SATUAN ACARA PENYULUHAN
Topik
: Infeksi Menular Seksual
Sub Topik
: Infeksi Menular Seksual
Hari / Tanggal
: Rabu !" #uni !$%&
'ak(u
: )$ Meni(
Te*pa(
: Ruang Per(e*uan +inas Sosial ,o(a ,e-iri
Peser(a
: Seluru. Peng.uni +inas Sosial ,o(a ,e-iri
Pe*a(eri
: +ok(er Mu-a ,0UMM ,elo*pok !1
I2
Tu3uan Pe*bela3aran U*u* : Se(ela. *en-engar pen4ulu.an au-ien5e *enge(a.ui 3enis03enis ge3ala klinis 5ara penularan -an pen5ega.an -ari infeksi *enular seksual2 Selain i(u 3uga -i.arapkan pen4ulu.an ini -apa( *enu*bu.kan kesa-aran -iri un(uk *e*eriksakan kon-isi kese.a(ann4a -i pusa( la4anan kese.a(an se(e*pa(2
II2
Tu3uan Pe*bela3aran ,.usus: Au-ien5e akan -apa(:
Men3elaskan penger(ian pen4aki( IMS
Men3elaskan 5ara penularan IMS
Men3elaskan ge3ala klinis pen4aki( IMS
Men3elaskan 3enis03enis pen4aki( IMS2
Men3elaskan pen(ingn4a pen5ega.an infeksi IMS2
Men3 Men3el elas aska kan n
pen( pen(in ingn gn4 4a
kesa kesa-a -ara ran n
-iri -iri
un(u un(uk k
*e*e *e*eri riks ksak akan an
konkon-is isii
kese.a(ann4a -an beroba( bila *e*iliki ge3ala IMS2 III2 %2
MATERI Penger(ian IMS Infeks Infeksii Menular Menular Seksual Seksual 6IMS7 6IMS7 a-ala. a-ala. infeks infeksii 4ang 4ang penular penularann4 ann4aa (eru(a (eru(a*a *a *elalu *elaluii
.ubungan seksual 4ang *en5akup infeksi 4ang -iser(ai ge3ala0ge3ala klinis *aupun asi*p(o*a(is 6+aili !$$"72 Pen4ebab infeksi *enular seksual ini sanga( beraga* -an se(iap pen4ebab (ersebu( akan *eni*bulkan ge3ala klinis a(au pen4aki( spesifik 4ang beraga* pula2 Pen4ebab IMS -apa( -ikelo*pokkan a(as beberapa 3enis 4ai(u: 4ai(u: 6'H8!$$97 0 bak(eri 6 -ian(aran4a N.gonorrhoeae, -ian(aran4a N.gonorrhoeae, C.trachomatis, T.pallidum T.pallidum77 0 irus ir us 6-ian(ara 6- ian(aran4a n4a HS;HP; HS;HP;HI; HI; Herpes Herpes B virus, Molluscum contagiosum virus7 virus7 0 pro(o
!2
Cara penularan HI; bera-a (eru(a*a -ala* 5airan (ubu. *anusia2 Cairan 4ang berpo(ensial *engan-ung
HI; a-ala. -ara. 5airan sper*a 5airan agina -an air susu ibu2 Penularan HI; -apa( (er3a-i *elalui berbagai 5ara 4ai(u : kon(ak seksual kon(ak -engan -ara. a(au sekre( 4ang infeksius ibu ke anak sela*a *asa ke.a*ilan persalinan -an pe*berian ASI 6Air Susu Ibu72 6=ein !