Xegan Marija
FENIKIJA
1.
P I S A NI
I Z V O R I
O postojanju i razvoju feniqanskih gradova, kolonizaciji znamo na osnovu arheoloxkih podataka. Meutim, o istorijatu tih gradova znamo na osnovu pisanih izvora. Na teritoriji Fenikije naeno je relativno malo natpisa. Treba pomenuti natpise ispisane alfabetskim klinastim pismom, koji su pronaeni u ruxevinama grada grada Ras-Xamr Ras-Xamree (Ugari (Ugarit). t). U pitanju pitanju su mitoloxk mitoloxki i tekst tekstovi ovi.. Na prostoru prostoru Tira Tira i Biblos Biblosa a prona pronaeni eni su feniqa feniqanski nski tekstovi tekstovi,, koji koji potiqu potiqu iz X veka veka p. n. e. Datuju Datuju se za vreme vreme Ahiram Ahirama, a, Abiba-i Abiba-i-Al -Ala a (?), Elibal Elibala a i Xiktibal Xiktibala. a. Za prouqav prouqavanje anje politi politiqke qke istori istorije je Feniki Fenikije je znaqaj znaqajna na su pisma pisma iz Amarn Amarnskog skog arhiva 1 , hetski dokumenti, dokumenti, vavilonski vavilonski i asirski natpisi. natpisi. Treba pomenuti pomenuti spis iz vremena vremena Staroegip Staroegipatskog atskog carstva carstva Putovanj pis, koj koji i Putovanjee Unamona Unamona u Biblos Biblos . Spis, potiqe iz XI veka p. n. e., je posveen trgovini i nabavci drvene grae. Glavni Glavni izvor za prouqavanje prouqavanje proxlosti proxlosti Tira jeste Stari Zavet. Zavet. Naime, Naime, krajem XI, poqetkom X veka veka p. n. e. uspost uspostavlj avljena ena je iva veza veza feniqansk feniqanskih ih gradov gradova ai Izraelsko-judejske drave, koja se prati od Davidovog vremena, a kulminaciju doivljava u vreme Solomona i gospodara Tira, Ahirama I. Podaci o Fenikiji rasuti su po celom Starom Zavetu. Antiqk Antiqki i pisci saquvali saquvali su nam dragoce dragocene ne podatke podatke o Feniki Fenikiji. ji. Neke vesti vesti o Feniqa Feniqanim nima a saquva saquvale le su se u Homero Homerovim vim spevovima spevovima.. Za prouqa prouqavanj vanjee kasnije kasnijegg perioda feniqanskih gradova korisni su Anali Menandra iz Efesa . Ovaj Grk, je na osnovu domaih, feniqanskih izvora sastavio hroniku feniqanskih krajeva. Anali Anali su saquva saquvani ni u delu Josifa Josifa Fl Flavi avija. ja. Intere Interesan santne tne vesti vesti o politi politiqko qkojj istoriji i kulturi Fenikije mogu se nai kod Herodota. Literatura: — V. I. Avdije Avdijev, v, Istori Istorija ja starog starog istoka istoka,, preveo preveo Mirosl Miroslav av Markov Markovi, i, Beograd 1952. Belexke: — N. N. sa predavanja Danijele Danijele Stefanov Stefanovi i u toku xkolske 2002/2 2002/2003. 003. u Beogradu
2.
PO L O AJ
I
O RG A NI Z A CI J A
Z E M Lj E
Teritorija Fenikije obuhvatala je obalu Sirije i prostirala se u unutraxnjost utraxnjost prema Libanu. Libanu. Feniqanski Feniqanski gradovi nalazili nalazili su se severnije severnije od filistejskih gradova. Dok se filistejska obala prostirala od Gaze na jugu do Jave na severu, feniqanska se prostirala od Jave na jugu do Ugarita na severu. Razvoj Razvoj feniqanskih gradova-drav gradova-drava a prati se od vremena vremena dolaska Hebreja u Siriju iju i Pale Palest stin inu u. Godin odinee 1200. 1200. p. n. e. poqi poqinje nje razv razvoj oj grad gradov ova a kao xto xto su Sidon, Sidon, Tir, Biblos Biblos... ... Na mestu mestu ovih ovih gradov gradova a su posto postojal jala a i stari starija ja naselja naselja.. Tako pre 1200. unixten unixten je najseverniji najseverniji feniqanski feniqanski centar Ugarit, Ugarit, gde je negovnegovana posebna vrsta klinopisa, klinopisa, konsonantski konsonantski alfabet. alfabet. Ras-Xamra, Ras-Xamra, za razliku razliku od 1
Pogle Pogledat dati: i: Isto Istorij rija a faraon faraonsko skogg Egipt Egipta, a, 2. Izvori Izvori,, 2.3. 2.3. Izvor Izvori i za Novo carstv carstvo, o, Dokumentarni izvori — Prepiska.
