Tržišne strukture i ekonomska efikasnost

KNJIGA_05 finall.qxp

27.2.2007

10:13

Page 3

SADR@AJ Predgovor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 Uvodne napomene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 I EKONOMSKA EFIKASNOST 1. EKONOMSKA EFIKASNOST NA NIVOU DRUŠTVA KAO CJELINE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 1.1 Stati~ka efikasnost na nivou društva kao cjeline . . . . .13 1.1.1 Proizvodna efikasnost na nivou društva kao cjeline . .14 1.1.2 Tehni~ka efikasnost sa stanovišta društva kao cjeline . .18 1.1.3 Alokativna efikasnost sa stanovišta društva kao cjeline . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 2. EKONOMSKA EFIKASNOST NA NIVOU PREDUZE]A . .23 2.1 Tehni~ka efikasnost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 2.1.1 Mjera i variranje tehni~ke efikasnosti . . . . . . . . .23 2.1.2 Uzroci uo~ene tehni~ke neefikasnosti . . . . . . . . .24 2.2 Cjenovna ili alokativna efikasnost preduze}a . . . . . . . .25 2.3 Efikasnost obima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 2.4 DODATAK:Matemati~ka interpretacija razli~itih tipova efikasnosti na nivou preduze}a . . . . . . . . . . . . .33 3. TR@IŠTE POTPUNE KONKURENCIJE I EKONOMSKA EFIKASNOST . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39 4. KARAKTERISTIKE I EKONOMSKA EFIKASNOST MONOPOLA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 4.1 Definicija monopola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 4.2 Ravnoteà u uslovima monopola . . . . . . . . . . . . . . . . .45 4.3 Ekonomska efikasnost monopola . . . . . . . . . . . . . . . . .48


27.2.2007

10:13

Page 4

4.3.1 Tehnološka efikasnost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 4.3.2 Alokativna efikasnost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 4.3.3 Dinami~ka efikasnost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51 4.4 Komparacija trìšta potpune konkurencije i monopola u pogledu stati~ke efikasnosti . . . . . . . . . .53 4.5 Komparacija trìšta potpune konkurencije i trìšta ograni~ene konkurencije (monopola i oligopola) u pogledu dinami~ke efikasnosti . . . . . . . . . . . . . . . . . .57 II DR@AVNA REGULACIJA MONOPOLA 1. UTVR\IVANJE CIJENA PO GRANICNIM TROŠKOVIMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63 2. UTVR\IVANJE CIJENA NA OSNOVU DUGOROCNIH INKREMENTALNIH TROŠKOVA . .67 3. UTVR\IVANJE CIJENA PO PROSJECNIM TROŠKOVIMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 4. RAZLICITE CIJENE ZA RAZLICITE SEGMENTE POTROŠNJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73 5. UTVR\IVANJE CIJENA NA BAZI VRŠNOG OPTERE]ENJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75 6. OSTALE POLITIKE REGULIRANJA MONOPOLSKOG PREDUZE]A . . . . . . . . . . . . . . . .77 6.1 Reguliranje stope povrata na uloèna sredstva . . . . . .77 6.2 Dràvno vlasništvo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83 6.3 Porezi na monopolski profit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83 6.4 Konkurentno nadmetanje privatnih preduze}a za pravo da budu isklju~ivi davaoci odre|ene usluge ili proizvo|a~i proizvoda . . . . . . . . .83 6.5 Dosljedna i stroga primjena antimonopolskog zakonodavstva . . . . . . . . . . . . . . . . .84 6.6 Politika potpunog nemiješanja u poslovane monopola . .84 6.7 Reguliranje,efikasnost i liberalizacija vertikalno integriranog monopolskog trtìšta - slu~aj trìšta telekomunikacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85

4


27.2.2007

10:13

Page 5

III DR@AVNA REGULATIVA U OBLASTI UPRAVLJANJA I ZAŠTITE OKOLINE (INTERNALIZACIJA NEGATIVNIH EKSTERNIH EFEKATA) 1. @IVOTNA OKOLINA KAO OSKUDNI RESURS I FAKTOR PROIZVODNJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 2. PROBLEM NEADEKVATNOG KORIŠTENJA I PREKOMJERNOG ZAGA\IVANJA OKOLIŠA . . . .110 3. DRUŠTVENO OPTIMALNI NIVO ZAGA\ENJA OKOLIŠA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112 3.1 Optimalni nivo eksternog troška - zaga|enja okoliša definiran pomo}u neto privatne koristi . . . . .112 4. MJERE I INSTRUMENTI U POLITICI ZAŠTITE OKOLIŠA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118 4.1 Direktna kontrola -zakonska regulativa . . . . . . . . . . .118 4.1.1 Neefikasnost standarda kao instrumenta zakonke regulative u oblasti zaštite okoliša . . .120 4.2 Ekonomski instrumenti u politici zaštite okoliša . . . .123 4.2.1 Pojam i snovne karakteristike . . . . . . . . . . . . . .123 4.2.2 Eko-porezi i takse na zaga|enje okoliša . . . . . .124 4.2.3 Utvr|ivanje optimalnog iznosa takse na zaga|enje . .129 4.2.4 Efekat takse na zaga|ivanje na troškove preduze}a . .137 4.2.5 Takse i smanjenje zaga|enja uz najniè troškove . .141 4.2.6 Takse na zaga|enje okoliša i ravnote`ni poloàj preduze}a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149 4.3 Neefikasnost trìšta potpune konkurencije slu~aju postojanja negativnih eksternih efekata . . . . .153 4.4 Cost -benefit analiza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154 4.5 Trìšne strukture i negativni eksterni efekti . . . . . . . .156 4.5.1 Monopolsko trìšte i trìšte potpune konkurencije . .156 4.5.2 Drštveno blagostanje u uslovima postojanja negativnih eksternih efekata na monopolskom trìštu i trìštu potpune konkurencije . . . . . . . .158 Registar pojmova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161 Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165

5


27.2.2007

10:13

Page 6


27.2.2007

10:13

Page 7

PREDGOVOR

Intenzivan rad na ovoj knjizi zapo~eo je prije dvije godine. Kao nosilac predmeta Mikroekonomija na postdiplomskom studiju, smatrao sam da studentima treba ponuditi odre|eni materijal koji bi bio odgovaraju}a dopuna ve} ponu|enoj literaturi za polaganje ovog ispita. Stoga je cilj ovog rada da na jasan i razumljiv na~in prezentira odre|ene aktuelne teme koje, po mom mišljenju, nisu u dovoljnoj mjeri ili na adekvatan na~in obuhva}ene u navedenoj literaturi. Cilj je tako|e da se odre|eni teorijski koncepti prezentiraju, gdje je to mogu}e, deskriptivno, algebarski i grafi~ki, kao i da se na~in njihove primjene demonstrira kroz analizu slu~aja jednog interesantnog i zna~ajnog trìšta kakvo je trìšte telekomunikacijskih usluga. Pisanje je tako|e motivirano èljom da se otklone odre|ene terminološke neusaglašenosti i nedoumice koje ih prate, pošto sam koriste}i brojnu literaturu nailazio na neujedna~ene pa ~ak i suštinski razli~ite definicije i poimanja odre|enih kategorija u mikroekonomskoj analizi. To je i razlog zašto se ~esto pored bosanskog izraza daje i izvorni termin na engleskom jeziku. Prikaz odre|enih mikroekonomskih tema i konceptualnih postavki u literaturi je ~esto fragmentaran ili je, pak, na nezadovoljavaju}i na~in objašnjena njihova upotrebna vrijednost u rješavanju konkretnih problema sa kojima se razli~iti donosioci odluka susre}u u realnom ìvotu. Ova knjiga predstavlja mali doprinos otklanjanju uo~enih nedostataka takve vrste. Treba naglasiti da knjiga ipak ne pokriva cjelokupnu predvi|enu ispitnu materiju, odnosno ne obuhvata cjelinu nego samo jedan dio 7


27.2.2007

10:13

Page 8

predavanja koja su prezentirana studentima. Razlog za to je potreba da se studentima knjiga u~ini dostupnom u prihvatljivom vremenskom okviru kako bi je mogli koristiti za spremanje ispita. Koristim priliku da se zahvalim recenzentima, prof. dr Miri Šunji}-Beus i prof. dr Aleksandru Kalmaru, na korisnim sugestijama koje su doprinijele da odre|eni manji propusti budu otklonjeni. Za eventualne preostale nedostatke, odgovornost snosi autor. U recenziji je izneseno mišljenje da }e knjiga “biti od koristi ne samo studentima, istraìva~ima i poslovnom svijetu ve} i kreatorima ekonomske politike”. Veliku pomo} kod pripremanja knige pruìli su mi asistent Armin Avdi} i Salih Tati}, koji su uradili sve grafi~ke prikaze, te me oslobodili razmišljanja o tehni~kim aspektima vezanim za njihovu izradu i doprinijeli da knjiga bude gotova u predvi|enom roku. Zahvalnost dugujem i studentima postdiplomcima, ~ije su povratne informacije uticale na odabir teksta i na~in njegove prezentacije, kao i Izdava~koj djelatnosti Ekonomskog fakulteta u Sarajevu koja je tehni~ki realizirala zahtjevni posao ure|enja knjige i omogu}ila njeno objavljivanje. Doc.dr Kasim Tati} U Sarajevu, 6.6.2003.

8


27.2.2007

10:13

Page 9

UVODNE NAPOMENE

Ekonomska efikasnost na izvjestan na~in, i na svakom nivou (od preduze}a preko industrijske grane ili sektora do ekonomskog sistema kao cjeline) predstavlja sinteti~ku mjeru ili indikator uspješnosti rješavanja osnovnog ekonomskog problema uopšte: kako najracionalnije koristiti ograni~ene resurse-faktore proizvodnje sa kojima društvo, preduze}e ili pojedina~ni potroša~ raspolaè, odnosno kako ih na najbolji mogu}i na~in alocirati na me|usobno konkurentne aktivnosti i proizvode. Nakon polaznih definiranja razli~itih koncepata ekonomske efikasnosti, u radu su detaljnije prikazane razli~ite trìšne strukture - odnosno ponašanje preduze}a i uslovi maksimizacije profita na trìštu potpune konkurencije i monopola - a zatim su te trìšne strukture me|usobno upore|ene sa stanovišta mogu}nosti ostvarivanja razli~itih koncepata stati~ke i dinami~ke ekonomske efikasnosti. Preko koncepta ekonomije obima u knjizi je objašnjena suština prirodnog monopola, a preko koncepta alokativne i dinami~ke efikasnosti objašnjena je potreba kontrole i ograni~avanja monopolske mo}i preduze}a koju provdi dràva naj~eš}e putem nadle`ne agencije. Stoga je posebno poglavlje posve}eno je analizi na~ina na koji se alokativna efikasnost monopolskog preduze}a moè poboljšati uz o~uvanje prednosti koje postojanje prirodnog monopola donosi u smislu najniìh prosje~nih ukupnih troškova proizvodnje za društvo kao cjelinu. Dakle, jedan dio rada posve}en je tzv. dràvnoj industrijskoj regulativi, odnosno 9


27.2.2007

10:13

Page 10

na~inima na koji dràva kontrolira i regulira poslovanje monopolskih preduze}a, prvenstveno kontroliranjem na~ina utvr|ivanja cijena i determiniranjem dozvoljene stope povrata na uloèna sredstva. Preostali dio rada posve}en je tzv. dràvnoj socijalnoj regulativi. U njemu se sagledava na~in na koji negativni eksterni efekati, odnosno konkretno zaga|enje ìvotne okoline, umanjuju alokativnu efikasnost trìšta potpune konkurencije i koje mjere i instrumenti se mogu primijeniti sa ciljem da se ukupna ekonomska efikasnost korištenja ograni~enih resursa pove}a. Svjesni smo da neuklju~ivanje negativnih eksternih efekata u mikroekonomsku analizu efikasnosti pojedinih trìšnih struktura nedopustivo pojednostavljuje i iskrivljuje pravu sliku, te da je takva polazna pretpostavka u uslovima postojanja negativnih eksternalija alarmantnih razmjera, jednostavno neodrìva. Stoga je zna~ajna pa`nja posve}ena problemu internalizacije eksternih troškova koji nastaju usljed ekonomskih, prvenstveno proizvodnih aktivnosti, kao i sagledavanju posljedica koje uklju~ivanje tih troškova u interne kalkulacije preduze}a ima na ukupne troškove poslovanja i efikasnost korištenja ograni~enih resursa. Svukupni sadràj knjige ukazuje na ~injenicu da postoje zna~ajna ograni~enja nereguliranom trìštu da na efikasan na~in vrši alokaciju resursa, te da je stoga neophodna intervencija dràve u cilju korigiranja trìšnih nedostataka ili pak kreiranju novih trìšta tamo gdje ona nisu postojala, kao u slu~aju razmjenjivih prava na zaga|ivanje koja predstavljaju jedan od mogu}ih metoda efikasnije alokacije oskudnih resursa ìvotne okoline.

10


27.2.2007

10:13

Page 11

I EKONOMSKA EFIKASNOST

Sam pojam efikasnosti ozna~ava stanje ili na~in vršenja odre|ene aktivnosti koji je najbolji ili optimalan. U ekonomiji efikasnost se odnosi na najbolje ili optimalno korištenje ograni~enih resursa kojim raspolaù društvo u cjelini ili pojedina~na preduze}a. Ekonomsku efikasnost mogu}e je, dakle, posmatrati na tri razli~ita nivoa: z društva kao cjeline, odnosno ekonomskog sistema kao cjeline, z svakog pojedina~nog preduze}a ili davaoca usluga na trìštu, i z industrijske grane ili sektora (npr. sektor telekomunikacija). 1. EKONOMSKA EFIKASNOST NA NIVOU DRU[TVA KAO CJELINE

Osnovni ekonomski problem sastoji se u ~injenici da društva raspolaù sa ograni~enim resursima sa kojima ne mogu proizvesti dovoljno dobara i usluga da bi zadovoljili potencijalno neograni~ene potrebe i èlje potroša~a. Stoga, ekonomski sistem mora da bira izme|u me|usobno konkuriraju}ih odnosno alternativnih na~ina korištenja (alociranja) postoje}ih faktora proizvodnje - rada, zemlje, kapitala i poduzetni~ke vještine. Ekonomska efikasnost pokazuje u kojoj mjeri ili koliko uspješno ekonomski sistem alocira ili raspore|uje svoje oskudne resurse da bi zadovoljio potrebe i èlje potroša~a u odre|enom momentu ili tokom vremena. Ekonomski efikasan na~in korištenja resursa pojavljuje se onda kada društvo koristi svoje oskudne resurse da bi proizvelo najve}u mogu}u koli~inu dobara i usluga koje potroša~i najviše vrednuju odnosno najviše èle da kupe na trìštu. 11


27.2.2007

10:13

Page 12

Alokacija resursa odnosi se na dati na~in korištenja rada, zemlje, kapitala i poduzetni~ke vještine koji rezultira njemu korespondiraju}om odre|enom koli~inom proizvedenih dobara i usluga. Realokacija ili redistribucija resursa ozna~ava sve one aktivnosti koje za posljedicu imaju da su neki faktori proizvodnje iz postoje}ih sektora (u odre|enom momentu) preba~eni ili preusmjereni u druge sektore i druga~ija zanimanja, što za posljedicu ima razli~itu korespondiraju}u koli~inu proizvedenih dobara i usluga (u odnosu na onu prije realokacije). Na nivou ekonomskog sistema kao cjeline moèmo re}i da je ekonomska efikasnost postignuta kada ne postoji na~in da se izna|e druga~ija struktura proizvodnje ili druga~ija alokacija proizvedenih dobara i usluga, u smislu da se jedan potroša~ dovede u povoljniji poloàj a da se pri tom niti jedan drugi potroša~ ne dovede u lošiji poloàj. Jasno je da ekonomski efikasan sistem ne mora biti nu`no i pravi~an sistem, jer se kod analize ekonomske efikasnosti na nivou društva kao cjeline polazi od postoje}e ili date distribucije (raspodjele) dohotka koja predominantno odre|uje nabavnu spremnost i mogu}nost potroša~a da se na trìštu pojave kao akteri potra`nje za robama i uslugama. Izmjenjena distribucija dohotka dovela bi automatski do izmjenjenih preferencija ili iskazanih èlja potroša~a, što bi se o~itovalo kao izmjenjena efektivna tra`nja za dobrima i uslugama na trìštu na podru~ju ekonomskog sistema kao cjeline. Na taj na~in distribucija dohotka prakti~no uti~e na onaj dio ranije date definicije efikasnosti po kojoj se ona pojavljuje kada se proizvodi maksimalno mogu}a koli~ina dobara i usluga koje potroša~i najviše vrednuju odnosno èle da kupe na trìštu. Izmjenjenim rasporedom ili raspodjelom efektivne kupovne mo}i, promijenila bi se i struktura roba i usluga koje potroša~i najviše vrednuju i èle da kupe na trìštu. Za svaku mogu}u raspodjelu dohotka imali bi smo, dakle, razli~ite signale proizvodnom i uslu`nom sektoru u smislu šta potroša~i najviše èle i koja bi struktura proizvedenih dobara i usluga na najbolji na~in zadovoljila njihove èlje i potrebe. 12


27.2.2007

10:13

Page 13

Ukoliko aktivnost koja dovodi barem jednu osobu u povoljniji poloàj a da pri tom niti jednu drugu osobu ne dovodi u lošiji poloàj ozna~imo kao poboljšanje u Paretovom smislu ili Pareto poboljšanje, onda moèmo re}i i da ekonomska efikasnost na nivou društva kao cjeline predstavlja takvu situaciju u kojoj je realizirano ili ostvareno svako Pareto poboljšanje, odnosno takvu situaciju u kojoj daljna ili dodatna Pareto poboljšanja nisu mogu}a. Pri tome ipak treba naglasiti da neke aktivnosti koje same po sebi ne bi mogle biti ozna~ene kao Pareto poboljšanja mogu biti preina~ene ili konvertovane u Pareto poboljšanja ukoliko ih prate odgovaraju}e nov~ane kompenzacije onima ~ije bi blagostanje bilo smanjeno. Dakle, ako neka aktivnost poboljšava blagostanje osobe A recimo za 100 jedinica a pri tom umanjuje blagostanje osobe B za 60 jedinica, tada osoba A moè da postigne Pareto poboljšanje ako osobi B kompenzira smanjenje njenog blagostanja u iznosu od 60 jedinica i pri tom još uvijek ostvari poboljšanje vlastitog blagostanja za 40 jedinica. Pitanje mogu}nosti utvr|ivanja i prakti~nog ostvarivanja kompenzacija je veoma kompleksno i ekonomisti imaju podijeljeno mišljenje o takvoj mogu}nosti. Ovom i sli~nim problemima ocjene efikasnosti pojedinih institucionalnih rješenja za alokaciju oskudnih resursa u društvu kao cjelini mnogo pa`nje posve}uje se u posebnom dijelu mikroekonomije - ekonomici blagostanja. 1.1. Stati~ka efikasnost na nivou dru{tva kao cjeline

Kada se govori o ekonomskoj efikasnosti mogu se razlikovati stati~ka i dinami~ka ekonomska efikasnost. O stati~koj efikasnosti govorimo kada se analiza vrši u kratkom vremenskom periodu. Iznalaènje stati~ke efikasnosti usmjerava se na traènje odgovora na pitanja: z koliko outputa se moè proizvesti sada iz datog stoka ili zalihe faktora proizvodnje, z da li proizvo|a~i ili davaoci usluga potroša~ima zara~unavaju cijene koje na pravi na~in ili u pravom iznosu odraàvaju troškove faktora koji su upotrijebljeni za proizvodnju 13


27.2.2007

10:13

Page 14

odre|enog dobra ili usluge, odnosno da li potroša~i dobivaju odgovaraju}u vrijednost za svoj novac, i z da li je kombinirano blagostanje potroša~a i proizvo|a~a u kratkom vremenskom periodu maksimizirano, uz uslov da se proizvodnja odvija po najniìm mogu}im troškovima i korištenje najbolje raspoloìve tehnologije. Stati~ku efikasnost na nivou društva kao cjeline moèmo posmatrati kao: z proizvodnu efikasnost (engl. productive efficiency), z tehni~ku efikasnost (engl. technical efficeincy), i z alokativnu efikasnost (engl. alocative afficiency). Postizanje stati~ke ekonomske efikasnosti na nivou društva kao cjeline prakti~no zahtijeva ostvarivanje navedene tri vrste efikasnosti, odnosno one se mogu posmatrati kao elementi ekonomske efikasnosti. 1.1.1 Proizvodna efikasnost sa stanovišta društva kao cjeline

Proizvodna efikasnost sa stanovišta društva kao cjeline je postignuta ako preduze}a proizvode najve}u mogu}u koli~inu outputa (proizvoda i usluga) iz date koli~ine inputa (faktora proizvodnje), odnosno ukoliko nije mogu}e proizvesti dodatnu jedinicu jednog dobra ili usluge bez smanjenja proizvodnje nekog drugog dobra ili usluge. Da bi se navedeni uslov ostvario ekonomski sistem kao cjelina mora da svoje resurse u proizvodnoj aktivnosti kombinuje na takav na~in da prakti~no posluje ili se nalazi na granici proizvodnih mogu}nosti. Grafi~ki prikaz granice proizvodnih mogu}nosti dat je na sljede}oj slici:

14


27.2.2007

10:13

Page 15

Ostali proizvodi

Proizvod A

Sl. 1.1. Kriva proizvodnih mogu}nosti U ta~ki A društvo se nalazi na granici svojih proizvodnih mogu}nosti i u potpunosti koristi svoje raspoloìve resurse. U ta~ki D društvo se nalazi u stanju nedovoljnog korištenja svojih resursa, odnosno ne realizira ukupne proizvodne mogu}nosti, te alokativna efikasnost nije postignuta. Ta~ka B predstavlja takvu kombinaciju proizvoda koju društvo ne moè dose}i jer je izvan granice njegovih proizvodnih mogu}nosti. Tri su osnovna zahtjeva koja ekonomski sistem mora da ispuni kao preduslov za postizanje proizvodne efikasnosti: 1. Ekonomski sistem mora u datom momentu da koristi sve svoje raspoloìve resurse, 2. Svako preduze}e mora da proizvodi maksimalno mogu}i iznos ili koli~inu dobara i usluga korištenjem inputa ili proizvodnih faktora koji su mu putem trìšta stavljeni na raspolaganje (odnosno do kojih je došlo na trìštu kroz konkurenciju sa drugim preduze}ima), i 3. Raspored ili alokacija proizvodnih inputa izme|u svih preduze}a u ekonomskom sistemu kao cjelini mora rezultirati maksimalno mogu}om koli~inom outputa (dobara i usluga). 15


27.2.2007

10:13

Page 16

Prvi zahtjev ozna~ava potrebu da ekonomski sistem kao cjelina mora biti u stanju tzv. pune zaposlenosti. To zna~i da su preduze}a kupila sve raspoloìve faktore proizvodnje koje su njihovi vlasnici ponudili na odgovaraju}em trìštu faktora proizvodnje i upotrijebila ih za proizvodnju dobara i usluga. Drugi zahtjev u suštini ozna~ava potrebu da preduze}a koriste najsavremeniju tehnologiju kako bi date inpute u proizvodnom procesu transformirala u najve}u tehni~ki mogu}u koli~inu gotovih proizvoda i usluga. Tre}i zahtjev odraàva potrebu da zbog razli~itosti pojedinih preduze}a (u pogledu vrste proizvoda ili usluge koju proizvode, tehnologije kojom raspolaù, veli~ine proizvodnog kapaciteta i mogu}nosti korištenja efekata ekonomije obima i ekonomije širine, lokacije, radne snage, organizacione strukture, na~ina upravljanja i sl.) resursi budu raspore|eni izme|u njih na takava na~in da se u ekonomiji kao cjelini ne moè proizvesti više jednog dobra bez smanjenja proizvodnje nekog drugog dobra. Navedeni preduslov da preduze}a proizvode tehni~ki maksimalno mogu}u koli~inu dobara i usluga koriste}i odre|enu koli~inu inputa ili da datu koli~inu outputa realiziraju iz tehni~ki minimalno mogu}e koli~ine inputa, predstavlja samo potrebni ali ne i dovoljni preduslov da se ukupna proizvodnja ostvaruje po najniìm prosje~nim ukupnim troškovima. Pošto troškovi predstavljaju vrijednosno iskazane utroške faktora proizvodnje (koji su izraèni u naturalnim jedinicama) jasno je da na prosje~ne ukupne troškove pored koli~ine upotrijebljenih inputa (o kojoj smo do sada govorili) uti~u i cijene po kojima se te koli~ine inputa nabavljaju na trìštu faktora proizvodnje. Pored cijena nabave koje uti~u na visinu krive prosje~nih ukupnih troškova, na prosje~ne ukupne troškove po kojim se proizvodnja odvija uti~e i veli~ina postoje}eg instaliranog kapaciteta proizvodnje odnosno obim proizvodnog ekipmana, te stepen prakti~nog korištenja instaliranog kapaciteta preduze}a. Drugim rije~ima radi se o tome da preduze}a mogu smanjiti 16


27.2.2007

10:13

Page 17

svoje prosje~ne ukupne troškove poslovanja iskorištavanjem pozitivnih efekata ekonomije obima. Na visinu krive prosje~nih ukupnih troškova uti~e i na~in korištenja i odràvanja postoje}e opreme, organizaciona struktura i na~in rada upravlja~kog tima preduze}a, i sl. O ovom faktoru bi}e više rije~i kod definiranja pojma tehni~ke efikasnosti. Stoga, moèmo re}i da dovoljni uslovi da bi proizvodnja bila ostvarena po najniìm prosje~nim ukupnim troškovima jesu da: z preduze}a sve potrebne inpute na trìštu faktora proizvodnje nabavljaju po najniìm mogu}im cijenama, z da sva preduze}a u ekonomskom sistemu, uz datu tehnologiju opisanu kroz proizvodnu funkciju, optimiziraju obim svojih poslovnih operacija i posluju na tzv. minimalnom efikasnom obimu proizvodnje, koji pojedino preduze}e prakti~no smješta na minimum dugoro~ne ili planske krive troškova, i z da sva preduze}a s pa`njom odràvaju i koriste postoje}a sredstva za rad, optimiziraju organizacionu strukturu i na~in rada menad`menta. Tek zadovoljavanjem gore navedenih uslova postizanjem proizvodne efikasnosti obezbje|uje se da se ukupna proizvodnja u ekonomskom sistemu kao cjelini realizira ili ostvari i uz realno najniè mogu}e troškove. Postizanje proizvodne efikasnosti na nivou društva kao cjeline, uz zadovoljavanje navedenih uslova u vezi sa kratkoro~nom i dugoro~nom krivom prosje~nih ukupnih troškova podrazumijeva, dakle, da preduze}a: z sve potrebne inpute na trìštu faktora proizvodnje nabavljaju po najniìm mogu}im cijenama, z koriste najbolju raspoloìvu tehniku i tehnologiju, z koriste najbolje proizvodne procese, z iskorištavaju sve potencijale ekonomije obima, 17


z z z

27.2.2007

10:13

Page 18

s potrebnom pa`njom odràvaju i koriste sredstava za rad, optimiziraju organizacionu strukturu i na~in rada menadèra na svim organizacionim nivoima, i minimiziraju, neadekvatno korištenje, nepotrebno rasipanje i otpad sirovina, materijala i energije u svojim proizvodnim procesima. 1.1.2 Tehni~ka efikasnost sa stanovišta društva kao cjeline

Tehni~ka efikasnost u ovom kontkstu ozna~ava izbjegavanje nepotrebnih direktnih šteta ili gubitaka u poslovanju u svim preduze}ima. Gra|evinska firma moè biti tehni~ki neefikasna ako se mašine kvare zbog toga što nisu blagovremeno podmazivane. Tehni~ka neefikasnost postoji i ako je menad`ment u preduze}ima loš i postoje nepotrebno visoki troškovi, te se na taj na~in podiè kriva prosje~nih troškova pojedinih preduze}a, što sa društvenog stanovišta umanjuje efikasnost korištenja oskudnih resursa. Takva situacija prikazana je na sljede}oj slici:

Sl. 1.2. Porast prosje~nih ukupnih tro{kova zbog tehni~ke neefikasnosti

18


27.2.2007

10:13

Page 19

Potpuna konkurencija pogoduje postizanju tehni~ke efikasnosti jer neefikasne firme ne mogu da opstanu u konkurenciji efikasnih, i bivaju izba~ene sa trìšta. Monopolska firma nema pritiska konkurencije pa moè preìvjeti i nastaviti poslovati i u situaciji kada je npr. menad`ment loš i producira neopravdano visoke troškove poslovanja. Iako monopolista ne mora da postiè tehni~ku efikasnost, on ipak ima motiva da to u~ini; ve}a tehni~ka efikasnost zna~i manje ukupne troškove koji mogu da zna~e ve}i ekonomski ili ekstra profit. Postizanje proizvodne i tehni~ke efikasnosti nije dovoljno da se garantira postizanje ekonomske efikasnosti na nivou ekonomije kao cjeline. Naime, ima malo smisla proizvoditi proizvode i usluge uz najniì koli~inski utrošak proizvodnih inputa, nabavljenih po najniìm cijenama i proizvode}i pri minimalnom efikasnom obimu proizvodnje ukoliko to nisu ujedno i proizvodi koje potroša~i najviše vrednuju i èle da kupe na trìštu. Stoga, moèmo re}i da su proizvodna i tehni~ka efikasnost samo potreban ali ne i dovoljan uslov za postizanje optimalne alokacije resursa na nivou ekonomije kao cjeline. Pored proizvodne i tehni~ke efikasnosti potrebno je ostvariti i drugu komponentu ekonomske efikasnosti - alokativnu efikasnost. 1.1.3 Alokativna efikasnost sa stanovišta društva kao cjeline

Alokativna efikasnost pojavljuje se u slu~aju kada je vrijednost koju potroša~i pripisuju pojedinom dobru (što se odraàva u cijeni koju su potroša~i voljni i sposobni da plate) izjedna~ena sa troškom resursa upotrijebljenim u proizvodnji tog dobra. Ovaj uslov prakti~no zahtijeva da su izjedna~eni cijena i grani~ni trošak, odnosno P=MC (vidjeti sliku 3.1). Drugim rije~ima, lokativna efikasnost ostvaruje se kada preduze}a proizvode ona dobra i usluge koje društvo kao cjelina najviše vrednuje, odnosno oskudni resursi su upotrijebljeni za proizvodnju dobara i pruànje usluga koje potroša~i najviše èle, tako da su njihove èlje i potrebe zadovoljene na najbolji mogu}i na~in. 19


27.2.2007

10:13

Page 20

Alokativna efikasnost se koristi kao kriterijum kada analiziramo da li pojedina trìšta zasluùju visoku ocjenu s gledišta zadovoljavanja ekonomskih potreba ljudi i najboljeg korištenja oskudnih resursa društva, ili ona pak, naginju rasipanju resursa. Neka privreda je efikasna ako je organizirana tako da svojim potroša~ima pruì najve}i mogu}i skup dobara i usluga s obzirom na svoje dane resurse i tehnologiju. Drugim rije~ima: “alokativna efikasnost je postignuta kada nijedna mogu}a reorganizacija proizvodnje ne moè nikome poboljšati poloàj a da ga nekom drugom ne pogorša. Pod uvjetima alokativne efikasnosti zadovoljstvo jedne osobe, njena korisnost, moè biti pove}ana samo umanjivanjem korisnosti nekome drugome.”1 Ovakvo shvatanje efikasnosti vidjeli smo naziva se i “Pareto efikasnost” po Vilfredu Paretu (1848-1923), talijanskom ekonomisti koji ju je prvi definirao u ovakvom obliku. Logi~no pitanje koje se postavlja jeste: “Kada moèmo tvrditi da je dati nivo outputa alokativno efikasan?”. Alokativna efikasnost na konkretnom trìštu podrazumijeva pore|enje troškova proizvodnje dodatne jedinice - grani~nog troška - sa koristi koja se dobiva njegovom potrošnjom - grani~nom korisnosti. Pri tome moèmo re}i sljede}e: z Ukoliko je grani~ni trošak dodatne jedinice proizvoda manji od dodatne koristi koja se dobiva njegovom potrošnjom, tada je opravdano pove}avati njegovu proizvodnju. z Ukoliko je grani~ni trošak dodatne jedinice proizvoda ve}i od dodatne koristi koja se dobiva njegovom potrošnjom, tada je opravdano smanjivati njegovu proizvodnju i osloboditi resurse za alternativne, sa društvenog stanovišta “bolje” na~ine korištenja. U mikroekonomiji novac se koristi kao obra~unska jedinica za mjerenje vrijednosti. Korisnost koju potroša~ ima od potrošnje nekog dobra nemogu}e je mjeriti direktno i kvantitativno izraziti (kao odre|eni broj utila) iz prostog razloga što je korisnost subjektivni osje}aj i što je nemogu}e upore|ivati na takav na~in 1 Paul Samuelson, William Nordhaus: ”Ekonomija” - ~etrnaesto izdanje, ”Mate”, Zagreb, 1992, str.149.

