przestępstwie b) Wszelkie dokumenty prywatne np. oświadczenia, publikacje, listy oraz notatki c) Zapisy najbardziej istotnych oświadczeń osób biorących udział w czynności procesowej, jeżeli jest utrwalana za pomocą stenogramu lub urządzeń rejestrujących dźwięk d) Protokoły zeznań świadka anonimowego, przesłuchanego w warunkach określonych w art. 184 KPK, jawność rozprawy podlega wyłączeniu, zaś w rozprawie nie mogą uczestniczyć osoby zaufania stron . Dane dotyczące osoby oskarżonego oraz wyniki wywiadu środowiskowego uznaje się za odczytane bez ich odczytania, jednak należy je odczytać na żądanie oskarżonego lub obrońcy. Przesłuchanie świadka w toku postępowania sądowego może nastąpić także w formie tzw. Rekwizycyjnego przeprowadzenia dowodu. Polega ono na tym że w sytuacji, gdy świadek nie stawił się z powodu przeszkód zbyt trudnych do usunięcia sąd może zlecić przesłuchanie świadka sędziemu wyznaczonemu ze swego składu lub sądowi wezwanemu w którego okręgu świadek przebywa. Strony i ich przedstawiciele, mają prawo brać udział w tej czynności.
PRZERWA I ODROCZENIE Są instytucjami stanowiącymi wyjątek od zasady koncentracji materiału dowodowego, a szczególnie od zasady ciągłości rozprawy wyrażonej w dyrektywie, zgodnie z którą proces, a zwłaszcza rozprawa, powinny stanowić zwarty tok faktów procesowych, realizowanych bez przerw i zahamowań. Przerwę w rozprawie zarządza przewodniczący składu orzekającego. Decyzja przewodniczącego przybiera postać zarządzenia, natomiast o odroczeniu rozprawy decyduje sąd. Odroczenie wymaga wydania postanowienia, które powinno zawierać uzasadnienie, chyba że zostało wydane na wniosek strony, któremu inna strona się nie sprzeciwiła. Od zarządzenie o przerwie strona może się odwołać niezwłocznie do składu orzekającego. Wówczas kwestię tę rozstrzyga sąd w całym składzie, to jest nie wyłączając przewodniczącego, czyli podmiotu, który wydał zaskarżone zarządzenie. Postanowienie o odroczeniu nie podlega zaskarżeniu zażaleniem, bowiem ani nie zam yka drogi do wydania wyroku, ani też dopuszczalność zażalenia nie została wprost w przepisach o przerwie i odroczeniu rozprawy przewidziana.
Przerwę zarządza się : a) b) c)
W celu sprowadzenia dowodu Dla wypoczynku
Z innej ważnej przyczyny
zostały ujęte w zasadzie podobnie. Według art. 404 KPK rozprawę można odroczyć tylko wówczas, gdy zarządzenie przerwy nie byłby wystarczające. Przepis ten zatem, będąc wyrazem ekonomiki procesowej, nakazuje wykorzystanie w pierwszej kolejności przerwy w ro zprawie, dopiero wówczas, gdy ta okaże się niewystarczająca, pozwala sięgać do odroczenia rozprawy. Przyczyny odroczenia
Każdorazowa przerwa w rozprawie może trwać najwyżej 35 dni. Ustawodawca wyszedł z założenia, że jest to okres, w którym nie ulegają zatarciu w pamięci sędziów fakty ujawnione na rozprawie. W postępowaniu uproszczonym maksymalny okres trwania przerwy ustalony został na 21 dni. W postępowaniu przyspieszonym możliwa jest jedna przerwa w sprawie, wynosząca 14 dni.
154
Okres 35 dni jest terminem należącym do grupy pozostałych terminów stanowczych. Procesowym skutkiem przekroczenia tego terminu jest to, że rozprawę uważa się za odroczoną. Ogłaszając przerwę przewodniczący jednocześnie oznacza czas i miejsce, w którym odbędzie się dalszy ciąg rozprawy.
Jeżeli zarządzona została przerwa w rozprawie, to po jej wznowieniu prowadzi się ją w dalszym ciągu. Jeśli jednak sąd uzna to za konieczne lub gdy skład sądzący uległ zmianie, rozprawę prowadzi się od początku. Jeżeli w czasie przerwy należałoby wydać orzeczenie co do jakiejś kwestii np. co do środka zapobiegawczego, czy też wniosku dowodowego, to wydaje je sąd w tym samym imien nym składzie, a w razie niemożności jego utworzenia, orzeczenia wydaje sąd w takim samym składzie, a więc w składzie imiennie zmienionym. W myśl
art. 404 par 2 KPK rozprawę odroczoną prowadzi się w nowym terminie od początku. Jest to jednak tylko reguła, bo wiem przepis art. 404 par 2 KPK przewiduje od niej wyjątek. Mianowicie rozprawę odroczoną sąd tylko wyjątkowo może prowadzić w dalszym ciągu. To w jakich przypadkach można będzie prowadzić rozprawę w dalszym ciągu mimo przerwania biegu rozprawy na okres dłuższy niż 35 dni, określa orzecznictwo. Jakakolwiek zmiana składu sądu zawsze będzie skutkowała koniecznością prowadzenia sprawy od początk u także wówczas, gdyby strony wyraziły zgodę na kontynuowanie rozprawy pomimo zmiany składu. Obowiązujące przepisy nie określają czasu trwania odroczenia. W razie podjęcia postępowania zawieszonego, wyjątkowo można prowadzić rozprawę w dalszym ciągu, chy ba że skład sądu uległ w międzyczasie zmianie. W takim wypadku rozprawę prowadzić należy od początku
PRZERWA I ODROCZENIE W CELU NADZWYCZAJNEGO UZUPEŁNIENIA DOWODÓW Art. 397 KPK – sąd pomimo stwierdzenia w toku rozprawy braków postępowania przygotowawczego, których usunięcie przez sąd uniemożliwiałoby wydanie prawidłowego orzeczenia w rozsądnym terminie, jeśli przeszkód tych nie można usunąć dokonując tzw. Rekwizycyjnego przeprowadzenia dowodu, nie zwraca sprawy prokuratorowi do usunięcia tych braków, lecz przerywa lub odracza w tym celu rozprawę wyznaczając oskarżycielowi stosowny termin do przedstawienia dowodów, których przeprowadzenie pozwoliłoby na usunięcie dostrzeżonych braków. Zatem nie ustaje zawisłość sprawy przed sądem, a tym samym kierowniczym organem postępowania pozostaje sąd. Ma ona z jednej strony wymusić większą aktywność procesową na organach postępowania przygotowawczego, zaś z drugiej strony, ma wzmocnić pozycję sądu jako bezstronnego organu procesowego, do którego zadań n ie powinno należeć poszukiwanie dowodów, często także na niekorzyść oskarżonego. Przesłanki zastosowania instytucji przerwy lub odroczenia w celu przedstawienia dowodów. Można je zastosować , jeżeli: a) Ujawnią się istotne braki postępowania przygotowawczego b) Braki te ujawnią się dopiero w toku rozprawy c) Ich usunięcie przez sąd uniemożliwiałoby wydanie orzeczenia w rozsądnym terminie d) Nie można ich usunąć stosując tzw. Rekwizycyjne przeprowadzenie dowodu Braki postępowania przygotowawczego mogą polegać bądź to na niewykorzystaniu możliwości dowodowych bądź też na niedokonaniu lub wadliwym dokonaniu czynności procesowych. Stosowanie tej instytucji jest możliwe tylko wtedy gdy istnieją realne możliwości znalezienia określonych dowodów.
Określone w art. 397 KPK warunki muszą zaistnieć łącznie. Brak spełnienia jednego z nich uniemożliwia podjęcie decyzji w przedmiocie przerwy lub odroczenia rozprawy w celu poszukiwania dowodów. Oskarżyciel publiczny, któremu zakreślony został termin do zebrania dowodów, wypełniają cych istotne braki postępowania przygotowawczego, może przede wszystkim przedsięwziąć odpowiednie czynności osobiste, zaś 155
prokurator może także zlecić stosowne czynności Policji. Czynności te powinny zostać dokonane we wskazanym przez sąd terminie. Termin ten może zostać przedłużony. Oskarżyciel publiczny może wystąpić z wnioskiem o przedłużenie wyznaczonego mu przez sąd terminu. Podejmując decyzję w tym względzie sąd zawsze powinien brać pod uwagę nie tylko realne możliwości znalezienia stosownych dowodów , ale także powinien ocenić dotychczasowe starania oskarżyciela publicznego w tym zakresie.
In dubio pro reo art. 397 par 4 KPK – nakazuje rozstrzyganie na korzyść oskarżonego tych wszystkich wątpliwości, które wynikają z nieprzeprowadzenia tych dowodów, jakie miał przeprowadzić oskarżyciel. Mamy tu do czynienia z dodatkowym domniemaniem – sąd bowiem domniemywa, iż podjęte przez oskarżyciela starania o znalezienie stosownych dowodów nie przyniosły rezultatu. Rozstrzygnięcie w przedmiocie przerwy lub odroczenia rozpoznania w celu nadzwyczajnego uzupełnienia dowodów może zostać podjęte z urzędu, jak i na wniosek stron. Instytucja ta może być stosowana wyłącznie w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu, a ponadto także tylko wówczas, gdy podmiotem wnoszącym do sądu akt oskarżenia jest oskarżyciel publiczny, tylko bowiem ten podmiot może zostać przez sąd zobowiązany do dokonania czynności, które mogą przynieść efekt w postaci uzupełnienia materiału dowodowego zebranego w sprawie. Przerwa lub odroczenie
rozprawy w celu nadzwyczajnego uzupełnienia dowodów może mieć miejsce także w postępowaniu apelacyjnym.
PRZEDMIOTOWE ROZSZERZENIE OSKARŻENIA Rozszerzenie oskarżenia na rozprawie przeciwko temu samemu oskarżonemu o inny czyn, oprócz czynów objętych aktem oskarżenia, jest wyjątkowo możliwe w ramach art. 298 KPK. Jest to sytuacja, którą określa się nazwą procesu wpadkowego, czyli przedmiotowego rozszerzenia oskarżenia. Jest to dopuszczalne jedynie wówczas gdy kumulatywnie wystąpią wszystkie przesłanki stosowania tej instytucji i równocześnie nie wystąpią przeszkody procesowe uniemożliwiające prowadzenie w tym zakresie postępowania karnego.
Warunki : a) Okoliczności ujawnione na rozprawie wskazują, że oskarżony dopuścił się innego czynu, oprócz objętego aktem oskarżenia b) Oskarżyciel zarzuca na rozprawie popełnienie tego czynu i domaga się natychmiastowego rozszerzenia postępowania o ten czy n. Mamy wtedy do czynienia z zarzutem sformułowanym w postaci ustnego oskarżenia c) Oskarżony wyraża zgodę na rozpoznanie czynu w ramach nowego oskarżenia na tej samej rozprawie d) Nie zachodzi konieczność przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, co do nowego czynu Okoliczności te wskazują na to, że oskarżony dopuścił się nadto innego jeszcze czynu, niż ten który został m u zarzucony we wniesionym do sądu akcie oskarżenia, muszą wyjść na jaw dopiero na rozprawie, a wiec po jej wywołaniu. Czyn który ujawniony został na rozprawie nie jest czynem zarzucanym oskarżonemu w zmienionej w istotny sposób postaci, lecz czynem nowym, o którego popełnieniu przez oskarżonego organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości wcześniej nie posiadały informacji. Oskarżyciel musi wyrazić wolę objęcia oskarżeniem ujawnionego czynu. Wola ta objawia się sformułowaniem tzw. ustnego aktu oskarżenia, któr ego treść zapisywana jest w protokole rozprawy. Na rozpoznanie na tej samej rozprawie sformułowanego w ustnym akcie oskarżenia zarzutu winien wyraźnie i w sposób niebudzący wątpliwości wyrazić zgodę oskarżony. Oświadczenia w tym przedmiocie nie może za ni ego złożyć jego obrońca i powinno ono zostać umieszczone w protokole rozprawy. Przedmiotowe rozszerzenie oskarżenia jest niedopuszczalne, jeśli zachodziła będzie konieczność przeprowadzenia w przedmiocie nowego czynu postępowania przygotowawczego. Pomimo spełnienia warunków sąd nie jest zobowiązany rozpoznać na rozprawie nowego zarzucanego czynu.
156
Ustny akt oskarżenia jest tylko propozycją dla sądu i oskarżonego, by szybciej i efektywniej rozstrzygnąć o odpowiedzialności oskarżonego. Sąd może także odroczyć rozprawę, powodując czasowe wstrzymanie biegu procesu. Może to mieć miejsce wówczas, gdy oskarżony zgadza się na rozpoznanie nowego czynu, jednak nie wyraża zgody na czynienie tego natychmiast, uznając, że winien mieć czas na przygotowanie obrony. Wówczas nie ustaje zawisłość sprawy przed sądem o oba czyny, lecz oskarżyciel wnosi nowy, uzupełniający akt oskarżenia, który umożliwia oskarżonemu przygotowanie obrony. W takim wypadku pisemny akt oskarżenia powinien być oskarżonemu doręczony przed rozprawą. Przedmiotowe
rozstrzygnięcie oskarżenia może wystąpić nie tylko w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego, ale nadto w sprawach o przestępstwa prywatno – skargowe, a także wówczas gdy z subsydiarnym aktem oskarżenia wystąpił oskarżyciel posiłkowy.
ZMIANA KWALIFIKACJI PRAWNEJ CZYNU NA ROZPRAWIE Sąd w toku rozprawy nie jest związany ani opisem tego czynu, ani zastosowaną doń kwalifikacją prawną. W toku rozprawy może się okazać, że kształt czynu opisanego w akcie oskarżenia uległ modyfikacji na skutek ujawnionych okoliczności. Opis czynu musi więc być dostosowany do materiału dowodowego, wynikającego z rozprawy, pod jednym warunkiem, że chodzi o to samo zdarzenie co do którego wniesiono akt oskarżenia.
Kwalifikacja prawna – jest zastosowaniem normy prawa materialnego do ustalonego stanu faktycznego, stanowiącego czyn przestępczy. Zmiana kwalifikacji może być pierwotna albo wtórna.
Pierwotna – nie wiąże się ze zmianą ustaleń faktycznych, zostały one dowiem dokonane w sposób prawidłowy tylko błędnie zastosowano kwalifikację prawną. Wtórna – ma miejsce wówczas gdy zmiana dokonana w opisie zarzucanego oskarżonemu czynu pociąga za sobą zmianę jego kwalifikacji prawnej.
Sąd nie jest związany kwalifikacją prawną. Zmianę kwalifikacji prawnej na rozprawie przewiduje art. 399 KPK. Jest ona dopuszczalna tylko w granicach oskarżenia, a więc tylko co do przedmiotu procesu wyznaczonego aktem oskarżenia. Zmiana nie może zatem spowodować modyfikacji przedmiotu procesu. Czyn oskarżonego może być zakwalifikowany na podstawie innego przepisu prawa materialnego jednak tylko w granicach oskarżenia. O zmianie sąd powinien uprzedzić strony obecne na rozprawie. Ta notyfikacja powinna przybrać postać postanowienia sygnalizującego możliwość zakwalifikowa nia czynu na mocy innego, wskazanego w tym postanowieniu przepisu prawa materialnego.
Ustawa nakłada na sąd obowiązek sygnalizowania takiej możliwości stronom, aby umożliwić im zajęcie w tej kwestii stanowiska.
Na wniosek oskarżonego rozprawa może zostać przerwana w celu umożliwienia mu przygotowania się do obrony.
ZAMKNIĘCIE PRZEWODU SĄDOWEGO Stanowi czynność należącą do kompetencji przewodniczącego składu orzekającego. Jest ono jednoznaczne z zamknięciem postępowania dowodowego, tym samym po zamknięciu przewodu sądowego nie jest możliwa jakakolwiek zmiana w zakresie podstawy dowodowej rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu. Dla dokonania takiej zmiany konieczne jest uprzednie wznowienie przewodu.
Przed zamknięciem przewodu przewodniczący powinien zapytać strony, czy wnoszą o uzupełnienie postępowania dowodowego. W razie odpowiedzi odmownej lub uznania przez sąd sprawy za wyjaśnioną przewodniczący zamyka przewód sądowy.
157
Przewód może być zamknięty, gdy przeprowadzono wszystkie dowody dotyczące istnienia okoliczności sprawy, a ponadto, gdy: a) Strony:
Nie wnoszą o przeprowadzenie dowodu Ich wnioski o przeprowadzenie dowodu nie zostały uwzględnione, a dalszych wniosków dowodowych nie zgłaszają b) Przewodniczący uzna, że wyczerpano wszystkie możliwości dowodowe, a nikt z członków składu orzekającego nie dopatruje się potrzeby przeprowadzenia dowodu z urzędu.
WZNOWIENIE ZAMKNIĘTEGO PRZEWODU SĄDOWEGO Oznacza to cofnięcie rozprawy do fazy przewodu sądowego. Wznowienie może nastąpić z fazy wyrokowania lub fazy przemówienia stron.
Wznowienie wymaga wydania postanowienia przez sąd.
Może nią być zwłaszcza potrzeba uprzedzenia stron o możliwości zmiany kwalifikacji prawnej czynu. Gdy sąd przewidując możliwość warunkowego umorzenia postępowania albo możliwość orzeczenia kary z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, uzna za celowe wyznaczenie stronom
odpowiedniego terminu ze względu na możliwość porozumienia się oskarżonego z pokrzywdzonym w kwestii naprawienia szkody lub zadośćuczynienia. Gdy sąd dojdzie do wniosku, że dla wydania prawidłowego orzeczenia konieczne jest przeprowadzenie dodatkowego dowodu lub ponowne przeprowadzenie dowodu.
Gdy sąd pod wpływem przemówień stron, albo pod wpływem dyskusji podczas narady dojdzie do przekonania, że zachodzi potrzeba dopuszczenia nowych dowodów w celu stworzenia optymalnych warunków dla podjęcia decyzji merytorycznej.
We wznowionym przewodzie sądowym dokonuje się czynności, z powodu których nastąpiło wznowienie. Po ich dokonaniu przewodniczący pyta, czy strony wnoszą o uzupełnienie przewodu sądowego, a w razie wyczerpania wszystkich możliwości dowodowych, zamyka przewód sądowy.
R5 PRZEMÓWIENIA STRON Jest to etap następujący po przewodzie sądowym, a zatem po wyczerpaniu całego materiału dowodowego. Nie oznacza to jednak, aby informacje ujawnione w tym etapie rozprawy, nie mogły być brane pod uwagę przy ustalaniu stanu faktycznego. Strony mają prawo wypowiedzenia się po zakończeniu postępowania dowodowego. Przemówienia stron służą do wypełnienia ich poglądu na wyniki postępowania dowodowego. Są etapem zawierającym ocenę materiału dowodowego z punktu widzenia poszczególnych stron procesowych i ich przedstawicieli. Konstrukcja ta stwarza możliwość wszechstronnej, a więc dokonanej nie tylko przez sąd, oceny materiału dowodowego przed powzięciem przez sąd rozstrzygnięcia w przedmiocie sprawy. Przemówienia stron mogą zawierać także wnioski dowodowe, które się nasunęły stronom dopiero w tej fazie bądź też, które nie zyskały aprobaty sądu. Ich uwzględnienie przez sąd spowoduje wznowienie zamkniętego przewodu sądowego.
Art. 406 KPK określa kolejność przemawiania. W myśl tego przepisu przemawiają w następującej kolejności: a) Oskarżyciel publiczny b) Oskarżyciel posiłkowy c) Oskarżyciel prywatny d) e) f) g)
Powód cywilny Podmiot z art. 416 KPK
Obrońca oskarżonego Oskarżony
158
Przedstawiciele procesowi stron zabierają głos przed tymi stronami, które w procesie reprezentują. Zwraca uwagę fakt, że oskarżonemu zawsze przysługuje prawo głosu jako ostatniemu. Jeżeli oskarżyciel lub powód cywilny ponownie zabiorą głos, prawo głosu również przysługuje obrońcy oskarżonego. Oskarżonemu także w tej sytuacji przysługuje głos ostatni. Ważną rolę odgrywają: konstrukcja, treść i forma przemówienia stron, siła przekonywania przedstawionych w nich argumentów.
Oskarżyciel w swoim przemówieniu powinien omówić: a) Społeczny aspekt sprawy b) c) d) e)
Stan faktyczny sprawy
Kwalifikację prawną Swoje stanowisko co do tezy obrony oskarżonego W razie domagania się ukarania oskarżonego – wszelkie okoliczności związane z wymiarem kary, a więc przedstawić charakterystykę sylwetki oskarżonego, jego zachowanie przed i po popełnieniu przestępstwa, prognozę na przyszłość oraz inne aspekty osobo poznawcze .
Oskarżyciel publiczny – powinien podkreślić te aspekty sprawy, co do których sąd orzeka z urzędu. Obrońca oskarżonego – powinien ocenić materiał dowodowy korzystnie dla oskarżenia oraz podkreślić wszystkie te elementy podmiotowo - przedmiotowe, które mogą przemawiać na korzyść oskarżonego. Oskarżonemu - w ostatnim słowie należy umożliwić pełne wypowiedzenie się. Ograniczenie lub pozbawienie oskarżonego tego uprawnienia powoduje uchybienie, mogące mieć wpływ na treść wyroku.
Zgodnie z art. 72 par 2 KPK - do czynności z udziałem oskarżonego, który nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim należy wezwać tłumacza. Oznacza to, że w takim wypadku pełna treść przemówień stron winna być takiemu oskarżonemu przetłumaczona przez tłumacza.
R6 WYROKOWANIE Stanowi fazę rozprawy, w której zostaje wydane rozstrzygnięcie co do przedmiotu procesu. Rozstrzygnięcie to przybiera postać wyroku. Sąd przystępuje do wyrokowania niezwłocznie po wysłuchaniu przemówień stron. Sąd powinien przystąpić do narady nad wyrokiem w sytuacji, gdy pozostaje bezpośrednio pod wrażeniem wystąpienia stron, aby zasób informacji o sprawie, wskutek upływu czasu, nie uległ zubożeniu albo znacznemu pomniejszeniu, co niewątpliwie może nieć wpływ na treść wyroku.
Można tu wyróżnić trzy etapy: a) b) c) d) e) f)
Narada nad wyrokiem
Głosowanie nad wyrokiem Sporządzenie wyroku na piśmie Ogłoszenie wyroku Ustne przytoczenie najważniejszych powodów wyroku Pouczenie o prawie, terminie i sposobie zaskarżenia wyroku
NARADA I GŁOSOWANIE NAD WYROKIEM W toku narady sąd może dojść do wniosku że zachodzi potrzeba wznowienia przewodu sądowego lub udzielenia dodatkowego głosu stronom. Na skutek wznowienia przewodu sądowego w sprawach o czyny ścigane z urzędu, jeżeli akt oskarżenia wniesiony został przez oskarżyciela publicznego, sąd może również zdecydować o przerwie lub odroczeniu rozprawy w celu zobowiązania tego oskarżyciela do przedstawienia dowodów w ramach tzw. Nadzwyczajnego uzupełnienia dowodów.
159
ODROCZENIE WYDANIA WYROKU (art. 411 KPK) Stanowi ona wyjątek od zasady ciągłości rozprawy i oznacza w rzeczywistości przerwę w rozprawie, orzeczoną w toku wyrokowania przed ogłoszeniem wyroku.
Przyczyny odroczenia wydania wyroku nie są wyliczone taksatywnie. Jest ono możliwe: a) W sprawie zawiłej lub z innych ważnych powodów. Zawiłość sprawy może dotyczyć zarówno stanu faktycznego jak i strony prawnej. b) c)
Zbyt późna pora Zmęczenie ograniczające w znacznym stopniu prawidłowe wyrokowanie
O odroczeniu wydania wyroku sąd orzeka postanowieniem. W postanowieniu należy wskazać czas i miejsce ogłoszenia wyroku. Odroczenie wydania wyroku jest możliwe na czas nie przekraczający 7 dni. Termin ten ma charakter stanowczy. Ponowne odroczenie wydania wyroku jest możliwe tylko w ramach 7 dniowego okresu. Jeżeli termin 7 dniowy zostanie przekroczony rozprawę prowadzi się od początku, co wiąże się w szczególnośc i z powtórzeniem wszystkich dokonanych uprzednio czynności dowodowych. W takim wypadku prowadzenie rozprawy w dalszym ciągu, nawet za zgodą stron jest niemożliwe.
SPORZĄDZENIE WYROKU NA PIŚMIE Wyrok dla swej ważności wymaga sporządzenia na piśmie i ogłoszenia. Wyrok podpisują wszyscy członkowie składu orzekającego, a więc także sędzia przegłosowany. Brak jednego z podpisów powoduje że wyrok nie zostaje ogłoszony. Wyrok wydaje się w imieniu RP. Ma on więc formę uroczystą. Wyrok powinien zawierać składniki określone w art. 413 KPK.
Skazujący wyrok powinien zawierać ponadto: a) Dokładne ustalenie czynu przypisanego przez sąd oskarżonemu b) Rozstrzygnięcie co do kary, ze wskazaniem w razie potrzeby, zaliczonego na jej poczet okres tymczasowego aresztowania
Czyn przypisany – odnosi się do opisu ustalonego przez sąd. Opis ten nie musi pokrywać się co do szczegółów z określeniem tego czynu, który zawiera ak t oskarżenia. W wyroku skazującym należy więc zamieścić ścisły opis czynu, który ustalił sąd. Oznacza to, że opis ten powinien z dokładnością wskazywać: a) b) c) d) e) f)
Czas Miejsce
Czynności wykonawcze Dobra prawne Skutki czynu
Wyrządzoną szkodę
Ustalenia sądu powinny być oparte na przekonywalności. Sąd, co do tych faktów, na podstawie których czyni ustalenia, nie może mieć wątpliwości. Jeżeli wątpliwości się pojawią i nie mogą być wyjaśnione, należy je tłumaczyć na korzyść oskarżonego.
W wyroku rozstrzyga się również kwestie: a) Bezwarunkowe lub warunkowe umorzenie postępowania karnego b) c) d)
Powództwa cywilnego Zasądza z urzędu odszkodowane na rzecz pokrzywdzonego
Orzeczenie nawiązki na rzecz pokrzywdzonego, obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę e) Kosztów postępowania W razie pojawienia się jednej z przeszkód procesowych wymienionych w art. 17 pkt. 3 -11 KPK lub w ustawach szczególnych, sąd umarza postępowanie wyrokiem. W razie stwierdzenia okoliczności wymienionych w art. 17 pkt. 1 i 2 KPK sąd wydaje wyrok uniewinniający, chyba że sprawca w chwili czynu był niepoczytalny. 160
Wyrokiem sąd może również zdecydować o warunkowym umorzeniu postępowania karnego. Przewidując możliwość warunkowego umorzenia postępowania lub orzeczenia kary z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, sąd może wznowić przewód sądowy celem przeprowadzenia odpowiedniego postępowania mediacyjnego Wyrok umarzający bezwarunkowo lub warunkowo postępowanie karne może zostać zaskarżonym apelacją.
CHARAKTERYSTYKA POSZCZEGÓLNYCH ROZSTRZYGNIĘĆ, KTÓRE OPRÓCZ ZASADNICZEGO PRZEDMIOTU POSTĘPOWANIA, POWINNY BYĆ ZAMIESZCZONE W WYROKU. ROZSTRZYGNIĘCIE CO DO POWÓDZTWA CYWILNEGO W razie przyjęcia przez sąd zgłoszenia powództwa cywilnego m usi być w tym przedmiocie wydane rozstrzygnięcie w wyroku, jeżeli wcześniej powództwo cywilne nie zostało pozostawione bez rozpoznania.
Rozstrzygnięcie to przybiera postać: a) Merytoryczną - w postaci uwzględnienia lub oddalenia powództwa cywilnego w całości lub w części. b) Formalną – gdy sąd pozostawia powództwo bez rozpoznania. Następuje ono nie tylko wówczas, gdy zapada inny niż skazujący wyrok, ale także wówczas, gdy w toku postępowania nie zebrano wystarczających dowodów pozwalających na wydanie merytorycznego rozstrzygnięcia w tym przedmiocie, a jego uzupełnienie spowodowałoby znaczną przewlekłość postępowania .
ZASĄDZENIE Z URZĘDU ODSZKODOWANIA (art. 415 par 4 KPK) Ma ona na celu szybkie wyrównanie szkody wyrządzonej w mieniu.
ZALICZENIE TYMCZASOWEGO ARESZTOWANIA NA POCZET ORZECZONEJ KARY (art. 63 KK) Jak wynika z wymienionego przepisu, na poczet wymierzonej kary zalicza się okres rzeczywistego pozbawienia wolności w sprawie.
ZWROT KORZYŚCI MAJĄTKOWYCH W wypadku skazania oskarżonego, sąd, uwzględniając wniosek prokuratora, zobowiązuje w wyroku podmiot, który uzyskał korzyść majątkową w warunkach określonych w art. 52 KK, do jej zwrotu w całości lub w części na rzecz Skarbu Państwa.
ROZSTRZYGNIĘCIE O KOSZTACH PROCESU W każdym orzeczeniu kończącym postępowanie należy określić, kto pokrywa koszty procesu.
OGŁOSZENIE WYROKU czynnością prawną, powodującą, że od tej chwili staje się on faktem obowiązującym. Nie może go już zmienić organ, który go wydał. Jest
Od tego czasu liczony jest termin do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku. Dla pozbawionego wolności oskarżonego, który nie ma obrońcy i nie był obecny podczas ogłoszenia wyroku, termin ten biegnie od daty doręczenia mu wyroku. Wyrok ogłasza się zawsze jawnie, nawet wtedy, gdy rozprawa odbywa się z wyłączenie jawności. Wyrok ogłasza się przez odczytanie. Czyni to przewodniczący składu orzekającego.
161
Niestawiennictwo stron,
ich obrońcy i pełnomocników nie stoi na przeszkodzie ogłoszeniu wyroku.
Inaczej rzecz się ma wówczas, gdy sąd wydaje wyrok na posiedzeniu. Dzieje się tak, gdy wyrokiem na posiedzeniu orzeka o warunkowym postępowaniu, wydaje wyrok nakazowy w postępowaniu nakazowym, a także uwzględniając wniosek oskarżonego złożony przed rozprawą w postępowaniu uproszczonym skazuje go, stosując zaproponowane kary i środki karne. W takim przypadku wyrok udostępnia się publicznie przez złożenie jego odpisu na okres 7 dni w sekretariacie sądu, o czym należy uczynić wzmiankę w protokole posiedzenia.
USTNE PRZYTOCZENIE NAJWAŻNIEJSZYCH MOTYWÓW WYROKU Uzasadnienia wyroku nie sporządza się z reguły jednocześnie z wyrokiem. Namiastkę uzasadnienia stanowi ustne przytoczenie najważniejszych powodów wyroku. Muszą one odzwierciedlać zarówno faktyczną, jak i prawną podstawę wszystkich rozstrzygnięć zamieszczonych w wyroku i co do kierunku być zbliżone ze sporządzonym w przyszłości pisemnym uzasadnieniem. Odgrywa to ważną rolę wychowawczą, powinny one przekonywać o jego słuszności . Najważniejsze motywy wyroku są przytaczane ustnie przez przewodniczącego lub jednego z członków składu orzekającego. Czynność ta odbywa się z reguły całkowicie jawnie. Wyjątkowo mogą być przytoczone z wyłączeniem jawności rozprawy, jeżeli publiczne ogłoszenie motywów doprowadziłoby do ujawnienia okoliczności decydującej o wyłączeniu jawności rozprawy w całości lub w części.
POUCZENIE O PRAWIE, TERMINIE I SPOSOBIE ZASKARŻENIA WYROKU Jest obowiązkiem prawnym. Pouczenia tego dokonuje przewodniczący składu orzekającemu. Brak pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla osoby uprawnionej. Może ono stanowić przyczynę przywrócenia terminu do dokonania czynności.
ZAMKNIĘCIE ROZPRAWY GŁÓWNEJ Decyzja ta przybiera postać zarządzenia przewodniczącego składu orzekającego.
R7 CZYNNOŚCI KOŃCOWE W SĄDZIE PIERWSZEJ INSTANCJI Od ogłoszenia wyroku biegnie ustawowy termin do złożenia wniosku o sporządzenie na piśmie i doręczeni e uzasadnienia wyroku, gdy określona osoba taki wniosek złoży, powoduje to powstanie obowiązku sporządzenia uzasadnienia i doręczenia go wraz z odpisem wyroku osobie, która wniosek złożyła. Doręczenie odpisu wyroku wraz z uzasadnieniem otwiera z kolei ter min do wniesienia skargi apelacyjnej. Jej wniesienie powoduje przejście postępowania do następnego etapu procesu – postępowania odwoławczego. Jeżeli nie zostanie wniesiony wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku lub wystąpi z nim osoba nieuprawniona al bo uprawniony uczyni to po wyznaczonym przez ustawę do tego celu terminie lub nie zostanie przywrócony termin do wniesienia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku, bądź też nie zostanie złożona skarga apelacyjna, wyrok uprawomocni się.
Czynności końcowe obejmują: Czynności dokonywane między zamknięciem rozprawy, a wniesieniem środka odwoławczego oraz pomiędzy zamknięciem rozprawy, a skierowaniem wyroku do wykonania, jeśli nie wniesiono środka odwoławczego. Do najważniejszych grup czynności końcowych należą: a) Doręczenie odpisu wyroku oskarżonemu b) Wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku c) Sporządzenie uzasadnienia wyroku d) Czynności związane z uprawomocnieniem się wyroku e) Uzupełnienie wyroku
162
DORĘCZENIE OSKARŻONEMU ODPISU WYROKU Wyrok doręcza się oskarżonemu tylko wyjątkowo, gdy wynika to z wyraźnego unormowania. Takie sytuacje dotyczą: a) Wypadków, gdy pozbawiony wolności oskarżony, który nie miał obrońcy nie został doprowadzony na rozprawę w celu wysłuchania wyroku b)
Wyroku zaocznego
Jeżeli oskarżony nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim, wyrok doręcza się temu oskarżonemu wraz z tłumaczeniem. Powinno to nastąpić niezwłocznie. Doręczając wyrok oskarżonemu należy go pisemnie pouczyć o przysługującym mu prawie, terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia.
WNIOSEK O SPORZĄDZENIE UZASADNIENIA WYOKU SĄDU PIERWSZEJ INSTANCJI NA PIŚMIE Od ogłoszenia wyroku biegnie ustawowy termin do złożenia wniosku o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku. Wniosek taki może zostać złożony przez: a) Stronę b) c)
Podmiot z art. 416 KK Pokrzywdzony – gdy na posiedzeniu wydano wyrok warunkowo umarzający postępowanie
Wniosek musi przybrać formę pisemną. Nie może go zatem zgłosić do protokołu, ani też zanim wyrok nie zostanie ogłoszony. termin do złożenia wniosku o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku jest terminem zawitym. Możliwe jest jednak przywrócenie tego terminu w warunkach określonych w art. 126 KPK. Jeżeli podmioty, o jakich mowa w art. 422 KPK, zamierzają wnieść apelację od wyroku, winny uprzednio złożyć wniosek o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku. Siedmiodniowy
Wskazane w art. 422 KPK podmioty mogą złożyć wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku na piśmie także bez zamiaru zaskarżenia tego wyroku. Wniosek ten powinien być złożony na piśmie i jeśli nie pochodzi od oskarżonego winien wskazywać tego z oskarżonych, którego dotyczy. Podmioty uprawnione do złożenia wniosku mogą w terminie określonym w art. 422 KPK, wnieść środek odwoławczy w postaci apelacji. Wniesienie apelacji nie jest bowiem uzależnione do uprzedniego otrzymania uzasadnienia wyroku i wcześniejszego złożenia wniosku w tym przedmiocie. W takim przypadku należy przyjąć, że skarga apelacyjna mieści w sobie również żądanie sporządzenia wyroku na piśmie. Złożenie wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku powoduje powstanie obowiązku sporządzenia uzasadnienia wyroku na piśmie i doręczenia odpisu wyroku wraz z uzasadnieniem tej osobie, która z takim wnioskiem wystąpiła. Od daty doręczenia odpisu wyroku wraz z uzasadnie niem biegnie dla osoby termin do wniesienia skargi apelacyjnej. Wniesienie apelacji powoduje wzbogacenie toku procesu karnego i przesunięcie sprawy do następnego etapu procesu – do postępowania odwoławczego. W niektórych sytuacjach uzasadnienie wyroku spo rządza się z urzędu, a więc bez wyczekiwania na stosowny wniosek. Ma to miejsce np.: a) Gdy jeden z członków składu orzekającego zgłosił zdanie odrębne b) Gdy, jako sąd pierwszej instancji orzeka sąd wojskowy, z wyłączeniem sytuacji, w której sąd uwzględnia wnio sek, o którym mowa w art. 335 lub 387 KPK.
SPORZĄDZENIE UZASADNIENIA WYROKU Uzasadnienie powinno być sporządzone w ciągu 14 dni od złożenia wniosku, zaś w przypadku sporządzenia uzasadnienia z urzędu – od daty ogłoszenia wyroku. Termin ten ma charakter porządkowy. W sprawie zawiłej w razie niemożliwości sporządzenia uzasadnienia wyroku w terminie, prezes sądu może termin ten przedłużyć na czas oznaczony. 163
Dzięki trafnie dobranym argumentom, precyzji sformułowań i logice rozumowania ma przekonać uczestn ików postępowania o prawidłowości rozstrzygnięć zamieszczonych w wyroku. Uzasadnienie wadliwe, prawniczo nieudane i społecznie błędne, jest szkodliwe z punktu widzenia funkcji wychowawczych sądu. Stronom uzasadnienie wyroku pozwala na zorientowanie się w powodach, jakimi kierował się sąd przy wydaniu wyroku. Przekonywu jące uzasadnienie, może wpływać na to, że strona zrezygnuje z zamiaru zaskarżenia wyroku. Uzasadnienie jest dokumentem sprawozdawczym.
Powinno ono zawierać (art. 424 KPK): a) Wskazanie faktów, jakie sąd uznał za udowodnione lub nie udowodnione, i na jakich w tej mierze się oparł dowodach oraz dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych b) Wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku W uzasadnieniu wyroku należy ponadto przytoczyć: Okoliczności – które sąd miał na względzie przy wymiarze kary, a zwłaszcza przy zastosowaniu nadzwyczajnego złagodzenia kary, środków zabezpieczających, uwzględnieniu powództwa cywilnego oraz przy innych rozstrzygnięciach zawartych w wyroku. Kodeks nie określa kto powinien sporządzić uzasadnienie. Najczęściej sporządza go przewodniczący składu sędziowskiego lub sędzia sprawozdawca, chyba że z określonych w par 88 ust 2 tego regulaminu powodów, sporządza je inny sędzia. Sędzia nie ma obowiązku sporządzania uzasadnienia, jeżeli zostało przez niego zgłoszone zdanie odrębne. Jeżeli wniosek o sporządzenie uzasadnienia został złożony jedynie w części odnoszącej się do niektórych tylko oskarżony to sąd może ograniczyć zakres uzasadnienia do tych jedynie części wyroku, których wniosek dotyczy. Uzasadnienie orzeczenia podpisuj ą osoby które wydały orzeczenie, włącznie z tymi osobami, które zostały przegłosowane. Jeżeli sprawa była rozpoznawana w składzie sędziego i dwóch ławników uzasadnienie podpisuje tylko przewodniczący W składzie dwóch sędziów i trzech ławników podpisują obaj sędziowie Jeżeli zgłoszone zostało przez któregokolwiek z sędziów zdanie odrębne, uzasadnienie orzeczenia podpisuje zawsze cały skład sądzący, nawet jeśli orzeczenie wydane zostało w składzie ławniczym.
Jeżeli nie można uzyskać podpisu przewodniczącego lub innego członka składu orzekającego, jeden z podpisujących czyni o tym wzmiankę na uzasadnieniu z zaznaczeniem przyczyn tego faktu. Jeżeli sprawę rozpoznano z wyłączeniem jawności ze względu na ważny interes państwa, zamiast uzasadnienia doręcza się zawiadomienie, że uzasadnienie zostało sporządzone.
CZYNNOŚCI ZWIĄZANE Z UPRAWOMOCNIENIEM SIĘ WYROKU Prawomocność pociąga za sobą z reguły wykonalność wyroku. Okoliczność ta powoduje bezzwłoczne wszczęcie postępowania wykonawczego, jeżeli wyrok zawiera rozstrzygnięcia podlegające wykonaniu.
Wydanie odpisu prawomocnego
Wydanie postanowienia uzupełniającego Gdy sąd nieprawidłowo zaliczył okres tymczasowego aresztowania na poczet orzeczonej kary
164
DZIAŁ TRZYNASTY KODEKSOWE POSTĘPOWANIE SZCZEGÓLNE R1 ZAŁOŻENIA KONSTRUKCYJNE POSTĘPOWAŃ SZCZEGÓLNYCH Postępowania szczególne – postępowania, których zasadniczym przedmiotem jest rozstrzygnięcie kwestii odpowiedzialności karnej sensu largo, pomyślane w systemie prawa karnego procesowego w taki sposób, że ich przebieg został istotnie zmodyfikowany w stosunku do przebiegu postępowania zwyczajnego, tj. typowego. Trzy grupy postępowań szczególnych: 1. Pierwszą grupę – tworzą postępowania szczególne o wzbogaconym przebiegu, których cechą charakterystyczną stanowi rozszerzenie formalizmu procesowego poprzez włączenie do przebiegu postępowania zwyczajnego pewnych dodatkowych czynności, nieznanych temu postępowaniu. Obecny KPK nie przewiduje takiej formy. 2.