$$&72 Cara penularan IMS a-ala. -engan 5ara kon(ak langsung 4ai(u kon(ak -engan eksu-a( infeksius -ari lesi kuli( a(au selapu( len-ir pa-a saa( *elakukan .ubungan seksual -engan pasangan 4ang (ela. (er(ular2 Lesi bisa (erli.a( 3elas a(aupun (i-ak (erli.a( -engan 3elas2 Pe*a3anan .a*pir seluru.n4a (er3a-i karena .ubungan seksual 6aginal oral anal72 Penularan IMS 3uga -apa( (er3a-i -engan *e-ia lain seper(i -ara. *elalui berbagai 5ara 4ai(u: 0 Transfusi -ara. -engan -ara. 4ang su-a. (erinfeksi HI; 0 Saling ber(ukar 3aru* sun(ik pa-a pe*akaian narkoba 0 Ter(usuk 3aru* sun(ik 4ang (i-ak s(eril se5ara senga3a/(i-ak senga3a 0 Menin-ik (elinga a(au (a(o -engan 3aru* 4ang (i-ak s(eril 0 Penggunaan ala( pisau 5ukur se5ara bersa*a0sa*a 6k.ususn4a 3ika (erluka -an *en4isakan -ara. pa-a ala(72 0 Penularan 3uga pa-a (er3a-i -ari ibu kepa-a ba4i pa-a saa( .a*il saa( *ela.irkan -an saa( *en4usui2 Penularan karena *en5iu* a(au pa-a saa( *eni*ang ba4i -engan IMS kongeni(al 3arang sekali (er3a-i 12 #enis03enis IMS >eberapa 3enis IMS 4ang paling u*u* -i(e*ukan -i In-onesia a-ala. %2 ?onore a7 +efenisi ?onore *erupakan se*ua pen4aki( 4ang -isebabkan ole. bak(eri Neisseria gonorrhoeae 4ang bersifa( purulen -an -apa( *en4erang per*ukaan *ukosa *anapun -i (ubu. *anusia 6>e.r*an !$$"72 b7 E(iologi -an *orfologi ?onore -isebabkan ole. gonokokus 4ang -i(e*ukan ole. Neisser pa-a (a.un %@9"2 ,u*an ini *asuk -ala* kelo*pok Neisseria sebagai N.gonorrhoeae bersa*a -engan 1 spesies lainn4a 4ai(u N.meningitidis, N.catarrhalis -an N.pharyngis sicca. ?onokok (er*asuk golongan -iplokokus berben(uk bi3i kopi -engan lebar $@ u -an pa3ang %& u2 ,u*an ini bersifa( (a.an asa* gra* nega(if -an -apa( -i(e*ui baik -i -ala* *aupun -i luar leukosi(2 ,u*an ini (i-ak -apa( ber(a.an .i-up pa-a su.u 1" -era3a( Cel5ius pa-a kea-aan kering -an (i-ak (a.an (er.a-ap
,elu.an sub3ek(if 4ang paling sering (i*bul a-ala. rasa ga(al -isuria polakisuria keluar -u. (ubu. *ukopurulen -ari u3ung ure(ra 4ang ka-ang0ka-ang -apa( -iser(ai -ara. -an rasa n4eri pa-a saa( ereksi2 Pa-a pe*eriksaan orifisiu* ure(ra eks(ernu* (a*pak ke*era.an e-e*a eks(ropion -an pasien *erasa panas2 Pa-a beberapa kasus -i-apa(i pula pe*besaran kelen3ar ge(a. bening inguinal unila(eral *aupun bila(eral2 ?a*baran klinis -an per3alanan pen4aki( pa-a ani(a berbe-a -ari pria2 Pa-a ani(a ge3ala sub3ek(if 3arang -i(e*ukan -an .a*pir (i-ak perna. -i-apa(i kelainan ob3ek(if2 A-apun ge3ala 4ang *ungkin -ikelu.kan ole. pen-eri(a ani(a a-ala. rasa n4eri pa-a panggul baa. -an -apa( -i(e*ukan seriks 4ang *e*era. -engan erosi -an sekre( *ukopurulen 6+aili !$$"72 e7 ,o*plikasi ,o*plikasi gonore sanga( era( .ubungann4a -engan susunan ana(o*i -an faal geni(alia 6+aili !