20


27.2.2007

10:13

Page 21

iskazane korisnosti razli~itih potroša~a). Vrijednost dobra ili usluge za potroša~a data je cijenom koju je potroša~ spreman da plati. Spremnost da se plati (engl. willingness to pay - WTP) predstavlja maksimalnu cijenu koju je kupac spreman da plati da bi došao do proizvoda radije nego da ostane bez tog proizvoda ili usluge, i ona je predstavljena krivom potra`nje za odre|enim proizvodom. Spremnost da se plati koristi se kao mjera grani~ne privatne korisnosti potroša~a (engl. marginal private benefit MPB), tj. D = MWP. Dakle, MPB je vrijednost koju potroša~ pripisuje potrošnji jedne dodatne jedinice proizvoda. Novac se koristi kao jedinica potroša~evog zadovoljstva. MPB je odre|ena visinom krive potra`nje za razli~ite jedinice potrošnje datog dobra, tj. D = MWP = MPB. Grani~ni privatni trošak predstavlja trošak proizvo|enja dodatne jedinice proizvoda i njegovu veli~inu odre|ujemo visinom krive ponude za datu koli~inu dodatne proizvodnje.

1.2

Dinami~ka efikasnost

Dinami~ka efikasnost moè se definirati kao stepen do koga se sadašnja vrijednost toka stati~kog ukupnog blagostanja moè maksimizirati tokom dugih vremenskih perioda (dovoljno dugih da omogu}e investicije za inoviranje proizvoda ili proizvodnih procesa). Pošto je mjerenje ukupnog blagostanja (kao zbira blagostanja potroša~a i proizvo|a~a) veoma teško prakti~no realizirati, predstavu o stepenu dinami~ke efikasnosti mogu}e je dobiti mjerenjem nekih drugih parametara koji posredno govore o postoje}oj dinami~koj efikasnosti. Dinami~ka efikasnost pojavljuje se tokom vremena i pojednostavljeno svodi se na stepen ulaganja u nau~no istraìva~ke aktivnosti koje dovode do najrazli~itijeg tehnološkog progresa odnosno tehnoloških inovacija (u proizvodnji i na~inu upravljanja) na nivou preduze}a, grane ili ekonomskog sistema kao cjeline. Ona postoji onda kada se promjene pojavljuju ili doga|aju u pravo vrijeme ili pravom dinamikom, npr. kada se nova tehnologija razvija i uvodi u pravo 21


27.2.2007

10:13

Page 22

vrijeme, ili kada se realokacija resursa odvija brzo kao rezultat promijenjenih ukusa potroša~a. Dinami~ka efikasnost se fokusira na promjene u raspoloìvom opsegu mogu}nosti izbora koji potroša~i imaju na pojedinim trìštima kao i na promjene kvaliteta raspoloìvih proizvoda i usluga. Ona rezultira pove}anim mogu}nostima izbora i boljim kvalitetom proizvoda i usluga. Na primjer - liberalizacija odnosno otvaranje trìšta za isporuku i dostavu poštanskih pošiljki imalo je uticaja na nivoe cijena i obim usluga, što predstavlja promjene stati~ke efikasnosti. Pored toga primjetan je ulazak novih ponu|a~a na trìšte, porast nivoa kapitalnih investicija i poboljšanje kvaliteta i pouzdanosti usluga na lokalnom, regionalnom, nacionalnom i me|unarodnom nivou što predstavlja poboljšanje u dinami~koj efikasnosti.

Prosje~ni tro{kovi prije inovacije

Prosje~ni tro{kovi poslije inovacije

Sl. 1.3. Smanjenje tro{kova poslovanja usljed tehnolo{kog progresa

Sa slike 1.3 vidljivo je da tehnološki progres omogu}ava pove}anje produktivnosti, odnosno smanjenje prosje~nih ukupnih troškova poslovanja za svaki nivo proizvodnih aktivnosti.

22


27.2.2007

10:13

Page 23

2. EKONOMSKA EFIKASNOST NA NIVOU PREDUZE]A

Efikasnost proizvodne jedinice predstavlja odnos izme|u ostvarenog i potencijalno mogu}eg outputa koji se moè dobiti iz datog inputa, ili odnos minimalnog potencijalnog inputa prema stvarno upotrijebljenom inputu koji se zahtijeva za proizvodnju datog outputa. 2.1 Tehni~ka efikasnost

Proizvo|a~ je tehni~ki efikasan ukoliko pove}anje jednog outputa zahtijeva smanjenje barem jednog od ostalih outputa ili pove}anje barem jednog inputa, i ukoliko smanjenje bilo kojeg inputa zahtijeva pove}anje barem jednog od ostalih inputa ili smanjenje barem jednog outputa. Po definiciji firma koja je tehni~ki efikasna koristi najbolju raspoloìvu tehnologiju. Obrnuto, firma koja je tehni~ki neefikasna NE koristi najbolju raspoloìvu tehnologiju. 2.1.1 Mjera i variranje tehni~ke efikasnosti (MTE)

Mjera tehni~ke efikasnosti (MTE) izraàva se kao jedan minus maksimalno ekvi-proporcionalno (u jednakim proporcijama ili odnosima) smanjenje svih inputa koje bi i dalje omogu}avalo nastavak proizvodnje datih outputa. Variranje tehni~ke efikasnosti - Pripisuje se varijacijama ili promjenama faktora koji su pod kontrolom proizvo|a~a odnosno preduze}a (uobi~ajeno navo|eni je menadèrski input - sposobnost da se troškovi poslovanja drè na minimalnoj vrijednosti).

23


27.2.2007

10:13

Page 24

2.1.2 Uzroci uo~ene tehni~ke neefikasnosti:

A) Problemi u vezi sa mjerenjem: z Greške pri mjerenju inputa i outputa z Ispuštanje nekih inputa pri mjerenju granice proizvodnih mogu}nosti (proizvodne funkcije) - kvalitet rude, stepen vla`nostizemljišta i sl. B) Tehni~ke promjene Prvo, preduze}a u odre|enom sektoru ne usvajaju novu tehnologiju u isto vrijeme. Postepeni proces prihvatanja nove tehnologije naziva se proces difuzije nove tehnologije. U bilo kojoj ta~ki difuzionog ciklusa za napredniju tehnologiju, ona preduze}a koja ranije usvoje odre|enu tehnologiju bi}e tehni~ki efikasnija od onih preduze}a koja tu istu tehnologiju usvoje kasnije. U tom kontekstu, analiza efikasnosti moè pomo}i da se identificiraju oni koji najranije usvajaju novu tehnologiju. U mjeri u kojoj su menadèrske karakteristike onih koji najranije usvajaju novu tehnologiju transferabilne, odnosno prenosive, pomenuta praksa sagledavanja prenosivih karakteristika uspješnih menadèra moè pomo}i kod kreiranja razli~itih programa usmjerenih na pove}anje brzine procesa difuzije, pove}anje stope usvajanja nove tehnologije kod onih koji to najkasnije ~ine i poboljšanje produktivnosti u cijelom sektoru. Drugo, tehni~ka promjena moè biti povezana sa uo~enim tehni~kim neefikasnostima ukoliko je tehnologija utjelovljena (opredme}ena) u stalnom sredstvu koje je fiksno u kratkom vremenskom periodu. Izbor takve tehnologije prakti~no nema ograni~enja do momenta investiranja, ali je nakon toga tehnologija nepromjenljiva (barem u kratkom vremenskom periodu). Ovo zna~i da }e nivo tehni~ke efikasnosti preduze}a, u prisustvu tehni~kog progresa opredme}enog u kapitalu, zavisiti od starosti odnosno od godišta njegovih sredstava: preduze}a sa novijom opremom naravno bi}e tehni~ki efikasnija od onih koja imaju stariju tehnologiju. 24


27.2.2007

10:13

Page 25

2.2 Cjenovna ili alokativna efikasnost preduze}a

Cjenovna ili alokativna efikasnost preduze}a postoji kada preduze}e uspješno odabire optimalnu odnos ili strukturu proizvodnih inputa s obzirom na cijene inputa na trìštu, odnosno kada minimizira troškove vezane za nabavku inputa. Kada ovo nije slu~aj za odre|eno preduze}e kaè se da nije alokativno efikasno. Razli~iti su uzroci koji mogu dovesti do alokativne neefikansnosti preduze}a. Naime, pošto se alokativna efikasnost odnosi na ponašanje menadèra preduze}a, uo~ene alokativne neefikasnosti moraju biti povezane sa procesom donošenja poslovnih odluka. Za poduzetni~ku firmu u kojoj postoji samo jedan donosilac odluka (menadèr) pa`nja je usmjerena na sposobnosti ovog donosioca odluka da minimizira troškove poslovanja. Ova sposobnost se ~esto kratko naziva menadèrska sposobnost. Minimiziranje troškova zahtijeva informacije i o tehnologiji i o trìšnim cijenama. U ovom kontekstu, alokativna neefikasnost preduze}a mora se tuma~iti nedostatkom potrebnih informacija i/ili njihovom neadekvatnom upotrebom. U opštem slu~aju, obrazovanje i iskustvo imaju pozitivan uticaj na sposobnost menadèra - oni poboljšavaju sposobnost donosioca odluka da prikupi i obradi potrebne informacije o tehnologiji i cijenama na trìštu, što naravno dovodi do poboljšanja alokativne efikasnosti preduze}a. U mjeri u kojoj ona odraàva sposobnost preduze}a da pravilno reagiraju na trìšne cijene, alokativna efikasnost predstavlja preduslov za dobro funkcioniranje trìšnih institucija i zadovoljavaju}u alokaciju resursa do koje njihovim funkcioniranjem dolazi. Treba napomenuti da u slu~ajevima kada poslovne odluke donosi ve}i broj menadèra, na pojavu alokativne neefikasnosti u velikoj mjeri uti~e organizaciona struktura preduze}a i na~in me|usobne komunikacije i koordinacije rada odgovornih rukovodilaca. Polaze}i od ~injenice da do tehni~ke neefikasnosti dolazi kada preduze}e ne ostvaruje tehnološki maksimalno mogu}i output iz 25


27.2.2007

10:13

Page 26

datog skupa proizvodnih inputa, i da se alokativna neefikasnsot pojavljuje kada preduze}e ne uspije da odabere optimalni odnos izme|u proizvodnih inputa uz date trìšne cijene tih inputa (iako preduze}e moè da proizvodi tehni~ki maksimalno mogu}i output iz stvarno upotrijebljenih proizvodnih faktora), na sljede}oj slici grafi~ki su predstavljena tehni~ka i alokativna efikasnost na nivou preduze}a:

Jedini~na izokvanta uz primjenu najbolje raspoloìve tehnologije

Izotro{kovna linija (odnos cijena inputa)

Sl. 1.4. Tehni~ka i alokativna efikasnost

Na X i Y osi koordinatnog sistema prikazani su proizvodni inputi kapital i rad, i to koli~ine potrebne po jedinici outputa. Pretpostavka je da se proizvodna aktivnost odvija u uslovima konstantnih prinosa s obzirom na razmjer. Izokvanta koja prikazuje jedini~nu proizvodnju uz primjenu najbolje raspoloìve tehnologije ozna~ena je sa FF, i ona opisuje proizvodnu tehnologiju kao minimalne kombinacije inputa (kapitala i rada) po jedinici outputa koji se zahtijevaju da bi se proizvodnom aktivnoš}u proizvela jedna jedinica outputa. Kombinacija proizvodnih inputa da bi se proizvela jedna jedinica outputa za odre|eno preduze}e, ustanovljena je mjerenjem i prikazana je ta~kom P (na kraju linije OP). Dakle, preduze}e proizvodi van efikasne jedini~ne izokvante i posmatrana 26


27.2.2007

10:13

Page 27

proizvodna aktivnost moè se okarakterisati kao neefikasna, a iznos te neefikasnosti moè se mjeriti du` zrake OP i iskazati kao mogu}e proporcionalno smanjenje koli~ine upotrijebljenih inputa koje ne bi dovelo do smanjenja proizvedenog outputa. Tehni~ka neefikasnost mjeri se odnosom OQ/OP odnosno hipoteti~kim iznosom za koji se koli~ina upotrijebljenih proizvodnih inputa moè proporcionalno smanjiti bez smanjivanja outputa. Cjenovna ili alokativna neefikasnost moè se utvrditi samo uzimaju}i u obzir cijene proizvodnih inputa. Izotroškovna linija AA ilustrira odnos cijena faktora proizvodnje koji egzistira na trìštu, i ta~ka E ozna~ava takvu kombinaciju inputa za proizvodnju bilo kojeg datog obima proizvodnje koja predstavlja najniè jedini~ne troškove za preduze}e. Uzimaju}i ovaj odnos kao parametar, odnosno kao zadatu veli~inu na koju preduze}e ne moè uticati, proizvodnja u ta~ki Q nije optimalna i preduze}e bi trebalo da proizvodi u ta~ki E. Imaju}i u vidu da bilo koja ta~ka na liniji AA predstavlja isti iznos troškova za jedinicu outputa kao u ta~ki E, moèmo re}i da mjera neefikasnosti preduze}a izazvana proizvodnjom u ovoj neoptimalnoj ta~ki jeste odnos OR/OQ i izna~ava se kao cjenovna neefikasnost. Odnos OR/OQ predstavlja proporcinalni (nepotrebno pla}eni) višak troškova nastao zbog korištenja neodgovaraju}ih proporcija proizvodnih inputa (suviše kapitala i premalo rada, kako je to prikazano u slu~aju preduze}a na prethodnoj slici). Cjenovna neefikasnost je termin koji je izvorno koristio profesor M.J.Farrell2. Tek kasnije su drugi autori umjesto izraza cjenovna neelasti~nost po~eli da koriste termin alokativna neefikasnost preduze}a, jer ona zaista predstavlja opštu alokativnu neefikasnot nastalu zbog odluka odnosno izbora u pogledu proizvodnih inputa koje je u~inilo preduze}e. Prema tome, ukupna ekonomska neefikasnost preduze}a uz konstantne prinose s obzirom na razmjer moè se prikazati odnosom OR/OP, i tako definirana ukupna neefikasnost 2 Farrel, M.J. "The measurement of productive efficiency", Journal of the Royal Stattistical Society 120 (pt.3,1957), 557-98

27


27.2.2007

10:13

Page 28

predstavlja, ustvari, kombinaciju tehni~ke i cjenovne ili alokativne neefikasnosti. Farrellova analiza dovela je prirodno i do tre}e vrste neefikasnosti nakon što se odbaci njegova pretpostavka o konstantnim prinosima s obzirom na razmjer. Naime, ukoliko prinosi s obzirom na razmjer nisu konstantni, proizvodnja moè da se odvija u ta~ki E na slici 1.4, a da ipak bude neefikasna jer pri druga~ijem obimu proizvodnje ili veli~ini proizvodnih kapaciteta (odnosno razmjeru proizvodnje) proizvodna aktivnost moè da se obavi uz niè troškove proizvodnih inputa po jedinici outputa (niè prosje~ne ukupne troškove proizvodnje outputa). Takav vid neefikasnosti, koji je nazvan neefikasnost obima proizvodnje ukazuje da preduze}e posluje sa veli~inom kapaciteta koja je ili premala ili prevelika da bi se minimizirali prosje~ni ukupni troškovi proizvodnje. 2.3 Efikasnost obima

Efikasnost obima (engl. scale efficiency) definirana je kao situacija u kojoj preduze}e odabira obim outputa (veli~inu instaliranog i upotrijebljenog proizvodnog kapaciteta) na takav na~in da minimizira prosje~ne ukupne troškove proizvodnje. Ovo korespondira situaciji ravnote`nog poloàja preduze}a u dugom vremenskom periodu kada preduze}e ostvaruje (lokalno) konstantan prinos s obzirom na razmjer i kada ostvaruje nulti ekonomski profit. Ukoliko ovi uslovi nisu zadovoljeni kaè se da preduze}e nije efikasno u pogledu odabranog obima proizvodnih aktivnosti. Preduze}e moè biti neefikasno u pogledu obima proizvodih aktivnosti iz barem dva razloga: 1. Situacije nastale u kratkom roku, i 2. Nedostatka mobilnosti ili pokretljivosti resursa. Najprije, dakle, neefikasnost obima moè da se pojavi u situacijama koje nastaju u kratkom vremenskom periodu. Ustvari, ako proces ulaska i izlaska preduze}a iz grane u kojoj posluje posmatrano preduze}e nije veoma brz ili trenutan, tada preduze}e moè poslovati na neefikasnom obimu proizvodnje jer nije bilo dovoljno 28


27.2.2007

10:13

Page 29

vremena za sektor kao cjelinu da se ostvari ravnoteà u dugom vremenskom periodu. U tom slu~aju, preduze}e moè da se nalazi ili u zoni rastu}eg prinosa s obzirom na razmjer ili, pak, u zoni opadaju}eg prinosa s obzirom na razmjer. Ukoliko se nalazi u zoni rastu}eg prinosa s obzirom na razmjer, preduze}e }e biti pod pritiskom da napusti granu u dugom vremenskom periodu. I ako se, u uslovima slobodnog ulaska i izlaska iz grane, preduze}e nalazi u zoni opadaju}eg prinosa s obzirom na razmjer, preduze}e }e se suo~iti sa rastu}om konkurencijom novih preduze}a koja ulaze u granu i koja na planskoj krivoj dugoro~nih prosje~nih troškova mogu odabrati onaj obim proizvodnje koji }e biti efikasan, te proizvoditi po niìm prosje~nim ukupnim troškovima. U takvoj situaciji, samo pra}enje sposobnosti preduze}a razli~itih veli~ina da preìve u duèm vremenskom periodu moè pruìti vrijedne informacije o efikasnosti obima u datom sektoru ili industrijskoj grani, što se ozna~ava terminom “metod preìvljavanja”. U stacionarnim uslovima, ovaj metod identificira efikasan obim poslovanja kao onu veli~inu preduze}a za koju je registrirani broj ulazaka u granu ve}i nego broj izlazaka iz grane. Obratno, neefikasan obim poslovanja utvr|en je kao veli~ina preduze}a za koju broj izlazaka iz grane prelazi broj ulazaka u granu. Preduze}e moè tako|e biti neefikasno u pogledu obima poslovanja zbog toga što resursi potrebni u proizvodnji nisu savršeno pokretljvi. Takva situacija ozna~ava se kao nepromjenjljivost-fiksiranost sredstava (engl. asset fixity) a povezana je sa pojavom histereze i nataloènih troškova (engl. sunk costs). Odre|ena sredstava su veoma mobilna i lako se prebacuju iz jedne alternativne upotrebe u drugu - karakterizira ih, dakle, visoka mobilnost izme|u alternativnih alokacija. Financijski kapital moè se veoma lako primijeniti na skoro svaku aktivnost. Ali sva sredstva ne mogu se alocirati na sve proizvodne aktivnosti. Fiksiranost sredstava nastaje kada su odre|ena sredstva korisna ili uporebljiva samo u odre|enim tipovima proizvodnih aktivnosti, na primjer kombajn u poljoprivrednoj proizvodnji, oprema za 29


27.2.2007

10:13

Page 30

muù krava u sto~arstvu, ili odre|ena oprema ra|ena prema specifi~nim potrebama odre|enog proizvo|a~a. Takva sredstva teško je preusmjeriti u drugi vid proizvodnih aktivnosti, te stoga, prinosi koje oni ostvaruju mogu zna~ajno da variraju, u pore|enju sa prinosima sredstava koja se mogu relativno lagano transferirati iz jedne u drugu proizvodnu aktivnost. Najve}i dio troškova takvih sredstava predstavljaju nataloèni troškovi, u smislu da se oni ne mogu povratiti prodajom tih sredstava u procesu dezinvestiranja odnosno likvidacije na sekundarnom trìštu rabljenih sredstava. U prisustvu neizvjesnosti, racionalni investitori investiraju manje u sredstva koje karakteriziraju visoki nataloèni troškovi. Fiksiranost sredstava nastaje kada su prinosi koji se ostvaruju teku}im ili postoje}im korištenjem sredstava ve}i od njihove likvidacione trìšne vrijednosti odnosno prinosa koji bi se ostvario prodajom tih sredstva na trìštu, ali istovremeno, teku}i prinosi nisu dovoljni da dodatnu ekspanziju preduze}a (putem investiranja u dodatna sredstva) u~ine profitabilnom. To zna~i da fluktuacije cijene finalnog proizvoda “p” ne bi imale uticaja na odluku o investiranju u zoni fiksiranosti sredstava. U takvoj situaciji, cjenovni signali sa trìšta ne bi na pravi na~in usmjeravali alokaciju resursa kroz investicione aktivnosti. Ova nesposobnost cijena da usmjeravaju alokaciju resursa samo bi se pove}avala sa prisustvom nataloènih troškova: što su ve}i nataloèni troškovi to je ve}a zona u kojoj su sredstva fiskirana, te su i cjenovni signali manje uspješan vodi~ kod donošenja investicionih odluka. Nataloèni trošak predstavlja, dakle, investicioni trošak koji se ne moè nadoknaditi u slu~aju kasnijeg dezinvestiranja, odnosno trošak nastao usljed vrlo specifi~ne upotrebne vrijednosti (jedinice kapitalnog ulaganja ili ljudskog kapitala) u odre|enoj djelatnosti. Nataloèni trošak predstavlja investicioni izdatak za koji ne postoji mogu}nost alternativne upotrebe, te stoga ga definiranmo kao izdatak za koji ne postoji oportunitetni trošak, tj. oportunitetni trošak takvog investicionog izdatka jednak je nuli. Primjeri za nataloène troškove su izdaci za istraìvanje i razvoj, izdaci za reklamu, 30


27.2.2007

10:13

Page 31

izdaci za obuku osoblja za specifi~ne poslove, troškovi u vezi sa izradom specifi~nog informacionog sistema za odre|eno preduze}e, i sl. Pojam histereze ozna~ava generalno neuspjeh ili nemogu}nost da odre|eni efekat nestane (odnosno da se situacija vrati u prijašnje stanje) nakon što uzrok koji je do tog efekta doveo nestane. Jedan od primjera jeste histereza ili remanentnost troškova koja predstavlja situacija u kojoj dolazi do porasta odre|enih kategorija troškova sa porastom obima proizvodnje, ali ne i do njihovog smanjivanja u istom iznosu sa smanjivanjem obima proizvodnje. Nataloèni troškovi mogu biti zdruèni sa histerezom. Da bi smo to objasnili posluìmo se primjerom u kojem preduze}e za svoj finalni proizvod ostvaruje takvu cijenu na trìštu koja dovodi peduze}e u zonu fiksiranosti sredstava. U takvoj situaciji preduze}e ne investira. Razmotrimo sada situaciju koju karakteriše najprije zna~ajno pove}anja prodajne cijene, a potom, nakon izvjesnog vremena smanjenje cijene na nivo koji je ranije postojao. Sa porastom cijena finalog proizvoda preduze}e }e investirati u proširenje kapaciteta. Me|utim, nakon smanjenja cijena koje je uslijedilo nedugo zatim, preduze}e ne}e dezinvestirati. Ovo ukazuje na postojanje histereze u procesu donošenja odluka o investiranju (remanentnost investicija), kao i na prisustvo ireverzibilnosti u djelovanju cijena na proizvodnu aktivnost. U navedenom primjeru, porast cijena bi uticao na proizvodnu aktivnost u ve}oj mjeri nego što bi to u~inilo smanjenje cijena. Kona~no, u mjeri u kojoj je investiranje (dezinvestiranje) povezano sa ulaskom (izlaskom) u granu, nataloèni troškovi ~ine barijeru ulasku, što sa svoje strane doprinosi smanjenju mobilnosti resursa. Prema tome, u prisustvu zna~ajnih nataloènih troškova, ravnoteà grane u dugom vremenskom periodu mogu}e je da ne korespondira sa minimalnim prosje~nim ukupnim troškovima proizvodnje. To zna~i da }e u prisustvu zna~ajnih nataloènih troškova neka preduze}a biti u stanju da opstanu na trìštu u duèm vremenskom 31


27.2.2007

10:13

Page 32

periodu a da pri tom ne proizvode sa optimalnom veli~inom kapaciteta, odnosno uz najniè prosje~ne ukupne troškove ili uz evidentnu neefekasnost obima. U takvom slu~aju, identificiranje efikasnog obima proizvodnje ne}e pruìti informaciju o izgledima preduze}a za preìvljavanje ili opstanak u dugom vremenskom perodu ili o strukturi industrijskog sektora u dugom vremenskom periodu. Ukoliko je, dakle, mobilnost resursa smanjena zbog korištenja trìšne snage odre|enog preduze}a, odgovaraju}e sredstvo sa društvenog stanovišta moè biti primjena anti-monopolskog zakonodavstva. Ukoliko je nepokretljivost resursa uzrokovana velikim nataloènim troškovima, osnovno pitanje je tada da li ti troškovi mogu biti na neki na~in smanjeni. Primjer smanjenja nataloènih troškova je ponovna obuka “usko specijaliziranog ljudskog kapitala”. Bilo koja institucija ili politika koja moè dovesti do smanjenja nataloènih troškova doprinosi ve}oj mobilnosti resursa i efikasnijem funkcioniranju trìšnih institucija. Me|utim, postoje situacije u kojima su nataloèni troškovi zna~ajni i ne mogu se tako lako smanjiti. U takvom slu~aju ne bi se trebalo oslanjati samo na trìšte kao sredstvo alokacije oskudnih resursa. Netrìšne institucije kao što su odre|ene šeme i zakonsko reguliranje vertikalnih integracija ili programi stabilizacije i kontrole cijena mogu biti od pomo}i. Mada oni ne uklanjaju nataloène troškove, oni mogu smanjiti šanse da se odre|eno preduze}e ikada susretne sa nataloènim troškovima (kada èli da napusti odre|enu industrijsku granu odnosno da dezinvestira nakon što je zna~ajna sredstva prethodno investiralo u datu industrijsku granu).

32


27.2.2007

10:13

Page 33

2.4 DODATAK: Matemati~ka interpretacija razli~itih tipova efikasnosti na nivou preduze}a 2.4.1 Tehni~ka efikasnost

Ozna~imo sa f(x) granicu proizvodnih mogu}nosti (engl. the production frontier) koja predstavlja najbolju raspoloìvu tehnologiju u datom industrijskom sektoru ili grani. Neka (x, y) ozna~ava: inpute (x = (x1, x2, ..., xn)’ ≥ 0), i output (y ≥ 0) jednog preduze}a u odre|enoj grani. Tehni~ka ostvarivost ili mogu}nost (engl.technical feasibility) zna~i da je y ≤ f(x). Za preduze}e se kaè da je tehni~ki efikasno ukoliko se (x, y) nalazi ta~no na granici proizvodnih mogu}nosti, odnosno kada je zadovoljen uslov: y = f(x). Ukoliko taj uslov nije zadovoljen, za takvo preduze}e moèmo re}i da je tehni~ki neefikasno, odnosno tada situaciju karakteriše odnos: y < f(x). * Mjerenje tehni~ke efikasnosti (TE): z Na outputu zasnovan indeks tehni~ke efikasnosti: TEO TEO(x, y) = y/f(x), ili TEO(x, y) = 1/max(k: ky ≤ f(x)}, gdje je TEO ≥ 0, ≤ 1. Na inputima zasnovan indeks tehni~ke efikasnosti: TEI (ponekad se naziva i “Farrell-ov indeks” tehni~ke efikasnosti): y = f(TEI x), z

ili 33


27.2.2007

10:13

Page 34

TEI(x, y) = min{k: y ≤ f(k x)}, gdje je TEI ≥ 0, ≤ 1. Treba primjetiti da tehni~ka ostvarivost zna~i da TEI(x, y) ≤ 1, ili TEO(x, y) ≤ 1. Preduze}e koje ima output-input vektor (y, x) je tehni~ki efikasno ukoliko je TEI = 1, ili TEO = 1. To zna~i da se granica proizvodnih mogu}nosti moè na isti na~in predstaviti i kao TEI(x, y) = 1, ili TEO(x, y) = 1 Preduze}e koje ima output-input vektor (y, x) je tehni~ki neefikasno ukoliko je TEI(x, y) < 1, ili TEO(x, y) < 1. Napomena: Da li TEI i TEO predstavljaju isti indeks tehni~ke efikasnosti za tehni~ki neefikasno preduze}e? Uvijek je ta~no da je TEI = TEO u slu~aju konstantnih prinosa s obzirom na razmjer, u kojem slu~aju je proporcionalna promjena (smanjenje ili pove}anje) inputa jednaka proporcionalnoj promjeni (smanjenju ili pove}anju outputa). Me|utim, TEI i TEO generalno se razlikuju (TEI ≠ TEO) ukoliko preduze}e primjenjuje tehnologiju koja ne ostvaruje konstantne prinose s obzirom na razmjer. * Troškovna interpretacija: Tro{kovi uz tehni~ku efikasnost Stvarni tro{kovi

34


27.2.2007

10:13

Page 35

Slijedi da se izraz [(1 - TEI)x100] moè interpretirati kao procentualno smanjenje troškova koje preduze}e moè posti}i ukoliko uspije da ostvari ili postigne tehni~ku efikasnost. 2.4.2 Alokativna efikasnost (“cjenovna efikasnost”) Preduze}e je alokativno efikasno ukoliko odabira i kombinira proizvodne inpute “x” na takav na~in da minimizira svoje troškove. * Mjerenje alokativne efikasnosti: Neka r = (r1, r2, ..., rn)’ > 0 ozna~ava vektor cijena proizvodnih inputa koje preduze}e nabavlja na trìštu faktora proizvodnje. Indeks alokativne efikasnosti ozna~en je sa AE i ra~una se na sljede}i na~in: AE=

Tro{kovi uz alokativnu efikasnost Tro{kovi uz tehni~ku efikasnost

Preduze}e je alokativno efikasno ukoliko je AE = 1. Ukoliko to nije slu~aj, preduze}e je alokativno neefikasno: AE < 1. * Troškovna interpretacija: [(1 - AE)x100] predstavlja procentualno smanjenje troškova koje se moè ostvariti ukoliko preduze}e uspije da postigne alokativnu efikasnost. Napomena: Izraz [(TEI) (AE)] ozna~ava indeks ekonomske efikasnosti za dati razmjer proizvodnje odnosno nivo outputa y. U tom slu~aju imamo:

35


27.2.2007

10:13

Page 36

Slijedi da se izraz {[(1 - (TEI AE)]x100} moè interpretirati kao procentualno smanjenje troškova koje preduze}e moè da ostvari ukolko uspije da postigne i tehni~ku i alokativnu efikasnost. 2.4.3 Efikasnost obima (Scale Efficiency)

Za neko preduze}e kaèmo da je efikasno u pogledu obima proizvodnje ukoliko proizvodi output y na nivou koji minimizira prosje~ne ukupne troškove proizvodnje AC(r, y) ≡ C(r, y)/y, tj. ukoliko je y = AC miny≥0 {C(r, y)/y}. Uslov prvog reda za unutrašnje rješenje (engl. interior solution) za ovaj problem minimizacije jeste: [∂C/∂y - C/y]/y = 0, ili MC ≡ ∂C/∂y = C/y ≡ AC. Drugim rije~ima, minimum prosje~nih ukupnih troškova AC ostvaruje se u ta~ki u kojoj se grani~ni trošak izjedna~ava sa prosje~nim troškom. Napomena 1: Ukoliko se ostvaruje efikasnost obima preduze}e mora ostvarivati ili: z Rastu}e prinose s obzirom na razmjer - u kojem slu~aju je AC(r, y) opadaju}a funkcija od y, ili z Opadaju}e prinose s obzirom na razmjer - u kojem slu~aju je AC(r, y) rastu}a funkcija od y.