Drugą grupę – stanowią postępowania szczególne o zredukowanym przebiegu w stosunku do postępowania zwyczajnego. Zmniejszony formalizm procesowy. Należy tu zaliczyć: Postępowanie uproszczone Postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego Postępowanie nakazowe Postępowanie przyspieszone
3.
Trzecia grupa – to postępowania szczególne równoważne (ekwiwalentne), charakteryzuje się wprowadzeniem modyfikacji w zakresie przebiegu procesu, w wyniku których poziom formalizmu procesowego nie ulega znacznemu odchylenie w por ównaniu z postępowaniem zwyczajnym. np.:
Postępowanie zwyczajne w sprawach o przestępstwa skarbowe
Wprowadzenie modyfikacji w przebiegu procesu karnego może odbywać się jednostopniowo i polegać na konstruowaniu postępowania szczególnego w drodze zmian odnoszących się bezpośrednio do przebiegu postępowania zwyczajnego. Modyfikacje mogą być również przeprowadzone dwustopniowo, co określa się jako metodę „kolejnych wejść”. Technikę tę znamionuje wygenerowanie najpierw, w drodze jednostopniowej modyfikacji, p ierwszego postępowania modyfikacyjnego, stanowiącego fundament dla wprowadzenia kolejnych zmian w przebiegu procesu, kreujących dalsze zmodyfikowane postępowanie szczególne.
Do postępowań zmodyfikowanych jednostopniowo należy: a) Postępowanie uproszczone b) Postępowanie przyspieszone Do postępowań zmodyfikowanych dwustopniowo należy: a) Postępowanie nakazowe b) Postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego Z punktu widzenia uprawnień przysługujących uczestnikom postępowania karnego kluczowe znaczenie posiada założenie aby modyfikacje przewidziane w ramach postępowań szczególnych, zwłaszcza wiodące do redukcji formalizmu procesowego, nie prowadziły do przekreślenia podstawowych gwarancji procesowych uczestników procesu, w szczególności, aby nie było wprowadzone za cenę pozbawienia oskarżonego możliwości korzystania z przysługującego mu prawa do obrony. Przepisy regulujące postępowanie szczególne należy ujmować w kategorii unormowań wyjątkowych, wymagających ścisłej interpretacji. Brak jest podstaw do ich stosow ania w o parciu o wykładnię rozszerzającą.
165
Przyjmując kryterium rodzaju aktu prawnego można wyodrębnić: a) Kodeksowe postępowanie szczególne przewidziane w dziale X KPK b) Pozakodeksowe postępowania szczególne, do których należy np. postępowanie poprawcze pro wadzone wobec nieletnich.
W ramach postępowań szczególnych oddzielną grupę stanowi postępowanie odrębne. Można tu zaliczyć: a) Postępowanie w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe b) Postępowanie w sprawach o wykroczenia powszechne c) Postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych Postępowania statutowe: a) Postępowanie uproszczone b) W sprawach z oskarżenia prywatnego c) d)
Nakazowe Przyspieszone
R2 POSTĘPOWANIE UPROSZCZONE W obliczu obowiązującej koncepcji normatywnej mówiąc o postępowaniu uproszczonym należy mieć zatem na myśli postępowanie sądowe o przebiegu zmodyfikowanym jednostopniowo w stosunku do zwyczajnego postępowania sądowego.
PRZESŁANKI POSTĘPOWANIA UPROSZCZONEGO przesłanka szczególna) decydującym o prawnej dopuszczalności procedowania przez sąd w tym trybie jest przeprowadzenie postępowania przygotowawczego w formie dochodzenia. Z kolei negatywną przesłanką szczególną stanowi wyłącznie ta okoliczność, że postępowanie prowadzi sąd wojskowy. Jedynym dodatkowym warunkiem pozytywnym (pozytywna
Do urzeczywistnienia analizowanej przesłanki szczególnej dochodzi tylko w sytuacji faktycznego przeprowadzenia dochodzenia, które stanowiło legalną formę postępowania przygotowawczego. Decydujące znaczenie dla uznania, że faktycznie przeprowadzono dochodzenie ma zakończenie w tej formie postępowania przygotowawczego. Ukończenie postępowania przygotowawczego w formie śledztwa wyklucza rozpoznanie sprawy przez sąd w trybie uproszczonym. Dochodzenie jest generalnie dopuszczalne w rejonowego.
sprawach o przestępstwa należące do właściwości sądu
Negatywne przesłanki dochodzenia: a) Pozbawienie oskarżonego wolności w tej lub innej sprawie, chyba że zastosowano zatrzymanie lub sprawcę ujęto na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem aresz towano b) Istnienia okoliczności określonych w art. 79 pkt. 1 i 2 KPK oznaczających że oskarżony jest nieletni, głuchy, niewidomy. c) Stwierdzenie przez biegłych lekarzy psychiatrów że poczytalność oskarżonego w chwili popełnienia czynu lub w czasie postępowania jest wyłączona albo w znacznym stopniu ograniczona . Drogę do rozpoznania sprawy przez sąd w postępowaniu uproszczonym toruje zakończenie postępowania przygotowawczego w formie dochodzenia przeprowadzonego w sprawie o przestępstwo mieszczące się w katalogu określonym w art. 325b KPK, jeżeli dopuszczalność wskazanej formy postępowania przygotowawczego nie była wyłączona wskutek ograniczeń wynikających z art. 325b par 2 KPK lub wystąpienia negatywnej przesłanki określonej w art. 325c KPK (dochodzenie legalne ). Sam fakt kwalifikowania się określonej sprawy do oznaczonego zakresu przedmiotowego dochodzenia i możliwość prowadzenia postępowania w tej formie nie wystarczają dla urzeczywistnienia tej przesłanki.
166
O ile w odniesieniu do dochodzenia na pierwszy pla n wysuwa się
konieczność zweryfikowania dopuszczalności tej formy postępowania, o tylko nie ma takiej potrzeby w przypadku śledztwa. Śledztwo jest legalnie prowadzone również wtedy, gdy sprawa należy do ustalonego wyżej zakresu przedmiotowego dochodzenia.
PRZEBIEG POSTĘPOWANIA UPROSZCZONEGO Modyfikacje charakteryzujące sądowe postępowanie uproszczone można przedstawić w tr zech grupach:
1. Pierwszą grupę – tworzą zmiany dotyczące składu orzekającego. Regułą jest rozpoznanie sprawy w pierwszej instancji w s kładzie jednego sędziego. Istnieje wykluczenie możliwości rozpoznania sprawy w pierwszej instancji w tym postępowaniu w składzie innym aniżeli skład jednoosobowy. Istnieje możliwość zarządzenia przez prezesa sądu okręgowego rozpoznania w składzie jednego sędziego apelacji od wyroku wydanego w postępowaniu uproszczonym. 2. Druga grupa – łączy się z rozszerzeniem kręgu organów mogących występować w roli oskarżyciela publicznego poprzez udzielenie upoważnienia do wniesienia i popierania oskarżenia w postępowaniu uproszczonym organom nieprokuratorskim.
MS przyznał uprawnienie do wystąpienia w roli oskarżyciela publicznego w postępowaniu uproszczonym następującym organom: a) b) c) d) e)
Inspekcji handlowej
Państwowej inspekcji sanitarnej Urzędom skarbowym i inspektorom kontroli skarbowej Prezesowi urzędu komunikacji elektronicznej Straży granicznej
Są oni uprawnieni do występowania w roli oskarżyciela publicznego jedynie w postępowaniu uproszczonym przed sądem pierwszej instancji. Mają prawo wnieść akt oskarżenia bezpośrednio do sądu, chyba że prokurator postanowi inaczej. Z mocy ustaw szczególnych up rawnienie do wniesienia i popierania oskarżenia w postępowaniu uproszczonym przysługuje: a) Strażnikom leśnym b) Strażnikom Państwowej Straży Łowieckiej c) Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych d)
Gminie
Wymienionym powyżej organom przysługuje prawo występowania z wnioskiem o skazanie bez przeprowadzenia rozprawy, prawo do wniesienia wniosku o warunkowe umorzenie postępowania oraz do wypowiedzenia się w kwestii złożonego przez oskarżonego wniosku o dobrowolne poddanie się karze. Akt oskarżenia sporządzony przez te organy nie musi zawierać uzasadnienia. 3.
Na trzecią – składają się uregulowania zakładające redukcję formalizmu procesu sądowego. Uproszczenia postępowania jurysdykcyjnego przebiegającego w trybie uproszczonym wyłaniają się na tle następujących rozwiązań: a) W następstwie ustalenia, że akt oskarżenia odpowiada wymogom formalnym, a sprawa wymaga rozpoznania na rozprawie, można dokonań jednocześnie dwóch czynności procesowych, łącząc doręczenie oskarżonemu odpisu aktu oskarżenia z wezwaniem na rozprawę b) W razie złożenia przez oskarżonego przed rozprawą wniosku o wydanie wyroku skazującego i wymierzeniu mu określonej kary lub środka karnego bez przeprowadzenia rozprawy do jego rozpoznania może dojść na forum posiedzenia. c) Niestawiennictwo oskarżyciela nie tamuje toku rozprawy ani po siedzenia d) Niestawiennictwo prawidłowo wezwanego oskarżonego na rozprawie głównej nie stoi na przeszkodzie prowadzeniu postępowania podczas jego nieobecności, chyba że usprawiedliwszy swoje niestawiennictwo wniósł o odroczeni e rozprawy. e) Każdorazowa przerwa w rozprawie może trwać nie dłużej niż 21 dni. Konsekwencję przekroczenia terminu przerwy stanowi zmiana trybu postępowania z uproszczonego na zwyczajny.
167
WYROK ZAOCZNY Konstrukcja ta ma charakter fakultatywny, tzn. wydani e
go pozostaje w kompetencji sądu. Uprawnienie to aktualizuje się w sytuacji w której (obok zachowania przesłanek ogólnych i szczególnych decydujących o dopuszczalności postępowania uproszczonego) spełnione są następujące dodatkowe warunki wyrokowania zaocznego: a) Niestawienie się
zarówno oskarżonego, jak i jego obrońcy na rozprawie, o której zostali prawidłowo powiadomieni oraz brak wniosku oskarżonego o odroczenie rozprawy, który byłby połączony z usprawiedliwieniem jego nieobecności b) Możliwość odczytania wyjaśnień oskarżonego
Okoliczność wyłączająca możliwość wydania wyroku zaocznego, którą stanowi potrzeba orzeczenia tytułem środka zabezpieczającego innego środka, niż przepadek przedmiotów. Wyrok wydany na rozprawie, na której wprawdzie nie stawił się oskarżony, nie usprawiedliwiając swojej nieobecności, ale był obecny jego obrońca nie jest wyrokiem zaocznym. Wyrok wydany na rozprawie kontynuowanej pod nieobecność oskarżonego, który po złożeniu wyjaśnień opuścił salę rozprawy bez zezwolenia przewodniczącego lub wydany pomimo jego nieobecności w sytuacjach określonych w art. 377 KPK. W każdym wypadku niestawiennictwa oskarżonego na rozprawie prowadzone w postępowaniu uproszczonym odczytuje się uprzednio złożone przez niego wyjaśnienia. Treścią wyroku zaocznego może być każde rozstrzygniecie. Oznacza to że przede wszystkim, że oprócz skazania, wyrokiem zaocznym można również oskarżonego uniewinnić lub umorzyć postępowanie. Wyrok zaoczny podlega z urzędu doręczeniu oskarżonemu. W terminie 7 dni od doręc zenia odpisu wyroku zaocznego oskarżony może wnieść sprzeciw usprawiedliwiając swą nieobecność na rozprawie. Sprzeciw przysługuje jedynie oskarżonemu. Wniesienie sprzeciwu nie wyczerpuje sposobów zakwestionowania wyroku zaocznego, bowiem od tego orzeczenia stronom przysługuje zwyczajny środek odwoławczy w postaci apelacji. Decyzja o przyjęciu lub odmowie przyjęcia sprzeciwu od wyroku zaocznego należy do prezesa sądu. Na zarządzenie prezesa sądu o odmowie przyjęcia sprzeciwu jako zamykające drogę do wydania wyroku przysługuje zażalenie.
Nieuwzględnienie sprzeciwu – może do niego dojść w następstwie merytorycznej kontroli zasadności tego środka zaskarżenia. Sąd wydaje postanowienie o nieuwzględnieniu sprzeciwu, jeżeli uzna nieobecność oskarżonego za nieusprawiedliwioną. Postanowienie to podlega zaskarżeniu zażaleni em. W razie nieprzyjęcia lub nieuwzględnienia sprzeciwu, a którym połączono wniosek o uzasadnienie wyroku zaocznego na piśmie, sąd jest zobowiązany sporządzić uzasadnienie, które następnie doręcza się oskarżonemu. Uwzględnienie sprzeciwu otwiera drogę d o ponownego rozpoznania sprawy. Nie powoduje ono jednak automatycznej utraty mocy prawnej przez wyrok zaoczny. Do wywołania takiego skutku konieczne jest stawienie się oskarżonego lub jego obrońcy na rozprawie wyznaczonej w następstwie uwzględnienia sprzec iw.
ZMIANA TRYBU POSTĘPOWANIA W razie wyjścia na jaw w postępowaniu sądowym przebiegającym w trybie zwykłym, że w sprawie legalnie przeprowadzono dochodzenie. Ujawnienie tej okoliczności przez sąd do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego daje podstawę do wydania postanowienia o zmianie trybu postępowania sądowego ze zwyczajnego na uproszczony.
Jeżeli brak w zakresie przesłanki postępowania uproszczonego zostanie wychwycony dopiero po rozpoczęciu przewodu sądowego sąd jest uprawniony do prowadzenia sprawy w dalszym ciągu w postępowaniu zwyczajnym, pod warunkiem, że oskarżony wyrazi na to zgodę. W razie braku zgody oskarżonego rozprawę należy odroczyć i wyznaczyć ją ponownie w trybie zwyczajnym. Tak samo należy postąpić w wypadku ustalenia
168
niedopuszczalności postępowania uproszczonego w toku rozprawy głównej przed rozpoczęciem przewodu sądowego. Do zmiany trybu postępowania z uproszczonego na zwyczajny dochodzi wskutek przekroczenia dwudziestojednodniowego terminu przerwy w rozprawie.
Możliwa jest również zmiana postępowania uproszczonego na inny tryb szczególny, np. na postępowanie nakazowe.
R3 POSTĘPOWANIE W SPRAWACH Z OSKARŻENIA PRYWATNEGO Jest podyktowane ich szczególnym charakterem, wyrażającym się w tym,
że przestępstwo bezpośrednio narusza lub zagraża dobru indywidualnemu, a z reguły tylko w sposób pośredni godzi w dobro społeczne. W postępowaniu w sprawie z oskarżenia prywatnego stosuje się przepisy o postępowaniu uproszczonym z zachowaniem przepisów normujących analizowanym tryb szczególny.
PRZESŁANKI POSTĘPOWANIA W SPRAWACH Z OSKARŻENIA PRYWATNEGO Przesłanki szczególne postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego można podzielić na przesłanki szczególne dodatnie oraz przesłanki szczególne ujemne.
PRZESŁANKI DODATNIE Do przesłanek szczególnych dodatnich, których istnienie warunkuje dopuszczalność postępowania w sprawach z oskarżenia prywatnego należą: a) Ściganie przestępstwa w try bie prywatnoskargowym b) Wniesienie i popieranie skargi przez oskarżonego prywatnego c) Uiszczenie zryczałtowanej równowartości wydatków Ściganiu z oskarżenia prywatnego podlegają przestępstwa, co do których taki tryb ścigania ustalają przepisy prawa materialnego. Np.: a) Lekkie uszkodzenie ciała b) Nieumyślne uszkodzenie ciała,
jeżeli naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia nie trwa
dłużej niż 7 dni c) Zniesławienie d) e)
Zniewaga
Naruszenie nietykalności cielesnej
Do zainaugurowania postępowania w sprawach z oskarżenia prywatnego dochodzi na podstawie skargi prywatnej wniesionej przez pokrzywdzonego. Ustawodawca przewiduje możliwość jej złożenia w postaci uproszczonego aktu oskarżenia, ograniczającego się do oznaczenia oskarżonego, zarzucanego mu czynu oraz wskazania dowodów, na których opiera się oskarżenie. Alternatywnym rozwiązaniem wobec wniesienia uproszczonego aktu oskarżenia do sądu jest możliwość złożenia przez pokrzywdzonego ustnej lub pisemnej skargi na ręce policji. W postępowaniu w sprawach z oskarżenia prywatnego z założenia nie przeprowadza się postępowania przygotowawczego. Na oskarżycielu prywatnym spoczywa obowiązek złożenia przy akcie oskarżenia albo wraz z oświadczeniem o wstąpieniu do toczącego się postępowania lub o podtrzymaniu oskarżenia, od którego odstąpił prokurator, dowodu wpłacenia do kasy sądowej zryczałtowanej równowartości wydatków. Kwota to 300 złotych. Brak opłaty może prowadzić do powstania przeszkody w dalszym rozwijaniu się postępowania w sprawie z oskarżenia prywatnego. W razie jego stwierdzenia oskarżyciel prywatny powinien zostać wezwany do uiszczenia opłaty w terminie 7 dni. Konsekwencją nieusunięcia braku we wskazanym terminie musi być uznanie aktu oskarżenia wniesionego przez oskarżyciela prywatnego za bezskuteczny. W tej kwestii prezes sądu wydaje zarządzenie. Przysługuje od tego zażalenie. 169
Ryczałt obejmuje wszystkie koszty postępowania z wyjątkiem kosztów ogłoszeń w prasie, radiu i telewizji oraz wydatków z tytułu nieopłaconej przez strony pomocy prawnej udzielonej z urzędu przez adwokatów. Zwrot w całości zryczałtowanej równowartości kosztów postępowania następuje w sytuacji określonych w art. 622 zd. początkowe KPK. Wyróżnić tu można: a) Pojednanie się stron b) Warunkowe umorzenie postępowania c) Umorzenie postępowania z powodu znikomej społecznej szkodliwości czynu W razie pojednania się stron po rozpoczęciu przewodu, zwrotowi podlega połowa zryczałtowanych wydatków.
PRZESŁANKI UJEMNE Są to stany w których istnieniem łączy się niedopuszczalność wszczęcia i prowadzenia tego szczególnego postępowania. Zaliczymy tu: a) Przedawnienie karalności b) Ściganie przestępstwa prywatnoskargowego w trybie publiczno skargowym c) Odstąpienie oskarżyciela prywatnego od oskarżenia d) Inne przesłanki ujemne
PRZEDAWNIENIE KARALNOŚCI
Upływ terminu przedawnienia karalności wyklucza możliwość ścigania określonego czynu w jakimkolwiek postępowaniu, w tym także w postępowaniu w sprawach z oskarżenia prywatnego. Karalność przestępstwa należącego do wskazanej kategorii ustaje z upływem roku od czasu gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy przestępstwa, nie później jednak niż z upływem 3 lat od jego popełnienia. Jeżeli w okresie biegu podstawowych terminów przedawnienia karalności wszczęto postępowanie przeciwko osobie, karalność popełnionego przez nią przestępstwa ustaje w przypadku przestępstw wskazanych w art. 101 pkt. 1 – 3 KK z upływem 10 lat, a w wypadku pozostałych przestępstw z upływem lat 5, od zakończenia podstawowego okresu przedawnienia.
W odniesieniu do przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego przedłużeniu o 5 lat podlega co do zasady każdy z terminów określonych w art. 101 par 2 KK. Przerwanie terminu przedawnienia karalności następuje przede wszystkim w sytuacji wniesienia skargi prywatnej do sądu, skutek przerwy wywołuje również złożenie przez pokrzywdzonego skargi wskazującej osobę sprawcy przestępstwa prywatnoskargowego na ręce policji.
ŚCIAGNIE PRZESTĘPSTWA PRYWATNOSKARGOWEGO W TRYBIE PUBLICZNOSKARGOWYM
Podstawowa sytuacja, w której ma to miejsce wiąże się z ingerencja prokuratora w sprawie o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego, która może przybrać postać wszczęcia postępowania w sprawie o taki czyn lub przyłączenia się do wszczętego postępowania. Do tej ingerencji dochodzi wówczas, gdy w ocenie organu prokuratorskiego wymaga tego interes społeczny. Także w ramach postępowania przyspieszonego, jeżeli przestępstwo miało charakter chuligański. Ściganie przestępstwa prywatnoskargowego odbywa się w trybie publiczno skargowym, jeżeli pokrzywdzony wniesie skargę w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego do sądu wojskowego.
ODSTĄPIENIE OSKARŻYCIELA PRYWATNEGO OD OSKARŻENIA
Jest to zrzeczenie się przez ten podmiot realizacji funkcji oskarżenia w toku postępowania w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego.
Ze względu na formę wyróżniamy: 1. Odstąpienie od oskarżenia w ścisłym znaczeniu, obejmujące: Odstąpienie w drodze wyraźnego oświadczenia Odstąpienie dorozumiane
170
2.
Odstąpienie od oskarżenia w szerszym znaczeniu, w którym mieści się:
Pojednanie Ugoda
Może być dokonane na piśmie lub ustnie do protokołu do czasu prawomocnego zakończenia postępowania, co oznacza, że również po wydaniu orzeczenia w pierwszej instancji przez sąd, w tym także w toku postępowania odwoławczego. Odstąpienie jest wiążące dla sądu w tym sensie, że organ ten jest zobowiązany do umorzenia postępowania w sprawie z oskarżenia prywatnego. Oświadczenie oskarżyciela prywatnego złożone do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego rodzi po stronie sądu bezwzględny obowiązek umorzenia postępowania w sprawie prywatnoskargowej. Po rozpoczęciu przewodu sądowego wymaga ono dla swej skuteczności i umorzenia postępowania przez sąd zgody oskarżonego. Zgoda oskarżonego musi być wyrażona w sposób wyraźny na piśmie lub ustnie do protokołu. Dorozumiane
odstąpienie od oskarżenia łączy się z przyjęciem w ustawie domniemań prawnych w zakresie oceny niestawiennictwa oskarżyciela prywatnego i jego pełnomocnika na rozprawie i posiedzeniu pojednawczym. Fakt niestawiennictwa wymienionych podmiotów bez usprawiedliwionych powodów ustawa
nakazuje traktować jako odstąpienie od oskarżenia. Skutkiem jest umorzenie postępowania w sprawie z oskarżenia prywatnego. Oskarżyciel prywatny może wykazywać jedynie, że jego nieobecność była usprawiedliwiona. Pojednanie obejmuje
dwustronne oświadczenie, w którym strony postanawiają zakończyć konflikt zaistniały wskutek popełnienia przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego i w związku z tym wyrażają zgody na umorzenie postępowania w sprawie o ten czyn.
Pojednanie złożone – obejmuje nie tylko sprawę, której wyznaczono posiedzenie pojednawcze lub postępowanie mediacyjne, ale również inne sprawy oskarżenia prywatnego, toczące się jednocześnie pomiędzy stronami.
Do pojednaniu może dojść na skutek przeprowadzonego postępowani a pojednawczego lub w wyniku postępowania mediacyjnego, zainaugurowanego na wniosek stron lub za ich zgodą jeżeli inicjatywa mediacji należała do sądu. W protokole posiedzenia pojednawczego, a także w protokole posiedzenia wyznaczonego w następstwie pojednania stron w wyniku mediacji, należy w szczególności zaznaczyć stanowisko stron wobec wezwania do po jednania oraz wyniki przeprowadzonego posiedzenia pojednawczego lub postępowania mediacyjnego. Obowiązek podpisania protokołu spoczywa również na stronach . Równocześnie z pojednaniem może nastąpić zawarcie ugody, zawierającej uregulowanie niektórych lub wszystkich roszczeń pozostających w związku z oskarżeniem. Porozumienie stron w ramach ugody, połączonej z pojednaniem, obejmuje dwie kwestie: a) Odpowiedzialności karnej za przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego b) Odpowiedzialności cywilnej za szkodę wynikłą z tego przestępstwa.
INNE PRZESŁANKI UJEMNE
Niedopuszczalność postępowania w sprawach z oskarżenia prywatnego w sprawach: a) b) c) d)
Nieletnich
Podlegających orzecznictwu sądów wojskowych O przestępstwa skarbowe lub wykroczenia skarbowe O wykroczenia powszechne
OSKARŻENIE WZAJEMNE Oskarżony może do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej wnieść przeciwko oskarżycielowi prywatnemu, będącemu pokrzywdzonym, wzajemny akt oskarżenia o ścigany z oskarżenia prywatnego czyn, pozostający w związku z czynem mu zarzucanym. Jego wniesienie wymaga zachowania przez oskarżonego formy aktu oskarżenia.
171
Jeżeli przedstawione warunki oskarżenia wzajemnego zostaną spełnione sąd rozpoznaje łącznie obie sprawy z oskarżenia prywatnego. W postępowaniu przed sądem każdy z oskarżycieli prywatnych korzysta jednocześnie z uprawnień przysługujących oskarżycielowi prywatnemu oraz uprawnień służących oskarżonemu.
Każdemu z oskarżycieli prywatnych – oskarżonych przysługuje prawo do: a) Składania wyjaśnień, b) Odmowy składania wyjaśnień c)
Odmowy udzielenia odpowiedzi na p oszczególne pytania
Ze względu na status oskarżonego, który posiadają oskarżyciele prywatni, wykluczone jest ich przesłuchanie w charakterze świadka. Pierwszeństwo zadawania pytań w wygłaszania przemówień przysługuje temu spośród oskarżycieli, który jako pierwszy wniósł akt oskarżenia. Ustalona kolejność determinuje także porządek składania wyjaśnień, które jak o pierwsza powinna składać ta ze stron, przeciwko której był skierowany pierwszy akt oskarżenia. W razie odstąpienia przez jednego z oskarżycieli od oskarżenia sąd umarza postępowanie w części dotyczącej wniesionego przezeń oskarżenia. Oskarżenie wzajemne jest niedopuszczalne w sytuacji wcześniejszego wszczęcia postępowania w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego przez prokuratora lub wstąpienia przez ten organ do postępowania uprzednio wszczętego przez oskarżyciela prywatnego. Jeżeli organ prokuratorki wstępuje do toczącego się postępowania, po wniesieniu wzajemnego aktu oskarżenia, poprzez przyłączenie się do jednego z oskarżeń, oskarżenie przeciwstawne, a zatem oskarżenie, do którego prokurator się nie przyłączył, podlega włączeniu do odrębnego postępowania.
Jeżeli prokurator wstępując do toczącego się postępowania obejmuje zakresem swej ingerencji obydwa oskarżenia wzajemne postępowanie toczy się z urzędu, a oskarżeni korzystają w odpowiednim zakresie z uprawnień oskarżycieli posiłkowych.
PRZEBIEG POSTĘPOWANIA PRYWATNOSKARGOWEGO POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE
Policja dokonuje w analizowanym postępowaniu czynności, które ustawodawca zalicza do zadań postępowania przygotowawczego, w zakresie ograniczonym do zabezpieczenia dowodów, jeżeli uzna to za potrzebne w sytuacji złożenia ustnej lub pisemnej skargi przez pokrzywdzonego na ręce tego organu. Policja dokonuje również określonych czynności dowodowych na polecenie sądu. Polecenie dokonania określonych czynności dowodowych nie pociąga za sobą ustania zawisłości sprawy przed sądem. Policja wykonuje polecone czynności dowodowe w ramach postępowania, w który m ocena dowodów oraz decydowanie o losach sprawy należy do wyłącznej kompetencji sądu.
POSTĘPOWANIE GŁÓWNE
Postępowanie w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego inicjuje skarga prywatna czyli wniesienie uproszczonego aktu oskarżenia pokrzywdzonego albo złożenie skargi na piśmie lub ustnie Policji, na której spoczywa obowiązek jej przekazania sądowi. Zgłosze nie skargi w formie ustnej Policji wymaga sporządzenia protokołu. Do skargi prywatnej należy dołączyć dowód uiszczenia zryczałtowanej równowartości wydatków Cechę swoistą postępowania w sprawach z oskarżenia prywatnego stanowi obowiązek poprzedzenia rozp rawy głównej posiedzeniem pojednawczym prowadzonym przez sędziego. W miejsce skierowania sprawy na posiedzenie pojednawcze sąd może, za zgodą lub na wniosek stron, wyznaczyć odpowiedni termin dla przeprowadzenia postępowania mediacyjnego. 172
Nieusprawiedliwione
niestawiennictwo oskarżyciela prywatnego i jego pełnomocnika na posiedzeniu pojednawczym jest uznawane za odstąpienie od oskarżenia i powoduje umorzenie postępowania. Posiedzenie pojednawcze rozpoczyna się od wezwania stron do pojednania, któremu powinna towarzyszyć próba skłonienia stron do pojednawczego rozwiązania istniejącego między nimi konfliktu. W razie pojednania stron postępowanie prywatnoskargowe ulega umorzeniu. Na postanowienie o umorzeniu przysługuje zażalenie. Jeżeli posiedzenie pojednawcze nie przyniosło spodziewanego rezultatu w postaci pojednania, sędzia prowadzący postępowanie kieruje sprawę na forum rozprawy głównej. W razie wyznaczenia rozprawy strony obecne na posiedzeniu pojednawczym, które zakończyło się niepowodzeniem, powinny zgłosić na nim wnioski dowodowe, aby utorować drogę sprawnemu i szybkiemu przeprowadzeniu rozprawy. Jeżeli pojednania nie zdołano osiągnąć w ramach postępowania mediacyjnego, przeprowadzonego zamiast posiedzenia pojednawczego, wyznaczenie rozprawy następuje na podstawie pisemnego zarządzenia prezesa sądu. Na rozprawie głównej sąd rozpoznaje sprawę o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego w składzie jednoosobowym.
W toku rozprawy może dojść do pojednania lub ugody między oskarżycielem prywatnym i oskarżonym. Konsekwencją pojednania na rozprawie, w tym pojednania połączonego z ugodą, obejmującą roszczenia pozostające w związku z oskarżeniem, jest umorzenie postępowania w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego. Jeżeli pojednanie miało miejsce na posiedzeniu pojednawczym lub zostało osiągnięte w ramach rozprawy do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego, prezes sądu zarządza zwrot wpłaconej przez oskarżyciela prywatnego zryczałtowanej równowartości wydatków w całości, natomiast w przypadku pojednania po rozpoczęciu przewodu sądowego zarządza się zwrot połowy uiszczonej przez oskarżyciela prywatnego opłaty.
R4 POSTĘPOWANIE NAKAZOWE W postępowaniu nakazowym znajdują odpowiednie zastosowanie przepisy o postępowaniu uproszczonym, jeżeli przepisy regulujące tryb nakazowy nie stanowią inaczej. Cechę charakterystyczną postępowania nakazowego stanowi rezygnacja z rozprawy głównej jako zasadniczego etapu postępowania jurysdykcyjnego i otwarcie w ten sposób drogi do rozstrzygnięcia przez sąd o przedmiocie procesu na posiedzeniu w formie wyroku zakazowego.
Postępowanie nakazowe jest dopuszczalne, jeżeli wystąpią następujące szczególne przesłanki dodatnie: a) Sprawa podlega rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym b) Zachodzi wypadek pozwalający na orzeczenie za przestępstwo kary ograniczenia wolności lub kary grzywny c)
Sąd uznaj, na podstawie zebranego w postępowaniu przygotowawczym materiału dowodowego, że przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne
W postępowaniu tym wykluczone jest wymierzenie kary pozbawienia wolności w jakiejkolwiek postaci.
Jest ono niedopuszczalne: a) W stosunku do osoby pozbawionej wolności b) W sprawie z oskarżenia prywatnego c) Jeżeli zachodzą okoliczności z art. 79 KPK (jeżeli oskarżony jest nieletni, głuchy, niemy, niewidomy, lub zachodzi wątpliwość co do jego poczytalności) Sąd wydaje wyrok nakazowy na posiedzeniu, które odbywa się bez udziału stron. O rozpoznaniu sprawy w tym postępowaniu decyduje wstępnie prezes sądu, który kieruje sprawę na posiedzenie sądu, jeżeli uzna, że rozstrzygnięcie sprawy może nastąpić w drodze wyroku nakazowego.
173
Wyrokiem nakazowym może orzec karę ograniczenia wolności w pełnych granicach jej wymiaru, wyznaczonych w przepisach prawa karnego materialnego lub grzywny w wysokości do 100 stawek dziennych albo do 200 000 złotych. Jeżeli w ocenie sądu kara grzywny miałaby wykroczyć poza granice jej orzekania dopuszczalne w postępowaniu nakazowym, powinien wydać postanowienie o skierowaniu spr awy do rozpoznania na rozprawie w postępowaniu uproszczonym. Obok wymierzenia kary, w wypadkach przewidzianych w ustawie, można orzec środek karny każdego rodzaju. Wydając wyrok nakazowy sąd zasądza w całości roszczenie zgłoszone w powództwie cywilnym. Sąd pozostawia powództwo bez rozpoznania, jeżeli materiał dowodowy zebrany w postępowaniu przygotowawczym nie jest wystarczający do orzeczenia w ogóle lub o całości zgłoszonego roszczenia cywilnego. Jeżeli powództwa nie wytoczono, sąd wydając wyrok nakazowy zasądza odszkodowanie pieniężne na rzecz pokrzywdzonego z urzędu.
Na strukturę treściową wyroku nakazowego składają się: a) Oznaczenie sądu i sędziego, który wydał wyrok nakazowy b) c) d)
Data wydania wyroku
Imię i nazwisko oraz inne dane określające tożsamość oskarżonego Dokładne określenie czynu przypisanego przez sąd oskarżonemu , ze wskazaniem zastosowanych przepisów ustawy karnej
e)
Wymiar kary i inne niezbędne rozstrzygnięcia
Wyrok nakazowy może nie zawierać uzasadnienia. Kwestia sporządzenia uzasadnienia zależy od oceny sądu. W związku z tym, że wyrok nakazowy zapada poza rozprawą, jego treść udostępnia się publicznie przez złożenie odpisu wyroku na okres 7 dni w sekretariacie, o czyn należy uczynić wzmiankę w protokole posiedzenia. Odpis wyroku nakazowego doręcza się oskarżycielowi, a oskarżonemu i jego obrońcy łącznie z opisem aktu oskarżenia. Wyrok nakazowy może być zaskarżony sprzeciwem w terminie zawitym 7 dni od doręczenia nakazu. Uprawnienie do wniesienia sprzeciwu przysługuje oskarżycielowi i oskarżonemu. Sam fakt wniesienia sprzeciwu przez uprawniony podmiot z zachowa niem terminu skutkuje utratą mocy prawnej przez wyrok nakazowy i konieczność rozpoznania sprawy na zasadach ogólnych. Jeżeli jednak wnoszący sprzeciw podniesie w nim zarzuty odnoszące się wyłącznie do rozstrzygnięcia o roszczeniu cywilnym wyrok nakazowy traci moc tylko w części obejmującej to rozstrzygnięcie.
Prezes sądu odmawia przyjęcia sprzeciwu, jeżeli został wniesiony po terminie lub przez osobę nieuprawnioną. Zarządzenie to podlega zaskarżeniu zażaleniem. Skuteczne wniesienie sprzeciwu, powoduje ex lege utratę mocy wyroku nakazowego, nie wymaga poświadczenia w drodze decyzji procesowej. W takim wypadku prezes sądu podejmuje czynności zmierzające do wyznaczenia rozprawy, na której sprawa podlega rozpoznaniu od początku. Sędzia który wydał wyrok nakazo wy, jest wyłączony od udziału w danej sprawie.
Sprzeciw może być cofnięty do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej. Cofnięcie sprzeciwu wydobywa wyrok nakazowy z prawnego niebytu. Wyrok nakazowy, od którego nie wniesiono sprz eciwu lub sprzeciw cofnięto w terminie, staje się prawomocny i podlega wykonaniu.
Wyrok nakazowy posiadający atrybut prawomocności może być wzruszony w trybie kasacji podmiotów szczególnych lub w trybie wznowienia postępowania.
174
R5 POSTĘPOWANIE PRZYSPIESZONE W postępowaniu przyspieszonym stosuje się przepisy o postępowaniu zwyczajnym, jeżeli przepisy regulujące to postępowanie szczególne, zamieszczone w rozdziale 54a KPK nie stanowią inaczej.
PRZESŁANKI POSTĘPOWANIA PRZYSPIESZONEGO Szczególne przesłanki
postępowania przyspieszonego, stanowiące dodatkowe warunki decydujące o prawnej dopuszczalności prowadzenia postępowania w tym trybie można podzielić na przesłanki dodatnie i przesłanki ujemne.
Dodatnie przesłanki: a) Popełnienie przestępstwa podlegającego rozpoznaniu w postępowaniu przyspieszonym b) Ujęcie sprawcy na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa lub bezpośrednio potem, zatrzymanie oraz w ciągu 48 godzin doprowadzenie przez Policję i przekazanie do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem, o rozpoznanie sprawy w trybie prz yspieszonym.
Katalog przestępstw podlegających rozpoznaniu w postępowaniu przyspieszonym uzupełniają przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego, jeżeli miały one charakter chuligański. Z powołanego przepisu wynika, że omawiany charakter mają występki polegające na: a) Umyślnym zamachu na zdrowie, na wolność, na cześć lub nietykalność cielesną, na bezpieczeństwo powszechne, na działalność instytucji państwowych, samorządu terytorialnego, na porządek publiczny albo na umyślnym niszczeniu, uszkodzeniu lub czynieniu niezdatną do użytku cudzej rzeczy b) Publicznym działaniu sprawcy c) Działaniu podjętym bez powodu albo z oczywiście błahego powodu d) Zachowaniu okazującym rażące lekceważenie porządku prawnego Nieodzowne staje się zaakceptowanie, że chuligański charakter czynu stanowi warunek dopuszczalności postępowania przyspieszonego jedynie w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego. Okres 48 godzin, w którym sprawca ma być doprowadzony przez Policję i oddany do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o rozpoznanie sprawy w trybie przyspieszonym, rozpoczyna bieg od momentu ujęcia sprawcy, jeżeli było ono bezpośrednim udziałem Policji albo od przekazania sprawcy Policji przez osobę, która dokonała ujęcia obywatelskiego.
należy natychmiast zwolnić nie tylko wówczas, gdy ustanie przyczyna zatrzymania, ale również wtedy gdy w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania nie zostanie on przekazany do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym, albo sąd lub prokurator wyda polecenie jego zwolnienia. Poza wymienionymi sytuacjami do zwolnienia zatrzymanego powinno dojść, jeżeli w ciągu 24 godzin od oddania go do dyspozycji sądu nie zdołano rozpoznać sprawy, a sąd nie zastosował tymczasowego Zatrzymanego
aresztowania.
Wniosek o rozpoznanie sprawy, podlegający złożeniu wraz z przekazaniem sprawcy sądowi, inauguruje postępowanie jurysdykcyjne bez potrzeby podejmowania przez sąd jakiejkolwiek decyzji w tym zakresie. Wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym jest sporządzony na piśmie przez policję. Wymaga on dla swej prawnej skuteczności zatwierdzenia przez prokuratora, który również kieruje wniosek do sądu.
Ujemne przesłanki szczególne: a) Niemożność rozpoznania sprawy w terminie 14 dniowym b) Konieczność uzupełnienia postępowania dowodowego przy jednoczesnym braku możliwości dodania niezbędnych czynności bez znacznych trudności przez sąd c) Potrzeba wymierzenia kary powyżej ustalonych granic dla postępowania przyspieszonego sprawy przez sąd w trybie przyspieszonym na pierwszej rozprawie w tym dniu, w którym oskarżonego doprowadzono i oddano do dyspozycji sądu. Na wypadek braku takiej możliwości przewidziano dopuszczalność jednorazowego zarządzenia prezerwy na okres nieprzekraczający 14 dni. Koncepcja rozpoznania
175
Niemożność rozpoznania sprawy we wskazanym 14 dniowym terminie wyklucza prowadzenie postępowania przyspieszonego. Ujawnienie tej okoliczności przed rozprawą lub w toku rozprawy implikuje zmianę trybu postępowania i kontynuowanie procesu sądowego w trybie uproszczonym. Jeżeli rozpoznanie sprawy w postępowaniu uproszczonym byłoby niedopuszczalne sąd przekazuje sprawę prokuratorowi w celu przeprowadzenia postępowania przygotowawczego na zasadach ogólnych, o czym należy zawiadomić pokrzywdzonego.
