Regionalna Geografija Bosne i Hercegovine 1

UNIVERZITET U SARAJEVU PRIRODNO – MATEMATIČKI FAKULTET ODSJEK : GEOGRAFIJA SMJER: NASTAVNIČKI PREDMET: REGIONALNA GEOGRAFIJA BOSNE I HERCEGOVINE I

REGIONALAN GEOGRAFIJA BOSNE I HERCEGOVINE I (predavanja profesora Safeta Nurkovića)

Sarajevo, 2013/14. god.

SADRŽAJ: UVOD ..................... .................................. .................................. ................................... .....................4 DEFINICIJA BOSANSKOHERCEGOVAČKOG GEOPROSTORA ...................................................................5 IME BOSNE I HERCEGOVINE .......................................... .................................. ................................5 IME BOSNE............................................. .................................. .................................. .................5 IME HERCEGOVINE..................................................... .................................. ...............................5 GEOGRAFSKI POLOŽAJ BOSNE I HERCEGOVINE NAJOPĆENITIJA GEOGRAFSKA DEFINICIJA POLOŽAJA BOSNE I HERCEGOVINE ......................... .................................. .................................. .....6 MATEMATIČKO-GEOGRAFSKI ELEMENTI REGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOŽAJA BOSNE I HERCEGOVINE...................... .................................. ................................... .................................. ....6 FIZIČKO-GEOGRAFSKE OSNOVE REGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOŽAJA BOSNE I HERCEGOVINE ..7 KLIMATSKE OSNOVE REGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOŽAJA BOSNE I HERCEGOVINE..................7 GEOTEKTONSKE I GEOMORFOLOŠKE OSNOVE REGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOŽAJA .................7 HIDROGRAFSKE OSNOVEREGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOŽAJA BOSNE I HERCEGOVINE............7 BIOGEOGRAFSKE OSNOVEREGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOŽAJA BOSNE I HERCEGOVINE..........8 POLITIČKO-GEOGRAFSKE OSNOVE REGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOŽAJA BOSNE I HERCEGOVINE ..................... .................................. .................................. ................................... ...........................8 HISTORIJSKO-GEOGRAFSKE OSNOVE REGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOŽAJA BOSNE I HERCEGOVINE...................... .................................. ................................... .................................. ....9 PREDNOSTI/POVOLJNOSTI GEOGRAFSKOG POLOŽAJA BOSNE I HERCEGOVINE ................................9 POSTANAK I OSOBINE GRANICA BOSNE I HERCEGOVINE ..................... .................................. ..............9 AKTUELNI GRANIČNI SPOROVI: DA ili NE?...................... .................................. .............................. 10 PROSTORNI OBUHVAT I VELIČINA BOSNE I HERCEGOVINE............................................................. 11 GEOLOŠKE KARAKTERISTIKE BOSNE I HERCEGOVINE ....................................................................... 12 LITOSTRATIGRAFSKE ODLIKE BOSNE I HERCEGOVINE ...................... .................................. ............ 12 GEOTEKTONSKE

KARAKTERISTIKE BOSNE I HERCEGOVINE ....................................................... 13

RELJEF KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE ................... 15 MORFOSTRUKTURNE KARAKTERISTIKE RELJEFA BOSNE I HERCEGOVINE ....................................... 15 HIPSOMETRIJSKE KARAKTERISTIKE RELJEFA BOSNE I HERCEGOVINE .............................................. 16 GENETSKI ODLIKE RELJEFA I GEOMORFOLOŠKI SKLOP BOSNE I HERCEGOVINE .............................. 17 KLIMA KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE.................... 19 FAKTORI KLIME BOSNE I HERCEGOVINE ...................................................... .................................. 19 KARAKTERISTIKE KLIMATSKIH KLIMATSKA REJONIZACIJE

ELEMENATA ...................... .................................. ........................ 20

BOSNE I HERCEGOVINE..................................................................... 26 2

OPĆE HIDROGRAFSKE ODLIKE BOSNE I HERCEGOVINE..................... .................................. ............ 29 MORSKI I RIJEČNI SLIVOVI BOSNE I HERCEGOVINE......................... .................................. ............. 30 JEZERA BOSNE I HERCEGOVINE ............................ .................................. ...................................... 32 BOSANSKOHERCEGOVAČKA OBALA, NEUMSKI I MALOSTONSKI ZALIV I PRIMORJE .................... 32 PRIVREDNI ZNAČAJ VODA BOSNE I HERCEGOVINE ....................... ................................... ............ 33 TLO KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE ..................... 33 OPĆE PEDOGEOGRAFSKE ODLIKE BOSNE I HERCEGOVINE ........................ .................................. . 33 GLAVNE KLASE I TIPOVI TALA BOSNE I HERCEGOVINE I NJIHOVA GEOGRAFSKA RASPROSTRANJENOST ..................... .................................. ................................... ........................ 34 VEGETACIJSKI POKROV KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGIVUNE ........................ .................................. ................................... .................................. ... 41 PREGLED VAŽNIJIH ISTRAŽIVANJA VEGETACIJE BOSNE I HERCEGOVINE ......................................... 42 OPĆE ODLIKE RAŠČLANJENOSTI VEGETACIJSKOG POKROVA BOSNE I HERCEGOVINE ................ 43 NAJVAŽNIJE KARAKTERISTIKE HORIZONTALNE I VERTIKALNE RAŠČLANJENOSTI VEGETAVIJSKOG POKROVA BOSNE I HERCEGOVINE.............................. ............................................ .......................44 PROSTORNA DIFERENCIJACIJA NAJVAŽNIJIH TIPOVA VEGETACIJE BOSNE I HERCEGOVINE ............ 45 LITERATURA: ...................... .................................. ................................... .................................. ........ 52

3

UVOD NASTAVNI PROGRAM 1. UVOD U REGIONALNU GEOGRAFIJU BOSNE I HERCEGOVINE 2. DEFINICIJA BOSANSKOHERCEGOVAČKOG GEOPROSTORA 3. GEOLOŠKA GRAĐA I GEOTEKTONSKI SKLOP KAO ELEMENTI REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE 4. RELJEF I GEOMORFOLOŠKE KARAKTERISTIKE KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE 5. KLIMA KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE 6. VODE KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURA BOSNE I HERCEGOVINE 7. VEGETACIJSKI POKROV KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE

Uredio: Baltić Fahrudin, student III godine, odsjek za geografiju PMF-a, smjer nastavnički 4

DEFINICIJA BOSANSKOHERCEGOVAČKOG GEOPROSTORA 1.IME BOSNE I HERCEGOVINE; 2.GEOGRAFSKI POLOŽAJ BOSNE I HERCEGOVINE; 3.GRANICE BOSNE I HERCEGOVINE; 4.PROSTORNI OBUHVAT I VELIČINA BOSNE I HERCEGOVINE;

IME BOSNE I HERCEGOVINE U IMENU NAŠE ZEMLJE sadržani su nazivi dviju historijsko-geografskih i političkoteritorijalnih cjelina BOSNE i HERCEGOVINE, koji su različitog porijekla i starosti. IME BOSNE

Naziv Bosna veoma je star. Smatra se da ime BOSNA potiče od naziva istoimene rijeke Bosna, Bosina, Bosana, ali se, jošuvijek, pouzdano ne zna odakle rijeci Bosni to ime. Ime rijeke Bosne, najvjerovatnije predstavlja prijevod ilirskog naziva “Bathinus”(Bossanius). Koliko se zasada zna, Bosna se u pisanim izvorima PRVI PUT SPOMINJE sredinom desetog stoljeća u djelu Konstantina Porfirogeneta “De Administrando Imperio” kao mala oblastzemlja pod imenom “HORION BOSONA”. Bosna je tada OBUHVATALA područje oko gornjeg i srednjeg toka rijeke Bosne: - na S granica tadašnje Bosne dopirala je do srednjeg toka rijeke Krivaje; - na SZ i Z do srednjeg toka Vrbasa; - na J do srednjeg toka rijeke Lepenice, zatim rijekom Željeznicom i - na JI izbijala na rijeku Drinu sjeverno od Foče, zatim Drinom i donjim tokom rijeke Prače preko izvorišta rijeke Stupčanice na SI do srednjeg toka rijeke Krivaje na S. To je bilo JEZGRO BOSANSKE DRŽAVE, (odnosno jezgro političko-teritorijalnog organizovanja središnjeg dinarskog prostora) koja se kasnije teritorijalno širila. Od tada je ime Bosna ostalo da ŽIVI do DANAŠNJIH DANA.

IME HERCEGOVINE

Ime Hercegovina je mnogo mlađe i potiče od titule “Hercog od Sv.Save»” (titula„Hercog“u njemačkoj državnoj hijerarhiji), koja je dodijeljena bosanskom plemiću Stjepanu VukčićuKosači nakon pobjede nad bosanskim kraljem Tomašom 1448.godine. PRVI PUT se u dokumentima spominje 1449.godine. Od tada se zemlje kojima je vladao S.Vukčić Kosača prozvaše jednim imenom Hercegovina. 5

Dvojni naziv BOSNA i HERCEGOVINA suvremeno je ime naše nezavisne i međunarodno priznate države. (Evropska unija 6.aprila 1992.godine) (Ujedinjene nacije 22.maja 1992.godine)

POLITIČKO-GEOGRAFSKA DEFINICIJA TERITORIJALNOSTI DRŽAVE BOSNE I HERCEGOVINE: Bosni i Hercegovini pripada jedinstven državni teritorij u Jugoistočnoj Evropi između Jadranskog mora na jugu i Save na sjeveru, Korane i Une na zapadu i Drine na istoku.

GEOGRAFSKI POLOŽAJ BOSNE I HERCEGOVINE NAJOPĆENITIJA GEOGRAFSKA DEFINICIJA POLOŽAJA BOSNE I HERCEGOVINE Bosna i Hercegovinaje zemlja Jugoistočne Evrope.Nalazi se u zapadnom dijelu Balkanskog poluotoka, a prostire od južnog ruba Panonske zavale na S do Jadranskog mora na J. Zahvata središnji, i ujedno najveći dio Dinarida (Bosanskohercegovački Dinaridi). POLITIČKO-GEOGRAFSKI Graniči na S, Z i J sa Hrvatskom,na SI i I sa Srbijom, a na JI sa Crnom Gorom. OBALNOM FASADOM u sektoru Neum-Klek-Malostonski u dužini Bosna i Hercegovina izlazi na Jadransko more, zbog čega jekanal svrstava u od 24,4km Jadranske-Mediteranske zemlje. REGIONALNO-GEOGRAFSKI POLOŽAJ BOSNE I HERCEGOVINE je vrlo povoljan jer se nalazi između evropskih regija MEDITERANSKE i PANONSKE različitih prirodnogeografskih, socijalno-geografskih i ekonomsko-geografskih obilježja. OVA KOMPONENTA GEOGRAFSKOG POLOŽAJA BOSNE I HERCEGOVINE VJEKOVIMA JE BILA VALORIZIRANA. ONA U SUVREMENO DOBA IMA POSEBNO ZNAČENJE JER PREDSTAVLJA NAJSNAŽNIJI FAKTOR BUDUĆE INTEGRACIJE NAŠE ZEMLJE U EVROPSKE SOCIJALNE, POLITIČKE I EKONOMSKE TOKOVE.

MATEMATIČKO-GEOGRAFSKI ELEMENTI REGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOŽAJA BOSNE I HERCEGOVINE Teritorij Bosne i Hercegovine nalazi se na Sjevernoj Zemljinoj hemisferi u polju geografskih koordinata 42º 33’ 00’’s.g.š. - 45º 16’ 30’’s.g.š.i 15º 44’ 00’’i.g.d. - 19 º 37’ 41’’i.g.d.

6

RASTOJANJE * između krajnje sjeverne i južne tačke: 314km; * između krajnje istočne i zapadne tačke: 309km.

FIZIČKO-GEOGRAFSKE OSNOVE REGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOŽAJA BOSNE I HERCEGOVINE Teritorij Bosne i Hercegovine leži gotovo na sredini sjeverne Zemljine hemisfere na evroazijskom kontinentalnom bloku u centralnom dijelu sredozemne zone mladih vjenačnih planina – Dinarida. U tim je osnovama sadržana bit prirodno-geografskih odlika i regionalno-geografske strukture Bosne i Hercegovine.

KLIMATSKE OSNOVE REGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOŽAJA BOSNE I HERCEGOVINE Zbog astronomsko-geografskog položaja preko teritorija Bosne i Hercegovine zakonomjerno se smjenjuju jasno izraženi utjecaji dvaju geografskih pojaseva sjeverne hemisfere: sjevernog umjerenog i sjevernog suptropskog pojasa. U vezi s tim diferenciraju se dva LANDŠAFTNA POJASA vrlo specifičnih fizičkogeografskih odlika: * južni dio sjevernog umjerenog landšaftnog pojasa i * sjeverni dio sjevernog suptropskog landšaftnog pojasa. GRANICA IZMEĐU TA DVA LANDŠAFTNA POJASA NIJE OŠTRA NEGO JE PREDSTAVLJENA PRIJELAZNOM ZONOM KOJA SE POKLAPA, PRIBLIŽNO, SA OROGRAFSKIM RAZVOĐEM CRNOMORSKOG I JADRANSKOG SLIVA.

GEOTEKTONSKE I GEOMORFOLOŠKE OSNOVE REGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOŽAJA Bosna i Hercegovina leži u prostoru raspristranjenja SREDOZEMNE ZONE MLADIH VJENAČNIH PLANINA – DINARIDA, jedinstvenog planinskog regionalnog kompleksa Jugoistočne Evrope, sa blagim prijelazom na sjever uPANONSKU POTOLINU i strmim prijelazom na jug u JADRANSKU POTOLINU. BOSANSKOHERCEGOVAČKI DINARIDI su dio jedinstvenog Dinarskog planinskog sistema Balkanskog poluotoka, koji predstavlja glavnu geotektonsku jedinicu Jugoistočne Evrope.

HIDROGRAFSKE OSNOVEREGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOŽAJA BOSNE I HERCEGOVINE U hidrografskom smislu najveći dio teritorija Bosne i Hercegovine pripada CRNOMORSKOM, a manjim dijelom JADRANSKOM SLIVU. 7

TAKAV HIDROGRAFSKI POLOŽAJ BOSNE I HERCEGOVINE ODREĐUJE NJENU GEOGRAFSKU PRIPADNOST POSAVSKO-PODUNAVSKOJ REGIJI NA SJEVERU I JADRANSKO-MEDITERANSKOJ REGIJI NA JUGU.

BIOGEOGRAFSKE OSNOVEREGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOŽAJA BOSNE I HERCEGOVINE Teritorij Bosne i Hercegovine nalazi se u HOLARKTIČKOJ biogeografskoj oblasti, Pripada trima biogeografskim podoblastima: Mediteranskoj, Eurosibirskoj i Alpskovisokodinarskoj i u njoj su rasprostranjena šest makroregionalnih biogeografskih područja Jugoistočne Evrope: PANONSKO, PREDPANONSKO, ILIRSKO-MEZIJSKO, DINARSKO, PREDJADRANSKO i JADRANSKO.

POLITIČKO-GEOGRAFSKE OSNOVE REGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOŽAJA BOSNE I HERCEGOVINE Suvremeni međunarodni političko-geografski položaj Bosne i Hercegovine datira od trenutka kada su njeni građani na REFERENDUMU od 29. februara i 1.marta 1992.godine ODLUČILI da ona bude nezavisna i cjelovita država, kako je i priznata od Evropske unije, UN-a i velikog broja država svijeta/princip „u okviru postojećih granica“ granicama bivše SR Bosne i Hercegovine i SFR Jugoslavije/. BOSNA I HERCEGOVINA JE DO SADA PRIMLJENA U VIŠE MEĐUNARODNIH ORGANIZACIJA, ASOCIJACIJA I INSTITUCIJA. U toku je proces ASOCIJACIJE i PRIDRUŽIVANJA Evropskoj uniji i sklapanje Ugovora o PARTNERSTVU ZA MIR sa NATO-om (15.XII 2006.godine BiH pozvana u program PARTNERSTVO ZA MIR). Takav položaj Bosne i Hercegovine se u širim međunarodnim okvirima može smatrati generalno povoljnim. Posmatrano u kontekstu Jugoistočne Evrope, političko-geografski položaj Bosne i Hercegovine može se ocijeniti u izvjesnom smislu nepovoljnim,zbog mogućnosti RADIKALIZACIJE geopolitičkih i geostrateških odnosa u regionu i antibosanskih aktivnosti secesionističkih snaga u zemlji, što može destruktivno utjecati na političku stabilnost i prosperitetnu državu stabilnog mira. OTUDA I OBJEKTIVNE STREPNJE GRAĐANA ZA DRŽAVNI SUVERENITET BOSNE I HERCEGOVINE,KOJE SU SE U NEDAVNOJ PROŠLOSTI, NA ŽALOST, POKAZALE REALNIM. BUDUĆNOST BOSNI I HERCEGOVINI JE U UKLJUČENJU U EVROATLANTSKE INTEGRACIJE. 8

HISTORIJSKO-GEOGRAFSKE OSNOVE REGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOŽAJA BOSNE I HERCEGOVINE U historijsko-geografskom i historijsko-kulturnom pogledu bosanskohercegovačka populacija opstoji na teritoriju gdje je tokom historije došlo do snažnijeg stapanja i prožimanja civilizacijsko-kulturnih utjecaja evropskih i azijskih naroda i vodećih monoteističkih religija. NA OSNOVU TIH ELEMENATA MOGUĆE JE UTVRDITI PRIPADNOST BOSNE I HERCEGOVINE EVROPSKOM, MEDITERANSKOM I TURSKO-ORIJENTALNOM CIVILIZACIJSKO-KULTURNOM KRUGU, čiji je rezultat vrlo složena multikulturna, multikonfesionalna i multietnička državna zajednica.