36


27.2.2007

10:13

Page 37

Drugim rije~ima, da bi preduze}e bilo efikasno u pogledu obima proizvodnje, ono mora proizvoditi output y u podru~ju koje ostvaruje (lokalno) konstantne prinose s obzirom na razmjer. Napomena 2: Slobodan ulaz i izlaz u granu definiramo kao situaciju u kojoj preduze}a mogu da ulaze i izlaze iz grane bez ikakvih dodatnih troškova u pore|enju sa postoje}im preduze}ima. Trìšte koje ima karakteristike slobodnog ulaska i izlaska naziva se potencijalno konkurentno ili osvojivo trìšte (engl. contestable market). Ovo korespondira sa savršenom pokretljivoš}u faktora proizvodnje. Ravnoteù grane u dugom vremenskom periodu definiramo kao situaciju kada ne postoje nikakvi poticaji za bilo kakvu promjenu postoje}eg stanja. U optimumu kada se maksimizira profit za preduze}e na potpuno konkurentnom trìštu, nivo outputa se odabire prema grani~nom pravilu: p = ∂C/∂y. Ovaj rezultat kombiniran sa uslovom za efikasnost obima (∂C/∂y = C/y) implicira utvr|ivanje cijena izjedna~avanjem sa prosje~nim ukupnim troškovima: p = C/y. Ali treba primijetiti da p < (= ili >) C/y ako i samo ako vaì: profit ≡ [py - C(r, y)] < (= ili >) 0. Dakle, u uslovima postojanja potpune konkurencije na trìštu i efikasnosti u pogledu obima proizvodnje, imamo da je p = ∂C/∂y = C/y, što implicira nulti profit. Ukoliko posmatramo granu u kojoj postoji slobodan ulaz i izlaz, nulti profit ozna~ava odsustvo poticaja da se u|e u granu ili iza|e iz grane. Zatim, u uslovima slobodnog ulaska i izlaska, efikasnost obima identificira ravnote`ni poloàj u dugom vremenskom periodu za granu kao cjelinu. I pošto pozitivni (negativni) profit daje podsticaj za ulazak (izlazak) u granu, neefikasnost obima onda mora ukazivati na odsustvo odnosno neostvarivanje ravnote`nog poloàja u dugom vremenskom periodu.Specifi~nije, preduze}e koje je neefikasno u 37


27.2.2007

10:13

Page 38

pogledu obima proizvodnje ostvaruje ili: z

z

rastu}e prinose s obzirom na razmjer u kojem slu~aju vaì da je p = ∂C/∂y < C/y i da je profit negativan (stvaraju}i tako poticaj za izlazak iz grane); ili opadaju}e prinose s obzirom na razmjer u kojem slu~aju vaì da je p = ∂C/∂y > C/y i da je profit pozitivan (stvaraju}i poticaj za ulazak u granu).

Napomena 3: Pretpostavimo da su sva preduze}a u grani identi~na. Tada, kombiniranje uslova za maksimizaciju profita (p=∂C/∂y) sa uslovom za efikasnost obima (∂C/∂y = C/y) implicira da, u u lovima slobodnog ulaska i izlaska, cijena outputa industrijske grane u dugom vremenskom peridou je data kao pe, gdje: pe = Miny≥0 {C(r, y)/y}. U ovom slu~aju, u uslovima slobodnog ulaska i izlaska, profit u grani kao cjelini je jednak nuli i sve koristi u vidu pove}anja blagostanja nastalog od proizvodnih aktivnosti (engl. welfare benefits of production activities) pripadaju potroša~ima kroz prilago|avanja cijene pe. * Mjerenje Efikasnosti obima Indeks efikasnosti obima ozna~ava se kao SE:

pri ~emu je AC(r, y) = C(r, y)/y, a “y” ozna~ava stvarni output. * Troškovna interpretacija: Izraz [(1 - SE)x100] predstavlja procentualno smanjenje 38


27.2.2007

10:13

Page 39

prosje~nih ukupnih troškova koje preduze}e moè ostvariti ukoliko postane efikasno u pogledu obima proizvodnje. Napomena: Definirajmo OE = [(TEI) (AE) (SE)] kao indeks ukupne ekonomske efikasnosti preduze}a. Tada moèmo pisati

gdje [Σi rixi/y] ozna~ava stvarne prosje~ne troškove proizvodnje. Slijedi da se izraz [(1 - OE)x100] moè interpretirati kao procentualno smanjenje prosje~nih ukupnih troškova koje se moè ostvariti ukoliko preduze}e postane istovremeno i tehni~ki efikasno, alokativno efikasno i efikasno u pogledu obima proizvodnje. 3. TR@I[TE POTPUNE KONKURENCIJE I EKONOMSKA EFIKASNOST

Iz ranije definicije alokativne efikasnosti moèmo re}i da ona postoji u situaciji kada prakti~no nema ni previše ni premalo proizvodnje, odnosno kada je proizvodnja optimalna sa društvenog stanovišta, ili ekonomije kao cjeline. Da bi trìšte bilo alokativno efikasno moraju biti ispunjena dva uslova (pretpostavke): 1.

Privatna grani~na korist = društvena grani~na korist MBc = MBs – mjeri se visinom krive agregatne tra`nje

2.

Grani~ni troškovi preduze}a = Grani~ni društveni troškovi MCp = MCs – mjeri se visinom krive agregatne ponude

39


27.2.2007

10:13

Page 40

Kako funkcionira trìšte potpune konkurencije (TPK), odnosno kako se vrši agregiranje individualnih krivulja potra`nje i ponude moè se prikazati na sljede}i pojednostavljen na~in: a) individualna tra`nja

MB=grani~na korist za potro{a~e

a) Ako potro{a~e kupuje sve dotle dok se ne izjedna~e MB i MC, tj. MB=p

b) Trì{na tra`nja i ponuda

P=MB za proizvo|a~e

b) i ako proizvo|a~i pove}aju proizvodnju sve dotle dok grani~na korist ne izjedna~e sa grani~nim tro{kovima tj. P=MB

c) ponude individualni firmi

MB potro{a~a = MB

c) Tada }e MB potro{a~a biti izjedna~ena sa grani~nim tro{kovima proizvo|a~a MC, tj. MBc=MCp, tj. MBs=MCs ({to predstavlja uslov alokativne efikasnosti na trì{tu).

Sl. 3.1. Funkcioniranje trì{ta potpune konkurencije

Alokativno efikasan ishod za društvo kao cjelinu pojavljuje se onda kada je MBs=MCs. Do ovog dolazi u potpunoj konkurenciji ukoliko su društvene koristi jednake koristima potroša~a i društveni troškovi jednaki troškovima proizvo|a~a. Naredni grafikon pokazuje zašto se, uz date pretpostavke o jednakosti privatnih i društvenih grani~nih koristi, i pretpostavke 40


27.2.2007

10:13

Page 41

o jednakosti privatnih grani~nih troškova i društvenih grani~nih troškova (dakle uz zanemarivanje postojanja eksternih efekata u proizvodnji i potrošnji) za trìšte potpune konkurencije moè re}i da je alokativno efikasno.

Sl. 3.2. Alokativna efikasnost definirana presjekom krive ponude i potra`nje

Pri obimu manjem od 100 jedinica vrijednost koju potroša~i pripisuju dodatnoj jedinici proizvoda ve}a je nego troškovi za njegovu proizvodnju. Pri obimu proizvodnje ve}em od 100 jedinica vrijednost koju potroša~i pripisuju dodatnoj jedinici proizvoda manja je od troškova njegove proizvodnje. Stoga postoji samo jedan obim proizvodnje (100 jedinica) pri kojem postoji maksimalna alokativna efikasnost. Pri svakom drugom nivou postoji razlika MCs i MBs te nije u potpunosti postignuta potencijalno mogu}a alokativna efikasnost. 4. KARAKTERISTIKE I EKONOMSKA EFIKASNOST MONOPOLA

4.1

Definicija monopola

“Monopol je trìšna struktura u kojoj postoji samo jedan prodava~, u kojoj ne postoje bliski supstituti za dobro koje on proizvodi i u 41


27.2.2007

10:13

Page 42

kojoj postoje zapreke ulasku.”3 Pored potpune konkurencije, monopol predstavlja drugo “~isto” teorijsko stanje trìšnih struktura. Teorijski model ~istog monopola izvodi se iz pretpostavki koje obezbje|uju da na trìštu nije prisutan nijedan elemenat konkurencije. Polazne osnove na kojima se gradi teorijski model monopola su sljede}e: z Postoji samo jedan prodavac i mnoštvo malih kupaca. Posebni slu~ajevi monopolskog trìšta su monopson sa jednim kupcem i mnoštvom malih prodavaca i bilateralni monopol sa jednim prodavcem i jednim kupcem. z Ne postoje supstituti ili komplementi za proizvod ili grupu proizvoda koje prodaje monopol. Ova pretpostavka osigurava da doga|aji na drugim trìštima nemaju nikakvog uticaja na doga|aje na monopolskom trìštu. Drugim rije~ima, unakrsna elasti~nost tra`nje na monopolskom trìštu jednaka je nuli. z Ne postoji sloboda ulaska novih preduze}a. Specifi~an oblik barijere ulasku predstavlja volumen efektivne tra`nje na lokalnom trìštu. Primjer moè biti slabo naseljena oblast, gdje naj~eš}e postoji samo jedna prodavnica u kojoj se moè na}i gotovo sve. Otvaranje specijalisti~kih prodavnica, s obzirom na volumen tra`nje, bilo bi nerentabilno. “Ovaj primjer ukazuje na dvije va`ne stvari u vezi sa monopolizacijom trìšta: (1) monopol je povezan sa veli~inom trìšta i (2) monopolsko preduze}e ne mora obavezno da bude i veliko.”4. z I kupci i prodavci posjeduju savršene (i besplatne) informacije o trìšnim prilikama. Ova pretpostavka je najmanje realna ali je neophodna. Na primjer, za monopolistu je najva`nije poznavanje ukupne krive tra`nje, ali je istovremeno i najteè da je odredi. Bez ove pretpostavke ne bismo mogli da tvrdimo da monopol poznaje svoje krive prosje~nog i grani~nog prihoda, pa time ni da je u mogu}nosti da odredi optimalan obim proizvodnje.

3 A. Koutsoyianis : ”Moderna mikroekonomika”, Mate, Zagreb, 1996, str. 171. 4 Stojan Babi}, Mili} Milovanovi}: ”Teorija cena”, Ekonomski fakultet Beograd, Beograd, 1990, str. 292.

42


27.2.2007

10:13

Page 43

Konkurencija na trìštu pokre}e dva paralelna procesa: proces koncentracije i proces centralizacije kapitala. Oba procesa slabe karakteristike konkurentnog trìšta i zapravo otvaraju proces njegove monopolizacije. Koncentracija kapitala najkra}e se moè definisati kao uve}anje individualnog kapitala putem investiranja ostvarene dobiti. Koncentracija kapitala istovremeno zna~i i uve}anje ukupnog kapitala u privredi. Centralizacija kapitala predstavlja stapanje više individualnih kapitala u jedan. Proces centralizacije uvijek predstavlja preraspodjelu postoje}e mase ukupnog kapitala izme|u razli~itih preduze}a. Posredstvom oba ova procesa - i koncentracije i centralizacije kapitala - ja~a i sposobnija preduze}a pove}avaju svoj udio na trìštu, što na kraju rezultira odre|enim stepenom monopolizacije trìšta. Kartel i trust predstavljaju klasi~ne oblike ekonomskih monopola. Kartel je manje ~vrsta zajednica pojedina~nih preduze}a. On predstavlja interesnu zajednicu samostalnih preduze}a koja su se sporazumjela o bitnim elementima me|usobnih prava na trìštu. U zavisnost od toga šta je predmet njihovih sporazuma mogu}e je razlikovati kartele: (1) cijena, (2) kvota proizvodnje i (3) geografske podjele trìšta. Trust je jedinstvena organizacija individualnih preduze}a. Ona gube samostalnost nezavisnih ekonomskih jedinica. Trust odre|uje obim proizvodnje svake proizvodne jedinice, formira jedinstvenu cijenu koštanja, moè da vrši realokaciju profita izme|u razli~itih preduze}a i sl. Ukratko, trust predstavlja takav oblik monopola koji funkcionira kao jedinstveno preduze}e sa više proizvodnih pogona. Osnovni razlozi koji dovode do nastanka monopola su sljede}i: 1. Ekskluzivna kontrola nad va`nim inputima. Firma moè da kontrolira nešto što ima veliki zna~aj a niti jedna druga firma ne moè to da nabavi. Jedan slu~aj jeste vlasništvo nad neophodnim sirovinama; ~esto navo|en primjer je kontrola kompanije Alcoa nad rudnicima boksita što je omogu}ilo toj kompaniji da monopolizira prodaju aluminijuma u S.A.D. prije drugog svjetskog rata. 43


27.2.2007

10:13

Page 44

2. Ekonomija obima, odnosno rastu}i prinosi s obzirom na razmjer. Kada je dugoro~na kriva prosje~nih toškova (uz date fiksne cijene inputa) opadaju}a s lijeva na desno, najmanji troškovi proizvodnje cijele industrijske grane ostvaruju se ukoliko se proizvodnja koncentrira u samo jednom preduze}u, a ne u dva ili više preduze}a. Trìšte ~ije se potrebe zadovoljavju uz najniè troškove postojanjem i poslovanjem samo jednog preduze}a naziva se prirodni ili naravni monopol. Primjer takvog trìšta predstavljaju lokalne telefonske usluge. O~igledno je da su ukupni troškovi niì ukoliko se ispod zemlje pruì jedan telefonski kabal a ne dva ili više kablova. 3. Zaštita u vidu patenta. Ve}ina zemalja u svijetu štiti pronalaske kroz neki vid patenta. Patent tipi~no omogu}ava izumitelju ekskluzivnu kontrolu nad novim proizvodom ili proizvodnim procesom u izvjesnom vremenskom periodu (u S.A.D. od 17 godina). Patenti su uvedeni da bi se podstakla ulaganja u istraìvanje i razvoj dozvoljavaju}i da izumitelj izvu~e zna~ajnu korist iz svog pronalaska. Ukoliko firma ne bi bila u stanju da svoj proizvod proda po dovoljno visokoj cijeni koja bi omogu}ila povrat uloènih sredstava u istraìvanje, ona ne bi imala ekonomskog opravdanja da uopšte preduzima istraìva~ke aktivnosti. Kada postoje}a firma posjeduje patent na proizvodni proces ili sastav sirovine, nova preduze}a bi èlejela u}i u granu, ali ne mogu; ta industrijska grana ostaje monopolizirana. 4. Dozvole za rad (licence) koje izdaje dràva. Na mnogim trìštima zakon spre~ava sve druge da posluju osim preduze}a kojima je dràva izdala dozvolu-licencu. Drugim rije~ima ~esto je protuzakonito da više od jedne kompanije prodaje odre|eni proizvod ili pruà uslugu. U tom slu~aju govorimo o zakonskom monopolu. Na primjer, “prema zakonu pojedinih provincija u Kanadi, prije 1984 godine bilo je protuzakonito za privatna preduze}a da prave konkurenciju dràvnom preduze}u 44


27.2.2007

10:13

Page 45

Canada Post u pogledu raznošenja pisama. Poslije 1984. godine, privatnim kompanijama se dozvoljava da raznose pisma, ali ih zakon prisiljava da zara~unavaju mnogo više cijene nego Canada Post.”5 Licence za rad ponekada prate striktni propisi koji govore šta imalac licence moè a šta ne moè da radi. 5. Dogovorni ili koluzivni monopol. Ukoliko to zakon dozvoljava, nekoliko proizvo|a~a mogu se udruìti sa ciljem da formiraju jedinstvenu firmu, ili da zajedni~ki obavljaju odre|ene aktivnosti u vezi sa marketingom sa ciljem da zara~unavaju ve}u cijenu i pove}aju svoje profite. Me|utim, nakon što je monopol formiran, nije ni malo lako odràti ga, jer preduze}a mogu imati mnogo poteško}a da sprije~e ulazak drugih preduze}a privu~enih visokom cijenom. 6. Oktopodski monopol predstavlja kombinaciju prirodnog i ekonomskog monopola. Oni nastaju u sklu~ajevima kada zbog prirode tehnologije i volumena tra`nje, postojanje više aktera na strani ponude ne bi bilo ekonomski racionalno. Kao primjer, moè da posluì èljezni~ki saobra}aj, vodovodi, prenos elektri~ne energije, i sl. 4.2 Ravnoteà u uslovima monopola

Dok je potpuna konkurencija podrazumijevala postojanje jako velikog broja malih preduze}a - ponu|a~a, koji nude homogen proizvod, dotle monopol predstavlja takvo trìšno stanje u kojem jedno preduze}e opsluùje cijelo trìšte proizvodom koji nema tako bliskog ili dobrog supstituta. Ova ~injenica omogu}uje monopolisti da, za razliku od preduze}a na potpunoj konkurenciji koja preuzimaju cijene sa trìšta kao zadane parametre u svojim poslovnim odlukama, tj.vode pasivnu politiku cijena, prakti~no sam utvr|uje cijene svojim proizvodima, tj. da vodi aktivnu politiku cijena. 5 A. Blomkvist, P. Wonnacott, R. Wonnacott: ”Microeconomics”, Mc.Graw Hill, Toronto, 1987, str. 523.

45


27.2.2007

10:13

Page 46

Ponuda monopoliste predstavlja prakti~no ponudu cjele grane tako da njegova kriva tra`nje nije više prava linija paralelna sa x osom u visini trìšne cijene, nego opadaju}a krivulja s lijeva na desno, što zna~i da on mora, u skladu sa osnovnim zakonom potra`nje, smanjivati cijene ukoliko èli da proda ve}u koli~inu. Ovo dovodi do toga da kriva grani~nog prihoda nije više (osim za prvu prodatu jedinicu) izjedna~ena sa cijenom (prosje~nim prihodom, odnosno krivom tra`nje) kao na trìštu potpune konkurencije, te da na grafi~kom prikazu ima dvostruko ve}i nagib od krive potra`nje. Da bi monpol bio u stanju ravnoteè, odnosno da bi monopolista maksimizirao svoj profit, neophodno je da budu ispunjeni isti uslovi kao i na trìštu potpune konkurencije. Naime, monoplista }e pove}avati svoj output ukoliko dobici koje ostvaruje u vidu dodatnog prihoda premašuju pove}anje troškova, a smanjiva}e output ukoliko je gubitak prihoda manji od smanjenja troškova. Drugim rije~ima, profit }e biti maksimalan za onaj obim proizvodnje pri kojem su izjedna~eni grani~ni troškovi proizvodnje i grani~ni prihod (MC = MR), a kriva grani~nih troškova se nalazi u rastu}oj fazi. Prodajom svojih proizvoda po ravnote`noj cijeni monopolsko preduze}e ostvaruje normalni profit (kojim pokriva ukupne prosje~ne troškove) i ekstra ili ekonomski profit (koji perdstavlja umnoàk prodanih jedinica outputa i onog dijela cijene koja se dobije kao razlika ukupne cijene i prosje~nih ukupnih troškova). Zbog nepostojanja konkurencije monopol moè i u duèm vremenskom periodu da ostvaruje ekstra profit, jer po definiciji ne postoji mogu}nost za ulazak novih konkurenata. Treba ipak naglasiti da monopolska pozicija ne garantira uvijek i profitabilno poslovanje. Mogu}e je da monopolsko preduze}e posluje i sa gubitkom, i to u slu~aju ako cijena nije dovoljno visoka da pokrije prosje~ne ukupne troškove proizvodnje. Za monopolsko preduze}e kriva grani~nog troška ne predstavlja krivu ponude u kratkom vremenskom roku. Pošto je kriva ponude 46


27.2.2007

10:13

Page 47

definisana kao funkcija trìšne cijene kao nezavisnog argumenta, u slu~aju monopola nema logi~kog smisla za definiciju funkcije ponude. Da bi to bilo mogu}e funkcija ponude monopola morala bi da bude definisana isklju~ivo karakteristikama tehnologije (proizvodne funkcije) i cijenama inputa.

Cijena i tro{ak (dolara po doma}instvu mjese~no)

Grafi~ki prikaz ravnoteè monopolskog preduze}a u kratkom vremenskom periodu, koji }emo koristiti za našu analizu alokativne efikasnosti, moèmo prikazati na slici 4.1.

Potro{a~ev vi{ak

Stvarni gubitak

Ekonomski profit

Koli~na (miliona doma}instava)

Na slici je ravnote`na koli~ina 4 miliona komada proizvoda, a ravnote`na cijena je 20 nov~anih jedinica. Iznosom od 18 nov~anih jedinica pokrivaju se prosje~ni troškovi, tako da dio od 18 do 20 nov~anih jedinica predstavlja profit po jedinici outputa ili ekstra profit. 47


27.2.2007

10:13

Page 48

4.3 Ekonomska efikasnost monopola 4.3.1 Tehnološka efikasnost

Što se ti~e tehnološke efikasnosti treba ista}i da monopol moè biti tehnološki neefikasan i to u duèm vremenskom periodu. U slu~aju monopola moè se desiti da preduze}e ne posluje na najniòj mogu}oj krivulji ukupnih prosje~nih troškova. Zbog odsustva konkurencije, monopol moè da ne posve}uje dovoljno pa`nje svojim troškovima i njihovoj kontroli, pa kao posljedica toga nastaje rasipanje resursa. Tehnološka neefikasnost u monopolskim industrijama moè predstavljati zna~ajan trošak za društvo. Zbog odsustva konkurencije mnogi troškovi u monopolskom preduze}u su nepotrebno ve}i nego na trìštima potpune konkurencije. Profesor Libenštajn je ovakvu neefikasnost okarakterizirao izrazom X-neefikansost. 4.3.2 Alokativna efikasnost

Uslov alokativne efikasnosti je da se roba proizvodi tako da je njena grani~na korisnost jednaka njenom grani~nom trošku. Da li monopol zadovoljava ovaj uslov, odnosno da li je monopol alokativno efikasan moèmo odgovoriti analiziraju}i sljede}i grafi~ki prikaz dat na slici 4.2.

48

za bit do tu ~na polis ani Gr mono

G (G rani~ ran na i~n do a d bit ob za it za dru{ po tvo tro {a ~e )

Po{to monopolista izjedna~ava, MC i MR rezultat je neefektivna koli~ina outputa Q2

i

Page 49

dr u{ tv o

10:13

za

27.2.2007

G za ran m i~n on i t op ro ol {ko ist v u i


Koli~ina Q2 je efektivna koli~ina outputa, jer je grani~na dobit za dru{tvo jednaka grani~nim tro{kovima dru{tva.

Slika 4.2 Monopol rezultira alokativnom neefikasnoš}u

Monopol rezultira outputom Q1, koji je manji od alokativno efikasnog outputa Q2. Svaka jedinica nerealiziranog outputa izme|u Q1 i Q2 nudi veæu grani~nu dobit za društvo (pokazano visinom D krive) od njenog grani~nog troška za društvo. Zbog toga bi sa društvenog stanovišta bilo korisno proizvoditi ove jedinice, ina~e se pojavljuje efektivni gubitak odnosno smanjenje alokativne efikasnosti usljed postojanja monopola. Ovaj gubitak alokativne efikasnosti na slici je predstavljen osjen~enim trouglom.

49


27.2.2007

10:13

Page 50

Kriva tra`nje ozna~ena je na slici sa D i ona predstavlja grani~nu korist za društvo kao cjelinu, pošto ona predstavlja korist koju proizvod pruà potroša~ima. (I ovdje pretpostavljamo da je grani~na korist za društvo MBs = MB za potroša~e, i da je grani~ni trošak za društvo MCs = MC proizvo|a~a). Sa MR je ozna~en grani~ni prihod monopola koji predstavlja grani~nu korist monopola. Pošto MC ozna~ava grani~ni trošak proizvodnje proizvoda monopolskog preduze}a kao jedinog preduze}a u grani, to je grani~ni trošak monopola ujedno i grani~ni trošak društva kao cjeline. Pošto ova kriva sije~e krivu grani~ne društvene koristi u ta~ki R, efikasna koli~ina outputa bila bi u stvari Q2. Me|utim, sa slike se moè vidjeti da to nije output koji monoplista proizvodi. Umjesto toga, monopolista proizvodi manji i prema tome neefikasan output Q1 gdje je MR = MC. Razlog zašto monopolista proizvodi premalo je što on izjedna~ava svoje grani~ne troškove ne sa grani~nom korisnoš}u za društvo (D) nego sa grani~nom koristi za sebe (MR). Dakle, osnovni uslov za postojanje alokativne efikasnosti na monopolskom trìštu nije ispunjen. Gubitak efikasnosti koji nastaje zbog toga što monopolsko preduze}e proizvodi premalo (Q1 umjesto Q2) prikazan je na slici kao osjen~eni trougao. Politika monopoliste koja se sastoji u ograni~avanju outputa usmjerena je na vješta~ko stvaranje oskudice tog proizvoda, tako da prema osnovnom zakonu potra`nje njegov cijena moè da se pove}a. Za proizvo|a~e koji stvaraju monopol, upravo je ova sposobnost da podiù cijene ono što im pruà priliku da ostvare ekstra profit u duèm vremenskom periodu koji nisu mogli ostvariti dok su bili na konkurentnom trìštu. Svaki nedostatak robe bi na konkurentnom trìštu umjesto trajnim pove}anjem cijena rezultirao dodajnom ponudom drugih preduze}a što bi vodilo smanjenju prethodno uspstavljenih visokih cijena. Iz predhodne analize proizilazi zaklju~ak da slije|enje isklju~ivo vlastitog interesa ili koristi ne rezulitira obavezno maksimalnom 50


27.2.2007

10:13

Page 51

koristi za društvo kao cjelinu. Time se naravno pobija teza Adama Smita o nevidljivoj ruci trìšta koja uskla|uje privatne i društveni interes, u smislu da slije|enje vlastitog interesa i bez uzimanja u obzir interesa drugih, automatski dovodi do maksimalnog ukupnog društvenog blagostanja. Adam Smit o~igledno u svoju analizu djelovanja trìšta nije u dovoljnoj mjeri uvaàvao zna~aj monopola i specifi~nosti na~ina na koji oni ostvaruju svoj interes iskazan kao maksimizacija ekstra profita. 4.3.3 Dinami~ka efikasnost

Dinami~ka efikasnost kako je ranije istaknuto odnosi se pojednostavljeno na investiranje u nau~no istraìva~ki rad koji za posljedicu obi~no ima ve}i ili manji tehnološki napredak, koji opet sa svoje strane omogu}ava pove}ane mogu}nosti izbora za potroša~e, kvalitetnije proizvode i usluge. Upravo u tome se prema mnogim ekonomistima, u prvom redu prema Jozefu Šumpeteru (1883 - 1950), ogleda prednost monopola. Naime, pored mnogih prigovora da monopolska preduze}a odre|uju cijenu previsoko, a koli~ine prenisko, da mogu ostvarivati ekstra profite i u duèm vremenskom periodu, Šumpeter je još davno tvrdio da se vrelo inovacija i tehnoloških promjena nalazi u velikim korporacijama i kod sudionika nepotpune konkurencije. “Mada je to~no da monopolska preduze}a uzrokuju neefikasnost zbog ~injenice da njihova cijena leì iznad grani~nih troškova, Šumpeter je smatrao da inovacije što ih stvaraju krupna preduze}a više nego potiru gubitke zbog njihovih previsokih cijena.”6 Ilustrativno je pomenuti klasi~an slu~aj Bell Telephone Labs.7 Ta divovska istraìva~ka organizacija djelovala je uz podršku najve}eg svjetskog monopola - kompanije AT&T. U toku ~etiri decenije prije raspuštanja Bell sistema, istraìva~ka organizacija Bell Labs je izumila ili znatno pridonijela razvoju tranzistora i 6 Paul Samuelson, William Nordhaus: ”Ekonomija” - ~etrnaesto izdanje, ”Mate”, Zagreb, 1992, str.188. 7 Ibidem, str. 188.

51


27.2.2007

10:13

Page 52

poluvodi~a, mikrovalne tehnike i opti~kih vlakana, memorije s magnetnim mjehuri}ima, satelita i elektronskih sklopki. Tokom 1970-tih u Bell Labs se ostvarivalo punih 10% cijelog ameri~kog industrijskog bazi~ng istraìvanja. Okolnost da preduze}a nisu u stanju zahvatiti svu nov~anu vrijednost svojih izuma naziva se neprisvojnost. Upravo ona objašnjava zašto je mnogo vjerovatnije da }e se krupna preduze}a, a ne mala upustiti u istraìva~ko-razvojnu djelatnost. Istraìvanja i razvoj mogu voditi ka novim tehnikama proizvodnje koje }e smanjiti troškove preduze}a. Svako preduze}e ima poticaja da razvija novi proizvod koji se razlikuje od ostalih a koji }e preduze}u omogu}iti monopolsku poziciju. Na primjer, kompanija Bombardier Ltd. bila je motivirana da razvije snoumobil (snowmobile - vozilo za kretanje po snijegu), jer je taj proizvod obezbijedio privremenu monopolsku poziciju preduze}u. Monopolska pozicija je dakle rezultat ili korist od inovacije, a inovacija je izvor rasta preduze}a. Moèmo dakle re}i da još od Šumpeterovog vremena postoji uvjerenje da preduze}e sa zna~ajnom trìšnom mo}i predstavlja zna~ajniji izvor tehnoloških inovacija nego preduze}a sa malom trìšnom snagom u uslovima potpune konkurencije. Osnovni razlozi koji su navo|eni u potvrdu ovakvog uvjerenja mogu se sumirati na sljede}i na~in. Porast inovacija raste više nego proporcionalno sa porastom veli~ine preduze}a zbog toga što:

52

z

Istraìva~ko-razvojni projekti (a naro~ito fundamentalna istraìvanja) tipi~no zahtijevaju izuzetno velike fiksne troškove, a oni mogu biti pokriveni samo ako je obim proizvodnje dovoljno veliki.

z

Postoji ekonomija obima i širine u proizvodnji samih inovacija.

z

Velike diverzificirane kompanije su u boljoj poziciji da iskorištavaju neo~ekivane i teško predvidljive inovacije,


27.2.2007

10:13

Page 53

koje manjim preduze}ima zbog usmjerenosti na uski opseg proizvoda i usluga nisu dostupne. z

Velika preduze}a mogu financirati ve}i broj nau~no-istraìva~kih projekata u isto vrijeme i na taj na~in rasporediti ili raspršiti rizike vezane za ulaganja u takvu vrstu investicionih aktivnosti.

z

Velika preduze}a imaju bolji i lakši pristup eksternim financijskim izvorima.

Osim toga, obim inovacija je ve}i u industrijama ili sektorima koji imaju izraèni stepen koncentracije, zbog toga što: z

Preduze}a sa ve}om trìšnom mo}i su u mogu}nosti da lakše financiraju nau~no-istraìva~ke aktivnosti iz vlastitog profita.

z

Preduze}a sa ve}om trìšnom mo}i mogu lakše obezbijediti prisvajanje ostvarenih povrata koje inovacija sobom donosi i stoga, ima mnogo ve}i poticaj za ulaganje u tehnološke inovacije.

4.4 Komparacija trì{ta potpune konkurencije i monopola u pogledu stati~ke alokativne efikasnosti

Komparaciju trìšta potpune kokurencije i monopola u pogledu stati~ke alokativne efikasnosti moè se pokazati korištenjem grafi~kog prikaza na slici 4.3.