Przewidywane przez sąd możliwości wymierzenia kary powyżej 2 lat pozbawienia wolności jest ujemną przesłanką, wyłączającą możliwość procedowania w postępowaniu przyspieszonym. Przewidywanie przez sąd możliwości wymierzenia kary surowszej niż 2 lata pozbawienia wolności przed wszczęciem przewodu sądowego przesądza o uznaniu, że sprawa nie podlega rozpoznaniu w trybie przyspieszonym, otwierającym drogę do przekazania sprawy prokuratorowi na podstawie art. 517c par 2 KPK. We wszystkich przedstawionych sytu acjach,
w których następuje przekazanie sprawy prokuratorowi w celu przeprowadzenia postępowania na zasadach ogólnych sąd jest zobligowany do rozstrzygnięcia w przedmiocie środka zapobiegawczego, co nie oznacza, aby musiał taki środek zastosować. Postępowanie przyspieszone nie ma charakteru obligatoryjnego.
PRZEBIEG POSTĘPOWANIA PRZYSPIESZONEGO POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE
W postępowaniu przyspieszonym dochodzenia można zaniechać lub przeprowadzić je w niezbędnym zakresie. Z reguły na takie dochodzenie będą się składały czynności procesowe konieczne dla zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem. Powinno ono także obejmować czynności dochodzeniowe pozwalające na ocenę dopuszczalności prowadzenia postępowania przyspieszonego. W dochodzeniu prowadzonym w postępowaniu przyspieszonym można odstąpić od wydania postanowienia o wszczęciu dochodzenia dokonania czynności przedstawienia zarzutów, zaznajomienia podejrzanego lub jego obrońcy z materiałami postępowania przygotowawczego, a także wydania postanowienia o zamknięciu dochodzenia.
Jeżeli zachodzą podstawy do zainaugurowania postępowania sądowego w trybie przyspieszonym funkcjonariusz Policji sporządza na piśmie wniosek o rozpoznanie sprawy w tym postę powaniu i przedstawia go do zatwierdzenia prokuratorowi. Organ prokuratorski przed podjęciem decyzji w tej kwestii przesłuchuje osobę podejrzaną lub podejrzanego, jeżeli określona osoba uzyskała taki status procesowy w wyniku przesłuchania jej przez Policje. Zatwierdziwszy wniosek, prokurator kieruje go do sądu. W przeciwnym razie odmawiając zatwierdzenia wniosku, organ prokuratorski podejmuje decyzję co do dalszego biegu sprawy. Sprecyzowany w ustawie charakter analizowanego wniosku jako czynności zastępującej akt oskarżenia, która powinna składać się z elementów wymaganych od publicznego aktu oskarżenia, z wyjątkiem uzasadnienia. Z wnioskiem o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym przesyła się akta postępowania wraz z załącznikami oraz odpisy wniosku dla każdego z oskarżonych. Policja jest zobowiązana udzielić pokrzywdzonemu pisemnego pouczenia o uprawnieniu do złożenia wniosku o nałożenie obowiązku naprawienia szkody o możliwości wniesienia sprzeciwu w sytuacji dobrowolnego poddania się karze przez oskarżonego oraz prawie do złożenia oświadczenia o działaniu w postępowaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego.
POSTĘPOWANIE PRZED SĄDEM
Przekazanie zatrzymanego wraz z wnioskiem o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym pociąga za sobą niezwłoczne przystąpienie przez sąd od rozpoznania sprawy. Sąd rejonowy rozpoznaje spraw w pierwszej instancji jednoosobowo. Sędzia ma w takim wypadku prawa i obowiązki przewodniczącego. Do wyznaczenia sędziego do rozpoznania sprawy w postępowaniu przyspieszonym nie znajduje zastosowania reguła ustanowiona w art. 351 KPK, odwołująca się do skojarzenia wpływu spraw z jawną dla stron listą sędziów . 176
Udział oskarżyciela publicznego i oskarżonego w rozprawie jest obowiązkowy . W postępowaniu przyspieszonym w sprawach o przestępstwa w roli oskarżyciela publicznego występuje wyłącznie prokurator. Należy oczekiwać, że policja podejmie się przekazania organowi prokuratorskiemu informacji o terminie rozprawy.
Stawiennictwo oskarżonego jest zagwarantowane w związku z konstrukcją zakładającą jego doprowadzenie w postępowaniu przyspieszonym przed oblicze sąd. Wzgląd na szybkość postępowania determinuje wyłączenie obowiązku doręczenia oskarżonemu zawiadomienia o terminie rozprawy, a w ślad za tym konieczności zapewnienia określonego czasu na przygotowanie obrony pomiędzy doręczeniem tego zawiadomienia i terminu rozprawy.
W postępowaniu jurysdykcyjnym prezes sądu doręcza oskarżonemu oraz jego obrońcy opis wniosku o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym oznaczając czas na przygotowanie obrony. Sąd powinien zapewnić oskarżonemu możliwość kontaktu z obrońcą bez udziału osób trzecich . W postępowaniu sądowym oskarżony musi mieć obrońcę, którego udział w rozprawie jest obowiązkowy. W przypadku wypowiedzenia w postępowaniu przyspieszonym stosunku obrończego z wyboru przez obrońcę lub oskarżonego, prezes sądu lub sąd wyznacza obrońcę z urzędu chyba że oskarżony niezwłocznie ustanowi nowego obrońcę z wyboru. Specyfika tego postępowania przesądza o niedopuszczalności wytoczenia powództwa cywilnego w tym postępowaniu oraz o wyłączeniu możliwości odroczenia sporządzenia uzasadnienia postanowienia i odroczenia wydania wyroku.
W razie skazania oskarżonego na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania sąd jest zobowiązany, po wysłuchaniu stron, do rozstrzygnięcia w przedmiocie środka zapobiegawczego, wyznacza zakres obligatoryjnego orzekania w kwestii tzw. Międzyinstancyjnego środka zapobiegawczego. Skondensowaniu czynności procesowych podejmowanych w postępowaniu przyspieszonym służą modyfikacje w zakresie terminów i czynności związanych z zaskarżeniem wyroku. Mamy następujące rozwiązania: a) Skrócenie do trzech dni terminu na wniesienie przez stronę wniosku o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku. Może on być zgłoszony na piśmie jak i ustnie do protokołu. b) Ograniczenie do trzech dni instrukcyjnego terminy do sporządzenia uzasadnienia wyroku, który biegnie od daty złożenia wniosku w tej kwestii. c) Skrócenie do 7 dni terminu do wnies ienia apelacji, który biegnie dla każdego uprawnionego od daty doręczenia mu wyroku z uzasadnieniem . d) Obowiązek niezwłocznego przekazania akt spawy wraz z apelacją sądowi odwoławczemu, chyba że prezes sądu pierwszej instancji stwierdzi, iż środek odwoławczy został wniesiony po terminie, przez osobę nieuprawnioną lub jest niedopuszczalny z mocy ustawy . e) Rozpoznanie sprawy przez są odwoławczy powinno nastąpić w terminie instrukcyjnym jednego miesiąca od otrzymania akt sprawy wraz z apelacją. Odpis apelacji prokuratora, obrońcy lub pełnomocnika doręcza się stronie przeciwnej wraz z zawiadomieniem o terminie rozprawy apelacyjnej. Utrzymuje się zasada rozpoznania sprawy przez sąd odwoławczy w składzie trzech sędziów, to jednak istnieje możliwość zarządzenia przez prezesa sądu odwoławczego jej rozpoznania w składzie jednoosobowym, jeżeli jest to uzasadnione szczególnymi okolicznościami. Jeżeli sąd przy rozpoznawaniu środka odwoławczego w postępowaniu przyspieszonym ustali, że zachodzi potrzeba uzupełnienia postępowania dowodowego co do istoty sprawy, może przekazać sprawę prokuratorowi w celu przeprowadzenia postępowania przygotowawczego na zasadach ogólnych. Uchylenie wyroku wydanego w pierwszej instancji w postępowaniu przyspieszonym i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania implikuje zmianę trybu procesu sądowego i prowadzenie dalszego postępowania przez sąd w trybie uproszczonym.
177
DZIAŁ CZTERNASTY POSTĘPOWANIE ODWOŁAWCZE R1 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA SYSTEMU KONTROLI ODWOŁAWCZEJ Apelacja - jest środkiem odwoławczym od wyroków wydanych w pierwszej instancji. Może ona być oparta na uchybieniach prawa, błędnej ocenie okoliczności faktycznych, jak i na błędach co do wymiaru kary. Od wyroku sadu apelacyjnego w systemie trójinstancyjnym istni eje
środek odwoławczy w postaci kasacji. Można w nim podnosić tylko zarzuty naruszenia prawa, gdyż stan faktyczny był już dwukrotnie poddany kontroli. Sądem kasacyjnym jest najczęściej SN w danym państwie. Rozpoznaje on kasację z zasady w ramach podniesionych zarzutów. W wyniku kontroli sąd kasacyjny zaskarżony wyrok utrzymuje w mocy lub uchyla i przekazuje sprawę do ponownego rozpatrzenia.
System apelacyjno – kasacyjny stwarza możliwość dwuetapowej kontroli i lepszego wychwycenia uchybień, które wkradły się do wyroku, ale z drugiej strony powoduje znaczne przedłużenie toku postępowania. Polski proces karny oparty jest na zasadzie dwuinstancyjności. Decyzje wydane w pierwszej instancji mogą być poddane kontroli odwoławczej za pomocą apelacji lub zażaleni a. Orzeczenie wydane w wyniku tej kontroli nie może być zaskarżone zwyczajnym środkiem odwoławczym.
Decyzje procesowe kończące postępowanie w obowiązującym KPK mogą być zmienione lub uchylone na skutek kontroli: a) Z urzędu przez z reguły inny podmiot niż ten, który wydał decyzję b) Na skutek zaskarżenia Kontrola z urzędu ma miejsce: a) W postępowaniu przygotowawczym ma charakter nadzorczy i przybiera postać: Podjęcie umorzonego śledztwa lub dochodzenia Wznowienie prawomocnie umorzonego śledztwa lub dochodzenia Nadzwyczajnego wznowienia umorzonego śledztwa lub dochodzenia
b)
W postępowaniu sądowym może mieć miejsce np. w razie: Podjęcia postępowania warunkowo umorzonego Wznowienia postępowania z urzędu
ŚRODKI ZASKARŻENIA Odpowiedniemu środkowi zaskarżenia odpowiada właściwy mu środek kontroli, środek zaskarżania uruchamia odpowiadający mu środek kontroli procesowej. Tak np. wniesienie apelacji (środek zaskarżenia) uruchamia postępowanie apelacyjne (kontrolę apelacyjną). Środek zaskarżenia stanowi skargę skierowaną do organu procesowego z żądaniem przewodniczącego kontroli decyzji procesowej. Niekiedy zaskarżeniu i kontroli może podlegać czynność procesowa inna niż decyzja, a nawet brak czynności. Impulsem koniecznym do przeprowadzenia kontroli lub spowodowania utraty mocy prawnej postanowienia jest
złożenie skargi (skarga etapowa). Zaskarżenia dokonuje uprawniony podmiot, którym jest strona, a wyjątkowo inna osoba. Środek zaskarżenia wnosi się w celu zmiany lub uchylenia wydanej decyzji procesowej. Uprawniony podmiot może skorzystać z przyznanego mu uprawnienia tylko w określonym czasie/ terminie.
178
Środki zaskarżenia cechuje: 1. Skargowość – kontrola następuje na skutek wniesienia skargi 2. Suspensywność – wniesienie środka zaskarżenia powoduje wstrzymanie: Prawomocności decyzji Wykonalności decyzji, które może mieć charakter bezwzględny lub względny
System środków zaskarżenia w polskim procesie karnym składa się z następujących członów: a) Środków odwoławczych b) Sprzeciwów i środków zaskarżenia (quasi – sprzeciwów) c) Odwołanie do składu sądzącego d) Wniosek o stwierdzenie nieważności Dewolutywność – zaskarżenie powoduje przesunięcie sprawy do wyższej instancji w celu jej rozpoznania, środki odwoławcze w przeciwieństwie do sprzeciwów mają charakter dewolutywny.
SPRZECIWY I QUASI SPRZECIWY Sprzeciwy i quasi – sprzeciwy charakteryzują się: a) Skargowością b) Brakiem dewolutywności c) Kasacyjnością – wniesienie sprzeciwu ma ten skutek że zaskarżone nim orzeczenie traci z ustawy moc prawną, a sprawa toczy się w dalszym ciągu przed tym organem, który poprzednio wydał zaskarżoną decyzję Sprzeciwy i quasi – sprzeciwy stanowią procesową formę braku zgody podmiotu procesowego na wydaną decyzję procesową, jeśli decyzja procesowa, zwłaszcza wydana w postępowaniu szczególnym lub na p odstawie szczególnych przepisów, stanowi rozstrzygnięcie, którego byt zależy od akceptacji, nawet milczącej, strony lub jej przedstawiciela.
Możemy do nich zaliczyć: a) b) c)
Sprzeciw od wyroku zaocznego Sprzeciw od wyroku nakazowego
Żądanie rozpoznania sprawy zgłoszone przez oskarżonego w razie umorzenia postępowania karnego z powodu abolicji
ŚRODKI ODWOŁAWCZE Mają one następujące cechy: a)
Skargowość – kontrola jest uruchamiana na żądanie
b)
Charakter dewolutywny – wniesienie środka odwoławczego powoduje przek azanie sprawy do rozpoznania organowi wyższej instancji Dewolutywność bezwzględna – gdy wniesienie środka odwoławczego w każdym przypadku pociąga za sobą konieczność przekazania sprawy wyższej instancji do rozpoznania. Dewolutywność względna – gdy obowiązujące przepisy zezwalają na załatwienie środka odwoławczego w tej samej instancji np. wniesieni e zażalenia Brak pełnej dewolutywności – w razie rozpoznania zażalenia na zarządzenie prezesa sądu przez sąd właściwy do rozpoznania sprawy
c)
Charakter suspensywny – przejawia się w powstrzymaniu prawomocności i wykonalności zaskarżonego orzeczenia. Powstrzymanie prawomocności orzeczenia w razie wniesienia zwyczajnego środka odwoławczego ma ono charakter bezwzględny gdyż zaskarżenie wyklucza możliwość uprawomocnienia się decyzji do czasu rozpatrzenia środka odwoławczego przez uprawniony
organ procesowy.
Powstrzymanie wykonalności orzeczenia na skutek wniesienia środka odwoławczego może być bezwzględne lub względne 179
d)
Charakter reformacyjny – wniesienie środka odwoławczego powoduje uruchomienie merytorycznej kontroli orzeczenia, w wyniku której organ procesowy może zaskarżone orzeczenie nie tylko uchylić lub utrzymać w mocy, ale także zmienić.
Wśród środków odwoławczych można wyodrębnić: a) Zwyczajne środki odwoławcze b) Nadzwyczajne środki odwoławcze a)
Zwyczajne środki odwoławcze – pozwalają na zaskarżenie i badanie prawidłowości decyzji nieprawomocnych. Zaliczamy tu:
b)
Apelację Zażalenie
Nadzwyczajne środki odwoławcze – umożliwiają kontrolę prawomocnych orzeczeń kończących postępowanie sądowe. Zaliczamy tu:
Kasacja
Wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądu Wniosek o stwierdzenie nieważności orzeczenia w trybie ustawy z 1991 roku.
ODWOŁANIE DO SKŁADU SĄDZĄCEGO Przysługuje ono stronom, ich przedstawicielom oraz innym osobom, od zarządzeń przewodniczącego składu sądzącego na rozprawie do sądu. Wniesienie takiego odwołania powoduje konieczność wydania postanowienia przez skład sądzący.
R2 ZAGADNIENIA OGÓLNE KONTROLI ODWOŁAWCZEJ Jest ona uruchomiona wyłącznie na wniosek, a więc na skutek wniesienia skargi odwoławczej. Środek odwoławczy wszczyna kontrolę odwoławczą. Środek odwoławczy jest nazwą zbiorczą. Obejmuje swym zakresem apelację oraz zażalenie. Środek odwoławczy nie występuje jako skarga odwoławcza, gdyż może ona przybrać postać skargi apelacyjnej lub zażaleniowej. Wniesienie apelacji uruchamia kontrolę apelacyjną, a złożenie zażalenia powoduje kontrolę zażaleniową. Wniesienie jednego z wymienionych środków odwoławczych powoduje uruchomienie kontroli, odbywającej się według przepisów ogólnych o środkach odwoławczych oraz przepisów o apelacji lub zażaleniu. Nazwa środek odwoławczy oznacza skargę odwoławczą przybierającą postać apelacji lub zażalenia.
DOPUSZCZALNOŚĆ ŚRODKA ODWOŁAWCZEGO Środek odwoławczy przysługuje od orzeczeń wydanych w pierwszej instancji. Od tej reguły istnieją wyjątki: a) W toku postępowania odwoławczego od niektórych orzeczeń przysługuje zwyczajny środek odwoławczy do innego równorzędnego składu sądu odwoławczego b) Zaskarżalność postanowień i zarządzeń nie została przeprowadzona w całej rozciągłości. Zaskarżeniu podlegają tylko określone kategorie postanowień i zarządzeń, a niekiedy inne czynności lub bezczynność organu. KPK przewiduj e
możliwość wniesienia środka odwoławczego w całości lub w części przeciwko orzeczeniom wydanym w pierwszej instancji, dopuszcza możliwość zaskarżenia poszczególnych rozstrzygnięć. Jednakże strona może godzić się z rozstrzygnięciem, mając równocześnie istotne zastrzeżenia co do samego uzasadnienia.
180
Art. 425 par 3 KPK – odwołujący się może skarżyć jedynie rozstrzygnięcia lub ustalenia naruszające jego prawa lub szkodzące jego interesom. Po stronie skarżącego musi zatem istnieć uciążliwość, wynikła z wydane go orzeczenia. Strona ogólnie uprawniona do wniesienia środka odwoławczego w konkretnym wypadku może skorzystać z przysługującego jej prawa, jeżeli istnieje uciążliwość (gravamen). Skarga odwoławcza jest badana pod kątem jej niedopuszczalności. W sądzie I instancji czyni to prezes sądu, badając czy skarga wniesiona została w terminie lub przez osobę uprawnioną, albo czy jest dopuszczalna z mocy ustawy. W razie stwierdzenia w tym zakresie uchybień prezes sądu odmawia przyjęcia środka odwoławczego.
WYMOGI FORMALNE SKARGI ODWOŁAWCZEJ Wymaga ona formy pisemnej. Powinna odpowiadać ogólnym wymaganiom pisma procesowego, określonym w art. 119 KPK, a więc zawierać: a) Oznaczenie sądu odwoławczego oraz oznaczenia sprawy b) Oznaczenie wnoszącego skargę odwoławczą c) Treść wniosku lub oświadczenia, w miarę potrzeby z uzasadnienie, d) Datę i podpis wnoszącego skargę Do apelacji sporządzonej przez prokuratora, obrońcę lub pełnomocnika dołącza się odpowiednią liczbę odpisów dla stron przeciwnych, a do apelacji wnoszonej do sądu a pelacyjnego dodatkowo jeden odpis. Przepisy wymagają aby skarżący w środku odwoławczym wskazał zaskarżone rozstrzygnięcie lub ustalenie, a także podał, czego się domaga. Powinna ona zawierać wniosek odwoławczy, który pozwala na ustalenie czy orzeczenie zo stało zaskarżone w całości czy też w części. Ustawa nie nakłada na skarżącego generalnego obowiązku sprecyzowania zarzutów. Jeżeli jednak środek odwoławczy pochodzi od oskarżyciela publicznego, obrońcy lub pełnomocnika, powinien on zawierać wskazanie zarzutów stawianych zaskarżonemu orzeczeniu oraz uzasadnienie. Zarzut jest twierdzeniem o uchybieniach. Twierdzenie o uchybieniach może być prawidłowe lub nieprawidłowe. Zarzutem będzie ujemna ocena skarżącego zawarta w skardze odwoławczej, odnosząca się do uchybienia. W środku odwoławczym mogą być podnoszone wszelkie uchybienia. Odwołujący może również wskazać nowe fakty lub dowody.
Skargę odwoławczą wnosi się do organu który wydał zaskarżone orzeczenie. Skarga odwoławcza powinna być złożona w oznaczonym terminie zawitym. Skargę omyłkowo wniesioną od niewłaściwego organu uważa się za wniesioną z zachowaniem terminu, jeżeli została złożona przed upływem właściwego dla niej terminu. Skargę odwoławczą przesyła się wówczas do właściwego sądu.
Jeżeli skarga odwoławcza nie odpowiada warunkom formalnym wówczas ma zastosowanie art. 120 KPK. Gdy brak jest usuwalny, tzn. tego rodzaju że pismo nie może otrzymać biegu, lub gdy nie dołączono upoważnienia do podjęcia czynności, prezes sądu wzywa skarżącego do usunięcia b raku w terminie 7 dni. W razie uzupełnienia braku w terminie, skarga odwoławcza wywołuje skutki od dnia jej wniesienia. O skutkach nieuzupełnienia braku w terminie należy pouczyć skarżącego przy doręczeniu wezwania do uzupełnienia braku w skardze odwoławcz ej. Jeżeli skarga nie została uzupełniona w terminie albo gdy brak jest nieusuwalny prezes sądu odmawia przyjęcia wniesionej skargi odwoławczej.
COFNIĘCIE WNIESIONEGO ŚRODKA ODWOŁAWCZEGO Wniesiony środek odwoławczy może być cofnięty. Obowiązujące przepisy nie przewidują żadnego terminu, w którym możliwe jest cofnięcie środka odwoławczego, stąd też cofnięcie skargi jest możliwe w całym postępowaniu odwoławczym, zarówno przed sądem I instancji jak i przed sądem II instancji. Środek odwoławczy może cofnąć osoba, która go wniosła.
181
Wyjątki: a) W niektórych wypadkach na skuteczne cofnięcie skargi przez osobę, która ją wniosła, konieczna jest zgoda oskarżonego. Dotyczy to środka odwoławczego wniesionego na korzyść oskarżonego przez: Oskarżyciela publiczneg o Obrońcę oskarżonego
b)
Osoby z art. 76 KPK
Oskarżony może cofnąć skargę odwoławczą wniesioną na jego korzyść z wyjątkiem: Skargi wniesionej przez oskarżyciela publicznego
Wypadków przewidzianych w art. 79 KPK
Cofnięty środek odwoławczy nie traci mocy prawnej. Gdy chodzi o pozostawienie cofniętego zażalenia na postanowienie, to można przyjąć, że pomimo brzmienia art. 432 KPK kompetencję w tym zakresie należy przyznać organowi pierwszej instancji, jeżeli cofnięcie tej skargi nastąpiło właśnie na tym etapie, a zwłaszcza jeszcze przed przyjęciem wniesionego zażalenia. Jeżeli jednak rozstrzygnięcie z powodu uchybień przewidzianych w art. 439 lub 440 KPK nie mieściłoby się w granicach uprawnień organu pierwszej instancji, akta z cofniętym zażaleniem należałoby przedstawić organowi drugiej instancji. Mimo cofnięcia środka odwoławczego skarga odwoławcza podlega rozpoznania, jeżeli zajdzie potrzeba uchylenia zaskarżonego orzeczenia z powodu przyczyn określonych w art. 439 lub 440 KPK. cofniętego środka odwoławczego powoduje uprawomocnienie się zaskarżonego orzeczenia, jeżeli jest to jedyny środek odwoławczy w sprawie. Pozostawienie bez rozpoznania
PRZYCZYNY ODWOŁAWCZE Stanowią kategorię uchybień, które powodują uchylenie lub zmianę zaskarżonego orzeczenia. Postępowanie kontrolne, uruchamiane wniesioną skargą odwoławczą, ma na celu ustalenie istnienia lub nieistnienia tych uchybień. W razie istnienia jednego z nich sąd odwoławczy wyprowadza z tego faktu odpowiedni wniosek, wyrażony w orzeczeniu sądu odwoławczego, w którym zaskarżone orzeczenie uchyla lub zmienia.
Kategorie przyczyn odwoławczych wymienia art. 438 KPK. Przepis ten stanowi, że orzeczenie ulega uchylenie lub zmianie w razie stwierdzenia w postępowaniu odwoławczym: a) b) c) d)
Obrazy prawa materialnego Obrazy przepisów postępowania
Błędu w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia Rażącej niewspółmierności kary albo niesłusznego zastosowania lub niezastosowania środka zabezpieczającego lub innego środka
OBRAZA PRAWA MATERIALNEGO Art. 438 pkt. 1 KPK – nie wyjaśnia o jakie prawo materialne chodzi. Rzeczą zrozumiałą że głównie chodzi o prawo karne materialne. Do zakresu prawa materialnego, o którym stanowi art. 387 pkt. 1 KPK trzeba zaliczyć prawo cywilne. Prawo to może być naruszone w postępow aniu karnym w sytuacjach, w których jest ono stosowane. Np. przy: a) Rozpoznawaniu powództwa cywilnego b) Zasądzeniu odszkodowania z urzędu c) Orzekaniu o obowiązku naprawienia szkody d) Rozstrzygnięciu przez sąd karny odszkodowania tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie
za niesłuszne ukaranie i niewątpliwie niesłuszne
Naruszenie prawa karnego materialnego dotyczy przede wszystkim obrazy prawa polskiego. Wyjątkowo prawa karnego obcego.
Naruszenie prawa karnego materialnego może nastąpić w czasie jego stosowania. Powstaje w związku z tym istotna kwestia, czy naruszenie prawa ma charakter samoistny, czy też jest następstwem uchybień w zakresie ustaleń faktycznych. W pierwszej kolejności musi być brane pod uwagę błędne ustalenie faktyczne, a więc przyczyna odwołania przewidziana w art. 438 pkt. 3 KPK. 182
Pojawiające się w praktyce naruszenia prawa materialnego z reguły mogą przybrać jedną z następujących postaci: a) Uchybienia w stwierdzeniu przestępczości czynu , obejmując przypadki skazania sprawcy, mimo że np.:
Czyn przypisany nie zawiera ustawowych znamion czyny zabronionego
Ustawa określa, że sprawca nie popełnia przestępstwa Ustawa określa, że sprawca nie podlega karze
kwalifikacji prawnej czynu
b)
Uchybienia w zakresie
c)
Uchybienia w zakresie konsekwencji prawnej czynu, polegające na zastosowaniu konsekwencji z pogwałceniem normy prawno materialnej.
Przepis art. 438 pkt. 1 KPK – nie wymaga stwierdzenia istnienia związku między naruszeniem prawa materialnego a treścią zaskarżonego orzeczenia.
OBRAZA PRZEPISÓW POSTĘPOWANIA Obraza przepisów postępowania karnego może przybrać różną postać naruszeń w zakresie stosowania tego prawa. Może ona polegać na: a) Niezastosowaniu normy prawa karnego procesowego nakazanej ustawą b) Dokonaniu czynności procesowej zakazanej przez ustawę c) Dokonaniu czynności przez nieuprawniony podmiot d) Niewłaściwym stosowaniu przepisów postępowania karnego, które może przejawiać się w postaci naruszenia przepisów postępowania, będącego następstwem błędów w zakresie wykładni tych e)
przepisów Naruszeniu przepisów dotyczących postępowania dowodowego.
W ramach naruszeń przepisów postępowania można wyróżnić dwie zasadnicze grupy: a) Przyczyny odwoławcze b)
Wszystkie inne uchybienia
Art. 438 pkt. 2 KPK – przyczyną odwoławczą jest tylko takie naruszenie prawa procesowego, które mogło mieć wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia. Sąd odwoławczy, musi ustalić, czy miała miejsce obraza prawa procesowego i czy mogła ona mieć wpływ na treść zaskarżonego orzecz enia. Przyczyną odwoławczą są więc takie naruszenia prawa procesowego, które mogą mieć ujemny wpływ na prawidłowość zaskarżonego orzeczenia. Art. 438 pkt. 2 KPK wymaga, aby między uchybieniem procesowym a orzeczeniem stanowiącym wynik postępowania zachodził związek przyczynowy. Z jego treści wynika, że ustawa nie wymaga, aby wpływ ten rzeczywiście zaistniał. Wystarczy możliwość jego zaistnienia. W wypadku naruszenia prawa procesowego konieczne jest dodatkowe ustalenie, że naruszenie to mogło mieć wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia. Do przyczyn odwoławczych określonych w art. 438 KPK zalicza się w orzecznictwie także uchybienia, które utrudniają lub uniemożliwiają kontrolę odwoławczą. W ramach przyczyny odwoławczej, jaką stanowi obraza prawa procesowego, można wyodrębnić dwie podgrupy: a) Przyczyny uwzględniane przez sąd odwoławczy w ramach granic odwoławczych b) Bezwzględne przyczyny odwoławcze, które powodują, że uchybienia procesowe rozszerzenia kontroli poza granice środka odwoławczego .
Sąd odwoławczy musi je brać pod uwagę z urzędu w wypadkach przewidzianych w: a) b) c)
Art. 439 KPK Art. 440 KPK Art. 455 KPK
183
upoważniają sąd do
W ramach naruszeń prawa procesowego można wyróżnić trzy grupy: a) Bezwzględne przyczyny uchylenia orzeczenia b) Naruszenie takich przepisów, o których można powiedzieć, że nie mogą mieć wpływu na treść orzeczenia c)
W pozostałych przypadkach naruszeń trzeba jednocześnie wykazać potencjalny ich wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia i tylko wówczas mogą one spowodować jego uchylenie lub zmianę.
BŁĄD W USTALENIACH FAKTYCZNYCH Dotyczy stanu faktycznego przejętego za podstawę zaskarżonego orzeczenia. Według art. 438 pkt. 3 KPK zaskarżone orzeczenie podlega uchyleniu lub zmianie w razie stwierdzenia błędu w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia, jeżeli mógł on mieć wpływ na treść tego orzeczenia. Przyczynę tę stanowią wszelkie nieprawidłowości w zakresie ustaleń faktycznych lub nietrafna, sprzeczna z obiektywną rzeczywistością ocena istnienia przyczyn powstania i następstw faktów dowodowych.
Przyczyny: a) Niewiarygodność środków dowodowych b) Oparcie ustaleń na dowodach nielegalnych c) Nieuwzględnienie wszystkich faktów wynikających z przeprowadzonych dowodów d) Oparcie orzeczenia na okolicznościach nie udowodnionych e) Sprzeczność wniosków między sobą f) Sprzeczność wniosków z zebranymi dowodami g) Sprzeczność między faktami ustalonymi przez sąd h) Nietrafność przyjętych kryteriów oceny Nie każdy jednak błąd w ustaleniach faktycznych stanowi przyczynę odwoławczą. Tylko wówczas, gdy mógł mieć wpływ na treść tego orzeczenia. Błędy które nie mają wpływu na treść zaskarżonego orzeczenia, nie mogą stanowić przyczyn uchylenia lub zmiany tego orzeczenia.
RAŻĄCA NIEWSPÓŁMIERNOŚĆ KARY Dotyczy ona wymiaru kary. Uchybienie to dotyczy fazy czynności, w której określa się zakres konsekwencji prawnych jako następstwo przyjęcia normy prawnej do ustalonego stanu faktycznego. Jest uchybieniem, które może wystąpić po prawidłowym ustaleniu stanu faktycznego i właściwym zastosowaniu przepisów prawa. Kontrola nie ogranicza się do uchybień w zakresie prawa i błędu w ustaleniach faktycznych. Jest to pojęcie ocenne.
Aby wykluczyć przekształcenie się swobodnego uznania sądu w ocenę dowolną, ustawodawca nakłada na sąd obowiązek uzasadnienia orzeczenia w zakresie wymiaru kar y, Przyczyną odwoławczą przewidzianą w art. 438 pkt. 4 KPK nie jest każda niewspółmierność kary, lecz tylko niewspółmierność w stopniu rażącym. Musi to być dysproporcja znaczna. Ocenia się ją na podstawie faktów wynikających z przeprowadzonych w sprawie dowodów, które powinny być przez sąd uwzględnione przy wymiarze kary.
Do tej przyczyny odwoławczej należy także uchybienie w zakresie niesłusznego zastosowania lub niezastosowania środka zapobiegawczego lub innego środka.
INNE PRZYCZYNY ODWOŁAWCZE Do przyczyn odwoławczych trzeba zaliczyć nowe fakty i nowe dowody, które powstają lub zostają ujawnione po wydaniu orzeczenia w I instancji, a szczególnie po wydaniu wyroku.
184
ZAKRES KONTROLI ODWOŁAWCZEJ Zakres kontroli może być unormowany w taki sposób, że pozwala na wszechstronną kontrolę całego orzeczenia, w wyniku której eliminowaniu z procesu karnego podlega każde błędne rozstrzygnięcie, mieszczące się w zaskarżonym orzeczeniu. Jest to system totalnej kontroli, przeprowadzanej nad całym orzeczeniem z p owodu wniesionego środka odwoławczego. Według obowiązującego KPK sąd odwoławczy rozpoznaje sprawę w granicach środka odwoławczego, w zakresie szerszym o tyle, o ile ustawa to przewiduje.
O zakresie kontroli odwoławczej, według obowiązującego KPK, decydują następujące czynniki: a) Granice środka odwoławczego b) Kierunek środka c) Bezwzględne przyczyny odwoławcze
GRANICE ŚRODKA ODWOŁAWCZEGO (art. 433 KPK) Są czynnikiem, który przede wszystkim decyduje o zakresie rozpoznawania sprawy. Przepis ten nie wyjaśnia jednak, co należy rozumieć przez granicę środka odwoławczego. Według jednego poglądu granice środka odwoławczego wyznaczają cztery składniki zawarte w skardze odwoławczej, a mianowicie: a) Zakres zaskarżenia b) Zarzuty odwoławcze c) Wnioski odwoławcze d) Kierunek środka odwoławczego Drugie zapatrywanie przyjmuje, że granice środka odwoławczego tworzy zakres zaskarżenia, który wyznaczają wnioski odwoławcze i zarzuty odwoławcze. Kierunek środka odwoławczego jest składnikiem odrębnym w stosunku do granic środka odwoławczego, wpływający na zakres rozpoznania sprawy w instancji odwoławczej. Podstawowym składnikiem kontroli odwoławczej jest zakres zaskarżenia. Zakres zaskarżenia wyznaczają te składniki orzeczenia sądu pierwszej instancji, przeciwko którym jest skierowany środ ek odwoławczy. O zakresie zaskarżenia decyduje więc żądanie zawarte w skardze odwoławczej tzn. to, czego domaga się skarżący, oraz art. 447 par 1 i 2 KPK . Odrębnym problem stanowią zarzuty odwoławcze, stanowiące twierdzenia o uchybieniach zamieszczone w skardze odwoławczej. Sąd odwoławczy jest obowiązany rozważyć wszystkie wnioski i zarzuty wskazane w środku odwoławczym, chyba że ustawa stanowi inaczej. Bez względu na to, od kogo pochodzi środek odwoławczy, sąd powinien rozpoznać zamieszczone w skardze wnioski i zarzuty. Sformułowanie zarzutów w skardze odwoławczej nałożono na oskarżyciela publicznego, obrońcę lub pełnomocnika. Przytoczenie w skardze odwoławczej zarzutów, nawet wtedy, kiedy strona nie jest do tego zobowiązana, ma tę zaletę, że podlegają one rozpoznaniu przez sąd odwoławczy.
Po pierwsze – podniesione zarzuty, poza sytuacją określoną w art. 436 KPK podlegają rozpoznaniu, a więc zbadaniu czy twierdzenia o uchybieniach są prawdziwe i jakie pociągają za sobą skutki. Po drugie – w zakresie środka odwoławczego wniesionego na korzyść oskarżonego rozpatrzeniu podlegają podniesione zarzuty, ale w ramach zaskarżenia podlega badaniu sprawa także z punktu widzenia ewentualnie innych uchybień, mieszczących się w przyczynach odwoławczych. Po trzecie – zarzuty co do zakresu badania uchybień mają istotne znaczenie w razie wniesienia środka odwoławczego na niekorzyść oskarżonego, a szczególnie gdy środek odwoławczy został wniesiony przez oskarżyciela publicznego lub pełnomocnika.
185
Zatem zakres zaskarżenia określa orzeczenie lub jego części, które podlegają badaniu w instancji odwoławczej, natomiast podniesione zarzuty dotyczą tego z jakiego punktu widzenia w ramach zakresu zaskarżenia badanie to następuje.
KIERUNEK ŚRODKA ODWOŁAWCZEGO Każda skarga odwoławcza powinna przejawiać dążenie do zmiany sytuacji oskarżonego, sprecyzowanej w zaskarżonym orzeczeniu, szczególnie kończącym postępowanie. Dążenie to zmierza do polepszenia sytuacji oskarżonego lub do jej pogorszenia. Niekiedy, gdy chodzi o środki odwoławcze w postaci zażalenia na niektóre postanowienia, trudno ustalić korzyść lub niekorzyść w stosunku do oskarżonego. Środek odwoławczy może być wniesiony na korzyść lub niekorzyść oskarżonego. Tę cechę środka odwoławczego, która przejawia się w dążeniu do polepszenia lub pogorszenia sytuacji oskarżonego, określa się nazwą: kierunek środka odwoławczego . O kierunku przesądza najczęściej stanowisko procesowe wnoszącego skargę odwoławczą. Odwołujący może zaskarżyć jedynie rozstrzygnięcia lub ustalenia naruszające jego prawa lub szkodzące jego interesom. Skarga odwoławcza oskarżonego, jego ustawowych przedstawicieli lub obrońcy z natury rzeczy może zmierzać wyłącznie do polepszenia sytuacji oskarżonego w procesie. Oskarżyciel prywatny, posiłkowy i ich przedstawiciele mogą, w myśl art. 425 par. 3 KPK, złożyć skargę odwoławczą na niekorzyść oskarżonego. Powód cywilny i jego przedstawiciele są uprawnieni do wniesienia skargi odwoławczej w części dotyczącej powództwa cywilnego na niekorzyść oskarżonego.
Oskarżyciel publiczny – jest on uprawniony do zaskarżenia orzeczeń zarówno na niekorzyść jak i na korzyść oskarżonego. Sąd odwoławczy orzeka zgodnie z kierunkiem środka odwoławczego. W razie wniesienia środka odwoławczego na niekorzyść oskarżonego dopuszczalne jest przełamanie kierunku wynikającego ze środka odwoławczego. W myśl art. 434 par 2 KPK środek odwoławczy wniesiony na niekorzyść oskarżonego może spowodować orzeczenie także na korzyść oskarżonego. W wypadku wniesienia skargi odwoławczej jedynie na korzyść oskarżonego przełamanie kierunku środka odwoławczego jest zabronione.
Zakaz reformationis in peius
- jest instytucją
gwarantującą prawo oskarżonego do zaskarżenia błędnego orzeczenia. Chroniąc oskarżonego przed bardziej ujemnymi konsekwencjami w procesie, zakaz ten limituje wszelkie ryzyko, jakie mogłoby się wiązać z zaskarżeniem przez niego lub przez inne osoby na jego korzyść wydanego orzeczenia. Zakaz ten stanowi zatem gwarancję procesową oskarżonego, że w wyniku zaskarżenia orzeczenia na jego korzyść nie zostaną zwiększone dolegliwości oznaczone w zaskarżonym orzeczeniu. Warunkiem działania zakazu jest zaskarżenie orzeczenia wyłącznie na korzyść oskarżonego. Zakaz ten nie działa, gdy jednocześnie wniesiono środek odwoławczy na niekorzyść oraz środek odwoławczy na korzyść oskarżonego. Występuje on w postaci: a) Zakazu bezpośredniego , adresowanego do sądu rozpoznającego środek odwoławczy b) Zakazu pośredniego, obowiązującego w postępowaniu ponownym
Bezpośredni zakaz - wyraża art. 434 KPK. W myśl tego przepisu sąd odwoławczy może orzec na niekorzyść oskarżonego tylko wtedy, gdy wniesiono na jego niekorzyść środek odwoławczy i tylko w granicach zaskarżania. W wypadku wniesienia środka odwoławczego przez oskarżyciela publicznego lub pełnomocnika na niekorzyść oskarżonego wyłącznie zakazu obejmuje tylko zakres wynikający z podniesionych zarzutów. Zakaz ten wyklucza wszelkie orzekanie w instancji odwoławczej na niekorzyść oskarżenia.
186
Pośredni zakaz reformationis In peius art. 443 KPK – dotyczy on postępowania ponownego po uchyleniu wyroku zarówno w postępowaniu apelacyjnym, jak i w postępowaniu w trybie kasacji oraz procedowania w ramach wznowienia zakończenia prawomocnym orzeczeniem sądu. W razie przekazania sprawy do ponownego rozpoz nania
w myśl art. 443 KPK wolno w dalszym postępowaniu wydać orzeczenie surowsze niż uchylone tylko wtedy, gdy orzeczenie to było zaskarżone na niekorzyść oskarżenia. Brak zaskarżenia na niekorzyść wyłącza możliwość orzekania na niekorzyść oskarżonego. W obowiązującym KPK pośredni zakaz reformationis in peius ma taki sam zakres jak zakaz bezpośredni.
W wypadkach objętych działaniem zakazu wolno dokonywać tylko takich zmian zaskarżonego orzeczenia, które nie pogorszą sytuacji oskarżonego w konkretnym wypadku. W wypadku wniesienia rewizji wyłącznie na korzyść oskarżonego sąd odwoławczy może podwyższyć karę grzywny orzeczoną na podstawie art. 36 par 3d KK obok kary pozbawienia wolności tylko wówczas gdy jednocześnie obniży karę pozbawienia wolności. Zakaz reformationis in peius wiąże się ze środkami odwoławczymi zwyczajnymi i nadzwyczajnymi.