–1–
ostalih feniqanskih gradova, nikad potom nije obnovljen. Mada se veina feniqanskih gradova nalazila na obali i izlazila na Sredozemno more, postojali su i gradovi u unutraxnjosti zemlje. Kao najznaqajnije gradove treba pomenuti: Sidon, Biblos, Ako, Tel Sukos, a kao posebne izdvo jiti Tir i Arvad, koji su predstavljali gradove na ostrvima. Tir i Arvad su vextaqkim nasipima bili povezani sa kopnom, a bili su utvreni i opasani snanim bedemima. Jedan feniqanski grad je ujedno bio i drava. U X veku vixe feniqanskih gradova bilo je organizovano u neku vrstu saveza na qelu sa gradom Tirom i njegovim gospodarom, Ahiramom I. Taj savez, labava federacija, koja nije nadivela Ahiramove naslednike, ne moe se smatrati dravom. Belexke: — N. N. sa predavanja Danijele Stefanovi u toku xkolske 2002/2003. u Beogradu
3.
S TA NO VN IX TV O
Stanovnixtvo Fenikije pripadalo je grupi severozapadnih Semita i sebe nikad nije nazivalo ,,feniqanima”, ve imenom gradova u kojima su iveli: Sidonci, Tirci. U feniqanskim izvorima nailazi se na ime Hananejci. Sam naziv Fenikije je grqkog porekla i nikad nije korixen od strane autohtonog stanovnixtva. Stanovnixtvo je bilo organizovano u gradove-drave. Belexke: — N. N. sa predavanja Danijele Stefanovi u toku xkolske 2002/2003. u Beogradu
4.
PR I V R E D A
Stanovnixtvo feniqanskih gradova se bavilo zanatstvom i trgovinom. Feniqani su bili prvi veliki moreplovci starog sveta. Treba imati na umu da je prostor obronaka Livana i Antilivana bio bogat drvenom graom, koja se izvozila u sve tadaxnje zemlje starog Istoka. Feniqani su bili poznati i po izraivanju obojenog stakla, izraevinama od bronze, vunenim tkaninama boje purpura. Samo su Feniqani znali tajnu dobijanja purpurne boje, a vunene tkanine su u to vreme bile veoma popularne i na ceni. Oni nisu samo izvozili svoje proizvode, ve su kupovali i neobraene materijale. Tako slonovaqa je do feniqanskih gradova stizala neobraena, tamo je u zanatskim radionicama obraivana, a potom je izvoena i na istok i na zapad, sve do danaxnje Xpanije. Razvoj feniqanske trgovine na prostoru Mediterana moe se pratiti na osnovu pronaenih predmeta feniqanskog porekla: — Prva faza obuhvata period od kraja XVI do poqetka XV veka i vezuje se za najstarija naselja ovog prostora. — Druga faza obuhvata period od oko 1200. do punog razvoja feniqanskih gradova, dakle do kraja IX veka. — Na prelazu iz IX u VIII vek p. n. e. feniqanska trgovina se u izvesnoj meri menja. Feniqanski brodovi ne krstare sada Mediteranom samo radi trgovine, ve i radi gusarenja. Poqev od VIII veka feniqanski brodovi trajno se zadravaju u oblastima do kojih su stigli, tj. dolazi do osnivanja kolonija. 3.1. Uzrok kolonizacije, trgovaqke kolonije –2–
Poqetak feniqanske kolonizacije treba datovati u vreme VIII veka p. n. e. Do kolonizacije dolazi usled: 1. Relativne prenaseljenosti na teritoriji Fenikije. Dakle, zemlja na stupnju tehnoloxkog razvia na kojem se nalazila nije bila u mogunosti da prehrani celokupno stanovnixtvo. Nije bilo dovoljno obradivih povrxina, reka... 2. Javlja se potreba za trgovinom. Fenikija je siromaxna u nekim prirodnim resursima i otuda potreba za sirovinama drugih zemalja. Pretpostavili su da e razmena dobara sa udaljenim prostorima biti mnogo lakxa, ako osnuju blie eljenoj teritoriji, naseobinu - posrednika u razmeni. 