$$"72 ,o*plikasi lokal pa-a pria -apa( berupa (isoni(is paraure(ri(is li((ri(is -an 5operi(is2 Selain i(u -apa( pula (er3a-i pros(a(i(is esikuli(is funikuli(is epi-i-i*i(is 4ang -apa( *eni*bulkan infer(ili(as2 Se*en(ara pa-a ani(a -apa( (er3a-i serisi(is gonore 4ang -apa( *eni*bulkan ko*plikasi salpingi(is a(aupun pen4aki( ra-ang panggul -an ra-ang (uba 4ang -apa( *engakiba(kan infer(ili(as a(au ke.a*ilan ek(opik2 !2 Sifilis a7 +efenisi Sifilis a-ala. pen4aki( 4ang -isebabkan ole. infeksi Treponema pallidum 4ang bersifa( kronis -an sis(e*ik -i(an-ai -engan lesi pri*er -iiku(i -engan erupsi sekun-er pa-a kuli( -an selapu( len-ir ke*u-ian *asuk ke-ala* perio-e la(en (anpa *anifes(asi lesi -i (ubu. -iiku(i -engan lesi pa-a kuli( lesi pa-a (ulang saluran pen5ernaan sis(e* s4araf pusa( -an sis(e* kar-ioaskuler2 Infeksi ini -apa( -i(ularkan kepa-a ba4i -i -ala* kan-ungan 6sifilis kongeni(al7 6Hu(apea !$%$72 b7 E(iologi -an *orfologi Sifilis -isebabkan ole. bak(eri Treponema pallidum 4ang *erupakan spesies Treponema -ari fa*ili Spirochaetaceae, or-o Spirochaetales2 Treponema pallidum berben(uk spiral nega(if0?ra* -engan pan3ang ra(a0ra(a %% B* 6an(ara &0!$ B*7 -engan -ia*e(er an(ara $$" $%@ B*2 Treponema pallidum *e*pun4ai (i(ik u3ung (erak.ir -engan 1 aksial fibril 4ang keluar -ari bagian u3ung lapisan baa.2 Trepone*a -apa( bergerak bero(asi 5epa( fleksi sel -an *a3u seper(i gerakan pe*buka (u(up bo(ol 6Hu(apea !$$"72 57 ?e3ala klinis Menuru( .asil pe*eriksaan .is(opa(ologis per3alanan pen4aki( sDfilis *erupakan pen4aki( pe*bulu. -ara. -ari aal .ingga ak.ir2 +asar peruba.an pa(ologis sDfilis a-ala. inil(ra( periaskular 4ang (er-iri a(as li*fosi( -an plas*a sel2 Hal ini *erupakan (an-a
spesifik na*un (i-ak pa(ogno*onis un(uk sDfilis2 Sel infil(ra( (a*pak *engelilingi en-o(elial 4ang berproliferasi se.ingga *enebal2 Penebalan ini *engakiba(kan (i*buln4a (ro*bosis 4ang *en4ebabkan fokus0fokus nekrosis ke5il sebagai lesi pri*er2 Perio-e inkubasi sifilis biasan4a 1 *inggu2 ase sifilis pri*er -i(an-ai -engan *un5uln4a (an-a klinis 4ang per(a*a 4ang u*u*n4a berupa (ukak baik (unggal *aupun *ul(ipel2 Lesi aal biasan4a berupa papul 4ang *engala*i erosi (eraba keras -an (er-apa( in-urasi2 Per*ukaan -apa( (er(u(up krus(a -an (er3a-i ulserasi2 >agian 4ang *engelilingi lesi *eninggi -an keras2 Pa-a pria biasan4a -iser(ai -engan pe*besaran kelen3ar
li*fe
inguinal
*e-ia
baik
unila(eral
*aupun
bila(eral2
Masukn4a