Wyłączenie zakazu reformationis in p eius przewidziane w art. 434 par 3 KPK ma miejsce w sytuacjach, gdy sąd pierwszej instancji orzekał z zastosowaniem : a) Łagodząc karę orzeczoną wobec sprawcy przestępstwa współdziałającego z organami ścigania b) Stosując sankcje łagodniejsze w zamian za przekazanie określonych informacji przez sprawcę przestępstwa skarbowego c) Skazując sprawcę przestępstwa na karę z nim uzgodnioną lub przez niego zaproponowaną d) Skazując sprawcę przestępstwa lub wykroczenia skarbowego wyrażającego zgodę na orzeczenie określonych kar i środków probacyjnych
REGUŁA NE PEIUS art. 454 KPK Ograniczenia te działają mimo wniesienia środka odwoławczego na niekorzyść oskarżonego i obejmują następujące sytuacje: a) Sąd odwoławczy nie może skazać oskarżonego, który został w pierwszej instancji uniewinniony, lub co do którego w tej instancji postępowanie umorzono bezwarunkowo lub warunkowo b) Sąd odwoławczy może orzec surowszą karę pozbawienia wolności tylko wtedy, gdy nie zmienia ustaleń faktycznych przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku c) Sąd odwoławczy nie może zaostrzyć kary przez wymierzenie kary dożywotniego pozbawienia wolności W razie wniesienia środka odwoławczego na niekorzyść oskarżonego sądowi pozostaje w tych wypadkach możliwość uchylenia zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. Orzeczenie w tym przedmiocie jest możliwe, lecz jedynie przed sądem I instancji. Zakazy zawarte w art. 454 par 1 i 3 KPK mają charakter bezwzględny.
BEZWZGLĘDNE PRZYCZYNY ODWOŁAWCZE Obejmują te sytuacje, kiedy sąd odwoławczy jest uprawniony i zobowiązany do orzekania z urzędu niezależnie od granic środka odwoławczego, a wiec do wykraczania poza zasięg wyznaczony zakresem zaskarżenia i podniesionymi zarzutami oraz niezależnie od wniesienia środka odwoławczego. Kontrola niezależna od zakresu zaskarżenia i podniesionych zarzutów oznacza możliwość orzekania niezależnie od granic środka odwoławczego.
Upoważnienia tego rodzaju obejmują: a) Bezwzględne przyczyny uchylenia orzeczenia b) Rażącą niesprawiedliwość orzeczenia c) Poprawienie błędnej kwalifikacji prawnej czynu Kompetencje do orzekania niezależnie od wniesionego środka odwoławczego dotyczą uprawnienia do orze kania w stosunku do oskarżonego, co do którego nie wniesiono środka odwoławczego. 187
BEZWZGLĘDNE PRZYCZYNY UCHYLENIA ORZECZENIA Posiadają one cechy: a) Sąd odwoławczy nie bada związku między uchybieniami a treścią zaskarżonego orzeczenia, gdyż uchybienia te są tak istotne, iż jakiekolwiek badanie wpływu uchybienia na treść zaskarżonego orzeczenia jest niepotrzebne. b)
W takich wypadkach sąd odwoławczy jest zobowiązany zaskarżone orzeczenie uchylić i w następstwie uchylenia postępowanie umorzyć lub przekazać sprawę do ponownego postępowania
Uchylenie może nastąpić tylko na korzyść oskarżonego. Uchylenie orzeczenia na podstawie art. 439 KPK może nastąpić na posiedzeniu, w którym mają prawo wziąć udział strony, obrońcy i pełnomocnicy. Sąd odwoławczy, na wniosek oskarżonego pozbawionego wolności, zarządza sprowadzenie go na posiedzenie, chyba że uzna za wystarczającą obecność obrońcy. O prawie złożenia wniosku należy pouczyć oskarżonego. Jeżeli sąd nie zarządza sprowadzenia oskarżonego, który nie ma obrońcy, wyznacza mu obrońcę. Wyliczenie uchybień (przyczyn uchybienia) przewidzianych w art. 439 KPK jest taksatywne. Art. ten przewiduje następujące bezwzględne przyczyny uchylenia orzeczenia:
1. Uchybienie polegające na tym, że w wydaniu orzeczenia wzięła udział osoba: a) Nieuprawniona - warunkiem koniecznym i wystarczającym do wypełnienia tej przyczyny, jest udział w wydaniu orzeczenia chociażby jednej osoby nieuprawnionej do orzekania w składzie sądzącym. b) Niezdolna do orzekania - wprowadzono ją w celu zamknięcia katalogu przyczyn nieważności. Np. orzeczenie wydane przez sędziego chorego psychicznie, będącego w chwili orzekania w stanie nietrzeźwości lub odurzenia. c) Podlegająca wyłączeniu na podstawie art. 40 KPK - przyczyny wyłączenia są wyliczone taksatywnie 2. W myśl art. 439 pkt. 2 KPK bezwzględna przyczyna uchylenia orzeczenia zachodzi gdy: a) Sąd był nienależycie obsadzony - nienależyta obsada może być wynikiem odstępstwa od przewidzianej w ustawie liczby członków składu orzekającego w stosunku do rodzaju spraw karnyc h lub niezachowania ustalonych proporcji pomiędzy liczbą występujących w nim osób o różnym statusie prawnym, jak również wynikiem innych sytuacji, nie stanowiących udziału osoby nieuprawnionej. Przyjmuje się, że orzekanie przez skład sądzący inny niż w ustawie stanowi bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia z mocy art. 439 pkt. 2 KPK. Każda odsada sądu niezgodna z przepisami ustawy pociąga za sobą konieczność uchylenia wyroku. b) Którykolwiek z jego członków nie był obecny na całej rozprawie - bezwzględna przyczyna uchylenia orzeczenia zachodzi wtedy, gdy którykolwiek z członków składu sądzącego nie był obecny na całej rozprawie 3. Związana jest z rozgraniczeniem kompetencji między sądami powszechnymi a sadami szczególnymi, jakimi są sądy wojskowe . Gdy sąd powszechny orzekł w sprawie, należącej do właściwości sądu szczególnego albo sąd szczególny orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu powszechnego.
4. Gdy sąd niższego rzędu orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu wyższego rzędu . Sądem niższego rzędu jest sąd niższy w znaczeniu właściwości rzeczowej. 5. Kiedy wymierzono karę, środek karny lub środek zabezpieczający nieznany ustawie. 6. Naruszenie zasady większości głosów lub niepodpisanie orzeczenia przez którąkolwiek z osób biorących udział w jego wydaniu 7. Gdy ma miejsce sprzeczność w treści orzeczenia, uniemożliwiająca jego wykonanie 8. Gdy wydane zostało pomimo tego, iż postępowanie co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone
188
9. Istnienie jednej z okoliczności wyłączających postępowanie karne wymienionych w art. 17 pkt. 5, 6 i 8-11 KPK. Są to wypadki, kiedy w sytuacjach istnienia jednej z przeszkód procesowych przewidzianych wyżej wydano orzeczenie inne zamiast umorzenia postępowania . 10. Gdy oskarżony w postępowaniu sądowym nie miał obrońcy w wypadkach określonych w art. 79 par 1 i 2, art. 80 KPK oraz art. 517i par 1 KPK lub gdy obrońca nie brał udziału w czynnościach, w których jego udział był obowiązkowy. Bezwzględna przyczyna zachodzi zarówno wtedy, gdy oskarżony nie miał obrońcy w wypadkach określonych w tym przepisie, jak i wtedy gdy obrońca nie brał udział w tych czynnościach, w których jego udział jest obowiązany. Uchybienie polegające na niezawiadomieniu drugiego lub trzeciego obrońcy o rozprawie głównej może stanowić uchybienie procesowe, które może być brane pod uwagę w ramach art. 438 pkt. 2 KPK
11. Gdy sprawę rozpoznano podczas nieobecności oskarżonego, którego obecność była obowiązkowa
RAŻĄCA NIESPRAWIEDLIWOŚĆ ORZECZENIA art. 440 KPK W orzecznictwie SN podkreślano: sąd odwoławczy ma prawo, a jednocześnie obowiązek zbadania sprawy pod względem merytorycznym i prawnym nie tylko w granicach środka odwoławczego, ale także z urzędu w celu stwierdzenia, czy nie zachodzi oczywista niesprawiedliwość orzeczenia. Obecnie – jeżeli utrzymanie orzeczenia w mocy byłoby rażąco
niesprawiedliwe, podlega ono zmianie na korzyść oskarżonego albo uchyleniu niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów. W razie pojawienia się rażącego naruszenia prawa procesowego należy zastosować art. 440 KPK gdyż w przeciwnym razie zachodziłaby potrzeba wniesienia kasacji na podstawie art. 523 KPK. Rażącą niesprawiedliwość wywołuje każde uchybienie należące do przyczyn odwoławczych określonych w art. 438 pkt. 2 KPK jeżeli mogło mieć wpływ na treść orzeczenia.
Przepis art. 440 KPK ma budowę dwuczłonową. Pozwala ona na: a) b)
Zmianę zaskarżonego orzeczenia Uchylenia zaskarżonego orzeczenia
Orzekanie przez sąd odwoławczy co do istoty sprawy na podstawie tego przepisu jest możliwe tylko jednokierunkowo – na korzyść oskarżonego. Uchylenie orzeczenia nie jest orzekaniem ani na korzyść, ani na niekorzyść.
POPRAWIENIE BŁĘDU KWALIFIKACJI PRAWNEJ CZYNU art. 455 KPK Nie zmieniając ustaleń faktycznych, sąd odwoławczy poprawia błędną kwalifikację prawną niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów. Przepis ten stanowi, że poprawienie kwalifikacji prawnej na niekorzyść oskarżonego może nastąpić tylko wtedy, gdy wniesiono środek odwoławczy na jego niekorzyść. W razie złożenia jedynie środka odwoław czego na korzyść oskarżonego nie jest możliwe poprawienie kwalifikacji prawnej na niekorzyść oskarżonego.
ORZEKANIE W INSTANCJI ODWOŁAWCZEJ W SPRAWIE OSKARŻONEGO, CO DO KTÓREGO NIE WNIESIONO ŚRODKA ODWOŁAWCZEGO Sąd odwoławczy w ramach art. 435 KPK może orzekać w sprawie współoskarżonego mimo niewniesienia co do niego środka odwoławczego. Może zatem orzekać w sprawie oskarżonego, co do którego w ogóle nie wniesiono środka odwoławczego. zatem zmiana lub uchylenie zaskarżonego orzeczenia w ramach tego przepisu, jest możliwe tylko na korzyść współoskarżonego i pod warunkiem, że uwzględniono wniesiony środek odwoławczy na korzyść oskarżonego, co do którego orzeczenie zostało zaskarżone środkiem odwoławczym. A
189
Uchylenie lub zmiana orzeczenia co do współoskarżon ego wymaga istnienia tych samych przyczyn, które zadecydowały o zmianie lub uchyleniu orzeczenia w sprawie oskarżonego, co do którego wniesiono środek odwoławczy.
ROZPOZNANIE SPRAWY W OGRANICZINYM ZAKRESIE Sąd odwoławczy może ograniczyć rozpoznanie środka odwoławczego do poszczególnych uchybień: a) b)
Podniesionych przez strony w ramach zarzutów
Podlegających uwzględnieniu z urzędu
Jeżeli rozpoznanie sprawy w tym zakresie jest wystarczając e do wydania orzeczenia, a rozpoznanie pozostałych uchybień byłoby: a) b)
Przedwczesne
Bezprzedmiotowe dla dalszego toku postępowania
Tego rodzaju sytuacje mogą wystąpić, gdy zaskarżone orzeczenie podlega uchyleniu z mocy art. 439 KPK. Rozważanie pozostałych uchybień staje się wtedy najczęściej bezprzedmiotowo.
PYTANIA PRAWNE I ICH ROZSTRZYGANIE Pozwalają SN na ujednolicenie wykładni obowiązujących przepisów. Do przedstawienia SN zagadnienia prawnego w tym trybie uprawnione są określone w przepisach szczególnych sądy oraz składy orzekające SN rozpoznaje kasacje lub inny środek odwoławczy. Jeżeli w postępowaniu wyłoni się zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy, każdorazowy sąd odwoławczy może odroczyć wydanie orzeczenia i przekazać to zagadnienie do rozstrzygnięcia SN, a SN składowi 7 sędziów. Kwestię tę przedstawia, a więc pytanie prawne przekazuje, SR działający jako sąd odwoławczy, SO odwoławczy lub SA, a także SN powiększonemu składowi tegoż sądu. Pytanie może dotyczy tylko istotnych wątpliwości związanych z wykładnią obowiązujących przepisów. Nie można więc obejmować oceny dowodów lub stanu faktycznego sprawy.
SN któremu przekazano zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia, może: a) b) c) d) e) f)
Pytanie prawne pozostawić bez rozpoznania Odmówić udzielenia odpowiedzi Przejąć sprawę do swego rozpoznania Przekazać zagadnienie prawne do rozpoznania składowi powiększonemu tegoż sądu Udzielić odpowiedzi na przedstawione zagadnienie prawne Umorzyć postępowanie
Odmawiając udzielenia odpowiedzi SN w uzasadnieniu orzeczenia często wypowiada pogląd co do zagadnienia prawnego przedstawionego do rozstrzygnięcie. SN rozpoznaje kwestię prawną na posiedzeniu, w którym mogą wziąć udział, oprócz prokuratora, obrońcy i pełnomocnicy. SN udziela odpowiedzi w formie uchwały. Uchwała tzn. zawarta w niej wykładni a, jest wiążąc a w danej sprawie.
Uchwała jest wiążąca w danej sprawie, co oznacza, iż dotyczyć ma także SN. Wobec tego SN w składzie trzech sędziów nie może dokonać odmiennej interpretacji.
ROZSTRZ YGNIĘCIA SĄDU ODWOŁAWCZEGO Merytoryczna kontrola zaskarżonego orzeczenia jest przeprowadzana n a rozprawie lub na posiedzeniu.
Sąd odwoławczy wydaje jedno z następujących rozstrzygnięć: 1.
Utrzymanie w mocy zaskarżonego orzeczenia – rozstrzygnięcie to wydaje sąd odwoławczy wówczas, gdy przeprowadzona kontrola nie stwierdziła uchybień wymagających zmiany lub uchylenia 190
zaskarżonego orzeczenia. Utrzymanie w mocy zaskarżonego orzeczenia stanowi formę aprobaty zaskarżonego orzeczenia. Rozstrzygnięcie to kończy tok instancji i powoduje uprawomocnienie się orzeczenia pierwszo instancyjnego. 2.
Zmiana zaskarżonego orzeczenia – oznacza ona wydanie rozstrzygnięć, co do istoty odmiennych do tych, które zawiera zaskarżone orzeczenie. O zmianie zaskarżonego orzeczenia orzeka sad odwoławczy, gdy dysponuje odpowiednim materiałem dowodowym. Zmiana zaskarżonego orzeczenia może być następstwem orzekania zarówno w granicach, jak i poza granicami środka odwoławczego, może dotyczyć poszczególnych rozstrzygnięć, mieszczących się w zaskarżonym orzeczeniu, lub powodować wydanie orzeczenia całkowicie odmiennego w swej treści od zaskarżonego. Zmiana orzeczenia obejmuje swym zakresem wszelkie formy orzekania merytorycznego przez sąd odwoławczy, powodujące modyfikację zaskarżonego orzeczenia co do jakiegokolwiek jego części. Orzeczenie o zmianie jest decyzją kończącą postępowanie.
3.
Uchylenie zaskarżonego orzeczenia – stanowi ono pierwotne rozstrzygnięcie sądu odwoławczego, a na mocy którego zaskarżone orzeczenie traci byt procesowy, przestaje obowiązywać. Uchylając zaskarżone orzeczenie, sąd odwoławczy musi wydać rozstrzygnięcie wtórne, a więc zadecydować o losie dalszego postępowania karnego.
Sąd odwoławczy uchyla zaskarżone orzeczenie, gdy dopuszczono się uchybienia, stanowiącego bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia lub które mogło mieć istotny wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia gdy jednocześnie:
Ne wchodzi w grę zmiana orzeczenia Zebrany materiał dowodowy jest niewystarczający do wydania orzeczenia co do istoty sprawy i gdy nie można go uzupełnić w sposób przewidziany w art. 452 KPK
Uchylając zaskarżone orzeczenie, sąd odwoławczy ma możliwość: Przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, gdy zebrany materiał dowodowy nie wystarcza do wydania orzeczenia o zmianie, lub gdy dopuszczono się istotnego uchybienia wymagającego ponownego przeprowadzenia rozprawy przed sądem pierwszej instancji b) Umorzenia postępowania a)
Uchylenie może dotyczyć całego orzeczenia lub odpowiednich jego części w zależności od tego, czy przyczyna uchylenia obejmuje całe orzeczenie, czy też poszczególne jego części. Niekiedy orzeczenie sądu odwoławczego przybiera postać szczególną, np. kiedy sąd odwoławczy rozpoznaje zażalenie na zatrzymanie nie może uchylić decyzji w tym przedmiocie, gdyż jej się nie wydaje. Może natomiast ustalić, że miało miejsce bezzasadne lub nielegalne zatrzymanie i zatrzymanego wypuścić na wolność.
POSTĘPOWANIE PONOWNE Gdy sąd odwoławczy uchyli zaskarżone orzeczenie i przekaże sprawę do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji, jest to równoznaczne z cofnięciem całego postępowania do etapu wcześniejszego . Postępowanie to przeprowadza sąd I instancji według przepisów regulujących tok postępowania przed tym sądem z następującymi odmiennościami : a)
Sąd ponownie rozpoznający sprawę może orzekać tylko w granicach, w jakich nastąpiło przekazanie. Granic tych przekroczyć nie można.
b)
Sąd orzekający w I instancji przeprowadza na nowo rozprawę. Przeprowadzając postępowanie w zakresie dowodów, które nie miały wpływu na uchylenie wyroku, sąd może za zgodą stron poprzestać na ich ujawnieniu.
c)
Zapatrywania prawne i wskazania SO co do dalszego postępowania są wiążące dla sądu, któremu sprawę przekazano do ponownego rozpoznania . Sąd ponownie rozpoznający sprawę jest związany zaleceniami co do zakresu uzupełnienie materiału dowodowego, sprawdzenia i wyjaśnienia 191
nasuwających się wątpliwości lub choćby ponownego rozważenia już ustalonych okoliczności, które mogą mieć wpływ na treść wyroku. Sąd odwoławczy, uchylając zaskarżone orzeczenie i przekazując sprawę do ponownego rozpoznania, nie powinien w ogóle formułować sugestii co do ustaleń faktycznych i oceny dowodów. d)
W postępowaniu ponownym obowiązuje zakaz reformationis in peius. W razie przekazania sprawy do ponownego roz poznania wolno w dalszym postępowaniu wydać orzeczenie surowsze niż uchylone tylko wtedy, gdy orzeczenie to było zaskarżone na niekorzyść oskarżonego albo gdy zachodzą okoliczności określone w art. 434 par 3 KPK .
e)
W postępowaniu ponownym nie może orzekać sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia uchylonego, gdy sprawę przekazano do ponownego rozpoznania. Omawiane unormowanie ma odpowiednie zastosowanie w razie uchylenia prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie sądowe w wyniku rozpoznania kasacji i przekazania sprawy do ponownego postępowania sądowi I instancji.
Z postępowaniem ponownym mamy do czynienia także w wyniku wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądu.
R3 POSTĘPOWANIE APELACYJNE Jest to postępowanie kontrolne w stosunku do wyroków. Rozpoczyna się ono wniesieniem skargi apelacyjnej, a kończy przesłaniem przez sąd apelacyjnym akt sprawy sądowi I instancji. W przebiegu postępowania apelacyjnego można wyodrębnić dwie wyraźne fazy: a) Postępowanie apelacyjne ad quo (przed sądem I instancji) b) Postępowanie apelacyjne ad quem (przed sądem odwoławczym)
SKARGA APELACYJNA I OSOBY UPRAWNIONE DO JEJ WNIESIENIA Apelacja jest środkiem odwoławczym, który przysługuje od wyroku sądu I instancji z wyjątkiem wyroku nakazowego.
Apelacja przysługuje przeciwko wyrokowi skazującemu, uniewinniającemu, umarzającemu postępowanie oraz warunkowo umarzającemu postępowanie karne, a także przeciwko w yrokowi zaocznemu i wyrokowi łącznemu. Jest ona środkiem odwoławczym o charakterze bezwzględnie dewolutywnym i bezwzględnie suspensywnym. Skarga apelacyjna powinna odpowiadać formie pisemnej. Warunkiem wniesienia skargi apelacyjnej jest uprzednie złożenie wniosku o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku. Skargę tą wnosi się w terminie 14 – dniowym. Termin do wniesienia apelacji dla każdej uprawnionej osoby biegnie od daty doręczenia jej wyroku z uzasadnieniem. Termin do złożenia apelacji jest zawity. Skarga może być wniesiona przed upływem t erminu do złożenia wniosku o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku. Taka skarga apelacyjna spełnia także funkcję wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku. Skargę wnosi się do sąd u, który wydał zaskarżony wyrok. Skargę wniesioną przed upływem 14 dnio wego terminu omyłkowo do niewłaściwego sądu uważa się za złożoną z zachowaniem tego terminu. Do wniesienia skargi apelacyjnej uprawniona jest strona oraz jej przedstawiciele, podmiot z art. 416 KPK oraz
pokrzywdzony od wyroku warunkowo umarzającego postępo wanie wydane na posiedzeniu.
192
POSTĘPOWANIE APELACYJNE PRZED SĄDEM PIERWSZEJ INSTANCJI Wszczyna je wniesienie skargi odwoławczej, gdyż jest ono oparte na zasadzie skargowości. Po wniesieniu skargi apelacyjnej prezes sądu I instancji bada, czy złożyła ją osoba uprawniona, czy jest ona dopuszczalna oraz czy wniesiono ją we właściwym terminie, a także czy odpowiada warunkom formalnym. Jeżeli skarga nie odpowiada warunkom formalnym powodującym, że skardze nie może być nadany bieg, prezes sądu wzywa skarżącego o usunięcie braku w terminie 7 dni. Jeżeli brak zostanie uzupełniony w terminie, skarga wywołuje skutki od dnia jej wniesienia. W wypadku upływu terminu do wniesienia apelacji strona może wystąpić z wnioskiem o przywrócenie terminu. Jeżeli skarga jest niedopuszczalna, wniesiona przez osobę nieuprawnioną lub po terminie, prezes sądu także odmawia jej przyjęcia. Jeżeli nie ma przyczyn do wydania zarządzenia o odmowie przyjęcia apelacji, prezes sądu wydaje zarządzenie o przyjęciu apelacji. O decyzji tej zawiadamia się prokuratora oraz obrońców i pełnomocników, a także strony. Wypadku przyjęcia apelacji wniesionej przez prokuratora, obrońcę lub pełnomocnika do zawiadomienia dołącza się odpis apelacji, chyba że rozprawa odbywa się z wyłączeniem jawności ze względu na tajemnicę państwową. Strona jest uprawniona do złożenia odpowiedzi na apelację. Po dokonaniu wszystkim przedstawionych czynności prezes sądu I instancji przesyła niezwłocznie akta sprawy sądowi apelacyjnemu.
POSTĘPOWANIE APELACYJNE PRZED SĄDEM II INSTANCJI Rozpoczyna się od przesłania akt temu sądowi.
Mamy trzy podfazy: a) b) c)
Przygotowanie do rozprawy apelacyjnej Rozprawa apelacyjna
Czynności końcowe
W postępowaniu apelacyjnym mają zastosowanie przepisy postępowania przed sądem I instancji, chyba że przepisy zawarte w rozdziale o apelacji stanowią inaczej. Sąd odwoławczy może także wyjątkowo orzekać na posiedzeniu zamiast na rozprawie.
PRZYGOTOWANIE DO ROZPRAWY APELACYJNEJ Po wpłynięciu skargi apelacyjnej z aktami sprawy do sądu odwoławczego podle ga ona ponownemu badaniu, tym razem przez prezesa tego sądu. Jest to badanie wstępne. W razie stwierdzenia jednej z przyczyn określonych w art. 430 KPK lub stwierdzenia bezzasadności przywrócenia terminu, prezes sądu wnosi sprawę na posiedzenie. W tych wyp adkach sąd odwoławczy pozostawia przyjętą apelację bez rozpoznania. Na postanowienie w tym przedmiocie przysługuje zażalenie do innego równorzędnego składu sądu odwoławczego, chyba że zostało ono wydane przez SN. Decyzja o pozostawieniu apelacji bez rozpo znania powoduje uprawomocnienie się zaskarżonego wyroku. W zasadzie apelacja podlega rozpoznaniu na rozprawie, a tylko wyjątkowo na posiedzeniu w wypadkach przewidzianych przez ustawę. Takim wyjątkowym przepisem jest art. 439 KPK. W wypadku sporządzenia uzasadnienia zaskarżonego wyroku tylko w stosunku do oskarżonych, których złożyli wniosek, sąd odwoławczy może zwrócić sprawę sądowi I instancji w celu sporządzenia uzasadnienia zaskarżonego wyroku w niezbędnym zakresie. Udział w rozprawie prokuratora, a obrońcy w wypadkach określonych w art. 79 i 80 jest obowiązkowy. Udział w rozprawie innych stron i ich pełnomocników oraz obrońcy w wypadkach nie wymienionych w art. 79 i 80 KPK jest obowiązkowy wtedy, gdy prezes sądu lub sąd uzna to za konieczne. Niestawiennictwo należycie zawiadomionych nie tamuje rozpoznania sprawy, chyba że ich udział jest obowiązkowy.
193
Sąd odwoławczy, na wniosek oskarżonego pozbawionego wolności, zarządza sprowadzenie go na rozprawę, chyba że uzna za wystarczającą obecność obrońcy. Jeżeli sąd nie zarządza sprowadzenia oskarżonego, który nie ma obrońcy, wyznacza obrońcę z urzędu.
ROZPRAWA APELACYJNA Stanowi etap rozpoznawczy zaskarżonego wyroku w związku z wniesioną skargą apelacyjną. Rozpoczyna się od jej wywołania, a kończy się zamknięciem przez przewodniczącego składu sądzącego.
CZĘŚĆ WSTĘPNA Służy ona ustaleniu warunków umożliwiających obycie rozprawy. Przede wszystkim ustala się obecność uprawnionych osób i fakt zawiadomienia ich o rozprawie.
Część wstępna pozwala również na zgłoszenie wzniosów, które mogą być przedstawione do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego.
PRZEWÓD SĄDOWY Przewód sądowy obejmuje: a) Sprawozdanie sędziego sprawozdawcy b) Ewentualne postępowanie dowodowe Przewód sądowy rozpoczyna się od sprawozdania sędziego sprawozdawcy, a więc sędziego składu sądzącego, któremu powierzono sprawę do szczegółowego opracowania. Sprawozdanie sędziego sprawozdawcy powinno objąć przebieg i wyniki dotychczasowego postępowania, a szczególnie sędzia referent powinien przedstawić: a) Treść zaskarżonego wyroku b) c)
Zarzuty i wnioski apelacyjne
Kwestie, które sąd apelacyjny powinien brać pod uwagę z urzędu
W postępowaniu apelacyjnym, które ma na celu przeprowadzenie kontroli zaskarżonego wyroku, nie przeprowadza się dowodów co do istoty spr awy. Wyjątki powodują że II instancja procesu karnego nie jest przeprowadzona konsekwentnie. Sąd odwoławczy bowiem może poczynić nowe ustalenia, w tym opierając się na dowodach przeprowadzonych po raz pierwszy, a wydany na ich podstawie wyrok nie podlega zaskarżeniu zwyczajnych środkiem odwoławczym . Sąd odwoławczy może wyjątkowo uzupełnić przewód sądowy, przeprowadzając dowody bezpośrednio na rozprawie. Jest to jednak uzależnione od warunku pozytywnego, że przeprowadzeniu dowodu przyczyni się to do przyspieszenia postępowania, a nie jest konieczne przeprowadzenie na nowo przewodu sądowego w całości lub w znacznej części. Przed sądem odwoławczym mogą być przeprowadzone bezpośrednio zarówno dowody z osobowym, jak i rzeczowym źródłem dowodowym. Strony mogą składać wyjaśnienia, oświadczenia i wnioski ustne lub na piśmie. Te ostatnie podlegają odczytaniu. Pomimo wniesienia środka odwoławczego na niekorzyść oskarżonego sądowi nie wolno wydać rozstrzygnięć określonych w art. 454 KPK. W takich wypadkach konieczne jest uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
PZRZEMÓWIENIA STRON Przewodniczący udziela głosu stronom w kolejności przez siebie ustalonej, przy czy m najpierw udziela głosu skarżącemu. Jednakże oskarżonemu lub obrońcy nie można odmówić zabrania głosu po przemówieniach innych stron.
194
WYROKOWANIE Obejmuje kolejno po sobie następujące etapy: a) Naradę b) Głosowanie c) Sporządzenie wyroku d) Ogłoszenie wyroku e)
Przytoczenie ustnych motywów
Rozstrzygnięcia co do utrzymania w mocy, zmiany lub uchylenia zaskarżonego wyroku powinny mieć zawsze postać wyroku. Po dokonaniu tych czynności przewodniczący zamyka rozprawę.
CZYNNOŚCI KOŃCOWE Do czynności tych należy sporządzenie uzasadnienia wyroku na piśmie. Uzasadnienie sporządza się z urzędu w terminie 14 dni. Jest to termin porządkowy . Jeżeli sąd utrzymał zaskarżony wyrok w mocy uznając apelację za oczywiście bezzasadną, uzasadnienie sporządza się na wniosek strony, chyba że zostało zgłoszone zdanie odrębne. W uzasadnieniu nale ży
podać, czym kierował się sąd wydając wyrok oraz dlaczego zarzuty i wnioski apelacji sąd uznał za zasadne lub niezasadne. W tym etapie mogą być wydane postanowienia. Postępowanie apelacyjne kończy się odesłaniem akt sprawy sądowi I instancji.
R4 POSTĘPOWANIE ZAŻALENIOWE Jest ono dopuszczalne zarówno w czasie trwania postępowania głównego, kiedy zaskarżeniu uległo postanowienie wydane w postępowaniu przed sądem I instancji, które nie zamyka drogi do wydania wyroku, jak i po wydaniu postanowienia kończącego postępowanie przed sądem I instancji. Przesłanką postępowania zażaleniowego jest wniesienie skargi zażaleniowej. Złożenie takiej skargi powoduje zawiązanie postępowania zażaleniowego.
Wyróżniamy dwie fazy: a) Postępowanie ad quo b) Postępowanie ad quem
PRZEDMIOT ZASKARŻENIA ZAŻALENIOWEGO Zażalenie jest środkiem odwoławczym przede wszystkim, pozwalającym na uruchomienie kontroli postanowień.
Zażalenie przysługuje na następujące kategorie postanowień sądu: a) Na postanowienie zamykające drogę do wydania wyroku, chyba że ustawa stanowi inaczej b) Na postanowienia co do środka zabezpieczającego c) Inne postanowienia w wypadkach przewidzianych w ustawie, a wiec wtedy, gdy tak wyraźnie stanowi szczególny przepis. a)
Do omawianej grupy należy przede wszystkim postanowienie kończące postępowanie przed sądem I instancji. Do takich postanowień należą postanowienia umarzające postępowanie z powodu jakiejkolwiek przeszkody procesowej.
Spośród postanowień na które przysługuje zażalenie z mocy szczególnego przepisu, można przykładowo wymienić postanowienie o zawieszeniu postępowania, postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego. c) Na pozostałe postanowienia zażalenie nie przysługuje. b)
195
Zażalenie przysługuje także na zarządzenie prezesa sądu zamykające drogę do wydania wyro ku lub gdy przepis szczególny tak stanowi.
Przepisy o zażaleniu stosuje się odpowiednio do przewidzianych w ustawie zażaleń na czynności lub bezczynność organu.
POSTĘPOWANIE ZAŻALENIOWE PRZED SĄDEM I INSTANCJI Zażalenie, a ściślej skargę stanowiącą zażalenie, wnosi się do sądu I instancji, wymaga ono formy pisemnej. Zażalenie powinno odpowiadać wymaganiom stawianym każdej skardze odwoławczej. Wnosi się je w terminie 7 dni, licząc od oznajmienia postanowienia, a więc ogłoszenia lub gdy ustawa przewiduje obowiązek doręczenia, od daty doręczenia odpisu postanowienia. Do wniesienia zażalenia są z reguły uprawnione strony i ich przedstawiciele, także osoby, których postanowienie bezpośrednio dotyczy, chyba że ustawa stanowi inaczej. Do zażalenia na postanowienie kończące postanowienie sporządzonego przez prokuratora, obrońcę lub pełnomocnika dołącza się odpowiednią liczbę odpisów dla osób, których dotyczy zaskarżone postanowienie. Po wniesieniu skargi stanowiącej zażalenie prezes sądu sprawdza ją zarówno pod kątem wymagań formalnych, jak i okoliczności wymienionych w art. 429 KPK. Jeżeli skarga nie może być merytorycznie rozpoznana, prezes sądu odmawia jej przyjęcia. Na zarządzenie to przysługuje zażalenie. W razie zaskarżenia zażaleniem postanowienia sądu I instancji, ten sąd może je uwzględnić w całości, jeżeli orzeka w tym samym imiennym składzie, w którym wydał zaskarżone postanowienie. Uwzględnienie w całości zażalenia oznacza, że zostało ono załatwione w pierwszej instancji bez potrzeby przesyłani a skargi do II instancji. Jeżeli natomiast nie zostało ono uwzględnione w całości zażalenie przesyła to sąd II instancji, a niekiedy inny skład tego samego sądu lub sąd właściwy do rozpoznania sprawy. Wniesienie zażalenia wprawdzie powoduje powstrzymanie prawomocności zaskarżonego postanowienia, ale nie powoduje ono wstrzymania wykonania tegoż postanowienia. Wniesienie zażalenia nie wstrzymuje wykonania zaskarżonego postanowienia, chyba że w szczególnym wypadku ustawa stanowi inaczej.
POSTĘPOWANIE ZAŻALENIOWE PRZED SĄDEM ZAŻALENIOWYM Sąd rozpoznaje zażalenie na posiedzeniu, skoro ustawa nie wymaga przeprowadzenia kontroli na rozprawie. Strony oraz obrońcy i pełnomocnicy mają prawo wziąć udział w posiedzeniu sądu odwoławczego rozpoznającego zażalenie na postanowienie kończące postępowanie oraz na zatrzymanie. Także wtedy, gdy przysługuje im prawo udziału w posiedzeniu sądu I instancji. W innych wypadkach sąd odwoławczy rozpoznający zażalenie może zezwolić stronom lub obrońcy albo pełnomocnikowi na wzięci e udziału w posiedzeniu. Sąd w postępowaniu zażaleniowym jest uprawniony do przeprowadzenia dowodów na podstawie art. 97 KPK.
W razie wniesienia zażalenia na czynności lub zaniechanie czynności, uznając zasadność zażalenia, organ odwoławczy stwierdza niezgodność czynności z prawem lub brak czynności i zarządza co należy, zwłaszcza w celu naprawienia skutków uchybienia oraz zapobieżenia podobnym uchybieniom w przyszłości, a także podejmuje inne przewidziane w ustawie środki.
196
DZIAŁ PIĘTNASTY NADZWYCZAJNE ŚRODKI ZASKARŻENIA R1 KASACJA Kasacja – jest zbudowana w postaci dwóch nurtów, dla których impulsem jest z jednej strony skarga kasacyjna strony, a z drugiej skarga kasacyjna PG lub RPO a także Naczelnego Prokuratora Wojskowego do Izby Wojskowej nazywana niekiedy kasacją nadzwyczajną lub podm iotów specjalnych. Kasacja organów państwowych – może być wniesiona także od prawomocnych orzeczeń kończących postępowanie, które uprawomocniły się przed dniem 1 września 1998 roku, to jest przed wejściem w życie KPK z 1997 roku.
PODSTAWY KASACJI W przeciwieństwie
do zwyczajnych środków odwoławczych w stosunku do kasacji wprowadzono podstawy, adresowane do skarżącego.
Art. 523 KPK – kasacja może być wniesiona tylko z powodu uchybień wymienionych w art. 439 KPK lub innego rażącego naruszenia prawa, jeżeli mogło ono mieć istotny wpływ na treść orzeczenia. Podstawami kasacji mogą być uchybienia taksatywnie wyliczone w art. 433 (obecnie art. 523 KPK), a inne naruszenie prawa o ile są rażące, tzn. gdy swą rangą są podobne do wyliczonych w powołanym przepi sie. Przy określeniu podstaw kasacji na plan pierwszy wysunięto uchybienia procesowe wyliczone w art. 439 KPK. W zakresie uchybień określonych w art. 439 KPK, które w pierwszym rzędzie stanowią podstawę kasacji mamy w znacznej mierze do czynienia z wskaz aniem naruszeń prawa procesowego. Tylko w zakresie jednej przyczyny, a mianowicie, gdy orzeczono karę, środek karny lub środek zabezpieczający nieznane ustawie, występuje naruszenie prawa karnego materialnego.
Art. 523 KPK – stanowi że kasacja obok przyczyn z art. 439 KPK, może być wniesiona także z powodu innego rażącego naruszenia prawa, jeżeli mogło ono mieć istotny wpływ na treść orzeczenia. Ten zapis posługuje się dwoma nieostrymi określeniami, a mianowicie: a) Rażące naruszenie prawa b) Mogące mieć istotny wpływ na treść orzeczenia Oba wskazane czynniki wymagają rozważenia, choć ich wykładnia nie jest łatwa. Oceny takiej należy dokonać odrębnie dla naruszeń prawa karnego procesowego i oddzielnie dla naruszeń prawa karnego materialnego. Stąd też o rażącym naruszeniu KPK będzie można mówić, kiedy nastąpi naruszenie przepisów wyrażających zasady lub gwarancje procesowe.
Drugim określeniem, decydującym o dopuszczalności kasacji jest to, aby określone uchybienie mogło mieć istotny wpływ na treść orzeczenia. Z jednej strony
występują uchybienia takich przepisów, jak wymienione w art. 439 KPK kiedy badanie takiego wpływu jest bezprzedmiotowe, gdyż skutkują one koniecznością uchylenia orzeczenia. Z drugiej strony można wskazać na sytuacje biegunowo przeciwne, kiedy naruszenie przepisu prawa procesowego nie będzie miało wpływu na treść orzeczenia np. gdy ktoś z publiczności podczas odczytania wyroku nie przyjął postawy stojącej Pomiędzy tymi dwoma sytuacjami granicznymi można wyróżnić sytuację: a) b)
Rzeczywistego lub
Potencjalnego wpływu uchybienia na treść wydanego orzeczenia
197
Obowiązujący KPK nie zawiera poza art. 439 KPK który by opierał zwyczajny lub nadzwyczajny środek odwoławczy na naruszeniach prawa procesowego, mających rzeczywisty wpływ na treść wydanego orz eczenia. Dlatego KPK posługuje się tylko potencjalnym wpływem naruszenia prawa procesowego na treść orzeczenia. W odniesieniu do skargi kasacyjnej art. 523 KPK wymaga, aby ten potencjalny wpływ był istotny. Można jednak przyjąć, ze owy istotny wpływ powinien się mieścić pomiędzy zwyczajnym potencjalnym wpływem na treść orzeczenia z jednej strony, a nakazanym uchyleniem orzeczenia z mocy art. 439 KPK. W odniesieniu do prawa karnego materialnego art. 439 KPK wymienia jedynie uchybienia polegające na orzeczeniu kary, środka karnego lub środka zabezpieczającego nieznanych ustawie. Oznacza to że przyczynę uchylenia lub zmiany orzeczenia wskutek wniesienia zwyczajnego środka odwoławczego stanowi każde naruszenie prawa materialnego. Art. 523 KPK wymaga, aby nar uszenie było rażące i w dodatku mogło
mieć istotny wpływ na treść orzeczenia
Ten sam omawiany przepis art. 523 KPK postanawia, że kasacja nie może być wniesiona wyłącznie z powodu niewspółmierności kary. Oznacza to, że współmierność kary może być przedmiotem kasacji, jeżeli jest następstwem naruszenia prawa. Podstawą kasacji także nie może być błędna ocena okoliczności faktycznych i tutaj również kasacja będzie dopuszczalna, gdy dokonano błędnych ustaleń w następstwie naruszenia prawa.
KASACJA STRONY Strony mogą wnieść kasację tylko od prawomocnego wyroku sądu odwoławczego kończącego postępowanie. Zaskarżenie przez strony wyroków sądu odwoławczego jest uzależnione od ich treści. Wobec tego można przyjąć, że zaskarżeniu przez strony podlega zarówno wyrok utrzymujący w mocy, zmieniający albo uchylający zaskarżony wyrok sądu I instancji, gdy w jego następstwie, sąd odwoławczy umarza postępowanie. Samego uzasadnienia wyroku strony też nie mogą zaskarżyć w tym trybie. W tym trybie nie podlegają też zaskarżeniu zarządzenia.