53

27.2.2007

10:13

Page 54

Cijena


Potro{a~ev vi{ak

Koli~ina (a) Savr{ena konkurencija

Cijena i tro{ak

Potro{a~ev vi{ak Stvarni gubitak

Dobitak monopola

Koli~ina (b) Monopol

Slika 4.3 Komparacija trìšta potpune konkurencije i monopola u pogledu stati~ke alokativne efikasnosti U savršenoj konkurenciji (dio a), koli~ina QC prodaje se po cijeni PC. Potroša~ev višak je predstavljen osjen~enim trouglom. U ravnoteì, ekonomski ili ekstra profit preduze}a je na nuli, a potroša~ev višak je maksimiziran. Monopol sa jedinstvenom 54


27.2.2007

10:13

Page 55

cijenom (dio b), smanjuje output na QM i pove}ava cijenu na PM. Potroša~ev višak je predstavljen gornjim osjen~enim trouglom. Monopol zauzima osjen~eni pravougaonik i prouzrokuje stvarni ili nepotrebni gubitak (deadweight loss) koji je prikazan osjen~enim trouglom. Na trìštu potpune konkurencije (dio slike ozna~en sa a) potroša~i pla}aju PC za svaku kupljenu jedinicu proizvoda. Maksimalna cijena koju su kupci voljni da plate za svaku jedinicu prikazana je krivom tra`nje (D). Ova cijena ujedno mjeri korisnost koju proizvod ima za potroša~a. Vrijednost ili korisnost proizvoda minus njegova cijena predstavlja potroša~ev višak. Do njega dolazi jer se cijena proizvoda odre|uje prema zadnjoj kupljenoj jedinici koja ima najmanju grani~nu korisnost za kupca. Sve ranije jedinice koje za njega imaju ve}u vrijednost i za koje je bio spreman platiti više kupac je dobio po niòj cijeni, što predstavlja potroša~ev višak ili dobitak. Na grafi~kom prikazu potroša~ev višak je prikazan kao osjen~eni trougao. Monopolsko preduze}e (dio slike ozna~en sa b) ograni~ava output na QM i prodaje proizvod po cijeni PM. Potroša~ev višak smanjuje se na manji (jednako osjen~eni) trougao. Potroša~i gube djelom zbog toga što moraju da plate više za proizvod i dijelom zato što dobivaju manju koli~inu proizvoda. Interesantno je sagledati da li je potroša~ev gubitak jednak monopolistovom dobitku. Da li se, naime, tu radi samo o redistribuciji koristi od trgovine? Pa`ljivija analiza slike ukazuje na to da dolazi do smanjenja dobitaka od trgovine. Jedan dio potroša~evog gubitka pripada monopolisti -monopolista dobiva razliku izme|u više cijene (PM) i cijene PC za prodatu koli~inu (QM). Monopolista uzima dio potroša~evog viška prikazanog osjen~enim pravougaonikom. Ovaj dio gubitka potroša~evog viška nije gubitak za društvo. On predstavlja redistribuciju odnosno preraspodjelu od potroša~a ka monopolisti. Ostatak potroša~evog viška se prakti~no izgubio jer je monopolista ograni~io output.Ali više od toga je izgubljeno. 55


27.2.2007

10:13

Page 56

Ukupni gubitak do kojega dolazi zbog manjeg outputa monopola (QM) jeste novi trougao (druga~ije osjen~en u dijelu b). Dio tog trougla iznad cijene PC predstavlja gubitak potroša~evog viška, a dio trougla ispod PC predstavlja gubitak proizvo|a~evog viška. Proizvo|a~ev višak je razlika izme|u prihoda proizvo|a~a i oportunitetnog troška proizvodnje. Ra~una se kao suma razlika izme|u cijene i grani~nog troška proizvodnje svake jedinice outputa. U uslovima potpune konkurencije, proizvo|a~ prodaje output izme|u QM i QC po cijeni PC. Grani~ni trošak proizvodnje svake dodatne jedince outputa u tom intervalu prikazan je krivom grani~nog troška (odnosno u uslovima potpune konkurencije krivom ponude ). Na taj na~in vertikalna udaljenost izme|u krive grani~nog troška i cijene predstavlja proizvo|a~ev višak. Dio proizvo|a~evog viška se izgubi kada monopolista ograni~i output na nivo koji je niì od nivoa koji postoji u uslovima konkurencije. Trougao (u dijelu b) koji mjeri ukupni gubitak i potroša~evog i proizvo|a~evog viška, naziva se ukupni nepotrebni gubitak (engl. deadweight loss). Ukupni nepotrebni (stvarni) gubitak mjeri alokativnu neefikasnost kao smanjenje potroša~evog i proizvo|a~evog viška do kojeg dolazi usljed ograni~enja outputa ispod njegovog efikasnog nivoa. Monopol obi~no proizvodi output na znatno manjem nivou od onog pri kojem su prosje~ni ukupni troškovi u minimumu. Monopolista ima mnogo više kapaciteta nego što prakti~no koristi.Ali ~ak da monopolista i proizvodi onu koli~inu pri kojoj su prosje~ni ukupni troškovi u minimumu, što on moè da u~ini, potroša~i nemaju priliku da kupe proizvod po toj cijeni. Cijena koju pla}aju potroša~i uvijek je ve}a od grani~nih troškova. Zaklju~ak je da monopolista uvijek u pore|enju sa trìštem potpune konkurencije nudi manju koli~inu po višim cijenama.

56


27.2.2007

10:13

Page 57

4.5 Komparacija trì{ta potpune konkurencije i trì{ta ograni~ene konkurencije (monopola i oligopola) u pogledu dinami~ke efikasnosti

Za trìšte potpune konkurencije (TPK) moè se re}i da u izvjesnoj mjeri i na specifi~an na~in podsti~e ostvarivanje dinami~ke efikasnosti. Naime, TPK generira dinami~ku efikasnost prisiljavaju}i firme da uvode (prihvataju ili preuzimaju) ve} prona|enu i na trìštu dostupnu novu tehnologiju. Me|utim izuzetno va`no pitanje za razvoj svakog ekonomskog sistema jeste sljede}e pitanje: “Koja trìšna struktura na najbolji na~in po prvi put kreira (stvara) potpuno novu tehnologiju”. Mišljenja ekonomista o ovom problemu su podijeljenja. Još od vremena Šumpetera zna~ajan broj ekonomista zastupa stanovište da su prednosti na strani velike (monopolske) firme iz ranije navedenih razloga. Sa druge strane veliki je broj ekonomista koji dovode u pitanje navedene hipoteze i kao kontraargument isti~u da je podsticaj za inoviranje ja~i u uslovima konkurencije nego u slovima monopola. Intuitivno ovakvo rezoniranje izgleda sasvim prihvatljivo. Naime, po ovom shvatanju, monopolist ve} zara|uje mnogo novaca (ceteris paribus) dok bi firma u konkurentnom okruènju to htjela da ostvari. Inoviranje moè omogu}iti monopolisti da zaradi nešto više novca nego što ga zara|uje sada, dok preduze}u u konkurentnom okruènju moè omogu}iti da postane monopolista i zaradi jako mnogo novca. Kao dokaz ovi autori iznose niz empirijskih istraìvanja koja nisu u potpunosti potvrdila navedene hipoteze da preduze}a sa velikom trìšnom snagom imaju proporcionalno i ve}a ulaganja u nau~no-istraìva~ke aktivnosti. U jednom od takvih istraìvanja profesor Symonides (1996)8 dolazi do sljede}ih zaklju~aka. Istraìvanja pokazuju da postoji malo dokaza koji bi podràli Šumpeterovu hipotezu da trìšna snaga i veli~ina firme stimuliraju inovacije: izdaci na istraìvanje i razvoj ~ini se da rastu manje ili 8 Symonides George (1996) : ”Inovation, firm size and market structure: Shumpeterian hypoteses and some new themes”, OECD Economic Department Working paper No. 161, Paris

57


27.2.2007

10:13

Page 58

više proporcionalno sa veli~inom preduze}a nakon što je pre|en odre|eni prag u pogledu veli~ine preduze}a (mada postoje i tom smislu zna~ajne varijacije za razli~ite industrijske sektore, vremenske periode i dràve), i generalno, postoji malo dokaza o pozitivnom odnosu izme|u intenziteta istraìva~ko-razvojnih aktivnosti i stepena koncentracije u datoj industriji. Me|utim, pozitivna korelacija izme|u stepena koncentracije/veli~ine preduze}a i inovativnih aktivnosti moè se pojaviti kada su zadovoljeni odre|eni uslovi, uklju~ivo visoke nataloène troškove po individualnom istraìva~kom projektu i prisustvo ekonomije obima i širine u proizvodnji pozitivnih prinosa koje inovacije sobom donose. Empirijska istraìvanja ukazuju da su intenzitet istraìva~ko-razvojnih aktivnosti i trìšna struktura zajedni~ki determinirani karakteristikama tehnologije (stepen kontinuiteta i predvidljivosti, nagib krive u~enja, i sl.) karakteristikama tra`nje, institucionalnim okvirom, strateškim interakcijama u~esnika na trìštu i ~istom sre}om. Osim toga empirijska istraìvanja pokazuju da manje firme ostvaruju ve}i broj inovacija i patenata u odnosu na efektivno utrošena sredstva za istraìvanje i razvoj nego velika preduze}a. O~igledno treba naglasiti ~injenicu da èlja ili poticaj za inoviranjem predstavlja samo jedan faktor u jedna~ini dinami~ke efikasnosti. Drugi zna~ajan faktor predstavlja prakti~na mogu}nost da se inovira, koja se moè pove}avati ukoliko su neka preduze}a velika, mo}na i profitabilna jer mogu lakše preuzeti neophodne rizike vezane za investiranje u istraìva~korazvojne aktivnosti. Da bi se bolje razumio odnos izme|u trìšnih struktura i stepena inoviranja odnosno tehnološkog progresa, potrebno je podsjetiti se zna~ajnih karakteristika klju~ne aktivnosti uklju~ene u inovativni proces - investicija u istraìva~ko-razvojne aktivnosti. Naime, istraìva~ko-razvojna aktivnost predstavlja investiciono ulaganje sa sljede}im karakteristikama:

58


z

z

z

27.2.2007

10:13

Page 59

Moè zahtijevati izuzetno velika financijska ulaganja i vremensko angaìranje uposlenika preduze}a, naro~ito ako se radi o baznim istraìvanjima u takvim sektorima kao što su na primjer ra~unarska tehnologija, komunikacioni sistemi, proizvodnja lijekova. Krajnji rezultati su uvijek u odre|enoj, manjoj ili ve}oj mjeri neizvjesni. Ovo zna~i da su ulaganja u istraìvanje i razvoj rizi~na ulaganja prvenstveno zbog nataloènih troškova. Neuspjela investicija u istraìvanje i razvoj ima malu vrijednost i prakt~no se ne moè nikome ponuditi na prodaju da bi se dijelom nadoknadila izgubljena sredstva. Zbog toga se jako teško i vrše ocjene unaprijed ovakvog tipa investicionih ulaganja. Teško je izra~unati neto sadašnju vrijednost toka prinosa za jednu tako neizvjesnu investiciju, što ima zna~ajne posljedice na financiranje istraìvanja i razvoja. Rezultat istraìva~kih aktivnosti predstavlja znanje koje ima karakteristike onog što ekonomisti nazivaju javna dobra kod kojeg ne postoji rivalstvo u njegovom korištenju niti mogu}nost isklju~enja nekoga iz potrošnje takvog dobra. Prakti~no, to u ovom slu~aju otvara dileme kako preduze}e moè biti sigurno da }e upravo ono prigrabiti sve koristi koje istraìva~ki projekat sobom obezbje|uje, da li investirati sam ili ~ekati da to neko drugi u~ini pa da se bez pla}anja obezbijede koristi. Ovaj problem prisvajanja rješava se registriranjem patenata na odre|eni vremenski period.

Kod upore|ivanja trìšta ograni~ene konkurencije (monopola i oligopola) i trìšta potpune konkurencije trebalo bi sagledati kako specifi~na trìšna struktura moè da uti~e na èlju ili podsticaj ali i na mogu}nost da se investira u istraìva~ko-razvojne aktivnosti. z

Pretjerana konkurencija moè smanjiti investicije u inovativne aktivnosti zbog na~ina na koji preduze}a u konkurentnom okruènju dolaze do neophodnih financijskih sredstava za financiranje izuzetno rizi~nih istraìva~kih projekata. Konkurencija moè pove}ati èlju i poticaj ali }e smanjiti 59


27.2.2007

10:13

Page 60

stvarnu mogu}nost realiziranja inovativnih aktivnosti. U principu, ukoliko bi financijska trìšta bila savršena, preduze}a bi bila u mogu}nosti da pozajmljuju novac ~ak i za veoma rizi~ne investicije i ne bi morala da zavise od teku}ih profita ukoliko èle financirati takve investicije. U praksi, trìšte kapitala se suo~ava sa problemima pri pozajmljivanju novca preduze}ima za istraìva~ke aktivnosti jer takav tip investicija je veoma teško ocijeniti na zadovoljavaju}i na~in. Pored toga davaoci zajma susre}u se sa zna~ajnim problemima u vezi sa monitoringom i nadgledanjem namjenskog trošenja odobrenih sredstava. Banci je teško da prati šta se zaista doga|a sa njenim novcem, da ocijeni da li preduze}e zaista daje sve od sebe da projekat uspije, da li pozajmljeni novac preduze}e koristi za suviše rizi~an projekat, i sl. Ovakve dileme ilustriraju na najbolji na~in problem tzv. asimetri~nih informacija (preduze}e i banka ne raspolaù istim informacijama za donošenje odgovaraju}ih odluka). z

60

Konkurencija smanjuje investiranje u istraìvanje i razvoj zbog problema vezanog za mogu}nost prisvajanja ukupnih, potencijalno mogu}ih financijskih efekata koji nastaju kao rezultat prakti~ne primjene rezultata istraìva~kog projekta i inoviranja procesa ili proizvoda. Naime, ostale firme bez velikih financijskihi kadrovskih ulaganja mogu lako da imitiraju originalni proizvod ili proizvodni proces. Treba naglasiti da patenti mogu donekle da ublaè takvu praksu ali se i oni mogu zaobi}i dodavanjem odre|enih karakteristika imitiranom proizvodu. Ovo moè biti jedan od razloga zašto mala preduze}a ne koriste trìšte kapitala za financiranje inovativnih projekata. Oni koji pozajmljuju novac naravno èle da znaju ta~no za šta }e novac biti korišten i šta je o~ekivani rezultat inovativne aktivnosti. Ali problem je u tome što kada jednom preduze}e potencijalnom financijeru objasni sve detalje u vezi sa projektom takve informacije su, i pored kodeksa ponašanja u bankarskoj branši, prakti~no ve} u javnosti i dostupne drugim


27.2.2007

10:13

Page 61

preduze}ima. Za razliku od malog preduze}a, monopolista zbog svoje snage o ovakvim problemima mora vjerovatno manje da brine. z

Firme sa zna~ajnom trìšnom snagom mogu pretjerano da investiraju u istraìva~ko-razvojne projekte zbog ~injenice da ve} ostvaruju visoke profite i èle svoj novac radije da koriste za dalji rast preduze}a nego za pla}anje dividendi svojim dioni~arima. I preduze}a na oligopolskom trìštu nastoje da prevazi|u cjenovnu konkurenciju koja u krajnjem slu~aju šteti svim preduze}ima, i da je zamijene sa razli~itim oblicima necjenovne konkurencije kao što su diferencijacija proizvoda i razvoj novog proizvoda. Preduze}a sa velikom trìšnom snagom mogu neprestano investiranje u inovativne aktivnosti vidjeti kao sredstvo o~uvanja njihove konkurentske prednosti ili kao doprinos ja~anju ulaznih prepreka za trìšte na kojem posluju.

z

Preduze}a sa trìšnom snagom mogu da troše i premalo na investiranje u istraìvanje i razvoj jer ve} zara|uju dovoljno novca i odsustvo konkurencije ne prisiljava ih da tehnološkim inovacijama po svaku cijenu smanjuju troškove poslovanja. Tehnološka neefikasnost ne zna~i automatski mogu}nost da preduze}e bude izba~eno sa trìšta kao na trìštu potpune konkurencije. O visini ulaganja u istraìvanje i razvoj kod monopola ne odlu~uje dakle potreba za opstankom nego èlja za ve}im ili manjim ostvarenim profitom. Ukoliko monopolsko preduze}e uspije smanjiti troškove svoga poslovanja, zbog niske cjenovne elasti~nosti tra`nje za svojim proizvodom, vejrovatno }e efekte takvog smanjenja uspjeti prebaciti na potroša~a.

z

Ekonomije obima i širine mogu da postoje kod istraìva~korazvojnih projekat i inovacija što daje prednost velikim preduze}ima.Veliko preduze}e moè smanjiti rizik ulaganja u istraìva~ke aktivnosti razvijaju}i porfolio 61


27.2.2007

10:13

Page 62

(strukturu) projekata, odnosno ulaù}i u više projekata istovremeno, pove}avaju}i na taj na~in šanse da financira i onaj koji }e biti financijski uspješan. Uspješni inovatori mogu sebi priuštiti mnogo grešaka jer uspješni projekti pla}aju ra~une koje na~ine neuspješni projekti.

62


27.2.2007

10:13

Page 63

II DR@AVNA REGULACIJA MONOPOLA

Zbog uo~enih nedostataka monopola, odnosno nedovoljne alokativne efikasnosti, u uslovima trìšne privrede dràva moè da primijeni odre|ene politike sa ciljem suzbijanja mo}i monopola i poboljšanja njihove alokativne efikasnosti, uz istovremeno o~uvanje njihovih prednosti ukoliko one postoje (kao u slu~aju prirodnog monopola, odnosno rastu}ih prinosa s obzirom na razmjer, ili dinami~ke efikasnosti i tehnološkog progresa).

1. UTVR\IVANJE CIJENA PO GRANI^NIM TRO[KOVIMA

Kod donošenja odluke o obliku intervencije osnovno pitanje na koje treba odgovoriti je da li se radi o prirodnom monopolu ili o nekom drugom monopolu (npr. koluzivnom). Zašto je ovo va`no objasni}emo korištenjem slike 1.1 na kojoj je prikazan prirodni monopol9.

9 A. Blomkvist, P. Wonnacott, R. Wonnacott: ”Microeconomics”, Mc.Graw Hill, Toronto, 1987, str. 525.

63


27.2.2007

10:13

Page 64

D = grani~na dobit za dru{tvo

Koli~ina

Slika 1.1 . Prirodni monopol: Bolje je regulisati cijene nego razbijati monopol na više preduze}a Bez regulacije cijena, monopolska firma maksimizira svoj profit izborom ta~ke E1 na svojoj krivoj tra`nje: U ovoj ta~ki output je Q1, pri ~emu je za firmu MR=MC. Ako vlada postavi maksimalnu cijenu na P2 , firma je primorana da se spusti niz krivu tra`nje do ta~ke E2, uz pove}anje svog outputa na Q2. Ovo je efikasni output, kod koga je grani~na korist za društvo (D) jednaka grani~nim troškovima MC. Efektivna dobit od ove politike dolazi od eliminacije originalnog "trougla " neefikasnosti monopola E1E2T. Ova politika tako|e smanjuje monopolski profit: pošto monopolist u po~etku maksimizira profit izborom ta~ke E1, svaka druga ta~ka na krivoj tra`nje - uklju~uju}i i ta~ku E2 - prouzrokuje gubitak profita. Na slici 1.1 se moè vidjeti da ekonomija obima - odnosno, kriva prosje~nih ukupnih troškova AC koja opada u širokom rasponu outputa, tj. rastu}i prinosi s obzirom na razmjer - ~ine ovu industrijsku granu prirodnim monopolom Da bi se zadovoljila trìšna 64


27.2.2007

10:13

Page 65

tra`nja najniì troškovi ostvaruju se ako postoji samo jedan veliki proizvo|a~. Razbijanje monopola u ve}i broj manjih preduze}a bilo bi kontraproduktivno. Nema potrebe da se postavlja više od jednog elektri~nog kabla ispod ulice, niti da se postavlja više od jedne vodovodne ili gasne cijevi. Ukoliko bi smo imali nekoliko preduze}a u bilo kojoj od ovih djelatnosti, oni bi duplicirali investicije - odnosno fiksne troškove - postoje}eg monopola, i to bi predstavljalo rasipanje resursa. Na slici se moè vidjeti da razbijanje monopola na tri manja preduze}a, od kojih bi svako proizvodilo output u iznosu Q3, podiglo bi troškove do nivoa C, i korisiti od ekonomije obima bi bile izgubljene. Umjesto tog vlada bi trebala da podsti~e širenje preduze}a. Konkretno, preduze}e bi trebalo da se iz ta~ke E1 prebaci u ta~ku E2, gdje je grani~na korist za potroša~e (odnosno društvo) MB izjedn~ena sa grani~nim troškovima za proizvo|a~a (i društvo) MC. Vlada prisiljava monopol da to u~ini utvr|ivanjem maksimalne cijene koju firma moè zara~unati na nivou P2 - cijenu pri kojoj kriva grani~nih troškova MC sije~e krivu tra`nje D. Ovakav na~in utvr|ivanja cijena naziva se utvr|ivanje cijena na bazi grani~nih troškova (engl. marginal cost pricing). Pošto je monopolu sada zabranjeno da podiè cijenu, on je primoran da se ponaša poput preduze}a na trìštu potpune konkurencije. Prisiljavaju}i monopol da proizvodi u ta~ki E2, dràva nije razbila monopol nego je samo uklonila odnosno eliminrala trìšnu mo}, tj. sposobnost da se zara~unavaju visoke cijene. Pri cijeni P2 monopolski profit je smanjen ali nije nu`no da on bude eliminaran. Na primjer, udaljenost E2Z na slici predstavlja preostali profit po jedinici proizvoda. Nedostaci utvr|ivanja cijena po grani~im troškovima U slu~aju kada je kriva AC znatno viša (odnosno kada monopolista posluje u zoni opadju}ih prosje~nih troškova pri ~emu su grani~ni troškovi ispod krive prosje~nih troškova) cijena P2 vodila bi 65


27.2.2007

10:13

Page 66

monopolistu prakti~no u gubitak jer ne bi bila dovoljna da se pokriju ukupni prosje~ni troškovi. U tom slu~aju politika utvr|ivanja cijena po grani~nim troškovima ne bi bila zadovoljavaju}e rješenje, pošto bi dràva cijenu utvrdila na suviše niskom nivou koji ne bi dozvoljavao da preduze}e ostane u poslu. Takav monopol bi zahtijevao ili druga~iji oblik reguliranja cijena, npr. utvr|ivanje cijena na bazi ukupnih prosje~nih troškova (engl. average cost pricing), ili dràva prihvata obavezu da pokrije nastali gubitak u formi supsidija. Problem sa supsidijama je u tome što je njihov izvor budèt, koji predstavlja najve}im dijelom opšte poreske prihode. Pla}anje supsidija bi naime zna~ilo da poreski obveznici, odnosno društvo u cjelini subvencioniraju potroša~e koji koriste proizvod monopolskog preduze}a. Naravno, ovo dovodi do pitanja pravi~nosti i jednakosti u smislu da su samo potroša~i ovog proizvoda subvencionirani ali ne i ostalih proizvoda. Subvencioniranje moè dovesti i do smanjenja efikasnosti. Ukoliko monopolsko preduze}e zna da }e njegovi gubici biti pokriveni od strane dràve izostaje osnovna motivacija da se troškovi poslovanja drè u razumnim granicama ili minimiziraju što je jedan od osnovnih preduslova da preduze}e posluje efikasno. Sa društvenog stanovišta efikasnost se smanjuje i u slu~ajevima kada se u procesu politi~kog odlu~ivanja odobravanje ili izglasavanje supsidija za jedan proizvod uslovljava odobravanjem supsidija za neki drugi ili druge proizvode (engl. log rolling). Naredni problem u vezi sa utvr|ivanjem cijena po grani~nim troškovima predstavlja ~injenica da primjena takvog pristupa zahtijeva da dràvna regulatorna agencija posjeduje prili~no ta~ne informacije u pogledu visine grani~nih troškova monopolskog preduze}a, što u praksi naravno moè da predstavlja jako veliki problem. Osim navedenih problema oko utvr|ivnja ta~ne visine grani~nih troškova problem moè da se pojavi i u situaciji kada dolazi do osciliranja ili fluktuiranja nivoa outputa i grani~nih troškova kao odgovor na cikli~no izraène promjene potra`nje gotovog 66


27.2.2007

10:13

Page 67

proizvoda (npr. sezonske oscilacije potra`nje). Utvr|ivanje cijena po grani~nim troškovima zahtijevalo bi utvr|ivanje razli~itih cijena u svakom slu~aju kada do|e do promjene obima proizvodnje i grani~nih troškova. Konstantno ili veoma ~esto prilago|avanje cijena finalnog proizvoda predstavljalo bi prakti~no cjenovnu nestabilnost, koja bi opet imala svoje negativne efekte. Jedan od problema kod korištenja grani~nih troškova kao osnovice za utvr|ivanje cijena pojavljuje se u situaciji kada monopolsko preduze}e proizvodi ne samo jedan nego više proizvoda. Pošto se dakle resursi i oprema koriste za proizvodnju više proizvoda opšti troškovi (i proizvodne i neproizvodne reìje) moraju da se rasporede na pojedine proizvode kao nosioce troškova. Takva alokacija opštih troškova zahtijeva utvr|ivanje i primjenu odgovaraju}ih procedura alokacije i determiniranje adekvatnih klju~eva za raspodjelu. Praksa pokazuje da ma kako ti klju~evi bili definirani alokacija opštih troškova nikada nije savršena, što zna~i da utvr|ivanje grani~nih troškova nije precizno ili uvijek ta~no.

2. UTVR\IVANJE CIJENA NA OSNOVU DUGORO^NIH INKREMENTALNIH TRO[KOVA

Primjenom ovakvog pristupa kao osnova za utvr|ivanje cijena uzima se prosjek grani~nih troškova za odre|eni blok proizvodnje, pri ~emu se onda cijena izjedna~ava sa tako izra~unatim prosje~nim grani~nim troškom. Ovakva politika usmjerna je na uklanjanje pomenutih nedostataka u slu~aju sezonskih oscilacija tra`nje, odnosno na uklanjanje potrebe da se cijene ~esto prilago|avaju nastalim izmjenama u efektivno iskazanoj tra`nji.

67


27.2.2007

10:13

Page 68

Koli~ina

Slika 2.1. Utvr|ivanje cijene na osnovu dugoro~nih inkrementalnih tro{kova Slika 2.1 prikazuje krive tra`nje za dva razli~ita perioda. D1D1 predstavlja potra`nju za proizvodom u zimskom periodu a potra`nja D2 D2 predstavlja potra`nju u ljetnom periodu. Pri krivoj tra`nje D1D1 utvr|ivanje cijena po grani~nim troškovima zahtijevalo bi utvr|ivanje cijene na nivou OP1 i outputa na nivou OQ1. Odgovaraju}a cijena i output sa potra`njom D2D2 iznosili bi OP2 i OQ2. Da bi se izbjeglo prilago|avanje cijena razli~itim grani~nim troškovima, regulatorna agencija moè odlu~iti da se izra~unaju prosje~ni grani~ni troškovi za ~itav blok ili segment outputa Q1Q2. Na slici je pretpostavljeno da je taj prosjek dat kao veli~ina AB, pri ~emu je cijena utvr|ena u iznosu jednakom AB ili OPA. Pri ovoj cijeni koli~ina proizvedenih i prodatih proizvoda u periodu 1 jeste OQ3 a iznos outputa proizvedenog u periodu 2 je OQ4. Ukupni trošak proizvodnje u dva perioda iznosi OPACQ3 + OPA FQ4, što je u ovom slu~aju jednako ukupnom prihodu. Utvr|ivanje cijena po prosje~nim grani~nim troškovima moè naravno dovesti i do druga~ije situacije, odnosno u oba perioda moè da se ostvari profit ili pak, u jednom periodu moè da se realizira profit a u drugom gubitak. 68


27.2.2007

10:13

Page 69

3. UTVR\IVANJE CIJENA PO PROSJE^NIM TRO[KOVIMA

Utvr|ivanje cijena po prosje~nim troškovima podrazumijeva izjedna~avanje potra`nje sa prosje~nim troškovima u koje je uklju~en normalni profit. Na slikama 2.2 i 2.3 prikazana je situacija u kojoj kriva ukupnih prosje~nih troškova AC nastavlja da pada i nakon presjeka sa krivom tra`nje. U tom slu~aju regulacija monopola podrazumijeva zna~ajne probleme.

D = grani~na dobit za dru{tvo E1 (ta~ka maksimalnog profita) E3 Prelonma ta~ka (samo narmalni profit)

(ta~ka gubitka)

Koli~ina

Slika 2.2 Odre|ivanje cijena na osnovu prosje~nih i grani~nih troškova.

69


27.2.2007

10:13

Page 70

Koli~ina

Slika 2.3 Utvr|ivanje cijena po grani~nim i prosje~nim troškovima - uticaj na efikasnost poslovanja10

Monopol bez restrikcija maksimizirao bi svoj profit izborom ta~ke E1 na krivoj tra`nje. Ekstra profit koji bi u tom slu~aju bio ostvaren predstavljen je gornjom osjen~enom površinom. Odre|ivanje cijena na osnovu prosje~nih troškova zahtijeva spuštanje monopola po krivoj tra`nje do E3, utvr|uju}i najve}u cijenu na P3. U ovoj ta~ki firma bi poslovala bez ekstra profita, ali ne bi imala ni gubitaka, odnosno ostvarivala bi samo normalni profit (uklju~en u prosje~ne ukupne troškove) potreban za odràvanje poslovanja. Odre|ivanje cijena na osnovu grani~nih troškova - a to zna~i postavljanje cijene na P2, odnosno spuštanje monopola dalje niz 10 A. Blomkvist, P. Wonnacott, R. Wonnacott: ”Microeconomics”, Mc.Graw Hill, Toronto, 1987, str. 525.

70


27.2.2007

10:13

Page 71

krivu tra`nje do ta~ke E2 - nije ostvarljivo, jer je cijena P2 ispod prosje~nog troška. U tom slu~aju bi firma pretrpjela gubitak predstavljen donjom osjen~enom površinom, i mogla bi u krajnjem slu~aju ispasti iz poslovanja. Poboljšanje efikasnosti koje je ostvareno prikazano je osjen~enom površinom 4; a poboljšanje efikasnosti koje nije ostvareo prikazano je površinom 5. Ako bi, naime, bilo izvodljivo da se monopolska firma sasvim potisne po krivoj tra`nje od E1 prema E2, tada bi ostvareno poboljšanje efikasnosti iznosilo (4 + 5). Me|utim, pošto se firma moè spuštati samo do ta~ke E3, ostvareno poboljšanje efikasnosti ograni~eno je samo na površinu (4). Da bi smo vidjeli zašto problemi nastaju, pretpostavimo da pokušamo primijeniti politiku koja je bila uspješna u slu~aju na ranije datoj slici 1.1 (Utvr|ivanje cijena po grani~nim troškovima), odnosno da prisili monopolsko preduze}e da se kre}e niz krivu tra`nje od ta~ke izvorne ravnoteè E1 do ta~ke E2 u kojoj se ostvaruje efikasan obim proizvodnje, i u kojoj grani~ni trošak sije~e krivu tra`nje. Pretpostavimo da to nastojimo uraditi utvr|ivanjem cijene na nivou P2. Ova politika ne}e funkcionirati u ovom slu~aju, pošto }e dovesti monopolsko preduze}e do poslovanja sa gubitkom, i na kraju do napuštanja trìšta. Razlog je što u ta~ki E2 preduze}e posluje ispod svojih prosje~nih troškova AC. Dakle, cijena P2 koju prima preduze}e nije dovoljna da pokrije njegove prosje~ne troškove u ta~ki G. Gubitak monopolskog preduze}a po jedinici proizvodnje je G E2, a ukupni gubitak predstavljen je osjen~enim pravougaonikom (gubitak u E2). Najnià cijena koju dràva moè propisati bez opasnosti da preduze}e mora na kraju napustiti poslovanje je cijena P3, koja }e dovesti do novog ravnote`nog poloàja u E3. U tom slu~aju cijena je tolika da ta~no pokriva ukupne prosje~ne troškove (u koje je ura~unat normalni profit); preduze}e posluje na pragu rentabiliteta odnosno 71


27.2.2007

10:13

Page 72

na prelomnoj ta~ki. Ova politika naziva se utvr|ivanje cijena po prosje~nim troškovima, i predstavlja utvr|ivanje cijena na nivou koji odre|uje presjek krive prosje~nih troškova AC i krive tra`nje D. Teoretski, vladina agencija za regulaciju monopola bi trebala relativno jednostavno da utvrdi prelomnu ta~ka P3 . Ukoliko preduze}e zara|uje profit iznad normalnog profita - kao što bi na primjer ostvarivala u ta~ki E1 - tada je cijena previsoka; treba je smanjiti. Ako preduze}e posluje sa gubitkom, kao u ta~ki E2, tada je cijena preniska; treba je pove}ati. Ovo jednostavno pravilo doveš}e vladinu agenciju do P3, do cijene koja upravo pokriva troškove, uklju~ivo i pravi~an povrat na kapital koji su vlasnici investirali. U praksi, me|utim, veoma je teško odrediti ta~ku P3, glavnom zbog problema u definiranju (1) pravi~ne stope povrata na uloèni kapital, i (2) iznosa investiranog kapitala. Ovim problemima posveti}emo više pa`nje u razmatranju regulacije monopolskog preduze}a korištenjem stope povrata na uloèni kapital. Kona~no, efekat koji utvr|ivanje cijena na bazi prosje~nih troškova ima na efikasnost prikazano je na slici 2.3. Kada bi bilo mogu}e pomjeriti monopol cijelom duìnom po krivi tra`nje od E1 do E2 rezultat bi bio poznati dobitak u efikasnoti u obliku trougla, prikazan na slici kao površina 4+5. Me|utim, utvr|ivanje cijena po prosje~nim troškovima dozvoljava nam da pomjerimo preduze}e samo djelimi~no, od E1 do E3. Prema tome, dobitak ili pove}anje efikasnosti ograni~eno je na osjen~enu površinu 4. Osnovni nedostatak ovakvog na~ina utvr|ivana cijena je potpuno odsustvo motiviranosti menad`menta preduze}a da uvodi bilo kakve inovacije i racionalizacije u proizvodnji ili u upravljanju. Ovo stoga što svako smanjenje troškova poslovanja dovodi automatski i do prilago|avanja odnosno sniàvanja maksimalnih cijena po kojima preduze}e moè da prodaje svoj proizvod.