*ikroorganis*e ke -ala* -ara. (er3a-i sebelu* lesi pri*er *un5ul biasan4a -i(an-ai -engan (er3a-in4a pe*besaran kelen3ar li*fe 6bubo7 regional (i-ak saki( keras nonfluk(uan2 Infeksi 3uga -apa( (er3a-i (anpa -i(e*ukann4a chancer 6ulkus -uru*7 4ang 3elas *isaln4a kalau infeksi (er3a-i -i rek(u* a(au seriks2 Tanpa -iberi pengoba(an lesi pri*er akan se*bu. spon(an -ala* ak(u .ingga & *inggu2 ase la(en *erupakan s(a-iu* sifilis (anpa ge3ala klinis na*un -engan pe*eriksaan serologis 4ang reak(if2 Akan (e(api bukan berar(i per3alanan pen4aki( akan ber.en(i pa-a (ingka( ini sebab -apa( (er3a-i sifilis s(a-iu* lan3u( berben(uk gu**a kelainan susunan s4araf pusa( -an kar-ioaskuler2 Terserangn4a Susunan S4araf Pusa( 6SSP7 -i(an-ai -engan ge3ala *eningi(is sifili(ik aku( -an berlan3u( *en3a-i sifilis *eningoaskuler -an ak.irn4a (i*bul paresis -an (abes -orsalis2 Perio-e la(en ini ka-ang kala berlangsung seu*ur .i-up2 Pa-a ke3a-ian lain 4ang (i-ak -apa( -ira*alkan ) !$ (a.un se(ela. infeksi (er3a-i lesi pa-a aor(a 4ang sanga( berba.a4a 6sifilis kar-ioaskuler7 a(au gu**a -apa( *un5ul -ikuli( saluran pen5ernaan (ulang a(au pa-a per*ukaan selapu( len-ir2 12 Herpes geni(alis a7 +efenisi Herpes geni(alis a-ala. infeksi pa-a geni(al 4ang -isebabkan ole. Herpes Simplex Virus 6HS;7 -engan ge3ala k.as berupa esikel 4ang berkelo*pok -engan -asar eri(e*a -an bersifa( rekurens 6C+C a5( S.ee( !$$972 b7 E(iologi -an *orfologi Herpes Simplex Virus 6HS;7 -ibe-akan *en3a-i ! (ipe ole. SHARLITT (a.un %"$ *en3a-i HS; (ipe % -an HS; (ipe !2 Se5ara serologik biologik -an fisikoki*ia ke-uan4a .a*pir (i-ak -apa( -ibe-akan2 Na*un *enuru( .asil peneli(ian HS; (ipe ! *erupakan (ipe -o*inan 4ang -i(ularkan *elalui .ubungan seksual geni(o0geni(al2 HS; (ipe % 3us(ru ban4ak -i(ularkan *elalui ak(ii(as seksual oro0geni(al a(au *elalui (angan 6Salaggio !$$"72 c ?e3ala klinis
?e3ala aaln4a *ulai (i*bul pa-a .ari ke 09 se(ela. (erinfeksi2 ?e3ala aal biasan4a berupa ga(al kese*u(an -an saki(2 Lalu akan *un5ul ber5ak ke*era.an 4ang ke5il 4ang -iiku(i ole. seku*pulan lepu.an ke5il 4ang (erasa n4eri2 Lepu.an ini pe5a. -an bergabung *e*ben(uk luka 4ang *elingkar2 Luka 4ang (erben(uk biasan4a *eni*bulkan n4eri -an *e*ben(uk keropeng2 Pen-eri(a bisa *engala*i n4eri saa( berke*i. a(au -isuria -an ke(ika ber3alan akan (i*bul n4eri2 Luka akan *e*baik -ala* ak(u %$ .ari (e(api bisa *eninggalkan 3aringan paru(2 ,elen3ar ge(a. bening selangkangan biasan4a agak *e*besar2 ?e3ala aal ini sifa(n4a lebi. n4eri lebi. la*a -an lebi. *eluas -iban-ingkan ge3ala beriku(n4a -an *ungkin -iser(ai -engan -e*a* -an (i-ak enak ba-an 6Salaggio !