Według art. 523 par 2 KPK - kasację na korzyść można wnieść jedynie w razie skazania oskarżonego za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania.
Kasację na niekorzyść można wnieść jedynie w razie uniewinnienia oskarżonego albo umorzenia postępowania z przyczyn wskazanych w art. 17 pkt. 3 i 4 KPK oraz z powodu niepoczytalności sprawcy. W wypadkach wystąpienia uchybień z art. 439 KPK kasacja jest dopuszczalna niezależnie od jej kierunku także pomimo zakazów wynikających z powołanych przepisów. Ograniczenia przedstawione nie dotyczą również organów wymienionych w art. 521 KPK.
Warunkiem dopuszczalności wniesienia kasacji przez stronę jest uprzednie zaskarżenie orzeczenia wydanego przez sąd I instancji.
Art. 520 par 2 KPK stanowi – że strona która nie zaskarżyła orzeczenia sądu I instancji, nie może wnieść kasacji od orzeczenia sądu odwoławczego, jeżeli orzeczenie sądu I instancji : a) b)
Utrzymano w mocy Zmieniono je na korzyść
Dla wniesienia kasacji przez stronę przewidziano zawity termin 30 dni, liczony od daty doręczenia jej orzeczenia z uzasadnieniem. Wniesienie kasacji powinno być poprzedzone złożeniem wniosku o doręczenie orzeczenia z uzasadnieniem, który należy zgłosić w sądzie, który wydał orzeczenie, w terminie zawitym 7 dni od daty ogłoszenia wyroku. Nie złożenie takiego wniosku pozbawia stronę uprawnienia do złożenia kasacji.
198
W każdej skardze kasacyjnej należy podać na czym polega zarzucone uchybienia. Kasacja strony, jeżeli nie pochodzi od prokuratora, powinna być sporządzona lub podpisana przez obrońcę lub pełnomocnika, będącego adwokatem lub radcą prawnym. Strona wnosi kasację do SN za pośrednictwem sądu odwoławczego, którego wyrok podlega zaskarżeniu. Do kasacji strona dołącza dowód uiszczenia opłaty sądowej. Osoba pozbawiona wolności nie uiszcza opłaty przy wnoszeniu kasacji. Dopiero w wypadku pozostawienia kasacji bez rozpoznania lub oddalenia jej, zasądza się od niej opłatę. Opłata ulega zwrotowi stronie, która ją uiściła, jeżeli kasacja została uwzględniona, chociażby w części. Zwolnienie od uiszczenia tej opłaty są żołnierze odbywający zasadniczą służbę wojskową lub pełniący służbę wojskową w charakterze kandydata na żołnierza zawodowego.
KASACJA W TRYBIE ART. 521 KPK Odrębny tryb wnoszenia kasacji przewidziano w art. 521 KPK dla RG i dla RPO. Wymienione organy oraz MS mogą wnieść kasację od każdego prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie sądowe.
Art. 521 KPK który obecnie stanowi że - wymienione w nim organy mogą wnieść kasację od każdego prawomocnego orzeczenia sądu kończącego postępowanie a więc bez względu na to w jakim stadium zostały wydane.
PG I RPO mogą wnieść kasację: a) Bezpośrednio do SN b) Od każdego prawomocnego orzeczenia sądu kończącego postępowanie c) Niezależnie od terminu, do wniesienia kasacji, przewidzianego dla stron Skarżący w tym trybie musi jednak mieć na uwadze następujące ograniczenia: a) b)
Niedopuszczalne jest wniesienie kasacji od orzeczenia SN
Kasację w stosunku do tego samego oskarżonego i od tego samego orzeczenia każdy uprawniony może wnieść tylko raz c) Niedopuszczalne jest uwzględnienie kasacji na niekorzyść oskarżonego wniesionej po upływie 6 miesięcy od daty uprawomocnienia się orzeczenia.
POSTANOWIENIE W PRZEDMIOCIE KASACJI Wniesieniu i rozpoznaniu kasacji na korzyść oskarżonego, nie stoi na przeszkodzie: a) b) c) d) e)
Wykonanie kary Zatarcie skazania
Akt łaski Okoliczność wyłączająca ściganie Uzasadniająca zawieszenie postępowania
Niezaskarżalne są decyzje co do odmowy: a) Zwolnienia od uiszczenia opłaty przewidzianej w art. 277 KPK b) Wyznaczenia adwokata w celu sporządzenia kasacji c)
Przywrócenia terminu, o którym mowa w art. 524 KPK
Prezes sądu, przyjmując kasacje, doręcza jej odpis pozostałych stronom oraz niezwłocznie przesyła akta sądowi kasacyjnemu, jeżeli sąd, do którego wniesiono kasację nie jest uprawniony do jej rozpoznania. Prezes sądu do którego wniesiono kasację, odmawia jej przyjęcia jeżeli zachodzą okoliczności, o których mowa w art. 120 par 2 lub w art. 429 KPK albo gdy kasację oparto na innych powodach niż wskazane w art. 523 KPK. Na zarządzenie to przysługuje zażalenie do SN, który rozpoznaje je jednoosobowo. Zażalenie to jest objęte przymusem adwokackim lub radcowskim. Sąd kasacyjny wydaje postanowienie bez udziału stron chyba że Prezes SN zarządzi inaczej.
SN pozostawia bez rozpoznania przyjęta kasację gdy: a) b)
Nie odpowiada ona przepisom wymienionym w art. 530 par 2
Przyjęcie nastąpiło na skutek nieuzasadnionego przywrócenia terminu 199
SN może zwrócić akta sprawy sądowi odwoławczemu, gdy stwierdzi, że nie zostały dopełnione czynności zmierzające do usunięcia braków formalnych wniesionej kasacji. Jeżeli kasację wniesiono na niekorzyść oskarżonego, SN może zastosować środek zapobiegawczy, chyba że oskarżony był uniewinniony. Jeżeli ustawa nie wymaga wydania wyroku, SN orzeka jednoosobowo, chyba że Prezes SN zarządzi rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów. Kasacja od orzeczenia SN podlega rozpoznaniu w składzie siedmiu sędziów. Jeżeli sprawę rozpoznano w składzie jednego sędziego, SN rozpoznaje kasację od takiego orzeczenia w składzie trzech sędziów. Kasację wniesioną od wyroku SN, SN rozpoznaje na rozprawie, a od postanowienia może rozpoznać na posiedzeniu, w którym mogą wziąć udział strony, z tym że oskarżonego pozbawionego wolności nie sprowadza się, chyba że prezes sądu lub sąd postanowi inaczej. SN oddala na posiedzeniu kasację w razie jej oczywistej bezzasadności bez udziału stron. Oddalenie to nie wymaga uzasadnienia. SN może uwzględnić w całości na posiedzeniu bez udziału stron kasację wniesioną na korzyść oskarżonego w razie jej oczywistej zasadności. Po rozpoznaniu kasacji SN oddala kasację albo zaskarżone orzeczenie uchyla w całości lub w części. Uchylając zaskarżone orzeczenie SN przekazuje sprawę właściwemu sądowi do ponownego rozpoznania albo umarza postępowanie, a jeżeli skazanie jest oczywiście niesłuszne – uniewinnia oskarżonego. Od czasu uchylenia wyroku ustaje wykonanie kary. Karę już wykonaną zalicza się na poczet nowo orzeczonej kary. Sąd może jednak zastosować środek zapobiegawczy. Rozpoznając kasację SN może odroczyć rozpoznanie sprawy i przedstawić zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów tego sądu, jeżeli poweźmie poważne wątpliwości co do wykładni prawa.
Art. 539 KPK – wyklucza tzw. superkasację, stanowiąc, że niedopuszczalna jest kasacja od orzeczenia zapadłego w następstwie rozpoznania kasacji. Oznacza to, że orzeczenia SN wydanego w następstwie rozpoznania kasacji nie można zaskarżyć kolejną kasację.
R2 WZNOWIENIE POSTĘPOWANIA ZAKOŃCZONEGO PRAWOMOCNYM ORZECZENIEM SĄDU Instytucja ta jest oparta na zasadzie, że w sytuacjach szczególn ie rażących, nie można pogodzić prawomocności i stabilności orzeczenia z prawidłowym wymiarem sprawiedliwości. Sytuacje te ujawniają się po prawomocności orzeczenia, gdy pojawią się nowe dowody wskazujące na niewinność oskarżonego skazanego lub wyjdzie na jaw, że wyrok oparto na fałszywych przesłankach. Wznawia się postępowanie zakończone prawomocnym orzeczeniem sądu, a wię c zarówno wyrokiem, jak i postanowieniem.
Wznowienie postępowania następuje na wniosek, a w zakresie uchybień określonych w art. 439 KPK z urzędu .
PODSTAWY WZNOWIENIA POSTĘPOWANIA SĄDOWEGO Nazywamy nimi przyczyny od których ustawa uzależnia możliwość wzruszenia prawomocnego orzeczenia w ramach wznowienia postępowania sądowego. Przyczyny te określają przepisy art. 540, 540a i 542 par 3 KPK.
Art. 540 KPK – przewiduje trzy podstawy wznowienia postępowania sądowego, a mianowicie: a) b) c)
Ex delicjo De novis Inne przyczyny
200
a) Podstawa ex delicjo – pozwala na wznowienie postępowania zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego. Może ona nastąpić, gdy w związku z postępowaniem dopuszczono się przestępstwa, a istnieje uzasadniona podstawa do przyjęcia, że mogło to wpływać na treść orzeczenia.
Do wznowienia postępowania na tej podstawie jest konieczne: Ustalenie popełnienia przestępstwa Istnienie związku między tym przestępstwem a treścią orzeczenia Przyczynę wznowienia może stanowić każde przestępstwo. Do wznowienia wystarczy istnienie uzasadnionego przypuszczenia, że mogło ono wpłynąć na treść prawomocnego orzeczenia. Wniosek o wznowienie postępowania sądowego powinien wskazać wyrok skazujący lub orzeczenie zapadłe w postępowaniu karnym stwierdzające niemożliwość wydania wyroku skazującego
b) Podstawa de novis – umożliwia w myśl art. 540 pkt. 2 KPK wznowienie postępowania sądowego wówczas, gdy po wydaniu orzeczenia ujawniają się nowe fakty lub dowody nie znane sądowi, a wskazujące na to że:
Skazany nie popełnił czynu albo czyn jego nie stanowił przestępstwa lub nie podlegał karze Skazano go za przestępstwo, zagrożone karą surowszą albo nie uwzględniono okoliczności zobowiązujących do nadzwyczajnego złagodzenia kary, albo też błędnie przyjęto okoliczności wpływające na nadzwyczajne obostrzenie kary
Sąd umorzył lub warunkowo umorzył postępowanie karne błędnie przyjmując popełnienie przez oskarżonego zarzucanego mu czynu.
Nowe fakty należy rozumieć jako fakty dowodowe. Z „nova” mamy do czynieni gdy są to nowe fa kty lub dowody nie znane sądowi. Nowe fakty lub nowe dowody stanowiące podstawę wznowienia postępowania sądowego, jeżeli wskazują na jedną z wymienionych wadliwości. Wznowienie postępowania z powodu de novis jest możliwe wyłącznie na korzyść oskarżonego.
Postępowanie wznawia się na korzyść oskarżonego, gdy: a) W wyniku orzeczenia TK stracił moc lub uległ zmianie przepis prawny będący podstawą skazania lub warunkowego umorzenia postępowania b) Potrzeba taka wynika z rozstrzygnięcia organu międzynarodowego działającego na mocy umowy międzynarodowej ratyfikowanej przez PR. Wznowienie z tych podstaw powinno następować z urzędu.
Art. 540a KPK – przewiduje kolejne dwie grupy podstaw wznowienia postępowania sądowego, a mianowicie, jeżeli: a) Skazany, do którego zastosowano przepis art. 60 par 3 lub 4 KK lub art. 36 par 3 KKS nie potwierdził w postępowaniu karnym ujawnionych przez siebie informacji b) Zachodzi okoliczność określona w art. 11 par 3 KPK Regulacja podstawy wznowienia dotyczy współoskarżonego, który na skutek współpracy z organami ścigania uzyskuje łagodniejsze skazanie, a następnie w postępowaniu przed sądem tych ujawnionych przez siebie informacji nie potwierdził b) Od początku wejścia w życie obowiązującego KPK zwracano uwagę na potrzebę zapełnienia luki w ramach absorpcyjnego umorzenie postępowania karnego, w wypadku uchylenia lub zmiany prawomocnego wyroku, z powodu którego postępowanie umorzono . a)
c) Ostatnią grupę podstaw wznowienia postępowania sądowego stanowią uchybienia określone w art. 439 KPK (art. 542 par 3 KPK). SN wyraził pogląd, że wznowienie postępowania z powodu uchybień wymienionych w art. 439 KPK jest możliwe wyłącznie z urzędu.
201
PRZEBIEG POSTĘPOWANIA W PRZEDMIOCIE WZNOWIENIA POSTĘPOWANIA SĄDOWEGO W przedmiocie wznowienia postępowania sądowego zakończonego orzeczeniem SR orzeka SO w składzie trzech sędziów, zaś w kwestii wznowienia postępowania zakończonego orzeczeniem SO – SA. Sąd orzeka w składzie trzech sędziów. Jeżeli ma zostać wznowione postępowanie sądowe zakończone orzeczeniem S A lub SN orzeka ten sąd w składzie trzech sędziów. Postępowanie w przedmiocie wznowienia postępowania jest wszczynane na wniosek lub z urzędu. Wniosek mogą składać przede wszystkim strony. Oskarżyciel publiczny może złożyć wniosek na niekorzyść, jak i na korzyść skazanego. Jeżeli wniosek nie pochodzi od prokuratora, to w myśl art. 545 par 2 KPK powinien być sporządzony i podpisany przez adwokata. We wniosku należy wykazać istnienie jednej z podstaw umożliwiających wznowienie postępowania sądowego. Wniosek może dotyczyć całości lub części prawomocnego wyroku lub postanowienia. Za pomocą wznowienia postępowania można zaskarżyć jedynie rozstrzygnięcia naruszające prawo lub szkodzące interesom skarżącego. Nie dotyczy to oskarżyciela publicznego. Wniosek może być cofnięty. Postępowanie wznawia się z urzędu tylko w razie ujawnienia się jednego z uchybień wymienionych w art. 439 KPK przy czym wznowienie postępowania jedynie z powodów określonych w pkt. 9 -11 może nastąpić tylko na korzyść oskarżonego. z urzędu jest niedopuszczalne na niekorzyść oskarżonego po upływie 6 miesięcy od daty uprawomocnienia się orzeczenia Wznowienie
Wznowienie postępowania na korzyść skazanego, w celu jego rehabilitacji, jest możliwe mimo wykonania kary, zatarcie skazania, aktu łaski, istnienia okoliczności wyłączającej ściąganie lub przyczyn zawieszających postępowanie. Z chwilą uchylenia wyroku wykonanie kary ustaje. Przed rozpoznaniem sprawy sąd może zarządzić sprawdzenie okoliczności faktycznych, których dokonuje ten sam sąd lub sędzia wyznaczony ze składu sądzącego albo sąd wezwany w drodze pomocy sądowej. Strony mają prawo wziąć udział w tych czynnościach. W przedmiocie wznowienia orzeka się na posiedzeniu.
ROZSTRZYGNIĘCIA W PRZEDMIOCIE WNIOSKU O WZNOWIENIE POSTĘPOWANIA W związku z wniesionym wnioskiem o wznowienie postępowania są możliwe następujące rozstrzygnięcia:
Pozostawienie wniosku bez rozpoznania – kiedy wznowienie jest niedopuszczalne w razie złożenia wniosku przez osobę nieuprawnioną lub w razie nieuzupełnienia wnios ku w ramach art. 105 KPK. b) Oddalenie wniosku o wznowienie postępowania – gdy stwierdzono brak podstaw do wznowienia postępowania. Przysługuje zażalenie, chyba że orzeka o tym SN lub apelacyjny . c) Orzeczenie o wznowieniu postępowania może przybrać dwie postaci e: Uchylenia zaskarżonego orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Uchylenia zaskarżonego orzeczenia i uniewinnienia skazanego lub umorzenia postępowania a)
Uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania jest regułą. Uchylając zaskarżone orzeczenie, sąd przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji. Uchylając zaskarżone orzeczenie, sąd może oskarżonego uniewinnić, ale tylko wówczas, gdy nowe fakty lub dowody wskazują na to, że skazanie jest oczywiście niesłuszne, a zatem gdy skazanie jest wyraźnie wadliwe. Sąd uchylając zaskarżone orzeczenie, może również umorzyć postępowanie. O uniewinnieniu lub umorzeniu postępowania sąd, uchylając zaskarżony wyrok, orzeka wyrokiem. Od Wy roku takiego przysługuje apelacja, chyba że orzekł o tym SN. Sąd orzekający w przedmiocie wniosku o wznowienie postępowania jest związany kierunkiem wniosku. Jeżeli wniosek złożono wyłącznie na korzyść skazanego, to sądy: zarówno orzekający, jak i rozpoznający ponowni e sprawę, są związane zakazem reformationis in pius. Możliwe jest także orzekanie wbrew kierunkowi środka odwoławczego, ale tylko na korzyść skazanego.
202
R3 POSTĘPOWANIE W PRZEDMIOCIE STWIERDZENIA NIEWAŻNOŚCI ORZECZEŃ WYDANYCH WOBEC OSÓB REPRESJONOWANYCH ZA DZIAŁALNOŚĆ NA RZECZ NIEPODLEGŁEGO BYTU PAŃSTWA POLSKIEGO
POSTĘPOWANIE REHABILITACYJNE Procedurę tą objęto osoby represjonowane orzeczeniami wyodrębnionymi poprzez: 1. Wskazanie organów wydających orzeczenia uznane za nieważne 2. Ustalenie okresu, w którym zapadały represjonujące decyzje 3. Opis cech działalności, za której prowadzenie opozycjonistę pociągnięto do odpowiedzialności 1.
Polskie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości, polskie organy pozasądowe kompetentne do rozstrzygania kwestii odpowiedzialności karnej za przestępstwa i wykroczenia oraz prokuratury i sądy polowe Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR
2.
Niezależnie od daty prowadzenia działalności opozycyjnej dolną granicę ustalamy na 1 stycznia 1994, natomiast górną na 31 grudnia 1956 roku. Rehabilitacja obejmuje także osoby represjonowane orzeczeniami wydanymi po 31 grudnia 1956 w ramach postępowania odwoławczego lub procesu wszczętego po tej dacie po raz pierwszy.
Unieważnieniem objęto wyłącznie orzeczenia wydane w procesach toczących się w przedmiocie odpowiedzialności o: a) Pojedyncze lub długotrwale powtarzające się czyny, które będąc efektem świadomego dążenia, obiektywnie sprzyjały uzyskaniu przez Państwo Polskie atrybutu niepodległości b) Czyny polegające na przeciwstawianiu się kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom produktów 3.
rolnych c)
Czyny stanowiące pretekst do wszczęcia procesu z powodu działalności na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego
d)
Czyny mające na celu uniknięcie represji grożących opozycjoniście lub jakiejkolwiek innej osobie z tytułu działalności niepodległościowej lub skierowanej przeciwko polityce rolnej.
Kolejny warunek to wykluczenie ekscesu. Jego istotą jest rażąca dysproporcja pomiędzy dobrem zaatakowanym w konkretnej akcji. Użytymi w tym czasie środkami lub sposobami działania a dobrami uzyskanymi konkretnym czynem lub efektami posłużenia się przy jego dokonywaniu określonym narzędziem lub planem. Najbliżej ekscesu lokują się przypadki użycia broni palnej i działania pozbawiające życia funkcjonariuszy państwowych. Postępowanie rehabilitacyjne uruchamia wniosek uprawnionego podmiotu, tj. osoby represjonowanej, jej obrońcy, przedstawiciela ustawowego, krewnego w linii prostej, przysposabiającego, rodzeństwa, małżonka oraz rzeczników interesu społecznego. Przysługuje im m.in. prawo zaskarżania decyzji zapadających w jego toku, składania wniosków, udziału w posiedzeniu. Forum dla właściwego postępowania rehabilitacyjnego stanowi posiedzenie. Różni się ono od regulacji kodeksowej jawnością zewnętrzną i wewnętrzną – musi w nim uczestniczyć prokurator, w prawo udziału wyposażono opozycjonistę i jego reprezentantów, zaś decydując postanowieniem sąd może umożliwić uczestnictwo jeszcze innym osobom. Tok procedowania regulują odpowiednio stosowane przepisy KPK. Decyzje kończące postępowanie mają formę postanowienia:
Formalnego – którym sąd umarza procedurę rehabilitacyjną w razie zaistnienia przeszkód procesowych lub pozostawia bez rozpoznania wniosek
Materialnego – zawierającego rozstrzygnięcie merytoryczne w postaci oddalenia wniosku rehabilitacyjnego lub stwierdzenia nieważności
203
NAPRAWIENIE SZKÓD I KRZYWD DOZNANYCH PRZEZ DZIAŁACZY OPOZYCYJNYCH Prześladowania działaczy opozycji stanowią tytuł cywilnoprawny roszczeń o odszkodowanie i zadośćuczynienie. De lege lata Skarbu Państwa jest zobowiązany do zapłaty odszkodowania i zadośćuczynienia, gdy represjonowany doznał szkody i krzywdy w następujących okolicznościach: 1. Wydano orzeczenie w przedmiocie odpowiedz ialności za czyn wiążący się z działalnością na rzecz niepodległego byt Państwa Polskiego lub sabotowaniem polityki rolnej . 2. Popełnienie czynu o charakterze niepodległościowym lub skierowanym przeciwko kolektywizacji i obowiązkowemu skupowi, którego sprawcę uniewinniono lub jego proces umorzono ze względu na istnienie przeszkód materialnych orzeczeniem wydanym w zwykłym toku instancji, w czasie zaś tego procesu działacz opozycyjny był zatrzymany lub tymczasowo aresztowany, a szkoda i krzywda generowane przez zastosowanie środków przymusu nie zostały jeszcze naprawione . 3. Popełnienie czynu na rzecz politycznej suwerenności Polski lub kontestującego politykę rolną, który nie spowodował oficjalnego wszczęcia procesu i skazania sprawcy, stał się natomiast powodem nieoficjalnych represji polegających na pozbawieniu działacza opozycji życia lub wolności . 4. Wydanie orzeczenia za działalność niepodległościową lub anty – rolną, następnie uchylonego lub zmienionego trybu rewizji nadzwyczajnej lub wznowienia postępowania w sposób, który stanowił podstawę zasądzenia odszkodowania i zadośćuczynienia według przepisów KPK przyznanych jednak w wysokości niższej niż suma możliwa do uzyskania w trybie przewidzianym ustawą lutową. 5. Prowadzenie działalności opozycyjnej, która stała się podstawą decyzji o internowaniu w związku z wprowadzeniem w dniu 13 grudnia 1981 roku stanu wojennego. 6.
Prowadzenie działalności na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego przez osobę z tego tytułu prześladowaną przez radzieckie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub radzieckie organy pozasądowe działające w okresie od 1 stycznia 1944 roku do 31 grudnia 1956 na terytorium Polski w jej obecnych granicach.
Podmiotem w pierwszej kolejności uprawnionym do dochodzenia kompensat majątkowych jest sam represjonowany. W razie jego śmierci prawo realizacji roszczeń odszkodowawczych przechodzi na małżonka, dzieci i rodziców działacza opozycyjnego. Dodatkowym warunkiem nabycia legitymacji, koniecznym tylko dla realizacji roszczeń należnych z tytułu represji władz radzieckich, jest miejsc e zamieszkania wnioskodawcy – powinno ono znajdować się obecnie lub w chwili śmierci na obszarze aktualnego lub przedwojennego terytorium Polski. Złożenie wniosku o zasądzenie odszkodowania i zadośćuczynienia powinno nastąpić w terminie jednego roku liczonego od dnia uprawomocnienia się postanowienia stwierdzającego nieważność lub wejście w życie nowelizacji uprawniającej do kompensat internowanych w stanie wojennym. Sąd rzeczowo i miejscowo właściwy do orzekania w przedmiocie roszczeń warunkowych istnieniem prawomocnego orzeczenia stwierdzającego nieważność jest ten sam SO lub wojskowy sąd okręgowy, który je wydał.
204
DZIAŁ SZESNASTY POSTĘPOWANIA SĄDOWE PO UPRAWOMOCNIENIU SIĘ ORZECZENIA R1 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA Status postępowań toczących się po prawomocnym zakończeniu procesu karnego posiadają : 1. Postępowanie w przedmiocie odszkodowania za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie i zatrzymanie 2. 3.
Postępowanie ułaskawieniowe Postępowanie zmierzające do wydania wyroku łącznego
Żadna z nich nie ma charakteru kontrolnego. Ich celu nie stanowi bowiem usunięcie nieprawidłowości decyzji podjętej w zwykłym lub wzbogaconym toku procesu karnego. Celem wszystkich postępowań toczących się po prawomocnym zakończeniu zasadniczego nurtu procesu karnego jest rozstrzygnięcie kwestii, o których nie orzeczono w jego toku. Zgodnie z przyjętą systematyką postępowań te, które toczą się po uprawomocnieniu orzeczenia należy kwalifikować jako postępowania uzupełniające wobec procesu pierwotnego.
R2 WYROK ŁĄCZNY Przedmiotem postępowania w przedmiocie wydania wyroku łącznego jest orzeczenie kary łącznej w sytuacji uprzedniego niejednoczesnego skazania sprawcy za przestępstwa pozostające w zbiegu realnym na kary podlegając łączeniu. Warunkiem wystąpienia zbiegu właściwego jest popełnienie dwóch lub więcej przestępstw przed pierwszym, chociażby nieprawomocnym, wyrokiem skazującym za którekolwiek z nich. Kompetencje do połączenia kar orzeczonych jednostkowymi wyrokami sądów równorzędnych leża w gestii tego z sądów, który jako ostatni wydał wyrok skazujący, niezależnie od dat uprawomocnienia się poszczególnych wyroków skazujących za przestępstwa pozostające w zbiegu. W razie, gdy w pierwszej instancji orzekały sądy różnego rzędu, wydanie wyroku łącznego należy do sądu wyższego rzędu. Połączenia kar orzeczon ych wyrokiem sądu powszechnego i szczególnego dokonuje ten, który spośród kar nadających się do połączenia zastosował karę surowszą. Status strony w postępowaniu o wydanie wyroku łącznego posiada jedynie skazany za przestępstwa pozostające w zbiegu realnym. Fachowym reprezentantem skazanego jest obrońca. Legitymacja udzielona obrońcy w uprzednim postępowaniu rozpoznawczym dezaktualizuje się na gruncie procedowania w przedmiocie wyroku łącznego. Jego działanie w procesie o połączeniu kar wymaga zatem pełnomocnictwa lub zarządzenia prezesa umocowujących do reprezentacji wyłącznie w jego toku. Wszczęcie postępowania o wydanie wyroku łącznego następuje w dwóch trybach: a) Z urzędu b)
Na wniosek
Orzekanie ex officio jest możliwe, w toku postępowania, które nie realizuje funkcji ścigania , nie obowiązuje bowiem zasada skargowości. Inicjatywa połączenia kar należy do skazanego oraz prokuratora. Forum dla wydania wyroku łącznego stanowi rozprawa. W przedmiocie połączenia kar sąd orzeka zatem w składzie typowym dla pierwszo instancyjnej rozprawy głównej, niezależnie od liczby sędziów i ławników orzekających w postępowaniach pierwotnych. W rozprawie zmierzającej do wydania wyroku łącznego obligatoryjnie uczestniczy tylko prokurator, o obowiązku osobistego stawiennictwa skazanego decyduje sąd. 205
Przewód sądowy rozpoczyna odczytanie przez przewodniczącego wniosku o połączenie kar lub złożenie przez niego oświadczenia notyfikującego wszczęcie postępowania z urzędu. Proces dowodzenia zwykle ogranicza się do odczytania treści pozyskanych dokumentów, nie jest jednak wykluczone przesłuchanie skazanego lub świadków, koniecznym może okazać się również zasięgnięcie opinii biegłego. W razie braku materialno prawnych warunków orzeczenia kary łącznej lub wystąpienia przeszkod y procesowej postępowanie w przedmiocie wydania wyroku łącznego umarza się, wydając postanowienie bez względu na fazę procesu, w której ustalono niemożność połączenia kar. Wyrok łączny zastępuje połączone kary jednostkowe, z chwilą jego uprawomocnienia wy konaniu ulega zatem kara łączna oraz poszczególne wyroki w częściach przez nią niepochłoniętych. Skazany nie może odbywać kary przez okres dłuższy niż wynika to z ostatecznie zastosowanych sankcji karnych, zatem w wypadku gdy wyrokiem łącznym wymierzono karę równą lub niższą od okresu odbytych i połączonych kar pozbawienia wolności, przewodniczących niezwłocznie zarządza zwolnienie skazanego. Wyrok łączny podlega kontroli w trybie zwyczajnych i nadzwyczajnych środków odwoławczych. Bez potrzeby wydawania decyzji w przedmiocie jego uchylenia wyrok łączny traci moc ex lege w chwili: a) Wydanie nowego, chociażby nieprawomocnego wyroku łącznego b) Uchylenia lub zmiany w toku postępowania kontrolnego wyrok ów stanowiących podstawę wyroku łącznego oraz darowania lub złagodzenia kary wymierzonej wyrokiem jednostkowym wskutek zastosowania prawa łaski.
R3 ODSZKODOWANIE ZA NIESŁUSZNE SKAZANIE, TYMCZASOWE ARESZTOWANIE LUB ZATRZYMANIE Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez wadliwe funkcjonowanie obciąża państwo, przepisy o odszkodowaniu za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie i zatrzymanie, mają zatem status wyjątkowych w stosunku do ulokowanego w KC ogólnego reżimu naprawienia skód spowodowanych bezprawnym działaniem i zaniechaniem prz y wykonywaniu władzy publicznej. Obowiązek skompensowania szkód powstałych wskutek omyłek popełnionych w związku z procesem karnym opiera się na zasadzie ryzyka.
PRZESŁANKI ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA WADLIWE FUNKCJONOWANIE WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI Przyznanie odszkodowania
pokrzywdzonemu błędami popełnionymi w związku z procesem karnym warunkuje wystąpienie dwóch grup przesłanek: a) Określonych w KPK przesłanek szczególnych b) Wynikających z KC przesłanek ogólnych KPK do kategorii wyroków niesłusznych kwalifikuje wykonanie całkowicie lub częściowo prawomocne wyroki skazujące na karę pozbawienia, ograniczenia wolności lub grzywny, uchylone następnie w postępowaniu wzbogaconym wskutek wznowienia postępowania lub kasacji, ostatecznie zakończonym uniewinnieniem oskarżonego, skazaniem go na karę łagodniejszą niż poprzednio lub umorzeniem postępowania w przedmiocie odpowiedzialności karnej na podstawie okoliczności istniejących już w czasie wydania orzeczenia będącego podstawą wykonania kary. Niesłuszne zastosowanie środka zabezpieczającego następuje w razie częściowego lub całkowitego wykonania środków o charakterze izolacyjno – leczniczym lub administracyjnym orzeczonych prawomocnym wyrokiem uchylonym w rezultacie nadzwyczajnych środków odwoławczych w postępowaniu sfinalizowanym następnie 206
uniewinnieniem, orzeczeniem środka łagodniejszego lub umorzeniem ze względu na okoliczności pominięte przy ferowaniu zaskarżonego wyroku. Status niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania mają tylko realnie wy konane środki przymusu zastosowane przez organy państwowe niezgodnie z prawem lub w sposób niezasadny z perspektywy całokształtu okoliczności istniejących w chwili orzekania w przedmiocie odszkodowania, wśród których szczególne znaczenie ma sposób rozstrzy gnięcia odpowiedzialności karnej osoby pozbawionej wolności.
Szkoda rekompensowana poszkodowanemu błędami wymiaru sprawiedliwości obejmuje wszelkiego rodzaju realne straty jakich doznało jego mienie oraz kwoty utraconych korzyści majątkowych. Na rzeczywisty ubytek ekonomiczny składają się kwoty wyasygnowane w efekcie wykonania wyroku skazującego. Element realnych szkód będących udziałem poszkodowanego stanowią również wydatki przeznaczone na leczenie i rekonwalescencję urazów i rozstroju zdrowia powstałych z powodu wykonania kar, środków zabezpieczających lub izolacyjnych środków przymusu. Utratę spodziewanych korzyści najczęściej generuje natomiast niemożność zarobkowa w okresie pozbawienia wolności. Krzywdę doznaną w związku z procesem karnym definiuje się jako ogół ujemnych następstw powstałych wskutek naruszenia jakiegokolwiek dobra osobistego.
Mimo zaistnienia ogółu przesłanek odpowiedzialności roszczenia poszkodowanego mogą zostać wyłączone lub ograniczone. Eliminacja lub odpowiednia redukcja odszkodowania następuje w razie spowodowania lub zwiększenia szkody przez poszkodowanego.
PRZEBIEG POSTĘPOWANIA ODSZKODOWAWCZEGO Podmiotem uprawnionym do dochodzenia roszczeń odszkodowawczych jest niesłusznie skazany, tymczasowo aresztowany lub zatrzymany. Jeżeli był nim cudzoziemiec, warunkiem uzyskania kompensat jest to, b y na podstawie umowy, zwyczaju lub praktyki możliwość uzyskania odszkodowania lub zadośćuczynienia przysługiwała obywatelom polskim poszkodowanym wadliwym funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości państwa, z którego cudzoziemiec pochodzi. Dochodzący roszczeń jest jedynie stroną postępowania odszkodowawczego. Dochodzący roszczeń powinien być traktowany jako strona autonomiczna, charakterystyczna tylko dla postępowania o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie. Przedstawicielem procesowym jest obligatoryjne.
interesów poszkodowanego jest pełnomocnik. Korzystanie z pomocy fachowej
W postępowaniu odszkodowawczym nie uczestniczy reprezentant strony dłużnej. Sądem rzeczowo właściwym do przeprowadzenia postępowania w przedmioc ie odszkodowania jest SO. Właściwość miejscowa zależy od zdarzenia powodującego szkodę. Proces o skompensowanie szkód spowodowanych niesłusznym skazaniem lub niesłusznym zastosowaniem środka zabezpieczającego leży w gestii sądu, w którego okręgu w I instancji wydano orzeczenie w przedmiocie odpowiedzialności karnej. Postępowanie odszkodowawcze uruchamia wniosek złożony przez legitymowanego do dochodzenia kompensat. Realizacja roszczeń wymaga zachowania terminu jednorocznego, liczonego: a) W przypadku odszkodowania za niesłuszne skazanie lub niesłuszne zastosowanie środka zabezpieczającego – od daty uprawomocnienia się orzeczenia dającego podstawę do odszkodowania od zadośćuczynienia . b) W przypadkach tymczasowego aresztowania – od daty uprawomocnienia si ę orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, w której je zastosowano . c) W przypadku zatrzymania – od daty zwolnienia, bez względu na termin zakończenia postępowania osoby zatrzymanej. d)
W przypadku roszczeń faktycznych lub prawnie alimentowanych – od daty wydania orzeczeń dających prawo dochodzenia roszczeń z tytułu wadliwego skazania lub tymczasowego aresztowania zmarłego jeszcze przed zakończeniem procesu w przedmiocie odpowiedzialności karnej lub od daty śmierci poszkodowanego zmarłego później . 207
Forum dla wydania orzeczenia w przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia stanowi rozprawa. przebieg w zakresie nieuregulowanym w procedurze karnej regulują przepisy KPC. Rozprawa powinna
Jej być wyznaczona możliwie najszybciej, sprawy o odszkodowanie rozpoznawane są bowiem w I instancji. O żądaniu rozstrzyga skład trzech sędziów zawodowych. Koszty postępowania odszkodowawczego, niezależnie od jego wyniku, obciążają Skarb Państwa. Rozstrzygnięcie w przedmiocie kompensat przybiera postać wyroku. Uwzględniając żądanie sądu zasądza odpowiednie kwoty tytułem odszkodowania i zadośćuczynienia, jeżeli zaś dochodzący roszczeń utracił całkowicie lub częściowo zdolność pracy, jego potrzeby ulegają zwiększeniu, a widoki na przyszłość pogorszyły się, odszkodowanie może przybrać formę renty.
R4 UŁASKAWIENIE Indywidualny akt łaski stanowi prerogatywę Prezydenta RP. Jego przedmiotem jest darowanie lub łagodzenie prawomocnie wymierzonej kary i innych publicznoprawnych skutków wynikających z przypisania odpowiedzialności karnej. Indywidualne prawo łaski jest używane zarówno wobec sprawców przestępstw jak i wykroczeń. Dysponent prawa łaski ma swobodę w zakresie ustalania sposobu jego użycia. Zmiana represyjnych skutków wyroku może zatem polegać na: a) Przerwaniu wykonywania całości lub części kar i środków karnych b) Przekształceniu sankcji karnych tak, by ich dalsze wykonywanie było dla skazanego łagodniejsze c) Zniweczeniu lub złagodzeniu skutków skazania. Możliwość jego użycia aktualizuje się zatem dopiero po zakończeniu działalnośc i organów wymiaru sprawiedliwości. Ułaskawienie nie może działać wstecz, darowując skazanemu już odcierpianą karę. Poza zakresem prawa łaski znajduje się także dyspensa tj. uprawnienie do zwolnienia od obowiązku przestrzegania różnego rodzaju norm. Alt łaski nie może stwarzać przywileju bezkarności.
POSTĘPOWANIE NA PODSTAWIE PROŚBY O UŁASKAWIENIE Pierwszy z trybów postępowania o ułaskawienie uruchamia złożenie prośby o zastosowanie prawa łaski pochodzącej od skazanego, osoby uprawnionej do składania na jej korzyść środków odwoławczych, krewnego w linii prostej, przysposabiającego lub przysposobionego, rodzeństwo i małżonka. Do momentu rozpoznania wnoszący może cofnąć własną prośbę o ułaskawienie. Starając się o ułaskawienie należy zwrócić się do sądu, który wydał wyrok w I instancji, bez względu na późniejsze zmiany właściwości rzeczowej. Merytoryczne rozpoznanie prośby o łaskę polega na sporządzeniu opinii w przedmiocie jej zastosowania. Sądy formułują ją orzekając w takim samym składzie jak w toku postępowania zakończonego skazaniem. Skład skazujący i opiniujący powinien być zatem identyczny co do liczby i proporcji zasiadających w nim sędziów i ławników, w miarę zaś możliwości obsadę powinny tworzyć te same osoby. Procedowanie w przedmiocie ułaskawienia Termin ten ma charakter instrukcyjny.
należy sfinalizować w terminie 2 miesięcy od daty jej uzyskania.
Na sformułowanie pozytywnego lub negatywnego stanowiska w przedmiocie zastosowania prawa łaski największy wpływ ma zachowanie skazanego po wydaniu wyroku, rozmiary wykonanej kary, stan zdrowia skazanego i jego warunki rodzinne oraz naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem. Pomocnym przy opiniowaniu prośby o łaskę może okazać się również stopień resocjalizacji skazanego, jego wiek, znaczny upływ czasu od chwili popełnienia przestępstwa a także przydatność skazanego w wykonaniu określonego zawodu lub działalności. Prawo łaski powinno być w pierwszym rzędzie stosowane wobec osób w podeszłym wieku, matek wychowujących dzieci, jedynych żywiciel i rodzin, osób posiadających liczne potomstwo oraz skazanych dotkniętych ciężkimi schorzeniami lub wypadkami losowymi. Tryb opiniowania prośby o ułaskawienie zależy od toku, w jakim przebiegł proces zakończony skazaniem mającym ulec złagodzeniu. Jeżeli sprawa skazanego zakończyła się w I instancji a sąd zaopiniował pozytywnie 208
prośbę o ułaskawienie, przesyła ją i akta sprawy PG. Stwierdzając brak podstaw do zastosowania prawa łaski sąd opiniujący kończy postępowanie ułaskawieniowe pozostawiając prośbę bez dalszego biegu. Jeżeli kwestię odpowiedzialności karnej skazanego rozstrzygnięto w dwóch instancjach sąd opiniujący niezależnie od treści opinii przesyła ją wraz z aktami sprawy sądowi, który w toku procesu skazanego rozpoznał środek odwoławczy. Ten po ustosunkowaniu się do prośby o ułaskawienia przesyła akta wraz z obiema opiniami PG wówczas, gdy przynajmniej jedna z nich jest pozytywna.
Po uzyskaniu akt PG formułuje wniosek w przedmiocie ułaskawienia, opowiadając się za celowością ułaskawienia lub przeciwko skorzystaniu z prawa łaski niezależnie od stanowiska sądów opiniujących. Po zakończeniu procesu opiniowania akta sprawy wraz z wnioskiem PG są przez niego przekazywane Prezydentowi RP.