PREDNOSTI/POVOLJNOSTI GEOGRAFSKOG POLOŽAJA BOSNE I HERCEGOVINE Tranzitni saobraćajno-geografski položaj Bosne i Hercegovine. Bosna i Hercegovina između Centralne Evrope i Mediterana; Regionalno značenje prirodnih potencijala Bosne i Hercegovine; Regionalno značenje demografskih, obrazovnih i drugih socijalnih potencijala Bosne i Hercegovine; Kulturno-historijsko nasljeđe Bosne i Hercegovine;

POSTANAK I OSOBINE GRANICA BOSNE I HERCEGOVINE SADAŠNJE GRANICE BOSNE I HERCEGOVINE SU VRLO STARE (JI sektor najstariji iz 1399.g.) I VIŠE PUTA POTVRĐIVANE (od 1699. do 1945. godine)NIZOM MEĐUNARODNIH UGOVORA, KONVENCIJA I ODLUKAMA AVNOJ-a IZ 1943. i 1945.GODINE. Najvažniji elementi međunarodno-pravnog definisanja suvremenih granica Bosne i Hercegovine izvode se iz odluka AVNOJ-a iz 1945.godine, kada su utvrđene njene granice na temelju onih koje su određene Berlinskim ugovorom iz 1878.godine, uz neke kasnije korekcije:kod Sutorine,na bosanskograhovskom,bihaćkom i istočnohercegovačkom sektoru. U OKVIRU TAKO UTVRĐENIH GRANICA BOSNA I HERCEGOVINA JE STEKLA MEĐUNARODNI SUBJEKTIVITET SAMOSTALNE I NEZAVISNE DRŽAVE 1992.GODINE. Granice Bosne i Hercegovine su uglavnom prirodne: hidrografske i orografske. UKUPNA DUŽINA GRANICA BOSNE I HERCEGOVINE: 1.538 km * kopnena granica:...................... 774 km * vodena granica:........................ 764 km

9

Granica sa Republikom Hrvatskom 932 km: kopnena granica:......................... 494 km vodena gracica:............................ 438 km morska granica u sektoru Neum-Klek: 13,4 km Bosanskohercegovačko-Hrvatska granica na sjeveru na Savi i na donjem toku Une je uspostavljena 1699.godine Karlovačkim mirom i konačno potvrđena 1791.godine Svištovskim mirom. Manje korekcije granice na SZ BiH kod Bihaća. Naselja Međudražje, Skočaj i Zavalje priključeni su BiH 1945.godine. Južni sektor bosanskohercegovačko-hrvatske granice, većim dijelom je iz XVIII stoljeća, kada je u dva navrata i ksrcovana, a ksrcovana je i 1945.godine u bosanskograhovskom sektoru. Granica sa Republikom Srbijom: 357km Bosanskohercegovačko-srbijanska granica na Drini s prekodrinskim bosanskim pojasom JI od Višegrada, odgovara većim dijelom granici u vrijeme turske, pa austrougarske vladavine Bosnom i Hercegovinom i u cjlosti je istovjetna sgranicom između austrougatske Bosne i Kraljevine Srbije iz 1913.godine.

Granica sa Republikom Crnom Gorom: 249 km Bosanskohercegovačko-crnogorska granica najvećim je dijelom utvrđena na Berlinskom kongresu 1878.godine. Sektor granice sjeverno od rijeke Tare odgovara granici iz 1913. godine između austrougarske Bosne i u balkanskim ratovima proširene Crne Gore. Na jugoistočnom sektoru ne odgovara historijskim granicama Bosne, jer je pojas kod Sutorine, kojim je Bosna imala svoj izlaz na Jadransko more 1945.godine postao crnogorski. I u 1949.godini su vršene korekcije granica, kada su sela Kruševo i Vučevo pripojena Bosni i Hercegovini.

AKTUELNI GRANIČNI SPORO VI: DA ili NE? 1. SA HRVATSKOM: *U sekturu Željava(Z) *U sektoru Neum-Klek-Malonstonski z.(J) *U sektoru Bosanske Kostajnice(SZ) Turski rep i Veliki i Mali Školj dijelovi su državnog teritorija Bosne i Hercegovine. Bili su u sastavu Bosanskog pašaluka od Karlovačkog mira 1699.godine, potvrđeno Berlinskim mirovnim sporazumom iz 1878. godine, te AVNOJ-em iz 1945.godine (Bušatlija I., 1999); 2. SA SRBIJOM: *U sektoru SI – riječni otoci na Drini; * U sektoru I - akumulacije Bajina Bašta; 10

- Međuriječje; - Trasa pruge Beograd-Bar kroz teritorij Bosne i Hercegovine ; Sa stanovišta Bosne i Hercegovine sporna je samo granica sa Srbijom u sektoru akumulacije HE Bajina Bašta. 3. SA CRNOM GOROM: Zasada, nema spornih tačaka

PROSTORNI OBUHVAT I VELIČINA BOSNE I HERCEGOVINE Površina Bosne i Hercegovine:....51.209,2 km2 Kopnena površina:.......................51.197,0 km2 Morska površina:................................12,2 km2 Bosna i Hercegovina spada u skupinu prostorno malih zemalja svijeta (rang veličine:125.) PROSTORNO JE VEĆA OD 16 ZEMALJA EVROPE: Slovačke, Estonije, Danske, Holandije, Švajcarske,Makedonije, Belgije, Albanije, Luksemburga,Moldavije, Slovenije, Andore, San MarinaMonaka, Lihtenštajna i Vatikana.

PRIRODNA SREDINA KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE UVOD Prostor Bosne i Hercegovineje u prirodno-geografskom pogledu vrlo specifičan. Te specifičnosti ogledaju se prvenstveno u: složenosti geološke građe, geotektonskoj strukturi i geomorfološkom sklopu, specifičnoj i vrlo raznovrsnoj klimi i osobenim hidrografskim prilikama, te složenoj pedogeografskoj strukturi i biogeografskim odlikama.

GEOLOŠKA GRAĐA I GEOTEKTONSKI SKLOP KAO ELEMENTI REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE

11

GEOLOŠKE KARAKTERISTIKE BOSNE I HERCEGOVINE Litostratigrafske odlike Bosne i Hercegovine Geotektonske sklop Bosne i Hercegovine

UVOD Geostrukturni, litostratigrafski i geotektonski sklop Bosne i Hercegovine rezultat su duge geološke prošlosti, odnosno dugog geološkog razvoja od paleozoika do kvartara.

LITOSTRATIGRAFSKE ODLIKE BOSNE I HERCEGOVINE Litosferni kompleks na teritoriju Bosne i Hercegovine, u prostornom i u vremenskom smislu, je veoma složen.Vrijeme taloženja sedimenata i stijena u Tetis geosinklinali počev od arhajske ere, pa do konca tercijera, a talože se i danas. Reljef Bosne i Hercegovine izgrađuju stijene različite po starosti i načinu postanka, geomehaničkim i geohemijskim svojstvima. U geološki najstarije stijene na prostoru Bosne i Hercegovine, koliko se zasada zna, spadaju one koje su nastale u starijem paleozoiku(silurska perioda). PALEOZOJSKE TVOREVINE u Bosni i Hercegovini predstavljene su: pretežno klastičnim naslagama sa krečnjačko-dolomitskim ulošcima. Najčešće su zastupljeni grauvakni i subgrauvakni pješčari sa različitim škriljcima. Rjeđe se javljaju kvarcporfiri, spiliti, metadijabazi, kvarc-metadijabazi, rioliti, graniti, gnajsevi, mikašisti i dr. MEZOZOJSKE NASLAGE se uglavnom javljaju u tri razvoja: karbonatnom, vulkanogenosedimentnom i klastičnom. KENOZOIK je u marinskom, brakičnom i jezerskom razvoju. Zastupljen je karbonatima i klastitima paleogena, naslagama molasnog neogena i različitog kvartara. Paleozoik u Bosni i Hercegovini Geografski u Bosni i Hercegovini izdvajaju se sedam područja izgrađenih od paleozojskih tvorevina, koje se međusobno razlikuju po litološkom sastavu, starosti i stepenu ubranosti. To su: 1.Paleozojsko područje Motajica-Prosara, 2.Drinsko paleozojsko područje, 3.Paleozojsko područje u ofiolitskoj zoni, 4.Sansko paleozojsko područje, 5.Pračansko paleozojsko područje, 6.Ključko paleozojsko područje i 12

7.Centralnobosansko paleozojsko područje. Spomenuta paleozojska područja, s obzirom da su zastupljena isključivo u unutrašnjim Dinaridima, predstavljaju u suštini njihove prve embrionalne pozitivne oblike, čija je antiformna Mezozoik u Bosni i Hercegovini Preko paleozojskih tvorevina u Bosni i Hercegovini, negdje diskordantno i transgresivno, a negdje kontinuirano, leže pjeskoviti lapori, glinci, pjeskoviti krečnjaci i metamorfisani kvarc-liskunoviti pješčari. Ovaj kompleks obično se izdvaja kao permotrijas. Kenozoik u Bosni i Hercegovini Kenozoik je vrijeme velikih promjena u geološkoj historiji Bosne i Hercegovine. Karakteriziraju ga intenzivni tektonski pokreti, snažno ubiranje naslaga, prekidi i promjene režima sedimentacije i osobena paleogeografije. Kenozojskih tvorevina ima u svim predjelima Bosne i Hercegovine. Paleogene tvorevine zauzimaju veliko prostranstvo u spoljašnjim i u unutrašnjim Dinaridima (sjeverno od ofiolitske zone) u zoni horstova i rovova. Tvorevine neogena u Bosanskohercegovačkim Dinaridima javljaju se u dva razvoja: terestičko-limničkom i marinskom(oko naslaga Panonskog mora – sjeverna Bosna). Kvartarne naslage su vrlo raznovrsne. Uglavnom su razvijene kao bazenske (fluvio-limničke) naslage, naročito u sjevernoj Bosni, odnosno na jugozapadnom obodu Panonskog bazena. Ovom tipu pripadaju i kvartarne depresije u međuplaninskim kotlinama (Sprečko,Prijedorsko, Sarajevsko polje i dr.), kao i polja zapadne Bosne.

GEOTEKTONSKE KARAKTERISTIKE BO SNE I HERCEGOVINE

Na temelju “Geotektonske rejonizacije Dinarida” K.Petkovića i “Pregleda geotektonskih jedinica u Bosanskohercegovačkim Dinaridima” M.Vidovića, moguće je dati uopćenu sliku geotektonske strukture Bosne i Hercegovine. Da bi se u Bosanskohercegovačkim Dinaridima uočila paleogeografsko-tektonska veza između geotektonskih zona, zone, koje su predstavljale jedinstvene geotektonske cjeline kroz tektonsku evoluciju, grupisane su u geotektonske komplekse, kao više geotektonske kategorije od zona. Na prostoru Bosanskohercegovačkih Dinarida diferenciraju se četiri strukturno-facijalna kompleksa i to: - Dinaridsko predgorje, 13

- Spoljašnji Dinaridi, - Središnji Dinaridi i - Unutrašnji Dinaridi. Ove najprostranije geotektonske cjeline–geotektonski kompleksi, dijele se na geotektonske zone nižeg taksonomsko-hijerarhijskog ranga. a)Geotektonski kompleks dinarskog predgorja čine: 1.Spoljašnja jadranska zona karbonatno-anhidritskog mezozoika sa znatnim razvojem fliša u peleogenim naslagama, prekrivena neogenim molasama Tetisa i 2.Unutrašnja jadranska zona karbonatno-anhidritskog mezozoika sa znatnim razvojem fliša u paleogenim naslagama. b)Geotektonski kompleks spoljašnjih Dinarida čine: 1.Niža krečnjačko-dolomitna zona Visokog krša sa flišem u paleogenim naslagama i 2.Viša krečnjačko-dolomitna zona Visokog krša sa neznatnim razvojem fliša u paleogenim naslagama. c)Geotektonski kompleks središnjih Dinarida čine: 1.Zona mezozojskih, pretežno trijaskih krečnjaka i dolomita sa srednjebosanskim škriljavim planinama u jezgru i 2.Centralna jursko-kredna i gornjokredna(sarajevska) flišna zona.

d)Geotektonski kompleks unutrašnjih Dinaridačine: 1.Centralna paleozojsko-trijaska zona(Sane i Prače), 2.Centralna ofiolitska zona, 3.Unutrašnja paleozojsko-trijaska zona(istočna Bosna), 4.Unutrašnja ofiolitska zona i 5.Unutrašnja,gornjokredno-paleogena (sjevernobosanska) flišna zona. Izdvojene geotektonske zone potiskivane su prema jugozapadu, te tako stvorene navlačnu tektonsku strukturu. J.Pamić i G.Sijarić na geološkoj karti Bosne i Hercegovine izdvajaju: * intraplatformsku navlaku(IP), * navlaku pasivnog kontinentalnog oboda(PM), * paleozojsko-trijasku navlaku(TP) * ofiolitsku navlaku(O). U strukturama nižeg reda zi dvojene su: bore i rasjedi, među kojima sunajveći: * banjalučki(ba), * sarajevski(sa), * južni rubni rasjed savske potoline(ssd), * voljevački(vo), * busovački(bu) i mnogi manji. 14

Procesi kaledonske orogeneze još nisu u potpunosti upoznati na prostoru Bosne i Hercegovine. Hercinska orogeneza je jasnija, jer su karbonske i permske naslage bolje proučene. Alpska orogeneza počinje trijasom. Krajem trijasa zbila se u unutrašnjosti starokimerijska orogenetska faza, dok je u vanjskom dinarskom pojasu i dalje uglavnom kontinuirana karbonatna sedimentacija, koja je trajala do potkraj krede.

RELJEF KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE Morfostrukturne karakteristike reljefa Bosne i Hercegovine; Hipsometrijske karakteristike reljefa Bosne i Hercegovine; Genetski oblici reljefa i geomorfološki sklop Bosne i Hercegovine;

MORFOSTRUKTURNE KARAKTERISTIKE RELJEFA BOSNE I HERCEGOVINE Na morfostrukturnom planu tj.u morfološko-geološkom pogledu Bosna i Hercegovina predstavlja jedan svod koji se neravnomjerno podiže od panonske depresije na sjeveroistoku do jadranske na jugozapadu. Morfostrukturno svod je diomorfostrukturne jedinice Dinarida, koji u geološkom smislu pripada sredozemne zone mladih vjenačnih planina. Sjeverni i sjeveroistočni dijelovi tog svoda prelaze u Panonski bazen, a južni i jugozapadni u neposredni rub jadranske potoline. Bosanskohercegovački Dinaridi i Dinarski planinski sistem uopće, nastali su vertikalnim tektonskim pokretima dna bivše Tetis geosinklinale, koja je postepeno, tokom duge geološke historije(više od 500 miliona godina) izranjala i okopnjavala, da bi se oslobodila morskojezerskog stanja tek koncem neogena. Nabiranjem, rasjedanjem, kraljuštanjem i navlačenjem, stijenske mase su dovedene u veoma komplikovane odnose, što reljef Bosne i Hercegovine čini veoma složenim. Naime, diferenciranim geotektonskim pokretimastvoreni su veoma složeni geotektonski odnosi, koji su se manifestovali najprije u stvaranju prostranog geotektonskog svoda, koji se javlja kao visija, kojem pripada najveći dio teritorija Bosne i Hercegovine (Bosanskohercegovački Dinaridi). Unutar te visije izdiferencirani su planinski masivi i hrbati sa grebenima i bilima i dubokim prijevojima, zatim kotline i prostrane visoravni. U sva ta tri tipa makroreljefnih struktura (masivi, visoravni i kotline) usječena je dolinska mreža(polifazno) sa klisurama i dolinskim proširenjima.

15

Izdizanje Dinarida praćeno je spuštanjem Panonske potoline na sjeveru i Jadranske potoline na jugu, te se na panonskoj strani Bosne formiraju nizije sa tektonskim ulegnućima ispunjenim mlađim riječno-jezerskim nanosima, a na jadranskoj strani Hercegovine su potopljene depresije (posebno donji dijelovi doline Neretve). U sva tri tipa makroreljefnih struktura bosanskohercegovačke visije, u prostoru rasprostranjenosti karbonantnih stijena razvio se krško-korozioni reljef sa specifičnim površinskim i podzemnim oblicima. Unutar te morfostrukture prvog reda (Bosanskohercegovački Dinaridi), kako kaže I. Bušatlija, rasprostranjene su morfostrukture II reda koje čine skelet reljefa Bosne i Hercegovine. Imajući u vidu naprijed rečeno, uz uvažavanje odgovarajuće tipizacije reljefa Bosne i Hercegovine, I.Bušatlija spominje dva tipa reljefa: Prvi tip reljefa Bosne i Hercegovine čine pozitivne morfostrukture predstavljene: * antiklinalnim, * antiklinorijumskim, * horst–antiklinalnim, * horst–antiklinorijumskim, * horstnim i * monoklinalnim masivima, svodovima i hrbatima. Drugi tip reljefa Bosne i Hercegovine čine morfostrukture predstavljene: ** međugorskim, unutargorskim i * predgorskim depresijama i kotlinama. Ovi se tipovi reljefnih struktura također redaju u dinarskom pravcu i leže između pozitivnih morfostruktura. Strukturno odgovaraju greben-sinklinalama, sinklinorijumima, grebensinklinorijumima, grebenima, sinklinalama ili monoklinalama.