$$"72 Pa-a pria lepu.an -an luka bisa (erben(uk -i se(iap bagian penis (er*asuk kuli( -epan pa-a penis 4ang (i-ak -isuna(2 Pa-a ani(a lepu.an -an luka bisa (erben(uk -i ula -an le.er ra.i*2 #ika pen-eri(a *elakukan .ubungan seksual *elalui anus *aka lepu.an -an luka bisa (erben(uk -i seki(ar anus a(au -i -ala* rek(u*2 Pa-a pen-eri(a gangguan sis(e* kekebalan 6*isaln4a pen-eri(a infeksi HI;7 luka .erpes bisa sanga( bera( *en4ebar ke bagian (ubu. lainn4a *ene(ap sela*a beberapa *inggu a(au lebi. -an resis(en (er.a-ap pengoba(an -engan asikloir2 ?e3ala0ge3alan4a 5en-erung ka*bu. ke*bali -i -aera. 4ang sa*a a(au -i seki(arn4a karena irus *ene(ap -i saraf panggul (er-eka( -an ke*bali ak(if un(uk ke*bali *enginfeksi kuli(2 HS;0! *engala*i pengak(ian ke*bali -i -ala* saraf panggul2 HS;0% *engala*i pengak(ian ke*bali -i -ala* saraf a3a. -an *en4ebabkan !ever blister a(au herpes labialis2 Te(api ke-ua irus bisa *eni*bulkan pen4aki( -i ke-ua -aera. (ersebu(2 Infeksi aal ole. sala. sa(u irus akan *e*berikan kekebalan parsial (er.a-ap irus lainn4a se.ingga ge3ala -ari irus ke-ua (i-ak (erlalu bera(2 2 ,on-ilo*a Aku*ina(a a7 +efenisi ,on-ilo*a aku*ina(a 6,A7 a-ala. infeksi *enular seksual -engan kelainan berupa fibroepi(elio*a pa-a kuli( -an *ukosa 6=ubier !$$"72 b7 E(iologi Lebi. -ari "$F kon-ilo*a aku*ina(a -isebabkan ole. ;irus Papilo*a Hu*anus 6;PH7 (ipe & -an %%2 ;PH *erupakan irus +NA 4ang *erupakan irus epi(elio(ropik 6*enginfeksi epi(el 7 -an (ergolong -ala* fa*ili "apovaviridae2 >er-asarkan ke*ungkinan (er3a-in4a -isplasia epi(el -an keganasan *aka ;PH -ibagi *en3a-i ;PH berisiko ren-a. 6lo# ris$ 7 ;PH beresiko se-ang 6moderate ris$ 7 -an ;PH berisiko (inggi 6high ris$ 72 57 ?e3ala klinis ,on-ilo*a aku*ina(a a(au 4ang u*u* -ikenal sebagai ku(il geni(alis paling sering (u*bu. -i per*ukaan (ubu. 4ang .anga( -an le*bab2 Pa-a pria area 4ang sering
(erkena a-ala. u3ung -an ba(ang penis -an -i baa. prepusiu* 3ika (i-ak -isuna(2 Pa-a ani(a ku(il (i*bul -i ula -in-ing agina le.er ra.i* 6 servi$s7 -an kuli( -i sekeliling agina2 ,u(il geni(alis 3uga bisa (er3a-i -i -aera. sekeliling anus -an rek(u* (eru(a*a pa-a pria .o*oseksual -an ani(a 4ang *elakukan .ubungan seksual se5ara geni(oanal2 ,u(il biasan4a *un5ul -ala* ak(u %0& bulan se(ela. (erinfeksi -i*ulai sebagai pe*bengkakan ke5il 4ang le*bu( le*bab berarna *era. a(au pink2 Mereka (u*bu. -engan 5epa( -an bisa *e*iliki (angkai2 Pa-a sua(u -aera. seringkali (u*bu. beberapa ku(il -an per*ukaann4a 4ang kasar *e*berikan ga*baran seper(i bunga kol2 Pa-a ani(a .a*il pa-a gangguan sis(e* kekebalan 6pen-eri(a %&'S a(au pengoba(an -engan oba( 4ang *enekan sis(e* kekebalan7 -an pa-a orang 4ang kuli(n4a *era-ang per(u*bu.an ku(il ini sanga( 5epa(2 ,ea-aan klinis kon-ilo*a aku*ina(a -ibagi -ala* 1 ben(uk 4ai(u ben(uk aku*ina(a ben(uk papul -an ben(uk -a(ar2 Selain i(u -ikenal pula sebu(an (iant Condyloma un(uk kea-aan klinis ,A (a*pak sanga( besar bersifa( inasif lokal -an (i-ak ber*e(as(asis 6=ubier !