POSTĘPOWANIE Z URZĘDU Postępowanie ex officio wszczyna PG z własnej inicjatywy lub na polecenie Prezydenta RP. Procedowanie zainaugurowane przez PG może przebiegać w dwóch trybach. a) Pierwszy rozpoczyna zwrócenie się o sformułowanie opinii w przedmiocie zastosowania prawa łaski do sądów orzekających w sprawie skazanego. b) W drugim trybie akta sprawy są przedstawione Prezydentowi RP wraz z propozycjami dotyczącymi sposobu ułaskawienia bez zwracania się o opinię sądów. Prezydencka inicjatywa polega na zobowiązaniu PG do przedstawienia akt skazanego wraz z opiniami sądów i wnioskiem PG wyrażających ich stanowisko w przedmiocie ułaskawienia. Prezydent może również uruchomić postępowanie ułaskawieniowe zwracając się do PG o przedstawienie akt sprawy bez potrzeby uzyskania sądowych opinii w przedmiocie zastosowania łaski. By uniknąć sytuacji w której kara zostanie wykonana już przed pozytywną decyzją Prezydenta, sady opiniujące i PG mogą wstrzymać wykonanie jeszcze nie zrealizowanej kary lub zarządzić przerwę w karze już wykonywanej.
DZIAŁ SIEDEMNASTY POSTĘPOWANIE W SPRAWACH KARNYCH W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH Wiodącą regułę rządzącą stosowaniem kodeksowej regulacji postępowania karnego w sprawach ze stosunków międzynarodowych posiada zasada pierwszeństwa umów międzynarodowych, zgodnie z którą przepisów działu XIII KPK nie stosuje się, jeżeli umowa międzynarodowa, której RP jest stroną, albo akt prawny regulujący działanie międzynarodowego trybunału karnego stanowi inaczej. Przepisy umów międzynarodowych uzyskały co do zasady nadrzędność w stosunku do przepisów KPK. Umowy międzynarodowe mogą być dwustronne. Są to także umowy wielostronne. Przepisy działu XIII KPK mogą znaleźć uzupełniające zastosowanie, chyba że z przepisów prawa traktatowego wynikałoby, iż brak regulacji danej kwestii w traktacie ma charakter celowy. Odwołując się do założenia racjonalności ustawodawcy i argumentu z konsekwencjami należy przyjąć, że zasada pierwszeństwa umów międzynarodowych doznaje ograniczenia w zakresie objętym unormowaniami działu XIII KPK dotyczącymi współpracy między krajami członkowskimi Unii Europejskiej, które stanowią rezultat implementacji do krajowego porządku prawnego postanowień decyzji ramowych. Oznacza, to że w przedstawionym zakresie, na płaszczyźnie współdziałania między państwami członkowskimi UE, przepisy KPK mają w istocie pierwszeństwo przed przepisami prawa traktatowego.
R2 POMOC PRAWNA W SPRAWACH KARNYCH Stanowi formę współpracy międzynarodowej w sprawach karnych obejmującą dokonywanie niezbędnych czynności postępowania karnego, które zostały w sposób egzemplifikacyjny wymienione w art. 585 KPK.
209
Łączy się ona z przeprowadzeniem wszelkich czynności procesowych przez właściwe organy jednego państwa z inicjatywy odpowiadających im najczęściej organów innego państwa dla celów toczącego się w ostatnim z tych państw postępowania przygotowawczego lub postępowania sądowego. Również instrumenty współpracy polegające na wspólnym dokonywaniu czynności postępowania karnego prze organy współdziałających ze sobą państw, w ramach których następuje odejście od podanego, klasycznego schematu tej pomocy. Doręczenia pisma przebywającej za granica osobie lub przesłuchania takiej osoby w charakterze oskarżonego, świadka lub biegłego ustanowiono zasadę przewidującą zwrócenie się przez sąd lub prokuratora z wnioskiem o dokonanie tych czynności procesowych bezpośrednio do polskiego przedstawiciela dyplomatycznego lub urzędu konsularnego. Dopiero wówczas, gdyby przeprowadzenie wskazanych czynności poprzez polskie przedstawicielstwo nie było możliwe lub zachodziła potrzeba dokonania innych czynności, w przypadku których zwrócenie się do tego przedstawicielstwa byłoby niecelowe, sąd lub prokurator może wystąpić z wnioskiem o jej dokonanie – za pośrednictwem MS – do sądu, prokuratury lub innego właściwego organu państwa obcego. Jeżeli pomoc prawna organu państwa obcego ma objąć przeszukanie, zajęcie i wydanie przedmiotu do wniosku należy dołączyć odpis postanowienia prokuratora lub sądu nakazującego przeprowadzenie tej czynności w danej sprawie.
W sytuacji odwrotnej do przedstawionej powyżej, kiedy z wnioskiem o udzielenie pomocy prawnej występuje sąd lub prokurator państwa obcego, dokonanie niezbędnych czynności postępowania karnego należy do polskiego sądu lub prokuratora. Wymienione organy państwa polskiego są zobowiązane odmówić udzielenia pomocy prawnej, jeżeli żądana czynność byłaby sprzeczna z zasadom porządku prawnego RP albo naruszałaby jej suwerenność.
Fakultatywna odmowa obejmuje sytuacje, w których: a) Wykonanie żądania czynności nie należy do zakresu działania sądu lub prokuratora według prawa polskiego.
Państwo, od którego wniosek o udzielenie pomocy prawnej pochodzi nie zapewnia w tym zakresie wzajemności c) Wniosek dotyczy czynu, który nie jest przestępstwem według prawa polskiego. b)
Świadkowi lub biegłemu nie będącemu obywatelem polskim, który został wezwany z zagranicy i dobrowolne stawi się przed sądem, przysługuje szczególny przywilej pod postacią tz w. Quasi – listu żelaznego, polegający na niemożności ścigania go, zatrzymania ani tymczasowego aresztowania z powodu przestępstwa będącego przedmiotem danego postępowania i jakiegokolwiek przestępstwa popełnionego przed przekroczeniem polskiej granicy państwowej oraz niemożności wykonania wobec niego kary orzeczonej za takie przestępstwo. Jej zasięg został ograniczony pod względem temporalnym, ustaje bowiem, jeżeli świadek lub biegły nie opuści terytorium RP, mimo takiej możliwości, w ciągu 7 dni od czasu, gdy sąd oznajmił mu, że jego obecność stała się zbędna. W wezwaniu doręczonym świadkowi lub biegłemu przebywającym stale za granicą należy zamieścić pouczenie o przysługującym im przywileju oraz jego zakresie czasowym, a ponadto o uprawnieniu do zwrotu ko sztów podróży i pobytu oraz zwrotu utraconego zarobku, a w przypadku biegłego – o prawie do wynagrodzenia za sporządzenie opinii.
Wspólny zespół śledczych – w ramach zespołu śledczego związuje się współpraca między polskimi organami uprawnionymi do prowad zenia
postępowania przygotowawczego oraz właściwymi or ganami państwa członkowskiego UE lub innego państwa, obejmująca wykonywanie czynności śledztwa. Postawę funkcjonowania wspólnych zespołów śledczych mogą stanowić umowy międzynarodowe, których RP jest stroną albo zasady wzajemności. Zespół śledczy jest powoływany na mocy porozumienia zawartego przez PG oraz właściwy organ państwa obcego na potrzeby konkretnego postępowania przygotowawczego na czas oznaczony. Powinno określać przedmiot, cel i okres współpracy, skład zespołu ze wskazaniem osoby kierującej oraz zadania poszczególnych członków zespołu. Okres współpracy w ramach zespołu może zostać przedłużony na dalszy czas oznaczony, nieodzowny dla osiągnięcia celów współpracy podjętej w tej formie oznaczony, nieodzowny dla osiągnięcia celów współpracy podjętej w tej formie. Wspólny zespół śledczy może występować jako: a) b)
Zespół polski – w ramach którego współpraca odbywa się na terytorium RP Zespół zagraniczny – działający na terytorium państwa obcego, do którego może być delegowany polski prokurator lub przedstawiciel innego polskiego organu uprawnionego do prowadzenia śledztwa. O delegowaniu decyduje PG lub inny właściwy organ.
210
R3 PRZEJĘCIE I PRZEKAZANIE ŚCIGANIA Instytucja przejęcia ścigania jest ściśle związana z zakresem jurysdykcji krajowej sądów polskich w sprawach karnych. Unormowanie to ma na celu rozgraniczenie jurysdykcji w sprawach karnych na podstawie kryterium obywatelstwa lub miejsca stałego za mieszkania sprawcy.
W sprawie o przestępstwo popełnione za granicą przez obywatela polskiego osobę mającą na terytorium RP stałe miejsce zamieszkania, osobę, która odbywa lub będzie odbywać karę pozbawienia wolności lub przeciwko której wszczęto postępowanie w RP, MS zwraca się, jeżeli wymaga tego interes wymiary sprawiedliwości, do właściwego organu państwa obcego z wnioskiem o przekazanie ścigania albo może przejąć taki wniosek od właściwego organu państwa obcego. Przejęcie ścigania karnego uważa się za wszczęcie postępowania karnego według prawa karnego. Po przejęciu ścigania postępowania karnego przed polskimi organami ścigania odbywa się do początku. Jednak zebrany materiał dowodowy przed organami ścigania państwa obcego może być wykorzystany w postę powaniu przed polskim sądem, w przeciwnym razie przekazywanie akt sprawy byłoby bezcelowe i z reguły prowadziłoby do uniewinnienia oskarżonego wobec braku wystarczających dowodów jego winy. MS zawiadamia właściwy organ państwa obcego o sposobie prawomocnego zakończenia postępowania karnego. W sprawach o przestępstwo popełnione na terytorium Polski przez cudzoziemca MS z urzędu albo z inicjatywy sądu lub prokuratora, zwraca się, jeżeli wymaga tego interes wymiary sprawiedliwości, do właściwego organu państwa, którego osoba ścigana jest obywatelem, w którym ma ono stałe miejsce zamieszkania, odbywa lub będzie odbywała karę pozbawienia wolności lub w którym zostało wszczęte przeciwko osobie ściganej postępowanie karne, z wnioskiem o przejęcie ścigania karnego albo może przyjąć taki wniosek do właściwego organu państwa obcego. Jeżeli pokrzywdzony jest obywatelem polskim, złożenie wniosku o przejęcie ścigania może nastąpić tylko za jego zgodą. Przed wystąpieniem z wnioskiem o przejęcie ścigania lub rozstrzygnięciem takiego wniosku, pochodzącego od organu państwa obcego, właściwy organ umożliwia osobie ściganej przebywającej na terytorium RP zajęcia stanowiska ustnie lub na piśmie w przedmiocie przejęcia ścigania. W razie pozytywnego rozstrzygnięcia wniosku o przekazanie ścigania dotyczącego osoby tymczasowego aresztowanej na terytorium RP, MS zwraca się do właściwego organu o niezwłoczne podjęcie czynności mających na celu wydanie i przekazanie takiej osoby organom państwa obcego. Wraz z osobą przekazuje się akta sprawy, o ile nie zostały one uprzednio przekazane wraz z wnioskiem. MS zwraca się do właściwego organu państwa obcego o informację co do sposobu prawomocnego zakończenia postępowania karnego. Przekazanie ścigania karego uważa się za umorzenie postępowania według prawa polskiego. Nie stoi to na przeszkodzie ponownemu postępowaniu karnemu w razie bezpodstawnego zaniechania ścigania podejrzanego za granicą. Jeżeli co do tego samego czynu tej samej osoby, wszczęto postępowanie karne w Polsce i w państw ie obcym, MS przeprowadza konsultacje z właściwym organem państwa obcego i gdy wymaga tego interes wymiaru sprawiedliwości, występuje z wnioskiem o przejęcie albo przekazanie ścigania karnego. Jeżeli na podstawie umowy międzynarodowej, której RP jest stroną, wszczęto w Polsce postępowanie karne o przestępstwo popełnione za granicą, MS może wystąpić do właściwego organu państwa obcego o przejęcie ścigania, niezależnie od tego, czy w państwie tym wszczęto ściganie co do tego samego czynu. Wystąpienie MS do właściwego organu państwa obcego z wnioskiem o przejęcie ścigania może również dotyczy sprawy o przestępstwo popełnione za granicą przez obywatela polskiego przebywającego za granicą, jeżeli wymaga tego interes wymiaru sprawiedliwości.
211
R4 PRZEJĘCIE I PRZEKAZANIE ORZECZEŃ DO WYKONANIA Przyjęcie i przekazanie orzeczeń do wykonania stanowi odrębny instrument współpracy międzynarodowej w sprawach karnych, mających swe źródło w koncepcji odwołującej się do względów humanitarnych, zakładającej potrzebę umożliwienia osobom skazanym za granicą odbywanie orzeczonych wobec nich kar we własnym kraju. Katalog orzeczeń podlegających przejęciu do wykonania oraz orzeczeń przekazywanych do wykonania jest identyczny. Obejmuje on orzeczenia posiadające atrybut prawomocności, w drodze których nastąpiło skazanie na karę: a) Pozbawienia wolności podlegającą wykonaniu b) Orzeczeni innego środka polegającego na pozbawieniu wolności c) Skazanie na karę grzywny d) Orzeczenie zakazu zajmowania określonego stanowiska e) Wykonywanie określonego za wodu f) Prowadzenia określonej działalności gospodarczej g) h) i) j)
Zakazu prowadzenia pojazdów Przepadku przedmiotów
Środka zabezpieczającego nie podlegającego na pozbawieniu wolności Orzeczenia o karach pieniężnych
Do przejęcia prawomocnego orzeczenia wydanego przez sąd państwa obcego do wydania w Polsce może dojść warunkiem, że skazanie na karę pozbawienia wolności podlegające wykonaniu lub orzeczenie środka polegającego na pozbawieniu wolności dotyczy obywatela polskiego, a wypadku skazania na inne kary lub orzeczenia innych, wymienionych wyżej środków – obywatela polskiego, osoby mającej miejsce stałego pobytu, posiadającej mienie lub prowadzającej działalność na terytorium RP. W przedstawionych wypadkach MS może wystąpić do właściwego organu państwa obcego z wnioskiem o przejęcie orzeczenia do wykonania na terytorium RP. Przed wystąpieniem z wnioskiem MS zwraca się do właściwego sądu o wydanie postanowienia w przedmiocie dopuszczalności przejęcia orzeczenia do wykonania w RP. Państwo obce może także złożyć wniosek o przejęcie do wykonania kary pozbawienia wolności podlegającej wykonaniu oraz innego środka polegającego na pozbawienia wolności, które prawomocnie orzeczono wobec osoby nie będącej wprawdzie obywatelem polskim, ale mającej stałe miejsce pobytu w R P.
Do przekazania orzeczenia wydanego przez sąd polski do wykonania poza terytorium RP może dojść w następujących sytuacjach: 1.
2.
Skazania cudzoziemca na karę pozbawienia wolności lub orzeczenia wobec takiej osoby innego środka polegającego na pozbawieniu wolności. W takim wypadku z wnioskiem do właściwego organu państwa, którego cudzoziemiec jest obywatelem może wystąpić MS przy czym wystąpienie to musi być poprzedzone zwróceniem się do właściwego sądu polskiego o wydanie postanowienia w przedmiocie dopuszcz alności przekazania orzeczenia do wykonania za granicą. MS zwraca się do sądu o wydanie wskazanego postanowienia także wtedy, gdy w opisanej sytuacji procesowej z inicjatywą przejęcia orzeczenia do wykonania wystąpi państwo obce. należącego do przedstawionego powyżej katalogu w stosunku do osoby mającej miejsce stałego pobytu za granicę albo posiadającej mienie lub prowadzącej działalności zawodową za granicą. W takim wypadku sąd właściwy do wykonania kary lub środka może wystąpić wydając w tej kwestii postanowienie za pośrednictwem MS do właściwego organu państwa, na którego terytorium osoba, wobec której orzeczono karę lub środek stale przebywa, posiada mienie lub prowadzi działalność, z wnioskiem o wykonanie orzeczenia, jeżeli w razie wydania jednego z wymienionych orzeczeń w stosunku do scharakteryzowanej powyżej osoby z inicjatywy przejęcia orzeczenia do wykonania wystąpi państwo obce, MS zwraca się do właściwego sądu z wnioskiem o wydanie postanowienia w przedmiocie dopuszczalności przekazania orzeczenia do wykonania za granicą. Wydania innego orzeczenia
Sąd rozpoznaje sprawę dopuszczalności przejęcia lub przekazania orzeczenia do wykonania na posiedzeniu, w którym ma prawo wziąć udział prokuratora i skazany, jeżeli przebywa na terytorium RP oraz obroń ca skazanego, jeżeli się stawi. Jeżeli skazany, który nie przebywa na terytorium RP nie ma obrońcy, prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy może mu wyznaczyć obrońcę z urzędu.
212
Sąd wydaje postanowienie stwierdzające niedopuszczalność przejęcia lub prz ekazania orzeczenia do wykonania w razie ustalenia, że zachodzi jedna z okoliczności wyszczególnionych odpowiednio w art. 611b par 1i 2KPK. W konsekwencji wydania postanowienia tej treści przejęcia lub przekazanie jest wykluczone. Jeżeli nie zachodzi żadna z okoliczności determinujących niedopuszczalność przejęcia lub przekazania orzeczenia do wykonania sąd wydaje postanowienie stwierdzające, że przejęcie lub przekazanie jest dopuszczalne. Przysługuje zażalenie. W razie przejęcia orzeczenia do wykonania na terytorium RP sąd wydaje na posiedzeniu postępowanie, w którym określa kwalifikację prawną czynu według prawa polskiego oraz karę i środek podlegające wykonaniu, stosując odpowiednio art. 114 KK a w zakresie kary grzywny – dokonując jej przeliczenia na z asadach określonych w art. 611c par 3 KPK. W posiedzeniu może uczestniczyć prokurator oraz skazany, jeżeli przebywa w Polsce oraz obrońca skazanego, jeżeli się stawi. Przysługuje zażalenie.
R5 EKSTRADYCJA Oznacza wydanie osoby ściganej lub skazanego przez państwo, na którego terytorium taka osoba przebywa, państwu obcemu w celu przeprowadzenia przeciwko osobie ściganej postępowania karnego lub wykonania wobec określonej osoby prawomocnie orzeczonej kary lub środka zabezpieczającego. Normatywną podstawę do operowania pojęcia ekstradycji w szerszym znaczeniu stawi znowelizowany art. 55 Konstytucji RP, w świetle którego zakresem tego pojęcia można objąć nie tyko wydanie określonej osoby na podstawie rozdziału 65 KPK ale również przekazanie osoby na pods tawie europejskiego nakazu aresztowania oraz dostarczenie osoby na wniosek Międzynarodowego Trybunału Karnego. Wyjątek funkcjonujący w stosunkach między państwami zakłada dopuszczalność ekstradycji obywatela polskiego na wniosek innego państwa lub międzynarodowego organu sądowego, jeżeli możliwość taka wynika z ratyfikowanej przez RP umowy międzynarodowej lub ustawy wykonującej akt prawa stanowionego przez organizację międzynarodową, której Polska jest członkiem, pod warunkiem, że czyn objęty wnioskiem o ekstradycję został popełniony poza terytorium polski i stanowi on przestępstwo w Polsce lub stanowiłby przestępstwo wedle prawa polskiego w razie popełnienia na terytorium polski, zarówno w czasie jego popełnienia, jak i w momencie złożenia wniosku. W zakresie regulacji kodeksowej ekstradycji w ścisłym znaczeniu można wyodrębnić dwa aspekty.
Aspekt czynny wiąże się z aktywnością polskich organów, obejmującą wystąpienie z wnioskiem ekstradycyjnym do organów państwa obcego. Aspekt bierny wyraża się poprzez rozpoznanie wniosków ekstradycyjnych przedstawionych przez państwo obce.
Wnioski o ekstradycję sądy polskie i polscy prokuratorzy zgłaszają za pośrednictwem MS o wydanie przez państwo obce osoby, przeciwko której wszczęto postępowanie karne, o wydanie oso by w celu przeprowadzenia postępowania sądowego lub wykonania kary pozbawienia wolności, o przewóz osoby ściganej lub skazanej przez terytorium państwa obcego oraz o wydanie z terytorium państwa obcego dowodów rzeczowych lub przedmiotów uzyskanych przez sp rawcę w wyniku przestępstwa. Do wniosku dołącza się odpis postanowienia o tymczasowym aresztowaniu wraz z uzasadnieniem lub odpis prawomocnego wyroku.
W razie zastrzeżenia przy wydaniu, że w stosunku do osoby wydanej orzeczone już kary będą wykonane tylko za przestępstwa, co do których nastąpiło wydanie, sąd, który prawomocnie orzekł w sprawie, wydaje w razie potrzeby na posiedzeniu wyrok zmieniający orzeczenie w taki sposób, aby kary były wykonywane tylko za t o przestępstwa, co do których nastąpiło wydanie sprawcy. Prokurator i osoba wydana mają prawo wziąć udział w posiedzeniu. W stosunku do osoby pozbawionej wolności ma zastosowanie art. 451 KPK . Terminy tymczasowego aresztowania przewidziane w art. 263 KPK, biegną w stosunku do osoby wydanej od chwili przejęcia te j osoby przez właściwe organy na terytorium RP. Jeżeli osoba wydana przez państwo obce nie opuści bez usprawiedliwionej przyczyny terytorium RP w ciągu 45 dni od daty prawomocnego zakończenia postępowania, a w razie skazania – od daty odbycia lub darowania kary
213
albo jeżeli po opuszczeniu terytorium RP powróci na nie, ograniczeń wynikających a art. 596 oraz 597 KPK nie stosuje się (art. 599 KPK). Po wydaniu prawomocnego orzeczenia w sprawie przeciwko osobie wydanej przez państwo obce sąd przesyła odpis wyroku MS który przekazuje do właściwemu organowi obcego państwa. W razie złożenia przez organ obcego państwa wniosku o wydanie osoby ściganej w celu przeprowadzenia przeciwko niej postępowania karnego lub wykonania orzeczenia co do niej kary albo środka zabezpieczającego, prokurator osobę tę przesłuchuje i w miarę potrzeby zabezpiecza dowody, po czym wnosi sprawę do właściwego miejscowo SO. SO wydaje na posiedzeniu postanowienie w przedmiocie wniosku obcego państwa. W posiedzeniu ma ją prawo wziąć udział obrońcy osoby ściganej. Przed wydaniem postanowienia należy umożliwić osobie ściganej przeprowadzenia postępowania karnego, należy na uzasadniony wniosek tej osoby przeprowadzić dowody znajdujące się w kraju. Na postanowienie sądu w przedmiocie wydania przysługuje zażalenie. Od orzeczenia sądu odwoławczego w tej sprawie przysługuje kasacja. Prawomocne postanowienie sądu stwierdzające prawną niedopuszczalność wydania jest wiążące, także MS. Prawomocne postanowienie w przedmiocie wydania wraz z a ktami
sprawy sąd przekazuje MS, który po
rozstrzygnięciu wniosku zawiadamia o tym organ obcego państwa. W razie złożenia wniosku o wydanie, dotyczącego przestępstwa, którego sprawca podlega wydaniu SO z urzędu lub na wniosek prokuratora może wydać postanowienie o tymczasowym aresztowaniu osoby ściganej w takim wypadku przepis art. 263 KPK stosuje się odpowiednio. O tymczasowym aresztowaniu ściganego na czas nie dłuższy niż 40 dni sąd może postanowić przed złożeniem wniosku o wydanie, jeżeli organ państwa o bcego o to się zwróci, zapewniając, że wobec tej osoby zapadł w tym państwie prawomocny wyrok skazujący lub wydano decyzję o tymczasowym aresztowaniu. Na postanowienia sądu w przedmiocie tymczasowego aresztowania przysługuje zażalenie. Zwolnienie tymczasowego aresztowania, jeżeli nie jest pozbawiony wolności w innej sprawie, powinno nastąpić w razie nienadesłania przez państwo obce w terminie miesiąca do daty zgłoszenia żądania, danych uzupełniających wniosek ekstradycyjny, w wypadku odmowy wydania lub cofnięcia przez państwa obce wniosku o wydanie lub tymczasowe aresztowanie, a ponadto w sytuacji nieprzejęcia żądanej osoby w ciągu 7 dni od ustalonego dnia jej wydania. Jeżeli umowa międzynarodowa której RP jest stroną tak stanowi, wniosek państwa obcego o z astosowanie tymczasowego aresztowania osoby ściganej zastępuje wniosek o wydanie. Tryb procedowania nad takim wnioskiem, prowadzący do uproszczenia postępowania ekstradycyjnego uregulowano w art. 603a par 2 -6 KPK. Jego środkowym elementem jest zgoda osoby ściganej na wydanie lub na wydanie połączone ze zrzeczeniem się korzystania z ograniczeń określonych w art. 596 i 597 KPK. Jeżeli osoba ścigana wyrazi gotowość wyrażenia takiej zgody przed prokuratorem, występuje on do sądu, który rozstrzyga w kwestii tymc zasowego aresztowania, odbiera oświadczenie o wyrażeniu zgody oraz wydaje postanowienie o dopuszczalności wydania. Zgoda osoby ściganej oraz zrzeczenie się przez nią z korzystania z ograniczeń wynikających z art. 596 i 597 KPK nie mogą zostać cofnięte, o czym należy pouczyć wskazaną osobę. Prawomocne postanowienie wydane w prezentowanym trybie przez sąd niezwłocznie przekazuje się wraz z aktami sprawy MS, który rozstrzyga ostateczne o wydaniu osoby.
Zezwolenie na przewóz osoby ściganej przez terytorium RP udziela MS. Udzielenie zezwolenia zależy od tego, czy dopuszczalne byłoby wydanie osoby ściganej przez polskie organy państwu występującemu z wnioskiem o zezwolenie. Jeżeli tranzyt odbywa się drogą powietrzną bez międzylądowania, wystarczy powiadomienie MS o przewożeniu osoby ściganej nad terytorium państwa polskiego. Przedstawione powyżej reguły rządzące procedurą ekstradycyjną nie mają zastosowania, jeżeli umowa międzynarodowa, której stroną jest RP, postanawia inaczej, a ponadto, jeżeli ekstradycja następuje w drodze przekazania określonej osoby na podstawie europejskiego nakazu aresztowania lub polega na dostarczeniu osoby MTK.
214
R6 EUROPEJSKI NAKAZ ARESZTOWANIA Uregulowania te mają stanowić najmniej sformalizowany tryb ekstradycji sensu largo, obowiązujący w stosunkach między państwami UE. Wystąpienie przez właściwy organ sądowy jednego państwa członkowskiego do organu sądowego innego państwa członkowskiego z nakazem aresztowania określonej osoby i jej przekazania organowi sądowemu państwa wydania nakazu. Wystąpienie z takim nakazem inauguruje postępowanie przed organem państwa wykonującego nakaz obejmujące weryfikację podstaw jego wydania, ocenę danego przypadku przez pryzmat bezwzględnych i względnych przyczyn o dmowy wykonania nakazu oraz wydanie decyzji w przedmiocie przekazania określonej osoby organowi sądowemu, od którego pochodził nakaz. W razie podejrzenia, że osoba ścigana za przestępstwo popełnione na terytorium RP przebywa na terytorium państwa członkowskiego UE, właściwy miejscowo SO na wniosek prokuratora może wydać europejski nakaz aresztowania.
Jeżeli miejsce pobytu osoby ściganej jest znane, SO który wydał nakaz, przekazuje go bezpośrednio właściwemu organowi sądowemu państwa wykonania nakazu, przekazując jego odpis MS. Tą samą drogą następuje przepływ dodatkowych informacji lub dokumentów, o których przedstawienie zwróciło się państwo wykonania nakazu. W myśl zasady specjalności osoby przekazanej w wyniku wykonania ENA nie można ścigać za przestępstwa inne, niż te które stanowiły podstawę przekazania, ani wykonań orzeczenia wobec niej za takie przestępstwa kar pozbawienia wolności. Po prawomocnym zakończeniu postępowania karnego przeciwko osobie ściganej lub wykonaniu wobec niej kary pozbawienia wolności albo innego środka polegającego na pozbawieniu wolności sąd właściwy do rozpoznania sprawy ma obowiązek poinformowania organu wymiaru sprawiedliwości państwa wykonania nakazu o losach sprawy poprzez przesłanie odpisu orzeczenia lub zawiadomienia o wykonaniu kary albo innego środk a. Jeżeli miało miejsce tzw. Warunkowe przekazanie osoby, polegające na przekazaniu osoby ściganej przez państwo wykonania nakazu z zastrzeżeniem, że wykonanie kary pozbawienia wolności albo innego środka polegającego na pozbawieniu wolności nastąpi w tym państwie, postępowania wykonawczego w Polsce ni e wszczyna się w takim wypadku . Sąd właściwy do rozpoznania sprawy, niezwłocznie po uprawomocnieniu się orzeczenia, wydaje postanowienie o przekazaniu skazanego do właściwego państwa członkowskiego UE w celu wykonania kary pozbawienia wolności lub innego środka polegającego na pozbawieniu wolności. Jeżeli orzeczono inną karę lub inny środek przekazanie nie następuje organowi sądowemu państwa podlegającego wykonaniu.
Rozdział 65b KPK – reguluje przekazanie z t erytorium RP osoby ściganej europejskim nakazem karnym, w celu przeprowadzenia przeciwko niej, na terytorium innego państwa członkowskiego UE, postępowania karnego lub wykonania kary pozbawienia wolności albo innego środka polegającego na pozbawieniu wolności. W razie otrzymania nakazu europejskiego prokurator przesłuchuje osobę, której nakaz dotyczy, informując ją o jego treści oraz o możliwości wyrażenia zgody na przekazanie lub zgody na niestosowanie przepisu art. 607e KPK statuującego przytoczoną wyżej zasadę specjalności, po czym wnosi sprawę do właściwego miejscowo SO. W przedmiocie przekazania i tymczasowego aresztowania orzeka sąd na posiedzeniu, w którym mają prawo wziąć udział prokurator i obrońca. Jeżeli osoba ścigana wyrazi taką wolę, sąd przyjmuje od niej do protokołu oświadczenie o zgodzie na przekazanie lub zgodzie na niestosowanie przepisu art. 607e, które nie może zostać w późniejszym terminie cofnięte, o czym należy pouczyć tę osobę. Na postanowienie sądu w przedmiocie przekazania przysługuje zażalenie, które w przypadku odebrania od osoby ściganej wskazanego wyżej oświadczenia można wnieść w ograniczonym terminie 3 dni od ogłoszenia postanowienia. Postanowienie w przedmiocie wydania sąd wydaje w terminie 60 dni od dnia zatrzymania osoby ściganej. W przypadku złożenia oświadczenia określonego w art. 607 par 2 KPK termin ten wynosi 10 dni i biegnie od dnia złożenia tego oświadczenia. W szczególnie uzasadnionych wypadkach, gdy określone powyżej terminy nie mogą być dotrzymane, postanowienie w przedmiocie przekazania może wydać w terminie kolejnych 30 dni od dnia upływu tych terminów. O opóźnieniu należy powiadomić organ sądowy, który wydał ENA. 215
Wydając postanowienie o przekazaniu sąd może odroczyć jego wykonanie do czasu zakończenia w kraju postępowania karnego prowadzonego przeciwko osobie ściganej lub do czasu zakończenia wykonywania wobec tej osoby w kraju kary pozbawienia wolności.
Art. 607t KPK – jeżeli nakaz europejski został wydany w celu ścigania osoby, która jest obywatelem polskim lub korzysta w Polsce z prawa azylu, przekazanie może nastąpić pod warunkiem, że osoba ta będzie odesłana na terytorium polski po prawomocnym zakończeniu postępowania w państwie wydania nakazu europejskiego. Osobę ściganą wobec której zapadło prawomocne po stanowienie sądu o przekazanie, przekazuje się właściwemu organowi sądowemu państwa wydania nakazu europejskiego najpóźniej w terminie 10 dni od dnia uprawomocnienia się tego postanowienia. Jeżeli zachowanie tego terminu byłoby niemożliwe na skutek siły wyższej albo zagrożenia dla życia lub zdrowia osoby ściganej, przekazanie powinno nastąpić w ciągu 10 dni od wydania postanowienia ustalającego nowy termin dokonania tej czynności. Nieprzejęcie osoby ściganej w zakreślonych terminach przez państwo wydania ENA prowadzi do niezwłocznego zwolnienia tej osoby, chyba że jest ona pozbawiona wolności w innej sprawie .
R7 WSPÓŁPRACA NA FORUM UE W ZAKRESIE ZATRZYMANIA DOWODÓW I ZABEZPIECZENIA MIENIA Przewodnią ideą, której podporządkowane są nowe instrumenty współpracy na forum UE, przewidziane w powołanych rozdziałach KPK, jest zapobieżenie utracie dowodów lub usunięciu mienia pochodzącego z przestępstwa poprzez zagwarantowanie sprawnej realizacji nakazu zamrożenia dowodów lub mienia, wydanego w jednym z państw członkowskich przez właściwe organy innego państwa członkowskiego UE. W rozdziale 62a KPK uregulowano procedurę wystąpienia do państw członkowskich UE z wnioskiem o wykonanie postanowienia o zatrzymaniu dowodów lub mającego na celu zabezpieczenie mienia. Aktualizuje się ono w razie ustalenia, że mogące stanowić dowód w sprawie rzeczy, korespondencje, przesyłki, wykaz połączeń telefonicznych lub innych przekazów informacji lub dane przechowywane w systemie informatycznym lub na
nośniku, w tym korespondencja przesyłana pocztą elektroniczną, albo mienie podlegające zajęciu w celu zabezpieczenia wykonaniu postanowienia o przepadku znajdują się na terytorium innego państwa członkowskiego UE. W opisanej sytuacji sąd właściwy do rozpoznania sprawy lub prokurator mogą wystąpić wydając w tym przedmiocie postanowienie o wykonanie postanowienia o zatrzymaniu dowodów lub zabezpieczeniu mienia na poczet przepadku bezpośrednio do właściwego organu sądowego innego państwa unijnego. Wymienione postanowienia o zatrzyman iu trybie zażaleniowym.
dowodów oraz o zabezpieczeniu mienia, podlegają zaskarżeniu w
Wraz z postanowieniem o wystąpienie o dokonanie zatrzymania dowodów należy przekazać właściwemu organowi innego państwa UE postanowienie zawierające wniosek o wydanie za trzymanych dowodów. Wydane dowody zwraca się państwu wykonania postanowienia niezwłocznie po ich wykorzystaniu, jeżeli organ sądowy tego państwa zastrzegł przy przekazaniu ich zwrot lub gdy podlegają one zwrotowi pokrzywdzonemu lub innemu uprawnionemu podmiotowi, przebywającemu na terytorium tego państwa. W razie uprawomocnienia się postanowienia o przepadku mienia zabezpieczonego w przedstawionym trybie, właściwy sąd ma obowiązek wystąpienia niezwłocznie do organu sądowego państwa wykonania postanowienia o zabezpieczeniu z wnioskiem o wykonanie tego przepadku. Wystąpienie o wydanie dowodów następuje według przepisów o pomocy prawnej, natomiast do zwrócenia się z wnioskiem o wykonanie przepadku dochodzi z zachowaniem przepisów rządzących przejęciem i przekazywaniem orzeczeń do wykonania. Organami wykonującymi orzeczenia o zatrzymaniu dowodów lub zabezpieczeniu mienia są sądy lub prokuratorzy. W wypadku podjęcia decyzji o zatrzymaniu dowodów lub zabezpieczeniu mienia w stadium przygotowawczym, jej wykonanie należy do prokuratora, natomiast sąd jest organem wykonującym decyzję wydaną we wszczętym postępowaniu jurysdykcyjnym. Jeżeli sąd lub prokurator, do którego zostało skierowane orzeczeniem nie jest właściwy do nadania mu biegu, przekazuje je właściwemu orga nowi i powiadamia o tym organ sadowy państwa członkowskiego UE który wystąpił z orzeczeniem. Właściwy sąd lub prokurator wydaje postanowienie w przedmiocie wykonania orzeczenia o zatrzymaniu dowodów lub zabezpieczeniu mienia oraz powiadamia o jego treści organ sądowy państw wydania orzeczenia 216
bez zbędnej zwłoki, w miarę możliwości w terminie 24 godzin od otrzymania orzeczenia. Powiadomienie może być przekazane przy użyciu urządzeń służących do automatycznego przesyłania danych, w sposób umożliwiający stwierdzenie autentyczności przekazanych dokumentów. Na postanowienie sądu lub prokuratora, a także na czynności związane z zatrzymaniem dowodów lub zabezpieczeniem mienia przysługuje zażalenie osobom, których prawa zostały naruszone, niezależnie od uprawnień d o zainaugurowania kontroli, przewidzianych w przepisach państwa wydającego orzeczenie podlegające realizacji w Polsce . Zażalenie na postanowienie SR rozpoznaje SO, natomiast zażalenie na postanowienie prokuratora r ozpoznaje SR w którego okręgu prokurator wydał decyzję o wykonaniu orzeczenia. Ustawodawca nie przewiduje obligatoryjnych przyczyn odmowy wykonania orzeczenia o zatrzymaniu dowodów
lub zabezpieczeniu mienia, wydanego przez organ sądowy państwa członkowskiego UE. Przesłanki fakultatywnej odmowy wykonania takiego orzeczenia przez organy państwa polskiego określono w art. 589m KPK. Wraz z wydaniem postanowienia o wykonaniu orzeczenia o zatrzymaniu dowodów lub zabezpieczeniu mienia właściwy sąd lub prokurator może podjąć decyzję o wstrzymaniu jego wykonania: 1. 2.
Jeżeli wykonanie mogłoby utrudnić inne, toczące się postępowanie karne Dowód albo mienie, których dotyczy orzeczenie, zostały wcześniej zatrzymane albo zajęte dla potrzeb innego toczącego się postępowania karnego.
zabezpieczenie mienia na poczet orzeczenia o przepadku utrzymuje się do czasu rozstrzygnięcia wystąpienie właściwego organu sądowego państwa członkowskiego UE o wydanie dowodów Zatrzymanie dowodów oraz
albo o wykonanie prawomocnego orzeczenia o przepadku.
R8 WSPÓŁPRACA Z MIĘDZYNARODOWYM TRYBYNAŁEM KARNYM Jurysdykcji MTK podlegają sprawy o zbrodnie o znaczeniu międzynarodowym, do których należą: zbrodnie ludobójstwa, zbrodnie przeciwko ludności, zbrodnie wojenne oraz zbrodnia agresji. Trybunał ma swą siedzibę w Hadze.
Ustawodawca utrzymuje udział naczelnego organy administracji państwowej, przewidując, że wniosek pochodzący od MTK jest wykonywany, w zależności od stadium postępowania przez właściwy sąd lub prokuratora, za pośrednictwem MS. Rozpoznanie złożonego przez MTK wniosku należy do SO, który wydaje w tym przedmiocie postanowienie, przed pierwszym przesłuchaniem należy pouczyć osobę, której dotyczy wniosek o jej uprawnieniach określonych w statucie MTK oraz o możliwości podniesienia zarzutu prawomocnego zakończenia postępowania karnego o czyn, którego dotyczy wniosek o dostarczenie osoby. Jeżeli zachodzą przesłanki uzasadniające zarzut podniesiony przez osobę, której dotyczy wniosek, sąd jest zobowiązany powiadomić o tym MS któremu przysługuje uprawnienie do odroczenie wykonania wniosku o dostarczenie osoby. MS może również odroczyć wykonanie wniosku z powodu toczącego się w RP postępowania karnego o inny czyn niż wskazany we wniosku albo odbywania przez osobę objętą wnioskiem karnym pozbawienia wolności za inne przestępstwo. W takich wypadkach w wyniku konsultacji MS z MTK może nastąpić tymczasowe dostarczenie określonej osoby na zasadach ustalonych z Trybunałem. Oprócz wystąpienia z wnioskiem o aresztowanie i dostarczenie osoby, kodeks reguluje wystąpienie przez M TK z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Jego złożenie zmierza do zastosowania aresztowania określone osoby na czas niezbędny do przedstawienia przez trybunał wniosku o jej dostarczenie. W konsekwencji złożenie wymienionych wniosków sąd st osuje tymczasowe aresztowanie. Tymczasowe aresztowanie może zostać uchylone lub zmienione na środek łagodniejszy w wypadkach określonych w statucie MTK. Dokonuje tego sąd lub prokurator, uwzględniając przy tym stanowisko Trybunału. Jeżeli źródłem sprzeczności jest zakres lub sposób udzielenia pomocy prawnej przewidzianej w statucie MTK, sprecyzowany przez Trybunał, sąd lub prokuratora nie rozstrzyga w przedmiocie wniosku o udzielenie pomocy, lecz przekazuje akta spawy MS w celu dokonania ustaleń z trybunał em.