3. Feniqanima i njihovim gradovima preti opasnost od Asirske drave, koja u VIII veku doivljava svoj procvat. Feniqani su na ji. obali Kipra osnovali naseobinu Kition. Na prostoru severne Afrike osnovali su Utiku, Kartaginu (814), Hipo Regius, Hipo Diarhitos, Hadrumetum. Imali su i dve kolonije na Heraklovim stubovima — u severnoj Africi Tingis, a na xpanskoj obali Gades. Na Malti su osnovali vixe naseobina. Na podruqju zapadne Sicilije Salunto, Palermo, Motija. Na prostoru ji. Sardinije Taras, Sulcis, Kalijari. Na Balearskim ostrvima Ibica. O ureenju navedenih naseobina se malo zna. Nije poznato ni koliko su kolonije bile zavisne od matice. Pretpostavlja se da su kolonije brzo postajale samostalne i u ekonomskom i u politiqkom pogledu od grada koji ih je osnovao. One se organizuju zavisno od potreba svog stanovnixtva. Kartagina je najdue ivela i imala je poseban razvoj i znaqaj. Sada Feniqani, naseljeni xirom Mediterana, postaju posrednici u trgovini sa zemljama starog Istoka. Poxto imaju svoju flotu i brodove, vremenom postaju najamnici i stavljaju se na raspolaganje onim dravama koje su imale potrebu za tim. Belexke: — N. N. sa predavanja Danijele Stefanovi u toku xkolske 2002/2003. u Beogradu
4.
PO L I T I Q KA
I S T O R I J A
Krajem III i poqetkom II milenijuma p. n. e. u Fenikiji je postojalo nekoliko sitnih drava, qiji su centri bili krupni trgovaqki gradovi. Meu tim gradovima isticali su se Ugarit i Biblos, koji su leali na morskoj obali. Biblos je stajao ne samo pod ekonomskom nego i pod politiqkim uticajem Egipta. Sredinom II milenijuma p. n. e. Fenikija potpada pod vlast Egipta2 , a u XIV veku p. n. e. pod vlast Heta. Onog trenutka kada vlast Egipana i Heta slabi, XI/X vek, jaqaju, kako u ekonomskom, tako i u politiqkom pogledu, feniqanski gradovi. Svoj uspon Tir je doiveo u vreme Ahirama I, koji je bio savremenik izraelsko judejskog cara Solomona3 . Ahiram I vodi xiroku trgovaqku i osvajaqku politiku. On preduzima pohod na Kipar, gde osniva trgovaqku koloniju. Zatim preduzima pohod protiv zemlje Utike u Africi. Organizovao je veliku ekspediciju u zemlju Ofir. Sam Tir se razvija u veliki i bogat grad. Izraelsko judejsko carstvo bilo je u trgovaqkom pogledu zavisno od Tira i feniqanskih gradova. Solomon je bio prinuen da Ahiramu preda 20 gradova u Galileji. Za vreme feniqanskog cara Itobaala Tiru pripada qitava feniqanska obala sa gradovima Beritom, Biblosom i Sidonom. 2
Pogledati: Istorija faraonskog Egipta, 7. Novo carstvo, 7.3. Unutraxnja i spoljna politika vladara XVIII dinastije. 3 Pogledati: Palestina, Solomon
–3–
Prvi kontakt feniqanskih gradova i Asirske drave bio je qisto trgovaqke prirode u vreme Tigalt-palasara I (XI vek p.n. e.). Meutim ve od IX veka, u vreme vladavine Asurnarzirpala i njegovih naslednika, Asirija vrxi pritisak na Fenikiju. Mada su joj Feniqani plaali godixnji tribut, Asirija je bila pre svega zainteresovana za besplatnu drvenu grau. 743. godine p. n. e. asirski vladar Tiglat-palasar III pod svoju vlast je podveo prostor severne Fenikije do Biblosa. Taj prostor kao provinciju ukljuqio je u okvir Asirije. Za centar provincije je izabran grad Samari, a grad Arvad je, poxto se nalazio na ostrvu i bio texko pristupaqan, saquvao autonomiju. 700. godine p. n. e. Sanherib je oduzeo Sidon per. kralju Luliju i za namesnika postavio Asarhadona. 677. godine u Sidonu je izbila pobuna protiv asirske vlasti. Asarhadon je pobunu uguxio i grad unixtio. Tada nastaje druga asirska provincija koja je obuhvatala prostor Fenikije juno od Sidona. 671. godine p. n. e. dolazi do velike pobune u Tiru. Asarhadon je, poxto je umirio ustanike, oblast grada Tira i teritoriju juno od njega pretvorio u treu asirsku provinciju sa centrom u Uxu. Dakle, u periodu od 743. do 671. godine p. n. e. Asirija osvaja feniqanske gradove i podvodi ih pod svoju vlast. Do 612/605. godine p. n. e. teritoriju Asirije, pored ostalih, su qinile navedene tri oblasti sa centrima u Samari, Sidonu i Uxu. Juno od njih prostirali su se gradovi sa relativnom autonomijom Arvad, Tir (?), Biblos. Literatura: — V. I. Avdijev, Istorija starog istoka, preveo Miroslav Markovi, Beograd 1952. Belexke: — N. N. sa predavanja Danijele Stefanovi u toku xkolske 2002/2003. u Beogradu
5.