HIPSOMETRIJSKE KARAKTERISTIKE RELJEFA BOSNE I HERCEGOVINE Morfometrijsko-morfografska analiza reljefa Bosne i Hercegovine, koju je izvršio R.Gašparović, pokazuje da najveće prostranstvo imaju tereni visine od 500m do 1000m nadmorske visine, što znači da je Bosna i Hercegovina srednje visijska zemlja u kojoj dominiraju srednje visoke i niske planine (prosječna visina iznosi 625m). Isto tako, morfografsko-morfometrijskom analizom reljefa Bosne i Hercegovine možemo zaključiti da je dubina raščlanjenosti reljefa najveća oko vododjelnice jadranskog i crnomorskog sliva u oblasti rasprostranjenosti tipičnog krša, a stepen horizontalne raščlanjenosti reljefa najmanja je na krečnjačko-dolomitnim supstratima, a najveća u terenima građenim od nepropustljivih stijena. Najveći nagibi terena su u klisurama i prijelazima površi u visoke grebene, a najmanji po kotlinama i međugorskim depresijama. 16

GENETSKI ODLIKE RELJEFA I GEOMORFOLOŠKI SKLOP BOSNE I HERCEGOVINE Sve planine u prostoru bila i polja, površi i brda, humina i rudina(JZ, J): Grmeč, Srnetica, Ljunjevača, Šator, Staretina, Vran, Čvrsnica i dr.(viša zona visokog krša), kao i one uz granično područje sa Hrvatskom (Ilica, Dinara i dr.), imaju uglavnom strukturu antiformi (antiklinale, horstovi ili navlake). U osnovi istu strukturu imaju i planine što se nastavljaju jugoistočno preko Neretve (Prenj, Velež, Crvanj, Bjelašnica, Sniježnica i dr.), te krečnjačko-dolomitni masivi i hrbati s bilima i grebenima u produženju bosanskog škriljavog gorja (Bjelašnica, Visočica, Treskavica, Zele-ngora, Maglić, Jahorina sa Trebevićem i dr.). Površi oko njih, usječene u krečnjacima i dolomitima imaju u genetskom pogledu kraškokoroziona obilježja. Na sedimentno-metamorfnom supstratu rasprostiru se gorski masivi i hrbati (grebeni i bila): Vranica, Kruščica, Zec-planina, Bitovnja, Komar i Radovan-planina u predjelu srednjobosanskog škriljavog gorja, te gorsko-dolinski prostor u gornjem dijelu sliva Drine između Foče i Goražda. I te su planine odnosno hrbati, u strukturnom pogledu antiforme: horstovi, horst antiklinale, antiklinale, antiklinori-jumi, a mjestimice i navlake. Hrbati i masivi rasprostiru se i po tzv.magmatsko-sedimentnom kompleksu, pretežno u serpentinskoj zoni Bosne i u tzv.dijabaz-rožnjačkoj formaciji trijaske i jurske starosti (Uzlomac, Borja, Ozren, Konjuh i dr.). Tu su veoma razvijene doline i riječna mreža. Na jursko-krednom flišu rasprostiru se planine: Lebršnik, Čemernica i Vučja planina i dr., te planinsko-dolinski teren od Vlašića do Banjalučke kotline. Na paleogenom flišu rasprostiru se plainine u sjevernoj i sjeveroistočnoj Bosni (Majevica, Vučjak, Kozara i dr.). To su u strukturnom pogledu također antiforme, antiklinale, horstantiklinale, antiklinorijumi i djelimično navlake. U paleogenom flišu u jugozapadnoj Bosni i Hercegovini razvijene su negativne forme reljefa: kotline, doline i polja u kršu. Najveći je broj kotlina diferenciranom erozijom usječen u tzv.molasama, naslagama kenozojske, pre-težno neogene starosti. Kotline su ili otvorene sa normalnom hidrografskom mrežom ili zatvorene (“oaze u kršu”), koje su izložene ujezeravanju i poplavama za vrijeme jačih povodnja. Ostale kotline u Bosni i Hercegovini ulaze u sastav kompozitnih dolina sastavljenih od molasnih naslaga neogene starosti i na njima je oblikovana fluvijalna morfoskulptura Bosne i Hercegovine polifaznih i polimorfnih obilježja. Polja u kršu(krška polja) nalaze se u zoni visokog krša(Vanjski Dinaridi). Manji broj kotlina u tom prostoru usječen je u flišne naslage, a samo nekoliko ih je nastalo u

17

okviru krečnjačko-dolomitnog stijenskog kompleksa naslaga. Dabarsko i Fatničko polje u paleogenom flišu, a Bosansko-petrovačko i Popovo polje u krečnjacima i dolomitima. Novija istraživanja reljefa Bosne i Hercegovine pokazuju da je u prostoru tzv.”normalnog reljefa” (nekrečnjačkih facija) razvijen samo fluviodenudacioni reljef u seriji faza od gornjeg pliocena do danas. Tokom kvartara teritorij Bosne i Hercegovine iznad 1.500m zahvatila je glacijacija. Nesumljivo je utvrđen gornjo-pleistoceni, glacijalni erozioni i akumulativni reljef na planinama: Vranici, Treskavici, Bjelašnici, Prenju, Veležu, Čvrsnici i dr. Glacijalna morfoskulptura se vezuje za fluvijalnu preko fluvio-glacijalne, a mjestimično se javlja i eolske pleistocenske morfoskulpture (Mostarsko i Livanjsko polje). Najveća prostranstva na navlaci visokog krša(“velekrš) i u zoni mezozojskih krečnjaka unutrašnjih Dinarida imaju svim oblicima krša: * ljutim, * boginjavim, * dubokim, * zagaćenim, * golim i dr., a razvijeni su i podzemni krški oblici reljefa(jame, pećine, ponori i dr.). Na velikom prostranstvu Bosne i Hercegovine rasprostiru se tereni sa aluvijalnim naslagama. Od tih nanosa izgrađene su aluvijalne ravni i akumulacione terase na mnogim rijekama. Krajem neogena i kroz kvartar odigrale su se neotektonske eustatičke i glacijalne promjene zbog kojih je reljef Bosne i Hercegovine dobio nova obilježja, te je u cjelini, kako tvrdi I.Bušatlija, razmjerno mlad. Već smo rekli da teritorij Bosne i Hercegovine pripada sredozemnoj zoni mlađih vjenačnih planina, i da njeni sjeverni dijelovi prelaze u Panonsku niziju, a južni u neposredni rub Jadranske potoline. Reljef Bosne i Hercegovine,po tradicionalnoj podjeli,čine: * bila i polja na jugu i jugozapadu; * humine i rudine, površi i brda na jugu i jugozapadu; * Istočnobosanska visija; * rudne i flišne planine na sjeveru,sjeveroistoku, sjevero-zapadu i u centralnom dijelu. Ovakva diferencijacija reljefa Bosne i Hercegovine može se, uz izvjesne modifikacije, po mišljenju I.Bušatlije, smatrati i sada objektivnom.

18

KLIMA KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE Faktori klime Bosne i Hercegovine Karakteristike klimatskih elementa Klimatska rejonizacija Bosne i Hercegovine

FAKTORI KLIME BOSNE I HERCEGOVINE Klima Bosne i Hercegovine je vrlo specifična i složena i prostorno vrlo raznolika,što je odraz djelovanjaprirodno-geografskih faktora: * geografskog položaja, * planinskog karaktera reljefa i njegove raščlanjenosti, * blizina toplog Mediterana, * utjecaj Atlantskog okeana, * blizina velikih kontinentalnih masa (evroazijsko i afričko kopno) i dr. a)Astronomsko-geografski položaj Bosne i Hercegovine Bosna i Hercegovina leži između:420 33’ 00’’ i 450 16’ 30’’ s.g.š.,a 44-ta paralela prolazi gotovo sredinom njenog teritorija.Prema tome, najveći dio teritorija Bosne i Hercegovine pripada: * južnoj polovini sjevernog umjerenog toplotnog pojasa (SUP), *a manji južni dio, sjevernom dijelu sjevernog suptropskog pojasa(SSP). Granica između ova dva toplotna pojasapovučena je na osnovu radijacionog bilansa i opće šeme cirkulacije zračnih masa,koja je karakteristična za oba pojasa. b)Reljef Bosne i Hercegovine Reljef bitno utječe na klimu Bosne i Hercegovine,kako svojom visinom, tako i raščlanjenošću. S jedne strane, paralelno sa obalom Jadranskog mora, pružaju se Bosanskohercegovački Dinaridi, koji otežavaju prodor maritimnih klimatskih utjecaja dublje u unutrašnjost Bosne i Hercegovine (izuzetak je dublji prodor u unutrašnjosti uz dolinu Neretve). Na drugoj strani, preko Panonske nizije nizijsko-ravničarski dio Bosne i Hercegovine je široko izložen djelovanju kontinentalnim klimatskim utjecajima sa sjevera i sjeveroistoka, koji Une duboko i dr. sežu u planinsku unutrašnjost naše zemlje dolinama rijeka Bosne, Drine, Vrbasa, c)Utjecaj zračnih (arktičkih, atlantskih i mediteranskih zračnih) masa i kopnenih masa(Afričko i Evroazijskog kopno) na klimu Bosne i Hercegovine Na klimu Bosne i Hercegovineznačajan utjecaj imaju vazdušne mase,koje se formiraju iznad Arktika i Sibira, Atlantskog okeana i Mediterana, afričkog i Evroazojskog kopna i 19

Mediterana. Naime, važna je odlika da se: TOKOM HLADNIJEG DIJELA GODINE nad istočnom i centralnom Evropom obrazuje anticiklona(kao rezultat utjecaja hladnog Sibira i Arktika), kada je nad Mediteranom uspostavljeno polje niskog vazdušnog pritiska. Kao posljedica toga dešava se prodor hladnog arktičkog vazduha inad većim dijelom teritorije Bosne i Hercegovine uspostavlja se stabilno i hladno vrijeme. Tada Bosanskohercegovački Dinaridi sprečavaju prodor hladnih kontinentalnih vazdušnih masa sa sjevera prema jugu naše zemlje. TOKOM TOPLIJEG DIJELA GODINE do teritorija Bosne i Hercegovine često dopiru utjecaji iz sjevernog područja suptropskog pojasa(oblast Sahare). Tople i suhe vazdušne mase iz Sahare krećući se ka našim krajevima prelaze preko Sredozemnog i Jadranskog mora, ovlaže se i nailaskom na Bosanskohercegovačke Dinaride rashlade, te se kao posljedica toga izlučuju pljuskovite kiše. Kada ove vazdušne mase prođu preko Bosanskohercegovačkih Dinarida(tople i osiromašene vlagom),u unutrašnjost šire toplo podneblje na gotovo čitavu Bosnu i Hercegovinu. I utjecaji vlažnih i toplih vazdušnih masa sa Atlantika imaju veliki značaj za klimu Bosne i Hercegovine. Usljed djelovanja svih ovih faktora Bosna i Hercegovina, u klimatskom pogledu, predstavlja prijelazno područjeu kojem se sudaraju i prepliću:M E D I T E R A N S K I i K O N T I N E N T A L N Iklimatski utjecaji, zbog čega se na njenom prostoru može utvrditi čitavsemozaik klimatskih varijeteta. Tamo gdje osjećaju morski utjecaji, u izrazitom ili izmijenjenom obliku, javljaju se tipovi sredozemne klime (jadranska i izmijenjeno jadranska klima). U unutrašnjostiBosne i Hercegovine, u skladu sa reljefnim odlikama, diferencira se više tipova kontinentalne klime: * umjerenokontinentalna, * predplaninska, * planinska, * alpska i dr.

KARAKTERISTIKE KLIMATSKIH

ELEMENATA

a)Temperatura zraka Zbog toga što se Bosna i Hercegovina prostire u južnom dijelu sjevernog umjerenog pojasa i u sjevernom dijelu sjevernog suptropskog pojasa, trebalo bi očekivati njenu pripadnost umjerenom podtipu godišnjeg toka temperature vazduha sa dvije varijante, kontinentalnom i maritimnom odnosno izmijenjeno maritimnom varijantom. Uzmemo li u obzir godišnje tokove temperatura vazduha kontinentalne ili maritimne odnosno izmijenjeno maritimne varijante, sasvim je izvjesno da se oni međusobno razlikuju kako u pogledu visine temperature vazduha, tako i u pogledu vremenskih dužina trajanja i dr. Detaljnijim proučavanjem moguće je,unutar kontinentalne i maritimne odnosno izmijenjeno 20

maritimne varijante, u Bosni i Hercegovini izdvojiti više tipova termičkog režima. Svaki od tipova ima specifična obilježja i tipično prostiranje b)Zračni pritisak Opće karakteristike odlika i raspodjele vazdušnog pritiska u Bosni i Hercegovini izvodimo iz pregleda raspodjele vazdušnog pritiska za dva ekstremna perioda godine, za zimski (januar) i ljetni (juli) i u kontekstu opće raspodjele vazdušnog pritiska za veći dio Evrope. Pošto se jedan dio Bosne i Hercegovineneposredno naslanja na Jadransko more, a drugi nalazi u njegovoj neposrednoj blizini, to će ti dijelovi biti znatno topliji od predjela koji se nalaze duboko u unutrašnjosti kopna i do kojih ne dopiru utjecaji mora. Vazduh u ovim krajevima Bosne i Hercegovine je hladniji, a u vezi s tim i vazdušni pritisak veći. Nad Atlantskim okeanom,u isto vrijeme, se nalazi područje niskog vazdušnog pritiska, tzv.islandska depresija, koja je toliko snažna da se proširuje, s vremena na vrijeme, i na veći dio evropskog kontinenta, parališući u tom slučaju utjecaj sibirskog i azorskog anticiklona. Nad toplim Mediteranom zajedno sa njegovim rubnim morima,u isto vrijeme, stvaraju se dva centra niskog vazdušnog pritiska. Jedan se nalazi iznad Italije (đenovska depresija), a drugi iznad istočnog dijela Mediterana (kiparska depresija). Te depresije imaju znatan utjecaj na vrijeme i klimu u Bosni i Hercegovini. ZA VAZDUŠNOG PRITISKA iznadprilično Bosne oštre i Hercegovine da se:naZIMSKI teritorijuRASPORED Bosne i Hercegovine pokazuju u JANUARU suprotnostiproizlazi u vazdušnom pritisku između južnih i jugozapadnih predjela, na jednoj strani, i sjevernih i sjeveroistočnih predjela, na drugoj strani. Naime, južni i jugozapadni predjeli Bosne i Hercegovine odlikuju se nižim vazdušnim pritiscima, jer preko njih ili u njihovoj blizini, često prolaze toplije zračne depresije, koje dolaze sa Atlantskog okeana ili sa Mediterana. Sjeverni i sjeveroistočni predjeli Bosne i Hercegovine, s obzirom da se nalaze duboko u unutrašnjosti, hladniji su, a uz to, iznad njih je stacioniran centralnoevropski anticiklon, što sve doprinosi da se odlikuju višim vazdušnim pritiskom. Općenito, vazdušni pritisci u Bosni i Hercegovini u mjesecu januaru nisu niži od 761mm, niti viši od 765mm, a u julu 760mm do 766mm. Posljedice ovakvog rasporeda vazdušnog pritiska na prostoru Bosne i Hercegovine u januaru su preovlađujući vjetrovi iz sjevernog kvadranta (sjeverozapadna i sjeverna strujanja). Specifičnost da su, na prostoru jugozapadne Bosne i Hercegovine januarske izobare od 762 i 764mm relativno blizu jedna drugoj, a da u istočnim dijelovima Bosne i Hercegovine to nije slučaj, ukazuje na činjenicu da su u prostorima na jugozapadu vjetrovi jači, a u istočnom slabiji. ZA LJETNJI RASPORED VAZDUŠNOG PRITISKA iznad Bosne i Hercegovine, pored utjecaja Mediterana, važnu ulogu imaju položaji anticiklonalnih centara iznad Atlantskog okeana i Sibira. 21

Naime, iznad Atlantskog okeana prostrana islandska depresija, koja zimi ima poseban značaj za vrijeme u Evropi, pa i za Bosnu i Hercegovinu, u ovo doba godine, gotovo sasvim nestaje, ali je ipak očuvano prostrano baričko polje sa prilično niskim pritiskom od Kanadskog arktičkog arhipelaga do Skandinavije. Južna Evropa, kojoj Bosna i Hercegovina pripada, nalazi se, tada, pod dominacijom azorskog anticiklona, koji je sada pomjeren više na sjever, u suglasnosti s prividnim godišnjim kretanjem Sunca. Njegov front prodire na sjeveroistok, donoseći razvedravanje i zahvata gotovo polovinu Evrope, zajedno sa zapadnim Sredozemljem (Pirinejski poluotok – Karpati). U spomenutim krajevima Evrope, koji su ljeti pod utjecajem azorske anticiklone razvijen je svuda vazdušni pritisak veći od 760mm. To ima za posljedicu da je vrijeme svuda vedro i toplo. Sibirski anticiklon, koji je u zimskoj polovini godine bio vrlo aktivan, također nestaje, dok se nad ugrijanim evropskim kopnom stvara veliko polje visokog vazdušnog pritiska. Zbog ovakve opće raspodjele vazdušnog pritiska iznad Evrope dobar dio Bosne i Hercegovine izložen je s vremena na vrijeme vlažnim vazdušnim masama sa Atlantskog okeana, koje pretežno dolaze sa sjeverozapada. Kada dospiju iznad toplog zemljišta, ove vazdušne mase izlučuju kiše i snižavaju temperature. Na taj se način ublažavaju velike žege, koje bi inače nastale usljeg geografskog položaja Bosne i Hercegovine. To je vjerovatno dadok se ujenekim područjima vazdušni pritisak povećava (Sarajevo, Zenica,razlog Drvar), u okolnim krajevima niži(Livno, Mostar). Svi ostali krajevi Bosne i Hercegovine imaju srednju julsku vrijednost vazdušnog pritiska oko 761mm. Izuzmemo li navedene krajeve, vazdušni pritisak u Bosni i Hercegovini u mjesecu julu je manje-više prostorno jednoobrazno raspoređen, što je, rezultat utjecaja azorskog anticiklona.

c)Vlažnost zraka Opća je odlika da relativna vlažnost vazduha u Bosni i Hercegovini opada od decembra do jula ili avgusta, a od tada ponovo raste. Ovakav godišnji tok relativne vlažnosti vazduha u Bosni i Hercegovini u potpunosti odgovara tipu umjerenih širina, koji se također javlja u dvije varijante, umjerena sa maritimnom i umjerena sa kontinentalnom varijantom. Tako se, npr., dijapazon godišnjih vrijednosti relativne vlažnosti vazduha u Bosni i Hercegovini, izuzimajući planine, kreće od 62%(Mostar) do 84%(Kupres), pri čemu Mostar nesumljivo pripada maritimnoj, a Kupres kontinentalnoj varijanti. Pravi maritimni tip relativne vlažnosti vazduha rasprostire se na veoma uskom području, iako se utjecaj mora osjeća dublje u unutrašnjosti kopna. Izohigra od 75% predstavlja granicu između različitih tipova relativne vlažnosti vazduha u 22