72


27.2.2007

10:13

Page 73

4. RAZLIÎTE CIJENE ZA RAZLIÎTE SEGMENTE POTRO[NJE

Ovakav vid utvr|ivanja cijena moèmo prikazati grafi~ki na sljede}i na~in:

KWH po potro{a~u mjese~no

Slika 4.1. Cjenovni blokovi hidroenergetskog potencijala

Na slici 4.1 prikazano je utvr|ivanje cijena na na~in da se cijene utvr|uju razli~ito za pojedine segmente potršnje, bilo kao rastu}e ili opadaju}e sa pove}anjem potrošnje. Situacija na slici data je za preduez}e koje proizvodi elektri~nu energiju koriste}i hidropotencijal. Rastu}e cijene koristle bi se u slu~aju kada se osje}a nedostatak hidroakumulacije u ljetnom periodu, jer bi se na taj na~in destimulirala pretjerana potrošnja elektri~ne energije. Obrnuto u zimskim mjesecima kada je akumulacija obilna, koristile bi se opadaju}e cijene jer bi se na taj na~in stimulirala dodatna potrošnja. Ovakav na~in utvr|ivanja cijena je krajnje opravdan u slu~ajevima kada preduze}e ima opadaju}e prosje~ne troškove u duèm vremenskom periodu. Ranije je prikazano da bi preduze}e 73


27.2.2007

10:13

Page 74

ostvarivalo gubitak primjenom utvr|ivanja cijena po grani~nim troškovima u slu~aju da kriva grani~nih troškova sije~e krivu tra`nje ispod prosje~nih troškova. Takav gubitak mogao bi se pokriti primjenom sistema opaju}ih cijena za razli~ite blokove potrošnje. Cijena iznad prosje~nih troškova mogla bi se zara~unati za prvi blok potrošnje, dok bi se za preostalu potrošnju cijena utvrdila na bazi grani~nih troškova. Prosje~na cijena za ukupni iznos potrošnje bila bi dovoljna da se pokriju troškovi proizvodnje ukupnog outputa. Na sli~an na~in, kako je to prikazano na sljede}oj slici, primjena ovog sistema utvr|ivanja cijena omogu}ila bi ina~e neprofitabilnom preduze}u da pokrije troškove poslovanja i nastavi sa radom.Na slici je prosje~ni trošak prikazan kao linija koja je cijelom duìnom iznad krive potra`nje. Nijedna cijena outputa za ovo preduze}e ne bi bila dovoljna da se pokriju troškovi poslovanja. Primjena sistema opadaju}ih cijena obezbijedila bi pokri}e ukupnih troškova. Za output OQ3 na slici,preduze}e bi zara~unalo cijenu OP1 za segment ili blok OQ1; cijenu OP2 za segment Q1Q2; i cijenu OP3 (utvr|enu na bazi grani~nog troška) za preostali segment Q2Q3. Prosje~na cijena ili prihod bio bi jednak ukupnom prihodu OP1AQ1 + Q1BCQ2 + Q2FGQ3 podijeljen sa outputom OQ3. Pretpostavimo li da je prosje~na cijena jednaka OP2, ona bi bila dovoljna da pokrije prosje~ne troškove proizvodnje outputa OQ3, omogu}avaju}i preduze}u da posluje na pragu rentabilnosti, odnosno da ta~no pokrije svoje troškove poslovanja u koje je uklju~en normalni profit, i da nastavi sa poslovanjem.

74


27.2.2007

10:13

Page 75

Koli~ina

Slika 4.2. Cjenovni blokovi za pokri}e operativnih gubitaka

5. UTVR\IVANJE CIJENA NA BAZI VR[NOG OPTERE]ENJA

Preduze}a koja pruàju komunalne usluge mogu imati fiksiran ili ograni~en kapacitet u kratkom vremenskom periodu. Potra`nja za uslugama moè da varira od perioda do perioda i u nekim periodima moè ~ak da bude i ve}a od raspoloìvog kapaciteta preduze}a. U takvim slu~ajevima regulatorne agencije mogu da koriste cijene kako bi regulirale korištenje kapaciteta i racionirale njegovu upotrebu u periodu vršnog optere}enja ili prekomjerne potra`nje. Takvo utvr|ivanje cijena poznato je kao utvr|ivanje cijena na bazi vršnog optere}enja (engl. Peak-Load Pricing), i prikazano je na sljede}oj slici:

75


27.2.2007

10:13

Page 76

Automobila po satu

Slika 5.1. Cijena vr{nog optere}enja: prometni most

Na slici 5.1 su predstavljeni elementi potra`nje i troškova vezanih za most po kojem se odvija saobra}aj. Maksimalni kapacitet mosta je OC automobila po satu. Pretpostavimo da je grani~ni trošak reguliranja saobra}aja do maksimalnog kapaciteta konstantan što je predstavljeno linijom P1A. Nakon što se dostigne kapacitet OC, most ne moè da primi niti jedan dodatni automobil u kratkom vremenskom peridu uz bilo kakve troškove, što zna~i da nakon te ta~ke kriva grani~nih troškova postaje vertikalna. Kriva D1 D1 predstavlja tra`nju u periodu kada nije vršno optere}enje ili “špica” (engl. rush hour), a kriva D2 D2 predstavlja tra`nju u satu najve}e potra`nje. Primjena utvr|ivanja cijena po grani~nim troškovima u periodu van vršnog optere}enja rezultira iznosom mostarine od OP1 po automobilu, sa OC1 brojem automobila koji koriste most. Me|utim, pri ovoj cijeni za vrijeme vršnog optre}enja OC2 broj automobila bi èlio da koristi most. Potra`nja prevazilazi maksimalni kapacitet za iznos CC2. Ovaj suvišak potra`nje najvjerovatnije }e dovesti do zagušenja, sporije vo`nje, kašnjenja, neugodnosit za 76


27.2.2007

10:13

Page 77

voza~e i pove}a}e vjerovatno}u nastanka saobra}ajnih nezgoda. Rješenje za takvu situaciju jeste pove}anje cijena, odnosno mostarina na iznos OP2, na mjestu gdje kriva D2 D2 presjeca krivu grani~nih troškova MC u njenom vertikalnom segmentu, gdje je potraìvana koli~ina izjedna~ena sa maksimalnim kapacitetom. Pove}ana cijena ima ulogu da racionira korištenje ograni~enog kapaciteta mosta i da eliminira suvišak potra`nje. Sa porastom cijene neki od voza~a koji nisu spremni da plate tako visoku cijenu u tom momentu prona}i }e neki alternativni prijelaz ili }e svoj prijelaz odgoditi za neko drugo vrijeme van vršnog optere}enja.

6. OSTALE POLITIKE REGULIRANJA MONOPOLSKOG PREDUZE]A

Pored regulacije cijena primjenju se i druge, manje ili više uspješne politike reguliranja monopolskog preduze}a.

6.1 Reguliranje stope povrata na uloèna sredstva

Pored reguliranja cijena gotovih poizvoda jedan od ~esto korištenih na~ina za regulaciju od strane dràve jeste ograni~avanje ukupnih zarada preduze}a na iznos odre|en specificiranom stopom povrata na uloèna sredstva. Stopa povrata predstavlja iznos neto profita kojeg firma ostvari na investirana sredstva. Ukupni prihod mora biti dostatan da se iz njega pokriju ukupni troškovi i profit. Profit mjeren kao procentualni iznos uloènih sredstava, predstavlja u stvari stopu povrata. Vezu prihoda, troškova i profita moèmo prikazati sljede}im obrascem: TR = OC + CD + r (V - AD) Pri ~emu: TR = Ukupni prihod OC = Oprativni troškovi ili troškovi teku}eg poslovanja CD = Teku}i iznos amortizacije V = Vrijednost kapitalne opreme 77


27.2.2007

10:13

Page 78

AD = Akumulirana amartizacija ili otpisana vrijednost sredstava r= Stopa povrata na investirana sredstva. Iz navedenog obrasca slijedi da se stopa povrata na uloèna sredstva moè izra~unati na sljede}i na~in:

Pri ~emu (V - AD) = RB predstavlja osnovicu ili bazu za utvr|ivanje stope povrata (engl. rate base). Za preduze}e koje proizvodi više proizvoda ili pruà više vrsta usluga pomenuta veza ukupnog prihoda, troškova i pofita moè se opisati sljede}im obrascem:

Pri ~emu je: pi = cijena proizvodnje i-tog proizvoda ili pruànja i-te usluge qi = koli~ina i-tog proizvoda ili i-te usluge n = broj proizvoda ili usluga r = dozvoljena ili “fer” stopa povrata na uloèna sredstva RB = osnovica za obra~un stope povrata na investirana sredstva, mjera vrijednosti investicija reguliranog preduze}a. Treba primjetiti da jednakost ne zahtijeva ekonomski efikasne cijene nego samo cijene koje pokrivaju ukupne troškove poslovanja u koje je ura~unat normalani ili “fer” profit. Ukoliko, dakle, preduze}e proizvodi više proizvoda ili pruà više usluga regulatorna agencija moè propisati ukupnu stopu povrata na investicije ostavljaju}i preduze}u diskreciono pravo da samostalno utvr|uje strukturu stope povrata u smislu utvr|ivnja cijena pojedina~nih proizvoda ili usluga, odnosno provo|enja cjenovne diskriminacije izme|u razli~itih kategorija potroša~a i proizvoda. Analiza regulacije prirodnog monopola svodi se dakle na dva aspekta: 78


z z

27.2.2007

10:13

Page 79

problem nivoa stope povrata na investicije i problem strukture stope povrata.

Jednom utvr|ene cijene ne mijenjaju se kontinuirano nego ostaju nepromjenjene izvjestan vremenski period. Upravo taj period u kojem cijene ostaju fiksirane obezbje|uju preduze}ima motivaciju i stimulans za postizanje troškovne efikasnosti. Preduze}e je u poziciji da zaradi ve}u stopu prinosa od one koja je propisana ukoliko moè u tom peridu da smanji svoje troškove poslovanja. Upravo ovaj poticaj za smanjenje troškova poslovanja sagledava se kao posljedica regulatornog gepa. Ukoliko bi naime agencija bila u stanju da po automatizmu ili kontinuirano prilago|ava cijene i da prinos na investirana sredstva preduze}a uvijek drì na istom nivou “r”, ne bi postojao regulatorni gep i ne bi postojao ni motiv preduze}a za smanjenje troškova. Elementi koji u ranije navedenim obrascima moraju biti utvr|eni jesu troškovi teku}eg poslovanja, osnovica za utvr|ivanje stope povrata i pravi~na ili normalna stopa povrata na uloèna sredstva. Pravilno utvr|ivanje i mjerenje svakog od ovih elemenata predstavlja manji ili ve}i problem za regulatornu agenciju. Pogledajmo konkretno šta to zna~i za svaki od navedenih elemenata. Troškovi teku}eg poslovanja Kao što im samo ime govori to su troškovi koji nastaju u procesu redovnog poslovanja preduze}a i obuhvataju takve vrste troškova kao što su: izdaci za radnu snagu (pla}e i nadnice), troškovi sirovina i materijala, troškovi kancelarijskog materijala, izdaci za gorivo i elektri~nu energiju, izdaci vezani za oglašavanje i usluge (telefon i poštanske usluge) i porez. Ovi troškovi obi~no predstavljaju 80 do 85 % ukupnih troškova preduze}a, dok ostatak predstavlja povrat ili prinos na investirana sredstva. Identificiranje i utvr|ivanje iznosa ovih kategorija troškova ne predstavlja veliki problem za regulatornu agenciju pošto se oni u svakom preduze}u prate u okviru ra~unovodstvenog odjela na standardiziran na~in korištenjem kontnog plana. Me|utim, osnovni problem za 79


27.2.2007

10:13

Page 80

regulatornu agenciju jeste utvrditi opravdanost pojedinih troškova u smislu veli~ine iznosa ili pak uopšte potrebe i neophodnosti njihovog nastanka. Troškove koje agencija obi~no provjerava po oba navedena aspekta spadaju pla}e rukovodilaca u preduze}u, izdaci za reprezentaciju, slu`bena putovanja i marketinški troškovi vezani za propagandu i reklamiranje proizvoda preduze}a. Vrlo ~esti su slu~ajevi u kojima agencije ne priznaju preduze}ima pojedine troškove ili zahtijevaju njihovo drasti~no smanjivanje. Osnovica za utvr|ivanje stope povrata Utvr|ivanje ovog elementa predstavlja sigurno najve}i problem za regulatornu agenciju zbog ~injenice da se mogu primijeniti razli~iti metodi utvr|ivanja vrijednosi uloènih sredstava i razli~iti metodi obra~una amortizacije. Razli~ite vrijednosti tih veli~ina direktno uti~u na visinu stope povrata a time u krajnjem slu~aju i na cijenu finalnog proizvoda. Što je ve}a osnovica za obra~un stope povrata na investicije, ve}i je i zahtjevani ukupni prihod da se realizira data stopa povrata, a to obi~no zna~i i ve}u cijenu finalnog proizvoda. Osnovne metode koje se mogu primjeniti za utvr|ivanje vrijednosti investiranih sredstava, odnosno vrijednosti osnovnih srdstava preduze}a su: z Korištenje nabavne cijene ili historijskih troškova, z Kortištenje troškova reprodukcije - nabavna cijena korigirana naviše za iznos inflacije u peridu od momenta nabavke odre|enog osnovnog sredstva, z Korištenje troškova zamjene - procijenjeni trošak zamjene postoje}eg sredstva sa najmodernijim sredsvom iste namjene po teku}im cijenama. Problem predstavlja i primjena razli~itih metoda amortizacije koje mogu razli~itom dinamikom da otpisuju vrijednost osnovnih sredstava i time da uti~u na veli~inu teku}e amortizacije kao operativnog troška ali i na veli~inu akumulirane amortizacije ili otpisane vrijednosti, što ima direktne posljedice na veli~inu osnovice za utvr|ivanje stope prinosa na investirana sredstva. 80


27.2.2007

10:13

Page 81

Primjena regulative pomo}u utvr|ivanja maksimalno dozvoljenih stopa povrata na uloèna sredstva ima i odre|ene negativne posljedice od kojih }emo navesti samo jednu-prekapitalizaciju a koja je poznata i pod nazivom Averch - Jonsonov efekat ili A-J efekat (nazvan po ekonomistima koji su ga prvi put objasnili). Regulacija korištenjem stope povrata na investirana sredstva moè naime dovesti do pretjeranog korištenja jednog proizvodnog faktora (kapitala) na uštrb drugog faktora proizvodnje (rada). Do pretjeranog korištenja kapitala ili pre-kapitalizacije moè do}i zbog toga što se stopa povrata usmjerava na jedan faktor proizvodnje a to je kapital. U slu~aju da je regulatorna agencija utvrdila maksimalno dozvoljenu stopa povrata iznad nivoa realnog oportunitetnog troška kapitala, nastupa situacija identi~na onoj u kojoj bi agencija pla}ala dotaciju ili supsidiju preduze}u za korištenje kapitala. Preduze}e bi cijenu kapitala sagledalo ili percipiralo niòm nego što ona stvarno jeste, a time i niòm u odnosu na cijenu rada. To bi dovelo do motivacije preduze}a da rad zamjenjuje kapitalom. Ukoliko je odnos rada i kapitala prije ove supstitucije bio utvr|en na optimalnom niovou (u smislu izjedna~enosti grani~nog prinosa svakog faktora po jedinici uloène nov~ane jedinice za njihovu nabavku) navedena supsitucija ima za posljedicu udaljavanje od takvog optimuma i pretjerano korištenje kapitala. Rezultat je o~igledno neefikasan miks faktora proizvodnje. A-J efekat prikazan je na sljede}oj slici:

81


27.2.2007

10:13

Page 82

Rad

Kapital

Slika 6.1. Prekapitalizacija u proizvodnji: Averch-Johnsonov efekat

Za date cijene rada i kapitala i budèt za proizvodnju, polazna optimalna kombinacija ili odnos kapitala i rada data je ta~kom E, u kojoj budètska linija AB predstavlja tangentu na izokvantu I. U slu~aju da utvr|ena stopa povrata dovede to toga da je cijena kapitala nià od stvarnog troška kapitala na trìštu, odnosno da je ve}a od oportunitentnog troška kapitala, preduze}e percipira trošak kapitala niìm nego što on stvarno jeste. Ukoliko sa r ozna~imo oportunitetni trošak kapitala, a maksimalno dozvoljenu stopu povrata sa s, preduze}e }e tu razliku da percipira kao supsidiju i za nju }e trošak kapitala biti: r - (s - r) = c. Ukoliko je r = 10 % i s=12%, tada }e c biti 8%. Tako utvr|ena nià cijena kapitala predstavljena je pomjeranjem budètske linije na AC, odraàvaju}i promijenjeni relativni odnos cijena rada i kapitala. Nova ravnote`na ta~ka sada je E1, pri ~emu KK1 predstavlja prekomjernu i sa društvenog stanovišta neopravdanu upotrebu kapitala kao faktora proizvodnje.

82


6.2

27.2.2007

10:13

Page 83

Dràvno vlasni{tvo

Jedan od na~ina da se kontrolira poslovanje monopola jeste da se on pretvori u dràvno preduze}e. Pošto prirodni monopoli po pravilu obuhvataju djelatnosti koje su bitne za standard velikog dijela gra|ana, da bi se taj standard zaštitio cijene ne bi smjele da budu previsoke. U slu~aju da se cijene utvr|uju po principu grani~nih troškova, a preduze}e ostvaruje gubitak, dràva moè da pokriva taj gubitak putem dotacija ili supsidija. Politi~ki problemi redistribucije dohotka (jer se supsidije pla}aju iz prikupljenih poreza) lakše se rješavaju ukoliko je preduze}e dràvno. Me|utim osnovni prigovor ovakvoj politici je ve} poznata neefikasnost preduze}a u dràvnom vlasništvu. 6.3 Porezi na monopolski profit

Putem oporezivanja dràva moè smanjiti monopolske profite te tako u izvjesnoj mjeri umanjiti i u~ini prihvatljivijim neke od društveno negativnih u~inaka monopola. Me|utim, ukoliko se putem oporezivanja i udovolji prigovorima monopolu s osnova pravi~nosti, njime se malo šta postiè da bi se uklonila nepoèljna smanjenja koli~ine outputa do kojih dolazi zabog na~ina poslovanja monopola. Porez te vrste oduzima dio profita, ali nema u~inka na koli~inu proizvodnje. Ako takav porez pove}a grani~ne troškove, vrlo je vjerovatno da }e potisnuti monopolistu još dalje od efikasnog nivoa proizvodnje - monopolista }e još više povisiti cijenu i smanjiti koli~inu.

6.4 Konkurentno nadmetanje privatnih preduze}a za pravo da budu isklju~ivi davaoci odre|ene usluge ili proizvo|a~i proizvoda

Osnovna filozofija ovog pristupa proizilazi iz naizgled retori~kog pitanja koje je postavio ekonomista Harold Demzetz: “Zašto regulirati monopol?” Njegov argument bio je da ~ak i kada troškovni uslovi mogu zahtijevati da trìšte treba da 83


27.2.2007

10:13

Page 84

opsluùje jedno preduze}e, još uvijek ima dovoljno prostora za jaku konkurenciju da bi se utvrdilo ko }e zaista biti to preduze}e. Po prijedlogu Demzetz-a vlada bi trebala da determinira detaljno uslugu koju èli da to preduze}e pruà - prikupljanje sme}a, isporuka pošte, ili bilo šta drugo - i da onda pozove privatna preduze}a da podnesu zahtijeve za obavljanje te aktivnosti. Dakle da provede klasi~nu aukciju ili tender. Nakon završene tenderske procedure, ponu|a~ sa najniòm ponu|enom cijenom (za propisani kvalitet) bi sa dràvom potpisao ugovor o eksluzivnom pravu na isporuku odre|enog proizvoda ili usluge. Me|utim, i pored zna~ajnih prednosti koje jedan ovakav pristup nudi, ipak postoje i zna~ajni nedostaci do kojih dolazi njegovom prakti~nom primjenom: z

z

Pošto ugovor mora da detaljno specificira uslugu ili proizvod koji preduze}e mora da pruà, dràva mora da ide u najsitnije detalje ~ak i u slu~aju vrlo kompleksnih usluga kao što su telekomunikacije. Osim toga, dràva mora da ta~no utvrdi proceduru po kojoj }e se novo preduze}e birati, što nije uvijek jednostavan zadatak.

6.5 Dosljedna i stroga primjena antimonopolskog zakonodavstva

Antimonopolsku politiku ~ine zakoni koji zabranjuju neke vrste ponašanja (kao kad preduze}e tajnim dogovorom utvr|uju cijene) ili spre~avaju izvjesne trìšne strukture (kao što su ~isti monopoli ili visoko koncentrirani oligopoli). Za razliku od regulacije koja kazuje preduze}ima šta trebaju ~initi, i kolike cijene zara~unavati za svoje proizvode, antimonopolsko zakonodavstvo kazuje preduze}ima šta ne smiju ~initi. 6.6 Politika potpunog nemije{anja u poslovanje monopola

Ovakav pristup sastojao bi se u dopuštanju monopolskom predze}u da proizvodi koli~inu koju ono èli i da je prodaje po bilo kojoj 84


27.2.2007

10:13

Page 85

cijeni koju trìšte prihvati. Dva osnovna prigovora ovakvoj politici su problemi u pogledu efikasnosti i pravi~nosti. Me|utim, treba ista}i da postoje slu~ajevi kada ovi problemi imaju samo minimalnu va`nost, i u takvim slu~ajevima bi se ovakav pristup mogao i koristiti. Moè se re}i da svaka od navedenih opcija za kontrolu prirodnog monopola ima svoje prednosti ali i nedostatke. Ni jedan od navedenih pristupa ne eliminira u potpunosti poteško}e koje nastaju ukoliko samo jedano preduze}e opsluùje trìšte. Ponekad }e konkurentno nadmetanje privatnih predze}a biti rješenje sa najniìm troškovima, drugi put }e to biti direktno dràvno vlasništvo. Dràvna regulativa nastavi}e da igra zna~ajnu ulogu u specifi~nim industrijama, posebno u tradicionalnim javnim, komunalnim uslugama (engl. public utilities) kao što su struja, voda, gas i javni prevoz. Uprkos svojih brojnih nedostataka, antimonopolski zakoni ipak obavljaju svoju funkciju obeshrabruju}i fiksiranje cijena i druge poslovne prakse koje umanjuju postoje}i nivo konkurencije. Ali u nekim slu~ajevima, naro~ito u onim kada je monopolisat uspio da ostvari izraènu segmentaciju trìšta, najbolja opcija moè biti da se uopšte ne intervenira. 6.7 Reguliranje, efikasnost i liberalizacija vertikalno intergriranog monopolskog trì{ta - slu~aj trì{ta telekomunikacija

Cilj prezentiranja slu~aja trìšta telekomunikacija je da se iznesu odre|ene ideje i saznanja o me|usobnoj zavisnosti opšteprihva}enog trenda liberalizacije telekom trìšta, rastu}eg zna~aja me|usobnog povezivanja razli~itih mreà u telekomunikacionom sistemu, na~ina utvr|ivanja naknada interkonekcije i postignute ekonomske efikasnosti sa kojom se koriste oskudna društvena sredstva. Posebna pa`nja posve}ena je je tzv. troškovnoj orijentaciji u utvr|ivanju cijena interkonekcije i neki specifi~ni problemi koji se u vezi sa tim pojavljuju. Razmatran je koncept dugoro~nih inkrementalnih troškova kao osnove za utvr|ivanje cijena interkonekcije, na na~in kako je on inauguriran direktivama Evropske 85


27.2.2007

10:13

Page 86

unije. Ekonomska efikasnost prikazana je kao sloèn pojam koji se sastoji od proizvodne, alokativne i dinami~ke efikasnosti. Uticaj troškovno orijentiranog pristupa utvr|ivanju cijena interkonekcije razmatran je po svakoj od navednih komponenti efikasnosti. 6.7.1 Kontrola vertikalno integriranog monopola

Zbog izuzetno velikih kapitalnih ulaganja i nataloènih troškova (sunk costs) usljed izgradnje neophodne infrastrukture, kao i opadaju}ih prosje~nih ukupnih troškova u jako velikom opsegu pruènih usluga telekom sektor ima tipi~ne odlike vertikalno integriranog prirodnog monopola. Ta specifi~nost prirodnog monopola da njegovi ukupni prosje~ni troškovi opadaju u jako velikom opsegu proizvodnje, prakti~no zna~i da bi sa društvenog stanovišta zadovoljavnje iskazane ukupne tra`nje u slu~aju postojanja dva ili više preduze}a dovelo do pove}anih ukupnih troškova, što bi za društvo kao cjelinu bilo neracionalnije.To je i osnovni razlog zbog kojeg se dràva odlu~uje da zadrì monopol u vidu javnog preduze}a ali i razlog zbog kojeg se odlu~uje na regulaciju poslovanja tog prirodnog monopola. Naime, ona èli sa~uvati prednosti u pogledu niskih troškova ali èli isto tako izna}i adekvatne na~ine da ograni~i trìšnu mo} monopoliste u smislu da ga prisiljava da pove}a svoju ponuda a da cijene smanji i da se na taj na~in pribliì prakti~no na~inu na koji funkcionira potpuno konkurentno trìšte. Ukoliko imamo u vidu i zna~ajne zakonske barijere koje je dràva postavljala ulasku drugih operatera u ovaj sektor, kao i postojanje tzv. univerzalnih usluga koje se pruàju i uslu~ajevima kada to ekonomski nije u potpunosti opravdano ali je u interesu društva kao cjeline, moè se re}i da telekom sektor ima odlike ne samo prirodnog nego i zakonski kreiranog monopola. Naravno ovo omogu}ava da se javna preduze}a kojima je dodijeljeno eksluzivno pravo pruànja ovih usluga ponaša na tipi~ni monopolski na~in, pruàju}i obim usluga koji je manji, a po cijenama koje su više nego cijene koje bi postojale u slu~aju potpuno konkurentnog trìšta. 86


27.2.2007

10:13

Page 87

Slijede}i ipak opšti trend liberalizacije i deregulacije veliki broj zemalja donio je odluku da je neophodno obezbijediti znatno ve}i stepen konkurencije i na ovom trìštu u cilju postizanja što bolje ekonomske efikasnosti i racionlanijeg korištenja oskudnih resursa. Smatramo da je bilo potrebno naglasiti navedene karakteristike ovog sektora da bi se predo~ila sva teìna i kompleksnost mjera i aktivnosti usmjerenih na prakti~no postizanje liberalizacije trìšta telekom usluga i obezbje|ivanja konkurencije kao mehanizma koji bi uticao na promjenu ponašanja i postoje}ih operatera i doveo do sniàvanja cijena usluga za krajnje korisnike, kao i do poboljšanja kvaliteta i asortimana pruènih usluga. Moèmo konstatovati da tradicionalni vertikalno intergrirani monopoli u podru~ju telekomunikacija nakon niza konkretnih odluka o postepenoj ili potpunoj liberalizaciji trìšta u mnogim razvijenim zemljama kao formalni oblik organizacije zaista ubrzano nestaju, mada se mora ista}i da se njihova stvarna trìšna mo} u tako izmijenjenim okolnositma ne smanjuje jednako brzo. Novu regulativu u podru~ju telekom usluga (u SAD nakon 1996 godine a u ve}ini evropskih zemalja nakon 1998.godine) moèmo ozna~iti kao podsticajnu regulativu koja treba da doprinese lakšem i zna~ajnijem ulasku konkurentskih kompanija na ovo trìšte, što je u mnogome razlikuje od ranije postoje}e, tradicionalne regulative koja je dosta kruto propisivala visinu naknada za obavljene usluge i stopu povrata na uloèna sredstva, kao uobi~ajene metode regulacije u slu~ajevima prirodnog monopola. 6.7.2 Zna~aj interkonekcije u uslovima liberalizacije telekom sektora

U uslovima liberalizacije telekom sektora treba naglasiti da interkonekcija ima izuzetan zna~aj za ostvarivanje efikasnog procesa komunikacije u sloènom sistemu koji se sada sastoji od više pojedina~nih telekomunikacionih mreà, jer omogu}ava pretplatnicima dva razli~ita operatera da me|usobno komuniciraju, bez obzira na to koji oprater pruà kona~nu uslugu. 87


27.2.2007

10:13

Page 88

Interkonekcija je neophodna za postizanje ve}e efikasnosti i obima usluga koje pruà telekom mreà, i naro~ito je va`na za nove operatere koji ulaze na trìšte i koji obi~no koriste postoje}u infrastrukturu drugih (uglavnom dominantnih) operatera kako bi pruìli svoje vlastite usluge. To podrazumijeva fizi~ko povezivanje jednog telekom operatera sa infrastrukturom drugog operatera. Interkonekcija se moè pojaviti u dva vida: kao interkonekcija mreà (network interconnection) i pristupna interkonekcija (access interconnection), pri ~emu se ova prva uspostavlja izme|u dva operatera koji posjeduju vlastite mreè, a ova druga izme|u operatera sa mreòm i operatera bez mreè. U cilju adekvatne politike vezane za liberalizaciju i dalju deregulaciju ovog sektora mogu se posmatrati tri široko definirana tipa interkonekcije: z Povezivanje na Javnu telefonsku mreù privatnih telekom mreà, ili mreà koje pruàju usluge sa dodatnom vrijednosti (value-added networks); z Povezivanje novih fiksnih lokalnih mreà ili me|ugradskih ili me|unarodnih mreà na Javnu telefonsku mreù; z Povezivanje mobilnih mreà ili drugih beì~nih sistema, ili pak satelitskih sistema na Javnu telefonsku mreù. Utvr|ivanje cijena intermedijarnih, posredni~kih usluga interkonekcije dominantnih telekom operatera je izuzetno zna~ajan problem u izmijenjenom trìšnom kontekstu koji podrazumijeva pove}ani stepen konkurencije, i zbog razlika u troškovima mreà koje koriste razli~ite tehnologije. Naime, obezbje|ibanje interkonekcije pod pravi~nim i efikasnim uslovima predstavlja osnovni zahtjev za kreiranje konkurentnog trìšta. Troškovi interkonekcije mogu da predstavljaju zna~ajan dio ukupnih troškova operatora na telekom trìštu - u nekim slu~ajevima ~ak i do 40%. Zbog toga je zna~ajno da naknade koje operateri pla}aju za interkonekciju budu zasnovane na odgovaraju}im troškovima i da daju odgovaraju}e ekonomske signale operatorima u cilju optimiziranja njihovih investicionih odluka. Naravno cijene 88


27.2.2007

10:13

Page 89

interkonekcije, koje se u krajnjem slu~aju odraàvaju u cijenama usluga zara~unatim krajnjim korisnicima, ~ak i kad su rezultat slobodnog sporazuma pojedinih operatera na potpuno liberaliziranom i privatiziranom trìštu telekomunikacionih usluga, mogu da budu utvr|ene na takvom nivou koji je o~igledno nepovoljan po krajnje korisnike. Regulacija telekom sektora ide u tom pravcu da ~ak i u ovakvim slu~ajevima, kada su ekonomski subjekti potpuno samostalni u utvr|ivanju cijena interkonekcije, nadle`na dràvna regulatorna agencija zadràva pravo da interveniše i primora operatere da snize cijenu, štite}i na taj na~in interes krajnjih korisnika. U tom smislu liberalizacija i privatizacija ovog sektora ne zna~i potpuno odsustvo potrebe bilo kakve intervencije dràvne regulativne agencije. Procedure za utvr|ivanje naknada za interkonekciju koje se primejnjuju u praksi u najve}em broju zemalja, a zavise od ostvarenog stepena liberalizacije telekom trìšta moèmo razvrstati na sljede}i na~in: z z

z z

Regulatorno tijelo utvr|uje visinu naknade, zajedno sa ostalim bitnim elementima interkonekcije, i to unaprijed; Regulatorno tijelo postavlja standard ili uputstvo koji bi trebalo da se koriste za utvr|ivanje visine naknade kroz bilateralno ili multilateralno pregovaranje izme|u samih operatera; Operateri utvr|uju naknade kroz komercijalno sporazumijevanje, bez uklju~ivanja regulatornog tijela; U pregovorima izme|u operatera, regulatorno tijelo stoji kao posrednik/arbitar, utvr|uju}i visinu naknade u slu~aju da se zainteresirane strane ne mogu same dogovoriti ili ukoliko je predmet neslaganja iznesen pred regulatorno tijelo.

