Sumer, Sumerowie i mitologia sumeryjska.pdf

Sumer, Sumerowie i Mitologia Sumeryjska

PDF wygenerowany przy użyciu narzędzi open source mwlib. Zobacz http://code.pediapress.com/ aby uzyskać więcej informacji. PDF generated at: Mon, 17 Jan 2011 01:06:26 UTC

Treść Artykuły I

1

Sumer

1

Sumerowie

6

II

8

Mitologia sumeryjska

8

Anu

10

Enlil

11

Enki

12

Nanna (bóg)

13

Anat

14

Dumuzi (bóg)

14

Isztar

16

Anunnaki

18

III

19

Potop

19

Przypisy Źródła i autorzy artykułu

38

Źródła, licencje i autorzy grafik

39

Licencje artykułu Licencja

40

1

I Sumer Sumer (Szumer , Sumeria; sum.  Ki-en-gir , hebr. Szinar  [1] [2] - por. Gen 10:10)  –  starożytna kraina leżąca w południowej części Mezopotamii (dzisiaj południowy Irak). Zamieszkiwali ją Sumerowie. Sumerowie stworzyli wysoko rozwiniętą cywilizację, uznawaną za kolebkę kultur Bliskiego Wschodu i Europy. Wybudowali na terenie Mezopotamii szereg miast, z których największe to: Eridu, Ur, Lagasz, Umma, Uruk, Kisz, Sippar. Sumerowie prowadzili osiadły tryb życia. Trudnili się głównie hodowlą, rolnictwem i rzemiosłem. Nie utworzyli  jednak scentralizowanego państwa, a jedynie system miast-państw. Każde miasto-państwo posiadało swojego króla, zarazem najwyższego kapłana, w którego rękach spoczywała władza religijna, administracyjna, jak również militarna.

Historia Sumeru Pochodzenie Sumerów stanowi dla nauki zagadkę. Jedynie nieliczne dane umożliwiają wnioskowanie w tej kwestii. Wedle podań sumeryjskich twórcy twórcy cywilizacji cywilizacji mezopotamskiej przybyli drogą morską do południowego Międzyrzecza i osiedlili się nad Zatoką Perską. Możliwe, że przybyli tu z gór Zagros. Część językoznawców skłania się nawet widzieć kolebkę Sumerów w Tybecie, Azji Południowo-Wschodniej lub nawet na Malajach, udowadniając rzekome pokrewieństwo języka Sumerów z językami ludów dziś zamieszkujących te obszary. Język Sumerów nie wykazuje jednak tak naprawdę żadnych podobieństw z innymi językami. Jego geneza (podobnie jak całego ludu)  jest całkowicie nieznana. Mimo tych niewiadomych można jednak postawić tezę, iż twórcami kultury Ubajd, Uruk i pierwszymi mieszkańcami dolnego biegu Tygrysu i Eufratu byli przynajmniej po części Sumerowie. Ostatnio coraz bardziej doszukuje się korzeni Sumerów z powstaniem kultury Indusu. Istnieją również teorie powiązane z wierzeniami sumeryjskimi, jakoby twórcami kultury Sumeru jak i całej ludzkości były istoty pozaziemskie. Oprócz antropologii Sumerów nieznana jest również ich infiltracja z pierwotnymi Semitami. Najprawdopodobniej przybysze pokojowo zasymilowali się z gospodarzami, a dzięki znacznie wyższemu stopniowi kultury, łatwo osiągnęli przewagę w dolnej Mezopotamii (zwanej przez Semitów Sumerem).

Okres Uruk (4300-3100 p.n.e.) Sumerowie pojawiają się w południowej Mezopotamii i rozpoczynają budowę kanałów oraz osuszanie rozlewisk w delcie Tygrysu i Eufratu. Powstają pierwsze miasta, z których największym było Uruk, mające około 10 tysięcy mieszkańców. Około 3400 roku p.n.e. pojawiło się pismo obrazkowe, a pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. brąz. W początkowo zdominowanych przez rolników miastach pojawiało się coraz więcej rzemieślników. Rozwijał się handel.

Okres Dżemdet Nasr (3100-2900 p.n.e.) Okres ten jest w prostej linii kontynuacją poprzedniego, a jego wyodrębnienie jest czysto arbitralne, oparte na niewielkich różnicach w stylu i jakości, m.in. w rozplanowaniu świątyń, dekoracjach ścian; jedynie w rzeźbie można zauważyć większe różnice w stosunku do okresu Uruk, głównie w zakresie jej większego rozwoju. Szerzej na ten temat w artykule Dżemdet Nasr. Sumerowie stworzyli pierwsze w świecie formy państwowości. Każde ich miasto było oddzielnym, niezależnym państwem. Każde miało własnego władcę. Społeczeństwo ich miało hierarchię i podział ról. Jedni uprawiali ziemię,

Sumer czy budowali; inni rządzili. Sumerowie zbudowali sztuczne kanały, które nawadniały suche tereny. Teraz rolnicy mogli uprawiać ziemię tam, gdzie kiedyś nie było to możliwe. Sumerowie znali pismo. Pisali na glinianych tabliczkach o powierzchni powierzchni najczęściej najczęściej 25 centymetrów centymetrów kwadratowych. Znaki wyciskali w glinie za pomocą rylca. Pismo Sumerów było obrazkowe, to znaczy każdy znak był ideogramem  –  oznaczał cały wyraz. Pisane wówczas teksty miały przede wszystkim charakter praktyczny. Spisywano żywy inwentarz i narzędzia rolne, pisemnie ustalano podział produktów rolnych i wytworów rzemiosła. Zapisywano liczby: kreski oznaczały jedności, a koła dziesiątki. Pisano również listy. List dostarczał posłaniec i odczytywał go, adresatowi. Zdarzało się, że na jednej tabliczce pisano kilka listów do różnych osób. List zaczynał się słowami: "Mów do tego a tego: oto co rzecze ten a ten."¹ Religia Sumerów była politeistyczna. Bogów widzieli w siłach przyrody, czyli upersonifikowali je. Wierzyli, że bogowie tworzą arystokrację Wszechświata, a ludzie są niewolnikami pracującymi dla nich. Sumerowie nieustannie byli nękani najazdami nomadów z zachodniej pustyni. Mniej więcej w tym okresie, na północ od Sumeru nad Tygrysem osiadły plemiona koczownicze mówiące w języku semickim. Wybudowali miasto Aszur, dając początek państwu asyryjskiemu. Jednak słabsza Asyria pozostawała pod wpływem S umeru. ¹ J. Laessoe "Ludy Asyrii", Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Wrocław 1972

Okres wczesnodynastyczny wczesnodynastyczny (ok. 2900-2350 p.n.e.) Okres wczesnodynastyczny w historii Sumeru podzielić możemy właściwie na trzy części. O ile o pierwszym i drugim wiemy niewiele, to trzecia część tego okresu jest nam znana całkiem dobrze dzięki licznym inskrypcjom królewskim. Opis historii tego okresu możemy zacząć właściwie od pierwszego, historycznie potwierdzonego władcy jakim był Enmebaragesi (ok. 2700 r. p.n.e.), władca Kisz. Powszechnie Powszechnie uznaje się go go założycielem I Dynastii z Kisz. Wszystkie dostępne źródła potwierdzają dominującą rolę Kisz w świecie Sumeryjskim w III tysiącleciu przed Chrystusem. Warto wspomnieć iż pochodził on z pierwszego, słabo znanego nam okresu. Enmebaragesi kontrolował Nippur, które było powszechnie uważane za stolicę wszystkich Sumerów ze względu na liczne obiekty religijne znajdujące się w tym mieście takie jak świątynia głównego boga Sumerów  –  Enlila. Ten kto kontrolował Kisz, kontrolował cały Sumer. Enme-baragesi toczył zwycięskie wojny z Elamem, jednak nie wiemy (z powodu niewielu inskrypcji) czy się tylko bronił, czy występował w roli agresora. Drugim głównym ośrodkiem politycznym ówczesnego Sumeru było miasto Uruk. Rządziła wtedy tam I Dynastia z Uruk a zdecydowanie jej najwspanialszym przedstawicielem był niejaki Gilgames Gilgamesz. z. Był to władca władca który prowadził liczne wojny z wspomnianym wyżej miastem Kisz. Pokonał syna Enmebaragesi o imieniu Agga. Jednocześnie przejął kontrolę nad Nippur przez co Uruk urosło w randze politycznej. Jednocześnie pokonanie Kisz spowodowało zatrzymanie ekspansji tego miasta. Mimo tego zwycięstwa nie możemy mówić o jakiejkolwiek stabilizacji politycznej w tym okresie. Historycy argumentują ten fakt tym, iż większość państw-miast budowało w tym czasie potężne mury obronne. Świadczyło to o zagrożeniu ze strony sąsiadów lub barbarzyńskich (choć w tym okresie nie znano jeszcze takiego słowa) ludach północy. W tym momencie kończy się słabo znajoma nam historia I i II części okresu wczesnodynastycznego. Historię tego okresu warto zacząć od miasta Lagasz, które doszło do swej potęgi dzięki dynastii Ur-Nansze. Należy dodać tutaj, iż Lagasz właściwie przez cały czas swego istnienia toczyło liczne boje z miastem Umma. Tematem sporów były zapewne żyzne gleby przygraniczne. Wprawdzie nie pierwszym ale najwybitniejszym przedstawicielem dynastii Ur-Nansze był niejaki Eanatum (ok. 2450 r. p.n.e.). Nie tylko rozgromił on Ummę, ale podporządkował sobie większość terenów Sumeru nie wyłączając Nippur i samego Kisz. Jego wojska dotarł nawet pod Marii. Z niewiadomych przyczyn (prawdopodobnie z powodu śmierci władcy) imperium Eanatuma rozpadło się a rolę hegemona sumeryjskiego przejął przedstawiciel I dynastii z Ur  –  Mesannepadda. Niestety jednak, ale już w tym okresie możemy mówić o osłabieniu każdej władzy, za sprawą umacniania się semickich ludów Akadów.

2

Sumer Prawdopodobnie fala najazdów tego ludu wstrząsnęła tamtejszymi strukturami państwowymi. To oczywiste i bezpośrednie zagrożenie zmusiło władców poszczególnych miast do zawarcia sojuszów. Zrobili to po raz pierwszy (w historii świata) królowie Entemena z Lagasz oraz Lugal-kinisze-dudu z Ur. Nie był to jednak zwykły sojusz militarny. Porozumienie to dzieliło strefy wpływów oraz potwierdzało wzajemną pomoc wobec każdego agresora zewnętrznego. Około 2370 r. p.n.e. hegemona Sumeru przejął Ummyjski władca Lugalzagesi (ok. 2375-2350 r. p.n.e.), który za wszelką cenę chciał pokonać odwiecznego wroga jakim był Lagasz rządzone przez Urukaginę. Miał jednak również inny cel, znacznie ambitniejszy. Chciał zjednoczyć wszystkie miasta Sumeru (pod wodzą Ummy) by przeciwstawił się nowemu wrogowi jakim byli Akadowie. Niestety doznał katastrofalnej klęski i ugiął się pod naporem wojsk Akadysjkich Sargona. Zwycięstwo Sargona Akadyjskiego (2350-2210 r. p.n.e.) było całkowite. Lugalzagesi skończył w pohańbieniu, uwiązany do bram świątyni Enlila w Nippur. Zdobyte zostały Uruk, Ur, Lagasz, Umma a ich mury zniszczone. Inne miasta zapewne poddały się bez walki. Stolicę przeniesiono do nowo utworzonego miasta Akad, a Sumer od tego momentu stał się Sumero-Akadem. W ten sposób zakończył się okres wczesnodynastyczny a rozpoczął okres staroakadyjski.

Okres staroakadyjski i gutejski (2350-2120 p.n.e.) Okres staroakadyjski (2350-2210 p.n.e.) Sargon po podbiciu Sumeru stworzył wielkie imperium, które rozciągało się od Zatoki Perskiej po północną Mezopotamię. Mimo dość rozpowszechnionej propagandzie, która ukazywała go jako wielkiego, sprawiedliwego i miłującego pokój władcę, podbite tereny sumeryjskie tylko czekały na zrzucenie jarzma tyrana. Po jego śmierci władzę przejęli dwaj synowie Sargona Akadyjskiego o imionach Rimusza i Manisztusu. Jednak ich panowanie tylko kompromitowało pierwszego króla Sumero – Akadu. Stracili większość dziedzictwa ojca za sprawą licznych buntów miast sumeryjskich. Najpierw Rimusza utracił liczne tereny północne imperium, a po wstąpieniu na tron jego brata, czyli Man-isztusu, odłączył się również podbity za Sargona Elam. Odrodzenia imperium dokonał wnuk Sargona Akadyjskiego o imieniu Naram-Sin (2270-2235 r. p.n.e.). Jego panowaniu przypisywany jest wielki bunt, który wybuchł w południowym Sumerze. Zbuntowały się prawie wszystkie miasta pod przywództwem króla Uruk, jakim był w tym okresie Mamor-girida oraz króla Kisz noszący imię Iphur-Kisz. Walki trwały kilka lat, ale bunt stłumiono. Naram-sin nie tylko ponownie podporządkował sobie tereny buntownicze, ale zdobył również ważny rejon jakim był Chabur. Już za panowania Naram-sina poważnym zagrożeniem stały się ludy Gutejczyków i Lulubejów z gór Zagros, które pustoszyły północne tereny Sumero-Akadu. Mimo wielu zwycięstw wielkiego władcy, liczne bitwy zostały nierozstrzygnięte i były to pierwsze przejawy schyłku państwa. Władzę po Naram-sinie przejął Szar-kali-szarri, który utrzymał tereny imperium tylko na początku swego panowania. Atakowany ze wszystkich stron przez Elamitów, koczownicze plemiona Amorytów oraz ludy Zagrosu, Gutejczyków i Lulubajów uległ potędze wroga a kraj pogrążył się w ruinie na blisko 100 lat. Miało to miejsce w roku 2210 p.n.e.

Okres gutejski (2210-2120 p.n.e.) Okres gutejski to prawdziwe ciemne wieki w historii Sumero-Akadu. Władzę objęli głównie Gutejczycy i Lulubajowie, zachowując typowo koczowniczy, lub półkoczowniczy tryb życia. Zadowalali się głównie daninami oraz łupami które zdobywali podczas regularnych najazdów na miasta byłego Sumero-Akadu. Sumeryjska Lista Królów wspomina o 21 królach barbarzyńskich. Najszybciej odrodziło się miasto Lagasz, dzięki swemu trudno dostępnemu położeniu. Prawdopodobnie nigdy nie zaznało obecności Gutejczyków na swym terytorium. W połowie XXII w. p.n.e. do władzy doszła tam lokalna II dynastia której najwspanialszym przedstawicielem był niejaki Gudea (2144-2124 r. p.n.e.). Uznał on zwierzchnictwo Gutejczyków i za ich zgodą zjednoczył południowy Sumer w tym Uruk, Ur, Eridu, Larsę i Zabalam. Doprowadził do rozkwitu gospodarczego podległych mu terytoriów. Jego panowanie było pierwszym przejawem "renesansu sumeryjskiego". Jednak to nie on ostatecznie wypędził wrogie

3

Sumer ludy. Zrobił to Utuhengal, król uniezależnionego Uruk, założyciel i jedyny przedstawiciel IV dynastii. Zebrał wielką armię i stopniowo wypędzał barbarzyńców z Sumero-Akadu aż do ostatecznego zwycięstwa.

Okres neosumeryjski (2120-2005 p.n.e.) W roku 2113 p.n.e. władca z Uruk został obalo obalony ny przez swojego gubernatora z Ur, niejakiego Urnammu, który następnie, głównie głównie drogą drogą dyplomatyczną, podporządkował sobie cały Sumero-Akad. Oficjalnym bogiem państwa stał się bóg księżyca –  Suena. Odbudowano struktury administracyjne oraz system irygacyjny i prawo. Postać tego króla musiała być bardzo istotna w czasach gutejskich, gdyż dopiero w jego czasach sporządzono pierwszą wersję Sumeryjskiej listy królów jako programowego tekstu ideologicznego. Nie wiele wiemy o podboja podbojach ch Ur-Nammu. Jednak pewne jest, pewne  jest, że pokonał Utuhengala oraz oraz głównego rywala, jakim jakim był Nam-hani z Lagasz. Podporządkował Podporządkował sobie cały Sumero-Akad oraz przejął wpływy i kontakty kontakty handlowe po następcach Gudei. Jednak prawdziwym twórcą potęgi III dynastii z Ur był Szulgi (2095-2048 r. p.n.e.). Podbił on całą Mezopotamię oraz Elam. Elam. Dotarł nawet do Zatoki Perskiej. Doprowadził do perfekcji system zarządzania prowincjami prowincjami i ziemią. Rdzeniem państwa był Sumer-Akad, a na terenach prowincji rządzili namiestnicy (ensi) w imieniu króla. Armią dowodzili dostojnicy wojskowi (szagina). Za panowania Ur-Nammu państwo państwo urosło urosło do roli wielkiego imperium, jednak już jego następcy borykali się z wielkimi problemami, takimi jak rozwiązłość i kosztowność systemu administracyjnego. Do tego ogromnym problemem stało się utrzymanie odległych prowincji, w których lokalni namiestnicy uzurpowali sobie władzę starając się odłączyć od rdzenia państwa. Prawdziwym problemem jednak były koczownicze ludy Amorytów, Hurytów i Elamitów regularnie atakujących prowincje imperium. Katastrofalne apogeum osiągnięto za panowania Ibbisina (2029-2005 r. p.n.e.). Już na początku jego rządów amoryccy najeźdźcy przerwali główny pas umocnień zwany "murem przeciw Amorytom" wdzierając się do samego Sumero-Akadu. Chciano utrzymać władzę nadając najeźdźcom liczne tytuły z namiestnikami prowincji włącznie. Niestety nic to nie dało i barbarzyńskie ludy spustoszyły większość miast imperium. Ostatni król sumeryjski został prawdopodobnie uprowadzony, a wraz z nim w bezpowrotną przeszłość odeszła cała epoka w dziejach Mezopotamii. Skończył się czas Sumerów. Wydaje się jednak, że nawet już w tamtych czasach zdawano sobie sprawę z dokonującego się przełomu. Świadczy o tym spisany nieco później "Lament nad upadkiem Ur". Przemiany polityczne nie spowodowały upadku kulturalnego oraz ekonomicznego. Amoryci, w odróżnieniu od barbarzyńców z okresu gutejskiego, szybko zasymilowali się z ludnością podbitego imperium. Przejęli ich język, pismo a wymieszawszy kulturę sumeryjską ze swoją przyczynili się do jej rozkwitu.