217
Jeżeli wniosek trybunału o udzielenie pomocy prawnej dotyczy czynności innej niż przewidziana w statucie MTK, której wykonanie, mimo ustaleń dokonanych z trybunałem przez MS jest nadal niedopuszczalne na mocy ustawy i nie wchodzi w rachubę udzielenie pomocy prawnej pod żadnym warunkiem, w późniejszym terminie lub w inny sposób, sąd lub prokurator odmawia udzielenia pomocy. Jeżeli udzielenie pomocy prawnej MTK miałoby obejmować udostępnienie dokumentu lub innego dowodu, zawierającego informacje, których ujawnienie mogłoby zagrażać bezpieczeństwu PR, sąd lub prokurator przed rozstrzygnięciem w przedmiocie wniosku o udzielenie pomocy przekazują akta sprawy MS w celu przeprowadzenia ustaleń z trybunałem. Jeżeli dokonane ustalenia nie przyniosły efektu w po staci uchylenia wskazanego zagrożenia, sąd lub prokurator odmawia udzielenia pomocy prawnej. Na żądanie trybunału, jego prokuratorowi oraz innym osobom upoważnionym przez trybunał należy zapewnić obecność w toku czynności procesowych, których dotyczy wniosek o współpracę pochodzący od MTK. Wymienionym osobom przysługuje możliwość zwracania się o zadawanie określonych pytań oraz utrwalania przebiegu czynności ma potrzeby postępowania prowadzonego przed trybunałem. Prokuratorowi trybunału przysługuje uprawnienie do samodzielnego dokonywania czynności procesowych na terytorium RP na zasadach i warunkach określonych w statucie MTK, co organy państwa polskiego powinny umożliwić udzielając temu podmiotowi niezbędnej pomocy.
DZIAŁ OSIEMNASTY KOSZTY PROCESU I OPŁATY SĄDOWE Ostateczne rozstrzygnięcie o odpowiedzialności za koszty całego postanowienia karnego powinno zawierać orzeczenie kończące postępowanie karne.
Koszty procesu obejmują: a. Koszty sądowe b. Uzasadnione wydatki stron, w tym z tytułu ustanowienia w sprawie jednego obrońcy lub pełnomocnika Do kosztów sądowych należą: a. Opłaty b. Wydatki poniesione przez Skarb Państwa od chwili wszczęcia postępowania. Wszelkie wydatki w toku postępowania karnego w zasadzie tymczasowo wykłada skarb państwa. W szczególności wypłaty dokonane z tytułu: 1. Doręczenia wezwania i innych pism 2. Przejazdów sędziów, prokuratorów i innych osób z powodu czynności postępowania 3. Sprowadzenia i przewozu oskarżonego, świadków i biegłych 4. Oględzin, badań przedsięwziętych w toku postępowania oraz przesyłek i przechowania zajętych przedmiotów, jak również ich sprzedaży 5. Ogłoszenia w prasie, radiu i telewizji 6. Wykonania orzeczenia 7. Należności świadków i tłumaczy 8. Kosztów postępowania mediacyjnego 9. Należności biegłych lub instytucji wyznaczonych do wydania opinii lub zaświadczenia 10. Kosztów obserwacji psychiatrycznej oskarżonego 11. Opłat za udzielenie informacji z rejestru skazanych 12. Nie opłaconej przez strony pomocy prawnej udzielonej z urzędu przez adwokata 13. Ryczałtu kuratora sądowego za przeprowadzenie wywiadu środowiskowego 14. Realizacji umów międzynarodowych, których RP jest stroną
Koszty obrońcy i pełnomocnika wykłada w toku postępowania ta strona, która go ustanowiła, chyba że zostali wyznaczeni z urzędu. Natomiast oskarżyciel prywatny składa przy akcie oskarżenia zryczałtowaną równowartość wydatków. Jej wysokość określają przepisy wykonawcze. Strona zobowiązana do wyłożenia kosztów postępowania może uzyskać zwolnienie z tej powinności. Zwolnienia takiego może udzielić sąd, gdy strona wykaże, iż ze względu na sytuację rodzinną, majątkową i wysokość dochodów wyłożenie ich byłoby zbyt uciążliwe. 218
Dopiero w orzeczeniu kończącym postępowanie zawsze sąd określa, kto, w jakiej części i w jakim zakresie ponosi koszty procesu.
Najogólniej można powiedzieć, że kosztami procesu są obciążeni oskarżony albo skarb państwa lub oskarżyciel prywatny w zależności od treści zapadłego rozstrzygnięcia w orzeczeniu kończącym postępowanie.
Jeżeli oskarżony został skazany, on ponosi koszty procesu. Wówczas zasądza się od skazanego: a) Na rzecz skarbu państwa koszty sądowe włącznie z wydatkami poniesionymi w toku postępowania przygotowawczego, jeżeli postępowanie toczy się z oskarżenia publicznego b) Na rzecz oskarżyciela posiłkowego poniesione przez niego wydatki c) Na rzecz oskarżyciela prywatnego wyłożone przezeń koszty procesu, jeżeli postępowanie toczy się z oskarżenia prywatnego. Od oskarżonego należy zasądzić także koszty postępowania w razie warunkowego umorzenia postępowania karnego.
Gdy oskarżonego nie skazano za wszystkie zarzucane mu przestępstwa, koszty związane z oskarżeniem w części uniewinniającej lub umarzającej postępowanie ponosi skarb państwa.
W wypadkach, gdy oskarżony został uniewinniony lub gdy postępowanie bezwarunkowo umorzono, koszty postępowania ponosi: a) W sprawach z oskarżenia prywatnego - w zasadzie oskarżyciel prywatny, a w razie pojednania się stron oskarżony i oskarżyciel prywatny albo jedna z tych stron według zasad słuszności, chyba że strony ponoszenie kosztów uregulowały inaczej w ugodzie b) W innych sprawach – skarb państw, z wyjątkiem opłaty adwokackiej, jeżeli w sprawie występowali obrońcy lub pełnomocnicy ustanowieni z wyboru Koszty nie opłaconej pomocy prawnej, udzielonej z urzędu stronie, ponosi skarb państwa. W razie wniesienia środka odwoławczego orzeka się o kosztach procesu odwoławczego w orzeczeniu sądu odwoławczego. Na orzeczenie w przedmiocie kosztów postępowania przysługuje zażalenie. Na postanowienie jak i rozstrzygnięcie w tym przedmiocie zamieszczone w wyroku, jeżeli nie wniesiono apelacji od wyroku w innych jego częściach można wnieść zażalenie. W wyroku skazującym sąd I instancji, jak i w wyroku sądu II instancji, w razie nieuwzględnienia apelacji, wymierza się opłatę sądową. Jej wysokość zależy od rodzaju i rozmiarów orzeczonej kary.
DZIAŁ DZIEWIĘTNASTY POSTĘPOWANIE KARNE W SPRAWACH PODLEGAJĄCYCH ORZECZNICTWU SĄDÓW WOJSKOWYCH R2 ZAKRES KOMPETENCJI I WŁAŚCIWOŚĆ SĄDÓW WOJSKOWYCH Orzecznictwu SW podlegają sprawy : 1. Żołnierzy w czynnej służbie wojskowej o: a) Przestępstwa określone w rozdziałach XXXIX – XLIV KK b) Przestępstwa popełnione przeciwko organowi wojskowemu lub innemu żołnierzowi c) Przestępstwa popełnione podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych 2. 3.
Pracowników wojska
Żołnierzy sił zbrojnych państw obcych, przebywających na terytorium RP oraz członków ich personelu cywilnego, o przestępstwa popełnione w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, chyba że umowa międzynarodowa, której RP jest stroną stanowi inaczej
Orzecznictwu sądów wojskowych podlegają także sprawy o: 1. Współdziałanie w popełnieniu przestępstw określonych w rozdziałach XXXIX – XLIV KK 2. Przestępstw określonych w art. 239, 291 – 293 a także w art. 294 w odniesieniu do art. 291 KK, jeżeli czyn pozostaje w związku z przestępstwem przewidzianym w rozdziałach XXXIX – XLIX KK 3. Inne przestępstwa o ile przepisy szczególne tak stanowią 219
Właściwość SW ze względu na przynależność oskarżonego do jednostki wojskowej, określa się według chwili wszczęcia przeciwko niemu postępowania karnego. W sprawach podlegających orzecznictwu SW, stosownie do zakresu właściwości, orzekają: 1. Wojskowy sąd garnizonowy 2. Wojskowy sąd okręgowy 3.
SN
Wojskowy sąd garnizonowy – orzeka w I instancji we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw
przekazanych ustawą do właściwości innego sądu. Rozpoznaje on również w zakresie swej właściwości środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydanych w postępowaniu przygotowawczym. Ma poza tym uprawnienia i obowiązki procesowe, które w postępowaniu przed sądami powszechnymi należą do SR.
Wojskowy sąd okręgowy – orzeka w I instancji w sprawach o przestępstwa:
Popełniane przez żołnierzy posiadających stopień majora i wyższy Podlegające w postępowaniu przed sądami powszechnymi właściwości SO oraz określone w art. 339 par 3 i art. 345 par 3 i 4 KK.
Popełnione przez żołnierzu w członków personelu cywilnego, w których umowa w art. 647 pkt. 3 KPK Inne – na podstawie przepisów szczególnych
Rozpoznaje on środki odwoławcze od orzeczeń i
zarządzeń : Wydanych w I instancji w wojskowym sądzie garnizonowym Wydanych w postępowaniu przygotowawczym w wypadku wskazanych w niniejszym kodeksie
Ma on poza tym uprawnieniem i obowiązki procesowe, które w postępowaniu przed sądami powszechnymi należą do SO. W postępowaniu przygotowawczym w przedmiocie tymczasowego aresztowania w stosunku do żołnierzy, o których mowa w art. 654 pkt. 1 KPK orzeka wojskowy sąd okręgowy w składzie jednego sędziego .
SN – Izba Wojskowa rozpoznaje: 1. 2. 3. 4.
Środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydanych w I instancji w wojskowym SO Kasację Sprawy przewidziane w niniejszym kodeksie dla sądu wyższego rzędu nad wojskowym SO Inne sprawy przekazane przez ustawę SN
prokuratora apelacyjnego przysługuje również Naczelnemu Prokuratorowi Wojskowemu, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, a uprawnienia prokuratora okręgowego przysługują odpowiednio wojskowemu prokuratorowi okręgowemu. Uprawnienie procesowe PG i
R2 POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE Organem
prowadzącym postępowanie przygotowawcze jest z reguły prokurator wojskowy. Postępowanie to przybiera formę śledztwa lub dochodzenia. Śledztwo prowadzi się w sprawach o zbrodnie, a w innych wypadkach wtedy, gdy wymaga tego waga lub zawiłość sprawy. W sprawach podlegających orzecznictwu SW, uprawnienia i obowiązki procesowe policji przysługują ŻW. W sprawach o przestępstwa ścigane na wniosek dowódcy jednostki wojskowej, uprawnienia pokrzywdzonego lub instytucji określonej w art. 306 KPK a w wypadkach przewidzianych w art. 330 par 2 KPK również określone w art. 55 KPK przysługują temu dowódcy. Prokurator może wszcząć postępowanie także bez wniosku, jeżeli według jego oceny wymagają tego względy dyscypliny wojskowej. Okoliczności tej prokurator wojskowy nie musi uzasadniać. Odmiennie unormowano także ściganie przestępstw prywatnoskargowych. Z chwilą złożenia skargi przez pokrzywdzonego przestępstwo prywatnoskargowe jest ścigane w trybie publiczno skargowym. Postępowanie w sprawie umarza się na wniosek pokrzywdzonego, złożony przed prawomocnym ukończeniem postępowania wszczętego na skutek złożenia przez niego skargi prywatnej, chyba że stoi temu na przeszkodzie istnienie 220
interesu społecznego. Po rozpoczęciu przewodu sądowego do umorzenia postępowania konieczn a jest zgoda oskarżonego. Prawo zatrzymania osoby podejrzanej podlegające właściwości SW przysługuje w warunkach art. 244 KPK także przełożonemu wojskowemu i wojskowym organom porządkowym. W omawianym postępowaniu rozszerzono zakres podstaw tymczasowego aresztowania.
R4 POSTĘPOWANIE SĄDOWE Obecność prokuratora na rozprawie jest obowiązkowa. W rozprawie lub w posiedzeniu przed wojskowym sądem garnizonowym, może brać udział asesor prokuratury wojskowej.
Przed wszystkimi SW udział obrońcy na rozprawie głównej jest obowiązkowy: 1. Przeciwko żołnierzowi odbywającemu zasadniczą służbę wojskową , albo pełniącemu służbę w charakterze kandydata na żołnierza zawodowego przed wszystkimi SW . 2. Przeciwko innej osobie przed wojskowym SO w sytuacjach określonych na art. 654 pkt. 2 KPK. 3. Na rozprawie apelacyjnej – poza art. 79 KPK – jeżeli prezes sądu lub sąd uzna to za konieczne . Sprawę o przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności nie przekraczają 5 lat lub karą łagodniejszą, jeżeli oskarżony pozostaje na wolności, wojskowy sąd garnizonowy rozpoznaje jednoosobowo również na rozprawie głównej. SW I instancji sporządza uzasadnienie wyroku z urzędu. Kasacja, o której mowa w art. 521 do Izby Wojskowej SN może wnieść również Naczelny Prokurator Wojskowy.
221
NOWELIZACJE USTAWA o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz o zmianie niektórych innych ustaw
Art. 8. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego wprowadza się następujące zmiany: 1) art. 28 otrzymuje brzmienie: "Art. 28. § 1. Na rozprawie głównej sąd
orzeka w składzie jednego sędziego, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej. Sędzia ma prawa i obowiązki przewodniczącego. § 2. W sprawach o zbrodnie sąd orzeka w składzie jednego sędziego i dwóch ławników. § 3. Ze względu na szczególną zawiłość sprawy sąd pierwszej instancji może postanowić o rozpoznaniu jej w składzie trzech sędziów. § 4. W sprawach o przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia wolności, sąd orzeka w składzie dwóch sędziów i trzech ławników.";
2) w art. 30 § 1 otrzymuje brzmienie: "§ 1. Na posiedzeniu sąd rejonowy i sąd okręgowy orzeka jednoosobowo, a sąd apelacyjny i Sąd Najwyższy - w
składzie trzech sędziów, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej.";
3) w art. 284 uchyla się § 1; 4) art. 373 otrzymuje brzmienie: Od zarządzeń przewodniczącego wydanych na rozprawie głównej przysługuje odwołanie do składu orzekającego, chyba że sąd orzeka jednoosobowo."; "Art. 373.
5) art. 476 otrzymuje brzmienie: Sprawy w trybie uproszczonym sąd rozpoznaje jednoosobowo; sędzia ma prawa i obowiązki przewodniczącego. Przepisu art. 28 § 3 nie stosuje się. § 2. Prezes sądu okręgowego może zarządzić rozpoznanie sprawy w postępowaniu odwoławczym w składzie jednego sędziego."; "Art. 476. § 1.
6) art. 483 otrzymuje brzmienie: "Art. 483. Jeżeli po rozpoczęciu przewodu sądowego okaże się, że sprawa nie podlega rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym, sąd za zgodą oskarżonego rozpoznaje sprawę w dalszym ciągu w postępowaniu zwyczajnym.";
7) w art. 484 § 2 otrzymuje brzmienie: Jeżeli sprawy nie można rozpoznać w terminie wskazanym w § 1, sąd rozpoznaje sprawę w dalszym ciągu w postępowaniu zwyczajnym."; "§ 2.
8) art. 486 uchyla się; 9) w art. 495 uchyla się § 3; 10) w art. 500 § 4 otrzymuje brzmienie: "§ 4.
Sąd wydaje wyrok nakazowy na posiedzeniu bez udziału stron.";
11) w art. 562 uchyla się § 2; 12) w art. 669 § 2 otrzymuje brzmienie: 222
W sprawie o zbrodnię, na wniosek oskarżonego złożony w terminie 7 dni od doręczenia mu zawiadomienia prokuratora wojskowego o przesłaniu aktu oskarżenia do sądu wojskowego z pouczeniem, o którym mowa w art. 668 § 2, prezes tego sądu, jeżeli nie zachodzi wypadek przewidziany w art. 28 § 3, wyznacza do składu orzekającego zamiast ławników żołnierzy - ławników sądu powszechnego."; "§ 2.
13) uchyla się art. 671a.
USTAWA o lekarzu sądowym
Art. 24. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego wprowadza się następujące zmiany:
1) w art. 117: a) § 2a otrzymuje brzmienie:
świadków, obrońców, pełnomocników i innych uczestników postępowania, których obecność była obowiązkowa lub którzy wnosili o dopuszczenie do czynności, będąc uprawnionymi do wzięcia w niej udziału, wymaga przedstawienia zaświadczenia potwierdzającego niemożność stawienia się na wezwanie lub zawiadomienie organu prowadzącego postępowanie, wystawionego przez lekarza sądowego.", "§ 2a. Usprawiedliwienie
b)
niestawiennictwa
z
powodu
choroby
o skarżonych,
uchyla się § 4,
c) po § 4 dodaje się § 5 w brzmieniu:
Przepisu § 2a nie stosuje się do osób pozbawionych wolności, których zasady usprawiedliwiania niestawiennictwa regulują odrębne przepisy."; "§ 5.
2) w art. 618 w § 1 pkt 9 otrzymuje brzmienie: należności biegłych lub instytucji wyznaczonych do wydania opinii lub wystawienia zaświadczenia, w tym koszty wystawienia zaświadczenia przez lekarza sądowego,". "9)
WYROK TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO sygn. akt K 42/07 Trybunał Konstytucyjny po rozpoznaniu, z udziałem wnioskodawcy oraz Sejmu i Prokuratora Generalnego, na rozprawie w dniu 3 czerwca 2008 r., wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich o zbadanie zgodności art. 156 § 5 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego z zasadą przyzwoitej legislacji, wynikającą z art. 2 Konstytucji, oraz z art. 42 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji, orzeka:
Art. 156 § 5 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego w zakresie, w jakim umożliwia arbitralne wyłączenie jawności tych materiałów postępowania przygotowawczego, które uzasadniają wniosek prokuratora w przedmiocie tymczasowego aresztowania, jest niezgodny z art. 2 oraz art. 42 ust. 2 w zw iązku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
223
WYROK TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO sygn. akt SK 17/07 Trybunał Konstytucyjny po rozpoznaniu, z udziałem skarżącego oraz Sejmu, Prokuratora Generalnego i Rzecznika Praw Obywatelskich, na rozprawie w dniu 10 czerwca 2008 r., skargi konstytucyjnej Jarosława Murdzyńskiego o zbadanie zgodności art. 263 § 3 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego rozumianego w ten sposób, że d o dwuletniego okresu maksymalnego stosowania tymczasowego aresztowania nie wlicza się okresów, gdy tymczasowo aresztowany równocześnie odbywa karę pozbawienia wolności orzeczoną w innej sprawie, a tym samym pozwalającego w takiej sytuacji na przedłużenie tymczasowego aresztowania na okres ponad dwóch lat przez sąd pierwszej instancji na zasadach ogólnych, z art. 41 ust. 1 w związku z art. 2 oraz z art. 45 ust. 1 Konstytucji, orzeka:
Art. 263 § 3 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego w zakresie, w jakim do dwuletniego okresu maksymalnego stosowania tymczasowego aresztowania do chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji nie wli cza okresów, w których tymczasowo aresztowany odbywa
równocześnie karę pozbawienia wolności orzeczoną w innej sprawie, dopuszczając do przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania na okres ponad dwóch lat przez sąd pierwszej instancji na zasadach ogól nych, jest niezgodny z art. 41 ust. 1 w związku z art. 2 oraz z art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. WYROK TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO sygn. akt P 30/07 Trybunał Konstytucyjny po rozpoznaniu, z udziałem Sejmu oraz Prokuratora Generalnego, na rozpra wie w dniu 7 października 2008 r., pytania prawnego Sądu Rejonowego dla Warszawy -Śródmieścia w Warszawie, czy art. 244 § 1 oraz art. 517a-art. 517j ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego w zakresie, w jakim dotyczą postępowania w trybie przyspieszonym, są zgodne z art. 2, art. 31 ust. 1 i 3 oraz art. 42 ust. 2 Konstytucji, orzeka:
1. Art. 517c § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego w zakresie, w jakim formułuje nakaz stosowania przez sąd środka zapobiegawczego, w oparciu o samoistną podstawę zastosowania tego środka, którą stanowi chuligański charakter zarzucanego czynu, i wyłącza stosowanie art. 259 § 3 tej ustawy, jest niezgodny z art. 31 ust. 1 i 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
2. Art. 517c § 4 usta wy powołanej w punkcie 1 w zakresie, w jakim, w razie skazania oskarżonego na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonywania, ustanawia chuligański charakter czynu samoistną podstawą zastosowania środka zapobiegawczego, i wyłącza sto sowanie art. 259 § 3 tej ustawy, jest niezgodny z art. 31 ust. 1 i 3 Konstytucji.
WYROK TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO sygn. akt SK 50/06 Trybunał Konstytucyjny po rozpoznaniu, z udziałem skarżących oraz Sejmu, Prokuratora Generalnego i Rzecznika Praw Obywatelskich, na rozprawie w dniu 10 lipca 2007 r., połączonych skarg konstytucyjnych Zbigniewa Osewskiego oraz Hanny Różańskiej o zbadanie zgodności art. 203 w związku z art. 202 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 1, art. 30, art. 2 oraz art. 31 ust. 3 Konstytucji, orzeka:
1. Art. 203 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego w zakresie, w jakim nie stwarza wystarczających gwarancji procesowych zapewniających sądową weryfikację zgłoszonej przez biegłych konieczności połączenia badania psychiatrycznego oskarżonego z obserwacją w zakładzie leczniczym, jest niezgodny z art. 41 ust. 1 w związku z art. 30, art. 31 ust. 3 oraz art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. 224
2. Art. 203 § 2 w związku z art. 203 § 3 ustawy powołanej w punkcie 1 w zakresie, w jakim nie wskazuje maksymalnego czasu trwania obserwacji psychiatrycznej w zakładzie leczniczym, jest niezgodny z art. 41 ust. 1 w związku z art. 30, art. 31 ust. 3 oraz art. 2 Konstytucji. USTAWA o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw
Art. 2. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego wprowadza się następujące zmiany: 1) po rozdziale 66 dodaje się rozdziały 66a i
66b w brzmieniu:
Rozdział 66a Wystąpienie do państwa członkowskiego Unii Europejskiej o wykonanie orzeczenia dotyczącego grzywny, środków karnych w postaci nawiązki lub świadczenia pieniężnego lub też orzeczenia zasądzającego od sprawcy koszty procesu
W razie prawomocnego orzeczenia przez sąd polski wobec obywatela polskiego lub cudzoziemca grzywny lub środka karnego w postaci nawiązki lub świadczenia pieniężnego, a także w razie zasądzenia od sprawcy kosztów procesu, sąd może wystąpić o jego wykonanie bezpośrednio do właściwego sądu lub innego organu państwa członkowskiego Unii Europejskiej, zwanego w niniejszym rozdziale "państwem wykonania orzeczenia", w którym sprawca posiada mienie lub osiąga dochody, albo ma stałe lub czasowe Art. 611fa. § 1.
miejsce pobytu.
Wystąpienie, o którym mowa w § 1, każdorazowo sąd kieruje wyłącznie do jednego państwa wykonania orzeczenia. Ponowne wystąpienie do innego państwa wykonania orzeczenia może nastąpić jedynie w razie niewykonania albo częściowego wykonania orzeczenia. § 2.
Do poświadczonego za zgodność z oryginałem odpisu orzeczenia, o którym mowa w § 1, dołącza się zaświadczenie zawierające wszystkie istotne informacje umożliwiające jego prawidłowe wykonanie. § 3.
Zaświadczenie powinno zostać przetłumaczone na język urzędowy państwa wykonania orzeczenia albo na inny język wskazany przez to państwo. § 4.
§ 5. Przekazanie odpisu orzeczenia oraz zaświadczenia, o wykorzystaniem urządzeń służących do automatycznego
którym mowa w § 3, może nastąpić również z przesyłania danych, w sposób umożliwiający stwierdzenie autentyczności tych dokumentów. Na żądanie właściwego sądu lub innego organu państwa wykonania orzeczenia sąd przekazuje odpis orzeczenia oraz oryginał zaświadczenia. W razie trudności w ustaleniu właściwego sądu lub innego organu państwa wykonania orzeczenia sąd może również zwracać się do właściwych jednostek organizacyjnych Europejskiej Sieci Sądowej. § 6.
Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, wzór zaświadczenia, o którym mowa w § 3, zawierając w nim szczegółowe informacje dotyczące przekazanego do wykonania orzeczenia, w tym informacje o każdej wpłacie dokonanej na poczet orzeczonej kary, środków karnych lub kosztów procesu oraz o ewentualnej zgodzie na zamianę grzywny na pracę społecznie użyteczną, wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności lub inny środek, mając na uwadze konieczność udostępnienia państwu wykonania orzeczenia wszelkich niezbędnych informacji umożliwiających podjęcie prawidłowej decyzji w przedmiocie § 7.
wykonania orzeczenia. Art. 611fb. § 1. Kwoty wykonania orzeczenia.
uzyskane z egzekucji orzeczeń, o których mowa w art. 611fa § 1, przypadają państwu
Minister Sprawiedliwości może zawrzeć z odpowiednim organem państ wa wykonania orzeczenia porozumienie przewidujące podział kwot uzyskanych z egzekucji orzeczeń, o których mowa w § 1. § 2.
W wypadku zawarcia porozumienia, o którym mowa w § 2, sąd wzywa właściwy sąd lub inny organ państwa wykonania orzeczenia do przekazania całości albo części wyegzekwowanej kwoty na rachunek bankowy tego sądu lub rachunek bankowy innego wskazanego podmiotu. Przekazana na rachunek sądu kwota uzyskana z egzekucji środka karnego orzeczonego na rzecz pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnione j albo § 3.
225
wskazanej w orzeczeniu instytucji, stowarzyszenia, fundacji lub organizacji społecznej zostaje następnie przekazana tej osobie lub podmiotowi.
W razie wystąpienia o wykonanie orzeczenia, o którym mowa w art. 611fa § 1, postępowanie wykonawcze zawiesza się. Art. 611fc. § 1.
Po otrzymaniu informacji o wykonaniu orzeczenia sąd podejmuje zawieszone postępowanie i umarza je. Postępowanie umarza się również, jeżeli w stosunku do sprawcy zapadło w innym państwie członkowskim i zostało wykonane prawomocne orzeczenie co do tego samego czynu. § 2.
W razie otrzymania informacji o niemożności wykonania orzeczenia w całości albo części z powodów innych niż wskazane w § 2 zdanie drugie sąd podejmuje zawieszone postępowanie celem jego dalszego § 3.
prowadzenia.
W razie uchylenia orzeczenia na skutek kasacji albo wznowienia postępowania, darowania kary, przedawnienia jej wykonania lub też w razie wystąpienia innych okoliczności skutkujących niemożnością wykonania orzeczenia, o którym mowa w art. 6 11fa § 1, sąd niezwłocznie zawiadamia o tym właściwy sąd lub inny organ państwa wykonania orzeczenia. Art. 611fd. § 1.
Sąd zawiadamia niezwłocznie właściwy sąd lub inny organ państwa wykonania orzeczenia o każdej wpłacie dokonanej na poczet orzeczonej kary, środków k arnych lub kosztów procesu, o których mowa w art. § 2.
611fa § 1.
Sąd rozpoznaje sprawę wystąpienia do właściwego sądu lub innego organu państwa wykonania orzeczenia na posiedzeniu, w którym ma prawo wziąć udział prokurator, pokrzywdzony lub inna osoba albo podmiot uprawniony, o których mowa w art. 611fb § 3, sprawca, jeżeli przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i jego obrońca, jeżeli się na nie stawi. Na postanowienie sądu zażalenie nie przysługuje. Art. 611fe.
Rozdział 66b Wystąpienie państwa członkowskiego Unii Europejskiej o wykonanie orzeczenia o karach o charakterze pieniężnym W razie wystąpienia państwa członkowskiego Unii Europejskiej, zwanego w niniejszym rozdziale "państwem wydania orzeczenia", o wykonanie prawomocnego orzeczenia o karach o charakterze pieniężnym, orzeczenie to podlega wykonaniu przez sąd rejonowy, w okręgu którego sprawca posiada mienie lub osiąga dochody, albo ma stałe lub czasowe miejsce pobytu. W rozumieniu przepisów niniejszego rozdziału "karą o charakterze pieniężnym" jest obowiązek uiszczenia przez sprawcę określonych w orzeczeniu: Art. 611ff. § 1.
o
kwoty pieniężnej jako kary za popełnione przestępstwo, zadośćuczynienia na rzecz pokrzywdzonego, jeżeli nie mógł on w ramach postępowania karnego dochodzić roszczeń o c harakterze cywilnym, kwoty pieniężnej na rzecz funduszu publicznego lub organizacji pomocy ofiarom przestępstw,
o
kosztów procesu.
o o
Do orzeczenia, o którym mowa w § 1, lub jego odpisu poświadczonego za zgodność z oryginałem powinno być dołączone zaświadczenie zawierające wszystkie istotne informacje umożliwiające jego prawidłowe § 2.
wykonanie. § 3. Do wykonania
orzeczenia sądu lub innego organu państwa wydania orzeczenia sąd przystępuje
niezwłocznie. Jeżeli sąd, do którego zostało skierowane orzeczenie, nie jest właściwy do nadania mu biegu, przekazuje je właściwemu sądowi i powiadamia o tym właściwy sąd lub inny organ państwa wydania orzeczenia. § 4.
Jeżeli orzeczenie, o którym mowa w § 1, dotyczy czynów, które nie zostały popełnione na tery torium państwa wydania orzeczenia i podlegają jurysdykcji sądów polskich, sąd może postanowić o obniżeniu wysokości podlegającej egzekucji kary o charakterze pieniężnym do maksymalnej wysokości kary lub środka karnego jakie mogłyby być orzeczone za takie same czyny według prawa polskiego. § 5.
Jeżeli przepisy niniejszego rozdziału nie stanowią inaczej, przy wykonywaniu orzeczeń, o których mowa w § 1, stosuje się przepisy prawa polskiego. Przepis art. 611c § 3 stosuje się odpowiednio. § 6.
226
Art. 611fg.
Można odmówić wykonania orzeczenia, o którym mowa w art. 611ff § 1, jeżeli:
czyn, w związku z którym wydano to orzeczenie, nie stanowi przestępstwa według prawa polskiego, chyba że zgodnie z prawem państwa wydania orzeczenia jest to przestępstwo wymienione w art. 607w lub zgodnie z prawem państwa wydania orzeczenia jest to przestępstwo: 1)
popełnione z użyciem przemocy na osobie lub gróźb karalnych, popełnione w związku z imprezą masową, przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, kradzieży,
zniszczenia lub uszkodzenia mienia, przemytu towarów,
przeciwko prawom własności intelektualnej,
określone w celu wykonania wynikających z aktów prawnych przyjętych przez właściwe instytucje Unii Europejskiej zobowiązań do ustanowienia sankcji w prawie wewnętrznym państw członkowskich, jednakże wyłącznie w granicach, w jakich zobowiązanie to zostało w tych aktach określone, h)
2) do orzeczenia nie dołączono zaświadczenia o którym mowa w art. 611ff niekompletne lub w sposób oczywisty jest niezgodn e z treścią orzeczenia,
§ 2, albo zaświadczenie to jest
przekazane do wykonania orzeczenie dotyczy tego samego czynu tej samej osoby co do której postępowanie karne zostało prawomocnie zakończone w państwie członkowskim, a orzeczenie w zakresie kary o charakterze pieniężnym zostało wykonane, 3)
4) według prawa polskiego nastąpiło przedawnienie wykonania kary, a przestępstwa, których to dotyczy, podlegały jurysdykcji sądów polskich,
orzeczenie dotyczy przestępstw, które według prawa polskiego zostały popełnione w całości albo w części na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym, 5)
orzeczenie dotyczy przestępstw popełnionych poza terytorium państwa wydania orzeczenia, a prawo polskie nie dopuszcza ścigania takiego rodzaju przestępstw, jeżeli zostały one popełnione poza terytorium 6)
Rzeczypospolitej Polskiej,
sprawca nie podlega jurysdykcji polskich sądów karnych, lub też brak jest wymaganego zezwolenia na jego ściganie, 7)
8) osoba, której dotyczy orzeczenie, z powodu wieku nie ponosi
według prawa polskiego odpowiedzialności
karnej za czyny będące podstawą wydania orzeczenia, z treści zaświadczenia, o którym mowa w art. 611ff § 2, wynika, iż osoba, której dotyczy orzeczenie, nie została należycie pouczona o możliwości i prawie do zaskarżenia tego orzeczenia, 9)
z treści zaświadczenia, o którym mowa w art. 611ff § 2, wynika, iż orzeczenie zostało wydane zaocznie, chyba że osobę, której dotyczy orzeczenie, wezwano do udziału w postępowaniu lub też w inny sposób zawiadomiono ją o terminie i miejscu rozprawy albo posiedzenia, lub też oświadczyła ona, że nie kwestionuje 10)
orzeczenia, 11) przestępstwo, którego dotyczy darowaniu na mocy amnestii, 12) orzeczenie dotycz y kwoty w innej walucie.
orzeczenie, w wypadku jurysdykcji polskich sądów karnych, podlega
kary o charakterze pieniężnym niższej niż 70 euro lub niższej niż równowartość tej
Sąd rozpoznaje sprawę wykonania orzeczenia o karach o charakterze pieniężnym na posiedzeniu, w którym ma prawo wziąć udział prokurator, sprawca, jeżeli przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, i jego obrońca, jeżeli się na nie stawi. Jeżeli sprawca, który nie przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, nie posiada obrońcy, prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy może mu wyznaczyć obrońcę z urzędu. Art. 611fh. § 1.
227
§ 2. Na
postanowienie sądu w przedmiocie wykonania orzeczenia o karach o charakterze pieniężnym przysługuje zażalenie. Prawomocne orzeczenie o karach o charakterze pieniężnym wraz z dołączonym zaświadczeniem, o którym mowa w art. 611ff § 2, stanowi tytuł egzekucyjny i podlega wykonaniu w Rzeczypospolitej Polskiej po wydaniu § 3.
postanowienia o jego wykonaniu. § 4. Jeżeli informacje przekazane przez państwo wydania orzeczenia nie są wystarczające do podjęcia decyzji w przedmiocie wykonania orzeczenia o karach o charakterze pieniężnym, sąd wzywa właściwy sąd lub inny organ państwa wydania orzeczenia do ich uzupełnienia we wskazanym terminie. § 5. W razie niedotrzymania terminu, o którym mowa w § 4, postanowienie w przedmiocie wykonania
orzeczenia wydaje się w oparciu o informacje przekazane wcześniej. Kwota uzyskana z tytułu wykonania orzeczenia, o którym mowa w art. 611ff § 1, stanowi dochód budżetu państwa. Art. 611fi. § 1.
Minister Sprawiedliwości może zawrzeć z odpowiednim organem państwa wydania orzeczenia porozumienie przewidujące podział kwot uzyskanych z wykonania orzeczenia, o którym mowa w § 1. § 2.
§ 3. W wypadku zawarcia porozumienia, o którym mowa w § 2, sąd, na wezwanie właściwego sądu lub innego organu państwa wydania orzeczenia, przekazuje całość albo część kwoty uzyskanej z tytułu wykonania orzeczenia, zgodnie z porozumieniem.
Jeżeli sprawca lub inna osoba przedstawi dowód uiszczenia w całości albo części kar o charakterze pieniężnym, o których mowa w podlegającym wykonaniu orzeczeniu, sąd, przed wydaniem postanowienia w przedmiocie wykonania tego orzeczenia, wzywa właściwy sąd lub inny organ państwa wydania orzeczenia do potwierdzenia dokonanej wpłaty. Art. 611fj. § 1.
na poczet kary w państwie wydania lub wykonania orzeczenia są odliczane od kwoty, która ma być wyegzekwowana. § 2. Kwoty uprzednio uzyskane
W razie otrzymania od właściwego sądu lub innego organu państwa wydania orzeczenia informacji o tym, iż orzeczenie przekazane do wykonania nie podlega dalszemu wykonaniu, sąd wydaje niezwłocznie postanowienie o umorzeniu postępowania wykonawczego. Art. 611fk.
O treści postanowienia w przedmiocie wykonania orzeczenia o karach o charakterze pieniężnym, jak również o zakończeniu postępowania egzekucyjnego, a także o zamianie kary o charakterze pieniężnym na pracę społecznie użyteczną lub o wykonaniu zastępczej kary pozbawienia wolności, jeżeli prawo polskie dopuszcza taką możliwość, powiadamia się niezwłocznie właściwy sąd lub inny organ państwa wydania orzeczenia. Powiadomienie to może być przekazane również przy użyciu urządzeń służących do automatycznego przesyłania danych, w sposób umożliwiający stwierdzenie autentyczności przekazanych dokumentów. Art. 611fl.
Art. 611fm.
Koszty związane z wy konaniem orzeczenia, o którym mowa w art. 611ff § 1, ponosi Skarb
Państwa."; 2) dotychczasowy rozdział 66a
oznacza się jako rozdział 66c.
USTAWA o zmianie ustawy o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych oraz o zmianie niektórych innych ustaw
Art. 7. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego w art. 671 po § 1 dodaje się § 1a w brzmieniu: "§ 1a. Udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy przed wszystkimi sądami wojskowymi w sprawie przeciwko żołnierzowi oskarżonemu o przestępstwo popełnione w związku z wykonywaniem przez niego obowiązków służbowych poza granicami państwa.".
228
USTAWA o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw
Art. 1. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego wprowadza się następujące zmiany: 1) w art. 400 dotychczasową treść oznacza się jako § 1 i dodaje się § 2 w brzmieniu: § 2. Przepis § 1 wojskowej.
stosuje się również w sprawach o wykroczenia popełnione przez żołnierzy w czynnej służbie
2) w art. 647: a)
w § 1 pkt 1 i 2 otrzymują brzmienie:
1)
żołnierzy w czynnej służbie wojskowej o przestępstwa: określone w rozdziałach XXXIX -XLIV Kodeksu karnego, popełnione przeciwko organowi wojskowemu lub innemu żołnierzowi, popełnione podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, w obrębie obiektu wojskowego lub wyznaczonego miejsca przebywania, na szkodę wojska lub z naruszeniem obowiązku wynikającego ze służby wojskowej, popełnione za granicą, podczas użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa, w rozumieniu ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o zasadach użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa.
2)
pracowników wojska o przestępstwa: określone w art. 356 -363 Kodeksu karnego w związku z art. 317 § 2 tego kodeksu, popełnione za granicą, podczas użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa, w rozumieniu ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o zasadach użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa.",
b)
dodaje się § 3 -5 w brzmieniu:
W razie zwolnienia żołnierza z czynnej służby wojskowej lub ustania zatrudnienia pracownika w wojsku sprawę, o której mowa w § 1 pkt 1 lit. b lub d, oraz - jeżeli przestępstwo nie wiąże się z naruszeniem obowiązku służbowego - w § 1 pkt 2 lit. b, sąd wojskowy, najpóźniej do dnia rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, może przekazać do rozpoznania sądowi powszechnemu, jeżeli dobro wymiaru sprawiedliwości t emu się nie sprzeciwia. § 4. W toku postępowania przygotowawczego uprawnienie określone w § 3 przysługuje odpowiednio § 3.
prokuratorowi wojskowemu. § 5. Na postanowienie w przedmiocie
przekazania sprawy w myśl § 3 i 4 przysługuje zażalenie; zażalenie na postanowienie prokuratora wojskowego rozpoznaje sąd wojskowy właściwy do rozpoznania sprawy.
3) w art. 650 § 3 otrzymuje brzmienie: § 3. Przekazanie nie może nastąpić, jeżeli lub c lub pkt 2 lit. a oraz w art. 648 pkt 1.
sprawa dotyczy przestępstwa wskazanego w art. 647 § 1 pkt 1 lit. a
4) w art. 668 § 2 otrzymuje brzmienie: Postępując w myśl art. 334 § 2 prokurator wojskowy poucza oskarżonego oraz pokrzywdzonego niebędącego żołnierzem także o prawie do złożenia wniosku, o kt órym mowa w art. 669 § 2 i 2a. § 2.
5) w art. 669 po § 2 dodaje się § 2a w brzmieniu: Przepis § 2 stosuje się odpowiednio na wniosek pokrzywdzonego niebędącego żołnierzem; w wypadku określonym w art. 55 § 1 wniosek dołącza się do aktu oskarżenia. § 2a.
229
6) w art. 671: a) po § 1 dodaje się § 1a w brzmieniu: § 1a. Udział obrońcy w posiedzeniu
sądu wojskowego przeciwko osobom wymienionym w § 1 jest obowiązkowy również w wypadkach przewidzia nych w art. 339 § 1 pkt 2 i 3. b) uchyla się § 3, c) § 4 otrzymuje brzmienie: § 4. W wypadkach określonych w § 1, 1a i 2 stosuje się odpowiednio art. 81
WYROK TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO sygn. akt K 38/07 Trybunał Konstytucyjny po rozpoznaniu, z udziałem wnioskodawcy oraz Sejmu i Prokuratora Generalnego, na rozprawie w dniu 3 lipca 2008 r., wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich o zbadanie zgodności art. 236 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji, orzeka: I
Art. 236 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania kar nego jest niezgodny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. II
Przepis wymieniony w części I wyroku traci moc obowiązującą z upływem 6 (sześciu) miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. USTAWA o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego
Art. 1. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego wprowadza się następujące zmiany: 1) w art. 244 § 2 otrzymuje brzmienie: § 2. Zatrzymanego należy natychmiast poinformować o przyczynach zatrzymania prawach, w tym o prawie do skorzystania z pomocy adwokata , oraz wysłuchać go.
i o przysługujących mu
2) w art. 261 § 3 otrzymuje brzmienie: O zastosowaniu tymczasowego aresztowania sąd jest obowiązany niezwłocznie zawiadomić pracodawcę, szkołę lub uczelnię, w stosunku do żołnierza - jego dowódcę, a w przypadku, gdy oskarżonym jest przedsiębiorca lub niebędący pracownikiem członek organu zarządzającego przedsiębiorcy, na jego wniosek zarządzającego przedsiębiorstwem. § 3.