U najve}em broju zemalja regulatorno tijelo podsti~e operatere da utvrde naknade za interkonekciju kroz proces me|usobnog pregovaranja. Kako bi se ovaj proces potpomogao regulatorna tijela obi~no izdaju uputstva ili okvir koji smatraju prikladnim za utvr|ivanje visina naknada interkonekcije. Za ostale sluge interkonekcije, regulatorno tijelo moè se baviti pitanjem visine naknada u slu~aju spora ili nemogu}nosti operatera da samostalno postignu dogovor u tom pogledu. 89


27.2.2007

10:13

Page 90

6.7.3 Metode i ciljevi koji se èle posti}i utvr|ivanjem cijena interkonekcije

Postoji veliki broj mogu}ih metoda za utvr|ivanje cijena interkonekcije koje su predloène u ekonomskoj literaturi i primijenjene u praksi. Naveš}emo najzna~ajnije od njih: z Utrvr|ivanje cijena po kratkoro~nim ili dugoro~nim grani~nim troškovima; z Utvr|ivanje cijena po dugoro~nim prosje~nim inkrementalnim troškovima; z Ramsey-evo utvr|ivanje cijena (utvr|ivanje cijena u obrnutoj srazmjeri prema elasti~nosti tra`nje); z Dvo-dijelno utvr|ivanje cijena (npr. visoka fiksna komponentapretplata i niska korisni~ka komponenta- cijena impulsa); z Utvr|ivanje cijena po vršnom optere}enju ili druge forme utvr|ivanja cijena prema stepenu korištenja kapaciteta; z Baumol-Willig-ovo pravilo utvr|ivanja cijena (BW Pravilo) ili Pravilo za utvr|ivanje cijena prema efikasnoj komponeneti - Efficient Componenet Pricing Rule - (ECPR); z Pravila reciprociteta i sli~na pravila “naplati i zadrì” (bill and keep) u slu~aju dvosmjernih mreà; Neka od ovih pravila za utvr|ivanje cijena, kao npr. pravila zasnovana na troškovima daju bolje rezultate nego npr. BW pravilo u pogledu ostvarivanja ciljeva proizvodne i alokativne efikasnosti. Me|utim, što je nià regulirana cijena, ve}e su i mogu}nosti da dominantni operater ili monpolista izgubi motivaciju da inovira i investira što dovodi do jaza izme|u ciljeva koje dràva postavlja i interesa dominantnog operatera ili monopoliste. Izbor odgovaraju}e metode ili pravila za utvr|ivanje cijena interkonekcije u bilo kojoj datoj situaciji zavisi}e od velikog broja faktora uklju~ivo i informacije kojima raspolaè regulatorno tijelo, strukture troškova monopolske firme ili dominantnog operatera kao i od toga da li je raspoloìvi kapacitet postoje}eg operatora dovoljan za pruànje usluga koje bi zadovoljile postoje}u tra`nju. 90


27.2.2007

10:13

Page 91

Cijena interkonekcije uklju~uje nadoknade za skupljanje i isporuku poziva, za instaliranje, odràvanje i funkcioniranje ta~aka interkonekcije, pla}anja za dopunske usluge (kao što su izvještavanje o greškama i neuspjelim pozivima, odràvanje mreè, ili napla}ivanje izme|u razli~itih prenosnika - inter-carrier billing), kao i za pomo}nu i ostalu infrastrukturu (kao što je prostor u koji je smještena oprema). Osim toga, u nekim slu~ajevima, neophodno je tako|e nadoknaditi deficit koji nastaje uslje pruànja univerzalne usluge. Me|utim, ukoliko je pokrivanje takvog deficita pokriveno telekom tarifom, tada to ne bi trebalo da predstavlja dio naknade za interkonekciju, odnosno, potrebno je izbje}i dvostruko obra~unavanje po osnovu pokri}a takvog deficita. U osnovi postoje dva metoda za utvr|ivanje naknade za interkonekciju: z Jedan je putem dijeljenja prihoda izme|u povezanih operatera telekom usluga. z Drugi, koji se uglavnom koristi u praksi, jeste utvr|ivanje naknada za interkonekciju na bazi troškova. U reìmu interkonekcije koji je orijentiran na troškove, nema dijeljenja prihoda izme|u operatera. Umjesto toga, operateru od koga se interkonekcija prakti~no kupuje pla}a se za obezbje|ivanje potrebne interkonekcije. Cilj koji se troškovno-orijentiranim pristupom u utvr|ivanju naknada interkonekcije èli posti}i jeste da naknada koju zara~unava operater od koga se interkonekcija traì odraàva troškove pruànja takve usluge uve}ane za normalan profit. Predmet našeg razmatranja predstavlja troškovno orijentirano utvr|ivanje cijena interkonekcije i specifi~ni problemi u vezi sa ekonomskom efikasnoš}u koji iz toga proizilaze. Podlogu za naša razmatranja ~ini mikrokonomska teorija troškova, cijena i efikasnosti, kao i postoje}a zakonska regulativa koja uvodi liberalizaciju kao èljeni cilj na ovo trìšte. Pri tome }e ipak naša pa`nja dominantno biti usmjerena na legislativu Evropske unije. Komisija je 91


27.2.2007

10:13

Page 92

u ve}em broju Direktiva i Preporuka11 preporu~ila da dugoro~ni prosje~ni inkrementalni troškovi (Long-run Average Incremental Costs - LRAIC) predstavljaju najbolju osnovu za utvr|ivanje naknada za interkonekciju. Suština ovog pristupa objašnjena je nešto kasnije. Me|utim, bez obzira da li se cijena interkonekcije utvr|uje metodologijom obra~una na bazi troškova ili po nekom drugom osnovu, potrebno je ista}i da cijene interkonekcije treba da udovoljavaju sljede}im kriterijima, koje ujedno moèmo ozna~iti i kao èljene ciljeve koji se tim cijenama èle posti}i: z

z

z

Ne bi trebale da budu previsoke da onemogu}avaju ulazak novih operatera na trìšte, odnosno trebale bi da budu dovoljno stimulativne da podsti~u ulazak novih kompanija na trìšte. Mogu}nost ulaska konkurenata promovira poèljno ponašanje preduze}a. Uz postojanje konkurentskih pritisaka firme su motivirane da posluju efikasnije i uz najniè mogu}e troškove. Konkurencija obara cijene prema troškovima i obezbje|uje dinami~ku efikasnost promoviranjem tehnoloških inovacija koje dovode do razli~itih ušteda odnosno smanjenja troškova poslovanja. Ne bi trebale da budu preniske kako ne bi ugrozile poslovanje dominantnog operatera, jer mu ne bi omogu}ile pokri}e troškova poslovanja u koje je ura~unat iznos normalnog profita. Ne bi trebale da dovode do potrebe pla}anja bilo kakvih dodatnih

11 Direktiva 97/33/EC od 30.juna 1997, Evropskog parlamenta i Vije}a predstavljaju zakonski i regulatorni okvir za interkonekciju telekomunikacionih mreà na podru~ju Evropske unije, na principima obezbje|ivanja univerzalnih usluga i inter-operabilnosti kroz primjenu principa Usluge otvorene mreè (Open Network Provision - ONP). Preporuka 98/195/EC od 8.Januara 1998, Evropske komisije o interkonekciji na liberaliziranom trì{tu telekomunikacija (Dio 1 - Utvr|ivanje cijena interkonekcije) predstavlja detaljno uputstvo Nacionalnim regulatornim agencijama (NRA) za primjenu tro{kovno orijentiranog utvr|ivanja cijena interkonekcije. U direktnoj vezi sa prethodno pomenutom preporukom je i Preporuka 98/195/EC od 8.aprila 1998 o interkonekciji na liberaliziranom trì{tu (Dio 2. Ra~unovodstveno razdvajanje i ra~unovodstvo tro{kova). Nakon toga uslijedile su jo{ dvije preporuke koje predstavljaju dopune gore pomenute Preporuke o interkonekciji na liberaliziranom trì{tu (Dio1- Utvr|ivanje cijena interkonekcije): Preporuka 00/263/EC od 20. marta 2000. i Preporuka 02/175/EC od 22. februara 2002.

92


z

z

27.2.2007

10:13

Page 93

supsidija od strane dràve. Ne bi trebale da obeshrabre postoje}eg dominatnog operatera da i dalje odràva i izgra|uje javnu telefonsku mreù. Drugim rije~ima cijena bi trebala da mu obezbijedi odgovaraju}i povrat na uloèna sredstva kojim }e odràvati mreù i investirati u njeno proširenje kada je to ekonomski opravdano. Ne bi trebalo da dovode do neefikasnog premoštavanja postoje}e mreè ukoliko bi troškovi takvog premoštavanja bili ve}i nego troškovi postoje}eg operatera, niti da ohrabruje firme da izgra|uju svoje vlastite mreè ukoliko to nije ekonomski opravdano. Obje solucije bi dovele do nepotrebnog korištenja oskudnih resursa i predstavljale bi njihovu neefikasnu alokaciju.

Utvr|ivanje cijena interkonekcije treba, dakle, sagledavati u kontekstu generalnog cilja koji se procesom liberalizacije èli posti}i na trìštu telekomunikacija, a to je promoviranje dugoro~nih interesa krajnjih korisnika postizanjem sljede}ih ciljeva: z Promoviranje konkurencije na trìštima za specificirane usluge, z Postizanje povezanosti svih sa svima (engl. any-to-any connectivity) u vezi sa uslugama koje obuhvataju komunikaciju izme|u krajnjih korisnika, odnosno omogu}avanje da korisnici razli~itih mreà me|usobno komuniciraju, i z Podsticanje ekonomski efikasnog korištenja postoje}e i ekonomski efikasnog investiranja u telekom infrastrukturu neophodnu za pruànje specificiranih usluga. Drugim rije~ima èli se obezbijediti pove}ano blagostanje krajnjih potroša~a kroz smanjenje cijena finalnih usluga, pove}anog broja vrsta usluga i kvaliteta pruènih telekom usluga. Telekom sektor predstavlja takvu industriju gdje je pruànje mnogih usluga karakterizirano ekonomijama obima (economy of scale) i širine proizvodnog asortimana (economy of scope). To dovodi do dodatnog problema u smislu da cijena pristupa koja 93


27.2.2007

10:13

Page 94

promovira ekonomski efikasno korištenje infrastrukture u kratkom vremenskom periodu, u nekim sklu~ajevima, ne ohrabruje efikasne investicije u infrastrukturu i moè biti u nesuglasju sa legitimnim poslovnim interesima dominantnog operatera koji pruà uslugu interkonekcije. U nekim slu~ajevima (primjene neadekvatne metode alokacije opštih fiksnih troškova) cijena pristupa utvr|ena na bazi direktnih inkrementalnih troškova ne}e omogu}avati davaocu usluga interkonekcije da pokrije ukupne troškove poslovanja u dugom vremenskom periodu. Dodatni ciljevi koji se èle posti}i troškovno orijentiranim naknadama za interkonekciju (specifi~no utvr|enim na bazi LRIC) bili bi sljede}i:

94

z

Omogu}avanje razumnog pokri}a realno nastalih i neophodnih troškova operatera koji pruà uslugu interkonekcije. Naime, kao rezulat pomenute ekonomije obima, grani~ni troškovi interkonekcije }e skoro uvijek biti ispod prosje~nih ukupnih troškova. Nivo naknada za interkonekciju treba, dakle, da bude dovoljno visok da dominantnom operateru omogu}i da pokrije i dio opštih troškova, u mjeri u kojoj se oni smatraju “efikasnim” odnosno neophodnim i realnim u smislu efikasnog poslovanja, i u mjeri u kojoj se ti opšti troškovi mogu pripisati specifi~noj usluzi za koju se interkonekcija i zahtijeva. Stoga, je uveden pojam prosje~ni inkrementalni trošak ukupne usluge u dugom vremenskom periodu (Total Service Long Range Average Icremental Cost - TS LRAIC) koji pored varijabilnih inkremantalnih obuhvata i dio opštih troškova koji su neophodni da bi se specifi~na usluga pruìla.

z

Zadovoljavaju}a transparentnost koja je neophodna za potencijalne operatere da bi oni imali povjerenja da je osnova za zara~unavanje naknada za interkonekciju pravi~na i zasnovana za troškovima, kao i da je takva metodologija u dovoljnoj mjeri nepromjenljiva kako bi omogu}ila svim


27.2.2007

10:13

Page 95

u~esnicima u ovom sektoru da na zadovoljavaju}i na~in pristupe izradi svojih poslovnih planova. z

Fleksibilnost interkonekcije koja podrazumijeva olakšavanje uspostavljanja interkonekcije izme|u razli~itih operatera na bilo kojoj specifi~noj ta~ci (osim ukoliko to nije tehni~ki izvodivo), i obezbje|ivanje interkonekcije za specifi~ne elemente mreè za koje se priklju~ak zahtijeva umjesto odobravanja priklju~ka samo za cijeli skup ili snop (bundle) usluga. Ovo upu}uje na potrebu tzv. raspakivanja ili razvezivanja (unbundling) snopa usluga koje se pruàju interkonekcijom. Fleksibilnost interkonekcije je bitna tako|e u rješavanju problema nelojalne konkurencije. Istakli smo ve} da naknade za interkonekciju sa mreòm dominantnog operatera predstavljaju zna~ajan dio troškova operatera koji tek ulazi na trìšte. Proizilazi da ove naknade ne bi trebale da budu prohibitivne odnosno previsoke u cilju podsticanja ulaska na trìšte ve}eg broja konkurenata i pove}anja ekonomske efikasnosti trìšta.

z

Onemogu}avanje postojanja nelojalne konkurencije. Da bi se postigao ovaj cilj neophodno je pravilno identificirati one usluge interkonekcije koje su neophodne za uvo|enje konkurencije u telekom sektor,ili se zahtijevaju za pruànje tzv. bitnih ili klju~nih usluga (essencial services). Kod takvih usluga neophodno je striktno nadgledati pa ~ak i specificirati visinu naknade za interkonekciju. U izvjesnim slu~ajevima, troškovno orijentirano utvr|ivanje cijena interkonekcije koristi se u cilju definiranja opsega cijena interkonekcije, odnosno donje granice ili praga korištenjem inkrementalnih troškova (LRIC) ili pak gornje granice ili plafona korištenjem tzv. troškova samostalnog pruànja usluge (stand-alone costs). Ovako determiniran i propisan opseg naknada za interkonekciju pomaè i znatno olakšava pregovaranje o inerkonekciji izme|u nezavisnih partnera na liberaliziranom telekom trìštu. 95


z

96

27.2.2007

10:13

Page 96

Odsustvo diskriminacije i preferencijalnog odnosno povlaštenog tretmana. Kombiniranje principa troškovne orijentiranosti i fleksibilnosti interkonekcije implicira da naknade za interkonekciju ne bi trebale da dovode do diskriminacije izme|u razli~itih operatera koji ulaze na telekom trìšte, uklju~ivo i operatera koji pripada istoj poslovnoj grupi, tj. bavi se istim poslom kao i davalac interkonekcije. Alternatvino, ne bi trebalo da bude nikakve diskriminacije izme|u implicitne naknade za interkonekciju koju pla}a vertikalno intergrirani dio davaoca interkonekcije, i naknada za interkonekciju koju pla}aju drugi operateri. (Naravno sve ovo pod uslovom da realne razlike u troškovima ne opravdavaju razli~iti tretman razli~itih operatera, jer podsje}amo da diskriminacija cijena predstavlja zara~unavanje razli~itih cijena razli~itim kupcima ili trìšnim segmentima a da takve razlike nisu zasnovane na razlici u troškovima proizvodnje proizvoda ili pruànja odre|ene usluge.) Problem utvr|ivanja cijena dodatno komplikuje i ~injenica da kompanija ili operater koji posjeduje potrebnu infrastrukturu i zara~unava cijenu interkonekcije tako|e se pojavljuje i kao direktni konkurent kompaniji kojoj pruà posredni~ke usluge na trìštu finanlnih usluga, tzv. nizvodnom trìštu (engl. downstream market). Zbog toga je jasno da dominantni operater koji pruà uslugu interkonekcije ima izraèn motiv da zara~una što je mogu}e višu cijenu potencijalnom konkurentu (koja je viša od ekonomskih troškova vezanih za njeno pruànje, bez obzira kako ti troškovi bili definirani) - ne samo da bi pove}ao svoj vlastiti prihod, nego da bi pove}ao troškove poslovanja budu}eg konkurenta a time i njegovu cijenu koju zara~unava krajnjim korisnicima i putem koje treba da pokrije te troškove. Time u krajnjem slu~aju umanjuje njegovu konkurentsku poziciju i mogu}nosti opstanka na trìštu. To samo potvr|uje konstataciju da je adekvatno utvr|ivanje cijene interkonekcije od suštinskog zna~aja za uspostavljanje zdrave i fer konkure-


27.2.2007

10:14

Page 97

ncije na trìštu telekom usluga. Ovo zna~i da se od dominantnog operatera zahtijeva da visinu naknada za vlastite usluge krajnjim korisnicima utvrdi na istom nivou na kojem naknadu utvr|uje novom operateru koji ulazi na trìšte, i da naknade interkonekcije u svakom slu~aju moraju biti u vezi sa troškovima nastalim kao posljedica interkonekcije. z

Podsticanje efektivnog izbora sredstava interkonekcije. Zara~unavanje naknada interkonekcije trebalo bi da omogu}i operaterima koji me|usobno konkuriraju jedni drugima, da izvrše interkonekciju na bilo koji tehni~ki zadovoljavaju}i na~in, posebno na na~in koji }e podsta}i inovacije, kao i razvoj i efektivno korištenje novih usluga.

z

Kreiranje dodatnih pogodnosti za ulazak u telekom sektor. Bitna karakteristika reìma naknada za interkonekciju u nekim zemljama (npr. Australija i Velika Britanija) jeste da sistem namjenski daje dodatnu prednost operateru koji ulazi na trìšte. Tako, na primjer, koncept inkrementalnog troška koji je odabran kao osnova utv|ivanja visine naknade interkonekcije moè da bude takav da namjerno ne obuhvata sve predvi|ene neophodne komponente, tj. da tako obra~unati trošak bude nešto manji, ali uz odredbu da sve komponente moraju ipak biti uklju~ene u obra~un inkrementalnog troška kao osnove za utvr|ivanje naknade interkonekcije nakon što pridošli operater stabilizira svoje poslovanje, odnosno ostvari odre|eno minimalno propisano trìšno u~eš}e. Jedan od razloga za povoljniji tretman operatera koji tek ulazi na trìšte jeste da on starta sa niòm konkurenskom sposobnoš}u, naro~ito zbog razli~itih vrsta problema interkonekcije do kojih moè do}i u ~isto tehni~kom smislu, kao i zbog teško}e polaznog generiranja adekvatnog trìšta da pokrije relativno visoke troškove u po~etnoj fazi poslovanja. Treba ipak ista}i da postoje i zna~ajne kritike ovakvog pristupa, u smislu da je veoma teško utvrditi objektivne kriterije za negovu zadovoljavaju}u 97


27.2.2007

10:14

Page 98

realizaciju (npr. nije uvijek lako utvrditi ta~no trìšno u~eš}e pojedinog operatera ili za pojedine usluge kada se kombinuje pruànje više telekom usluga). 6.7.4 Troškovno orijentirano utvr|ivanje cijena interkonekcije

Kao što smo ve} naglasili ovakva pristup cijenama interkonekcije zahtijeva i Evropska unija i to primjenom metodologije dugoro~nog inkrementalnog troška (LRIC). LRIC metodologija uklju~uje samo one troškove koji su neposredno prouzrokovani definiranim inkrementom (dodatnim slojem) outputa (ili alternativno, one troškove koji se uštede ukoliko se definirani inkrement ili sloj outputa više ne proizvodi). Jedno od pitanja u vezi sa primjenom LRIC modela jeste odluka o ovom relevntnom inkrementu, imaju}i u vidu da postoji prakti~no veoma veliki broj mogu}ih prirasta proizvodnje odnosno pruànja usluga koji se mogu mjeriti, a koji se mogu grupisati u pojedina~ne ili skupine proizvoda, usluga, komponenti ili elemenata. Inkrementi bi trebali biti definirani na takav na~in da rezultiraju}i podaci o inkrementalnim troškovima sluè svojoj postavljenoj namjeri, tj. da rezultati mogu biti iskorišteni na na~in da pokaù da su naknade za interkonekciju troškovno orijentirane. U slu~aju reguliranog dominantnog operatera koji je ranije bio monopolista, moè se desiti da se pristup (access) i prenos ili isporuka usluga (conveyance) posmatraju kao dva zasebna inkrementa zbog toga što je kod pristupa bitan broj fizi~kih linija a kod prenosa ili isporuke usluga troškovi uglavnom zavise od gusto}e saobra}aja odnosno obima pruènih usluga. Me|utim, definiranje samo dva inkrementa - “pristup” i “prenos usluga” - moglo bi da rezultira visokim nivoima agregiranja troškova koji ne bi pruìli adekvatne informacije neophodne da se demonstrira troškovna orijentiranost. Prema tome, neophodno je definirati uè inkremente ili podinkremente kako bi se omogu}ilo da LRIC podaci budu izra~unati na nièm nivou (kao što su na primjer 98


27.2.2007

10:14

Page 99

osnovne komponente mreè). Potrebno je, me|utim naglasiti da postoje metodološka i prakti~na ograni~enja i suviše uskom definiranju inkremenata. Uopšte, moè se re}i da što se razmatra manji inkrement, model utvr|ivanja troškova mora da bude detaljniji, što opet zahtijeva pove}ane izdatke za njegovu prakti~nu primjenu. Iako u legislativi Evropske unije stoji doslovno da utvr|ivanje naknade interkonecije mora biti troškovno orijentirano (cost oriented) sam termin “troškovno orijentiran” nije sasvim precizno definiran. Preporuka Evropske komisije 02/175/EC od 22. februara 2002 o interkonekciji na liberaliziranom trìštu telekomunikacija (Dio 1 - Utvr|ivanje cijena interkonekcije) isti~e da bi princip troškovne orijentacije “trebao da odraàva troškove nastale u pruànju konkretne usluge (underlying costs in providing that service)”. Ovo se moè tuma~iti kao usmjerenost ka strukturi troškova. Cilj je naime, sprije~iti unakrsno korištenje prihoda od prodaje jednog proizvoda za pokri}e nedovoljnog prihoda ili gubitaka ostvarenih prodajom drugog proizvoda ili usluge (cross-subsidation). Korisnik bi trebalo da pla}a cijenu koja pokriva troškove samo proizvoda koji je u pitanju, a nikako troškove drugih proizvoda ili usluga. U tom smislu su, 18.decembra 2000 godine Evropski parlament i Vije}e izdali i drugu Direktivu u vezi sa obavezom pruànja pojedina~nih a ne skupnih usluga u pristupu loaklnim mreàma - Regulativa br. 2887/2000. Drugi cilj principa troškovne orijentacije jeste da sprije~i monopolsko utvr|ivanje cijena. Operateri ne}e biti u mogu}nosti da ostvaruju visoke ekstra-profite prodajom svojih usluga po neopravdano visokim cijenama koje bi mogli da zara~unavaju na osnovu svoje trìšne pozicije. Sa društveno-ekonomskog stanovišta monopolsko utvr|ivanje cijena, koje ne slijedi princip izjedna~avanja cijena sa grani~nim troškovima, nego cijenu izvodi iz presjeka sa krivom potra`nje za prethodno utvr|eni nivo proizvodnje (koji je opet utvr|en presjekom krive grani~nog troška i grani~nog prihoda monopoliste) imalo bi negativne 99


27.2.2007

10:14

Page 100

posljedice na društvo kao cjelinu. Oskudni resursi na taj na~in ne bi bili alocirani tamo gdje bi najefikasnije bili upotrijebljeni. Ovo se moè sagledati kao usmjerenost ka pokrivanju troškova. Cak i na liberaliziranom trìštu, ukoliko je cijena utvr|ena na ovaj na~in, regulatorna agencija ima pravo da cijenu koriguje na niè, obezbje|uju}i da cijena obezbijedi pokri}e troškova nastalih samo kao posljedica pruànja konkretne usluge (u koje je naravno ura~unat normalni profit). Ve} smo napomenuli da dosljedna primjena utvr|ivanje cijena na bazi isklju~ivo LRIC ne bi obezbje|ivala povrat niti jednog dijela opštih troškova. Me|utim u praksi se na iznos LRIC zara~unava odre|ena marà da bi se obezbijedilo pokri}e barem jednog razumnog dijela opštih troškova, koji se po svojoj prirodi ne mogu jasno vezati niti za jednu konkretnu uslugu. Postoje razli~iti na~ini alokacije ovih troškova, ali najjednostavniji je ipak pristup po kojem se usluge optere}uju dijelom opštih troškova sazmjerno veli~ini njihovih inkrementalnih troškova. Ovakav metod poznat je pod nazivom jednako proporcionalna marà (Equal proportionate mark-up - EPMU). Moèmo re}i, dakle, da osnovni test za provjeru da li je cijena interkonekcije utvr|ena na principu LRIC troškovno orijentirana, predstavlja ~injenica da cijena mora biti u intervalu determiniranom inkrementalnim troškovima (LRIC) kao donjom granicom i troškovima proizvo|enja samostalne usluge (SAC).12 Logika je jednostavna: ukoliko bi cijena bila ispod LRIC to zna~i da ona ne bi mogla da obezbijedi pokri}e niti svih inkrementalnih troškova nastalih usljed proširenja obima usluga za taj inkrement (niti bi bio obezbije|en doprinos pokri}u opštih troškova); dok bi u slu~aju da je cijena utvr|ena na nivou iznad SAC to zna~ilo da je 12 Tro{kovi proizvo|enja inkrementa samostalne usluge (Stand alone costs - SAC) predstavljaju tro{kove nastale kao posljedica pro{irenja obima usluga za taj inkrement, ali pod uslovom da se nijedna druga dodatna usluga ne obezbje|uje. U tom slu~aju bi, dakle, izostala ekonomija proizvodnog asortimana, koja predstavlja smanjenje ukupnih prosje~nih tro{kova zbog proizvo|enja vi{e proizvoda ili usluga. Razliku izme|u LRIC i SAC odre|enog inkrementa ~ine op{ti tro{kovi zdruèni sa obezbje|enjem dodatanog odre|enog inkrementa (koji se analizira) i bilo kojih drugih inkremenata.

100


27.2.2007

10:14

Page 101

takvom cijenom obezbije|eno pokri}e u iznosu koji prevazilazi LRIC i sve relevantne opšte troškove, odnosno da se realizira neopravdano visoki profit koji prevazialzi iznos normalnog profita uklju~enog u LRIC. 6.7.5 Ekonomska efikasnost u sektoru telekomunikacija

Prilikom razmatranja odnosa troškovno orijentiranih metoda utvr|ivanja cijena interkonekcije i ekonomske afikasnosti u sektoru telekomunikacija, potrebno je najprije podsjetiti se da termin ekonomska efikasnost obuhvata u stvari tri razli~ita koncepta koji se u literaturi uglavnom ozna~avaju kao: z

Proizvodna ili tehnološka efikasnost - koja ozna~ava situaciju kada se dati proizvod ili usluga proizvode uz najniè troškove, odnoso situaciju u kojoj operateri imaju odgovaraju}e podsticaje da proizvode i pruàju usluge po najniìm troškovima, a ukupni obim potraìvanih usluga odnosno proizvodne aktivnosti su distribuirane izme|u operatera na takav na~in da su ukupni troškovi pruànja tih usluga u cijelom sektoru telekomunikacija minimizirani.

z

Alokativna efikasnost - ozna~ava situaciju u kojoj je cijena usluge izjedna~ena sa grani~nim troškom neophodnim za njeno pruànje, odnosno situaciju u kojoj su izbalansirane ponuda i potra`nja za odre|enom uslugom. Operateri koriste ograni~ene resurse za pruànje usluga koje obezbje|uju maksimalnu korist za društvo kao cjelinu. Krive potra`nje za telekom uslugama kroz cijenu koju su kupci spremni platiti za njihove razli~ite koli~ine odraàvaju vrijednost koju oni pridaju tim uslugama na bazi korisnosti koju one za njih imaju. Operateri, pak, cijenom definiraju najniì iznos koji su spremni prihvatiti kao naknadu za pruànje usluga (ukupni prosje~ni troškovi plus zadovoljavju}i nivo profita). Alokativnom efikasnoš}u obezbje|uje se da struktura ponu|enih usluga u potpunosti odgovara strukturi traènih usluga. 101


z

27.2.2007

10:14

Page 102

Dinami~ka efikasnost - koja se odnosi na blagovremenu izmjenu na~ina korištenja oskudnih resursa u proizvodnji i potrošnji tokom vremena a zbog promjena do kojih dovode izmjene tehnologije. Preduze}a odnosno operateri imaju odgovaraju}e podsticaje da investiraju, tehnološki inoviraju, poboljšavaju asortiman i kvalitet usluga, poboljšavaju produktivnost i sniàvaju troškove poslovanja u duèm vremenskom periodu.