Okres starobabiloński (2005-1595 p.n.e.) Po upadku Ur nastąpił okres ostrej rywalizacji między pozostałymi miastami. W tym czasie w wielu sumeryjskich miastach dominowali Semici (np. Amoryci), a język sumeryjski powoli stawał się językiem martwym i w roku 1800 p.n.e. był używany już tylko w literaturze i administracji. Początkowo najsilniejszym miastem było sumeryjskie Isin, które opanowało Akad, a w roku 1931 p.n.e. wypędziło Elamitów z Ur. Jednak pod koniec XX w. p.n.e. na czoło wysunęło się miasto Larsa i na przełomie XIX i XVIII w. p.n.e. ostatecznie podbiło Isin. W roku 1763 p.n.e. potęga Larsy została zniszczona przez Hammurabiego  –  amoryckiego władcę akadyjskiego Babilonu. Dwadzieścia jeden lat później w Larsie wybuchła rebelia przeciwko władzy Babilonu. Po pięciu latach walk mieszkańcy Sumeru ulegli synowi Hammurabiego, Samsuilunowi. Na tym w zasadzie kończy się historia Sumerów. W roku 1595 p.n.e. Babilon został złupiony przez Hetytów, ale miasta sumeryjskie już się nie podniosły, a sami Sumerowie roztopili wśród ludów semickich. Za potomków Sumerów uznają się Mad'an (tzw. Arabowie z bagien), którzy wciąż zamieszkują mokradła w delcie Eufratu i Tygrysu.

4

Sumer

Gospodarka i przemiany społeczne W drugiej połowie IV tysiąclecia nastąpiły na Bliskim Wschodzie istotne przemiany w życiu ludzi, mające doprowadzić do powstania cywilizacji miejskiej. Wielu badaczy opierając się na wynikach badań paleoklimatologicznych postuluje zmianę klimatu z wilgotnego na bardziej suchy w omawianym okresie, co spowodowało ruchy ludności i jej grupowanie się w osiedlach. Choć ten czynnik na pewno miał duże znaczenie, to  jednak wydaje się, że nie było ono decydujące. decydujące. Silniejszym czynnikiem mógł być autorytet religijnych sanktuariów istniejących w tym okresie. Stawały się one ośrodkami wyspecjalizowanego rzemiosła, a rolnicy potrzebowali przecież narzędzi pracy i ceramiki, których nie mogli wytworzyć własnym sumptem. Wielu rolników musiało zamieszkiwać w sąsiedztwie świątyń i oddawać jej swe plony w zamian za narzędzia pracy wytwarzane przez świątynnych rzemieślników. Z czasem kapłani przejęli kontrolę nad gospodarką i irygacją, co zapewne zwiększyło wydajność rolnictwa. Ziemię poczęto uważać za własność bóstw. Kontrola nad wspólnym wysiłkiem społeczności w dziedzinie irygacji miała tu kluczowe znaczenie, ponieważ ta ważna dziedzina gwarantowała kapłanom kontrolę nad ludźmi i zasobami żywności. Dolny odcinek Niziny Mezopotamskiej to region gorący i parny, o kontynentalnym klimacie, obfitujący w bagna i mokradła. Tylko dzięki wytężonej pracy ludzi nad nawadnianiem za pomocą systemu irygacyjnego tutejsze ziemie mogą dać bardzo wysokie plony. Tygrys i Eufrat wylewają na przełomie kwietnia i maja, tuż przed upalnym latem. Wylewy te są gwałtowne, albowiem zasilają je topniejące śniegi w górach Armenii. W szybkim czasie objętość wody w rzekach wzrasta ośmiokrotnie zalewając niemal zupełnie płaski teren. Wylew nanosi ogromną ilość mułu składającego się w większości z gliny i wapna. Dzięki całorocznemu nawodnieniu wodę kierowano na pola, gdzie żywiła rośliny, a muł użyźniał glebę. Niestety, kanały bardzo szybko się zamulały, a parująca woda pozostawiała na polach sól, która szybko uniemożliwiała uprawy. Każda społeczność miała odrębny system kanałów, tam i zbiorników zapasowych, co prowadziło do utrwalenia się podziałów politycznych (system irygacji sprzyjał tworzeniu się odrębnych miast-państw). Taki system irygacyjny był dziełem całej społeczności kierowanej przez przedsiębiorcze i ambitne jednostki kierujące całym przedsięwzięciem, czyli przez władców kapłanów nadzorujących jednocześnie kult i gospodarkę oraz administrację. Podporządkowali sobie oni mieszkańców wiosek i pierwszych miast. Z czasem kopanie kanałów zaczęło być postrzegane jako święty religijny obowiązek kapłanów-królów (en), tak samo jak odbudowa świątyń. Władcy poczęli się uważać za namiestników bóstw, rządzących w ich imieniu (w rozumieniu Sumerów każde miasto-państwo było domeną odpowiedniego boga zamieszkującego miejską świątynię). Odtąd każdy władca stawał się namiestnikiem boskim, a wszelkie nieposłuszeństwo wobec niego stanowiło zbrodnię i świętokradztwo. Królowi zyskali naczelną rolę w społeczeństwie. Powstał w ten t en sposób specyficzny ustrój państw starożytnego Wschodu. Przemiany te miały miejsce w późnym okresie Uruk. Wtedy to wskutek zmiany biegu rzek osadnictwo skoncentrowało się nad dolnym Eufratem i Tygrysem, blisko ujścia do Zatoki Perskiej. Osiedla w tym rejonie znacznie powiększyły swą powierzchnię. Świadectwem duże roli irygacji jest wyraźne usytuowanie osad wzdłuż głównych kanałów i rzek. Powstała wyraźna hierarchia osad, z dominującymi osiedlami, które już wkrótce staną się miastami.

5

Sumer

6

Przypisy [1] K. van der Toorn, P. W. van der Horst (Jan 1990). "Nimrod "Nimrod before and after the Bible". Bible". The Harvard Theological Review Review 83 (1). [2] Zdaniem Zdaniem niektóry niektórych ch biblistów biblistów nazwa nazwa Szinar odnosi się nie do Sumeru, lecz do całej Mezopotamii lub Babilonii Babilonii (czyli terenów Sumeru i Akadu). Porównaj: Wojna "Królów ze Wschodu" z pięcioma królami Pentapolis. Uprowadzenie Lota do niewoli. W: Alfred Tschirschnitz:  Dzieje ludów biblijnych. Cz. VII: Dzieje starożytnego Izraela. Warszawa: M. Sadren i S-ka, 1994, s. 179. ISBN 83-86340-00-3.

Zobacz też • • • • • • • • •

bala en ensi gun mada hist histor oria ia star staroż ożyt ytna na mito mitolo logi giaa sume sumery ryjs jska ka piec pieczę zęćć cyli cylind ndry rycz czna na pism pismoo klin linowe owe sztuka sztuka sumery sumeryjsk jskaa i akadyj akadyjska ska

Sumerowie Sumerowie (sumeryjskie Sag-gi-ga co oznacza ciemnogłowi)  –  lud nieznanego pochodzenia, posługujący się  językiem sumeryjskim, który pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. stworzył wysoko rozwiniętą cywilizację w dolnej Mezopotamii (Sumer). Istnieje wiele hipotez dotyczących lokalizacji kolebki Sumerów oraz chronologii zasiedlenia przez nich południowej Mezopotamii. Prawdopodobnie nastąpiło to w okresie Uruk lub nawet już w okresie Ubajd. Nie prowadzili jednolitej chronologii. Za punkty odniesienia służyły im ważne wydarzenia: • wstąpienie wstąpienie na tron króla (np. "w piątym piątym roku panowania panowania Hammurabiego, Hammurabiego, syna syna Sin-muballita, Sin-muballita, Babilon Babilon zajął miasto miasto Ur i Uruk"). • ważne wydarzenie wydarzenie (trzy lata lata po ślubie ślubie króla zawarto zawarto sojusz). sojusz). • kade kadenc ncja ja epo eponi nimo mosa sa – był to ważny urzędnik państwowy jak konsul rzymski, czy archont w Atenach Zestawienie dat z Mezopotamii i Europy umożliwił nam Klaudiusz Ptolemeusz, żyjący w II w. n.e. w Aleksandrii. W swym dziele o życiu Aleksandra Wielkiego zamieścił tablice porównujące wydarzenia w Grecji i na Bliskim Wschodzie. Sumerowie stworzyli kulturę, która najsilniej oddziaływała na terytorium całego dzisiejszego Iraku, północnej Syrii, południowo-wschodniej Turcji i południowo-zachodniego Iranu. Prowadzili oni osiadły tryb życia, zajmując się uprawą ziemi, hodowlą bydła, rybołówstwem, handlem i rzemiosłem. Zorganizowani byli w strukturach rodowych i plemiennych. Utworzyli pierwsze miasta-państwa już w ok. 3000 r. p.n.e., źródła mówią o dwunastu sumeryjskich miastach: Eridu, Uruk i Ur, Akszak, Adab, Larsa, Umma, Sippar, Lagasz, Nippur, Szurupak, Kisz. Miasta były ośrodkami niezależnymi, toczącymi między sobą częste wo jny. Zamieszkiwali w nich głównie rolnicy, uprawiający okoliczne tereny, ale także rzemieślnicy, zajmujący się garncarstwem, budownictwem, tkactwem, odlewnictwem brązu, oraz kupcy, którzy prowadzili wymianę towarów z Syrią, Palestyną, Egiptem, a nawet drogą morską z mieszkańcami doliny Indusu. Centralnym miejscem miasta był kompleks świątynny, w którym oddawano hołd bogu, opiekunowi miasta. Miasta były rozległe. W Eridu zabudowania wzniesione na 10 hektarach powierzchni zamieszkiwało prawie 2 000 ludzi. W największych miastach wielkość populacji dochodziła do 50 000 mieszkańców. Społeczeństwa miast - państw sumeryjskich miały strukturę klasową, władzę w nich sprawował król-kapłan, zaś na dole drabiny społecznej znajdowali się niewolnicy. Zatrudniano ich głównie do budowy kanałów nawadniających i

Sumerowie regulacji często wylewających rzek. Władca początkowo nosił trzy tytuły oznaczającego niezależnego władcę. Z biegiem czasu zmieniły częściowo swe znaczenie. • en – zarezerwowany dla szanowanego władcy. Potem używany przez władców Uruk mieszkających w świątyni. • lugal – król. Noszony przez władców Kisz mieszkających w pałacu. • ensi – książę. Król rządził z ramienia lokalnego bóstwa. Miał dbać o pomyślność swego ludu. Przejawiało się to w budownictwie, wyprawach wojennych, kasacją długów itp. Co pewien czas w świątyni zbierał się "sąd bogów" reprezentowanych przez kapłanów, aby ocenić władcę. Nigdy żadnego nie potępiono, lecz czyniono aluzje do pewnych spraw, które władca zaniedbywał. Wierzenia Sumerów oparte były na kulcie sił przyrody i bóstw astralnych, a władcy sumeryjskich państw opierali się na radach astrologówWikipedia:Weryfikowalność i wróżbitów, bez których nie podejmowali poważniejszych decyzji. Panteon Sumerów był bardzo rozległy, a jego wpływy odcisnęły się na wierzeniach ludów na terenie Mezopotamii przez najbliższe tysiąclecia. Każde główne bóstwo miało swą główną świątynię w innym mieście. Do najważniejszych należeli: • Anu – bóg nieba, władca wszechświata, ojciec wszystkich bogów. Uruk; • Enlil – syn Ana, brat Enkiego, władca powietrza. Stworzył S tworzył człowieka, lecz pozostawił go samemu sobie. Nippur; • Enki – syn Ana, bóg podziemnego oceanu, patron magii, mądrości i rzemiosła. Podobnie jak Prometeusz zaopiekował się porzuconym człowiekiem. Eridu; • Nanna – bóg księżyca. Decydował o życiu i zdrowiu. Ur; • Anat – bogini wojny. Ma wiele imion, gdyż każde miasto chciało mieć własnego boga wojny. Jest znana jako Nin-Girsu i Ninurta; • Dumuzi – bóg pasterzy i podziemia, mąż Inany; • Inana – bogini miłości i walki, określana mianem Królowej Niebios, najważniejsza bogini sumeryjska. Próbowała uwieść Gilgamesza, lecz została odtrącona. Być może to właśnie Sumerowie wynaleźli pismo klinowe złożone ze znaków, odciskanych w miękkiej glinie rylcem lub trzciną o trójkątnym przekroju. Jednakże w obliczu odkryć najnowszych zabytków pisma klinowego w Niniwie i na obszarach Iranu, kwestia wynalezienia tego pisma przez Sumerów została podważona, ale nie wykluczona. Sumerowie zaczęli też stosować matematykę, wprowadzając między innymi: • sześćd sześćdzie ziesię siętny tny syst system em pomiar pomiaruu czasu czasu – 24 godziny, 60 minut, 60 sekund i 360 stopni w okręgu; • system system miar miar i wag: wag: 1 talent talent = 30 min, 1 mina = 60 szekli; szekli; • kale kalend ndar arzz ksi księż ężyc ycow owy. y.

Zobacz też • języ językk sume sumery ryjs jski ki • mito mitolo logi giaa sume sumery ryjs jska ka • sztuka sztuka sumery sumeryjsk jskaa i akadyj akadyjska ska

7

8

II Mitologia sumeryjska Mitologia sumeryjska to mitologia z południowych terenów Mezopotamii z okresu, kiedy były pod panowaniem Sumerów. Wiele przejęły z niej mitologie Akadu, Babilonii i Asyrii. Najstarsze dokumenty pochodzą z miasta Uruk, w którym znajdował się kompleks świątynny obejmujący posiadłości ziemskie i dwie wielkie świątynie (ziggurat), jedna boga nieba Anu i druga bogini płodności, miłości i wojny Inanny, uosobienia Wielkiej Matki. Każde z wielkich miast Sumeru stanowiło ośrodek kultu jakiegoś boga, w Nippur czczono Enlila, w Eridu czczono Enkiego. Zazwyczaj główne bóstwo nazywano "Panem miasta". Utu był Panem Larsy, Nanna Panem Ur, a Ninurta Panem Lagasz. Pomniejszym bóstwom stawiano ołtarze w świątyniach głównych bogów i niewielkie kapliczki. Kultura Sumeru przeżyła swój okres świetności między III a II tysiącleciem p.n.e., wtedy powstały pierwsze poematy opowiadające o bogach, najstarsze z nich są datowane na około 2500 p.n.e., późniejsze na około 1700 p.n.e. W jednym z najstarszych mitów kosmologicznych stworzycielką życia jest bogini Nammu (pierwotne wody), która przez partenogenezę zrodziła pierwszą parę bogów: Niebo (An) i Ziemię (Ki). Oni byli rodzicami boga powietrza Enlila. Według innego mitu, po oddzieleniu nieba i ziemi Enlil sporządził motykę i zrobił nią dziurę w ziemi, a z tej dziury wyrósł jak roślina pierwszy człowiek. Inny mit o tej samej tematyce przypisuje stworzenie pierwszego człowieka Enkiemu i Inannie. Ponieważ bogowie byli zmęczeni staraniem o zapewnienie sobie pożywienia, Enki wpadł na pomysł ulepienia z gliny człowieka, któremu dałaby życie Bogini Matka. Tak powstali ludzie i ich zasadniczym obowiązkiem jest zapewnić pożywienie bogom. "Gdy królestwo boże zstąpiło na ziemię, rozkwitło w Eridu" – tym tekstem otwiera się najstarsza lista sumeryjskich królów, świadczy to o przekonaniu Sumerów, że władza zstąpiła z nieba i przez niebo jest usankcjonowana. Pierwszy król Alilim panował 28800 lat, a drugi Alagar 36000 lat, co przypomina długowieczność Adama i jego potomków w Starym Testamencie. Ta długowieczność władców Sumeru kończy się wraz z potopem. Pierwsza triada najważniejszych bogów obejmowała: Anu, Enlila i Enki. Druga triada bogów astralnych składała się z: Nanny (Księżyca), Utu (Słońca) i Inanny bogini gwiazdy Wenus. Obok ziemi istniał jeszcze raj Dilmun, w którym nikt nie chorował i nie umierał, oraz świat podziemny Kur, w którym królowała starsza siostra Inanny Ereszkigal. Najważniejszym świętem religijnym Sumeru, było święto Nowego Roku (a-ki-til), obchodzone przez Babilończyków (akitu). Po części mitologia sumeryjska jest znana z eposu o Gilgameszu i poematu kosmogonicznego Enuma Elisz.