Bosni i Hercegovini. Južno od te izohigre, sva mjesta pripadaju maritimnom tipu, a sjeverno su mjesta koja pripadaju kontinentalnom tipu relativne vlažnosti. Na zapadu ta izohigra ulazi u Bosnu i Hercegovinu približno južno od Plješivice, pa preko Šatora, Cincara, Ljubišnje, Vranice, Ivan-planine, Prenja, Veleža i Gatačke Bjelašnice ulazi u Crnu Goru. Njen pravac je gotovo paralelan sa primorjem Jadranskog mora, izuzev u srednjem dijelu gdje ima izbočenje u pravcu sjevera, odnosno sjeveroistoka, što je posljedica reljefnog sklopa koji onemogućava dublji prodor maritimnih klimatskih utjecaja u unutrašnjost naše zemlje. Već smo rekli da najmanju godišnju vrijednost relativne vlažnosti vazduha ima Mostar(62%). To je vrijednost koja se prema uobičajenoj klasifikaciji relativne vlažnosti vazduha može smatrati kao mala vlažnost vazduha. Mjesta jugoistočno od Mostara imaju nešto veću godišnju vrijednost relativne vlažnosti vazduha (npr.Ljubinje 69% i Trebinje 70%). Ovo se može objasniti utjecajem Jadranskog mora, s jedne strane, i većom nadmorskom visinom, s druge strane. Malu vrijednost relativne vlažnosti vazduha ima i Bosansko Grahovo (68%), koje se nalazi iza SZ obronaka Dinare i prilično udaljeno od Jadranskog mora. Time se može objasniti da Sarajevo u planinskom sklopu centralne Bosne ima relativno malu vlažnost vazduha (72%). Ostali dijelovi Bosne i Hercegovine imaju veću relativnu vlažnost vazduha. Hercegovina i jugozapadni dio Bosne odlikuje se osrednjom vlažnošću vazduha(70-75%). Veću vlažnost vazduha odnosno povećanu vlažnost vazduha(75-80%) imaju planinski i brdski predjeli zapadne i centralne Bosne. To su u osnovi šumoviti predjeli naše zemlje. Veću vlažnost vazduha imaju i Bosanska Posavina, Semberija i istočna Bosna. Općenito, godišnja vrijednost relativne vlažnosti vazduha raste od jugozapada, gdje je najmanja, prema sjeveroistoku, gdje je najveća. TOKOM ZIMSKOG PERIODA Bosna i Hercegovina ima vrlo specifičnu vlažnost vazduha. Naime, u januaru najjužniji dijelovi Bosne i Hercegovine(oni najbliži moru) imaju povećanu vlažnost vazduha(70-75%), sa izuzetkom Mostara, koji ima u to vrijeme malu vlažnost(66%). Na sjeveru i istoku Bosne i Hercegovinevlažnost vazduha je vrlo velika(85-90%) iako su ti krajevi zimi pod utjecajem anticiklona, koji nisu donosioci lošeg vremena(padavina). Najveću vlažnost vazduha ima u sjevernoj Bosni Prijedor(90%), a u istočnoj Bosni Foča(90%). Kroz centralni dio naše zemlje od Bihaća i Bosanskog Novog pa do Sarajeva i prijevoja Ivan, provlači se zona velike relativne vlažnosti vazduha od 80-85%, koja se se račva na jugoistočni uži i sjeveroistočni širi krak. Općenito, najveći dio Bosne i Hercegovine ima u zimskom periodu nisku relativnu vlažnost vazduha. LJETNJI PERIOD u Bosni i Hercegovini odlikuje se manjim vrijednostima relativne vlažnosti vazduha i razlikama u vlažnosti vazduha sjevernih i južnih dijelova zemlje. Razloge tih razlika treba tražiti u sastavu zemljišta, vegetaciji i dr. 23

Gotovo sva Hercegovina i uski pojas jugozapadne Bosne ima relativnu vlažnost vazduha manju od 65%. Najmanju vrijednost ima Mostar(51%). Razlozi ovako male relativne vlažnosti vazduha u ovom dijelu Bosne i Hercegovine treba tražiti u odlikama vremenu tokom ljeta i krečnjačkom sastavu zemljišta sa oskudnom vegetacijom, te utjecaju anticiklonskog juga (topao i suhi vjetar). d)Padavine Padavine su, uz temperature vazduha, klimatski element koji najviše karakteriše klimu nekog mjesta ili predjela.Već smo rekli da su od presudnog značaja za klimu Bosne i Hercegovine, samim tim i na količinu i raspored padavina, geografska širina(geografski položaj), blizina mora i okeana, reljef i dr. Teritorij Bosne i Hercegovine leži na sredini između suptropskog pojasa visokog vazdušnog pritiska i subpolarnog pojasa niskog vazdušnog pritiska. Dakle, to je područje u kome je razmjena tropskih vazdušnih masa i vazdušnih masa umjerenih širina vrlo intenzivna. Drugim riječima, sredozemni i kontinentalni utjecaji ovdje se prožimaju, te se opća meteorološka situacija zbog toga dosta komplicira i dosta je složena. Ovo se, među ostalom, odražava i na visinu padavina i na njihov godišnji raspored. Zbog toga se ni jedno mjesto na prostoru Bosne i Hercegovine ne može uklopiti ni u jedan osnovni tip padavina tj. niti u sredozemni, koji je zastupljen južnije, niti u kontinentalni, koji je zastupljen sjevernije od teritorija Bosne i Hercegovine, već da se zbog svog položaja nalazi pod snažnim kombiniranim utjecajem tih tipova (kontinentalnog i sredozemnog). Usljed toga raspored padavina na velikom dijelu teritorija Bosne i Hercegovine ima takav razmještaj koji ima odlike i jednog i drugog tipa, a posljedica toga je nešto ravnomjernija raspodjela padavina po mjesecima, u usporedbi sa spomenutim osnovnim tipovima, kontinentalnim i sredozemnim. U Bosni i Hercegovini godišnji režimi padavina u većini pokazuju dva maksimuma, od kojih je jedan glavni, a drugi sporedni. Ako preovlađuje kontinentalni utjecaj, glavni maksimum pada u proljeće ili početkom ljeta, a sporedni u jesen. Međutim, ako preovlađuje maritimno-sredozemni utjecaj, glavni maksimum pada u jesen ili početak zime, a sporedni u proljeće ili početak ljeta. Na osnovu prethodno rečenog, i pored toga što su godišnji tokovi padavina u dobroj mjeri modifikovani (preinačeni) u odnosu na čiste osnovne tipove (sredozemni i kontinentalni) u Bosni i Hercegovini se uglavnom mogu podijeliti na tri tipa: 1) nešto modifikovani SREDOZEMNI, 2) MJEŠOVITI tip sa SREDOZEMNIM karakteristikama i 3) MJEŠOVITI tip sa KONTINENTALNIM karakteristikama. SREDOZEMNI PLUVIOMETRIJSKI TIP je razvijen oko Sredozemlja (npr. u Grčkoj i na otocima). 24

Usporedbom godišnjeg rasporeda padavina nekih mjesta u Hercegovini, kao npr. Čapljine, Mostara, Lištice i dr., sa spomenutim, vidimo da i ona pripadaju ovom pluviometrijskom tipu. Naime, imaju samo jedan maksimum padavina u novembru ili decembru i jedan minimum padavina u juluili avgustu, ali je godišnja visina veća, a i sušnost nije tako izražena i ne traje dugo(2-3 mjeseca). Predstavnik ovog pluviometrijskog tipa je Mostar. MJEŠOVITI PLUVIOMETRIJSKI TIP sa sredozemnim karakteristikama nastaje sa promjenom geografske širine, udaljenosti od mora, reljefne strukture i lokalnih uvjeta. Pod utjecajem tih promjena godišnji raspored padavina se sve više mijenja i razlikuje od prethodnog pluviometrijskog tipa, pošto se sve više osjeća utjecaj kopna. Budući da ovaj tip zahvata primorske i kontinentalne predjele dijelimo ga na dvije varijante, maritimnu i kontinentalnu. Prva je poznata i kao jadranska, u kojem se odlikuju dva maksimuma i dva minimuma padavina. Glavni maksimum padavina pada na period oktobar-novembar, a sporedni na februar-mart. Glavni minimum padavina pada na juli-avgust, a slabo izraženi sporedni minimum na januarfebruar. Ljeta su sušna. Juli i avgust imaju manje od 50mm padavina. Predstavnik ove varijante je Neum. Druga, kontinentalna varijanta mješovitog tipa sa sredozemnim karakteristikama odlikuje se sa dva maksimuma padavina, ali oni ne padaju u ista godišnja doba kao kod prethodne varijante. Ovdje glavniminimum maksimum padavina pada na period novembar-decembar, a sporedni na majjuni. Glavni padavina pada na ljeto(juli-avgust), a slabo izraženi sporedni minimum pada na jedan proljetnji mjesec(mart-maj). Ovdje su ljeta kišovita. U julu ili avgustu padne više od 50mm padavina. Predstavnik ove varijante je Bosansko Grahovo. MJEŠOVITI TIP SA KONTINENTALNIM KARAKTERISTIKAMA je prostorno vrlo raširen.Uz male izmjene javlja se pretežno u ravničarskim predjelima Bosne i Hercegovine, kao i u gornjim i donjim tokovima rijeka koje se ulijevaju u Savu. Diferenciraju se dvije varijante ovog tipa: panonska i stepska. U Bosni i Hercegovini predstavnik stepske varijante je Bijeljina, a panonske Derventa. Kod prve, panonske varijante ističu se naizmjenično maj i juni kao najkišovitiji mjeseci, dok je februar najsiromašniji sa padavinama. Sporedni mjesec. maksimum pada u jedan jesenji mjesec, a sporedni minimum pada u jedan ljetnji Druga varijanta, poznata kao stepska, karakteriše se po najmanjoj količini padavina u toku ljeta ili jesenji, dok sporedni minimum pada u jedan zimski mjesec, a maksimum je u proljeće, dok je sekundarni maksimum u decembru. Ovakav raspored padavina u toku godine dolazi kao posljedica okrenutosti ovih krajeva prema sjeveroistoku, odnosno pod utjecajem su stepskih predjela istočne Evrope. Pluviometrijski režimi ovog tipa naročito su važni za poljoprivredu iz slijedećih razloga: 25

* što se padavine izlučuju najviše u vrijeme, kada su najpotrebnije(maj-juni), * a izvjesne suše koje nastaju u avgustu ili septembru ne donose mnogo štete.

KLIMATSKA REJONIZACIJE

BOSNE I HERCEGOVINE

Uvažavajući Kepenovu klasifikaciju klimata i na bazi nje klimatsku regionalizaciju Jugoslavije A.Milutinovića, T.Šegota je na karti klasifikacije klime Jugoslavije izdvojio klimatske i podtipove. Na temeljutipove te karte urađena je karta klimatske podjele Bosne i Hercegovine po W.Köppenu, na kojoj su predstavljeni klimatski tipovi i podtipovi rasprostranjeni na prostoru Bosne i Hercegovine. Na prostoru Bosne i Hercegovine rasprostranjeni su klimatski tipovi iz klimatskog razreda:“C” i klimatskog razreda “D”. Opće su odlike klimatskog razreda “C” ili klime C (“umjereno topla kišna klima”) srednja januarska temperatura viša je od –3C i najmanje jedan mjesec je sa srednjom temperaturom višom od 10C. U Bosni i Hercegovini najčešće su te temperature daleko od tih minimalnih odnosno graničnih. U okviru klimatskog razreda “C” na prostoru Bosne i Hercegovine rasprostranjeni su tipovi: Cs(sredozemna ili mediteranska klima) i Cf(umjereno topla vlažna klima). a)Područje sredozemne ili mediteranske klime Prvi tip klime u klimatskom razredu C, koji je rasprostranjen na prostoru Bosne i Hercegovine je sredozemna ili mediteranska klima(Cs). Tu klimu imaju Bosanskohercegovačko primorje, krajevi u istočnoj i zapadnoj Hercegovini, i u dolini Neretve do sjeverno od Mostara. Srednja januarska temperatura do sjeverne kopnene granice spušta se do –30C, ali je ona u najvećem dijelu ovog prostora znatno viša. Najsušniji ljetnji mjesec ima manje od 40mm kiše i manje od 1/3 padavina nego što ima najvlažniji zimski mjesec. Budući da postoje znatne regionalne razlike, sredozemni tip klime možemo podijeliti na tri podtipa ili varijante: 1)Klima Csa - sredozemna klimasa suhim vrućim ljetom, 2)Klima Csb - sredozemna klima sa suhim toplim ljetom i 3)Klima Csc - sredozemna klima sa suhim svježim ljetom. Prvi podtip ili varijanta u literaturi se spominje kao sredozemna ili jadranska klima, a drugi i treći kao izmijenjeno jadranska, odnosno izmijenjeno sredozemna klima. Sredozemna ili jadranska klima (klima Csa)* sa suhim i vrućim ljetom * Ovaj tip obuhvata područje Bosanskohercegovačkog primorja i područje tzv.niske Hercegovine, a uz Neretvu zalazi dublje u unutrašnjost sjeverno od Mostara. Ova je klima karakteristična po: *vrlo vrućim i suhim ljetima(24-27C s.m.t. u julu) 26

* i blagim zimama(5-7C s.m.t. u januaru). Prosječna godišnja temperatura vazduha iznosi 14-16C. Godišnje kolebanje temperatura vazduha je manje od 20C. Raspored padavina je sa stanovišta razvoja poljoprivredne proizvodnje nepovoljan, a godišnja količina padavina iznosi 1.000 do 1.500mm. Nepovoljnost režima padavina je u tome što se najviše padavina izluči u jesen i zimu, a najmanje ljeti. Suša traje 3-5 mjeseci. Snijeg je rijetka pojava. Insolacija je velika(2.300 do 2.500h godišnje). Glavni vjetrovi su bura i jugo, zmorac i burin. Bura i jugo su pretežno zimski vjetrovi. Bura je hladna i suha, a jugo topao i vlažan. Zmorac puše ljeti i ima rashlađujuće djejstvo, a burin isto kao i zmorac puše za vrijeme lijepog vremena. Predstavnik ovog tipa klime je Čapljina. Izmijenjeno sredozemna klima(Csb i Csc). Izmijenjeno jadranska odnosno izmijenjeno sredozemna klima (Csb i Csc) zahvata predjele Bosne i Hercegovine dublje u unutrašnjost gdje još dopiru oslabljeni morski utjecaji (osobito dolinom Neretve do Konjica). Ovaj tip klime odlikuje se još toplim, mjestimice vrlo toplim ljetima(20-24 C*), ali manje blagim zimama(0-50C). Prosječna godišnja temperatura se kreće od 11-14C, dok je godišnje kolebanje umjerenije(1820C). Režim padavina je isti kao i kod jadranske klime, samo što je godišnja količina veća(do 2.000mm). Osim toga, ljeta nisu tako suha. Dominiraju kiše, a u hladnijim mjesecima pada i snijeg. Područje ima umjerenu oblačnost, te je klima prilično sunčana(više od 2.000h godišnje). Vjetrovi su najčešći u zimskoj polovini godine. Dominiraju vjetrovi iz sjeveroistočnog pravca. Predstavnik ovog tipa klime je Konjic. b)Područje umjerenokontinentalne klime Drugi tip umjereno topla vlažna klima(Cf)vrlo često se u literaturi nazivaumjereno kontinentalna klima. Ovaj klimatski tip u Bosni i Hercegovini prostire se u sjevernoj Bosni i dolinama srednjih tokova bosanskohercegovačkih rijeka koje se ulivaju u Savu. Zbog postojanja znatnih regionalnih razlika, umjereno kontinentalni tip klime se dijeli na tri podtipa ili varijante: 1.Klima Cfa - umjerenokontinentalna klima sa vrućim ljetom, 2.Klima Cfb - umjerenokontinentalna klima sa toplim ljetom i 3.Klima Cfc - umjerenokontinentalna klima sa svježim ljetom. Umjerenokontinentalna klima(sva tri podtipa ili varijante) zahvata predjele sjeverne Bosne, Bosansku Posavinu i Semberiju, i doline donjih i srednjih tokova Une, Sane, Vrbasa, Ukrine, 27

Bosne i Drine. Ljeta su topla(srednja mjesečna temperatura vazduha u julu je svuda 20-22C), a zime su većinom umjereno hladne (srednja mjesečna temperatura vazduha u januaru je –1 do –20C). Prosječna godišnja temperatura vazduha je viša od 10C. Jesen i proljeće su prilično jednake toplote. Najtoplija područja su u Semberiji, a najhladnija u zapadnom dijelu Bosanske Posavine. Padavine su, uglavnom, ravnomjerno raspoređene tokom godine, a srednja godišnja količina kreće se od 1.500mm(na zapadu) do 700mm(na istoku). Režim padavina je povoljan za agrarnu aktivnost (maj-juni). Sniježni pokrivač traje 30-45 dana. Insolacija je umjerena(1.800 do 1.900h godišnje). Vjetrovi su rijetki i slabi. Dominira vjetar iz sjevernog i sjeverozapadnog pravca (sjeverac). Predstavnik ovog tipa klime je Banja Luka. c)Područje predplaninske klime Predjeli između planina, kotline i doline kojima teku vode pritoka glavnih bosanskohercegovačkih rijeka, kao i brežuljkasta područja, imaju klimu koja se prilično razlikuje od umjereno-kontinentalne klime na sjeveru i od planinske klime na većim visinama. To je tzv. PREDPLANINSKA KLIMA. Tu su termičke prilike uvjetovane manjim geografskim širinama izmijenjene reljefnom disecijom, nadmorskom visinom, otvorenosti prema sjeveru i zbog šumskog pokrivača. Zime su nešto hladnije od zima u području tipične umjereno-kontinentalne klime(-2 do –4 C), a i duže traju. Ljeta su umjereno topla(18-20 C) i ne traju dugo. Godišnje kolebanje temperatura je između 20 i 24 C. Prosječna godišnja temperatura vazduha je viša od 10 C. Jesen je toplija od proljeća. Godišnja visina padavina iznosi između 750-1.000mm i prilično ravnomjerno su raspoređene tokom godine. Sniježni pokrivač traje 1-2 mjeseca. Predstavnik ovog tipa klime je Sarajevo. Krška polja u Bosni i Hercegovini imaju svoju specifičnu klimu(klima kraških polja). Zime prosječno nisu tako hladne(od –1 do –2 C), kao što mogu biti u kotlinama sa pretplaninskom klimom. To je posljedica utjecaja nadmorske visine i Jadranskog mora u ovo doba godine. Ljeta su umjereno Godišnje kolebanjetopla(18-20C). temperature je oko 20C. Ljeta su vedra i sunčana(više od 2.000h godišnje insolacije). Padavina je najviše u jesen i zimu, a godišnja količina iznosi između 1.100 i 1.800mm. Predstavnik ovog tipa klime je Livno. d)Područje planinske klime U okviru klimatskog razreda “D” u Bosni i Herecegovini je rasprostranjena borealna ili sniježno-šumska klima. 28

U našim uvjetima odgovara joj naziv planinska klima. Zime su duge, sniježne i hladne(s.m.t. u januaru je –30 C). Ljeta su svježa i kratkotrajna (s.m.t. u julu 15-20 C). Godišnje kolebanje temperatura nije veliko. Visina padavina je iznad 1.200mm. Padavine su sniježne i dugo se zadržavaju. Predstavnik ovog tipa klime je Igman. Predjeli čija je nadmorska visina iznad 1.700m imaju pravu alpsku klimu, koja se odlikuje: vrlo dugim hladnim i sniježim zimama. Najmanje 6 mjeseci je srednja mjesečna temperatura ispod 0C(januar –6C). Ljeta su kratka i hladna. Najtopliji mjesec ima srednju mjesečnu temperaturu 10C. Godišnje kolebanje temperature je umjereno. Prosječna godišnja temperatura je manja od 5C. Padavina ima dosta u svakom godišnjem dobu. Ovi predjeli se odlikuju jakim i čestim vjetrovima. Predstavnik ovog tipa je Bjelašnica.