$$"72 2 Pen5ega.an IMS Prinsip u*u* pengen-alian IMS a-ala.: Tu3uan u(a*a: 0 Me*u(uskan ran(ai penularan infeksi IMS 0 Men5ega. berke*bangn4a IMS -an ko*plikasin4a Tu3uan ini -i5apai *elalui: 0 Mengurangi pa3anan IMS -engan progra* pen4ulu.an un(uk *en3au.kan *as4araka( (er.a-ap perilaku berisiko (inggi 0 Men5ega. infeksi -engan an3uran pe*akaian kon-o* bagi 4ang berperilaku risiko (inggi 0 Meningka(kan ke*a*puan -iagnosa -an pengoba(an ser(a an3u(an un(uk *en5ari pengoba(an 4ang (epa( 0 Me*ba(asi ko*plikasi -engan *elakukan pengoba(an -ini -an efek(if baik un(uk 4ang si*p(o*a(ik *aupun asi*p(o*a(ik ser(a pasangan seksualn4a 6+aili !$$"72
Menuru( +irek(ora( #en-eral PPM G PL 6Pe*beran(asan Pen4aki( Menular -an Pen4e.a(an Lingkungan7 +epar(e*en ,ese.a(an RI (in-akan pen5ega.an -apa( -ilakukan -engan beberapa (in-akan seper(i: %2 Men-i-ik *as4araka( un(uk *en3aga kese.a(an -an .ubungan seks 4ang se.a( pen(ingn4a *enun-a usia ak(ii(as .ubungan seksual perkainan *onoga*i -an *engurangi 3u*la. pasangan seksual2 !2 Melin-ungi *as4araka( -ari IMS -engan *en5ega. -an *engen-alikan IMS pa-a para peker3a seks ko*ersial -an pelanggan *ereka -engan *elakukan pen4ulu.an *engenai
ba.a4a IMS *eng.in-ari .ubungan seksual -engan bergan(i0gan(i pasangan (in-akan profilaksis -an (eru(a*a *enga3arkan 5ara penggunaan kon-o* 4ang (epa( -an konsis(en2 12 Men4e-iakan fasili(as pela4anan kese.a(an un(uk -iagnosa -ini -an pengoba(an -ini (er.a-ap IMS2 #elaskan (en(ang *anfaa( fasili(as ini -an (en(ang ge3ala0ge3ala IMS -an 5ara05ara pen4ebarann4a2
I;2
Me(o-e: Cera*a. -an (an4a 3aab
;2
Me-ia: Elek(ronik Presen(asi *enggunakan LC+ -an sli-e poer poin(
;I2
Ta.ap0Ta.apan,egia(an
$"2$$ 'I> $"2%$ 'I>
Mena(a (e*pa( persiapan ala( ,oor-inasi ulang -engan anggo(a pani(ia (en(ang proses -an pe*bagian
$"2!$ 'I> $"21$ 'I>
(ugas saa( pen4ulu.an Mene*pa(i (e*pa( -an (ugas *asing *asing Mulai *engara.kan arga un(uk berpar(isipasi *en3a-i peser(a
$"2)$ 'I> %%2$$ 'I>
pen4ulu.an -i ruang per(e*uan -inas sosial ,o(a ,e-iri Pe*bukaan pen4a*paian *a(eri pen4ulu.an -an -iskusi Penu(up
;II 2Ealuasi : +ilakukan se(ela. 5era*a. -iberikan -engan *enga5u pa-a (u3uan 4ang (ela. -i(e(apkan2
LAMPIRAN (%MB%) ")*S+S "+N--H%N
'%/T%) H%'&)