Mitologia sumeryjska

Panteon bóstw Do ważniejszych bóstw zaliczają się: • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Anu (An) – bóg nieba Abzu (Ap (Apsu) – ocean słodkich wód Dumu Dumuzzi (Tam (Tamm muz) uz) – bóg wiosny i urodzaju, opiekun pasterzy, kochanek Isztar Enki – bóg słodkich wód, czczony w Eridu Enlil – bóg powietrza, ojciec Nanna Ereszkigal – bogini śmierci i świata podziemnego, siostra Isztar Inanna – bogini miłości i wojny, czczona głównie w Uruk, utożsamiana z babilońsko-asyryjską Isztar Iszkur – bóg burzy Ki (Ura (Uras) s)-- zie ziemi miaa Nammu – bogini pierwotnego morza Nanna (E (Enzu) – bóg księżyca, syn Enlila i Ninlil, ojciec Utu Ningal – żona Nanna Ninhursag – bogini matka, symbol życia i płodności ziemi Ninlil – żona Enlila, matka Nanna Nintur – opiekunka ciężarnych kobiet Tiamat – bogini słonego oceanu, matka bogów Utu – bóg słońca, syn Nanna Asag

Źródła (dla wymienionych bóstw) • M. Leach Leksykon bóstw, wyd Atena, 1992 Poznań, ISBN 83-85414-30-4 • K. McLeich Leksykon mitów i legend świata świata wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 2001 ISBN 83-05-13168-8

Zobacz też • Akitu

9

Anu

10

Anu Anu (sum. An, akad.  Anu,  Anum) - w mitologii mezopotamskiej "Bóg-Niebo", "ojciec wszystkich bogów", "król Anunnaków", bóg stojący formalnie na czele panteonu sumeryjskiego i babilońskiego, tworzący wraz ze swym synem Enlilem "Panem Powietrza" i Enkim "Panem Ziemi" wielką trójcę bogów. Był pierwszą siłą sprawczą w dziele stworzenia. Uważany za potomka boga Urasza, a później z nim identyfikowany. Jego żoną była bogini ziemi, również o imieniu Urasz. W późniejszej tradycji ożeniony został z boginią Ki. Jako babiloński bóg ma za żonę boginię Antu.

plan okręgu świątynnego boga Anu w Uruk

Jego imię pisano za pomocą znaku klinowego w kształcie gwiazdy, który oznacza zarówno niebo (sum. AN), jak i boga (sum. DINGIR, akad. ilu). Pan wszystkich bogów rozsądza ich kłótnie, a jego wyroki są nieodwołalne; niewiele obchodzą go jednak sprawy ludzkie. Majestatyczny, szanowany, ale zajmujący najwyższą sferę nieba pozostaje zawsze kimś dalekim i w gruncie rzeczy dosyć niewyraźnym. W trzech niebach, umieszczonych  jedno nad drugim, zajmuje on najwyższe. W sztuce był przedstawiany bardzo rzadko, jeśli w ogóle. Jego główna świątynia E-anna znajdowała się w mieście Uruk. W Aszur dzielił świątynie E-sza-an ( Dom  Dom plan podwójnej świątyni bogów Anu i Adada w mieście Aszur - środek niebios) z bogiem burzy Adadem. Z kolei Hammurabi odnowił babilońską świątynie E-tur-kalam-ma ( Dom  Dom - obora kraju) poświęcona również boginiom Isztar I Nanai. Renesans kultu Anu, mało popularnego w okresie nowobabilońskim, nastąpił za panowania perskiego w V wieku przed Chrystusem. Okupacyjne władze perskie traktowały kult Anu jako przeciwwagę dla kultu bogini Isztar, głównej patronki Uruk, której kapłani mieli powiązania z buntami antyperskimi, jakie wybuchały w północnej

Anu

11 Babilonii za panowania Kserksesa. Działania władz perskich spotkały się jednak z pozytywnym odzewem intelektualnych kręgów w Uruk, dążących do powrotu do korzeni, dzięki czemu kult Anu przetrwał także upadek Achemenidów. Dobudowano wówczas nowy ziggurat (największy w Mezopotamii) do jego świątyni  Bit Reš  w Uruk. Za panowania Seleucydów Anu zdetronizował Marduka na czele panteonu w południowej Mezopotamii, aczkolwiek nie doszło do podważenia pozycji Marduka w samym Babilonie. Kult Anu zanikł za panowania partyjskiej dynastii Arsacydów, kiedy ziggurat w Uruk zamieniono na obiekt militarny. "Drogą Anu" nazywano poziomy pas horyzontu, rozciągający się między 30° nad i 30° pod równikiem, znajdujący się między "Drogą Enlila" a "Drogą Enkiego". Imię O'n występujące w komiksie Szninkiel to zniekształcona wersja imienia Anu.

Enlil Enlil (sum. -  d en-lil  2, tłum. "Pan Wiatru/Powietrza" ) – w mitologii mezopotamskiej bóg stojący (jako następca Anu) faktycznie na czele panteonu sumeryjskiego i babilońskiego; syn Ziemi (Ki) i Nieba (Anu), małżonek Ninlil, ojciec Nanny, Nergala, Ningirsu, Ninurty i Nisaby; głównym ośrodkiem jego kultu była świątynia Ekur w mieście Nippur; razem z Anu i Enkim tworzył trójcę wielkich bogów. Według jednego z mitów, Enlil stworzył pierwszego człowieka wykopując motyką dziurę w ziemi, z której człowiek wyrósł jak roślina. Inny mit opowiada, jak Enlil rozdziela swych rodziców: Niebo (Anu) zostaje podniesiony w górę, a Matka Ziemia (Ki) pozostaje przy jego boku. Przyjazny w stosunku do ludzi, jednak potrafił być również okrutny zsyłając na ludzkość plagi. Nosił na głowie koronę z rogami, która była symbolem jego siły.

Bibliografia • Mare Marekk Stę Stępi pieeń: Kodeks Hammurabiego. Warszawa: ALFA, 2000, s. 150.

Enki

12

Enki Enki w mitologii sumeryjskiej (Ea w mitologii babilońskiej)  –  bóg słodkich wód, bóg mądrości, stwórca człowieka, czczony w Eridu. Razem z bogiem nieba Anu i bogiem Enlilem tworzył wielką triadę głównych bóstw. Jego żoną była Damgalnuna  –  bogini ziemi, natomiast córka Ninkasi była boginią piwa. Według sumeryjskiego mitu  Enki –  organizator  świata Enki pod postacią byka zapełnił swoim nasieniem rzekę Tygrys i przydzielił pomniejszym bogom ich role oraz powierzył opiekę nad Ziemią bogu słońca Utu. Ea miał też stworzyć mędrca Adapę.

Bibliografia • Pra Praca zbi zbior orow owa, a, Mitologie Świata –  Ludy  Ludy  Mezopotamii, New Media Concept sp. z o.o., 2007, ss. 38-39, ISBN 978-83-89840-14-1. Bóg Enki

Nanna (bóg)

Nanna (bóg) Nanna, Nannar  –  sumeryjski bóg Księżyca. Nazywany też był Suen, Zuen (akad. Sin). Inne imiona:  Aszimbabar ,  Namrasit , Inbu. Jego imię zapisywano również liczbą trzydzieści (tyle jest dni w miesiącu księżycowym). Był synem Enlila i Ninlil. Jego żoną została Ningal (Nikkal), z którą miał dzieci: Utu (Szamasza) i Inannę (Isztar). Głównym miejscem kultu Nanny była świątynia E-hulhul ( Dom  Dom radości) w mieście Harran (dzisiejsza Turcja). Inne świątynie zlokalizowane były w Ur, Borsippie, Uruku, Aszur, Babilonie, Agade, Kalchu i Larsie, a także w oazie Tema na Półwyspie Arabskim.. W Ur kapłanki tego boga były wybierane spośród rodziny królewskiej, najsłynniejszą kapłanką była Enheduanna, poetka, córka Sargona Wielkiego. Babiloński król Nabonid (555-539 p.n.e.) dążył do wyniesienia boga Sina na głównego boga panteonu, co spotkało się z oporem kapłanów Marduka w Babilonie. Kult tego boga był żywy aż do 382, kiedy cesarz Teodozjusz I Wielki rozkazał zburzyć świątynię w Harranie. Kult Nanny popularny był wśród mezopotamskich kupców, których karawany chętniej podróżowały w nocy przy blasku księżyca niż w palącym świetle słońca[1] . Symbol: sierp Księżyca w pozycji leżącej lub barka, którą podróżował po nocnym niebie. Zwierzę: byk lub lew-smok.

Przypisy [1] Z Ur do Kanaan Kanaanuu (http: (http:/ /  / www.luteranie. www.luteranie.pl/  pl/ www/  www/ biblioteka/  biblioteka/ dbiblia/  dbiblia/ st/  st/ tschirschnitz4.htm). tschirschnitz4.htm). W: Alfred Tschirschnitz: Dzieje ludów 83-86340-00-3. biblijnych. Wyd. I. Cz. VII: Dzieje starożytnego Izraela. Warszawa: M. Sadren i S-ka, 1994, s. 170. ISBN 83-86340-00-3.

Bibliografia 1. Prac Pracaa zbio zbiorow rowa: a: Mitologie Świata –  Ludy  Ludy Mezopotamii. New Media Concept sp. z o.o., 2007, ss. 50-51. ISBN 978-83-86840-14-1. (pol. pol.))

13

Anat

14

Anat Anat (gr. Αναθ, fenic. ႐႑, ugar.္) - Kananejska bogini, siostra i równocześnie ukochana Baala, pomimo to często tytułowana dziewicą. W jednym z aspektów swej osobowości jawi się nam jako zmysłowa bogini miłości i płodności, w innym - jako budząca grozę wojowniczka. Według tekstów z Ugarit posiadała zdolność wprowadzania się w szał bojowy, podczas którego w bitwach ścinała głowy "jak kłosy" i cała zbryzgana krwią zawieszała sobie odrąbane ręce pozabijanych wrogów wokół pasa a ich głowy na swoich plecach. Z owego szału zabijania niełatwo było się jej potem wyprowadzić. Pomoc Anat odegrała znaczną rolę w zakończonych sukcesem staraniach Baala, syna Dagona o uzyskanie dominującej pozycji pośród bogów. Dzięki jej perswazjom a nawet groźbom najwyższy bóg El zdecydował się przekazać władzę Baalowi, pomijając przy tym własne dzieci. Kiedy Baal poniósł śmierć z ręki swego wroga - boga Mot, Anat okrutnie rozprawiła się z jego zabójcą a następnie doprowadziła do powstania z martwych swojego ukochanego. W sztuce zwykle przedstawiano ją nagą, z symbolami płodności - kwiatami lilii lub wężami w rękach, często jadącą na koniu. W czasie obrzędów ku czci Anat nierzadko składano w ofierze małe dzieci. Anat w hieroglifach

Kult Anat, podobnie jak kult bogini Astarte rozpowszechnił się także w Egipcie od czasów Nowego Państwa. Jako córka Re i wojowniczka posiadała świątynie w Tanis - rammesydzkiej stolicy we wschodniej Delcie Nilu.

Dumuzi (bóg) Dumuzi , Tammuz , Tamuz  –  w mitologii mezopotamskiej bóg-pasterz, małżonek bogini Isztar (Inanny), skazany przez nią na pobyt w świecie podziemnym. Czczony też jako bóg wegetacji.

Opis Dumuzi jako bóstwo przyrody, wegetacji i plonów czczono pierwotnie w Babilonie a następnie w innych krajach starożytnej Mezopotamii. Jego symbolem była mistyczna litera tau, która z czasem przekształciła się w krzyż. Tammuz przedstawiany był również z kłosami w rękach lub na ramionach. Co roku pod koniec żniw schodził do podziemi, by móc się ponownie powrócić wraz z budzącą się do życia przyrodą. Pod koniec żniw, z ostatnich kłosów, pleciono wachlarze albo koszyki. Miało to być symboliczne schronienie dla boga przed następnymi zbiorami. Pochodne tej tradycji przetrwały do dziś wszędzie tam gdzie uprawia się zboża. Stary Testament wspomina o kulcie tego boga w czasach odstąpienia Izraela od kultu Jahwe ( Księga  Księga Ezechiela 8:13, 14). Tammuz utożsamiany jest z egipskim Ozyrysem oraz grecko-rzymskimi Attisem, Adonisem, Bachusem i/lub persko(irańsko)-indyjsko-rzymskim Mitrą. Jego siostrą była Belet-seri, a za żonę przypisuje się mu boginię Isztar (Inannę).

Dumuzi (bóg)

Dumuzi i Inanna Pewnego dnia Inanna zdecydowała się zstąpić do  Kur-nu-gi-a, "Krainy bez powrotu", gdzie władała jej mroczna siostra Ereszkigal. Zawsze żądna władzy bogini zapragnęła objąć swoim panowaniem również to posępne, jałowe miejsce. Ubrała się w swe najlepsze szaty, włożyła najpiękniejsze ozdoby, starannie umalowała i wyposażona w boskie prawa me wyruszyła w drogę. Zdając sobie sprawę, że wyprawa do krainy zmarłych jest skrajnie niebezpieczna przed odejściem nakazała swej posłance Ninszubur, by ta odprawiła żałobne obrzędy i prosiła bogów Enlila, Nannara i Enki, by nie pozwolili umrzeć jej pani. Zstępując do podziemnego świata Inanna swoim zwyczajem zachowywała się władczo i wyniośle, lecz wkrótce okazało się, że jest bezsilna wobec praw me Krainy bez powrotu. Przy każdej kolejnej z siedmiu bram wiodących do Kur-nu-gi-a Inanna musiała oddać strażnikom jakąś część swego odzienia, aż wreszcie stanęła naga przed obliczem Ereszkigal i siedmiu sędziów umarłych. Na mocy ich decyzji bogini stała się martwym ciałem, które powieszono na słupie. Gdy minęły trzy dni i trzy noce Ninszubur zaczęła błagać bogów o ratunek, Enlil i Nanna odrzekli jednak, że nie można sprzeciwiać się wyrokom podziemnego świata. W końcu błaganiom posłanki uległ bóg Enki, który stworzył dwie uskrzydlone, istoty Galaturra i  Kurgarra. Przebiegły Enki nakazał swoim tworom, by wkradły się w łaski Ereszkigal okazując jej współczucie w cierpieniu a wówczas ona poprzysięgnie spełnić ich życzenie. Wtedy mają zażądać wydania ciała Inanny. I rzeczywiście, stało się dokładnie wedle jego słów. Galaturra i Kurgarra przystąpiwszy do ciała Inanny dały jej pokarmu życia i wody życia, dzięki czemu bogini zmartwychwstała. Jednakże gdy Inanna opuściła krainę śmierci, wciąż była eskortowana przez gromadę straszliwych demonów Galla, które nie chciały jej opuścić, póki nie wskaże im następcy na opróżnione przez siebie miejsce w Kur-nu-gi-a, gdyż takie są prawa podziemnego świata. Pierwszą osobą, którą spotkała na swej drodze była pogrążona w żałobie Ninszubura, lecz bogini ulitowała się nad nią. Idąc dalej napotykali kolejne bóstwa, ubrane w żałobne szaty, ale Inannie żal było wydać ich na śmierć. Tymczasem demony zaczynały się niecierpliwić. Bogini w eskorcie demonów wróciła do rodzinnego Uruk, gdzie odkryła, że jej małżonek, Dumuzi, król Kulab, wcale za nią nie rozpaczał ani nie tęsknił. Wręcz przeciwnie, gdy Inanna wkroczyła do pałacu, właśnie wesoło biesiadował. Rozzłoszczona bogini wskazała na niego i ogłosiła, że odtąd Dumuzi będzie ją zastępował w Kur-nu-gi-a. Dumuzi po dwakroć wyrywał się z żelaznego uścisku demonów, lecz po dwakroć przegrawszy, musiał się udać do krainy śmierci.

Bibliografia 1.  Mity Sumeryjskie w tłumaczeniu Krystyny Szarzyńskiej, Agade, Warszawa 2000 2. Davi Davies es Norm Norman an,, Europa rozprawa historyka historyka z historią, (przekł. Tabakowska Elżbieta), Wydawnictwo ZNAK, Kraków 2003, ISBN 83-240-0004-6 3. Opraco Opracowan wanie ie Zbio Zbiorow rowe, e, Nowa Encyklopedia Powszechna Powszechna PWN , Wydawnictwo PWN, Warszawa 1997, ISBN 83-01-11097-1

15

Isztar

16

Isztar Inan(n)a (sum. dinana), Isztar (akad. d ištar ) - w mitologii mezopotamskiej bogini wojny i miłości, z czasem główna i jedyna licząca się bogini panteonu mezopotamskiego; jej kult rozpowszechnił się szeroko na całym obszarze starożytnego Bliskiego Wschodu - w Syrii i Fenicji (Asztarte) oraz Anatolii (Szauszka); w Babilonii czczona głównie w Uruk w świątyni E-anna ("Dom nieba"). Sumeryjskie imię bogini - "Inana" ("Inanna") - wywodzi się prawdopodobnie z domniemanego Nin-anna ("Pani Nieba") i występuje również w formie Innin. Znak dla zapisania imienia Inany (węgar z pierścieniem) znany jest już z najstarszych tekstów pisanych. Imię Isztar (wcześniej Esztar) w języku akadyjskim jest spokrewnione z imieniem południowoarabskiego (męskiego) bóstwa Attar oraz z imieniem syryjskiej bogini Astarte (biblijna Asztoret), z którymi to bóstwami była niewątpliwie łączona. Główne przekazy dotyczace Inany przedstawiają ją jako córkę boga Ana, blisko związaną z sumeryjskim miastem Uruk. Według innej tradycji była uważana za córkę boga księżyca Nanny (Sina) i siostrę boga słońca Utu (Szamasza). W odmiennych przekazach uchodziła za córkę Enlila a nawet Enkiego. Siostrą Inany była bogini Ereszkigal, królowa świata podziemnego Kur. Jej wezyrem (posłanką) była bogini Ninszubur. Inana nie ma stałego małżonka, ten fakt jest związany z tym, że jest boginią miłości cielesnej. Nawet z Dumuzim, który często jest określany jako jej "umiłowany", łączą ją niejasne stosunki, a ostatecznie to ona ponosi odpowiedzialność za jego śmierć. Również nie przypisywano jej dzieci (z jednym możliwym wyjątkiem - bogiem Szara).

tzw. "Waza Isztar" z wizerunkiem nagiej bogini w otoczeniu zwierząt (wielorożna tiara na głowie jest symbolem boskości); Larsa; pocz. II tys. p.n.e.; zbiory Luwru (AO 17000)

Wydaje się bardzo prawdopodobne, że w klasycznej postaci bogini Inanny/Isztar zsynkretyzowano pewną liczbę pierwotnie niezależnych bogiń lokalnych. Najważniejszą z nich była oczywiście Inanna z Uruk. W Uruk znajdowała się główna świątynia Inanny (E-anna - "Dom nieba"). Jednakże istniały też inne lokalne odmiany tej bogini, otoczone niezależnym kultem: Inanna z Zabalam (w północnej Babilonii), Inanna z Agade (szczególnie czczona przez królów dynastii z Agade), Inanna z Kisz oraz Isztar z Niniwy i Isztar z Arbeli w Asyrii. Inana była również po przyjacielsku łączona z boginią Nanają i wraz z nią czczona w Uruk i w Kisz. W "osobowości" Inanny/Isztar można wyodrębnić 3 niezależne postaci (aspekty):

Isztar

17

• bogini miłości miłości cielesne cielesnejj i zachowań zachowań seksualnyc seksualnychh (jest ona szczególnie związana z seksem pozamałżeńskim i z prostytucją - w sposób, który do tej pory nie został jeszcze w pełni zbadany, pomimo uwag Herodota na ten temat. Tak zwane święte zaślubiny , w których uczestniczy Inana, nie niosą ze sobą żadnych implikacji moralnych dla związków małzeńskich ludzi. Szósta tabliczka babilońskiego eposu o Gilgameszu, w której Gilgamesz czyni wymówki bogini Isztar z powodu sposobu, w jaki traktowała całą serię kochanków i nie chce stać się ostatnim na tej liście, jest ważnym źródłem informacji o tej cesze bogini Isztar, podobnie jak różne wersje poematów sumeryjskich o Inanie i jej miłości do Dumuziego). • bogini wojny (rozmiłowan (rozmiłowanaa w walce, walce, metafory metaforycznie cznie określanej określanej  jako "plac zabawy bogini Isztar". Gwałtowna Gwałtowna i żądna władzy, staje w czasie walki u boku swoich ulubionych królów. W  jednym z poematów sumeryjskich Inana prowadzi prowadzi wyprawę wojenną przeciwko górze Ebih. Inny przedstawia jej podróż do Eridu, aby uzyskać me, a jeszcze inny - jej zejście do świata podziemnego. Wszystkie ukazują dążenie bogini do poszerzenia władzy. Dla Asyryjczyków boginią wojny była zwłaszcza Isztar z Arbeli).

terakotowa płytka z przedstawieniem Isztar; Esznunna; pocz. II tys. p.n.e.; zbiory Luwru (AO 12456)

• utożsamien utożsamienie ie bogini bogini z planetą planetą Wenus ("jestem ("jestem Inaną Inaną wschodu wschodu słońca" - mówi bogini o sobie w "Zejściu Inany do świata podziemnego". W tej formie występowała czasami pod imieniem Ninsianna. Jej transformacja w gwiazdę poranną jest sławiona w poemacie ułożonym prawdopodobnie w okresie kasyckim). Bogini Inany dotyczą także mity: "Inana i Bilulu" w którym Inana zmienia starą kobietę Bilulu w wóz skórzany, uważając ją za winną śmierci Dumuziego; "Inana i Szu-kale-tuda" - dotyczący ogrodnika Szu-kale-tudy oraz "Gilgamesz, Enkidu i zaświaty" - w pierwszej części tego mitu bogini Inana przesadza do Uruk święte drzewo halub, z którego drewna zostaną później wykonane jej tron i łóżko). W sztuce Inana przedstawiana jest jako bogini-wojownik, często uskrzydlona, w pełnym uzbrojeniu, albo też otoczona nimbem z gwiazd.

detal z kudurru ( steli) króla babilońskiego Meli-Szipaka, ukazujący ośmioramienną gwiazdę symbol bogini Isztar

Zwierzęciem Isztar był lew, a jej symbolem gwiazda lub tarcza z gwiazd. W pewnym okresie symbolem mogła być też rozeta.

zapis imienia Inanna w piśmie klinowym (okres nowosumeryjski, XXI wiek p.n.e.)