Postizanje sva tri vida efikasnosti kroz utvr|ivanje adekvatnog nivoa cijena interkonekcije moè da bude oteàno u sektoru telekomunikacija postojanjem dodatnih troškova usljed zahtjeva koje name}e dràva u pogledu tzv. univerzalnih usluga, kojim se èli zaštiti standard gra|ana i omogu}iti im obavezno pruànje minimuma usluga bez obzira na ekonomsku isplativost (npr. obezbje|enje telefonskih linija u jako udaljenim i izoliranim podru~jima sa malo korisnika). Proizvodna i dinami~ka efikasnost pove}avaju se utvr|ivanjem takvih cijena interkonekcije koje stimuliraju i olakšavaju ulazak novih operatera, i podsti~u konkurenciju u pogledu pruànja usluga na tzv. zavisnim trìštima. U strukturi vertikalno integrisanog monopola izrazom zavisna trìšta ozna~ava se ili trìšte za proizvodnju bitnih inputa - tzv. uzvodno trìšte (upstream market) ili trìšte za pruànje usluga krajnjim korisnicima - tzv. nizvodno trìšte (downstream market). Široko je prihva}eno da je konkurencija ili opravdani strah od konkurencije (na potencijalno konkurentnim ili tzv. osvojivim trìštima) naju~inkovitije sredstvo da bi se operateri podstakli da investiraju, inoviraju, poboljšavaju asortiman i kvalitet usluga, poboljšavaju produktivnost i sniàvaju troškove poslovanja u duèm vremenskom periodu. Ipak izvjesna pa`nja mora se posvetiti kako bi se osiguralo da cijene interkonekcije promoviraju efikasan ulazak novih operatera. Cijena pristupa ne bi trebalo da bude vješta~ki u~injena suviše niskom jer bi se u tom slu~aju omogu}ilo neefikasnim operaterima koji imaju visoke troškove poslovanja da posluju i opstaju na trìštu u 102


27.2.2007

10:14

Page 103

duèm vremenskom periodu. Cijena interkonekcije koja je vješta~ki odràvana na niskom nivou moè tako|e rezultirati u smanjenju podsticaja za efikasno investiranje u ovom sektoru. Dinami~ka efikasnost bi}e promovirana u slu~aju kada cijena interkonekcije obezbje|uje normalnu stopu povrata na investicije odnosno uloèni kapital, i pruà odgovaraju}e signale i informacije za jednu od najva`nijih poslovnih odluka - kupovati ili graditi. Da bi se podstaklo efikasno investiranje u infrastrukturu telekom sektora u dugom vremenskom peridodu, cijena interkonekcije trebala bi da bude dovoljno visoka da pokrije neophodne troškove obezbje|enja infrastrukture uklju~uju}i normalni profit odnsno povrat na investicije. Vrlo va`no pitanje koje se pri tome pojavljuje jeste adekvatno definiranje troškova kapitala, odnosno osnove na koju se ra~una stopa prinosa. Da bi se postigla dinami~ka efikasnost neophodno je pravilno utvrditi na koji na~in se, dakle, postoje}a sredstva odnosno elementi izgra|ene infrastrukture vrednuju, kako se utvr|uje stopa povrata koja se smatra “odgovaraju}om” ili normalnom na ta sredstva, kao i na~in na koji se utvr|uje stopa amortizacije sredstava, jer }e upravo to u velikoj mjeri uticati na visinu utvr|ene cijene interkonekcije u svakom konkretnom slu~aju. Imaju}i u vidu da je preporu~ena metodologija utvr|ivanja cijena interkonekcije zasnovana na konceptu dugoro~nih marginalnih troškova (LRIC) potrebno je naglasiti da utvr|ivanje ili bolje re}i procjena tih troškova zahtijeva da sredstva budu vrednovana po njihovim ekonomskim troškovima a ne istorijskim troškovima. Metoda koja je u najve}oj mjeri suglasju sa LRIC pristupom jeste metododa troškova zamjene. Trošak zamjene predstavlja današnji trošak (u ovom trenutku) zamjene odre|enog sredstva ili dijela opreme sa drugim sredstvom koje obezbje|uje isti potencijal za pruànje odre|ene usluge (uslovno govore}i isti proizvodni kapacitet). Nabavljeno sredstvo ne mora biti isto kao ono koje je zamijenjeno, nego naprotiv sredstvo koje hipoteti~ki predstavlja najbolju (koja radi uz najmanje troškove) opciju u okviru postoje}e 103


27.2.2007

10:14

Page 104

tehnologije. Prakti~no ovo bi bila najbolja tehnologija koja je u upotrebi ili najbolja komercijalno raspoloìva tehnologija. U okruènju kakvo sektor telekomunikacija predstavlja, gdje su tehnološke promjene veoma izraène i gdje se najefikasnija tehnologija neprestano mijenja, trošak zamjene predstavlja}e ispravan signal investitorima u pogledu efikasnog donošenja odluke “kupiti ili graditi”. Da bi se osigurala proizvodna efikasnost, troškovi koji predstavljaju osnovu za utvr|ivanje naknade za interkonekciju trebalo bi da budu minimalni (ili efikasni) troškovi u dugom roku neophodni da bi se pruìla usluga. Osnovna ideja jeste da se simulira cjenovni pritisak sli~an onom koji postoji na trìštu potpune konkurencije. Takve naknade za interkonekciju pomaù da kompanija posluje uspješno u dugom vremenskom periodu proizvode}i visoko kvalitetnu uslugu po najniìm troškovima, i omogu}avaju efikasnijim izvorima ponude da zamijene manje uspješne izvore na relevantnom trìštu. Za operatora koji koristi usluge interkonekcije, ove naknade uti~u na efikasnije donošenje poslovne odluke poznate kao graditi-ili-kupiti, u smislu ulaska u investicioni zahvat i izgradnju vlastite mre`ne infrastrukture ili nastavka oslanjanja na postoje}u infrastrukturu drugih operatera. Naknade zasnovane na troškovima nagra|uju dobre investicione odluke, obeshrabruju loše investicione odluke, i ohrabruju efikasnu konkurenciju. Osim toga, naknade za interkonekciju orijentirane ka ostvarivanju ekonomske efikasnosti predstavlju dodatni pritisak za kompanije da ulaze u proces tehnološkog inoviranja i da kontinuirano poboljšavaju asortiman i kvalitet usluga koje pruàju. Alokativna efikasnost postiè se zadovoljavanje dva osnovna uslova: z

104

Prvo, infrastruktura ne bi trebala da bude ni previše ni premalo korištena. Usluge krajnjim korisnicima treba da se pruàju sve dotle dok vrijednost društvenih resursa koji se koriste da bi se obezbijedile te usluge ne prevazilazi vrijednost koju te usluge imaju za korisnike. Na primjer,


z

27.2.2007

10:14

Page 105

cijena interkonekcije iznad troškova za pruànje usluge }e naj~eš}e rezultirati u nedovoljnom korištenju infrastrukture. Drugo, cijena interkonekcije trebala bi da minimizira distorzije u korištenju infrastrukture. Cijena interkonekcije ne bi trebala vješta~ki da favorizira korištenje jedne tehnologije u odnosu na drugu tehnologiju ili pruànje jedne usluge u odnosu na drugu uslugu. 6.7.6 Umjesto zaklju~ka

Savremene uslove karakteriše nastojanje da se telekom trìšte u zna~ajnoj mjeri liberalizira. Ulazak novih operatera suštinski je ovisan o mogu}nosti priklju~enja na postoje}u infrastrukturu. Uslovi pod kojima se odvija interkonekcija u vellikoj mjeri determinira najva`nije odluke sa kojima se potencijalni operater suo~ava. Jedna od osnovnih je da li graditi vlastitu infrastrukturu ili koristiti ve} postoje}u. Konkurencija ima jasan uticaj na utvr|ivanje cijena. Me|utim, veoma ~esto, cijene interkonekcije predstavljaju jedan od uslova koji omogu}ava efektivno djelovanje konkurencije. Odluke potencijalnih operatera da u|u na trìšte u prvom redu su u najve}oj mjeri determinirane relativnim odnosom maloprodajnih ili korisni~kih tarifa (prihodi) i naknada za pla}anje interkonekcije (troškovi). Shvataju}i zna~aj pravilnog utvr|ivanja cijena interkonekcije uglavnom je prihva}eno stanovište da obra~un cijena treba da bude troškovno orijentiran. Iako postoje razli~iti koncepti utvr|ivanja troškova kao osnove za utvr|ivanje cijena (puni troškovi, grani~ni troškovi, troškovi samostalog pruànja usluge, dugoro~ni inkrementalni troškovi) Evropska unija i Me|unarodna grupa regulatornih agencija preporu~ile su upotrebu dugoro~nih inkrementalnih troškova (LRIC) i to tzv. budu}e troškove (Forward looking) a ne historijske troškove. To name}e obavezu izmjene i ra~unovodstvenog pristupa pra}enju troškova u telekom sektoru u smislu neophodnosti uvo|enja sistema pra}enja 105


27.2.2007

10:14

Page 106

troškova po teku}im vrijednostima (Current Cost Accounting). Dosljedno provo|enje koncepta LRIC zahtijeva jasno definiranje svih elemenata modela (korištenog kapitala, normalne stope povrata, inkremenata i sl.). Analize ra|ene u Evropskoj uniji pokazuju da još uvijek me|u pojedinim zemljama postoje zna~ajne razlike u primjeni koncepta LRIC. U tom smislu Me|unarodna grupa regulatornih agencija pokušava da djeluje kao harmoniziraju}i faktor izdaju}i brošure o primjeni LRIC i zauzimaju}i stav o tome šta su to najbolji primjeri iz prakse u razli~itim zemljama. Nesporno je da troškovna orijentacija utvr|ivanja cijena interkonekcije ima veliki zna~aj i svako usaglašavanje u tom pogledu doprinosi mogu}nostima pove}anja ekonomske efikasnosti u telekom sektoru i racionalnosti sa kojom se koriste oskudni društveni resursi.

106


27.2.2007

10:14

Page 107

III DR@AVNA REGULATIVA U OBLASTI UPRAVLJANJA I ZA[TITE OKOLINE (INTERNALIZACIJA NEGATIVNIH EKSTERNIH EFEKATA)

1. OKOLINA KAO OSKUDNI RESURS I FAKTOR PROIZVODNJE

@ivotna okolina predstavlja skup prirodnih uslova koji definiraju ljudski ìvotni prostor. Ona predstavlja osnovu na kojoj funkcionira ekonomski sistem. Sa ekonomskog stanovišta ìvotna okolina ima ~etiri osnovne funkcije. Ona sluì kao: (1) dobro javne potrošnje, (2) snabdjeva~ materijalnih inputa - prirodnih resursa, (3) mjesto za odlagaje otpadnih materija nastalih u proizvodnji i potrošnji, i (4) mjesto za fizi~ko lociranje ekonomskog sistema (zemljište za smještaj industrijskih i stambenih objekata, poljoprivredno zemljište i zemljište za infrastrukturne objekte). Ove ~etiri osnovne funkcije ìvotne okoline šematski se mogu prikazati kao na slici 1.1.

107


27.2.2007

10:14

Page 108

Proizvodnja

Potro{nja

Emisija

Polutanti prisutni u ìvotnoj okolini

Zemlja (tlo) Sirovine (prirodni resursi)

@ivotna okolina kao javno dobro

Okolina obezbje|uje resurse koji se koriste kao inputi u proizvodnim aktivnostima, kao na primjer voda, sunce, minerali, kisik za procese sagorijevanja, itd. (strelica 1 na slici 1.1). Gotovi proizvodi se zatim koriste u potrošnji (strelica 2). Okolina obezbje|uje neophodno zemljište za lociranje proizvodnih i stambenih objekata (strelice 3 i 4). @ivotna okolina sluì kao dobro javne potrošnje (strelica 5). Zdruèni ili nus-proizvodi aktivnosti proizvodnje i potrošnje, koji nemaju daljnju upotrebu emitiraju se u okolinu (strelice 6 i 7). Emitirane materije nisu identi~ne sa polutantima prisutnim u okolini. Emisije su neèljeni nus-proizvodi u procesu proizvodnje i potrošnje. Polutanti su prisutni u odre|enom mediju okoline u odre|enom vremenu. Emisije se pretvaraju u polutante difuzijom ili procesima transformacije u okolini (strelica 8). Polutanti mogu da uti~u na karakteristike okolinskih sistema, bilo da smanjuju kvalitet zraka ili vode, ili pak mogu da smanje stopu poljoprivrednih prinosa (strelica 9). Sa ekonomskog stanovišta posmatrano ìvotna okolina se tek odnedavno po~ela tretirati kao rijetko, ograni~eno dobro. Ovo 108


27.2.2007

10:14

Page 109

zbog toga što se jasno pokazuje da mnogi njeni elementi za koje se uvijek dràlo da su besplatan dar prirode, kao na primjer zrak ili voda, danas postaju ne samo iscrpivi i podlo`ni degradaciji, nego se i obnovljivi resursi ne mogu obnavljati brzinom koju zahtijeva ekonomski sistem. Stoga, ìvotnu okolinu treba posmatrati kao oskudni resurs, odnosno kao ekonomsko a ne slobodno dobro. Drugim rije~ima okolinu treba tretirati kao aktivu (asset) ili kapitalno dobro koje obezbje|uje najrazli~itije usluge. Navedene funkcije ìvotne okoline predstavljaju me|usobno alternativne na~ine njenog korištenja. Ekonomskim rije~nikom govore}i, korištenje okoline na najbolji ili najefikasniji na~in (u smislu neprestanog pove}anja ljudskog blagostanja) predstavlja klasi~ni problem iznalaènja, sa društvenog stanovišta, najpoèljnije alokacije ograni~enih resursa, ili drugim rije~ima, klasi~ni problem ekonomske optimizacije. Rješavanjem optimizacionog modela, prakti~no se iznalazi vrijednost takse na zaga|enje koju nadle`na agencija za zaštitu okoline propisuje kao obavezuju}u za sve ekonomske subjekte u ekonomskom sistemu. Na taj na~in se uspostavlja novi odnos relativnih cijena koji odraàva pune društvene troškove korištenja oskudnih resursa ìvotne okoline, koji se sada u internoj kalkulaciji preduze}a sagledavaju kao ravnopravan faktor proizvodnje zajedno sa ostalim tradicionalnim faktorima proizvodnje koji se nabavljaju putem trìšta. Viši nivo kvaliteta ìvotne okoline rezultira manjom koli~inom klasi~nih privatnih dobara koja se iznose na trìšte, i obrnuto, više privatnih dobara moè se proizvesti samo na ra~un nièg kvaliteta okoline. Nedostatak faktora prizvodnje upotrijebljenih za “neproduktivne svrhe” (za zaštitu okoline) umanjuje proizvodne mogu}nosti preduze}a, odnosno uti~e na njegove troškove proizvodnje, što se nastoji kompenzirati prevaljivanjem dijela troškova na potroša~e kroz pove}anu cijenu. Treba re}i da je mogu}nost za takvo pove}anje cijena u velikoj mjeri determinirana 109


27.2.2007

10:14

Page 110

koeficijentom cjenovne elasti~nosti tra`nje za konkretnim proizvodom, trìšnom strukturom, ali i veli~inom i konkurentnom pozicijom preduze}a na trìštu. 2. PROBLEM NEADEKVATNOG KORI[TENJA I PREKOMJENOG ZAGA\IVANJA OKOLI[A

Proizvo|a~i i potroša~i predstavljaju glavne donosioce poslovnih odluka u ekonomskoj sferi. Njihove odluke, rezultat su odre|enog skupa motivacionih faktora, a sa druge strane osnova su ponašanja i prakti~nih aktivnosti u~esnika na podru~ju proizvodnje, raspodjele, razmjene i potrošnje. Te aktivnosti u najve}oj mjeri dopinose neadekvatnom korištenju i prekomjernom zaga|ivanju okoliša. Stoga, je nu`na promjena svih aspekata donošenja odluka i prakti~nog ponašanja u~esnika na trìštu. Smatramo da je za korištenje svih elemenata okoliša najva`nije promijeniti motivacione faktore koji uti~u na donošenje poslovnih odluka. Dva su osnovna institucionalna aran`mana kojima se takva promjena moè posti}i. To su dràva i trìšte. Putem dràve donosi se zakonska regulativa u oblasti upravljanja i zašite okoliša i pri tome se koriste instrumenti kao što su najrazli~itije vrste standarda koji su obavezuju}i za u~esnike na trìštu. S druge strane, trìšte putem korištenja tzv. ekonomskih instrumenata kao što su npr. eko-porezi, supsidije i razmjenjiva prava na zaga|ivanje, nastoji da u poslovno odlu~ivanje i odnos prema okolišu nametne ekonomsku logiku i prisili proizvo|a~e da slobodno donose odluke isklju~ivo na bazi kriterija potencijalnih dobitaka i troškova. Oba institucionalna aran`mana imaju i prednosti i nedostataka i potrebno je stoga izna}i adekvatnu strukturu mjera i instrumenata koji bi se primjenjivali u zaštiti okoliša. Na slici 2.1 šematski je prikazan problem neadekvatnog korišenja okoliša i raspoloìvi instrumenti za njegovo rješavanje.

110


27.2.2007

10:14

Page 111

111


27.2.2007

10:14

Page 112

Svakako da okolinska regulativa ima uticaja i na ponašanje preduze}a. No mišljenja o karakteru tih uticaja na profitabilnost i konkurentnost preduze}a su podijeljenja. Mogli bi smo re}i da tradicionalna ekonomska misao smatra da su izdaci za zaštitu okoline neproduktivni izdaci koji direkto umanjuju mogu}nosti produktivnog investiranja u redovne proizvodne aktivnosti i time umanjuju profitabilnost poslovanja preduze}a. Profesor Michael Porter, sa Harvard Univerziteta ima druga~ije mišljenje koje je postalo poznato u literaturi kao Porterova hipoteza. Naime, Porter smatra da dovoljno oštra okolinska regulativa dovodi do toga da preduze}a radikalno preispituju svoju proizvodnu tehnologiju i u cilju udovoljavanja oštrim standardima zaštite uz znatna ulaganja i troškove istraìvanja i razvoja iznalaze zadovoljavaju}a tehnološka rješenja. Iako su izdaci zna~ajni, preduze}e po Porteru ostvaruje na taj na~in i klasi~ne konkurentske prednosti u odnosu na ostala preduze}a. Time Porter uvodi mogu}nost da preduze}a ostvare dvostruku dobitnu strategiju (engl.win-win strategy) u smislu da udovoljavaju propisanim standardima u pogledu kvaliteta okoline ali i sti~u klasi~ne konkurentske prednosti. Treba me|utim naglasiti da ostvarenje koristi koje sobom nosi Porterova hipoteza podrazumijeva postojanje specifi~nog skupa ekonomskih i organizacionih pretpostavki koje preduze}a moraju da ostvare. 3. DRU[TVENO OPTIMALNI NIVO ZAGA\ENJA @IVOTNE OKOLINE - MIKROEKONOMSKA ANALIZA

3.1 Optimalni nivo eksternog tro{ka - zaga|enja okoline definiran pomo}u grani~ne neto privatne koristi

Ekonomska definicija zaga|enja zavisi i od odre|enih fizi~kih efekata koje otpadne materije imaju na okolinu i od na~ina na koji ljudi reagiraju na te fizi~ke efekte. Fizi~ki efekat moè biti biološki (npr. nestanak biljnih i ìvotinjskih vrsta, razne bolesti), hemijski (npr. uticaj kiselih kiša na površinu objekata) ili auditivni (buka). Ljudska reakcija pokazuje se kao izraàvanje zabrinutosti, nezado112


27.2.2007

10:14

Page 113

voljstva, uznemirenosti, neprihvatanja ili jednostavno nesvi|anja. Sve ove reakcije sumarno se mogu iskazati izrazom gubitak ili smanjenje blagostanja (korisnosti ili zadovoljstva). Neophodno je razlikovati dvije mogu}nosti za ekonomsko zna~enje zaga|enja. Mogu}e je analizirati na primjer preduze}e koje je smješteno u gornjem dijelu toka rijeke, koje ispušta otpadne materije u rijeku i na taj na~in prouzrokuje smanjenje rastvorenog kisika u vodi. Moè se pretpostaviti da smanjenje raspoloìvog kisika u vodi, sa svoje strane, dovodi do smanjenja raspoloìvog ribljeg fonda u rijeci, prouzrokuju}i financijske i/ili rekreacione gubitke ribarima koji ìve nizvodno. Ukoliko ribarima nije na neki na~in kompenzirano njihovo smanjenje blagostanja, preduze}e u gornjem toku rijeke }e nastaviti sa svojim aktivnostima pošto šteta u~injena nizvodno za njega nema nikakvog zna~aja. U tom slu~aju imamo primjer kada preduze}e stvara eksterni trošak ili negativni eksterni efekat ili eksternu disekonomiju. Jedna od osnovnih karakteristika razli~itih definicija eksternih efekata ve} je pomenuta: fizi~ko prisustvo zaga|enja ne zna~i automatski da postoji i “ekonomsko” zaga|enje odnosno zaga|enje koje je ekonomski relevantno.. Sljede}a opservacija je jednako va`na, ali ne i tako o~igledna – ~ak i ako “ekonomsko” zaga|enje postoji, malo je vjerovatno da ono treba da bude eliminirano. Ovu trvrdnju moèmo prikazati koriste}i sliku 3.1.

113


27.2.2007

10:14

Page 114

Tro{kovi koristi

Nivo ekonomske aktivnosti, Q (Proizvodnja)

Slika 3.1 Ekonomska definicija optimalnog zaga|ivanja pomo}u MNPB

Na slici 3.1, nivo aktivnosti zaga|iva~a, Q, prikazan je na horizontalnoj osi. Troškovi i koristi iskazani u nov~anim jedinicama prikazani su na veritikalnoj osi. “Marginalne neto privatne koristi” (marginal net private benefits) na slici su ozna~ene sa MNPB. Do ove krive se u kontekstu teorije preduze}a dolazi na na~in, koji tako|e moèmo prikazati grafi~kina slici 3.2.

114


27.2.2007

10:14

Page 115

Cijena tro{kovi

Obim proizvodnje

Profit

Obim proizvodnje

Slika 3.2 Izvo|enje krive grani~ne neto privatne koristi - MNPB

Slika 3.2 prikazuje krive tra`nje i grani~nih troškova za preduze}e na potpuno konkurentnom trìštu. Trìšna struktura je pri tome zna~ajna, te stoga, definicija MNPB koja je ovdje data ne vaì za uslove nesavršene konkurencije. Oduzimaju}i grani~ni trošak (MC) od cijene (P), dobiva se kriva grani~nog profita (Mπ). Grani~ni profit predstavlja dodatni, ekstra profit do kojeg dolazi usljed pove}anja proizvodnje za jednu jedinicu. Jasno je da }e 115


27.2.2007

10:14

Page 116

ukupni profit, površina ispod Mπ, biti maksimalan kada je grani~ni profit jednak nuli (Mπ=0). Profit je ekvivalentan neto koristi koju ostvaruje preduze}e. Prema tome, grani~ni profit je formalno ekvivalentan grani~nim neto privatnim koristima. I bez formalnog izvo|enja moè se re}i da }e preduze}e imati odre|ene troškove u vezi sa aktivnoš}u koja dovodi do zaga|enja, i da }e ostvarivati koristi u vidu prihoda. Razlika izme|u prihoda i troškova predstavlja neto privatnu korist. MNPB tada predstavlja ovu neto korist iskazanu kao grani~na veli~ina, tj, dodatnu neto korist do koje dolazi usljed porasta proizvodnje za jednu jedinicu. Kriva MEC predstavlja “ grani~ni eksterni trošak”, tj. vrijednost dodatne štete nastale usljed zaga|enja do kojeg dolazi obavljanjem aktivnosti ozna~ene sa Q. U ovom slu~aju MEC je prikazana kao rastu}a funkcija proizvodnje Q, mada treba re}i da je u nekim posebnim slu~ajevima mogu} i druga~iji oblik krive MEC. Nakon definiranja krivih MNPB i MEC mogu}e je identificirati optimalni nivo datog eksternog efekta. Optimalni nivo se nalazi tamo gdje se ove dvije krive sijeku, tj. gdje je MNPB = MEC. Mogu}e je najprije dati jedno intuitivno objašnjenje zašto je to tako. Pošto dvije krive predstavljaju grani~ne veli~ine, površine ispod njih predstavljaju “ukupne” veli~ine. Površina ispod MNPB predstavlja ukupnu neto privatnu korist zaga|iva~a, a površina ispod MEC je ukupni eksterni trošak. Pod predpostavkom da zaga|iva~ i onaj koji trpi posljedice zaga|enja imaju isti zna~aj – tj, ukoliko se dobici ili gubici u analizi ponderišu na podjednak na~in – cilj društva kao cjeline moè se iskazati kao nastojanje da se maksimizira razlika izme|u sume koristi i sume troškova. Ako je to tako, moè se vidjeti da trougao OXY predstavlja najve}u površinu neto koristi koju je mogu}e ostvariti. Dakle, Q* je optimalni nivo aktivnosti. Slijedi da nivo fizi~kog zaga|enja koji korespondira sa ovim nivoom aktivnosti predstavlja i optimalni nivo zaga|enja. Kona~no, optimalni iznos ekonomske štete koji koresponedira sa optimalnim nivoom zaga|enja Q* je površina OYQ* - površina ozna~ena kao B na slici 3.1. Površina OYQ* 116


27.2.2007

10:14

Page 117

predstavlja optimalni nivo eksternog efekta ili zaga|enja. Do ovog rezltata moè se do}i jednostavnom formalnom analizom. Pri Q* vaì MNPB = MEC. Vidjeli smo da je (MNPB = P - MC), gdje je MC grani~ni trošak proizvo|enja proizvoda koji zaga|uje okolinu. Prema tome, moè se pisati (P - MC) = MEC ili P = MC + MEC, gdje MC + MEC predstavlja sumu grani~nih troškova aktivnosti koja generira zaga|enje, te prema tome predstavlja grani~ni društveni trošak (MSC). Dakle, kada je MNPB = MEC, tada je P = MSC. Podsje}amo da “cijena jednaka grani~nom društvenom trošku” predstavlja uslov Pareto optimalnosti. Formalno izvo|enje ovog uslova moè se na}i u osnovama mikroekonomske analize i ekonomike blagostanja. Slika 3.1 korisna je i za definiranje odre|enih pojmova koji se u optimizaciji nivoa zaga|enja, bilo putem trìšta ili putem dràvne intervencije, ~esto koriste: Površina B = optimalni nivo eksternog efekta – zaga|enja Površina A+B = optimalni nivo neto privatnih koristi za zaga|iva~a Površina A = optimalni nivo neto društvenih koristi Površina C+D = nivo ne-optimalnog zaga|enja koji se mora ukloniti nekom vrstom regulativne aktivnosti Povšina C = nivo neto privatnih koristi koji nije društveno opravdan odnosno poèljan Q* = optimalni nivo ekonomske aktivnosti Qπ = nivo ekonomske aktivnosti koji generira maksimum privatne koristi Slika 3.1 prikazuje ranije navedenu, vrlo zna~ajnu propoziciju : u prisustvu eksternog efekta - zaga|enja postoji razlika izme|u privatnog i društvenog troška. Ukoliko se to odstupanje ne korigira zaga|iva~ }e nastaviti da proizvodi onu koli~inu proizvoda koja odgovara ta~ki na slici 3.1. U toj ta~ki, privatna korist je maksimizirana i predstavljena je površinom A+B+C, ali eksterni trošak je B+C+D. Dakle, neto društvena korist je A + B + C - B - C - D = A - D, što je o~igledno manje od A, 117


27.2.2007

10:14

Page 118

neto društvenih koristi kada je zaga|iva~eva aktivnost regulirana i svedena na nivo Q*. Za nivo zag|enja C + D kaè se da je Pareto relevantan zato što njegovo uklanjanje vodi do “Pareto poboljšanja”, tj. neto pove}anja društvenih koristi. Nivo zaga|enja B ozna~ava se kao Pareto irelevantan, zato što nema potrebe da se on ukloni, jer bi rezultat takve akcije predstavljalo smanjenje neto društvenih koristi. 4. MJERE I INSTRUMENTI U POLITICI ZA[TITE OKOLI[A

4.1 Direktna kontrola – zakonska regulativa

Pod instrumentima direktne kontrole, odnosno administrativne i zakonske regulative podrazumijevaju se institucionalne mjere koje za cilj imaju direktni uticaj na okolinske perfomanse pojedinih zaga|iva~a putem direktne, neposredne regulacije proizvodnih procesa ili samoga proizvoda, i to ograni~avanjem ili potpunom zabranom emitovanja i odlaganja izjesnih polutanata ili ograni~avanjem obavljanja odre|enih aktivnosti u pogledu mjesta i vremena. Sve ove aktivnosti ~ine se prvenstveno (i) postavljanjem ili propisivanjem razli~itih standarda naj~eš}e u vidu maksimalno dozvoljenih emisija polutanata (emisioni standardi) ili njihovih koncentracija u okolini (okolinski standardi), (ii) izdavanjem (neprenosivih ili trìšno nerazmjenjivih) odobrenja i dozvola za odre|enu kvotu ili dio iznosa maksimalno dozvoljene emisije, (iii) utvr|ivanjem pojedinih regija i zona koje }e se u okolinskom smislu tretirati na poseban na~in (zonning), (iv) donošenjem propisa ili standarda o obaveznom korištenju odre|ene zaštitne opreme ili proizvodne tehnologije i proizvodnog procesa, ili o obaveznim karakteristikama gotovog proizvoda (tehnološki standardi). Suština ovog pristupa je u tome da odre|eni dràvni organ ili nadle`na institucija propisuje odre|eno obavezuju}e ponašanje 118


27.2.2007

10:14

Page 119

zaga|iva~a, odnosno mjere koje moraju preduzeti, te kontroliše njihovo ostvarivanje i preduzima odgovaraju}e, unaprijed propisane sankcije protiv onih koji ne poštuju nametnute standarde i pravila. Ovakav pristup ozna~ava se kao komandno kontrolni pristup ili strategija u zaštiti okoline. Nepoštovanje propisa smatra se protuzakonitim ~inom. Slika 4.1, prikazuje grani~ne troškove purifikacije i grani~ne štete koje su u direktnoj zavisnosti od nivoa štetnih materija koje se emituju u okolinu. Ukoliko je inicijalni, stvarni nivo emisije na nivou e1, o~igledno je da je on znatno viši od efikasnog ili optimalnog nivoa e*. Da bi postigla nivo emisije e*, nadle`na agencija postavlja emisioni standard na tom nivou; e* postaje obavezuju}a gornja granica za iznos emisije tog preduze}a. MPC

MSD

Iznos emisije, e (t/god)

Slika 4.1 Optimizacija zaga|enja primjenom zakonske regulative - standarda

Da bi se obezbjedilo provo|enje ili poštivanje ovog standarda agencija mora provesti mjerenje i otkriti bilo kakvo odstupanje od standarda. Otkrivena odstupanja od standarda dovode do toga da 119


27.2.2007

10:14

Page 120

preduze}e mora platiti nov~anu kaznu ili snositi drugu, zakonom propisanu sankciju. Ukoliko, pak, preduze}e smanji svoju emisiju u skladu sa standardom, ono }e godišnje platiti iznos jednak površini A, na ime pokri}a ukupnih troškova purifikacije ili smanjenja emisije. U ovom slu~aju, ukupni troškovi koje preduze}e snosi na ime smanjenja zaga|enja mogu se nazvati troškovi udovoljavanja propisanom standardu (compliance costs). 4.1.1 Neefikasnost standarda kao instrumenta zakonske regulative u oblasti zaštite ìvotne okoline

Problem sa utvr|ivanjem visine standarda leì u ~injenici da }e standard prakti~no samo slu~ajno proizvesti ekonomski efikasno rješenje, tj. malo je vjerovatno da }e osigurati optimalni nivo zaga|enja. Ta neefikasnost moè se grafi~ki prikazati na slici 4.2. Tro{kovi koristi

Standard

Kazna

Ekonomska aktivnost, Q Zaga|ivanje Wb

Slika 4.2 Neefikasnost standarda 120


27.2.2007

10:14

Page 121

Na slici 4.2 najprije vidimo da je utvr|en standard S i da on odgovara nivou zaga|ivanja Ws i nivou ekonomske aktivnosti Qs. Vidjeli smo da utvr|ivanje standarda tako|e podrazumijeva postojanje nadle`ne agencije za zaštitu okoline koja nadgleda i kontrolira preduze}a koja zaga|uju okolinu i koja ima mogu}nost da nametne kaznu u slu~aju nepridràvanja utvr|enog standarda. Ukoliko ne bi postojala ova mogu}nost prisilnog nametanja sankcija, jedini motiv koji bi preduze}e imalo da ostane u okvirima propisanog standarda bila bi njegova vlastita svjesnost o ozbiljnosti problema koje njegovo zaga|enje uzrokuje društvu i èlja da dobrovoljno nešto u~ini. Tipi~no je, dakle, da su standardi zdruèni sa kaznama – zaga|iva~ moè biti sudski gonjen ili bar zastrašen postojanjem takve mogu}nosti. Iskustvo pokazuje da su u mnogim zemljama sudski postupci ove vrste rijetki zato što zaduèni inspektorat koristi svoje ovlasti da izmijeni ponašanje preduze}a zaga|iva~a prije nego li slu~aj dospije pred sud. Na slici je pretpostavljeno da je kazna utvr|ena na nivou P. Da bi standard funkcionirao na na~in koji je ranije objašnjen, preduze}e moè zaga|ivati samo do maksimalno dozvoljenog nivoa Ws. O~igledno je da Ws nije optimalno pošto je manje od W*. Ustvari, ukoliko standard nije postavljen ta~no na nivou W*, on ne}e ni biti optimalan. Standard moè da se podudara sa optimumom pod uslovom da je taj optimum mogu}e utvrditi, što tako|e predstavlja problem i za poreze i takse na zaga|enje. U tom smislu, do sada nema mnogo toga po ~emu bi se izbor izme|u standarda i taksi razlikovao – oba instrumenta, naime, zahtijevaju detaljne informacije o funkciji grani~nog profita ili grani~ne neto privatne koristi (MNPB) i funkciji grani~nog eksternog troška ili grani~ne štete izazvane zaga|enjem (MEC) da bi se došlo do optimuma. Ali kazna P tako|e je neefikasna u tom slu~aju. Preduze}e ima podsticaj da zaga|uje do nivoa WB, jer je ukupna kazna sve do nivoa WB manja od neto privatnih koristi koje nastaju usljed zaga|ivanja. Preduze}e ne}e i}i preko WB, jer dodatno zaga|enje povla~i kaznu koja je ve}a od grani~nih neto koristi ili grani~nog profita. 121


27.2.2007

10:14

Page 122

Da bi smo bili još precizniji, ova konstatacija mora se druga~ije izraziti i to u terminima vjerovatno}e da }e kazna zaista morati biti pla}ena. Naime, treba se prisjetiti da bi zaga|iva~ kaznu i platio on mora biti najprije uhva}en ili otkriven od strane nadle`nog inspektora i to je veoma ~esto teško ili malo vjerovatno u slu~ajevima kada, na primjer, postoji veliki broj zaga|iva~a na odre|enom kontrolnom podru~ju, ~iji je pojedina~ni doprinos ukupnom zaga|enju relativno mali. Kao racionalni donosilac odluka na trìštu koji nastoji minimizirati svoje ukupne troškove poslovanja, preduze}e koje zaga|uje okolinu vrši, prema tome, kalkulaciju u kojoj upore|uje iznos kazne pomnoèn sa vjerovatno}om da }e biti uhva}en u prekršaju, sa neto profitom ili koristi koju o~ekuje od aktivnosti koja dovodi do zaga|enja. âk i da je pla}anje kazne sasvim sigurno (vjerovatno}a 100%), situacija kako je prikazana na slici 4.2 implicira da se preduze}u još uvijek isplati da zaga|uje do nivoa WB. Ova analiza imala je za cilj da na jednostavan na~in ukaè na drugi generalni zahtjev koji mora biti ispunjen da bi standard bio optimalan. Taj zahtjev odnosi se na ~injenicu da pla}anje kazne mora biti sigurno i da kazna mora biti utvr|ena na nivou P*. Dakle, da bi standard bio optimalan nadle`na agencija prilikom njegovog utvr|ivanja mora ispuniti zahtjev da standard bude postavljen na takav na~in da (i) nivo ekonomske aktivnosti ili proizvodnog outputa preduze}a koji korespondira sa standardom bude optimalan, i (ii) da nivo kazne bude P* i da je sigurnost njene naplate sto postotna ukoliko preduze}e pove}a svoju proizvodnju ili obim aktivnosti preko nivoa Q*. Poteško}e da se ova dva uslova obezbijede svakako predstavljaju razlog zašto ekonomisti izraàvaju svoju sumnju u standard kao sredstvo kojim se efikasno moè posti}i èljeni rezultat u pogledu smanjenja zaga|enja ìvotne okoline.