VODE KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE -Opće hidrografske odlike Bosne i Hercegovine -Morski i riječni slivovi Bosne i Hercegovine -Jezera Bosne i Hercegovine -Bosanskohercegovačka obala, Neumsko more(zaliv) i primorje -Privredni značaj voda Bosne i Hercegovine

OPĆE HIDROGRAFSKE ODLIKE BOSNE I HERCEGOVINE S obzirom na veličinu teritorije, Bosna i Hercegovina je bogata kopnenim (površinskim i podzemnim) vodama. Pored toga, dio jadranske obale i primorja u sektoru Neum-Klek i Neumski i Malostonski(dio) zaliv pripadaju Bosni i Hercegovini. Bogatstvo Bosne i Hercegovine površinskim i podzemnim vodama uslovljeno je: * geografskim položajem, * geološkom građom, * geotektonskim i geomorfološkim sklopom, * klimatskim odlikama, * vegetacijskim pokrovom i * drugim elementima prirodno-geografske strukture.

29

Značajno je istaći da je usljed znatnije rasprostranjenosti krša u Bosni i Hercegovini osim “normalne” površinske, razvijena i podzemna krška hidrografija.

MORSKI I RIJEČNI SLIVOVI BOSNE I HERCEGOVINE Bosanskohercegovački Dinaridi predstavljaju izvorišnu i slivnu oblast sa koje se vode, pretežno slivaju i otječuu Jadranskoriječni i Crnoslivovi more. hidrografski Zbog togapovršinski, i kažemo da bosanskohercegovački pripadaju:jadranskom i crnomorskom slivu. Glavno razvođe između morskih slivova u Bosni i Hercegovini prostorno je blizu Jadranskom moru i na mnogim segmentima je sa površinskog (orografskog) preneseno u kraško podzemlje, tako da je površinski dosta teško sa preciznošću odrediti vododjelnicu morskih slivova. Međutim, na osnovu dosadašnjih istraživanja cijeni se pouzdanim da orografsko razvođe između jadranskog i crnomorskog sliva u Bosni i Hercegovini čine planinske morfostrukture Plješivica, Šator, Cincar, Raduša, Bitovnja, Bjelašnica, Treskavica, Zelengora i Volujak. Izvorišta nekih rijeka crnomorskog i jadranskog sliva su prostorno vrlo blizu, npr. izvor Neretve, koja pripada jadranskom slivu, samo 600m je udaljen od izvora Klobučarice pritoke Sutjeske, koja pripada slivu Crnog mora. Sliv Crnog mora ima površinu od 35.700km2, što čini oko 70% ukupne površine Bosne i Hercegovine, dok sliv Jadranskog mora ima površinu od 12.410km2, što čini oko 24% ukupne površine Bosne i Hercegovine. Treba napomenuti da dijelovi slivova Une i Drine ne pripadaju Bosni i Hercegovini. Okosnica crnomorskog sliva je rijeka Sava, kojoj pripadaju gotovo sve veće rijeke Bosne i Hercegovine izuzev Neretve. Sava teče sjevernom granicom Bosne i Hercegovine od ušća Une do ušća Drine u dužini od 331km. Najveće pritoke Save iz Bosne i Hercegovine su:Drina,Bosna, Vrbas, Una i Ukrina. Pod njihovim se utjecajem uspostavlja režim Save između ušća Une i Drine i dalje nizvodno. Naime, sa teritorija Bosne i Hercegovine Sava primi oko 700m3/sec.vode (od 1.200m3/sec.vode – BiH u cjelini), što iznosi oko 1/2njenog prosječnog proticaja. Sliv Une leži na Sava i njene veće pritoke iz Bosne i Hercegovine imaju u osnovi nivalnopluvijalni režim(snježno-kišni). Maksimalni vodostaji su u aprilu(otapanja snijega i kiše). Izuzetak je rijeka Bosna, koja ima maksimalne vodostaje u martu, što je posljedica jačeg djelovanja nivalnog činioca. Najniži vodostaji na Savi i njenim pritokama u Bosni i Hercegovini su u avgustu i septembru. Godišnja raspodjela padavina uslovila je podjelu hidrološke godine na dva nejednako duga perioda: 30

* DUŽI, vlažniji period, koji na Savi i njenim pritokama iz Bosne i Hercegovine traje sedam mjeseci(oktobar-maj) i * KRAĆI sušni period (maj-oktobar).

Pod utjecajem nivalnog činioca(otapanje snijega) u slivu Save sve bosansko-hercegovačke rijeke imaju visoke vodostaje u proljetnjim mjesecima, što nije u skladu sa godišnjom raspodjelom padavina. Sve pritoke Save sa teritorija Bosne i Hercegovine imaju polimorfne, poligenetske i polifazne doline kompozitnog karaktera. Zbog velikog bogatstva vodom i velikog pada bosanskohercegovačke rijeke raspolažu ogromnim hidroenergetskim potencijalom, koji se, zasada, koristi na Uni, Vrbasu, Drini, Neretvi i Trebišnjici. Zbog preovladavanja krečnjačke građe u području Bosne i Hercegovine koje pripada jadranskom slivu do mora se površinski probija samo Neretva. U Jadransko more otekne oko 500m3/sec.vode. Jadranskom moru hidrografski gravitira još i prostor kraških polja jugozapadne Bosne, zapadne i istočne Hercegovine (Trebišnjica), iako nema direktne hidrografske veze sa Jadranskim morem (oko 4.400km2 površine). U reljefno zatvorenim krškim poljima Hercegovine i jugozapadne Bosne javljaju se tokovi koji nestaju u ponorima. Tako, u istočnoj Hercegovini voda podzemno otiče od visoko položenog Gatačkog(878m) i Nevesinjskog polja (860m) do Jadranskog mora. Najveći tok Nevesinjskog polja je Zalomska rijeka(42km). Vode Nevesinjskog polja podzemno gravitiraju i Neretvi(Buna). U Gatačkom polju Mušnica je najveći tok(22km). Vode Gatačkog polja podzemno dotiču u sliv Trebišnjice. U Popovom polju teče rijeka Trebišnjica, poslije Neretve najveća rijeka Hercegovine. Trebišnjica je hidromelioracijskim zahvatima hidrološki preuređen tok. U zapadnoj Hercegovini kraških polja je manje pa su i tokovi rjeđi. U Mostarskom blatu najveći tok je Lištica. Širi prostor Ljubuškog polja odvodnjava sistem tokova Tihaljina-Mlade-Trebižat, koji direktno završava u Neretvu uzvodno od Čapljine (dužina oko 50km). Bosni i Hercegovini pripada i dio Imotskog polja, čiji je osnovni tok Vrlika dugoko 20km. U prostoru kraških polja zapadne Bosne,tokovi su kao i u Hercegovini bez direktnog otjecanja u more. Izuzimajući granične oblasti prema crnomorskom slivu, gdje postoje podzemne veze prema izvorištima Une i Vrbasa, najveći dio ovog prostora podzemno hidrografski pripada slivu Jadranskog mora posredstvom Cetine. U Kupreškom polju su u hidrografski sistemi Donje i Gornje Mrtvice. U Glamočkom polju su Jaruga, Kriva, Ribnjak, Vrba i dr. 31

U Livanjskom polju su Jaruga, Plovuća i dr., U jugozapadnom dijelu Buško blato-jezero, vještački hidrografski sistem. Duvanjskim poljem protiču Šuica i Ričina.

JEZERA BOSNE I HERCEGOVINE Bosna i Hercegovina ima prirodnih i vještačkih jezera. Prirodna jezera poligenetske po površini mala, Prenja, a po broju malobrojna. Najveće je međusunjima Boračkotvorevine, jezero u istočnoj podgorini a zatim Blidinje jezero u jugozapadnoj podgorini Čvrsnice. Planinska jezera su mlađe hidrografske tvorevine i gotovo sva su formirana u kraškim vrtačama i uvalama. Najpoznatija planinska jezera su: Kotlaničko, Štirinsko, Orlovačko i Kladopoljsko na Zelengori,Šatorsko na Šator-planini, Prokoško na Vranici,Veliko i Crno jezero na Treskavici, Blidinje jezero između Vran-planine i Čvrsnice, Uloško jezero u podgorini Crvnja i dr Na Uni i Plivi nastala su travertinska jezera. Na Uni ih ima više, a najpoznatije je Crno jezero blizu Srbljana. Na rijeci Plivi su najveća Veliko Plivsko i Malo Plivsko jezero. Pored navedenih prirodnih jezera treba spomenuti još i Hutovo i Buško blato. Buško blato je u novije vrijeme, zbog izvršenih hidromelioracijskih i hidrotehničkih zahvata, više vještačka tvorevina. Pored prirodnih u Bosni i Hercegovini postoji više vještačkih jezera, čija je svrha korištenje hidroenergetskog potencijala. Najveća vještačka jezera su: Buško, Bilećko, Jablaničko, Ramsko, Višegradsko, Perućačko, Zvorničko, Modračko, Bočac i dr.

BOSANSKOHERCEGOVAČKA OBALA, NEUMSKI I MALOSTONSKI ZALIV I PRIMORJE Svojom obalnom fasadom u dužini od oko 24,4 km Bosna i Hercegovina izlazi na Jadransko more. Taj dio obale, poluotok Klek i relativno uzani primorski pojas sa površinom od oko 10,3km2 dio je državnog teritorija Bosne i Hercegovine. Svojstvo voda Neumskog i Malostonskog zaljeva je pod jačim djelovanjem rijeke Neretve, kao i podmorskih i drugih vrela koja se nalaze neposredno u Neumskom moru i Stonskom zaljevu. Prosječne godišnje, zatim prosječne ljetnje i zimske temperature vode su nešto niže od vode Jadranskog mora. Tako, prosječna godišnja temperatura morske vode iznosi 9,50C (prosječna površinska 32

temperatura morske vode), prosječna julska oko 19,90C, a prosječna januarska 9,60C. Salanitet morske vode je nešto niži od prosjeka za Jadransko more u cjelini(38 promila) i iznosi od 29,9 do 35,5 promila, dok je na dubini od 20m veći(od 37,5 do 37,8 promila). Boja vode je zeleno-plava.

PRIVREDNI ZNAČAJ VODA BOSNE I HERCEGOVINE Procjenjuje se da hidroenergetski potencijal većih bosansko-hercegovačkih rijeka iznosi više od 20 milijardi KWh. Tome doprinose obilje padavina i reljefni sklop teritorija Bosne i Hercegovine. Kompozitni karakter riječnih dolina omogućava izgradnju vještačkih akumulacija-jezera, koja su višestruko korisna:korištenje hidroenergije, navodnjavanje, vodosnabdjevanje stanovništva i industrije, ribolov, turizam i dr. Bosna i Hercegovina bogata je termalnim i mineralnim izvorima čija valorizacija seže u daleku prošlost. U suvremeno doba vrlo je intenzivna valorizacija termalnih, ljekovitih i mineralnih voda: Gornji Šeher, Laktaši, Banja Vrućica, Crni Guber, Gata, Fojnica, Olovo, Ilidža, Kiseljak,Tuzlanska i Višegradska banja i dr. Rijeke, jezera, izvori termalnih i mineralnih voda i bosanskohercegovačko more i primorje predstavljaju značajan turistički potencijal.

TLO KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE - Opće pedogeografske odlike Bosne i Hercegovine - Glavne klase i tipovi tala i njihova rasprostranjenost u Bosni i Hercegovini

OPĆE PEDOGEOGRAFSKE ODLIKE BOSNE I HERCEGOVINE Bosna i Hercegovina u pedogeografskom pogledu predstavlja mozaik različitih tipova i vrsta tala, koja su nastala djelovanjem: * matičnog supstrata, * klime, * reljefa, * organizama i * vremena kao pedogenetskih faktora i procesa transformacije mineralne i organske komponente razmjene tvari između čvrste, tečne i gasovite faze evolucije tla, te migracija tih jedinjenja kao procesa pedogeneze. 33

Šta je tlo? Tlo predstavlja tanji rastresiti omotač litosfere koji je, za razliku od matične stijene iz koje se tlo “rodilo”, oplemenjen životom milijardi novih bića, koja su u supstratu rijetka ili potpuno izostaju. Tlo je, dakle, sredina gdje se ukrštaju putevi živog i neživog svijeta stupajući u tijesnu uzajamnu zavisnost. Zbog toga je tlo složena i dinamična tvorevina, gdje se između njega i organizama vrši stalna razmjena materija preko niza složenih i uzajamno povezanih fizičkih, hemijskih i bioloških procesa, koji prouzrokuju stalne promjene u smislu stvaranja složenih evolucijskih stadija tala. Tako stvorene jedinice odnosno tipovi tala različiti su po svojoj mogućnosti da biljci, kao primarnom proizvođaču organske tvari, pruže vodu, kisik i hranu kao osnovne komponente plodnosti tla i sredinu za korijenjavanje. Kao i sva ostala prirodna tijela i tla imaju svoju morfologiju, koja je odraz uvjeta i procesa nastanka, prema kojoj uz pomoć ostalih fiziografskih svojstava svrstavamo tla u klasifikacijske sisteme. Morfologija je osnovni znak za raspoznavanje i imenovanje pojedinih tipova tala, zbog čega su i najnovije taksonomije odnosno klasifikacije naslijedilete poznate narodne nazive tala (crnica, crvenica, podzol itd.). Velika raznolikost faktora itipova procesa uvjetovala da je Bosna i Hercegovina, kako smo već rekli,pedogenetskih pravi mozaik različitih tala, koji se najemalim površinamavrlo često smjenjujuna osnovu raznolikosti, koje su uvjetovaneraznolikostima reljefa, strukture i građe matičnog supstrata, klimatskih uvjeta i dr. Na prostoru Bosne i Hercegovine rasprostranjeno je više tipova i vrsta tala, koja su klasificirana u tri klase: automorfna, hidromorfna i antropogena tla.

GLAVNE KLASE I TIPOVI TALA BOSNE I HERCEGOVINE I NJIHOVA GEOGRAFSKA RASPROSTRANJENOST U automorfna tla spadaju sva tla za čiji je vodni režim karakteristično vlaženje samo atmosferskim talozima, pri čemu je procjeđivanje upijene vode slobodno, pa nema stagnacije(dužeg zadržavanja)vode i vlaženja koje bi prouzročilo redukcijske procese. Automorfna tla dijele se na dvije grupe: nerazvijena i razvijena. NERAZVIJENA AUTOMORFNA TLA U nerazvijena automorfna tla spadaju: goli krš, litosol i regosol. Goli krš s pjegama crvenice, smeđeg tla na vapnencima i litosola zauzima visoka stjenovita područjaVanjskih i Centralnih Bosanskohercegovačkih Dinarida. Tla nalazimo u “džepovima” mezozojskih vapnenaca, a nastaju drobljenjem vapnenačkih i dolomitnih stijena i otapanjem vapnenaca. Kamenjar(Litosol) je tip prvi stadij razvoja tala. To su najgrublja skeletna tla 34

bosanskohercegovačkog krša. Razvija se na kompaktnim stijenama i sastoji se pretežno od rastresitog skeleta-detritusa stijena, a vrlo malo od nakupljene sitnice u raspuklinama stijena. Ovaj tip tla ima vrlo malu moćnost, a rasprostranjen je u Vanjskim i Centralnim Dinaridima. Ova tla su vrlo nepodesna za poljoprivrednu proizvodnju, a teško se i pošumljavaju. Sirozem(Regosol)(sirozem na rastresitim supstratima) Ovaj tip tala razvija se na rastresitim sedimentima (lapori, fliš, les, pijesci, laporovitivapnenci, sitnokristalni dolomiti i dr.).Nastaju pod utjecajem totalne erozije tla vodom, gdje su primarna tla erodirana do matične stijene.Iz stijene se razvija primarni stadij tla inicijalnom pedogenezom, dok se inicijalni humusni horizont po boji jedva razlikuje od matičnog supstrata.S obzirom da matične stijene tih tala imaju mogućnost zadržanja i opskrbe tla mineralnim tvarima, vodom i kisikom, plodnost tih tala se povećava, zbog čega ona predstavljaju dobro stanište za vinograde. Regosoli su rasprostranjeni u područjima rasprostranjenja spomenutih supstrata, zbog čega se klasifikuju na: * silikatne(na regolitu eruptivnih stijena i škriljaca), * silikatno-karbonatne(na laporu i dr.) i * pjeskovito-dolomitne. Regosoli su najrasprostranjeniji u istočnoj i zapadnoj Hercegovini. Sadržaj humusa je vrlo nizak(oko 1%). RAZVIJENA AUTOMORFNA TLA Od razvijenih automorfnih tala na prostoru Bosne i Hercegovine raspostranjena su: * rendzina, * kalkomelanosol, * ranker, * vertisol, * kalkokambisol, * euritični kambisol, * distrični kambisol, * luvisol, * dolinsko-smeđa, * valovito smeđa i * kiselo-smeđa tla, * crvenica i * podzol. Rendzina nastaje isključivo na rastresitim karbonatnim supstratima (više od 10% CaCO3). Ima plići horizont od 40cm, neutralno do slabo bazičnu reakciju (pH 7-8) i sadrži 5-20% humusa. To su skeletoidna i skeletna crna i crno-smeđa humusno-karbonatna tla na vapnenačkoj, tvrdoj laporovitoj i dolomitnoj šljunkovitoj trošini, na grubom karbonatnom šljunkovito-kamenitom supstratu i na tvrdoj laporovitoj trošini pomiješanoj sa deluvijalnim silikatnim sedimentom. To su suha, jako propusna tla, različite teksture i stabilne mrvičaste strukture. Zbog plitkosti i velike skeletoidnosti i skeletnosti ova tla su predodređena 35

više za šumarsku nego za poljoprivrednu proizvodnju. Unatoč tome, ona su npr.u okolici Livna, zbog nedostatka dubokih tala, velikim dijelom pod oraničnim kulturama. Pored Livna, rendzine su rasprostranjene i u okolici Kupresa, Sarajeva, Han Pijeska, Mostara i drugdje. Ova tla se mogu koristiti za voćarsko-vinogradarsku i povrtlarsku proizvodnju. (vapnenačko-dolomitna crnica) Kalkomelanosolje humusno-akumulativno tlo koje nastaje u planinskim područjima iznad 900m na tvrdim-čvrstim vapnencima i dolomitima. To su vrlo plitka kamenita tla(15-30cm) crne boje i praškaste strukture pod travnjačkom vegetacijom. Zbog plitkoće i malog sadržaja humusa(do 25%), nisu pogodna za poljoprivrednu proizvodnju. Glavne su im karakteristike: * velika kamenitost, * plitkoća, * ocjeditost, * vrlo visoke ljetnje temperature i * jako velika aridnost. U tipičnom stanju razvijene su na sjevernom obodu Mostarskog polja, na golom kršu Jahorine, na sjeveroistočnom obodu Sarajevske kotline (Crepoljsko) i dr. Humusno-silikatno tlo(Ranker )je humusno-silikatno tlo koje je slično rendzini, ali se za razliku od nje razvija na nekarbonatnim bazama bogatim i siromašnim supstratima, te čvrstim i rastresitim stijenama. Po reakciji su slabo kisela do ekstremno kisela tla. Dubina tla je 25-40cm, mali sadržaj humusa(10-25%). Ova tla su rasprostranjena u brdsko-planinskim predjelima naše zemlje (Maglić, Vranica i dr.). Koriste se kao travnjaci(livade i pašnjaci). Smonica(Vertisol) je crno, glinovito, ljepljivo, lastično tlo, koje u suhom stanju jako puca i kontraktira, a u vlažnom stanju bubri. Razvija se na tercijarnim jezerskim sedimentima što sadrže veće količine montmarilonitne gline(više od 30%)koja uzrokuje navedene procese. Smonica je malo rasprostranjena u Bosni i Hercegovini. To su teška glinovita tla crne boje. Reakcija je neutralna do slabo bazična(pH 6,7-8), a sadržaj humusa samo 3-5%. Ova tla imaju vrlo nepovoljna hidrofizička svojstva, zbog čega ih nazivaju “minutna tla”, jer je povoljan moment obrade vrlo kratak. Svrstavaju se u plodna tla. Nazivaju ih i sionicama zato što na njima za vrijeme ugari najbolje rodi sijeno. Ovim imenom nazivaju se u Bosni ekstremno teška tla crne i crnosmeđe boje na valovitom i na ravnom reljefu. U sjeverozapadnom dijelu naše zemlje (u okolini Cazina, Bihaća i Velike Kladuše) zovu ih imenom buhovače, jer su crne i tvrde kao buhe. Smeđe tlo na vapnencu i dolomitu (Kalkokambisol) (smeđe tlo na krečnjacima i dolomitima) jedno je od najrasprostranjenijih tala u Bosni i Hercegovini. 36