Isztar

18

zapis imienia Inanna/Isztar w piśmie klinowym (okres nowoasyryjski, VII wiek p.n.e.)

Bibliografia • Pra Praca zbi zbior orow owa, a, Mitologie Świata –  Ludy  Ludy Mezopotamii, New Media Concept sp. z o.o., 2007, ss. 46-47, ISBN 978-83-89840-14-1. • Mare Marekk Stę Stępi pieeń, Kodeks Hammurabiego, Wydawnictwo ALFA, Warszawa 2000, s. 153.

Zobacz też • Brama Is Isztar

Anunnaki Anun(n)a, Anun(n)aki (sum. da/e4-nun-na[1] , tłum. "książęce potomstwo"[2] ; akad.  A/Enūnakū,  A/Enukkū[3] )  –  w mitologii mezopotamskiej ogólna nazwa bóstw jako dzieci boga Anu, zamieszkujących niebo i ziemię; w odróżnieniu od paralelnego określenia Igigi zwykle oznacza bóstwa najstarsze i najznaczniejsze.

Przypisy [1] D.O.Edzard D.O.Edzard obok obok tradycyjn tradycyjnego ego odczytu odczytu da-nun-na proponuje d odczyt e4-nun-na w oparciu o później istniejące akadyjskie Sumeryjska pieczęć cylindryczna przedstawiająca Anunnaki formy Enūnakū i Enukkū; D.O.Edzard, Sumerian..., s.13. [2] tłumaczenie w oparciu o dane zawarte w: John A. Halloran, Sumerian Lexicon (http:/  / www.sumerian. www.sumerian.org/  org/ sumerlex.htm) sumerlex.htm) (dostęp 23 sierpnia 2010): "a/e "a/e4" (= "potomstwo", ang. "offspring") + "nun " nun"" -nun-na" ("książęce potomstwo", dosł. "potomstwo księcia") (= "książę", ang. "prince") + "na "na"" (forma tworząca genetyw/dopełniacz) = "a/e "a/e4-nun-na" [3] D.O.Edzard proponuje proponuje zastąpienie powszechnie powszechnie przyjętej akadyjskiej akadyjskiej formy A/Enunnakū formą A/Enūnakū. Na poparcie swej tezy podaje on występowanie skróconej formy A/Enukkū, która powstać mogła jedynie w wyniku przejścia oryginalnego -n(a)k- w -kk-, lecz nigdy -nn(a)k- w -kk-, D.O.Edzard, Sumerian..., s. 13.

Bibliografia • Diet Dietzz Ott Ottoo Edz Edzar ard, d, Sumerian Grammar , Brill Academic Publishers 2003, ISBN 90-04-12608-2 • Mare Marekk Stę Stępi pieeń, Kodeks Hammurabiego, Wydawnictwo ALFA, Warszawa 2000, s. 146, ISBN 83-7179-192-5.

Zobacz też • • • • •

Igigi Anu Grigori Elohim Nefilim

19

III Potop Potop  –  występująca w wielu dawno powstałych wierzeniach wielka powódź zesłana przez Boga lub bogów i obejmująca całą Ziemię. Najbardziej znana w Europie opowieść o potopie pochodzi z Biblii. Istnieje wiele podań o potopie znajdujących się w tradycji ludów ze wszystkich stale zamieszkałych kontynentów[1] [2] . Opowieści te niejednokrotnie różnią się od siebie w opisie kataklizmu, ale mają i elementy wspólne.

Potop w kulturze europejskiej W Europie znane są następujące podania o potopie: arkadyjskie, celtyckie, Cyganów transylwańskich, germańskie, rosyjskie, [3] rzymskie, samotrackie i walijskie .

Grecja

Potop ilustracja Gustave Doré

Potop

20

"Potop świata". Rycina ze schrobenhausenowskiego warsztatu Carla Poellath

Potop ilustracja Adi Holzer (1975).

Mity greckie

Potop

21 • Najbardzie Najbardziejj bodajże bodajże znanym znanym europejskim europejskim podaniem podaniem tego tego typu jest to pochodzące z Grecji, którego bohaterami są Deukalion i Pyrra. Wg tego podania król Likaon (Lykaon), aby sprawdzić wszechwiedzę bogów, nakarmił podróżującego po ziemi Zeusa ludzkim mięsem, a ten rozgniewany zesłał na ziemię potop. Uratowali się tylko Deukalion i Pyrra, którzy z porady Prometeusza zbudowali sobie specjalną skrzynię. Płynęli w niej przez 9 dni i przez 9 nocy, aż przybili do góry Parnas w Fokidzie. Wszyscy inni ludzie zginęli poza kilkoma, którzy schronili się w wysokich górach. Góry w Tesalii były podzielone i cały Deukalion i Pyrra zaludniający ponownie Ziemię pozostały świat poza Istmusem i Peloponezem był przykryty wodą. Starsza wersja opowiedziana przez Hellanikusa określa miejsce lądowania "arki" Deukaliona jako górę Othrys w Tesalii. Inne podanie mówi o osadzeniu na szczycie, prawdopodobnie Phouka, w Argolidzie, o późniejszej nazwie Nemea. Gdy deszcze ustały, Deukalion złożył ofiarę Zeusowi. Po potopie Deukalion i Pyrra, przerażeni swą samotnością, udali się do wyroczni bogini Temidy, która nakazała rzucać im za siebie kości matki. Staruszkowie zaczęli rzucać kamieniami - kośćmi Ziemi-matki. Z kamieni rzuconych przez Deukaliona wyrastali mężczyźni, z kamieni zaś Pyrry kobiety. Inne stworzenia spłodziła po obfitym deszczu sama żyzna ziemia. Apollodoros z Aten podaje to jako etymologię dla greckiego laos (ludzie), które miało jakoby pochodzić od laas (kamień). Megaryci opowiadali, że Megaros, syn Zeusa, uciekł przed powodzią Deukaliona dopływając do szczytu góry Gerania, kierowany przez krzyk żurawi[4] .

• Ogyges, Ogyges, Ogygus Nazwa Nazwa "potop "potop ogygiański" ogygiański" pochodzi pochodzi stąd, stąd, że wystąpił wystąpił on w czasie Ogygesa Ogygesa[5] , mitycznego króla Attyki. Ogyges oznacza "pierwotny", "najwcześniejszy świt". Inni mówili, że był on założycielem i królem Teb. Władał nad beockim ludem Hektenów. Jego ojcem miał być Bojotos lub Posejdon, wg mitów attyckich był zięciem Okeanosa a ojcem Eleusis. Za jego czasów wylało jezioro Kopais[6] . Potop ogygiański pokrył cały świat i dokonał tak wielkiego zniszczenia, że w kraju nie było królów aż do panowania Kekropsa[7] . Platon w III księdze Praw, szacował, że potop ten wystąpił 10000 lat przed jego czasami. Także w Timajosie (22) i w Kritiaszu (111-112) opisuje "wielki potop wszystkich" w czasie dziesiątego millenium p.n.e. W tym ostatnim dziele dodatkowo pojawia się stwierdzenie, że "dużo wielkich potopów miało miejsce w ciągu dziewięciu tysięcy lat" odkąd Ateny i Atlantyda stały się znaczące[8] . Istnieje teoria, że powódź w basenie morza Egejskiego wystąpiła pod koniec miocenu. Powódź ta zbiega się w czasie z końcem ostatniego zlodowacenia, które szacuje się, że nastąpiło 10 000 lat temu. Poziom morza podniósł się Hipotetyczna mapa wschodniego obszaru Morza Śródziemnego i wtedy o 130 metrów. Mapa z prawej strony pokazuje Grecji w 10000 pne.  jak ten region mógł wyglądać około 12 000 lat temu, kiedy poziom morza mógł znajdować się o 100 metrów niżej niż dzisiaj. • Inną grecką grecką wzmian wzmianką ką o potopie potopie jest podanie podanie o Dardanosi Dardanosie. e.

Potop

Irlandia Irlandzka księga Lebor Gabála Érenn jest kompilującą podania, zmyślenia i fakty "pseudohistorią" Irlandii zawierającą m.in. informacje o potopie i opisującą kolonizację Zielonej Wyspy przez potomków Noego.

Skandynawia Sagi[9] zawierają mit o potopie, który nastąpił w czasach, kiedy nie istniały jeszcze karły ani ludzie. Według tych mitów, synowie Borra (Odyn, Wili oraz We) postanowili zabić Ymira, swojego praojca, aby z jego krwi utworzyć morza i jeziora, jednak krew (lub też zimna woda[10] ), która trysnęła gdy dokonali planowanego przez siebie czynu była nadspodziewanie obfita i spowodowała wielki potop, w którym zginęło całe "Pierwsze Pokolenie Olbrzymów". Wszystkie olbrzymy uciekały w góry lub do jaskiń starając się schronić przed niebezpieczeństwem. Jedynie Bergelmir ("Mruczący jak Niedźwiedź" lub "Wołający w Górach") syn Trudgelmera (Þrúðgelmir) a wnuk Aurgelmira lub Ymira ocalał wraz z żoną i dziećmi chroniąc się w statku - "ludrze" wykonanym z szuflady do przechowywania mąki. Inna wersja mówi o tym, że wczołgali się do dziury wydrążonego pnia drzewa[10] . Fale miotały nimi przez wiele dni, aż w końcu dotarli do samotnej skały na rubieżach świata. Z ciała Ymira powstał świat, w którym obecnie żyjemy, a z jego krwi powstały oceany [10] . Rodzina Bergelmira dała początek "Drugiemu Pokoleniu Olbrzymów", osiedlając się w Jotunheimie. Od czasu tej zagłady olbrzymy stały się zaciekłymi nieprzyjaciółmi bogów[11] . Mitolog Brian Branston zwrócił uwagę na podobieństwo pomiędzy mitem skandynawskim a wydarzeniem opisanym w anglosaskim poemacie Beowulf, który według tradycji był utożsamiany z biblijnym potopem. Istniał zatem prawdopodobnie porównywalny incydent zarówno w szerszej germańskiej mitologii jak i w mitologii anglosaskiej.

Potop w kulturze ludów azjatyckich Bliski Wschód Wersja sumeryjska Sumeryjska wersja opowieści o potopie zachowała się na czterech fragmentach jednej uszkodzonej tabliczki[12] . Ocalała jedynie jedna trzecia pierwotnego tekstu. Z powodu luk w utworze nie wiadomo, dlaczego na zgromadzeniu bogów podjęto decyzję o wygubieniu ludzkości przez zesłanie potopu. Wiadomo jedynie, że niektórzy z bogów żałowali tego, co zaplanowano. Przychylny ludziom bóg Enki udał się do miasta Szuruppak, aby ostrzec oddanego mu bogobojnego króla Ziusudrę o zbliżającym się katakliźmie. Po kolejnej luce w tekście następuje opis potopu: "Wszystkie niszczycielskie wichury i nawałnice sunęły razem ławą,  potop przetoczył się wraz z nimi nad stolicami.  Po siedmiu dniach i nocach,  po potopie, który przeszedł przez przez kraj Sumeru, a zły wicher zakołysał arką na wielkiej wodzie, (bóg słońca) Utu pojawił się roztaczając światło na niebo i ziemię.  Ziusudra przebił otwór (w ścianie) ścianie) arki i dał promieniom Utu zabłysnąć w jej wnętrzu. (Wówczas) król Ziusudra  padł na twarz przed Utu [...]  Król ubił liczne woły i wiele owiec (na ofiarę dziękczynną)" [13]

Utwór kończy epilog, w którym bogowie obdarzają ocalonego z potopu Ziusudrę życiem wiecznym.

22

Potop

wersja z "Eposu o Atra-hasisie" Kolejną wersję opowieści o potopie odnajdujemy w akadyjskim "Eposie o  Atra-hasisie" , pochodzącym z okresu starobabilońskiego (XVIII-XVII w. [14] p.n.e.) . Mit ten mówi o stworzeniu ludzi, którzy mieli wyręczać w ciężkiej pracy buntujących się bogów, następnie o zesłaniu na niesforną, nadmiernie rozmnażającą się ludzkość potopu dla zmniejszenia populacji oraz o uratowaniu z tej katastrofy Atra-hasisa, jego rodziny i zwierząt. Opis potopu w "Eposie o Atra-hasisie"  brzmi następująco: "Pogoda zmieniła swe oblicze, naraz w chmurach Adad zagrzmiał. Gdy tylko usłyszeli głos boga,  przynieśli asfalt, by uszczelnić wejście [do statku]. Skoro tylko (Atra-hasis) zamknął wejście,  Adad zagrzmiał w chmurach,  jedna z tabliczek z "Eposem o Atra-hasisie" ; zbiory British Museum wiatr zawył dziko w swoich porywach. (Atra-hasis) odciął linę, statek uwolnił. [tekst uszkodzony] [Nie] mógł zobaczyć brat brata, [nie] byli rozpoznawalni w katastrofie, [...]  Przez siedem dni i siedem nocy nocy szły wiatry, nawałnica i (potop). [tekst uszkodzony]  Bog[owie wąchali] zapach, [jak muchy] nad ofiarą (Atra-hasisa) się zebrali" [15]

23

Potop

wersja z "Eposu o Gilgameszu" Najbardziej znany wariant pochodzi z XI tabliczki babilońskiego  Eposu o Gilgameszu, gdzie bohater uratowany z potopu nosi imię Utnapisztim. Wraz z żoną byli jedynymi ludźmi, którzy ocaleli z potopu sprowadzonego na świat przez boga Enlila. Ostrzeżony przez boga Ea (odpowiednika sumeryjskiego boga Enki) o zbliżającym się potopie, Utnapisztim zbudował statek, na którym pomieścił swoją rodzinę i dobytek oraz rośliny i zwierzęta wszystkich gatunków. W ten sposób znaleźli schronienie w czasie potopu, który nastąpił. Przyczyny potopu są nieznane ("do uczynienia potopu zachęciło bogów ich serce"). Można natomiast wnioskować z gniewnej przemowy Ea do Enlila po ustaniu klęski, że stało się tak wskutek nadmiernego rozmnożenia się ludzi, którzy zagrażali XI tabliczka "Eposu o Gilgameszu" z opisem potopu; zbiory British Museum spokojowi bogów. Ponownie mamy przemowę do ścian chaty, podanie rodakom fałszywych przyczyn budowy arki i siedmiodniowy potop. Ta wersja  jest znacznie dramatyczniejsza i bardziej szczegółowa niż znana nam z tabliczki sumeryjskiej. Po zalaniu ziemi przez wody potopu arka zatrzymuje się na górze Nisir, po siedmiu dniach Utnapisztim wypuszcza gołębia, który powraca jednak wyczerpany, nie mogąc znaleźć miejsca na spoczynek. Jaskółka także nie może znaleźć suchego lądu. Dopiero wypuszczony kruk znajduje ląd ("jadł, grzebał, fruwał i nie powrócił"). Przybiwszy do lądu, złożył ofiary, wypuścił wszystkie zwierzęta i zasadził wszystkie rośliny. Po potopie bogowie żałowali zniszczenia, którego się dopuścili i dlatego obdarzyli Utnapisztima z żoną nieśmiertelnością. Dali oni również na nowo początek rodzajowi ludzkiemu.

wersja Berossosa Babiloński kapłan Berossos, żyjący w III w. p.n.e., w swoim trzytomowym dziele "Babyloniaka" przytacza historię o potopie, której bohaterem jest Ksisutros[16] . Bohater ten, ostrzeżony o potopie przez boga Kronosa, ratuje swoją rodzinę, przyjaciół i zwierzęta na statku, który sam zbudował. Gdy wody potopu zaczynają opadać, wypuszcza ptaki, aby sprawdzić, na ile wody ustąpiły. Trzecia grupa ptaków nie powraca. Ksisutros opuszcza statek wraz z żoną, córką i sternikiem, składa razem z nimi ofiary bogom, a następnie wszyscy oni znikają. Pozostali pasażerowie statku również go opuszczają i udają się pieszo do Babilonu, pozostawiając statek spoczywający w górach Armenii.