3) w art. 263: a) § 4 otrzymuje brzmienie: § 4. Przedłużenia stosowania
tymczasowego aresztowania na okres oznaczony, przekraczający terminy określone w § 2 i 3 może dokonać sąd apelacyjny, w którego okręgu prowadzi się postępowanie na wniosek sądu, przed którym sprawa się toczy, a w postępowaniu przygotowawczym na wniosek właściwego prokuratora bezpośrednio przełożonego wobec prokuratora prowadzącego lub nadzorującego śledztwo - jeżeli konieczność taka powstaje w związku z zawieszeniem postępowania karnego, czynnościami zmierzającymi do ustalenia lub potwierdzenia tożsamości oskarżonego, wykonywaniem czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju, a także celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego. b)
uchyla się § 4a,
230
c) § 5 otrzymuje brzmienie: § 5. Na postanowienie sądu apelacyjnego wydane na podstawie §
4 przysługuje zażalenie do sądu apelacyjnego
orzekającego w składzie trzech sędziów.
Art. 2. Sprawy, w których przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy rozpoczęto rozprawę główną, toczą się do końca postępowania w danej instancji według przepisów dotychczasowych, jednakże w razie zawieszenia postępowania, odroczenia rozprawy lub ponownego rozpoznania sprawy albo po zapadnięciu prawomocnego orzeczenia postępowanie toczy się według przepisów tej ustawy. Art. 3. Czynności procesowe dokonane przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy są skuteczne, jeżeli dokonano ich z zachowaniem przepisów dotychczasowych.
Art. 4. W razie wątpliwości, czy stosować prawo dotychczasowe, czy przepisy niniejszej ustawy, stosuje się tę ustawę. Art. 5. Ustawa wchodzi w życie po upływie 30 dni od dnia ogłoszenia. USTAWA o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw
Art. 1. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego wprowadza się następujące zmiany: po rozdziale 66b dodaje się rozdziały 66c i 66d w brzmieniu:
1)
Rozdział 66c Wystąpienie do państwa członkowskiego Unii Europejskiej o wykonanie orzeczenia przepadku W razie prawomocnego orzeczenia przez sąd polski wobec obywatela polskiego lub cudzoziemca przepadku, sąd może wystąpić o jego wykonanie bezpośrednio do właściwego sądu lub innego organu państwa członkowskiego Unii Europejskiej, zwanego w niniejszym rozdziale "państwem wykonania orzeczenia", w którym sprawca posiada mienie lub osiąga dochody, a w razie niemożności jego ustalenia, państwa, w którym ma stałe lub czasowe miejsce pobytu. Art. 611fn. § 1.
§ 2. Wystąpienie,
o którym mowa w § 1, sąd każdorazowo kieruje wyłącznie do jednego państwa wykonania orzeczenia, z zastrzeżeniem § 3 i 4. Jeżeli wystąpienie dotyczy określonych składników mienia, może ono nastąpić do więcej niż jednego państwa wykonania orzeczenia, jeżeli istnieje prawdopodobieństwo, że: § 3.
określone składniki mienia znajdują się w więcej niż jednym państwie wykonania orzeczenia lub w jednym z wielu państw wykonania orzeczenia lub 1)
2)
postępowanie wykonawcze będzie prowadzone w więcej niż jednym państwie wykonania orzeczenia.
Jeżeli wystąpienie dotyczy kwoty pieniężnej, może być skierowane do więcej niż jednego państwa wykonania orzeczenia, jeżeli mienie, co do którego może nastąpić przepadek, nie zostało zabezpieczone na podstawie postanowienia, o którym mowa w art. 589g § 1, lub gdy jego wartość nie jest wystarczająca do wyegzekwowania kwoty pieniężnej, co do której orzeczono przepadek, lub gdy przemawia za tym dobro postępowania. § 4.
Do poświadczonego za zgodność z oryginałem odpisu orzeczenia, o którym mowa w § 1, dołącza się zaświadczenie zawierające wszystkie istotne informacje umożliwiające jego prawidłowe wykonanie. § 5.
Zaświadczenie powinno zostać przetłumaczone na język urzędowy państwa wykonania orzeczenia albo na inny język wskazany przez to państwo. § 6.
Przekazanie odpisu orzeczenia oraz zaświadczenia, o którym mowa w § 5, może nastąpić również z wykorzystaniem urządzeń służących do automatycznego przesyłania danych, w sposób umożliwiający stwierdzenie autentyczności tych dokumentów. Na żądanie właściwego sądu lub innego organu państwa wykonania orzeczenia sąd przekazuje odpis orzeczenia oraz oryginał zaświadczenia. § 7.
231
W razie trudności w ustaleniu właściwego sądu lub innego organu państwa wykonania orzeczenia sąd może również zwracać się do właściwych jednostek organizacyjnych Europejskiej Sieci Sądowej. § 8.
Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, wzór zaświadczenia, o którym mowa w § 5, zawierając w nim szczegółowe informacje dotyczące przekazan ego do wykonania orzeczenia, w tym informacje o każdej wpłacie dokonanej na poczet orzeczonego przepadku kwoty pieniężnej, przepadku równowartości przedmiotów lub przepadku równowartości korzyści majątkowej oraz o ewentualnej zgodzie na wykonanie przepadku przez zapłatę jego równowartości pieniężnej, o zgodzie na przekazanie mienia innego niż pieniądze oraz o zastępczych formach wykonania przepadku, mając na uwadze konieczność udostępnienia państwu wykonania orzeczenia wszelkich niezbędnych informacji umożliwiających podjęcie prawidłowej decyzji w § 9.
przedmiocie wykonania orzeczenia. Art. 611fo. § 1. Jeżeli kwota uzyskana z tytułu wykonania orzeczeń, o których mowa w art. 611fn § 1, przewyższa równowartość 10.000 euro, sąd wzywa właściwy sąd lub inny organ pań stwa wykonania orzeczenia do przekazania połowy uzyskanej kwoty na rachunek bankowy tego sądu. § 2. Jeżeli wystąpienie obejmuje przepadek kwoty pieniężnej, sąd może wezwać właściwy sąd lub inny organ państwa wykonania orzeczenia do przekazania mienia innego niż pieniądze, uzyskanego z tytułu wykonania orzeczenia objętego wystąpieniem. § 3. Minister Sprawiedliwości może zawrzeć z odpowiednim organem państwa wykonania orzeczenia porozumienie co do sposobu wykonania orzeczenia przepadku, w szczególności przewidując odmienny podział kwot uzyskanych z egzekucji orzeczeń, o których mowa w § 1. § 4. W wypadku zawarcia porozumienia, o którym mowa w § 3, sąd wzywa właściwy sąd lub inny organ państwa wykonania orzeczenia do przekazania całości albo części wyegz ekwowanej kwoty lub mienia innego niż pieniądze, uzyskanych z tytułu wykonania orzeczenia, zgodnie z porozumieniem. Art. 611fp. Wystąpienie o wykonanie orzeczenia, o którym mowa w art. 611fn § 1, nie wstrzymuje postępowania wykonawczego.
W razie uchylenia orzeczenia na skutek kasacji albo wznowienia postępowania, darowania kary, przedawnienia jej wykonania lub też w razie wystąpienia innych okoliczności skutkujących niemożnością wykonania orzeczenia, o którym mowa w art. 611fn § 1, sąd niezwłocznie zawiadamia o tym właściwy sąd lub inny organ państwa wykonania orzeczenia. Art. 611fr. § 1.
§ 2. Sąd zawiadamia niezwłocznie właściwy sąd lub inny organ państwa wykonania orzeczenia o każdej k wocie pieniężnej uzyskanej z tytułu wykonania orzeczeń, o których mo wa w art. 611fn § 1.
Sąd rozpoznaje sprawę wystąpienia do właściwego sądu lub innego organu państwa wykonania orzeczenia na posiedzeniu, w którym ma prawo wziąć udział prokurator, sprawca, jeżeli przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polski ej, i jego obrońca, jeżeli się na nie stawi. Na postanowienie sądu zażalenie nie przysługuje. Art. 611fs.
Jeżeli według prawa państwa wykonania orzeczenia państwo to ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną w związku z wykonaniem orzeczenia przepadku wydanego przez polski sąd, na wniosek właściwego sądu lub innego organu tego państwa Skarb Państwa zwraca mu kwotę pieniężną stanowiącą równowartość wypłaconego odszkodowania. Art. 611ft. § 1.
Przepisu § 1 nie stosuje się, jeżeli szkoda jest wyłącznym następstwem działania lub zaniechania organu państwa wykonania orzeczenia. § 2.
Rozdział 66d Wystąpienie państwa członkowskiego Unii Europejskiej o wykonanie orzeczenia przepadku W razie wystąpienia państwa członkowskiego Unii Europejskiej, zwanego w ni niejszym rozdziale "państwem wydania orzeczenia", o wykonanie prawomocnego orzeczenia przepadku, orzeczenie to podlega wykonaniu przez sąd rejonowy, w okręgu którego sprawca posiada mienie lub osiąga dochody albo ma stałe lub czasowe miejsce pobytu. Art. 611fu. § 1.
232
Do orzeczenia, o którym mowa w § 1, lub jego odpisu poświadczonego za zgodność z oryginałem powinno być dołączone zaświadczenie zawierające wszystkie istotne informacje umożliwiające jego prawidłowe § 2.
wykonanie. § 3.
Do wykonania orzeczenia państwa wydania orzeczenia sąd przystępuje niezwłocznie.
Jeżeli sąd, do którego zostało skierowane orzeczenie, nie jest właściwy do nadania mu biegu, przekazuje je właściwemu sądowi i powiadamia o tym właściwy sąd lub inny organ państwa wydania orzeczenia. § 4.
Jeżeli przepisy niniejszego rozdziału nie stanowią inaczej, przy wykonywaniu orzeczeń, o których mowa w § 1, stosuje się przepisy prawa polskiego. Przepis art. 611c § 3 stosuje się odpowiednio. § 5.
Odmawia się wykonania orzeczenia przepadku korzyści majątkowej albo jej równowartości w części, w której zostało ono wydane w oparciu o domniemanie pochodzenia tej korzyści z przestępstwa, inne niż Art. 611fw. § 1. domniemanie: 1) pochodzenia korzyści majątkowej z przestępstwa innego niż to, za które sprawca został s kazany, popełnionego do chwili wydania chociażby nieprawomocnego wyroku,
pochodzenia korzyści majątkowej z innego przestępstwa podobnego do przestępstwa, za które sprawca został skazany, popełnionego do chwili wydania chociażby nieprawomocnego wyroku, 2)
3)
pochodzenia z przestępstwa mienia nieznajdującego pokrycia w ujawnionych źródłach przychodu sprawcy.
§ 2. Można odmówić wykonania orzeczenia przepadku korzyści majątkowej albo jej równowartości, wydanego w oparciu o domniemania, o których mowa w § 1 , w części, w której orzeczenie przepadku byłoby
niedopuszczalne według prawa polskiego. § 3.
Można odmówić wykonania orzeczenia, o którym mowa w art. 611fu § 1, jeżeli:
czyn, w związku z którym wydano to orzeczenie, nie stanowi przestępstwa według p rawa polskiego lub za przestępstwo będące podstawą wydania orzeczenia nie można orzec przepadku według prawa polskiego, chyba że zgodnie z prawem państwa wydania orzeczenia jest to przestępstwo wymienione w art. 607w; przepis art. 607r § 2 stosuje się odpo wiednio, 1)
do orzeczenia nie dołączono zaświadczenia, o którym mowa w art. 611fu § 2, albo zaświadczenie to jest niekompletne lub w sposób oczywisty jest niezgodne z treścią orzeczenia, 2)
tej samej osoby, co do której postępowanie karne zostało prawomocnie zakończone w państwie członkowskim, a orzeczenie w zakresie przepadku zostało 3) przekazane do wykonania orzeczenie dotyczy tego samego czynu wykonane,
według prawa polskiego nastąpiło przedawnienie wykonania kary, a przestępstwa, których to doty czy, podlegały jurysdykcji sądów polskich, 4)
orzeczenie dotyczy przestępstw, które według prawa polskiego zostały popełnione w całości albo w części na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym, 5)
6) orzeczenie dotyczy przestępstw popełnionych poza terytorium państwa wydania orzeczenia, a prawo polskie
nie dopuszcza ścigania takiego rodzaju przestępstw, jeżeli zostały one popełnione poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, 7) sprawca nie podlega jurysdykcji polskich
sądów karnych lub też brak jest wymaganego zezwolenia na jego
ściganie, z treści zaświadczenia, o którym mowa w art. 611fu § 2, wynika, iż orzeczenie zostało wydane zaocznie, chyba że osobę, której dotyczy orzeczenie, wezwano do udziału w postępowaniu lub też w inny sposób zawiadomiono ją o terminie i miejscu rozprawy albo posiedzenia, lub też oświadczyła ona, że nie kwestionuje 8)
orzeczenia, 9) przestępstwo, którego dotyczy darowaniu na mocy amnestii,
orzeczenie, w wypadku jurysdykcji polskich sądów karnych, podlega
233
10)
zachodzi uzasadniona obawa, że wykonanie orzeczenia może naruszyć prawa osób trzecich.
§ 4. Jeżeli informacje przekazane przez państwo wydania orzeczenia nie są wystarczające do podjęcia decyzji w przedmiocie wyko nania orzeczenia przepadku, sąd wzywa właściwy sąd lub inny organ państwa wydania
orzeczenia do ich uzupełnienia we wskazanym terminie. § 5. W razie niedotrzymania terminu, o którym mowa w § 4, postanowienie w przedmiocie wykonania
orzeczenia wydaje się w oparciu o informacje przekazane wcześniej. Jeżeli wykonanie orzeczenia nie jest możliwe z przyczyn faktycznych lub prawnych, sąd niezwłocznie powiadamia właściwy sąd lub inny organ państwa wydania orzeczenia. § 6.
Sąd rozpoznaje sprawę wykonania orzeczenia przepadku na posiedzeniu, w którym ma prawo wziąć udział prokurator, sprawca, jeżeli przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, i jego obrońca, jeżeli się na nie stawi, oraz osoba trzecia, której prawa mogą zostać naruszone przez wykonanie orzeczenia. Jeżeli sprawca, który nie przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, nie posiada obrońcy, prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy może mu wyznaczyć obrońcę z urzędu. Art. 611fx. § 1.
§ 2. Na
postanowienie sądu w przedmiocie wykonania orzeczenia przepadku zażalenie przysługuje stronom oraz osobie trzeciej, o której mowa w § 1. Sąd, który wydał postanowienie, powiadamia właściwy sąd lub inny organ państwa wydania orzeczenia o wniesieniu zażalenia. § 3. Prawomocne orzeczenie przepadku wraz z dołączonym zaświadczeniem stanowi tytuł podlega wykonaniu w Rzeczypospolitej Polskiej po wydaniu postanowienia o jego wykonaniu. Art. 611fy. § 1. Sąd 611f u § 1, jeżeli:
egzekucyjny i
może zawiesić postępowanie w przedmiocie wykonania orzeczenia, o którym mowa w art.
wystąpienie, dotyczące kwoty pieniężnej, nastąpiło do więcej niż jednego państwa członkowskiego, a istnieje prawdopodobieństwo, że wskutek wykonania orzeczenia w kilku państwach członkowskich przepadkowi ulegnie kwota wyższa niż określo na w orzeczeniu, 1)
2)
wykonanie orzeczenia mogłoby utrudnić toczące się postępowanie karne,
3)
mienie może podlegać przepadkowi w toczącym się w Polsce postępowaniu,
4)
uzna za niezbędne przetłumaczenie orzeczenia na język polski.
§ 2. Na postanowieni e
w przedmiocie zawieszenia postępowania zażalenie przysługuje stronom oraz osobie trzeciej, o której mowa w art. 611fx § 1. Sąd, który wydał postanowienie, powiadamia właściwy sąd lub inny organ państwa wydania orzeczenia o zawieszeniu postępowania i jego przyczynach. W razie zawieszenia postępowania sąd z urzędu może zabezpieczyć wykonanie orzeczenia. Przepisy o zabezpieczeniu majątkowym na mieniu oskarżonego stosuje się odpowiednio. § 3.
Jeżeli mienie podlegające egzekucji nie jest wystarczające do wykonania dwóch lub więcej orzeczeń, o których mowa w art. 611fu § 1, wydanych przeciwko tej samej osobie i dotyczących kwoty pieniężnej, albo jeżeli dwa lub więcej orzeczeń dotyczy określonego składnika mienia, sąd orzeka łącznie w przedmiocie wykonania orzeczeń w całości albo części. Art. 611fz.
Jeżeli sprawca lub inna osoba przedstawi dowód wykonania w całości albo części orzeczenia, o którym mowa w art. 611fu § 1, sąd, przed wydaniem postanowienia w przedmiocie wykonania tego orzeczenia , wzywa właściwy sąd lub inny organ państwa wydania orzeczenia do potwierdzenia dokonanej wpłaty. Art. 611fza. § 1.
Kwoty uprzednio uzyskane z tytułu przepadku w państwie wydania orzeczenia lub państwie wykonania orzeczenia są zaliczane na poczet kwoty podlegającej eg zekucji. § 2.
Kwota uzyskana z tytułu wykonania orzeczenia, o którym mowa w art. 611fu § 1, nieprzewyższająca równowartości 10.000 euro, stanowi dochód budżetu państwa. W pozostałych wypadkach państwu wydania orzeczenia przekazuje się połowę uzyskanej kwoty na rachunek bankowy wskazany przez właściwy sąd lub inny organ tego państwa. Art. 611fzb. § 1.
234
Mienie inne niż pieniądze, uzyskane z tytułu wykonania orzeczenia, o którym mowa w § 1, spienięża się według przepisów o egzekucji świadczeń pieniężnych w po stępowaniu egzekucyjnym w administracji. Przepis § 1 stosuje się odpowiednio do kwoty uzyskanej z egzekucji. § 2.
W uzasadnionych wypadkach sąd może odstąpić od spieniężenia mienia, o którym mowa w § 2, i przekazać je właściwemu sądowi lub innemu organowi państwa wydania orzeczenia. Jeżeli wystąpienie obejmuje przepadek kwoty pieniężnej, przekazanie może nastąpić tylko za zgodą tego sądu lub organu. § 3.
§ 4. Sąd odmawia wydania państwu wydania orzeczenia uzyskanych stanowiącymi część narodowego dziedzictwa kulturalnego.
przedmiotów będących dobrami kultury
§ 5. Minister Sprawiedliwości może zawrzeć z odpowiednim organem państwa wydania orzeczenia porozumienie co do sposobu wykonania orzeczenia przepadku, w szczególności przewidując w nim odmienny, od określonego w § 1, podział kwot uzyskanych z wykonania orzeczenia.
W wypadku zawarcia porozumienia, o którym mowa w § 5, sąd, na wezwanie właściwego sądu lub innego organu państwa wydania orzeczenia, przekazuje całość albo część wyegzekwowanej kwoty pieniężn ej lub mienie inne niż pieniądze, uzyskane z tytułu wykonania orzeczenia, zgodnie z porozumieniem. § 6.
W razie otrzymania od właściwego sądu lub innego organu państwa wydania orzeczenia informacji o tym, że orzeczenie przekazane do wykonania nie podlega dalszemu wykonaniu, sąd wydaje niezwłocznie postanowienie o umorzeniu postępowania wykonawczego. Art. 611fzc.
O treści postanowienia w przedmiocie wykonania orzeczenia przepadku, jak również o zakończeniu postępowania egzekucyjnego, powiadamia się niezwłocznie właściwy sąd lub inny organ państwa wydania orzeczenia. Powiadomienie to może być przekazane również przy użyciu urządzeń służących do automatycznego przesyłania danych, w sposób umożliwiający stwierdzenie autentyczności przekazanych Art. 611fzd.
dokumentów.
Koszty związane z wykonaniem orzeczenia, o którym mowa w art. 611fu § 1, ponosi Skarb Państwa. W uzasadnionych wypadkach sąd może wystąpić do właściwego sądu lub innego organu państwa wydania orzeczenia o zwrot części poniesionych wydatków. Do wystąpienia załącza się szczegółowy wykaz poniesionych wydatków wraz z propozycją ich podziału. Art. 611fze. § 1.
§ 2. Jeżeli Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną w związku z wykonaniem orzeczenia przepadku, wydanego przez organ sądowy państwa wydania orzeczenia, Skarb Państwa występuje do właściwego organu tego państwa o zwrot kwoty pieniężnej stanowiącej równowartość wypłaconego odszkodowania. § 3. Przepisu polskiego.";
§ 2 nie stosuje się, jeżeli szkoda jest wyłącznym następstwem działania lub zani echania organu
2) dotychczasowy rozdział 66c
oznacza się jako rozdział 66e;
3) w art. 613 § 1 otrzymuje brzmienie:
Z wyjątkiem wypadków określonych w art. 595 oraz w rozdziałach 62a, 62b, 65a, 65b, 66a, 66b, 66c i 66d, z mającymi siedzibę za granicą organami obcego państwa oraz z osobami wymienionymi w art. 578 oraz w art. 579, sądy i prokuratorzy każdorazowo porozumiewają się, w tym przy doręczaniu pism procesowych, za pośrednictwem Ministra Sprawiedliwości, a ten w razie potrzeby przez ministra właściwego do spraw "§ 1.
zagranicznych.".
Art. 2. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy po art. 195a dodaje się art. 195b w brzmieniu: "Art. 195b. Przepisy niniejszego oddziału stosuje rozdziale 66d Kodeksu po stępowania karnego.".
się odpowiednio do wykonania orzeczeń, o których mowa w
235
USTAWA o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego
Art. 1. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego wprowadza się następujące zmiany: 1) art. 247 otrzymuje brzmienie: Prokurator może zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że nie stawi się ona na wezwanie w celu przeprowadzenia czynności procesowej albo jeżeli zachodzi potrzeba niezwłocznego zastosowania środka zapobiegawczego. W tym celu wolno zarządzić przeszukanie. Przepisy art. 220- 222 i 224 stosuje się odpowiednio. Art. 247. § 1.
§ 2.
Do zatrzymania, o którym mowa w § 1, stosuje się odpowiednio art. 246.
§ 3. Zarządzenia dotyczące zatrzymania i przymusowego wojskowej wyko nują właściwe organy wojskowe.
doprowadzenia żołnierza w czynnej służbie
2) w art. 263 po § 3 dodaje się § 3a w brzmieniu: § 3a. W przypadku zbiegu tymczasowego aresztowania z wykonywaną karą pozbawienia
wolności orzeczoną w innej sprawie do okresów, o których mowa w § 2 i 3, zalicza się okres odbywania przez tymczasowo aresztowanego kary pozbawienia wolności.
Art. 2. Ustawa wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.
WYROK TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO sygn. akt K 34/06 Trybunał Konstytucyjny po rozpoznaniu, z udziałem wnioskodawcy oraz Sejmu i Prokuratora Generalnego, na rozprawie w dniu 5 lutego 2008 r., wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich o zbadanie zgodności art. 247 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, orzeka: I
Art. 247 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego jest niezgodny z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. II
Art. 247 § 1 ustawy powołanej w części I sentencji traci moc obowiązującą z upływem 12 (dwunastu) miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ust aw Rzeczypospolitej Polskiej.
USTAWA o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego
Art. 1. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego w art. 203 § 1-4 otrzymują brzmienie:
W razie zgłoszenia przez biegłych takiej konieczności, badanie stanu zdrowia psychicznego oskarżonego może być połączone z obserwacją w zakładzie leczniczym tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże § 1.
236
prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo. Przepis art. 259 § 2 stosuje się odpowiednio, chyba że oskarżony wnosi o poddanie go obserwacji. O potrzebie obserwacji w zakładzie leczniczym orzeka sąd, określając miejsce i czas trwania obserwacji. W postępowaniu przygotowawczym sąd orzeka na wniosek prokuratora. Przepisy art. 249 § 3 i 5 stosuje się § 2.
odpowiednio.
Obserwacja w zakładzie leczniczym nie powinna trwać dłużej niż 4 tygodnie; na wniosek zakładu sąd może przedłużyć ten termin na czas określony, niezbędny do zakończenia obserwacji; łączny czas trwania obserwacji w danej sprawie nie mo że przekroczyć 8 tygodni. O zakończeniu obserwacji biegli niezwłocznie zawiadamiają sąd. § 3.
Na postanowienia, o których mowa w § 2 i 3, przysługuje zażalenie. Sąd rozpoznaje zażalenie niezwłocznie. § 4.
Art. 2. Z dniem wejścia w życie ustawy tracą moc postanowienia o poddaniu oskarżonego badaniu psychiatrycznemu połączonemu z obserwacją w zakładzie leczniczym albo o przedłużeniu takiego badania, wydane na podstawie art. 203 § 3 ustawy, o której mowa w art. 1, w brzmieniu dotychczasowym, w zakresie
zarządzającym łączny okres obserwacji ponad 8 tygodni.
Art. 3. Ustawa wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia.
WYROK TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO sygn. akt P 22/07 Trybunał Konstytucyjny po rozpoznaniu, z udziałem sądu przedstawiającego pytanie prawne oraz Sejmu i Prokuratora Generalnego, na rozprawie w dniu 28 kwietnia 2009 r., pytania prawnego Sądu Okręgowego w Gliwicach, czy art. 434 § 3 oraz art. 443 zdanie pierwsze in fine ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego, w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych, w zakresie, w jakim dopuszczają możliwość orzeczenia na niekorzyść oskarżonego w przypadku zaskarżenia wyroku, wydanego z zastosowaniem art. 387 k.p.k., wyłącznie na korzyść oskarżonego, są zgodne z art. 42 ust. 2 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji, orzeka:
1. Art. 434 § 3 i art. 443 zdanie pierwsze in fine ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego w zakre sie, w jakim dopuszczają możliwość orzeczenia na niekorzyść oskarżonego w sytuacji zaskarżenia wyroku, wydanego z zastosowaniem art. 387 k.p.k., wyłącznie na korzyść oskarżonego w oparciu o zarzuty:
związane ze skazaniem w trybie art. 387 k.p.k., są zgodne z art. 42 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
nieobjęte porozumieniem zawartym w trybie wskazanym w punkcie 1 lit. a, są niezgodne z art. 42 ust. 2 Konstytucji.
2. Art. 434 § 3 i art. 443 zdanie pierwsze in fine ustawy powołanej w punkcie 1 nie są niezgodne z art. 176 ust. 1 Konstytucji.
237
USTAWA o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw
Art. 3. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego po art. 69 dodaje się art. 69a w brzmieniu:
Sąd karny orzekający o odpowiedzialności karnej za przestępstwo ma jurysdykcję w sprawie o roszczenia majątkowe wynikające z tego przestępstwa. Przepis ten stosuje się odpowiednio do prokuratora w postępowaniu przygotowawczym w sytuacji określonej w art. 69 § 2. Art. 69a.
USTAWA o zmianie ustawy - Prawo telekomunikacyjne oraz niektórych innych ustaw
Art. 5. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego wprowadza się następujące zmiany: 1) w art. 218 § 1 otrzymuje brzmienie: Urzędy, instytucje i podmioty prowadzące działalność w dziedzinie poczty lub działalność telekomunikacyjną, urzędy celne oraz instytucje i przedsiębiorstwa transportowe obowiązane są wydać sądowi lub prokuratorowi, na żądanie zawarte w postanowieniu, korespondencję i przesyłki oraz dane, o których mowa w art. 180c i 180d ustawy z dnia 16 lipca 2004 r. - Prawo telekomunikacyjne (Dz. U. Nr 171, poz. 1800, z późn. 11) zm. ), jeżeli mają znaczenie dla toczącego się postępowania. Tylko sąd lub prokurator mają prawo je otwierać lub zarządzić ich otwarcie. § 1.
2) art. 218b otrzymuje brzmienie: Art. 218b. Minister
Sprawiedliwości w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw łączności, Ministrem Obrony Narodowej oraz ministrem właściwym do spraw wewnętrznych określi, w drodze rozporządzenia, sposób technicznego przygotowania systemów i sieci służących do prze kazywania informacji - do gromadzenia danych, o których mowa w art. 218 § 1, niestanowiących treści rozmowy telefonicznej lub innego przekazu informacji, a także sposoby zabezpieczania danych informatycznych w urządzeniach zawierających te dane oraz w systemach i na informatycznych nośnikach danych, mając na uwadze konieczność zabezpieczenia tych danych przed ich utratą, zniekształceniem l ub nieuprawnionym ujawnieniem.
USTAWA o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego
Art. 1. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego w art. 156 po § 5 dodaje się § 5a w brzmieniu:
W toku postępowania przygotowawczego podejrzanemu i jego obrońcy udostępnia się akta sprawy w części zawierającej dowody wskazane we wniosku o zastosowanie albo przedłużenie tymczasowego aresztowania oraz wymienione w postanowieniu o za stosowaniu albo przedłużeniu tymczasowego aresztowania. Prokurator może odmówić zgody na udostępnienie akt w tej części tylko wówczas, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że narażałoby to na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia pokrzywdzonego lub innego uczestnika postępowania, groziłoby zniszczeniem lub ukryciem dowodów albo tworzeniem dowodów fałszywych, groziłoby uniemożliwieniem ustalenia i ujęcia współsprawcy czynu zarzucanego podejrzanemu lub sprawców innych czynów ujawnionych w toku postępowania, ujawniałoby prowadzone czynności opreacyjno rozpoznawcze lub zagrażałoby utrudnieniem postępowania przygotowaw czego w inny bezprawny sposób. § 5a.
Art. 2. Ustawa wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia.
238
USTAWA o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego
Art. 1. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego w art. 540 § 2 otrzymuje brzmienie: Postępowanie wznawia się na korzyść strony, jeżeli Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą przepisu prawnego, na podstawie którego zostało wydane orzeczenie; wznowienie nie może nastąpić na niekorzyść oskarżonego. § 2.
Art. 2. Ustawa wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia.
USTAWA o Służbie Celnej
Art. 201. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego wprowadza się następujące zmiany:
1) w art. 134 § 1 otrzymuje brzmienie: Pisma adresowane do żołnierzy oraz funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Służby Celnej i Służby Więziennej można doręczyć adresatom za pośrednictwem ich przełożonych, przy czym wezwania przeznaczone dla żołnierzy pełniących zasadniczą służbę wojskową przesyła się do dowódcy jednostki wojskowej, w której żołnierz pełni służbę, w celu doręczenia i zarządzenia stawienia się stosownie do wezwania. § 1.
2) w art. 309 pkt 2 otrzymuje brzmienie: o występki - gdy osobą podejrzaną jest sędzia, prokurator, funkcjonariusz Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Służby 2)
Celnej lub Centralnego Biura Antykorupcyjnego,
3) w art. 312 pkt 1 otrzymuje brzmienie: 1) organom Straży Granicznej, Agencji Bezpieczeństwa Antykorupcyjnego, w zakresie ich właściwości,
Wewnętrznego, Służby Celnej oraz Centralnego Biura
USTAWA o dyscyplinie wojskowej
Art. 93. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego wprowadza się następujące zmiany:
1) art. 659 otrzymuje brzmienie: W sprawach o przestępstwa ścigane na wniosek dowódcy je dnostki wojskowej uprawnienia pokrzywdzonego lub instytucji określone w art. 306, a w wypadku przewidzianym w art. 330 § 2 - również określone w art. 55 § 1, przysługują temu dowódcy. Art.
659. § 1.
Uprawnienia i obowiązki dowódcy jednostki wojskowej przysługują od powiednio kierownikowi instytucji cywilnej, w której żołnierz pełni służbę wojskową. § 2.
239
2) art. 671 otrzymuje brzmienie: Udział obrońcy w rozprawie głównej przeciwko żołnierzowi odbywającemu zasadniczą służbę wojskową albo pełniącemu służbę w charakterze kandydata na żołnierza zawodowego jest obowiązkowy przed wszystkimi sądami wojskowy mi. Art.
671. § 1.
Udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy przed wszystkimi sądami wojskowymi w sprawie przeciwko żołnierzowi oskarżonemu o przestępstwo popełnione w związku z wykonywaniem przez niego obowiązków służbowych poza granicami państwa. § 2.
Udział obrońcy w posiedzeniu sądu wojskowego przeciwko osobom wymienionym w § 1 i 2 jest obowiązkowy również w wypadkach przewidzianych w art. 339 § 1 pkt 2 i 3. § 3.
Udział obrońcy w rozprawie głównej przeciwko innemu oskarżonemu niż wymieniony w § 1 jes t obowiązkowy przed wojskowym sądem okręgowym, jeżeli zachodzi wypadek przewidziany w art. 654 § 1 pkt 2. § 4.
§ 5.
W wypadkach określonych w § 1 -4 stosuje się odpowiednio art. 81.
USTAWA o zmianie ustawy o prokuraturze oraz niektórych innych ustaw
Art. 3. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego w art. 45 uchyla się § 1c.
USTAWA o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz ustawy - Kodeks postępowania karnego
Art. 2. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego w art. 25 w § 1 pkt 2 otrzymuje brzmienie: 2) o występki określone w rozdziałach XVI i XVII oraz w art. 140-142, art. 148 § 4, art. 149, art. 150 § 1, art. 151-154, art. 156 § 3, art. 158 § 3, art. 163 § 3 i 4, art. 165 § 1, 3 i 4, art. 166 § 1, art. 173 § 3 i 4, art. 185 § 2, art. 210 § 2, art. 253 § 2, art. 258 § 1-3, art. 265 § 1 i 2, art. 269, art. 278 § 1 i 2 w zw. z art. 294, art. 284 § 1 i 2 w zw. z art. 294, art. 286 § 1 w zw. z art. 294, art. 287 § 1 w zw. z art. 294, art. 296 § 3 oraz art. 299 Kodeksu karnego.
Art. 3. Jeżeli na podstawie niniejszej ustawy nastąpiła zmiana właściwości sądu, orzeka są d dotychczas właściwy, gdy akt oskarżenia wniesiono przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy. Art. 4. Ustawa wchodzi w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia.
WYROK TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO sygn. akt SK 58/03 Trybunał Konstytucyjny po rozpoznaniu, z udziałem Sejmu oraz Prokuratora Generalnego i Rzecznika Praw Obywatelskich, na rozprawie w dniu 24 lipca 2006 r., połączonych skarg konstytucyjnych: Macieja Bruczyńskiego o zbadanie zgodności art. 263 § 4 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego z art. 31 ust. 1 i 3 oraz art. 41 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, 1)
2) Tomasza Wullerta o zbadanie zgodności art. 263 § 4 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego z art. 31 ust. 1 i 3 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji oraz z art. 9 ust. 3 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167),
240
orzeka: I
Art. 263 § 4 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego, w części obejmując ej zwrot: "a także z powodu innych istotnych przeszkód, których usunięcie było niemożliwe" w zakresie, w jakim odnosi się do postępowania przygotowawczego, jest niezgodny z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 1 i 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz jest zgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji. II
Art. 263 § 4 ustawy wskazanej w części I traci moc obowiązującą z upływem 6 (sześciu) miesięcy od dnia ogłoszenia wyr oku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
USTAWA o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego
Art. 1. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego wprowadza się następujące zmiany: 1) w art. 434: a) § 3 otrzymuje brzmienie:
Sąd odwoławczy może orzec na niekorzyść oskarżonego także w wypadku skazania z zastosowaniem art. 343 lub art. 387 Kodeksu postępowania karnego albo art. 156 Kodeksu karnego skarbowego, jeżeli środek odwoławczy wniesiono na korzyść oskarżonego, zaskarżając rozstrzygnięcie co do winy lub co do kary lub środka kar nego, o bjęte uprzednim porozumieniem. § 3.
b)
dodaje się § 4 i 5 w brzmieniu:
§ 4. Określonego w § 1 zakazu orzekania na niekorzyść oskarżonego nie stosuje się, jeżeli osoba, względem której zastosowano przepis art. 60 § 3 lub 4 Kodeksu karnego, lub art. 36 § 3 Kodeksu karnego skarbowego,
odwołała swoje wyjaśnienia lub zeznania. Przepisów § 3 i 4 nie stosuje się w przypadku stwierdzenia przez sąd odwoławczy przyczyn uzasadniających uchylenie orzeczenia, określonych w art. 439 § 1. § 5.
2) art. 443 otrzymuje brzmienie: W razie przekazania sprawy do ponownego rozpoznania wolno w dalszym postępowaniu wydać orzeczenie surowsze niż uchylone tylko wtedy, gdy orzeczenie to było zaskarżone na niekorzyść oskarżonego albo na korzyść oskarżonego w warunkach określonych w art. 434 § 3 lub 4. Nie dotyczy to orzekania o środkach wymienionych w art. 93 i 94 Kodeksu karnego. Art. 443.
Art. 2. Ustawa wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia.
USTAWA o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw
Art. 6. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego wprowadza się następujące zmiany: 1) w art. 244 po § 1 dodaje się § 1a i 1b w brzmieniu: Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, a zachodzi obawa, że ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi. § 1a.
241
Policja zatrzymuje osobę podejrzaną, jeśli przestępstwo, o którym mowa w § 1a, zostało popełnione przy użyciu broni palnej, noża lub innego niebezpiecznego przedmiotu, a zachodzi obawa, że ponownie popełni ona przestępstwo z użyciem przemocy wobec osoby wspólnie zamieszkującej, zwłaszcza gdy popełnieni em takiego przestępstwa grozi. § 1b.
2) po art. 275 dodaje się art. 275a w brzmieniu: 275a. § 1 Tytułem środka zapobiegawczego można nakazać oskarżonemu o przestępstwo popełnione z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej opuszczenie lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.
W postępowaniu przygotowawczym środek przewidziany w § 1 stosuje się na wniosek Policji albo z urzędu. § 2.
Jeżeli wobec oskarżonego, zatrzymanego na podstawie art. 244 § 1a lub 1b, zachodzą podstawy do zastosowania środka zapobiegawczego przewidzianego w § 1, Policja niezwłocznie, nie później niż przed upływem 24 godzin od chwili zatrzymania, występuje z wnioskiem do prokuratora o zastosowanie tego środka zapobiegawczego; wniosek powinien być rozpoznany przed upływem 48 godzin od chwili zatrzymania oskarżonego. § 3.
Środek przewidziany w § 1 stosuje się na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. Jeżeli nie ustały przesłanki jego stosowania sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy, na wniosek prokuratora, może przedłużyć jego stosowanie na dalsze okresy, nie dłuższe niż 3 miesiące. § 4.
Wydając postanowienie o nakazie opuszczenia przez oskarżonego lokalu mieszkalnego można, na wniosek oskarżonego, wskazać mu miejsce pobytu w placówkach zapewniających miejsca noclegowe. Placówkami wskazanymi do umieszczenia oskarżonego nie mogą być placówki pob ytu ofiar przemocy w rodzinie. § 5.
USTAWA o zmianie ustawy o doradztwie podatkowym oraz niektórych innych ustaw
Art. 3. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego w art. 180 § 2 otrzymuje brzmienie: § 2. Osoby obowiązane do zachowania tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego, doradcy podatkowego, lekarskiej lub dziennikarskiej mogą być przesłuchiwane co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu. W postępowaniu przygotowawczym w przedmiocie przesłuchania lub zezwolenia na przesłuchanie decyduje sąd, na posiedzeniu bez udziału stron, w terminie nie dłuższym niż 7 dni od daty doręczenia wniosku prokuratora. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie.
Art. 13. Ustawa wchodzi w życie po upływie 30 dni od dnia ogłoszenia.
USTAWA o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy o Policji, ustawy - Przepisy wprowadzające Kodeks karny oraz ustawy - Kodeks postępowania karnego
Art. 4. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego w art. 25 w § 1 pkt 2 otrzymuje brzmienie: 2) o występki określone w rozdziałach XVI i XVII oraz w art. 140-142, art. 148 § 4, art. 149, art. 150 § 1, art. 151-154, art. 156 § 3, art. 158 § 3, art. 163 § 3 i 4, art. 165 § 1, 3 i 4, art. 166 § 1, art. 173 § 3 i 4, art. 185 § 2, art. 189a § 2, art. 210 § 2, art. 211a, art. 252 § 3, art. 258 § 1-3, art. 265 § 1 i 2, art. 269, art. 278 § 1 i 2 w zw. z art. 294, art. 284 § 1 i 2 w zw. z art. 294, art. 286 § 1 w zw. z art. 2 94, art. 287 § 1 w zw. z art. 294, art. 296 § 3 oraz art. 299 Kodeksu karnego.
242