Ima slabo kiselu reakciju. Ova tla su po teksturi ilovaste glinuše i glinuše, ali su dobro vodopropusna, jer im je struktura poliedrična. Spadaju u srednje duboka tla(oko 50cm). Rasprostranjena su pretežno u kraškim i brdsko-planinskim područjima naše zemlje. Euritično smeđa tla (Euritični kambisol) razvijen je na praporu procesima agrilosinteze iz černozema i rendzine. Isto tako na ilovastim jezerskim i riječnim sedimentima i neutralnim i bazičnim eruptivima. Pretežno su ilovastog sastava. Ova tla nalazimo u Bosanskoj Posavini. Ona zahvataju oko 250.000ha ili 4,9% ukupne površine Bosne i Hercegovine. To su neutralna do slabo kisela tla sa visokim stupnjem zasićenosti bazama i visokim kapacitetom apsorpcije. Sadržaj humusa se kreće od 2-8%. Vrijednost pH oko 6,5. Ova tla su bogata dušikom i dobro su opskrbljena kalcijumom i fosforom. To su duboka tla homogene građe i ilovaste teksture, povoljne strukture, smeđe boje, dobre dreniranosti i povoljnog hidro-zračnog režima. Distrično-smeđa tla (Distrični kambisol) je tlo siromašno hranljivim sastojcima, jer se obrazuje na kvarcno-silikatnim nanosima, koja po prirodi stijene sadrže male količine hranljivih tvari. To su pješčari, glinci, škriljci, gnajsevi, filiti, te kisele eruptivne stijene, rasprostranjene u šumskim predjelima planinsko-kotlinskog područja Bosne i drugim područjima. Ova tla imaju dubinu od oko 40-70cm. U pojasu šuma ova tla imaju od 5 do 10% humusa. Reakcija pH 4,5-5,5. Pogodna su za uzgoj krompira, raži, ječma i zobi. S obzirom na karakter supstrata to su obično lakša i skeletna tla, jako propusna, prozračna i imaju dosta nepovoljnog humusa. Ova su tla vrlo povoljna staništa za šume. Lesivirano tlo (Luvisol) nastaje iz kambisola i kalkokambisola procesima premještanja glinastih čestica i drugih tvari u niži iluvijalni horizont. Bitna su dva podtipa ovih tala i to: * luvisol razvijen na rastresitim silikatima i silikatno karbonatnim supstratima (prapor, fliš, lapor, holocenski pijesci i ilovina i dr.) i * luvisol na vapnencima i dolomitima. Rasprostranjenost tih dvaju tipova luvisola ovisi o prostornom rasporedu dotičnih supstrata. U nizijsko-ravničarskom području naše zemlje rasprostranjen je prvi podtip. To je pogodno ratarsko i voćarsko tlo, uz prethodno izvršene agromeliorativne mjere. U brdsko-planinskom području naše zemlje, gdje je rasprostranjen drugi tip, tlo je ograničeno veličinom zemljišnog areala stjenovitošću, a možebiti i ekstremno kiselo, pa su za popravak potrebne mjere kalcifikacije. 37

Dolinsko smeđa tla prostiru se u dolinama recentnih ili sadašnjih i bivših deluvijalnih rijeka i potoka. Zauzimaju velike površine Semberije, Bosanske Posavine, Ivanjskog polja, Lijevče polja itd. Sastoje se od nekoliko podtipova: najmlađa aluvijalna mineralno-karbonatna sivkastosmeđa tla, nešto starija aluvijalna sivkastosmeđa beskarbonatna tla i stara aluvijalna podzolasta smeđa tla, koja se sastoje od dva varijeteta: dubokih sivkasto-smeđih tala na pjeskovitoj podlozi, te od plitkih crvenosmeđih tala na gruboj šljunkovitoj podlozi. Dolinsko smeđa tla u sjevernoj Bosni imaju u suhom stanju slabo izraženu crvenu nijansu,a u vlažnom stanju ta nijansa je prilično dobro izražena. Crvena nijansa ovih tala potječe od boje aluvijalnog matičnog supstrata koji velikim dijelom potječe od erozijom uništenih crvenica, krških smeđica i verfenskih kriptopodzola iz slivnih područja gornjih tokova sadašnjih i bivših rijeka. Dolinska smeđa tla ubrajaju se u najplodnija tla Bosne i Hercegovine. Valovita smeđa tla prostiru se na području rastresitih tercijarnih karbonatnih sedimenata. Sastoje je od tri podtipa, koji se međusobno izmjenjuju i isprepliću: - aluvijalna valovita smeđa tla na zaravnjenim površinama, - deluvijalna valovita smeđa tla na nagnutim površinama i - slabo erodirana valovita tla. Krška smeđa tla zauzimaju više ili manje od erozije očuvane površine na bosanskohercegovačkom kršu. Ova tla su većinom pod šumskom i travnjačkom vegetacijom. Kada su ova tla, nakon uništavanja šuma, pod poljoprivrednim oraničnim kulturama, poprimaju izrazito crvenu boju kao i tla na litoralnom kršu. Ova tla se razvijaju iz reliktnih crvenica koje su se razvile u tercijeru, kada je na području bosanskohercego-vačkog krša vladala toplija klima. Crvenica(terra rossa) je tlo koje nastaje na vapnencima i dolomitima. Dubina soluma je 30-70cm, po teksturi su ilovače i glinuše, ali su vodopropusne usljed povoljne strukture. Sadrže malo fosfora, srednje količine kalijuma i samo 1-3% humusa. Zahtijevaju intenzivno gnojenje fosforom i humusom, te navodnjavanje. Crvenice su u našoj zemlji rasprostranjene u okolini Travnika, na sjeverozapadnom obodu Sarajevskog polja, u Domanovićima i okolini Mostara. Ovo su slabije ili jače opodzoljena tla, a u okolini Travnika i obodu Sarajevskog polja ima i vrlo dobro izražena neka podzologenetska morfološka svojstva. Crvenice su pogodne za uzgoj duhana i vinove loze, a i za uzgoj povrća. Podzol ima malo rasprostranjenje u našoj zemlji. Najviše ga ima u planinskom području iznad 900m nadmorske visine. To je jako kiselo tlo. Nastaje na silikatnim stijenama. 38

Lagahno je, dobro vodopropusno, siromašno fosfatima, kalijumom i azotom. Podzoli čine veliku grupu tala razvijenih procesima podzolizacije iz različitih geoloških supstrata na različitim elementima reljefa. S obzirom na reljef oni se dijele na dolinske, terasne, bregovite, brdske i planinske, a s obzirom na razvijenost morfoloških oznaka i svojstava, na feneropodzole sa dobro razvijenim morfološkim oznakama i svojstvima(razvijeni u sjevernoj Bosni na ravnom i bregovitom reljefu) i na kriptopodzole sa vrlo slabo razvijenim ili gotovo nerazvijenim morfološkim oznakama i svojstvima (razvijeni na planinskom reljefu u užoj i široj okolini Sarajeva). Sva su ova tla slabe produkcione sposobnosti. Koriste se kao travnjaci, a dijelom i kao oranice(za uzgoj krompira, ječma, zobi, raži i dr.). Potrebna im je kalcifikacija, fosfatizacija, humizacija i dodavanje kalijuma i azota). Hidromorfna tla u Bosni i Hercegovini Hidromorfna tala nastaju pod utjecajem jačeg vlaženja od padavinskih voda i dopunskog vlaženja od slivnih poplavnih i podzemnih voda. Skoro sva hidromorfna tla zahtijevaju odvodnjavanje. NERAZVIJENA HIDROMORFNA TLA Nerazvijena hidromorfna tla predstavljaju recentne nanose rijeka, jezera i mora, gdje su procesi pedogeneze slabo izraženi, a slojevi sedimentacije izraziti. Fluvisol je aluvijalno ili fluvijalno tlo rasprostranjeno u dolinama većih bosanskohercegovačkih rijeka Save, Drine, Bosne,Une,Sane,Vrbasa,Neretve,Trebišnjice i dr. Ova tla su nastala nanošenjem zemljišnog materijala uz samu obalu rijeka. Aluvijalna tla su po svojstvima (tekstura, dubina i mineralni sastav) veoma različita, ima ih od vrlo plitkih do veoma dubokih. Humusa imaju vrlo malo, a slabo su opskrbljena fiziološki aktivnim fosfatom i kalijumom. Najpovoljniji su duboki ilovasti aluvijumi zaštićeni od poplava, koji su vrlo dobro stanište za sve ratarske kulture u dolini spomenutih rijeka, a u primorskom prostoru odlična su voćarska, vinogradarska i vrtna tla. RAZVIJENA HIDROMORFNA TLA Razvijena hidromorfna tla su: * pseudoglej, * semiglej, * glejna, * deluvijalno-aluvijalna, * eolska i * *

krška erodirana tla i histosoli.

Pseudoglej je jedno od najrasprostranjenijih tala u Bosni i Hercegovini. Rasprostranjen je u ravničarskim i brežuljkastim terenima sjeverne Bosne. Ova tla su nastala pod utjecajem prekomjernog navlaživanja soluma stagnirajućom padavinskom vodom. 39

Duže ili kraće zadržavanje suficitne vode uzrokovano je teže propusnim horizontom tla koji sprečava slobodnu perkolaciju vode. Osnovni pečat pseudogleju daju procesi koji su uvjetovani izmjenom mokre i suhe faze tla. Pseudoglejna tla su slabijih pedofizičkih i pedokemijskih svojstava, te su za njihovo poboljšanje potrebne intenzivne mjere melioracije u vidu rahljenja podoraničnih horizonata, odvodnjavanje, intenzivnog mineralnog i organskog gnojenja i kalcifikacije. Semiglej je černozemno i aluvijalno podbarno tlo. Rasprostranjeno je u podbarnim dijelovima dolina rijeke Save i donjih tokova Vrbasa, Ukrine, Bosne, Drine, Bregave i drugdje. U gornjem dijelu profila semiglejnih tala odvijaju seterestički procesi, a u donjem prevladavaju procesi hidrogenizacije. Ova su tla vrlo dobra i rahla, ilovaste teksture, mrvičaste strukture i povoljnih pedokemijskih svojstava. U sušnim godinama često su bolja od černozema. Pedofizička i pedokemijska svojstva slična su černozemu, pa se i u prostoru izmjenjuju s njima. Glejna tla su topogeno uvjetovana tla riječnih dolina, koja nastaju pod utjecajem suvišnog vlaženja poplavnom, slivnom i podzemnom vodom. Ova tla nalazimo u područjima rasprostranjenja semiglejnih tala. Bitna su dva podtipa ovih tala:humoglej(ritska crnica) i euglej(močvarno glejno tlo). Humoglej(ridska crnica) je hidromorfno tlo černozemne zone u kojoj podzemna voda fluktuira od površine do ispod 2m. Zahvaljujući dobroj propusnosti matičnog supstrata ponekad je za melioraciju ovih tala dovoljno odvodnjavanje otvorenim kanalima. Euglej(močvarno-glejno tlo) ima manje kolebanje podzemnih voda u profilu i ima humogleju slična pedofizička i pedohemijska svojstva. Po teksturi su pretežno teška tla – glinuše. Sadrže 5-30% humusa, a mogu biti karbonatna i nekarbonatna. Euglej ima nepovoljna hidro-fizička svojstva. Na prostoru glejnih tala nalazimo vlažne livade i šume hrasta lužnjaka u asocijaciji s grabom. Deluvijalno-aluvijalna tla mogu se kategorizirati u tri podtipa. Prvi čine mlada skeletna tla smirenih plazina podno strmih padina. To su surova, jako skeletna tla sa oštrobridnim šljunkovitim i kamenitim skeletom pod rijetkim i slabim vegetacijskim pokrovom. Drugi podtip čine mlada skeletna tla bujičnih plavina. Ona se razvijaju na bujičnim šljunkovito-kamenitim nanosima koji se sastoje djelimično od zaobljenog i djelimično od oštrobridnog skeleta sa nešto fino disperziranog mineralnog materijala, tzv.sitnice ili zemljače. U okolini Mostara razvila su se u grubo-skeletna smeđa skeletna tla. Treći podtip čine mlada padinska tla planinskih obronaka na blagim nagibima. Ova tla su pretežno pjeskovite teksturne građe sa nešto skeleta. Ovaj podtip je u okviru deluvijalnih tala najbolje stanište poljoprivrednih kultura i šuma. Ova tla su pod šumama, pašnjacima i livadama, a djelimično i pod oraničnim kulturama. 40

Eolska tla utvrđena su na prostoru Bosne i Herecegovine samo u sjeverozapadnom dijelu Livanjskog polja u Lugu. Tu se na lokalitetima Pržine i Gredine prostire beskrečni silikatni živi pijesak sa tinjcem, koji su na verlikim površinama pod vegetacijom smireni. Narod ih u tom kraju zove imenom zuja. Najvjerovatnije da potječe infiltracijom iz ponorskih voda Livanjskog polja, koje dolaze iz verfenskog područja Grahovskog polja, a možda i iz područja Glamočkog polja, gdje su rasprostranjeni verfenski sedimenti. Histosol(tresetno tlo) je organsko tlo koje nastaje u uvjetima neprekidne stagnacije vode u čitavom profilu tla. Ova tla imaju relativno malo rasprostranjenje u našoj zemlji. Nalazimo ih kao močvarna tresetišta u donjem toku Neretve, Livanjskom, Grahovskom i Kupreškom polju i Hutovom blatu. Dubina organogenog tresetnog sloja varira od 30cm do nekoliko metara, te zato prema dubini histosoli mogu biti plitki, srednje duboki, duboki i vrlo duboki. Dublji tresetni sloj koristi se za dobijanje organskih tzv.”tresetnih gnojiva”. Kod Bosanskog Grahova postoje deponirane znatnije količine “tresetnog gnojiva”, koje se koriste za uzgoj različitih kultura u povrtlarstvu i cvjećarstvu. Antropogena tla u Bosni i Hercegovini Antropogena tla su ona tla koja su pod utjecajem raznih hidrotehničkih i agrotehničkih mjera znatno izmijenila svoja prirodna svojstva. Ova tla su pod utjecajem odvodnjavanja, navodnjavanja, dubokog oranja i rigolovanja, te visokih doza mineralnih gnojiva i humizacije, pretvorena u veoma plodne supstrate. Antropogena tala pogodna su za uzgoj svih kultura i na njima se ostvaruju veoma visoki prinosi. U antropogena tla spadaju: Rigosol(rigolovano tlo), Hortisol(vrtno tlo) i Antropogenizirana hidromorfna tla.

VEGETACIJSKI POKROV KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGIVUNE - Predleg važnijih istraživanja vegetacije Bosne i Hercegovine; - Opće odlike raščlanjenosti vegetacijskog pokrova Bosne i Hercegovine; - Najvažnije karakteristike horizontalne i vertikalne raščlanjenosti vegetacijskog pokrova Bosne i Hercegovine; - Prostorna diferencijacija najvažnijih tipova vegetacijskog pokrova Bosne i Hercegovine

41

PREGLED VAŽNIJIH ISTRAŽIVANJA VEGETACIJE BOSNE I HERCEGOVINE Istraživanja vegetacije Bosne i Hercegovine počinju tek krajem XIX stoljeća. Opsežna istraživanja vegetacije Bosne i Hercegovine:od A. Boue-a do Lakušića, Dizdarevića, Redžića i dr. PRVO i do danas NENADMAŠNO DJELO, po mišljenju P.Fukareka, jest knjiga Gunhter-a Beck-a - Mannagette: ”Die Vegetationverhältnisse der Illyrischen Länder” “O odnosima vegetacije ilirskih krajeva”, koje je objavljeno u Leipzigu 1901. godine. U prvoj polovini XX stoljećaznačajan doprinos istraživanju vegetacije Bosne i Hercegovine dali su: * L.Adamović, * J.Paczosky, * I.Horvat, * B.Pavlovski i dr. L.ADAMOVIĆ je u svojim studijama ”Biljno-geografske formacije zagorskih krajeva Dalmacije, Bosne, Hercegovine i Crne Gore”, objavljenim u Zagrebu 1912. i 1913.godine, prikazao vegetaciju zapadne Bosne i jednog dijela Hercegovine. Znameniti poljski ekolog J.PACZOSKY proučavao je 1928. godine sastav visokih šuma srednjobosanskih planina Igmana, Zvijezde, Romanije i dr. I. HORVAT je istraživao visokoplaninsku vegetaciju hercegovačkih planina Prenja, Čvrsnice, Bjelašnice, te Orjena, Vranice i drugih planina i svoje rezultate objavio u studijama: «Istraživanja vegetacije hercegovačkih i crnogorskih planina» u Zagrebu 1934. godine.