24

Potop

wersja biblijna Najbardziej znanym na świecie opisem potopu jest biblijne podanie z Izraela zawarte w rozdziałach 6-9 Księgi Rodzaju. Przyczyna potopu wraz z krótką ilustracją stosunków panujących przed tym wydarzeniem opisane są następująco: "A kiedy ludzie zaczęli się mnożyć na ziemi, rodziły im się córki. Synowie Boga, widząc, że córki człowiecze są piękne, brali je sobie za żony, wszystkie, jakie im się tylko podobały. Wtedy Bóg rzekł: Nie może pozostawać duch mój w człowieku na zawsze, gdyż człowiek jest istotą cielesną; niechaj więc żyje tylko sto dwadzieścia lat. A w owych czasach byli na ziemi giganci" (Nefilim)[17] "; a także później, gdy synowie Boga zbliżali się do córek człowieczych, te im rodziły. Byli Zwierzęta wchodzące do Arki, obraz Edwarda Hicksa. to więc owi mocarze, mający sławę w owych dawnych czasach. Kiedy zaś Pan widział, że wielka jest niegodziwość ludzi na ziemi i że usposobienie ich jest wciąż złe, żałował, że stworzył ludzi na ziemi, i zasmucił się. Wreszcie Pan rzekł: Zgładzę ludzi, których stworzyłem, z powierzchni ziemi: ludzi, bydło, zwierzęta pełzające i ptaki powietrzne, bo żal mi, że ich stworzyłem. [Tylko] Noego Pan darzył życzliwością. Oto dzieje Noego. Noe, człowiek prawy, wyróżniał się nieskazitelnością wśród współczesnych sobie ludzi; w przyjaźni z Bogiem żył Noe. A Noe był ojcem trzech synów: Sema, Chama i Jafeta. Ziemia została skażona w oczach Boga. Gdy Bóg widział, iż ziemia jest skażona, że wszyscy ludzie postępują na ziemi niegodziwie, rzekł do Noego: Postanowiłem położyć kres istnieniu wszystkich ludzi, bo ziemia jest pełna wykroczeń przeciw mnie; zatem zniszczę ich wraz z ziemią." (Ks. Rodzaju 6:1-13, Biblia Tysiąclecia) Dalej znajduje się opis tego, jak Bóg nakazał Noemu przygotowanie arki: "Ty zaś zbuduj sobie arkę z drzewa żywicznego, uczyń w arce przegrody i powlecz ją smołą wewnątrz i zewnątrz. A oto, jak masz ją wykonać: długość arki - trzysta łokci, pięćdziesiąt łokci jej szerokość i wysokość jej - trzydzieści łokci. Nakrycie arki, przepuszczające światło, sporządzisz na łokieć wysokie i zrobisz wejście do arki w jej bocznej ścianie; uczyń przegrody: dolną, drugą i trzecią. Ja zaś sprowadzę na ziemię potop, aby zniszczyć wszelką istotę pod niebem, w której jest tchnienie życia; wszystko, co istnieje na ziemi, wyginie, ale z tobą zawrę przymierze. Góra Ararat - jedno z miejsc związanych z podaniem o wielkim Wejdź przeto do arki z synami twymi, z żoną i z żonami potopie. twych synów. Spośród wszystkich istot żyjących wprowadź do arki po parze, samca i samicę, aby ocalały wraz z tobą od zagłady. Z każdego gatunku ptactwa, bydła i zwierząt pełzających po ziemi po parze; niechaj wejdą do ciebie, aby nie wyginęły. A ty nabierz sobie wszelkiej żywności - wszystkiego, co nadaje się do jedzenia - i zgromadź u siebie, aby była na pokarm dla ciebie i na paszę dla zwierząt. I Noe wykonał wszystko tak, jak Bóg polecił mu uczynić." (Ks. Rodzaju 6:14-22, Biblia Tysiąclecia) Noe - (hebr. ) syn Lameka zgodnie zgodnie z Bożym nakazem nakazem zbudował arkę i schronił się w niej wraz z żoną, trzema synami oraz ich żonami.

25

Potop

26

Bóg nakazał Noemu zabrać na nią również zwierzęta lądowe i ptaki, by te mogły ocaleć. Zgodnie z tym nakazem Noe zgromadził wszelkiego rodzaju żywność dla swej rodziny i dla zwierząt, z których wziął po samcu i samicy z każdego rodzaju (przy czym zwierząt "czystych" wziął po siedem par)[18] . Gdy Arka została ukończona, Bóg zesłał na ziemię wielki potop. Nieustanny deszcz podniósł podniósł poziom wody tak, że zakryła ona nawet najwyższe góry. Po 40 dniach deszcz przestał padać. Noe wraz z rodziną przetrzymał opady deszczu na arce przez 40 dni i 40 nocy[19] (liczba 40 ma w Biblii znaczenie symboliczne) i dryfował po oceanie przez następne 150 dni (Rdz 7,17-24 [20], Rdz 8,3 [21].  Miesiąca siódmego, siedemnastego dnia miesiąca arka osiadła na górach Ararat. (Rdz 8,4). Woda nadal ustępowała. Czterdzieści dni po tym, jak dziesiątego miesiąca ukazały się szczyty gór, Noe wypuścił najpierw kruka, aby sprawdził czy woda już opadła. Później wypuszczał gołębicę, która przyniosła mu w dziobie gałązkę drzewa oliwnego, a następnie, gdy nie wróciła do arki, Noe stwierdził, że wody już opadły[22] . Noe zszedł na ląd i złożył Panu ofiary z czystego bydła i czystego ptactwa[23] . Po zakończeniu potopu Pan powiedział w swym sercu: "Już nigdy nie będę przeklinał ziemi z powodu człowieka, gdyż myśli serca ludzkiego są złe od młodości jego" (Genesis 8:21, Biblia Warszawska). Tak więc potop usunął przedpotopową ludzkość jako całość nie posiadającą perspektywy nawrócenia, całość która była skażona całkowicie i dogłębnie, ale sam potop nie rozwiązał problemu grzechu w sercu człowieka. Bóg jednak zapowiadał rozwiązanie także tego problemu[24] . Bóg obiecał nie sprowadzać więcej potopu z powodu człowieka i na znak przymierza rozciągnął na niebie łuk - tęczę. Cała wcześniejsza ludzkość została zniszczona. Noe, jego rodzina i zwierzęta z arki na nowo zapełnili ziemię.

Noe po ocaleniu

• Według Według tradycyjnej tradycyjnej chronolog chronologii ii biblijnej biblijnej Noe żył w latach latach 2902 2902 p.n.e.-1952 p.n.e.-1952 p.n.e. p.n.e. • Tak jak w podaniach podaniach niektórych niektórych innych innych ludów, ludów, tak i w Biblii wspomina wspomina się o olbrzymach olbrzymach w kontekście kontekście potopu. potopu. • Niektórzy Niektórzy publicyści publicyści twierdzili twierdzili,, że wrak arki został zlokalizowa zlokalizowany ny na podstawie podstawie zdjęć satelitarny satelitarnych ch w górskim lodowcu, i podejmowane są próby dotarcia do niego, utrudnione przez niedostępność miejsca.

Krytyka biblijna Według teorii źródeł opowieść o potopie, którą znamy z Biblii, jest najprawdopodobniej połączeniem wersji dwóch różnych umownych[25] , nie znających się wzajemnie autorów, którym nadano imiona : Jahwista oraz Priester (niem.  Kapłan). Taka hipoteza stanowi wg tej teorii wiarygodne wyjaśnienie sprzeczności, jakie mają się jakoby znajdować w tym fragmencie Biblii dość często. Według tej teorii rozbieżności widać we fragmencie mówiącym o tym, że Noe miał wziąć na Arkę po parze wszystkich zwierząt a innym, mówiącym, że miał wziąć: • po siedem zwierzą zwierzątt czystych czystych każdego rodzaju rodzaju i każdej każdej płci (tak podaje podaje Świderkówna Świderkówna [26]), [26]), choć z niektórych niektórych tłumaczeń można także zrozumieć, że po siedem zwierząt każdego rodzaju, w tym samce i samice. • podobnie podobnie po siedem siedem ptaków ptaków każdego każdego rodzaju rodzaju i każdej płci płci (znów - być może może po 7 każdego każdego rodzaju, rodzaju, w tym samce samce i samice) • po parz parzee nie niecz czys ysty tych ch.. Być może różnica co do ilości zwierząt wziętych przez Noego wynika z tego, iż według relacji jednego z autorów Biblii człowiek na tym etapie żywił się wyłącznie roślinami (Rdz 1:29 [27]), stąd Noemu wystarczyło po parze każdego zwierzęcia. Drugi zaś autor wziął pod uwagę to, że rodzina Noego będzie zjadała zwierzęta czyste i w jego wersji Noe bierze po 14 (ewentualnie 7) zwierząt czystych. Jednak ten autor, w relacji którego Noe bierze po parze

Potop wszystkich zwierząt, również zna podział na zwierzęta czyste i nieczyste, o czym świadczy Genesis 7,8-9. • Noe składa składa Panu ofiarę całopaln całopalną, ą, zaś Pan obiecuje obiecuje sobie sobie w sercu, iż już nigdy nigdy nie ukarze ziemi ziemi potopem potopem (źródło  jahwistyczne); • Bóg wygłasza wygłasza ważne przemówien przemówienie, ie, w którym m.in. przeznacza przeznacza mięso mięso zwierząt zwierząt na żywność człowieka człowieka (wcześni (wcześniej ej u tego autora człowiek żywił się roślinami) i zawiera z Noem przymierze (źródło kapłańskie).

Inne ludy U innych ludów starożytnego Bliskiego Wschodu odpowiednikami Ziusudry-Utnapisztima byli amorejski Nuabu, hetycki Ullusz[1] oraz chaldejski Xisuthru (imię to stanowi transpozycję imienia Ziusudra)[1] .

Środkowy Wschód Indie W Indiach zapis o potopie odnajdujemy w  Matsja  Purana (Matsja - sanskr. Ryba) - pierwszym i najstarszym tekście hinduistycznym (opowiadającym w głównej mierze historię pierwszego wcielenia Wisznu w formie ryby) a także w innym starym tekście Shatapatha Brahmana (I-8, 1-6).  Pan Matsja stanowi wcielenie Wisznu, w którym ostrzegł on protoplastę ludzkiego rodu, króla legendarnej Drawidy, który jest synem mędrca Wiwaswata lub albo zarazem synem "Boga Słońca" Surji, pobożnego Stayavatę znanego później jako Manu przed zbliżającym się kataklizmem. Manu mył ręce w rzece, gdy mała rybka wpłynęła do jego dłoni i błagała go, aby ocalił jej życie, chroniąc przed większymi rybami. Włożył ją do dzbana, który szybko stał się dla niej za mały. Przenosił ją kolejno do misy, zbiornika, rzeki i w końcu do oceanu. Wtedy ryba ostrzegła go, że za tydzień nastąpi potop, który zniszczy wszelkie życie. Manu zwany "Ojcem wszystkich Ariów" schronił się wraz z rodziną i siedmioma mędrcami, synami Angirasa, do  Inkarnacja Wisznu w rybie zbudowanego w pośpiechu okrętu. Przed zagładą ocalił nasiona wszelkich roślin, przedstawicieli wszystkich gatunków żywych stworzeń oraz Wedy, święte księgi hinduizmu objawione mu przez Matsję wraz z normami nowej aryjskiej lub wedyjskiej drogi życia. Wisznu-Ryba powiózł okręt, przytroczony do własnego rogu, na bezpieczną wyspę, czy tez górę Himalaja. [1] Inną inkarnacją Wisznu związaną z potopem jest żółw Kurma.

Azja Południowo-Wschodnia Południowo-Wschodnia W tym regionie Azji podania te występują na Filipinach, w Wietnamie, u ludu Miao[28] .

Chiny Nüwa (女 媧 ) - Według mitologii chińskiej, w jednej z wersji mitu, w odległej przeszłości w wyniku potyczki dwóch z ważniejszych bogów cztery filary wszechświata zawaliły się po uderzeniach przegrywającego wodnego boga Gonggonga i świat pogrążył się w chaosie, firmament nie był w stanie dłużej przykrywać wszystkiego a ziemia nie była w stanie dłużej podtrzymywać samej siebie. Rozgorzał dziki ogień i nastąpiła wielka powódź. Dzikie bestie pożerały ludzi a okrutne ptaki atakowały starych i słabych. Nüwa załatała rozdzielone niebo roztapiając kamienie o

27

Potop pięciu (lub siedmiu) kolorach. Łata stała się tęczą. Bohaterka odcięła też nogę wielkiemu żółwiowi aby podeprzeć cztery filary i zabiła czarnego smoka aby pomóc ziemi. Zebrała również popiół z trzciny, aby zatrzymać powódź. Odtworzyła również ludzkość lepiąc pierwszych ludzi z gliny (lub żółtej ziemi)[29] .

Daleki Wschód Można wyróżnić co najmniej dwa rodzaje podań o potopie występujące w Korei. Wg jednego typu podania z potopu uratowało się rodzeństwo rodzeństwo - brat brat z siostrą, którzy płynąc na pniu wielkiego drzewa dobili do szczytu wysokiej góry. Nie współżyli ze sobą aż do momentu otrzymania znaku z Nieba. Wydarzenie stanowiące oczywisty znak polegało na tym, że gdy pewnego razu staczali z góry kamienie na żarna to oba te kamienie spoczęły na sobie u podstawy góry chociaż jedno staczało kamień z zachodniego a drugie ze wschodniego zbocza. W wyniku tego stali się małżeństwem i mieli wiele potomstwa. Drugi typ typ podania jest bardziej rozbudowany. Bohaterem jest dobry chłopiec Mok Dorjong, syn niebianki i wielkiego drzewa laurowego. Ojciec pomaga synowi uratować się z potopu. Mok Dorjong płynąc na drzewie laurowym ratuje z wód mrówki, komary a także innego chłopczyka. Potem dopływają do szczytu góry, na której mieszka kobieta wraz z rodzoną i przybraną córką. Ponieważ z powodzi nie uratował się już nikt więcej kobieta postanawia wydać córki za chłopców. Dla swojej rodzonej córki chce jednak wybrać lepszego męża. Mok Dorjongowi w zadaniu pomagają uratowane przez niego mrówki, które oddzieliły dla niego proso od piasku oraz owady, które po ciemku doprowadzają go do jego wybranki. Drugiemu chłopcu mimo podstępu przypada przybrana córka. Obie pary doczekały się wielu potomków oraz żyły długo i szczęśliwie[30] . Podania o potopie występują także u innych ludów azjatyckich oprócz tych wymienionych powyżej.

W Afryce W Afryce podania o potopie odnotowano w Kamerunie oraz u ludów: Basonge, Kikuju z Kenii, Komililo Nandi, Masajów, Pigmejów, Kwaya z Tanzanii, Mandingo z Wybrzeża Kości Słoniowej oraz Ababua, Bakongo i Bena-Lulua z Zairu, Efik-Ibibio i Ekoi z Nigerii. • Joruba z Nigerii Nigerii opowiada opowiadają ją tę histori historięę w następują następujący cy sposób sposób[31] : Po tym jak bóg Ifa zmęczony powrócił do Obatali w niebie ludzie nie mając jego pouczeń nie potrafili rozpoznawać woli bogów. Olokun w przypływie gniewu zniszczyła prawie wszystkich z pomocą powodzi. Bóg Obatala stworzył ludzi i wszyscy inni bogowie oprócz bogini Olokun byli z tego powodu szczęśliwi. Olokun władczyni wszystkiego pod niebem, nie podobało się to, że Obatala zawłaszczył dla siebie tak dużą część jej królestwa i zalała ziemię. Wielu ludzi utonęło a przetrwali tylko ci, którzy dotarli do najwyższych punktów ziemi. Tam spotkali boga Eszu, który akurat wizytował ziemię. Bóg ów zgodził się (pod warunkiem złożenia Obatali oraz  jemu ofiar) zanieść wieść o tych wydarzeniach do nieba. Ludzie ofiarowali bogom kozy i Eszu dostarczył wiadomość. Usłyszał o tym Orunmila i po spuszczeniu złotego łańcucha i wypowiedzeniu wielu zaklęć spowodował, że powódź ustąpiła.

W Amerykach Ameryka Północna Atabaskowie Mit tego ludu opowiada o tym jak podczas srogiej zimy zwierzęta chcąc sie ogrzać skradły worek z ciepłem jaki znajdował się w posiadaniu niedźwiedzia (ówczesnego pana nieba). Pewnego wieczora mała myszka przez swoją lekkomyślność spowodowała, że w worze powstał otwór, z którego wydostało się ciepło i roztopiło śniegi tak, że błyskawicznie powstała powódź, która zakryła nawet najwyższe góry. Przewidział to stary Indianin o imieniu Etsie, ale nie chciano go słuchać. Etsie namawiał aby zbudować wielką łódź, ale został wyśmiany. Uratował się tylko Etsie oraz po parze wszelkich stworzeń, które ze sobą zabrał. Będąc w łodzi Etsie wypuścił gołębia, który wracając

28

Potop przyniósł w dziobie gałązkę jedliny[32] .

Aztekowie Jedno z podań głosi, że piramida w Choluli została wybudowana przez siedmiu gigantów, którzy uciekli przed potopem. Miała posłużyć za ratunek przed mogącym się powtórzyć kataklizmem. Przywódcą tej grupy miał być Xelhua, który wraz z pozostałymi wspiął się w tamtym czasie na górę deszczowego boga Tlaloca. W indiańskim  języku nahutal miasto nosiło nazwę cholöllan lub chol-öl-tlan. Co oznacza "miejsce ucieczki, w którym spada woda". Wierzono, że wyłamanie kamieni z piramidy doprowadzi do błyskawicznej powodzi[33] .

Kaddo W mitologii Kaddo cztery potwory wzrastały rozmiarem i potęgą tak że aż dosięgnęły nieba. W tym czasie człowiek usłyszał że ma wyhodować pustą w środku trzcinę. Uczynił tak a trzcina w bardzo krótkim czasie urosła ogromnie. Człowiek wkroczył do wnętrza trzciny wraz ze swoją żoną i z parami ze wszystkich dobrych stworzeń. Wody podnosiły się i pokryły wszystko oprócz szczytu trzciny i oprócz głów potworów. Następnie żółw wodny zabił potwory podkopując ziemię pod nimi. Wody opadły a wiatry wysuszyły ziemię.

Hopi W mitologii ludu Hopi ludzie raz za razem oddalali się od stworzyciela Sotuknanga. On zniszczył świat za pomocą ognia a potem poprzez mróz i za każdym razem wywodził ludzkość na nowo od tych, którzy wciąż byli posłuszni prawom stworzenia a którzy przetrwali kryjąc się pod ziemią. Także za trzecim razem ludzie stali się zepsuci i skorzy do wojny. Dlatego Sotuknang poprowadził ludzi do Kobiety - Pająka a ona ucięła olbrzymie trzciny i ukryła ich w pustym wnętrzu tych trzcin. Potem Sotuknang spowodował wielką powódź i ludzie unosili się na wierzchu wody w swoich trzcinach. Trzciny przybiły do małego skrawka lądu, na który ludzie wyszli z taką ilością jedzenia  jaką mieli na początku. Ludzie wędrowali w swoich kanoe kierowani swoją wewnętrzna mądrością (która jak powiadają przychodzi od Sotuknanga poprzez drzwi na czubku ich głowy). Podróżowali na północny wschód mijając większe wyspy aż dotarli do czwartego świata. Kiedy dotarli do niego wyspy zatonęły w oceanie.