RE LI G IJ A
U feniqanskim gradovima je poxtovan kult prirode, kult vegetacije. Posebno je poxtovana boginja Majka, koja je predstavljala element zemlje i boginju plodnosti. Pandan njoj bilo je muxko boanstvo u liku mladog qoveka — bog prirode, bog vegetacije. Imena boanstava sa natpisa iz feniqanskih gradova nisu identiqna. Tako u Tiru je poxtovan Melkart i Astarta, a u Sidonu Exmur. Feniqanski panteon poxtuje boga oca, tvorca Bala. U Sidonu i Biblosu poxtovan je bog El. To su u stvari bila stara boanstva i kultovi prilagoeni potrebama stanovnixtva. Belexke: — N. N. sa predavanja Danijele Stefanovi u toku xkolske 2002/2003. u Beogradu
6.
F E NI Q AN I —M OR E PL O VC I
Feniqanski moreplovci su bili prvi ljudi za koje se zna da su oplovili Afriku. Herodot navodi da su to uradili po nalogu egipatskog faraona Neha, u VII veku p. n. e. Oni su poxli iz Eritrejskog mora (Crveno more), oplovili Afriku i u Sredozemno more uxli kroz Heraklove stubove. Putovali su tri godine. Oko 450. godine p. n. e. Hamilkar Kartaginjanin je sa svojom ekspedicijom izaxao iz Sredozemnog mora i pretpostavlja se da je doxao do britanskih ostrva. Inaqe, Feniqani su stizali do britanskih ostrva u potrazi za ilibarom. Oko 425. godine p. n. e. izvesni Hanon je plovio du zapadne obale Afrike –4–
i stigao do Gvinejskog zaliva. Svoje putovanje je zabeleio u spisu ? Hanona Kartaginjanina . Literatura: — S. Ferjanqi, R. Mihaljqi, Istorija starog veka, Obrazovni komapkt disk, Beograd 1999. Belexke: — N. N. sa predavanja Danijele Stefanovi u toku xkolske 2002/2003. u Beogradu
7.
KU L T U R A
Najkrupniju tekovinu feniqanske kulture predstavlja alfabetski sistem pisanja, koji se u Fenikiji pojavio u XIII veku p. n. e. Alfabetski princip pisanja, po kome jedna grafema odgovara jednoj fonemi, proistekao je iz hiljadugodixnje evolucije pisma. Smatra se da je presudni korak od silabarija ka alfabetu uqinjen izmeu XVIII i XVI veka p. n. e. na teritoriji danaxnje Sirije ili Palestine. Najstariji poznati protoalfabet, severnosemitski , sastojao se od 22 konsonantska znaka, a potiqe iz perioda oko 1700. godine p. n. e. Od njega vode koren mnoga pisma ovog tipa, ukljuqujui i feniqansko. Najstariji saquvan epigrafski spomenik na kome je tekst ispisan alfabetskim znacima natpis na sarkofagu navodno kralja Ahirama, naen u sirskom mestu ebeilu4 , a koji potiqe ili iz XIII ili iz IX veka. Literatura: — V. I. Avdijev, Istorija starog istoka, preveo Miroslav Markovi, Beograd 1952. — R. Bugarski, Pismo, Beograd 1997. — V. Novak, Latinska paleografija, Beograd 1980.
4
Grci nazivali Byblos
–5–