U periodu nakon II svjetskog rata vršena su vrlo intenzivna istraživanja vegetacije Bosne i Hercegovine.U početku su istraživani karakteristični objekti i lokaliteti u srednjobosanskim planinama(Igman, Bjelašnica, Treskavica, Romanija, Jahorina i dr.),a kasnije se, istraživanja šire na cijelu Bosnu i Hercegovinu, najprije u okviru projekta ”Vegetacijska karta Bosne i Hercegovine 1:200 000”. Na ovom projektu bili su angažovani brojni naučnici, među kojima su najvažniji: D.Bajić, D.Batinica, Ž.Bjelčić, Ž.Slavnić, S.Milanović, R.Lakušić, S.Ritter-Studnička, Lj.Kuleša, V.Stefanović, B.Fabijanić, V.Beus, Č.Šilić, P.Fukarek i dr. Značajan doprinos istraživanju vegetacije visokih Bosanskohercegovačkih Dinarida dali su: * Ž.Bjelčić (”Vegetacija predplaninskog pojasa planine Jahorine”, Sarajevo, 1966. godine), *R.Lakušić(”Biljnogeografska raščlanjenost visokih Dinarida”, Zagreb, 1969.godine; ”Klimatogeni ekosistemi Bosne i Hercegovine”, Sarajevo, 1981. i 1984.godine i dr.), *Č.Šilić i dr.

42

OPĆE ODLIKE RAŠČLANJENOSTI VEGETACIJSKOG POKROVA BOSNE I HERCEGOVINE Geografski položaj, raščlanjenost reljefa i geološka struktura, te klima i drugi prirodnogeografski elementi i faktori daju vegetaciji Bosne i Hercegovine posebna obilježja. Na prostoru Bosne i Hercegovine ukrštaju se dvije velike florne oblasti: eurosibirska i sredozemna, a prisutni su i elementi treće, irano-turanske. Prema katalogizaciji herbara Zemaljskog muzeja u Sarajevu utvrđeno je u Bosni i bosanskohercegovačkog Hercegovini:oko 3.700 cvjetnica, 60 vrsta papratnjača, 250 vrsta mahovina, 250 vrsta lišajeva i oko 520 vrsta gljiva. Posebnu fitogeografsku karakteristiku Bosne i Hercegovine čini starost flore,odnosno postojanje veoma starih, reliktnih vrsta sačuvanih zahvaljujući posebno povoljnim prirodnim prilikama, od najstarijih vremena do današnjih dana. Osim mediteranskih, srednjoevropskih i alpskih flornih elemenata na prostoru Bosne i Hercegovine postoje još i ilirski(ilirsko-balkanski), ilirsko-planinski, krški i karpatskobalkanski elementi. Mnogi od njih su izrazito reliktnog karaktera, a među ilirskim elementima nalaze se mnogobrojni endemi. Prema G.Beck-Mannagetti od svih, do 1901.godine poznatih vrsta(u Bosni 2.143, a u Hercegovini 2.068) mediteranskim flornim elementima pripada u Bosni 6,6%, a u Hercegovini 19,1% svih vrsta; srednjoevropskim flornim elementima pripada u Bosni 51,6%, a u Hercegovini 42,0% svih vrsta; alpskim flornim elementima pripada u Bosni 12,5%, a u Hercegovini 10,1% svih vrsta; ilirskim i krškim flornim elementima pripada u Bosni 18,1%, a u Hercegovini 17,3% svih vrsta; ilirsko-planinskim flornim elementima pripada u Bosni 8,8%, a u Hercegovini 10,1% svih vrsta; karpatsko-balkanskim flornim elementima pripada u Bosni 2,2%, a u Hercegovini samo 1,1% svih vrsta. Prema tome, na cjelokupnom prostoru Bosne i Hercegovine preovladavaju srednjoevropski florni elementi, koji u Bosni obuhvataju više od polovine svih vrsta(51,6%), a u Hercegovini nešto manje od polovine svih vrsta (42,0%) i njenoj flori daju karakteristična i tipična obilježja. Alpskim flornim elementima pripadaju u Bosni 171 vrsta, a u Hercegovini 127 vrsta. Pored ovih vrsta koje su raširene na gotovo svim bosanskohercegovačkim planinama, neke vrste ograničene su samo na najviši pojas planine Vranice u centralnoj Bosni. Zapravo, planina Vranica je izolirani otok alpske planinske vegetacije u Bosni i Hercegovini. Sredozemni florni elementi zastupljeni su mnogobrojnim vrstama zimzelenog bilja. Rasprostranjeni su uz bosanskohercego-vačku jadransku obalu i nešto dublje u unutrašnjost 43

Hercegovine dolinom rijeke Neretve sve do padina planina Velež, Prenj i Čabulja, te u okolici Trebinja i Ljubuškog. Južnoevropske termofilne vrste među kojima je veći broj listopadnog drveća i grmlja, zauzima veće prostore na bosanskohercegovačkom kršu. Ilirski florni elementi su najznačajniji, jer daju vegetacijskom pokrovu Bosne i Hercegovine specifična obilježja. Njima pripada oko 170 vrsta, od kojih su mnoge reliktnog karaktera. Ovi florni elementi osobito su izraženi u prijelazno-sredozemnoj i planinskoj vegetaciji i odlikuju se brojnim endemima. Karpatsko-balkanski florni elementi razmjerno slabije su zastupljeni u Bosni i Hercegovini. Najzastupljeniji su u nizijskim sjeveroistočnim dijelovima naše zemlje.

NAJVAŽNIJE KARAKTERISTIKE HORIZONTALNE I VERTIKALNE RAŠČLANJENOSTI VEGETAVIJSKOG POKROVA BOSNE I HERCEGOVINE Vegetacija Bosne i Hercegovine odlikuje se velikom šarolikošću zajednica.S obzirom na: * geografski položaj, * geomorfološke, * geološke i * klimatske uvjete i * historijske prilike i druge uvjete vegetacija Bosne i Hercegovine pokazuje znatnu horizontalnu i vertikalnu raščlanjenost. Naime, KOPNENI KRAJEVIu unutrašnjosti naše zemlje pokazuju veliku sličnost sa vegetacijom SREDNJE EVROPE, a Bosanskohercegovačko primorje, zaljeđe i područje Bosanskohercegovačkog visokog krša odlikuje vegetacija primorskih i zagorskih krajeva SREDOZEMLJA. S obzirom na orografske odlike bosanskohercegovačkog kopna, a naročito na visinu i pravac pružanja visokih planinskih lanaca Bosanskohercegovačkih Dinarida(SZ-JI) paralelno sa obalom Jadranskog mora, u općim se crtama mogu izdvojiti dva osnovna tipa vegetacije međusobno različita prema tome da li se pružaju s primorske ili s kopnene strane planinskih lanaca Bosanskohercegovačkih Dinarida: -Prvi tip: Vegetacija Bosanskohercegovačkog primorja, zaljeđa i primorskih strana Bosanskohercegovačkih Dinarida i -Drugi tip: Vegetacija unutrašnjih dinarskih i peripanonskih predjela Bosne i Hercegovine.

44

PROSTORNA DIFERENCIJACIJA NAJVAŽNIJIH TIPOVA VEGETACIJE BOSNE I HERCEGOVINE a)Vegetacija Bosanskohercegovačkog primorja, zaljeđa i primorskih strana Bosanskohercegovačkih Dinarida; b)Vegetacija unutrašnjih dinarskih i peripanonskih predjelaBosne i Hercegovine; a)Vegetacija Bosanskohercegovačkog primorja, zaljeđa i primorskih strana Bosanskohercegovačkih Dinarida Quercion illicis); 1.Pojas mediteranskih vazdazelenih šuma česvine i makije( 2.Dolinskih i sredozemnih priobalnih šuma tipa ”Longoza”(Populetalia) Dolinske i sredozemnih priobalnih šuma tipa ”Longoza”(Populetalia); Zajednici šuma skadarskog lužnjaka(Quercus robur ssp.scutariensis-Piriploca graeca); 3.Emerzna vegetacija bara i jezera(Phragmitation) 4.Pojas šuma hrasta medunca i bjelograbića(Carpinetum orientalis) U njima su uz hrast medunac(Quercus pubescens) i bjelograbić(Carpinus orientalis) zastupljene brojne submediteranske termofilne vrste. 5.Pojas šume crnog graba(Seslerio Ostryetum) 6.Pojas tzv.primorske bukove šume(Seslerio-Fagetum) 7.Pojas šuma endemne munike(Pinetum Leucodermis) 8.Zajednice klekovine bora(Pinetum mughi dinaricum) i planinske rudine Mediteranske vazdazelene šume česvine i makije(Quercion illicis); Uzak pojas uz jadransku obalu između Neuma i Kleka pripada klimatogenoj vegetaciji vazdazelenih šuma česvine i makije. Tipična vrsta je hrast česvinaQuercus ( ilex). Kako je klimatogena šuma duž bosanskohercegovačke obale snažno degradirana od strane čovjeka, nju danas zapremaju niže šikare, koje nazivamo makijama ili još niže šikare sa flekama kamenjara, koje nazivamo garizima, a pri najvećem stepenu degradacije razvijaju se kamenjarski pašnjaci, ili u ekstremnom smislu vegetacija eumediteranskih krečnjačkih sipara ili stijena. Mediteranske makije su šikare koje sadrže gotovo sve elemente klimatogenih eumediteranskih šuma česvine, pa i samu česvinu Quercus ( ilex), te ih ubrajamo u istu zajednicu s pravim eumediteranskim šumama, koje su kod nas nazvane Orno-Quercetum illicis. Mediteranski garizi su niske šikare u kojima nalazimo u izobilju niske grmove iz reda Erica i Cistus(Cisto-Ericion). Mediteranski kamenjari(Thero-Brachypodion) se odlikuje najčešće polupustinjskim izgledom, gdje je pokrivenost terena vegetacijom ispod 50%, a visina vegetacije se kreće oko 15cm. Glavne vrste eumediteranskih kamenjara su vrste iz rodova: Chrysopogon, Cymbopogon, Auropogon, Bromus, Koeleria, Festuca i dr. Vegetacija krečnjačkih sipara eumediteranskog pojasa Bosne i Hercegovine predstavlja specifičnu pustinjsku vegetaciju mediteranskog pojasa. Pokrivenost se kreće od 10-20%. Glavne vrste su Drypos spinosa ssp.Sacquniana, Linaria simplicifolia, Scrophularia sp. i dr. 45

Vegetacija pukotina krečnjačkih stijena eumediteranskog pojasa pripada svezi Centaureo Campanulion. Pokrivenost se kreće do 10%. Dolinskih i sredozemnih priobalnih šuma tipa ”Longoza”( Populetalia) Uz obale donjeg toka rijeke Neretve i njezinih pritoka, oko Hutovog blata i u velikim kraškim poljima nalaze se manji ostaci nekadašnjih dolinskih i sredozemnih priobalnih šuma tipa ”Longoza”(Populetalia), koje su po sastavu biljnih vrsta srodne zajednici šuma skadarskog lužnjaka(Quercus robur ssp.scutariensis-Piriploca graeca) iz područja oko Skadarskog jezera i Bojane. Tu se susrijeće značajan broj vrsta kao što su: poljski jasen, brijest, hrast lužnjak, crna joha, kurika i dr., koje čine isto tako sastav nizijskih poplavnih šuma peripanonskih područja Bosne i Hercegovine. Ove sredozemne priobalne šume bile su nekada šire rasprostranjene na plodnim aluvijalnim tlima(naročito u kraškim poljima), a danas su svedene na neznatne ostatke. Emerzna vegetacija bara i jezera(Phragmitation)U Hutovom i Mostarskom blatu zastupljena je emerzna vegetacija bara i jezera(Phragmitation). Pojas šuma hrasta medunca i bjelograbića(Carpinetum orientalis) Na zimzelenu vegetaciju primorskih krajeva naše zemlje nadovezuju se prema unutrašnjosti kopna najprije područje šuma hrasta medunca i bjelograbića (Carpinetum orientalis). Listopadne šume ove zajednice tvore negdje širi negdje uži pojas isprekidan kamenjarima i kulturama, a prema unutrašnjosti kopna nalazimo ih isključivo na toplim južnim obroncima i na nižim su zaklonjenim položajima. U njima uz hrast medunac( Quercus pubescens) i bjelograbić(Carpinus orientalis) zastupljene brojne submediteranske termofilne vrste. Ove šikaraste šume na području Hercegovine i zapadne Bosne pokazuju nekoliko različitih subasocijacija. Jedna od tih subasocijacija, u kojoj obično raste mogranj, širi se u nižim i toplijim predjelima(Carpinus orientalis punicetosum). Druga, u kojoj preovladava tilovina(Carpinus orientalis petterietosum). Šume ove zajednice rijetko su gdje sačuvane u iskonskom obliku. Pod stalnim utjecajem intenzivne ispaše, sječe i kresanja lišća najčešće su pretvorene u šikare i zakržljalo šiblje, te konačno u kraške kamenjare. Kamenjari ovog tipa (Chrysopogoneto-Satureion subspicatae) predstavlja u pravom smislu naš goli krš. Unutar pojasa kserotermnih lišćarsko-listopadnih šuma hrasta medunca i bjelograbića nalazi se na dubljim flišnim zemljištima na šumske zajednice hrasta sladuna(Quercetum confertae hercegovinicum) i u kojoj mjestimice raste i makedonski hrast(Quercus trojana). Pojas šume crnog graba(Seslerio Ostryetum) Na pojas klimatogenih šuma hrasta medunca i bjelograbića nastavlja se u unutrašnjosti, na strmim i višim padinama, pojas šume crnog graba(Seslerio Ostryetum), koji negdje doseže i do nadmorskih visina viših od 1.000m. U sastavu ove šume i šikare učestvuju brojne kserotermne vrste drveća i grmlja, kao što su crni grab, crni jasen, javor, gluhač, lipa, makije, ruj i druge vrste. Šume crbog 46

graba, sličnog sastava, nalaze se i u dubokim klisurama rijeka u unutrašnjosti Bosne i Hercegovine, ali se u njima gube mnoge osjetljive primorske i južnoevropske vrste. Pojas tzv.primorske bukove šume(Seslerio-Fagetum)Na primorskim stranama Dinarskih planina u Hercegovini i zapadnoj Bosni, na pojas šuma hrasta medunca i crnog graba nadovezuje se pojas tzv.primorske bukove šume Seslerio-Fagetum ( ). Taj uski pojas bukove šume bio je pod snažnim utjecajem stočarenja, te je danas sveden na manje skupine stabala ili sastojina isprekidanih termofilnih zajednica šuma i šikara crnog graba i crnog jasena. Pojas šuma endemne munike(Pinetum Leucodermis) Na hercegovačkim planinama Čvrsnici, Prenju, Čabulji i Orjenu iznad gornjeg ruba bukovih šuma, na stjenovitim odsjecima i planinskim rudinama, proteže se znatno ispresijecan pojas šuma endemne munike (Pinetum Leucodermis). Zajednice klekovine bora(Pinetum mughi dinaricum) i planinske rudine. Iznad pojasa šuma endemne munike na spomenutim planinama su razvijene: - zajednice klekovine bora(Pinetum mughi dinaricum) i - planinske rudine. b)Vegetacija unutrašnjih dinarskih i peripanonskih predjelaBosne i Hercegovine Pojas listopadnih hrastovih šuma unutrašnjih predjela Bosne i Hercegovine bitno se razlikuje po izgledu i sastavu od pojasa hrastovih šuma njenih primorskih strana. Šume hrasta kitnjaka i običnog graba(Querceto-Carpinetum) Prostrane površine brežuljaka i niskih brda pokriva zajednica šuma hrasta kitnjaka i običnog graba(Querceto-Carpinetum). U njoj se nalaze i brojni elementi mezofilnih vrsta bukovih šuma. Zbog vrlo povoljnih klimatskih, pedogeografskih i drugih prirodno-geografskih uvjeta pojas listopadnih šuma hrasta kitnjaka i običnog graba je, zbog najgušće naseljenosti poljoprivrednog stanovništva, sveden na manje površine. U ovom prostoru je naseljenost vrlo izrazita, apoljoprivredna djelatnost vrlo intenzivna. Ove šume su u prirodnom sastavu vrlo bujne, bogate raznim vrstama drveća, grmnja i niskog zeljastog bilja, među kojima su divlja trešnja, bijela i malolisna lipa, lijeska i mnoge zeljaste biljke. Šumske zajednice hrasta kitnjaka i običnog graba razvijaju se na dubljim i razvijenijim tlima. Listopadne šume hrasta kitnjaka i običnog graba, zbog regionalnih specifičnosti tipičnog rasprostranjenja u našoj zemlji, nazvane su «Bosanske hrastove šume». Šuma hrasta medunca i crnog graba(Querco-Ostryetum carpinifoliae) Na skeletnim tlimatogi pretežno na južnim stranamašuma u pojasu šuma kitnjakai crnog i običnog graba,krečnjačkim te nešto iznad pojasa, nalazi se zajednica hrasta medunca graba(Querco-Ostryetum carpinifoliae)s niskim termofilnim vrstama: crni jasen, mukinja, ruj, šibika i dr. Te su zajednice uvjetovane lokalnim orografskim, pedološkim i klimatskim prilikama pa ne zauzimaju veće površine.Šume hrasta kitnjaka i pitomog kestenana kiselim tlima u SZ Bosni raširene su šume hrasta kitnjaka i pitomog kestena. One se na sjeveru nastavljaju na veliko područje kestenovih šuma na Kordunu u Hrvatskoj. 47

Pored SZ Bosne(na prostoru između Bihaća, Bosanske Krupe, Bosanskog Novog, Cazina i Vrnograča) šume pitomog kestena rasprostranjene su i u dolinama pritoka Neretve: Neretvice, Kruščice i Trešanice. Zbog specifičnih prirodno-geografskih uvjeta u Hercegovini, te zbog prisutnosti nekih submediteranskih vrsta, te šume različitog su sastava od onih u SZ Bosni. Kestenove šume rasprostranjene su i u okolici Srebrenice, ali na manjoj površini. Ove šume imaju veliki privredni značaj. Šume breze i hrasta kitnjaka(Betulo- Quercetum petraeae) Na širem prostoru planine Vranice šume hrasta kitnjaka i pitomog kestena zamjenjuju šume breze i hrasta kitnjaka(Betulo-Quercetum petraeae). Šume cera i hrasta sladuna(Querceto confertae-cerris) U sjeveroistočnoj i istočnoj Bosni šume hrasta kitnjaka i običnog graba zamjenjuje termofilnija karpatsko-balkanska zajednica šume cera i hrasta sladuna(Querceto confertaecerris), koje se tu nalaze na krajnjem zapadu svog rasprostranjenja. Ova zajednica najrasprostranjenija je u gornjem toku Drine(oko Goražda i Foče). Nizijske poplavne šume hrasta lužnjaka(Querceto-Genistetum elatae) Nizijske poplavne šume hrasta lužnjaka(Querceto-Genistetum elatae) rasprostranjene su na većim površinama samo mjestimično uz obale rijeke Save i dolinskih tokova njenih većih pritoka: Une, Sane, Vrbasa, Ukrine, Bosne, Spreče i Drine. Na suhljim i uzdignutijim položajima poplavna šuma lužnjaka prelaze u šumu hrasta lužnjaka i običnog graba(Carpino-Quercetum roboris). Šume crne johe (Alneto-Caricetum brizoides)rasprostranjene su na vrlo vlažnim i trajno mokrim terenima. U Bosni su dosta rijetke na većim površinama. Njihovo rasprostranjenje je vezano za trajno močvarna dolinska staništa. Šume vrbe i topole. Šume vrbe i topole razvijene su kao formacije obalnog drveća, a rasprostranjene su u sjeveroistočnom dijelu naše zemlje, ali u vrlo uskim i isprekidanim pojasevima uz obale rijeka. Pojas BUKOVIH ŠUMA (Fagetum montanum) Pojas bukovih šuma zauzima u Bosni i Hercegovini najveće Visinski, nastavlja seprostranstvo. na pojas šuma kitnjaka i običnog graba, te prema novijim istraživanjima obuhvata nekoliko jasno floristički i ekološki izraženih zajednica. Na vapnenačkoj podlozi brdska bukova šuma(Fagetum montanum) pokriva najviši gorski pojas. U njoj raste još niz termofilnih vrsta biljaka koje prelaze iz pojasa šume hrasta kitnjaka i običnog graba.