29

Potop

Mikmakowie W mitologii Mikmaków zło panujące pomiędzy ludźmi spowodowało, że zaczęli się zabijać nawzajem. To stało się powodem wielkiego smutku dla stworzyciela-słońca-boga, który płacząc zalał łzami Ziemię tak, że spowodowało to potop. Ludzie próbowali przetrwać unosząc się na barkach kanoe, ale przeżyła tylko para staruszków, mężczyzna i kobieta, którzy na nowo zaludnili Ziemię. Podanie to posiadają także: Algonkini, Czejenowie, Czirokezi, Dakotowie, Inuici (Herschel-Eiland), Huroni, Lenape, Menomini,

Ameryka Środkowa Majowie W Ameryce Środkowej jedną z najstarszych relacji na temat potopu znaleźć można w majańskiej księdze Popol Vuh narodu Quiche. Kataklizm dotknął pierwszych ludzi stworzonych przez bogów. Byli oni drewnianymi kukłami. Potrafili rozmnażać się, lecz nie mieli rozumu i nie oddawali czci swym bogom. Ci sprowadzili na nich wielką powódź. Powódź stała się karą za ich niedoskonałość. Opowieść ta wg Raphel Girard, jest symbolem zakończenia pierwszego etapu ewolucji człowieka i jego przejścia z koczowniczego trybu życia do zorganizowanych struktur społecznych[34] . W innej majańskiej księdze Chilam Balam z Jukatanu potop jest przyczyna zniszczenia pierwszego słońca Nahui-Atl. Zalanie ziemi trwało 52 lata. W kodeksie Chimalpopoca czytamy:

Kiedy nadeszło Słońce Nahui-Atl, minęło czterysta lat, plus dwa wieki, plus siedemdziesiąt sześć lat. Wówczas wszyscy ludzie zginęli, potopili sie lub zostali zamienieni w ryby. Niebo zbliżyło się do wody. W ciągu jednego dnia wszystko zginęło. Nawet góry pogrążyły się pod wodami. Woda zaś pozostała spokojna przez pięćdziesiąt dwie wiosny, po czym wymknęło się dwoje ludzi w pirodze

Inne plemiona Prócz Indian tworzących amerykańskie cywilizacje, pamięć o potopie przetrwała wśród mniejszych plemion. Indianie Cora, żyjący w wysokich górach Nayarit w Meksyku, wierzyli, iż świat otoczony jest wodą, która zalała ziemie zaraz po jej powstaniu. kataklizm spowodował wielki wąż żyjący w zachodnim morzu, symbolizujący nocne niebo. Po potopie pozostało jezioro Św. Teresy, znajdujące się na jednym z płaskowyżów. Dziś Indianie Cora wierzą, iż Wąż codziennie zabijany jest przez Gwiazdę Poranną a jego ciało ofiarowane jest bogu słońcu, który swe niszczycielskie promienie zamienia w łaskę w postaci rosy. Cora wierzą, iż może nastać kolejny potop i z tego powodu w każde święto zwracają się do Gwiazdy Porannej, by ta chroniła ich przed wężem. Wśród ludów karaibskich Arawaks, świat został zniszczony przez potop wody i ognia wywołany przez trzy wielkie duchy Mokanaimy, Aimon-Kindi i Morereway, które walczyły między sobą.

30

Potop

Ameryka Południowa Obfitość różnych podań o potopie przechowywanych zwłaszcza przez plemiona górskie Ameryki Południowej zadziwiła Hiszpanów, którzy podjęli się gorliwego ich przebadania. Napisane na polecenie króla Francisco de Toledo Informaciones (ok. 1570 r.) zawierają szczególnie bogaty ich zbiór[35] .

Inkowie W Ameryce Południowej najwyżej rozwiniętą cywilizacje tworzyli Inkowie. W ich mitologii bogiem, który zesłał na ludzi, którzy nie odnosili się do niego właściwie, potop był Paricia (być może inne imię Pacha Kamaqa)[36] . W inkaskich podaniach wywodzących się od Indian Ajmara Wirakocza Paczajaczaczi ("Stwórca Wszystkiego") pierwotnie stworzył olbrzymów. Uczynił ich z pomalowanych kamieni. To pierwsze stworzenie było niejako szkicem, nie posiadało słońca ani gwiazd a olbrzymy przewyższały Wirakoczę znacznie wzrostem oraz nie miały dobrych manier. Z tego powodu stworzył ludzi wzrostu podobnego do niego jak to jest i w obecnym czasie. Ponieważ ludzie ci nie byli wierni nakazowi Wirakoczy by go czcić, szanować, służyć mu oraz żyć moralnie i w zgodzie to zesłał na nich klęski. Niektórzy zostali przemienieni w kamienie inni w zwierzęta; jednych pochłonęło morze, innych zaś ziemia. W końcu nastąpiło uno pachacuti - "potop, który zgładził Ziemię". Ocalała tylko dwójka ludzi[37] . Po potopie Wirakocza stworzył na nowo zwierzęta i ludzi z gliny oraz stworzył księżyc i słońce[38] . Inną wersję legendy podawali inkascy Kipokamajokowie. Według nich, potop przetrwało tylko trzech sług boga, który stworzył potem ludzkość na nowo.

Pozostałe plemiona Również wśród obecnie żyjących plemion Ameryki południowej istnieją różne wersje potopu i jego konsekwencje. Przeważnie z kataklizmu ratuje się przedstawiciel gatunku, mężczyzna lub kobieta, rzadziej para, która daje początek nowej populacji. W podaniach Indian Botokudów podczas potopu wszyscy Botokudzi siedzieli na drzewach. Ci z nich, którzy zeszli po opadnięciu wody stali się ludźmi a pozostali zamienili się w małpy [39] . U Indian Chiriguano z potopu uratowała się młoda para, która w czasie kataklizmu przebywali w glinianym dzbanie. W naczyniu przechowali również nasiona wszystkich rodzajów roślin. Podobna wersja znajduje się u Yaruro, gdzie z potopu uratowało się dwóch mężczyzn oraz dwie kobiety U Maina samotny uratowany mężczyzna, zamieszkał w chacie, gdzie co dzień dostarczały mu jedzenia, dwie papugi, które następnie zamieniły sie w dwie kobiety. Jedna z nich została służącą a druga panią. Przez to, że mężczyzna wybrał panią na swoją małżonkę, kobiety obecnie są leniwe. Również i u Indian Patangoro z potopu uratował się jeden mężczyzna, któremu duch dostarczył kobietę. W podaniu Nambicuara uratowała się jedynie stara kobieta. Ludzie wywodzący się od niej zasiedlili później ziemię[40] . Według tradycji kolumbijskich Indian Kagaba, ze względu na rozwiązłe zachowanie ludzi bogowie zniszczyli ziemię potopem. Jedynie prawy kapłan Mulkueikai został ostrzeżony przed potopem i ocalał wraz ze swoją rodziną budując arkę, która osiadła na szczytach Sierra Nevada de Santa Marta.

W Australii Poświadczono istnienie podań o potopie u Aborygenów z: Arnhem Land (północne Terytorium Północne), Maung (Wyspy Goulburn, Arnhem Land), Gunwinggu (północne Arnhem Land), Gumaidj (Arnhem Land), Manger (Arnhem Land), obszaru rzeki Fitzroy (zachodnia Australia), Mount Elliot (wybrzeże Queensland), zachodniej Australii, Andingari (Południowa Australia), Wiranggu (Południowa Australia), Narrinyeri (Południowa Australia), Wiktorii, okolic Jeziora Tyres (Wiktoria), Kurnai (Gippsland, Wiktoria), południowo-wschodniej Australii.

31

Potop

W Oceanii W Oceanii podania o potopie odnotowano u Dajaków z Borneo, na Markizach, w Indonezji, na Nowej Zelandii, na Tahiti. • Wg podania podania z Wysp Banksa Banksa melanezyjski melanezyjski bohater bohater Quat zbudowa zbudowałł czółno na wzniesien wzniesieniu iu i na nim oczekiwał oczekiwał [41] ustania potopu . • Wg podania podania z Fidżi stwórca stwórca świata, świata, wężowy bóg Degei Degei rozgniewał rozgniewał się na dwóch dwóch braci z pierwszego pierwszego pokoleni pokoleniaa ludzi (którzy podobno mieli ogony) i postanowił ukarać ich wielką powodzią za zabicie jego najlepszego przyjaciela jastrzębia Turukawy. Bracia próbowali ratunku wznosząc ostrokół jednak morze wezbrało i pochłonęło ich schronienie. Wtedy obydwaj ukorzyli się i zaczęli błagać o przebaczenie. Degei ulitował się i zesłał im olbrzymią pomarańczę, która unosiła ich na wodzie. W tym kataklizmie zginęło całe pierwsze pokolenie ludzi (wg niektórych były to wyłącznie kobiety). Po opadnięciu wód pomarańcza osiadła na innej wyspie[42] . • Podanie Podanie z Hawajów przekazu przekazuje, je, że długo po śmierci śmierci pierwszego pierwszego człowie człowieka ka świat stał stał się przerażając przerażającym ym i złym miejscem[43] . Jedynym dobrym człowiekiem jaki pozostał był Nu'u (Nu'u-pale "Nu'u modlący się").Jego żoną była Lili-noe. Uratował się wraz z rodziną przed globalną powodzią budując ogromne czółno z nadbudówką na pokładzie. Nu'u zabrał ze sobą też psy, świnie, korzenie kava i orzechy kokosowe. Wody rozlały się nad całą ziemią i wszyscy ludzie zginęli; tylko Nu'u wraz z rodziną pozostali przy życiu. W czasie gdy potop zaczynał ustępować wielka łódź wylądowała na szczycie hawajskiej góry Mauna Kea. Następnie gdy omyłkowo złożył ofiarę księżycowi z kava, świni i orzechów kokosowych zszedł do niego z tęczy bóg Kane i wytłumaczył mu błąd. Innym hawajskim podaniem odnoszącym sie do potopu jest to mówiące o drzewie rosnącym nad Ka-wai-o-ulu ("Wody Pokoleń"), które swoimi korzeniami skupia wody na jednym miejscu nie dopuszczając aby zatopiły one doliny[44] . • Na Polinezji Polinezji podanie podanie głosiło, głosiło, że "papa" - ziemia ziemia została została zalana w wyniku wyniku wojny jaką w rozgniewa rozgniewaniu niu wytoczył wytoczył bóg burzy swoim boskim braciom - bogu lasów, bogu oceanów i innym, którzy tak jak on byli synami uranicznego boga Rangi. Podanie wspomina o "Ua-Roa" - długim deszczu, który spowodował zalanie ziemi. Potem potop ustał i gdy woda opadła ukazały się wyspy Polinezji[45] .

Historyczność potopu "The First Fossil Hunters" ("Pierwsi Łowcy Skamielin") Adrienne Mayor, poprzedzony przez "Fossil Legends of the First Americans" ("Legendy o Skamieniałościach u Pierwszych Amerykanów"), spowodowały hipotezy, że podania o potopie zostały zainspirowane starożytnymi obserwacjami skamieniałych muszli i ryb w górach i na równinach. Grecy, Egipcjanie, Rzymianie i Chińczycy - wszyscy komentowali w swoich Skamieniałość trylobita pismach kwestię tych znalezisk. Grecy podejrzewali, że Ziemia została zalana kilka razy i jako dowód podawali skamieniałości znalezione na szczytach górskich. Również Indianie wyrażali to przekonanie wobec wczesnych osadników z Europy choć wcześniej nie spisali tych idei. Leonardo da Vinci postulował, że natychmiastowy potop nie mógł spowodować uwarstwionych i systematycznie ułożonych pokładów, które znalazł we włoskich Apeninach.

32

Potop

33

Potop ogólnoświatowy Zaistnienie ogólnoświatowego potopu w czasach współczesnych człowiekowi wielu uznaje za sprzeczne z biologią (rozmieszczenie i ewolucja gatunków) i geologią. Stanowisko świata naukowego nie zawsze było takie jak obecnie dawniej osady polodowcowe uważano za ślad biblijnego potopu, dlatego plejstocen nazywano Dyluwium. W chwili obecnej kreacjoniści są grupą, która najsilniej wspiera teorię o potopie ogólnoświatowym.

Teoria Ryana-Pitmana Różni naukowcy uważają, że wydarzeniem, które przyczyniło się do powstania mitu o potopie w różnych kulturach, było zalanie terenów znajdujących się w obszarze Morza Czarnego ponad 8 tys. lat temu. Wydarzenie to miało być spowodowane dość szybkim roztopieniem się ogromnego lodowca Laurentide w Ameryce Północnej ok. 673 r. p.n.e. Uwolniło to wielkie masy słodkiej wody i podniosło poziom oceanów o około 1,4 m. W wyniku tego nastąpiło przerwanie naturalnej bariery znajdującej się w miejscu obecnej cieśniny Bosfor i zalanie słodkowodnego Morze Czarne obecnie (jasnoniebieskie) i w 5600 p.n.e. (ciemnoniebieskie) wg kontrowersyjnej teorii Ryana-Pitmana. zbiornika znajdującego sie za tą barierą. Poziom wód w powstającym w ten sposób (szacunkowo w okresie 34 lat) Morzu Czarnym podniósł się o 155 metrów. W wyniku tego zdarzenia naukowcy podejrzewają, że nastąpił exodus mieszkających tam rolników i zasiedlenie Europy, która dotychczas miała być zasiedlona przez ludy łowiecko-zbierackie[46] .

Impakt • W 1932 r. Harry St. John Philby Philby natrafił natrafił na krater meteorytu meteorytu Wabar Wabar w Arabii Saudyjski Saudyjskiej. ej. Pierwsze Pierwsze szacunki szacunki datowały uderzenie na 4000 p.n.e. Uznawano, że mogło ono być przyczyną fali potopu. Później wiek fragmentów meteorytu został oszacowany na 3500 lat. Ostatecznie uderzenie, które nastąpiło w okolicach starożytnego miasta Irem, przyjmuje się, że nastąpiło 300-500 lat temu. W związku z czym teoria jakoby meteoryt ten był przyczyną biblijnego potopu stała się bezpodstawna. • Inną teorią teorią jest ta, że w czasach czasach prehistoryc prehistorycznych znych (około (około 2800-3000 2800-3000 p.n.e.) p.n.e.) kometa uderzyła uderzyła w Ocean Ocean Indyjski Indyjski tworząc podmorski trzydziestokilometrowy krater Burckle i powodując ogromną falę tsunami, która zalała obszary przybrzeżne.

Zbieżność podań Z kolei liczne i w pewnym stopniu zbieżne ze sobą podania występujące na wszystkich kontynentach wskazują na konkretne wydarzenie historyczne. Podobieństwa są następujące: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

gniew gniew Boga Boga lub lub bogów bogów deszcz deszcz jako jako przycz przyczyna yna potop potopuu niewielka niewielka liczba liczba osób uratowa uratowanych nych z potopu wraz z ludźmi ludźmi uratowane uratowane zostały zostały zwierzęt zwierzętaa lub rośliny rośliny przy przybi bici ciee do góry góry ofiary ofiary złożo złożone ne przez przez ocalon ocalonych ych pojawi pojawieni eniee się się tęczy tęczy

Potop

34

Potopy lokalne Niektórzy geologowie wierzą, że przyczyną mitów mogły być dramatyczne, większe niź zwykle wylewy rzek. Jedną z ostatnich takich teorii jest teoria Ryana-Pitmana, która podlegała znaczącej dyskusji oraz której poświęcono artykuł w National Geographic'u w 2009 r. W artykule tym padło stwierdzenie, że zatapianie mogło być "całkiem łagodne". • Mezopotamia Na obszarze Mezopotamii znaleziono grube warstwy osadów oddzielających znaleziska archeologiczne w południowych miastach Ur, Kish oraz Fara, jednak wg współczesnych analiz archeologicznych i lingwistycznych owe powodzie nie są podstawą do uznania ich jako biblijnego potopu. • Morze Cz Czarne Zdarzeniem na dużo większą skalę było wlanie się wód Morza Śródziemnego w nieckę dzisiejszego Morza Czarnego ok. 5600 p.n.e. (na tym zdarzeniu opiera się wspomniana powyżej teoria Ryana-Pitmana). • Tsunam Tsunamii na na Morz Morzuu Śród Śródzie ziemny mnym m Ok 1800-1500 lat p.n.e. wybuchł wulkan Thera na greckiej wyspie Santoryn powodując wystąpienie ogromnej fali tsunami, której ślady odkryto m.in. na Krecie. Datowanie geologiczne wskazuje na okres 1630-1600 p.n.e. a datowanie archeologiczne na ok. 1500 p.n.e. Mimo tego, że tsunami uderzyło na południowe Morze Egejskie i Kretę nie dotknęło ono miast położonych w głębi Grecji, takich jak Mykeny, Ateny i Teby, dlatego wywarło ono raczej efekt lokalny a nie regionalny.

Dodatki Cytaty biblijne dotyczące tekstu Biblia_Nehilim duch Jahwe nie może / nie będzie pozostawał w człowieku Biblia Warszawsko-Praska (fragment [48] Biblia Tysiąclecia (fragment )

[47] )

Biblia Warszawska (r. 1975, fragment

duch Jahwe Jahwe nie będzie będzie walczył walczył z człowiek człowiekiem iem duch Jahwe Jahwe nie będzie będzie oddział oddziaływał ywał na człowieka Biblia gdańska (r. 1632, fragment

[53]

)

King James Version (r. 1611, fragment [49]

) [50] Bible in Basic English (r. 1949, fragment ) Tłumaczenie Jewish Publication Society (fragment [51] ) [52] Revised Standard Version (r. 1952, fragment )

[54] )

Przekład Nowego Świata (r. 1997, fragment [59] )

American Standard Version (r. 1901, fragment [55] ) [56] New American Standard Bible (fragment ) [57] World English Bible (fragment ) [58] Young's Literal Translation (fragment ) Tłumaczenie Artura Sandauera

Artur Sandauer pisze o tłumaczeniu tego fragmentu: "Słowo jadon (>>wadzić się<<) tłumaczą niektórzy bibliści w oparciu o akadyjskie znaczenie słowa dananu  jako >>przebywać<<. Byłby to jedyny przykład takiego użycia tego wyrazu." [60] • 1 Genesis 6,5-6 : W serwisie Apologetyka: Biblia Tysiąclecia [61] | Biblia Warszawska [62] | Bible in Basic English [63] W serwisie Biblii Tysiąclecia: Rdz 6,5-6 [64] • 2 Rdz 7,17:24 [65] • 3 Rdz 8,3 [66] • 4 Genesis 1,29 : W serwisie Apologetyka: Biblia Warszawska [67] | Biblia Tysiąclecia [68] | Bible in Basic English [69]

Potop W serwisie Biblii Tysiąclecia: Rdz 1,29 [70]

Zobacz też • Atlantyda • Lemu Lemuri riaa (fikc (fikcyj yjna na kra krain ina) a)

Przypisy [1] [2] [3] [4] [5]

Władysła Władysław w Kopaliński Kopaliński:: Słownik Mitów i Tradycji Kultury . Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1988. (pol. pol.)) The Deluge Story in Stone, Appendix 11, Flood Traditions, B.C. Nelson, Augsburg, Minneapolis, 1931 Flood Flood Stories Stories from Around Around the World World (http:/  (http:/  / www.talkorigins. www.talkorigins.org/  org/ faqs/  faqs/ flood-myths.html) flood-myths.html) Deukalion, legenda legenda o Dukalionie Dukalionie w wersji opowiedzianej opowiedzianej przez Apollodorosa w Bibliotece, http:/  http:/  / bragus.republika. bragus.republika.pl/  pl/ mity/  mity/ potop.html potop. html Ωγύγιο Ωγύγιοςς (http (http:/  :/  / www.perseus. www.perseus.tufts. tufts.edu/  edu/ cgi-bin/  cgi-bin/ ptext?layout.reflang=greek;layout. ptext?layout.reflang=greek;layout.refembed=2;layout. refembed=2;layout.refwordcount=1;layout. refwordcount=1;layout. refdoc=Perseus:text:1999.01. refdoc=Perseus:text:1999.01.0159;layout. 0159;layout.reflookup=*)wgugi/  reflookup=*)wgugi/ as;layout.refcit=book=9:ch as;layout.refcit=book=9:chapter=8:section= apter=8:section=5;doc=Perseus:tex 5;doc=Perseus:text:1999. t:1999.04. 04. 0057:entry=#116049;layout.refabo=Perseus:abo 0057:entry=#116049;layout. refabo=Perseus:abo:tlg,0525,001) :tlg,0525,001) w Liddell & Scott [6] WIEM, WIEM, darmowa encyklop encyklopedia: edia: Ogygos Ogygos (http:/  (http:/  / 213.180. 213. 180.130. 130.202/  202/ 45238,,,,ogygos,haslo.html) 45238,,,,ogygos,haslo.html) (pol. pol.)). [dostęp 22 sty 2009]. [7] Gaster, Theodor H. Myth, Myth, Legend, and Custom Custom in the Old Testament, Harper Harper & Row, New York, 1969. 1969. (http:/   / home.earthlink. home.earthlink.net/  net/  ~misaak/ floods.htm#Gaster) floods.htm#Gaster) [8] Luce, J.V. (1971), (1971), "The End of Atlantis: New Light Light on an Old Legend" (Harper Collins) Collins) [9] MITOLOGIA GERMAŃSKA Opowieść Opowieść o bogach mroźnej mroźnej Północy, Artur Szrejter, Wydawnictwo Wydawnictwo L&L, Gdańsk Gdańsk 2006 [10] Mark Isaac: Flood Stories Stories from Around Around the World (http:/   / www.talkorigins. www.talkorigins.org/  org/ faqs/  faqs/ flood-myths.html) flood-myths.html) (ang. ang.)). W: The TalkOrigins  Archive [on-line]. [dostęp 22 sty 2009]. [11] [11] Artur Artur Szrejt Szrejter: er: Mitologia germańska - Opowieść o bogach mroźnej Północy. Gdańsk: Wydawnictwo L&L, 2006. (pol. pol.)) [12] [12] K. Szar Szarzyń zyńska ska,, Mity..., s. 136 [13] [13] K. Szar Szarzyń zyńska ska,, Mity..., s. 139-140. [14] [14] Stepha Stephanie nie Dalley Dalley:: Myths from Mesopotamia. Nowy Jork: Oxford University Press, 1991. (ang. ang.)) [15] Krystyna Krystyna Łyczko Łyczkowska wska i inni, inni, Mity..., s. 138-140. [16] [16] hasł hasłoo Ziusudra, [w:] Jeremy Black, Anthony Green, "Słownik mitologii Mezopotamii", Wydawnictwo "Książnica", Katowice 1998, s. 232-233 [17] Ze względu na problemy problemy z tłumaczeniem tego wyrazu wiele przekładów Biblii Biblii go nie tłumaczy lub lub oddaje się to słowo słowo jako mocarze, olbrzymi lub herosi. [18] Pismo Pismo Święte: Święte: Rdz Rdz 7:2 (http (http:/  :/  / online.biblia. online.biblia.pl/  pl/ rozdzial.php?id=6& rozdzial.php?id=6&werset1=8& werset1=8&werset2=22#W8) werset2=22#W8) (pol. pol.)). [dostęp 22 sty 2009]. Cytat: Z wszelkich zwierząt czystych weź z sobą siedem samców i siedem samic, ze zwierząt zaś nieczystych po jednej parze: samca i samicę; [19] Pismo Pismo Święte: Święte: Rdz Rdz 7:4 (http (http:/  :/  / online.biblia. online.biblia.pl/  pl/ rozdzial.php?id=6& rozdzial.php?id=6&werset1=8& werset1=8&werset2=22#W8) werset2=22#W8) (pol. pol.)). [dostęp 22 sty 2009]. Cytat: Bo za siedem dni spuszczę na ziemię deszcz, który będzie padał czterdzieści dni i czterdzieści nocy, aby wyniszczyć wszystko, co istnieje na powierzchni ziemi - cokolwiek stworzyłem». [20] [20] http http:/  :/   / en.wikipedia. en.wikipedia.org/  org/ wiki/  wiki/ Potop#endnote_2 Potop#endnote_2 [21] [21] http http:/  :/   / en.wikipedia. en.wikipedia.org/  org/ wiki/  wiki/ Potop#endnote_3 Potop#endnote_3 [22] Pismo Pismo Święte: Święte: Rdz 8:10-11 8:10-11 (http: (http:/ /  / online.biblia. online.biblia.pl/  pl/ rozdzial.php?id=6& rozdzial.php?id=6&werset1=8& werset1=8&werset2=22#W8) werset2=22#W8) (pol. pol.)). [dostęp 22 sty 2009]. Cytat: Przeczekawszy zaś jeszcze siedem dni, znów wypuścił z arki gołębicę i ta wróciła do niego pod wieczór, niosąc w dziobie świeży listek z drzewa oliwnego. Poznał więc Noe, że woda na ziemi opadła. [23] Pismo Pismo Święte: Święte: Rdz 8:18-19 8:18-19 (http: (http:/ /  / online.biblia. online.biblia.pl/  pl/ rozdzial.php?id=6& rozdzial.php?id=6&werset1=8& werset1=8&werset2=22#W8) werset2=22#W8) (pol. pol.)). [dostęp 22 sty 2009]. Cytat: Noe wyszedł więc z arki wraz z synami, żoną i z żonami swych synów. Wyszły też z arki wszelkie zwierzęta: różne gatunki zwierząt pełzających po ziemi i ptactwa, wszystko, co się porusza na ziemi. [24] Księga Księga Jeremiasza Jeremiasza 31:31-34 31:31-34:: Oto nadchodzą dni - wyrocznia Pana - kiedy zawrę z domem Izraela i z domem judzkim nowe przymierze. Nie  jak przymierze, które zawarłem z ich przodkami, kiedy ująłem ich za rękę, by wyprowadzić z ziemi egipskiej. To moje przymier przymierze ze złamali, mimo że byłem ich Władcą - wyrocznia Pana. Lecz takie będzie przymierze, jakie zawrę z do mem Izraela po tych dniach - wyrocznia Pana: Umieszczę swe prawo w głębi ich jestestwa i wypiszę na ich sercu. Będę im Bogiem, on i zaś będą Mi narodem. I nie będą się musieli wzajemnie pouczać jeden mówiąc do drugiego: Poznajcie Pana! Wszyscy bowiem od najmniejszego do największego poznają Mnie wyrocznia Pana, ponieważ odpuszczę im występki, a o grzechach ich nie będę już wspominał. [25] umownych autorów, autorów, ponieważ uznaje się, się, że nie były to pojedyncze pojedyncze osoby, ale raczej tradycje. tradycje. [26] [26] http http:/  :/   / en.wikipedia. en.wikipedia.org/  org/ wiki/  wiki/ Potop#endnote_Świd Potop#endnote_Świd [27] [27] http http:/  :/   / en.wikipedia. en.wikipedia.org/  org/ wiki/  wiki/ Potop#endnote_4 Potop#endnote_4 [28] [28] wg Edga Edgara ra A. Truax Truax [29] [29] autor: autor: Qu Yuan Yuan (屈 原 ), książka: "Elegie Chu" ( 楚 辞 , lub Chuci), rdz. 3: "Prosząc Niebo" (天 問 , lub Wentian), autor: Lie Yukou ( 列 圄 寇 ), książka: Liezi (列 子 ), rdz. 5 (卷 第 五 湯 問 篇 ), paragraf 1, autor: Liu An (劉 安 ), książka: Huainanzi (淮 南 子 ), rdz. 6: Lanmingxun (覽 冥 訓 ) [30]  Mitologia Korei, Halina Ogarek-Czoj, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1988, str. 92-93

35

Potop [31] African African Flood Flood Myths Myths (http:/  (http:/  / www.mythome. www.mythome.org/  org/ fludmyt5.html) fludmyt5.html) [32] „U źródeł cywilizacji” Juliusz Lips za zbiorem mitów kanadyjskich E. Petitita z 1886 r. [33] Zmierzch Azteckich Bogów, W. Konrad Konrad Osterloff, Nasza Księgarnia, Warszawa 1969, 1969, str. 129 i 135 [34]  Loc Chortis ante el Probleme Maya. Histria de las Culturas indigenas de America, desde su origin hasta hoy Meksyk 1949 [35]  Państwo Inków, Siegfried Huber, Biblioteka Problemów, PWN, Warszawa 1968 [36] Paricia: Paricia: Information Information from Answers.c Answers.com om (http:/  (http:/  / www.answers. www.answers.com/  com/ topic/  topic/ paricia) paricia) [37] Informacja ta znajduje sie w Parfleche Marka Marka Cichomskiego Cichomskiego (http:/  (http:/  / www.huuskaluta. www.huuskaluta.com. com.pl/  pl/ marekc/  marekc/ parfleche25.php) parfleche25.php) wraz z opisem podania Indian Attacapa oraz Indian z wyspy Sitka [38] [38] http http:/  :/   / www.meta-religion. www.meta-religion.com/  com/ World_Religions/  World_Religions/ Ancient_religions/  Ancient_religions/ South_america/  South_america/ flood_myth_of_the_incas.htm, flood_myth_of_the_incas.htm, http:/  / www. www. labyrinthina.com/  labyrinthina.com/ flood.htm flood.htm [39] Śladami Indian, Maria Paradowska, Paradowska, Ossolineum 1979 [40]  Kobieta w życiu Indian, Rudolf H. Nocoń, Wydawnictwo 'Śląsk', Katowice 1967, str.119 [41] Arthur Cotterell, Cotterell, Wydawnictwo Wydawnictwo Książnica, Katowice 1996 [42] Jan Knappert: Mitologia Pacyfiku, Pacyfiku, Dom Wydawniczy Wydawniczy Rebis, Poznań 2001 [43] Flood Flood Legends Legends - Answers in Genesis Genesis (http:/  (http:/  / www.answersingenesis. www.answersingenesis.org/  org/ articles/  articles/ am/  am/ v2/  v2/ n2/  n2/ flood-legends) flood-legends) [44]  Mitologia Pacyfiku, Jan Knappert, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2006, Słownik mitów świata, Arthur Coterell, Wydawnictwo Książnica, Katowice 1996, str. 312 [45] Jan Knappert:Mitologia Knappert:Mitologia Pacyfiku, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2001 [46] Biblijny potop potop wygnał rolników rolników do Europy - Nauka - Dziennik.pl (http:/  (http:/  / www.dziennik. www.dziennik.pl/  pl/ nauka/  nauka/ article84731/  article84731/  Biblijny_potop_wygnal_roln Biblijny_potop_wygnal_rolnikow_do_Euro ikow_do_Europy. py.html) html) [47] [47] http http:/  :/   / apologetyka.com/  apologetyka.com/ biblia/  biblia/ ?menu=show& ?menu=show& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL&txt=Rdz+ txt=Rdz+6%2C1-6& 6%2C1-6& bible%5B%5D=Br&polish=on& bible%5B%5D=Br&polish=on& numbered=on& format=1&strongs=0 format=1&strongs=0 [48] [48] http http:/  :/   / apologetyka.com/  apologetyka.com/ biblia/  biblia/ ?menu=show& ?menu=show& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL&txt=Rdz+ txt=Rdz+6%2C1-6& 6%2C1-6& bible%5B%5D=BT&polish=on& bible%5B%5D=BT&polish=on& numbered=on& format=1&strongs=0 format=1&strongs=0 [49] [49] http http:/  :/   / apologetyka.com/  apologetyka.com/ biblia/  biblia/ ?menu=show& ?menu=show& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL&txt=Rdz+ txt=Rdz+6%2C1-6& 6%2C1-6& bible%5B%5D=Bw&polish=on& bible%5B%5D=Bw&polish=on& numbered=on& format=1&strongs=0 format=1&strongs=0 [50] [50] http http:/  :/   / apologetyka.com/  apologetyka.com/ biblia/  biblia/ ?menu=show& ?menu=show& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL&txt=Rdz+ txt=Rdz+6%2C1-6& 6%2C1-6& bible%5B%5D=BBE&polish=on& bible%5B%5D=BBE&polish=on& numbered=on& format=1&strongs=0 format=1&strongs=0 [51] [51] http http:/  :/   / apologetyka.com/  apologetyka.com/ biblia/  biblia/ ?menu=show& ?menu=show& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL&txt=Rdz+ txt=Rdz+6%2C1-6& 6%2C1-6& bible%5B%5D=JPS&polish=on& bible%5B%5D=JPS&polish=on& numbered=on& format=1&strongs=0 format=1&strongs=0 [52] [52] http http:/  :/   / www.hti.umich. www.hti.umich.edu/  edu/ cgi/  cgi/ r/  r/ rsv/  rsv/ rsv-idx?type=citation&book=Genesis& rsv-idx?type=citation&book=Genesis&chapno=6& chapno=6&startverse=1& startverse=1&endverse=5 endverse=5 [53] [53] http http:/  :/   / apologetyka.com/  apologetyka.com/ biblia/  biblia/ ?menu=show& ?menu=show& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL&txt=Rdz+ txt=Rdz+6%2C1-6& 6%2C1-6& bible%5B%5D=Bg&polish=on& bible%5B%5D=Bg&polish=on& numbered=on&format=1& numbered=on&format=1&strongs=0 strongs=0 [54] [54] http http:/  :/   / apologetyka.com/  apologetyka.com/ biblia/  biblia/ ?menu=show& ?menu=show& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL&txt=Rdz+ txt=Rdz+6%2C1-6& 6%2C1-6& bible%5B%5D=KJV&polish=on& bible%5B%5D=KJV&polish=on& numbered=on& format=1&strongs=0 format=1&strongs=0 [55] [55] http http:/  :/   / apologetyka.com/  apologetyka.com/ biblia/  biblia/ ?menu=show& ?menu=show& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL&txt=Rdz+ txt=Rdz+6%2C1-6& 6%2C1-6& bible%5B%5D=ASV&polish=on& bible%5B%5D=ASV&polish=on& numbered=on& format=1&strongs=0 format=1&strongs=0 [56] [56] http http:/  :/   / www.biblegateway. www.biblegateway.com/  com/ passage/  passage/ ?search=Genesis%206;&version=49; ?search=Genesis%206;&version=49; [57] [57] http http:/  :/   / apologetyka.com/  apologetyka.com/ biblia/  biblia/ ?menu=show& ?menu=show& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL&txt=Rdz+ txt=Rdz+6%2C1-6& 6%2C1-6& bible%5B%5D=WEB&polish=on& bible%5B%5D=WEB&polish=on& numbered=on&format=1& numbered=on&format=1&strongs=0 strongs=0 [58] [58] http http:/  :/   / apologetyka.com/  apologetyka.com/ biblia/  biblia/ ?menu=show& ?menu=show& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL&txt=Rdz+ txt=Rdz+6%2C1-6& 6%2C1-6& bible%5B%5D=YLT&polish=on& bible%5B%5D=YLT&polish=on& numbered=on&format=1& numbered=on&format=1&strongs=0 strongs=0 [59] [59] http http:/  :/   / apologetyka.com/  apologetyka.com/ biblia/  biblia/ ?menu=show& ?menu=show& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL&txt=Rdz+ txt=Rdz+6%2C1-6& 6%2C1-6& bible%5B%5D=NS&polish=on& bible%5B%5D=NS&polish=on& numbered=on& format=1&strongs=0 format=1&strongs=0 [60] [60] http http:/  :/   / en.wikipedia. en.wikipedia.org/  org/ wiki/  wiki/ Potop#endnote_Sand Potop#endnote_Sand [61] [61] http http:/  :/   / apologetyka.com/  apologetyka.com/ biblia/  biblia/ ?menu=show& ?menu=show& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL&txt=Rdz+ txt=Rdz+6%2C5-6& 6%2C5-6& bible%5B%5D=BT&polish=on& bible%5B%5D=BT&polish=on& numbered=on& format=1&strongs=0 format=1&strongs=0 [62] [62] http http:/  :/   / apologetyka.com/  apologetyka.com/ biblia/  biblia/ ?menu=show& ?menu=show& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL&txt=Rdz+ txt=Rdz+6%2C5-6& 6%2C5-6& bible%5B%5D=Bw&polish=on& bible%5B%5D=Bw&polish=on& numbered=on& format=1&strongs=0, format=1&strongs=0, [63] [63] http http:/  :/   / apologetyka.com/  apologetyka.com/ biblia/  biblia/ ?menu=show& ?menu=show& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL&txt=Rdz+ txt=Rdz+6%2C5-6& 6%2C5-6& bible%5B%5D=BBE&polish=on& bible%5B%5D=BBE&polish=on& numbered=on& format=1&strongs=0, format=1&strongs=0, [64] [64] http http:/  :/   / online.biblia. online.biblia.pl/  pl/ rozdzial.php?id=6& rozdzial.php?id=6&werset1=5& werset1=5&werset2=6#W5 werset2=6#W5 [65] [65] http http:/  :/   / online.biblia. online.biblia.pl/  pl/ rozdzial.php?id=7& rozdzial.php?id=7&werset1=17& werset1=17&werset2=24#W17 werset2=24#W17 [66] [66] http http:/  :/   / online.biblia. online.biblia.pl/  pl/ rozdzial.php?id=8& rozdzial.php?id=8&werset=3#W3 werset=3#W3 [67] [67] http http:/  :/   / apologetyka.com/  apologetyka.com/ biblia/  biblia/ ?menu=show& ?menu=show& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL&txt=Rdz+ txt=Rdz+1%3A29& 1%3A29& bible%5B%5D=Bw&polish=on& bible%5B%5D=Bw&polish=on& numbered=on& format=0&strongs=0 format=0&strongs=0 [68] [68] http http:/  :/   / apologetyka.com/  apologetyka.com/ biblia/  biblia/ ?menu=show& ?menu=show& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL&txt=Rdz+ txt=Rdz+1%3A29& 1%3A29& bible%5B%5D=BT&polish=on& bible%5B%5D=BT&polish=on& numbered=on& format=0&strongs=0l format=0&strongs=0l