48

Pojas mezofilnih šuma bukve i jele Abieti-Fagetum ( ). Na brdske bukove šume u višim nadmorskim visinama nastavlja se široki pojas mezofilnih šuma bukve i jele(Abieti-Fagetum), u kojemu se na nekim planinama centralne i jugoistočne Bosne obilno susrijeće i smrča. Pojas bukovih pretplaninskih šuma(Fagetum subalpinum) Na planinama centralnog dinarskog sistema od Osječenice i Klekovače na sjeverozapadu do Maglića i Ljubišnje na jugoistoku, iznad pojasa šuma bukve i jele nastavlja se negdje širi negdje uži pojas bukovih pretplaninskih šuma Fagetum ( subalpinum), koji i u svojim najvišim visinama dopiranja prelazi u niske sastojine klekovine bukve. U bukovim šumama Bosne i Hercegovine obilno raste gorski javor, zatim gorski brijest i dr. Brdske bukove i bukovo-jelove šume najrasprostranjenije su i ekonomski najznačajnije šume Bosne i Hercegovine, koje su vrlo intenzivno iskorištavane, malo njegovane i gotovo nikako obnavljane. Unutar pojasa bukovih šuma, uz rijeke i potoke i u vlažnim dolinama obrazuje se zajednica bijelog jasena i gorskog javora(Acereto-Fraxinetum) s nizom higrofilnih vrsta. Bukove šume na kiselim tlima zauzimaju veće prostranstvo na nižim padinama planina Bitovnje, Zec-planine i Vranice u centralnoj Bosni, te na staništima verfenskih škriljaca i permskih pješčara u sjeverozapadnoj i istočnoj Bosni. Smrčeve šume u Bosni i HercegoviniU pravilu nigdje ne tvore izrazite visinske pojaseve, kao što je to slučaj u Alpama ili šuma na nekim planinama istočnoguvjetovano dijela Balkanskog Rasprostranjenost smrčevih u Bosni i Hercegovini je njenimpoluotoka. specifičnim klimatskim i orografskim prilikama. Nalazimo ih redovno u gotovo čistom stanju unutar pojasa bukovih i bukovo-jelovih šuma samo u vlažnim i zaklonjenim dolinama, na mrazištima, a često i kao rubni pojas nekih planinskih polja(smrčeve šume u Velikom i Malom polju na planini Igman). Samo na planini Vranici, na gornjoj šumskoj granici, razvijen je pojas smrčevih šuma (Homogyni-Piceetum). Taj se pojas do danas nije mogao potpuno sačuvati zbog sječe i šumskih požara, te je znatno iskidan i potisnut planinskim pašnjacima. Šume bijelog bora i smrče široko su rasprostranjene na Romaniji.

omoricae Poseban tip smrčevih zajednica tvoripadinama endemna planina homorika (Piceetum koja se očuvala samo na nekim zaštićenim srednjeg i gornjeg toka), Drine. Sastojine crnog i bijelog bora vrlo su značajne biogeocenoze. Nastanjuju vrlo različita, ali u pravilu nerazvijena, strma i erodirana staništa. One u najvećem dijelu predstavljaju primarne odlike vegetacije u kojima su stjenovite vrste i vrste otvorenih toplih staništa međusobno izmiješane.

49

Na nižim brdovitim terenima dominira redovno crni bor, a u višim i hladnijim područjima pridružuje mu se bijeli i šumski bor. Ove zajednice preovladavaju na supstratima dolomita i serpentina, pa ih dijelimo na dvije skupine. Među «dolomitne» zajednice crnog i bijelog bora spada zajednicaPinetum illyricum calcicolum i zajednica Pinetum silvestris dinaricum. Među ”serpentinske” zajednice crnog i bijelog bora spada Pinetum silvestris-nigrae. To su zajednice bogate neoendemnim vrstama. Pretplaninske bukove šume(Fagetum subalpinum) Na visokim Dinarskim planinama razvijen je i pojas pretplaninske bukove šume(Fagetum subalpinum), a iznad njega, sve do gotovo najviših vrhova širi se pojas bora krivulja , odnosno zajednice klekovine bora(Pinetum mughi). Izuzetak od toga mogli bi biti u Bosni i Hercegovini samo najviši vrhovi graničnih planina Maglića i Volujaka, gdje su u novije vrijeme utvrđene i neke zajednice tzv.alpskog ili nivalnog pojasa.Zajednice planinskih rudina na bosanskohercegovačkim planinama ulaze u klimazonalni pojas klekovine bora. Bor krivulj zauzimao je nekada goleme površine, ali su one postepeno nestale u požarima koje su podmetali stočari da bi proširili svoja ljetnja ispasišta. Zbog toga na mnogim bosanskohercegovačkim planinama zajednice klekovine bora krivulja pokrivaju još samo manje površine u nepristupačnim predjelima, a na njenom mjesturaširile su se vrištine kleke(Juniperion nanae) i zajednice planinskih rudina. Planinska vegetacija Bosne i Hercegovine je posebno značajna, jer u njoj nalazimo zastupljene najznačajnije ilirske endeme. Prema I.Horvatu njeno razvojno središte nalazi na planinama oko srednjeg toka rijeke Neretve (na Prenju, Čvrsnici, Čabulji i Veležu). Planinska vegetacija Bosanskohercegovačkih Dinarida predstavljena je mnogobrojnim zajednicama tzv.pukotinskih ili stjenovitih zajednica(Asplenietea rupestris),zajednicama sipara ili točila (Thlaspeetea rotundifolia) i snježnika(Salicetea herbaceae), zatim planinskih rudina, koje pretežno pokrivaju krečnjačke(Elyno-Seslerietea), a u manjem obimu i silikatne planine(Caricetea curvulae), među kojima se ističu planina Vranica, Jahorina i Zelengora. Vegetacija mahovina i zeljastih biljaka(Montio-Cardaminetea) Oko izvora i pritoka u gorskom i planinskom području naseljava se posebna vegetacija mahovina i zeljastih biljaka (Montio-Cardaminetea). Toj vegetaciji u širem smislu pripada i vegetacija tzv.sedrotvoraca, čija odumrla kalcijevim karbonatom inkrustirana tijela stvaraju poznate sedrene(travertinske) slapove na Uni, Plivi, Sani i dr. 50

Vegetacija bara i močvara(Phragmitetea) U nekim kraškim poljima, zatim oko ušća rijeke Neretve (Hutovo blato), te na širokom potezu uz rijeku Savu raširena je posebna vrsta bara i močvara(Phragmitetea),odnosno vegetacija tekućih i stajaćih voda Potametea ( ) zastupljena brojnim zajednicama. Livade kontinentalnih predjelau unutrašnjosti Bosne i Hercegovine zastupljene su nizom zajednica na umjereno vlažnom zemljištu(klase: Arrhenathertea, Cynosurion i dr.). U brdima gorskog pojasa ističu se livade svezePancicion. U livadama suhih zemljišta zastupljene su zajednice reda Brometalia erecti i Festucetalia

vallesiacae, a posebno se ističe zajedincaBromo-Plataginetum mediae, široko raširena unutar šumovitih i kraških padina zapadnobosanskih Dinarskih planina. Na kiselim zemljištima širi se vriština (Callunetum) i zajednice surivuka (Nardetum). Močvarne livade predstavljene su zajednicom klase Molinio-Juncetea, među kojima se posebno ističe zajednica Molinietum illyricum na podgorini planine Jahorine. U prijelazno-sredozemnom području livade i kameniti pašnjaci predstavljeni su zajednicama klase Thero-Brachypodietea, odnosno specifičnim dinarskim svezama Cymbopogo-Brachypodion ramosi, Chrysopogoni-Satureion, Satureion subspicatae i dr. One pokrivaju pretežno krševite krečnječke padine, dok se na dolomitnom supstratu razvijaju zajednice sveze

Peucedanion neumayeri.U vegetaciji kultivisanih zemljišta spadaju mnogobrojne zajednice korova (Secalinetea, Sedo-Scleranthetea i dr.). Nitrofilnu vegetaciju(Chenopodietetea) nalazimo na mjestima stočarskih naselja (torova)ili napuštenih šumskih radilišta u cijelom brdskom, gorskom i planinskom području Bosne i Hercegovine. KRAJ PRIRODNIH ODLIKA BOSNE I HERCEGOVINE KRAJ REGIONALNE FIZIČKE GEOGRAFIJE BOSNE I HERCEGOVINE

51

LITERATURA: IME BOSNE I HERCEGOVINE -Bakaršić S., 1983: Opći podaci o Bosni i Hercegovini. U: Enciklopedija Jugoslavije – separat SR Bosna i Hercegovina. Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, str. 19 – 21; -ATLAS SVJETSKE POVIJESTI, Cankarjeva založba, Ljubljana – Zagreb, 1986, str.303; -STATISTIČKI GODIŠNJAK/LJETOPIS F BiH 2012, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005, str.22; -Gašparović R., 1974: G.Merkator „Sclavonia, Croatia, Bosnia cum Dalmatia Parte“ iz 1589.godine, Zbornik IX kongresa geografa Jugoslavije. Geografsko društvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, str.495 – 503; -POVELJA BOSANSKOGA BANA KULINA (29.VIII 1189.GODINE), Najstariji bosanski državni dokument, dosada pronađen. Vidi: zemljabosna.com/povelja_bosanskoga_bana_kulina.html -Bakaršić S., 1974: Geografske osnove teritorijalnog razvoja Bosne i Hercegovine, Zbornik IX kongresa geografa Jugoslavije. Geografsko društvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, str.425 – 435; -Klemenčić M., 1997: Bosna i Hercegovina. U: Atlas Evrope. Leksikografski zavod „Miroslav Krleža, Zagreb, 305-313; -Banac I., 1993: Bosanske granice, Bosnia News, London. Vidi:http://www.angelfire.com/hi5/profesorhk/zsizbor4.html. -Bušatlija I., 1998: Karta prirodnih regija Bosne i Hercegovine. U: Atlas svijeta, IP Sejtarija, Sarajevo, str.24; -Rogić V., 1982: Regionalna geografija Jugoslavije, Knj.I, Školska knjiga, Zagreb, str.21; -Fukarek P., 1983: Biljni pokrov Bosne i Hercegovine. U: Enciklopedija Jugoslavije – separat SR Bosna i Hercegovina. Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, str.40; -ATLAS EVROPE, Leksikografski zavod „Miroslav Krleža, Zagreb, 1997, str.3o5 – 313; -Međunarodno savjetovanje:STRATEGIJA CESTOVNOG RAZVITKA I ORGANIZACIJE CESTOVNOG SUSTAVA BOSNE I HERCEGOVINE -Gosar A., Nurković S., 2006: Bosnia's Borders, AAG Political Geography Specialty Group PreConference „Political Geographies of the City“, Urbana, Illinois, USA, 2006. Vidi: http://www.cas.sc.edu/geog/cpg; -“Oslobođenje“ od 19.X 1999.godine: Sarajevski geodet krivotvorinom „pripojio“ Puntu Kleka Bosni; “Oslobođenje od 2.XI 1999.godine: Rt bh. Nade (Autor: Bušatlija I.); -DER FISCHER WELTALMANACH 2007, Zahlen – Daten – Fakten, Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt am Main, 2006; -DIGITALNI ATLAS BOSNE I HERCEGOVINE 1:300 000, GIS Data, Sarajevo, 1998;

GEOLOŠKE KARAKTERISTIKE BOSNE I HERCEGOVINE - Slišković T., Trubelja F., 1983: Geološka građa i petrografski sastav Bosne i Hercegovine. U: Enciklopedija Jugoslavije – separat SR Bosna i Hercegovina, Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 21-25; - Josipović J., Moičević M., Ostojić Đ., Jahić M., 1980: Paleohidrografske karakteristike 52

Bosne i Hercegovine, Geoinženjering, Sarajevo, 11-36; - Vidović M., 1978: Geotektonsko poznavanje terena Bosne i Hercegovine, Zbornik IX kongresa geologa Jugoslavije, Sarajevo, 14-24; - Pamić J., SijarićG., 1998: Geološka karta Bosne i Hercegovine. U: Atlas svijeta, IP Sejtarija, Sarajevo, 16; - GEOLOŠKA KARTA BOSNE I HERCEGOVINE 1:300 000, Savezni geološki zavod, Beograd, 1991;

RELJEF KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE - Bušatlija I., 1983: Oblici reljefa i geomorfološka regionalizacija Bosne i Hercegovine. U: Enciklopedija Jugoslavije – separate SR Bosna i Hercegovina, Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 26-28; - Natek K., Natek M., 2004: Države svijeta, Mozaik knjiga, Zagreb, 27; - Bušatlija I., 1974: Morfostrukturne i morfoskulpturne karakteristike reljefa Bosne i Hercegovine, Zbornik IX kongresa geografa Jugoslavije, Geografsko društvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 133-137; - GEOMORFOLOŠKA KARTA JUGOSLAVIJE 1:500 000, Savez geografskih društava Jugoslavije, Beograd, 1992; - Bušatlija I., 1998: Geomorfološka karta Bosne i Hercegovine. U: Atlas svijeta, IP Sejtarija, Sarajevo, 17;

KLIMA KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE 1.Milosavljević R., 1983: Klima Bosne i Hercegovine. U: Enciklopedija Jugoslavije, separat SR Bosna i Hercegovina, Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 28-30; 2.Zubčević O., Spahić M., 1998: KARTE: 1.Prosječna godišnja temperatura zraka u Bosni i Hercegovini, 2.Prosječna godišnja količina padavina u Bosni i Hercegovini, 3. Klimatski tipovi u Bosni i Hercegovini. U: Atlas svijeta, IP Sejtarija, Sarajevo, 18, 19, 20; 3. Milosavljević R., 1978: Vazdušni pritisak iznad Bosne i Hercegovine, Geografski pregled, Br.XXII, Geografsko društvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 9-24; 4.Milosavljević R., 1976: Neke karakteristike relativne vlažnosti u Bosni i Hercegovini, Geografski pregled, Br.XX, Geografsko društvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 17-64; 5.Milosavljević R., 1985: Tipovi i varijante godišnjeg toka padavina u Bosni i Hercegovini, Geografski pregled, Br.XXVIII-XXIX, Geografsko društvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 27-40; 6.Milosavljević R., 1977: Suša i njen raspored u Bosni i Hercegovini, Geografski pregled, Br.XXI, Geografsko društvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 79-89;

53

VODE KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE 1.Zubčević O., 1983: Vode Bosne i Hercegovine. U: Enciklopedija Jugoslavije, Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 31-34; 2.Strategija prostornog uređenja Federacije Bosne i Hercegovine, Federalno ministarstvo prostornog uređenja i okoliša, Sarajevo, 1997, 18; 3.Slivovi rijeka. U:Geologija Bosne i Hercegovine, Knj.III, Geoinženjering, Sarajevo, 1977, 247-270; 4.Spahić M., 2001: Prirodna jezera Bosne I Hercegovine, Harfo-graf, Tuzla; 5.Riječna mreža Bosne i Hercegovine, Digitalni atlas Bosne i Hercegovine 1:300 000, GIS DATA, Zagreb; 6.Zubčević O., Spahić M., 1998: Riječna mreža i riječni slivovi Bosne i Hercegovine. U: Atlas svijeta, IP Sejtarija, Sarajevo, 23; 7.Statistički godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine 2005, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005, 23;

TLO KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE - Kavić Lj., Resulović H., 1983: Tlo Bosne i Hercegovine. U: Enciklopedija Jugoslavije – separat SR Bosna i Hercegovina, Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 34-37; - Ćustovic H., 2006: An overview of general Land and Soil Water conditions in Bosnia and Herzegovina, European Soil Bureau – Reseaech Report No.9; - Resulović H., 1998: Pedološka karta Bosne i Hercegovine. U: Atlas svijeta, IP Sejtarija, Sarajevo, 21;

VEGETACIJSKI POKROV KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGIVUNE 1.Fukarek P., 1983: Biljni pokrov Bosne i Hercegovine. U: Enciklopedija Jugoslavije – separat SR Bosna i Hercegovina, Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 35-45; 2.Dizdarević M., Redžić S., 1998: Biogeografska rakta Bosne i Hercegovine. U: Atlas svijeta, IP Sejtarija, Sarajevo, 22; 3.Lakušić R., 1981: Klimatogeni ekosistemi Bosne i Hercegovine, I, Geografski pregled, Br.XXV, Geografsko društvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 41-69; 4.Lakušić R., 1984: Klimatogeni ekosistemi Bosne i Hercegovine, II, Geografski pregled, Br.XXVI-XXVII, Geografsko društvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 143-164;

Uredio: Baltić Fahrudin, student III godine, odsjek za geografiju PMF-a, smjer nastavnički 54