36

Potop

37

[69] [69] http http:/  :/   / apologetyka.com/  apologetyka.com/ biblia/  biblia/ ?menu=show& ?menu=show& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL& language=pl&submitShow=WY%C5%9AWIETL&txt=Rdz+ txt=Rdz+1%3A29& 1%3A29& bible%5B%5D=BBE&polish=on& bible%5B%5D=BBE&polish=on& numbered=on& format=0&strongs=0 format=0&strongs=0 [70] [70] http http:/  :/   / online.biblia. online.biblia.pl/  pl/ rozdzial.php?id=1& rozdzial.php?id=1&werset=29#W29 werset=29#W29

Bibliografia • • • • • • • • •

Mari Marian an Biel Bielic icki ki,, Zapomniany Świat Sumerów, PIW, Warszawa 1966 Fried Richard Elliott Friedman Księga ukryta w Biblii, Da Capo, 2000, ISBN 83-7157-554-8 Sand Artur Sandauer, "Bóg, Szatan, Mesjasz i...?", WL, Kraków 1977 ISBN 08-01063-6 Krys Krysty tyna na Szar Szarzy zyńs ńska ka,, Mity sumeryjskie, seria Antologia Literatury Mezopotamskiej Mezopotamskiej, Wydawnictwo AGADE, Warszawa 2000 ISBN 83-87111-13-4 Krys Krysty tyna na Łyc Łyczk zkow owsk skaa i inni, inni, Mity akadyjskie, seria Antologia Literatury Mezopotamskiej Mezopotamskiej, Wydawnictwo AGADE, Warszawa 2000 ISBN 83-87111-16-3 Krysty Krystyna na Łyczkow Łyczkowska ska,, Krystyna Krystyna Szarzy Szarzyńsk ńska, a, Mitologia Mezopotamii, WAiF, Warszawa 1981 ISBN 83-221-0132-5 Stiller Gilgamesz - epos babiloński i asyryjski ze szczątków odczytany i uzupełniony także pieśniami sumerskimi  przez Roberta Stillera, vis-a-vis etiuda, Kraków 2004 ISBN 83-89640-20-1 Świd Anna Świderkówna, Rozmowy o Biblii, PWN, Warszawa 2004 ISBN 83-01-11474-6 Alexan Alexander der i Edit Edithh Toll Tollman manowi owiee A jednak był potop: Od mitu do historycznej historycznej prawdy, przeł.: Elżbieta i Józef  Kaźmierczakowie, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999, ss. 327, ISBN 83-7180-141-6

Linki zewnętrzne • Zbiór mitów mitów z różnych różnych stron stron świata świata opisujący opisujących ch potop potop (http:/  (http:/   / www.talkorigins. www.talkorigins.org/  org/ faqs/  faqs/ flood-myths.html) flood-myths.html) (ang. ang.)) • Teksty Teksty o potopie potopie z www.sacred www.sacred-texts -texts.com .com (http:/   / www.google.com/  www.google.com/ custom?domains=www.sacred-texts. custom?domains=www.sacred-texts. com&q=flood& com&q=flood&sitesearch=www.sacred-texts. sitesearch=www.sacred-texts.com& com& cof=GALT:#008000;GL:1;DIV:#336699;VLC:663399;AH:center;BGC:FFFFFF;LBGC:336699;ALC:000000;T:0000FF;GFNT: hl=en) (ang. ang.)) • Artykuł Artykuł na temat potopu potopu z portalu portalu Racjonalis Racjonalista.pl ta.pl (http:/  (http: /  / www.racjonalista. www.racjonalista.pl/  pl/ kk.php/  kk.php/ s,2356) s,2356) (pol. pol.)) • Artykuł Artykuł na portalu kreacjonis kreacjonistyczny tycznym m dotyczący dotyczący potopu i różnych różnych podań na jego jego temat (http:/  (http:/   / www. www. answersingenesis.org/  answersingenesis.org/ articles/  articles/ am/  am/ v2/  v2/ n2/  n2/ flood-legends) flood-legends) (ang. ang.))

Źródła i autorzy artykułu

Źródła i autorzy artykułu Sumer  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=2284535 php?oldid=228453566  Autorzy: &ry, A+a, Airwolf, Apophis, Azureus, Beno, Buldożer, Canaris, CiaPan, F14thetomcat, Fanalion, Fanalion, Gaj777, Galileo01, Gatorek, Gregul, Hashar, Holek, IMPERATOR, Jordi Polo, Katsy, Krzysiek10, Lcamtuf, Lucasse, Mir, Monika, Nolik, P, Pawelkg, Picus viridis, Pufacz, Radomil, Raz1el, Silthor, Smyru, Stoigniew, Stv, Tomekpe, Topory, Trismegistos, Turtlezzz, Yenidai, Łukasz Kowalczyk, 39 anonimowych edycji Sumerowie  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24094578 php?oldid=24094578  Autorzy: Beau, Bonio, Burchix, CiaPan, Gdarin, Hairoth Spansey, Holek, IMPERATOR, Invisible kid, Jakubhal, Jersz, Katsy, Kazik, Krzysiek10, Lamashtu2006, Liburna, Louve, LukKot, Lzur, MTM, Monika, Monopol, Mzopw, Nolik, P, PMG, Picus viridis, Piott, Siałababamak, Silthor, Smyru, Steifer, Stepa, Tdudkowski, Trismegistos, Tsca, Ultra, Vuvar1, Wiosna35, Wkotwica, Wlk, Wojtalik, Yenidai, conversion script, Łukasz Kowalczyk, 36 anonimowych edycji Mitologia sumeryjska  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=21495533 php?oldid=21495533  Autorzy: Adamt, Airwolf, BartekChom, Brosen, Cancre, Chepry, CrowWoman, IMPERATOR, Janmad, Lingedolf, Lukasz Lukomski, Monika, Mozgulek, Nous, P, P100, Paradox, Picus viridis, Przykuta, Selena von Eichendorf, Steelrose, Stok, Tweety86, 8 anonimowych edycji Anu  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24570977 php?oldid=24570977  Autorzy: Adamt, CarlosPn, Ejdzej, Enkidu666, Jersz, Lamashtu2006, Marmale, Monika, Mozgulek, Mzopw, Olaf, Orlica, Pauba1, Pufacz, Semiramida, Silthor, Slaweks, Steelrose, Togo, Wames, Yarpen Zirgin, 10 anonimowych edycji Enlil  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/inde http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=229121 x.php?oldid=22912197 97  Autorzy: Adamt, Alfons6669, DRB, Edi smooth, Felix 2007, Lamashtu2006, Malyadik, Monika, Pawelekj76, Pimke, Polinik, Slawomir D-K, Togo, Trismegistos, Wkotwica, 10 anonimowych edycji Enki  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/inde http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=245710 x.php?oldid=24571018 18  Autorzy: Adamt, BartekChom, Chepry, Getoryk, Lukasz Lukomski, Maikking, Malarz pl, Masti, Monika, Mozgulek, Pawelekj76, Picus viridis, Pufacz, Skitof, Wkotwica, 9 anonimowych edycji Nanna (bóg)  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24589302 php?oldid=24589302  Autorzy: Adamt, Ausir, CarlosPn, CiaPan, Felix 2007, IMPERATOR, Karol007, Krzysiek10, Likho On The Grave, Mozgulek, P, PMG, Pufacz, Steelrose, WTM, Wames, Wikipek, 3 anonimowych edycji Anat  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24527875 php?oldid=24527875  Autorzy: Adamt, Adrien, Basik07, Bon presage, Ethbaal, Gładka, Janmad, Kaszkawal, Madcap, Marcin Suwalczan, Mathel, Przykuta, Sidriel.13, Sobol, Togo, Wikipek, 3 anonimowych edycji Dumuzi (bóg)  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=236209 .php?oldid=23620919 19  Autorzy: Adamt, Chrumps, CrowWoman, Erud, Ethbaal, Gdarin, Ignasiak, Jarorox, Lamashtu2006, Maire, Paweł Ł Zawada, Picus viridis, Pojdulos, Steelrose, Tilia Isztar  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.p http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24479887 hp?oldid=24479887  Autorzy: Adamt, Ausir, Bukaj, Cancre, CrowWoman, Darked, Emiel73, Farary, Gdarin, Helaq, Kosiarz111, Lamashtu2006, Lamashtu2006, Li-on, Malarz pl, Masti, Mozgulek, Panterka, Paweł ze Szczecina, Szczecina, Picus viridis, Pufacz, Siałababamak, Siałababamak, Skalee, SpiderMum, Steelrose, Stepa, Thealx, 9 anonimowych edycji Anunnaki  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=244511 .php?oldid=24451121 21  Autorzy: Adamt, Asfarer, CommonsDelinker, DRB, Gwiazdosław, Lamashtu2006, MacFly, Mario58, Matis99, Mpfiz, Mpn, Mrug, Olaf, Rafostry, Roo72, Sathorn, Stepa, Stoigniew, Tashi, Tomac, Trismegistos, Trivelt, Turkusowy smok, Vril14, 20 anonimowych edycji Potop  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=2496538 .php?oldid=249653811  Autorzy: Adam Cuerden, Adamt, Belfer00, Beno, BibliotekaRoduJung, Birczanin, Bukaj, Buldożer, Cień, CommonsDelinker, CommonsDelinker, D kuba, Delta 51, Derbeth, Ed88, Edk, Energo, Felis domestica, Galileo01, Gregok, Gładka, Hoa binh, IX0, Jadwiga, Janek37, Kala Nag, Koliat, Lamashtu2006, Lukasz Lukomski, Maria Nowak, Masur, Merdis, Micpol, Miggawka, Nolik, Ohtnim, Oreus, Ośmiornica, P100, Pablo000, Pawmak, Picus viridis, Piotr967, Red 81, Roo72, Sidriel.13, SolLuna, Stefeck, Stoigniew, Stok, Triskaidekafil, Turkusowy smok, WTM, Wicki, Wiggles007, Wiklol, 22 anonimowych edycji

38

Źródła, licencje i autorzy grafik

Źródła, licencje i autorzy grafik File:Anu district.svg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.p http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik: hp?title=Plik:Anu_district.svg Anu_district.svg  Licencja: Creative Commons Attribution-Sharealike Attribution-Sharealike 3.0  Autorzy: Lamassu Design Gurdjieff (talk). Original uploader was Gurdjieff at en.wikipedia File:Assur anu adad temple.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik php?title=Plik:Assur_anu_adad_t :Assur_anu_adad_temple.png emple.png  Licencja: Creative Commons Attribution-Sharealike Attribution-Sharealike 3.0  Autorzy: User:Zunkir File:Cuneiform sumer dingir.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pl .php?title=Plik:Cuneiform_sume ik:Cuneiform_sumer_dingir.jpg r_dingir.jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: User:Enlil2 File:Cuneiform en-lil2.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pl .php?title=Plik:Cuneiform_en-li ik:Cuneiform_en-lil2.jpg l2.jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: User:Enlil2 Plik:Copia de Enki.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pli php?title=Plik:Copia_de_Enki k:Copia_de_Enki.jpg .jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: Boricuaeddie, Deadstar, Gospodar svemira, Xalva, 2 anonimowych edycji Plik:Ishtar vase Louvre AO17000.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pli php?title=Plik:Ishtar_vase_Louv k:Ishtar_vase_Louvre_AO17000.jpg re_AO17000.jpg  Licencja: Creative Commons Attribution 2.5  Autorzy: User:Jastrow Plik:Ishtar Eshnunna Louvre AO12456.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pli php?title=Plik:Ishtar_Eshnunna_Lo k:Ishtar_Eshnunna_Louvre_AO12456.jpg uvre_AO12456.jpg  Licencja: Creative Commons Attribution 2.5  Autorzy: User:Jastrow Plik:Kudurru Melishipak Louvre Sb23 Ishtar-star.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pl .php?title=Plik:Kudurru_Melishipa ik:Kudurru_Melishipak_Louvre_Sb23_Ishta k_Louvre_Sb23_Ishtar-star.jpg r-star.jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: unknown ancient artist, photographed by User:Jastrow Plik:Cuneiform sumer dingir.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pl .php?title=Plik:Cuneiform_sume ik:Cuneiform_sumer_dingir.jpg r_dingir.jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: User:Enlil2 Plik:Cuneiform sumer inana.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pl .php?title=Plik:Cuneiform_sume ik:Cuneiform_sumer_inana.jpg r_inana.jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: User:Enlil2 Plik:B010ellst.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pli php?title=Plik:B010ellst.png k:B010ellst.png  Licencja: Public Domain  Autorzy: Margret Studt Plik:B153ellst.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pli php?title=Plik:B153ellst.png k:B153ellst.png  Licencja: Creative Commons Attribution-Sharealike 2.5  Autorzy: Margret Studt Plik:Annunaki.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pl .php?title=Plik:Annunaki.jpg ik:Annunaki.jpg  Licencja: nieznany  Autorzy: Plik:Gustave Doré - The Holy Bible - Plate I, The Deluge.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik php?title=Plik:Gustave_Doré_-_The :Gustave_Doré_-_The_Holy_Bible_-_Pl _Holy_Bible_-_Plate_I,_The_Del ate_I,_The_Deluge.jpg uge.jpg Licencja: Public Domain  Autorzy: Gustave Doré (1832-1883) The "Pannemaker" in the lower right refers to Adolphe François Pannemaker (1822-1900) one of Doré's assistants in turning his art into a full-fledged engraving, and a reasonably notable engraver in his own right. Plik:Potop świata (Carl Poellath).jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik php?title=Plik:Potop_świata_(C :Potop_świata_(Carl_Poellath). arl_Poellath).jpg jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: unknown artist from Carl Poellath's atelier in Schrobenhausen. Original uploader was BibliotekaRoduJung at pl.wikipedia Plik:Adi Holzer Werksverzeichnis 260.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pli php?title=Plik:Adi_Holzer_We k:Adi_Holzer_Werksverzeichnis_ rksverzeichnis_260.jpg 260.jpg  Licencja: Attribution  Autorzy: Adi Holzer Plik:Virgil Solis - Deucalion Pyrrha.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pl .php?title=Plik:Virgil_Solis_-_De ik:Virgil_Solis_-_Deucalion_Pyrrha. ucalion_Pyrrha.jpg jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: Scan by Hans-Jürgen Günther Plik:Aegiis 2007 01.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pl .php?title=Plik:Aegiis_2007_01. ik:Aegiis_2007_01.jpg jpg  Licencja: GNU Free Documentation License  Autorzy: Mmcannis, Odysses, Veliki Kategorizator, W!B: File:Bm-epic-g.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik php?title=Plik:Bm-epic-g.jpg :Bm-epic-g.jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: Mmcannis, Popolon File:British Museum Flood Tablet 1.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pl .php?title=Plik:British_Museu ik:British_Museum_Flood_Tablet_ m_Flood_Tablet_1.jpg 1.jpg  Licencja: nieznany  Autorzy: Fæ, JMCC1, Mike Peel Plik:Noahs Ark.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pli php?title=Plik:Noahs_Ark.jpg k:Noahs_Ark.jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: AnonMoos, Concord, MHM55, Raymond, Superm401, Wmpearl Plik:MountArarat.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pli php?title=Plik:MountArarat.jpg k:MountArarat.jpg  Licencja: GNU Free Documentation License  Autorzy: Aivazovsky, Sardur, 1 anonimowych edycji Plik:Joseph Anton Koch 006.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik php?title=Plik:Joseph_Anton_Koch :Joseph_Anton_Koch_006.jpg _006.jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: AndreasPraefcke, AndreasPraefcke, BeatrixBelibaste, BeatrixBelibaste, Erikwkolstad, Goldfritha, Kersti Nebelsiek, Mattes, Melkom, Rsberzerker, Shakko, Skipjack, Wst, Xenophon, 3 anonimowych edycji Plik:Matsya painting.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pli php?title=Plik:Matsya_pain k:Matsya_painting.jpg ting.jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: Original uploader was BorgQueen Plik:Boundary Waters canoes minnesota.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik php?title=Plik:Boundary_Wate :Boundary_Waters_canoes_minn rs_canoes_minnesota.jpg esota.jpg  Licencja: Creative Commons Attribution 2.0  Autorzy: Original uploader was BlueCanoe at en.wikipedia Plik:Quote-alpha.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pl .php?title=Plik:Quote-alpha. ik:Quote-alpha.png png  Licencja: GNU Free Documentation License  Autorzy: Aotake, Sanguinez Plik:Peronopsis.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pli php?title=Plik:Peronopsis.jpg k:Peronopsis.jpg  Licencja: GNU Free Documentation License  Autorzy: DanielCD, Glenn, Kevmin, Saperaud, Snek01 Plik:Black-sea-hist.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pli php?title=Plik:Black-sea-hi k:Black-sea-hist.png st.png  Licencja: GNU Free Documentation License  Autorzy: Bogdan, Mmcannis, Predavatel, Wikiborg

39

Licencja

Licencja Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported http:/  / creativecommons.org/  creativecommons.org/ licenses/  licenses/ by-sa/  by-sa/ 3.0/  3.0/ 

40