122


27.2.2007

10:14

Page 123

4.2 Ekonomski instrumenti u politici za{tite okoline 4.2.1 Pojam i osnovne karakteristike

Mjere i instrumenti u politici zaštite okoline mogu se okarakterisati kao ekonomski ukoliko oni uti~u na kalkulaciju (procjenjivanje i obra~un) troškova i koristi alternativnih akcija koje kao mogu}nosti stoje pred ekonomskim subjektima, te na proces donošenja poslovnih odluka i njihovo poslovno ponašanje, i to na takav na~in da se odabere ona alternativa ~ije }e ostvarenje dovesti do povoljnije situacije u pogledu kvaliteta ìvotne okoline u odnosu na onu koja bi ina~e nastala bez upotrebe takvih mjera i instrumenata. Njihova osnovna karakteristika je, da za razliku od zakonske regulative, ostavljaju ekonomskom subjektu koji se pojavljuje kao zaga|iva~ ìvotne okoline, slobodu izbora u smislu da on moè na odre|eni zahtjev reagovati na na~in koji je za njega najprihvatljiviji i ekonomski najpovoljniji. Imaju}i, dakle, prvenstveno u vidu visinu troškova vezanih za postizanje odre|enih ciljeva u politici zaštite okline, ovaj pristup uvodi toliko neophodnu fleksibilnost, dovode}i do toga da se postavljeni ciljevi ostvaruju uz najniè troškove za društvo kao cjelinu (mada ne i uvijek za pojedina~na preduze}a). Suština primjene ekonomskih instrumenata svodi se na izmjenu trìšnih uslova privre|ivanja i donošenja poslovnih odluka djelovanjem preko razli~itih trìšnih mehanizama (nivoa cijena, kamatnih stopa, kreditnih uslova, uslova nabavke, brzine otpisa, poreskih olakšica i sl.) a sve sa ciljem da se pojedincima i preduze}ima u~ine neprofitabilnim sve one poslovne akcije koje bi mogle dovesti ili ve} dovode do društveno neprihvatljivih posljedica u vidu ozbiljnog narušavanja kvaliteta ìvotne okoline. Osnovni cilj koji se upotrebom ekonomskih instrumenata èli posti}i jeste pravilno utvr|ivanje cijena pojedinih resursa ìvotne okoline, i to sa ciljem da se omogu}i i podstakne njihova, sa 123


27.2.2007

10:14

Page 124

društvenog stanovišta ekonomski efikasnija upotreba i racionalnija alokacija. Okolinska dobra moraju se posmatrati kao ekonomski rijetka, te se na odgovaraju}i na~in mora utvrditi cijena njihovog korištenja u proizvodne svrhe. Samo u tom slu~aju postoji i realna mogu}nost da se resursi i usluge ìvotne okoline tretiraju na isti na~in kao i ostali oskudni proizvodni faktori natrìštu, te da se na taj na~in obezbijedi sa društvenog stanovišta optimalna alokacija svih faktora proizvodnje. Pravilno utvr|ivanje cijena u slu~aju zaga|ivanja okoline podrazumijeva ~injenicu da su u stanju ekonomski optimalnog korištenja ìvotne okoline izjedna~eni grani~ni troškovi smanjenja zaga|enja ili purifikacije i grani~ni troškovi nastali kao rezultat ošte}enja ìvotne okoline. 4.2.2 Eko-porezi i takse na zaga|enje okoliša

Financijske da`bine, odnosno eko-porezi i takse na zaga|enje mogu se u izvjesnom smislu posmatrati kao “cijena” koja se mora platiti za korištenje prava zaga|ivanja ìvotne okoline, odnosno kao cijena upotrebe okoline. Nametanje poreza i taksi moè da se vrši : z Na osnovu procjene ukupnih društvenih troškova nastalih usljed emisije polutanata, odnosno ošte}enja ìvotne okoline, i z Sa ciljem postizanja ranije utvr|enih standarda u pogledu kvaliteta ìvotne okoline. Bez obzira po kojem osnovu su uvedeni, porezi i takse se u praksi pojavljuju kao: z Financijske da`bine u vidu korisni~kih taksi, odnosno naj~eš~e kao takse po jedinici emisije polutanata u vidu takse na zaga|enje, z Financijske da`bine po jedinici proizvoda u vidu takse na proizvode, i z Financijske da`bine po jedinici inputa kao takse na sirovine i energiju. Taksa na zaga|enje po jedinici emisije predstavljaju nov~ani iznos 124


27.2.2007

10:14

Page 125

koji se mora platiti za svaku emitovanu jedinicu štetnih materija u okolinu (vodu, vazduh ili zemljište) kao i za stvaranje prekomjerne buke. Visina ovih taksi odre|uje se na osnovu ukupne koli~ine emitiranih štetnih materija, ali i na osnovu njihovog kvaliteta, odnosno transformacionih karakteristika (u smislu stepena i brzine pretvaranja u polutante prisutne u okolinskom mediju). Takse po jedinici proizvoda predstavljaju iznos koji se zara~unava i pla}a po jedinici odre|enih proizvoda koji su štetni po okolinu bilo da se koriste u proizvodnji kao intermedijarno dobro ili u finalnoj potrošnji, ili se deponuju kao otpadni materijal. Mogu da se zara~unavaju ili na osnovu odre|enih karakteristika proizvoda (npr. sadràj sumpora u fosilnim gorivima) ili na same proizvode kao takve (npr. ulja za podmazivanje). Ove takse mogu da se primjenjuju na proizvode koji okolinu ošte}uju ili zbog koli~ine u kojoj su emitovani ili zbog toksi~nosti - bilo njih samih bilo pojedinih njihovih komponenti kao što su npr. teški metali, polivinilhlorid (PVC), kloro-fluoro-karbonati (CFC), halogeni hidrokarbonati, azot i fosfor. Ekonomski instrumenti ove vrste naro~ito bi se trebali koristiti kod proizvoda koji se upotrebljavaju u velikim koli~inama ili u rasutom – difuznom stanju. Treba pomenuti i poseban slu~aj koji predstavljaju diferencirani porezi kao poseban vid takse na proizvod. Njihova osnovna namjena jeste da se postakne upotreba okolinski prihvatljivijih i manje štetnih proizvoda a da se destimulira proizvodnja i upotreba okolinski opasnih i neprihvatljivih proizvoda. Diferencirani porezi nemaju, dakle, primarnu funkciju obezbje|enja financijskih sredstava, kao što to imaju ostale korisni~ke takse. Takse na proizvodne inpute predstavljaju tzv. indirektne takse i mogu da se posmatraju kao posebna kategorija uvedena s namjerom da bi se u formalnom smislu poja~alo razlikovanje izme|u intermedijarne i finalne potrošnje nekih proizvoda. Takse po jedinici proizvoda mogu da kao svoj primarni cilj imaju ili prikupljanje potrebnih financijskih sredstava ili podsticajno 125


27.2.2007

10:14

Page 126

djelovanje na preduze}a u smislu izmjene njihovog proizvodnog programa. Visina taksi u svakom konkretnom slu~aju zavisi u velikoj mjeri od toga koji od ova dva cilja ili funkcije nadle`na agencija za zaštitu okoline smatra va`nijim. Ukoliko je va`niji financijski aspekt (prikupljanje sredstava) visina takse odre|ena je (i) ukupnom sumom novca koju je neophodno skupiti u odre|enom vremenskom roku - - naj~eš}e godinu dana, (ii) mjernim jedinicama u kojima se zaga|enost emisije štetnih aterija (reziduala) mjeri i (iii) brojem prodatih proizvoda. Ako je, pak, va`niji podsticajni aspekt (incentive aspect), visina takse zavisi od nekoliko faktora: (i) na prvom mjestu od cjenovne elasti~nosti tra`nje za odre|enim proizvodom, (ii) od raspoloìvosti ili uopšte postojanja okolinski prihvatljivijih supstituta za odre|eni proizvod, te od (iii) sveukupnog, predvi|enog iznosa smanjenja nivoa zaga|enosti kroz smanjenje broja proizvoda koji se proizvode i troše. Obaveza pla}anja taksi moè da se nametne preduze}u na jedan od sljede}a tri na~ina: z One mogu da djeluju kao dodatni porez (surtax) na ve} obra~unati porez na promet, npr. na fosilna goriva i naftne derivate. z Smanjena stopa poreza na dodatu vrjednost koja se ina~e obra~unava za odre|ene kategorije proizvoda, ovim taksama moè da se pove}a na svoj uobi~ajeni i za ve}inu proizvoda primijenjeni nivo poreske stope. z Odre|eni nov~ani iznos moè direktno da se doda na postoje}u cijenu proizvoda. U tom slu~aju mora biti uveden zaseban sistem obra~una i fakturisanja sa ciljem racionalizacije takvog postupka. Preduze}a imaju na raspolaganju dva osnovna na~ina na koja mogu da reagiraju na takse na zaga|enje: (i) da promijene proizvodnu tehnologiju koju primjenjuju ili (ii) da napuste industrijsku granu u kojoj posluju. Moèmo re}i da empirijska istraìvanja ukazuju na sljede}e najva`nije faktore od kojih zavisi izbor na~ina na koji }e preduze}e reagirati: z Brzina kojom je taksa na zaga|enje uvedena (iznenadno ili 126


z z z z z

27.2.2007

10:14

Page 127

postupno tokom duèg vremenskog perioda); Zastarjelost proizvodne opreme kojom raspolaè preduze}e; Predvi|eni vijek trajanja opreme koju preduze}e koristi; Stopa rasta industrijske grane u kojoj preduze}e posluje; Troškovi vezani za pribavljanje kapitala; Raspoloìvost novih tehnologija, na koju djelimi~no uti~u uvozne barijere.

Reakciju preduze}a na uvo|enje taksi na zaga|enje mogu}e je prikazati i grafi~ki na slici 4.3. Supstitucija inputa koji zna~ajno doprinose porastu zaga|enosti

Takse na zaga|enje okoline

Analiza rentabilnosti: Izdaci za takse na zaga|enje okoline nasuprot tro{kovima kontrole i smanjenja emisije

Smanjenje upotrebe inputa koji zna~ajno doprinose porastu zage|enosti Promjena i supstitucija u strukturi outputa Uvo|enje ~istijih proizvodnih tehnologija Kori{tenje postoje}ih mjera za kontrolu i smanjenje zaga|enosti

Porast relevantnih cijena okolinski {tetnih i opasnih proizvoda

Promjena u tra`nji za okolinski {tetnim i opasnim proizvodima

Uvo|enje novih tehnologija za kontrolu i smanjenje zaga|enosi Reciklaà Promjena lokacije preduze}a

Slika 4.3 Reakcije preduze}a na uvo|enje taksi na zaga|enje

127


27.2.2007

10:14

Page 128

Ekonomisti koji se bave okolinom generalno preferiraju takse na zaga|enje prvenstveno zbog toga što one obezbje|uju odgovaraju}e podsticaje za smanjenje zaga|enja, a ne zato što obezbje|uju financijska sredstva. Prihod se smatra nenamjeravanim ali dobrodošlim dobitkom za budèt i u idealnom slu~aju bi trebao biti alociran na javne rashode srazmjerno zna~aju koji se pridaje pojedinim društvenim ciljevima. Ali empirijska istraìvanja ukazuju na to da vlade uglavnom koriste takse na zaga|enje isklju~ivo da bi prikupile novac, koji koriste da bi promovirale programe za smanjenje zaga|enja. Dràvne agencije koje propisuju znatnije iznose taksi na zaga|enje mogu dovesti do toga da mala preduze}a pove}aju otra`nju za skupim sistemima za monitoring. Osim toga, dràvne agencije zahtijevaju stabilne izvore sredstava za investiranje u avne objekte za tretiranje otpada (npr. za pre~iš}avanje vode). Kontinuitet je osiguran ukoliko su investicije za smanjenje zaga|enja povezane sa prihodima od taksi na zaga|enje. Industrije koje pla}aju takse i poreze su tako|e spremnije da sara|uju ukoliko mogu da sagledaju direktnu povezanost izme|u njihovih troškova, odnosno pla}anja na ime zaštite okoline i stepena stvarnog poboljšanja kvaliteta okoline. Kona~no, planiranje i implementacija samog sistema regulacije zavisi o stru~nom kadru ~ija podrška moè biti direktno povezana sa prihodima od taksi na zaga|enje. Zbog navedenih karakteristika nastoje se iskoristiti spoznate prednosti i taksi i standarda uz eventualno smanjenje njihovih negativnih efekata. U tom smislu uo~ava se trend da se umjerene takse na zaga|enje u kombinaciji sa standardima u pogledu maksimalno dozvoljene emisije sve ~eš}e koriste u prakti~noj implementaciji politike zaštite okoline zbog toga što se na taj na~in prikupljaju sredstva za finansiranje funkcioniranja samog sistema zaštite okoline, i obezbje|uje barem izvjestan poticaj za smanjenje emisije u dugom vremenskom periodu. 128


27.2.2007

10:14

Page 129

4.2.3 Utvr|ivanje optimalnog iznosa takse na zaga|enje

Utvr|ivanje optimalnog iznosa takse na zaga|enje podrazumijeva iznalaènje onog nivoa takse kojim se postiè društveno optimalni obim ekonomske aktivnosti koja generira zaga|ivanje. Mogu}a su dva formalna pristupa iznalaènju optimalnog iznosa takse na zaga|enje. Prvi od njih odnosi se na proceduru koja koristi marginalnu neto privatnu korist –MNPB (i analiti~ki i geometrijski kao krivu). Ovakva analiza predstavlja jednostavniju analizu jer se primjenjuje pod pretpostavkom da se kontrola zaga|enja vrši samo promjenom obima proizvodnje bez uvo|enja dodatne tehnologije za smanjenje zaga|enja. Drugi prikazani optimizacijski model je nešto sloèniji jer obuhvata realniju situaciju u kojoj se smanjenje zaga|enja postiè korištenjem dodatne opreme za purifikaciju. To podrazumijeva da se i analiti~ki i grafi~ki umjesto MNPB koriste grani~ni troškovi purifikacije, odnosno smanjenja zaga|enja. (A) Utvr|ivanje optimalnog iznosa takse na zaga|enje uz korištenje grani~ne neto privatne korisnosti - MNPB Da bi smo objasnili ovaj pristup utvr|ivanja optimalnog iznosa takse ili poreza na zaga|enje posluì}emo se grafi~kim prikazom datim na slici 4.4.

129


27.2.2007

10:14

Page 130

Tro{kovi, koristi

Ekonomska aktivnost, Q

Slika 4.4 Izvo|enje optimalne takse na zaga|enje uz pomo} grani~ne neto privatne koristi - MNPB Ukoliko se preduze}u nametne obaveza pla}anja takse na svaku jedinicu ekonomske aktivnosti koja dovodi do zaga|enja (pretpostavka je da je emitirano zaga|enje srazmjerno ekonomskoj aktivnosti), i ukoliko se visina takse utvrdi na nivou t*, moè se vidjeti da bi takva taksa dovela do pomjeranja krive MNPB u lijevu stranu prema (MNPB - t* ). Vrlo jednostavno, t* mora da se plati na svaku jedinicu aktivnosti, tako da je iznos grani~ne neto koristi smanjen za iznos t*. Preduze}e koje zaga|uje }e sada nastojati da maksimizira neto privatne koristi, uz ograni~enje koje name}e postojanje obaveze pla}anja takse na zaga|enje, i obim proizvodnje pri kojem se postiè maksimalni profit jest obim ozna~en sa Q*. Taksa t* je dakle optimalna taksa (jer dovodi do realizacije društveno optimalnog nivoa proizvodnje od Q*). Kako je utvr|ena vrijednost t*? Ta vrijednost jednaka je vrijednosti grani~nih eksternih troškova, odnosno štete izazvane zaga|enjem – MEC u optimumu. Na ovaj na~in moèmo definirati optimalnu taksu na zaga|enje ili optimalnu Piguvijevu taksu – ona je jednaka grani~nom eksternom trošku (ili grani~noj šteti izazvanoj zaga|enjem), za optimalnu vrijednost nivoa aktivnosti koja dovodi do zaga|enja. 130


27.2.2007

10:14

Page 131

Funkcija štete pokazuje kako šteta izazvana zaga|enjem varira sa nivoom emitiranog zaga|enja, i kolika je ta šteta iskazana nov~ano. (U tom slu~aju mogu}e je uspostaviti vezu unazad do aktivnosti preduze}a koje dovodi do zaga|ivanja). U stvari, ostoji samo nekoliko koraka u iznalaènju takvih funkcija ošte}enja. Redosljed bi bio sljede}i : Ekonomska aktivnost preduze}a koje zaga|uje okolinu → Emisija štetnih materija u okolinu → Koncentracija zaga|enja u okolini → Izlaganje ljudi i materijalnih dobara štetnom dejstvu polutanata → Funkcija fizi~kog ošte}enja → Nov~ano iskazana vrijednost štete Potreba da se utvrdi cijela funkcija MEC (ili bar ve}i dio te funkcije) proizilazi iz potrebe da izna|emo optimalni nivo zaga|enja. Ali ne samo da je potrebno znati dobar dio krive MEC nego je potrebno utvrditi i krivu MNPB. Ukoliko je zaga|iva~, kao u našoj analizi, preduze}e ovo moè biti veoma teàk zadatak zbog nastojanja preduze}a da zaštiti informacije koje predstavljaju poslovnu tajnu. U stvari, mnogi ekonomisti smatraju da je vlada, kao autoritet za razrezivanje poreza i taksi, u nezavidnoj poziciji u smislu obezbje|ivanja relevantnih informacija. Ova asimetrija informacija izme|u preduze}a koje zaga|uje okolinu i nadle`ne vladine agencije za zaštitu okoline ~esto se navodi kao prigovor za bilo kakvu intervenciju dràve na trìštu. U praksi ove poteško}e u vezi sa informacijama ne moraju biti takve da ih je nemogu}e riješiti na zadovoljavaju}i na~in. To u suštini zna~i da nadle`na agencija moè nastojati da dobije samo uvid u ispravan smjer promjene u nivoima zaga|ivanja, umjesto da nastoji posti}i teoretski definiran optimum. (O tome }emo nešto više re}i kasnije).Ukoliko je to tako, takse na zaga|enje ipak mogu da se na zadovoljavaju}i na~in primjenjuju kao jedan od instrumenata u politici zaštite okoline. Analit~ki model izvo|enja optimalnog nivoa takse na zaga|enje moè se prikazati vrlo jednostavno. Neto društvene koristi (NSB) 131


27.2.2007

10:14

Page 132

sa~injene su od ukupnih koristi do kojih dovodi aktivnost koja zaga|uje okolinu minus privatni troškovi C, minus eksterni troškovi, EC, tj. NSB = PQ - C(Q) - EC(Q) (4.1) gdje je P = cijena outputa ekonomske aktivnosti Q= output kao rezultat aktivnosti koja zaga|uje okolinu. Cijena P determinirana je kao parametar jer je pretpostavka da preduze}e posluje na potpuno konkurentnom trìštu i da se zbog velikog broja jako malih preduze}a pojavljuje kao preuzima~ cijena (price taker) što zna~i da cjelokupnu svoju proizvodnju moè da realizira po datoj cijeni (jer je kriva tra`nje individualnog preduze}a predstavljena pravom linijom paralelnom sa x osom na udaljenosti P).13 Tada

(4.2) predstavlja uslov prvog reda za maksimiranje NSB. Prema tome, moè se pisati

(4.3) gdje uslov da je SC jednako privatnim troškovima (C) plus eksterni troškovi (EC), predstavlja zahtjev za maksimalni NSB. Alternativno,

ili

13 Naravno u uslovima ograni~ene konkurencije cijena }e zavisiti od proizvedene koli~ine jer kriva tra`nje pojedina~nog preduze}a ima standardni negativni nagib, koji implicira da se ve}a koli~ina proizvoda moè realizirati na trì{tu samo uz smanjenje cijene. Ovo stoga {to preduze}e nije vi{e bezna~ajni ponu|a~ nego krupni proizvo|a~ ~ija proizvodnja pokriva zna~ajan dio ukupnog trì{ta.

132


27.2.2007

10:14

Page 133

(4.4) gdje NPB predstavlja neto privatne koristi, tj. cijena minus privatni troškovi. Jedna~ina (4.3) predstavlja pravilo da cijena proizvoda koji zaga|uje okolinu mora bitri jednaka grani~nom društvenom trošku. Jednakost (4.4) predstavlja sre|enu jednakost (4.3) da bi smo došli do optimizacionog pravila koje smo koristili, tj. grani~ne neto privatne koristi trebale bi da budu jednake grani~nim eksternim troškovima. Koriste}i jednakost (4.3) taj uslov moè biti zadovoljen ukoliko se preduze}ima nametne pla}anje takse u iznosu t*, gdje

(4.5) gdje Q* predstavlja nivo proizvodne aktivnosti preduze}a, koja se dobije rješavanjem jednakosti (4.3). Tada se kona~no moè napisati

(4.6) što pokazuje da je trìšna cijena jedinice outputa jednaka zbiru grani~nog troška pri optimalnom nivou proizvodnje od Q* jedinica outputa i utvr|enog optimalnog iznosa takse ili poreza na zaga|enje.

133


27.2.2007

10:14

Page 134

(B) Izvo|enje optimalnog iznosa takse na zaga|enje uz pomo} grani~nih purifikacionih troškova - MPC

Zaga|enje

Slika 4.5 Takse na zaga|enje: optimizacija nivoa zaga|enja i uticaj na tro{kove preduze}a

Optimalna stopa ili iznos takse bi}e, dakle, u ta~ki u kojoj kriva grani~nih troškova purifikacije sije~e krivu grani~nih troškova šteta nastalih kao posljedica zaga|enja okoline (ta~ka ozna~ena kao t*. Taksa na zaga|enje sada podsti~e zaga|iva~a da smanjuje svoju emisiju na nivo gdje se iznos takse po jedinici emisije izjedna~ava sa grani~nim troškom purifikacije (uvo|enja tehnološko-menadèrskih mjera ili aktivnosti za smanjenje emisije polutanata u okolinu). Preduze}e nije motivirano da poslije tog nivoa i dalje sniàva emisiju jer bi grani~ni troškovi purifikacije narednih jedinica bili ve}i nego taksa koju treba platiti. Zna~i da je preduze}u jeftinije da plati taksu nego da dodatno smanji svoju emisiju. 134


27.2.2007

10:14

Page 135

Obrnuto, ako bi preduze}e smanjilo emisiju za iznos manji od optimalnog, tada bi još uvijek postojale jedinice emisije za koje bi grani~ni troškovi purifikacije bili manji nego taksa koja se na njih pla}a. Preduze}e bi ponovno bilo u nepovoljnijoj poziciji jer se lišava jednog dijela svog profita pla}aju}i nepotrebnu razliku izme|u više takse i niìh grani~nih troškova purifikacije. (Moèmo primijetiti da je rezonovanje preduze}a u ovoj situaciji potpuno identi~no kao rezonovanje preduze}a na potpuno konkurentnom trìštu koje odre|uje svoju ravnote`nu ta~ku ili ta~ku maksimiranja profita, u kratkom vremenskom periodu, s tim da u slu~aju grafi~kog prikaza ravnote`nog poloàja preduze}a na trìštu potpune konkurencije umjesto takse imamo cijenu proizvoda koja je tako|e nepromjenjljiva i ekstereno zadata, a umjesto grani~nih troškova purifikacije imamo grani~ne troškove proizvodnje tog dobra). Iz jednakosti (4.11) moè se vidjeti da }e taksa na zaga|enje biti ista za sva preduze}a ukoliko je grani~ni efekat na funkciju okolinskog indikatora isti bez obzira iz kojeg preduze}a emisija dolazi u okolinu. Ovo se primjenjuje ukoliko je ukupna suma emitiranih polutanata ona veli~ina od koje funkcionalno zavisi okolinski indikator R a ne pojedina~ne, individualne emisije. S ciljem da se odredi optimalno rješenje u problemu (B) pretpostavljali smo da agencija posjeduje sve informacije o proizvodnim funkcijama i funkcijama troškova (grani~nih troškova purifikacije i grani~nih troškova štete izazvane zaga|enjem). Rješenje problema omogu}ilo nam je da u ovom dijelu izra~unamo optimalnu visinu takse na zaga|enje nametnutu preduze}ima. Moèmo primijetiti da je podjednako mnogo informacija potrebno da se determinira optimalni iznos takse na zaga|enje kao i da se determiniraju fiksne, obavezuju}e (regulativne) mjere-standardi koje se odnose na emisiju polutanata od strane preduze}a. U situaciji kada nedostaje bilo kakvo zadovoljavaju}e znanje o krivoj grani~nih troškova šteta usljed zaga|enja (što je u stvari gotovo uvijek slu~aj), visina takse na zaga|enje bi}e utvr|ena uz 135


27.2.2007

10:14

Page 136

pomo} nekog unaprijed specificiranog cilja, proizvoljno odabranog standarda u pogledu kvaliteta okoline (arbitrary standard) i krive grani~nih troškova purifikacije. To prakti~no zna~i da ciljevi koje postavlja agencija u pogledu kvaliteta okoline ne proizilaze iz dosljedne primjene principa ekvimarginaliteta, odnosno preciznog izjedna~avanja grani~nih troškova purifikacije i grani~nih koristi smanjenja emisije (u vidu smanjenja šteta izazvanih zaga|enjem). To ne zna~i automatski da je taj cilj proizvoljan u smislu da je rezultat ne~ije samovolje. Proizvoljni standard, odnosno unaprijed determinirani nivo funkcije okolinskog indikatora primijenjen u našim stati~kim modelima optimizacije, u ovom kontekstu, baš suprotno, moè predstavljati rezultat izuzetnih istraìva~kih napora i usaglašavanja sa ostalim politi~kim ciljevima. Stoga se posljednjih godina, pa`nja sve više fokusira na pitanje “najboljeg” instrumenta za kontrolu zaga|enja, u smislu postizanja arbitrarnog, unaprijed utvr|enog nivoa kvaliteta ìvotne okoline. Ukoliko je kriva grani~nih troškova šteta u izvjesnoj mjeri ipak poznata, u tom slu~aju, barem teoretski, moè se koristiti metoda pokušaja i greške (trial and error method), u smislu da se u više pokušaja ili iteracija mijenja iznos takse dok se uspješnom aproksimacijom ne postigne èljeni rezultat. Sa stanovišta zaštite okoline, ukoliko se pokaè da je iznos takse prenizak, šteta za okolinu izazvana zaga|enjem bi}e ve}a nego društveno prihvatljiva, a ako je previsoka, previše resursa (više nego što je društveno prihvatljivo) bi}e usmjereno na smanjenje zaga|enja. U praksi takav postupak pokušaja i greške moè imati zna~ajne negativne posljedice na preduze}a koja moraju da se prilago|avaju razli~itim signalima, a tako|e moè biti i politi~ki neprihvatljivo rješenje.To zna~i da se takva metoda moè provoditi u praksi ako preduze}a ne moraju da snose izuzetno visoke troškove prilago|avaju}i se razli~itim nivoima takse, tj. ako mijenjanje nivoa purifikacije nije previše skupo. U modelu optimizacije to zna~i da funkcija okolinskog indikatora mora biti takva da se inkorporira zahtijev da vrijeme od ispuštanja štetne materije u okolinu i 136


27.2.2007

10:14

Page 137

pojave štetnog efekta ne smije biti preveliko, kako bi se izbjegao efekat neizvjesnosti i vremenskog pomaka što oteàva proces optimizacije u okviru stati~ke analize. U praksi }e se ipak pokazati da je preduze}ima isuviše skupo da se prebace na drugi nivo purifikacije, jednom kad su u~injene zna~ajne investicije u ta~no odre|enu tehnologiju za zaštitu okoline. Ipak moèmo re}i da djelimi~ni izlaz iz ovakve situacije predstavlja mogu}nost da se iteracije simuliraju, odnosno obavljaju samo na ra~unaru bez realnog mijenjanja stanja u preduze}u. Preduze}u se predo~ava odre|eni iznos takse i od njega se zahtijeva da navede kolika bi njegova emisija bila pri tom iznosu takse. Agencija moè tada da procijeni ukupnu emisiju na osnovu navedenih iznosa u upitnicima koji su popunjeni od strane preduze}a. âk ako je funkcija okolinskog indikatora i nepoznata, cilj je da se smanji ukupna emisija. Prednost navedenog postupka je da se nadle`na agencija osloba|a neugodnog ali i nerealnog zahtijeva da poznaje razli~ite tehnologije za smanjenje emisije, a svo vrijeme se zna da ukupna emisija, do koje dolazi na svakom nivou takse, rezultira minimalnim ukupnim troškovima purifikacije ili smanjenja emisije. Interesantno pitanje koje se name}e u vezi s ovim postupkom jeste da li se moè o~ekivati da }e preduze}a davati prave odgovore uvijek kada se to od njih zatraì. Preduze}a znaju, da }e u krajnjem slu~aju na osnovu njihovih odgovora biti donešen odgovaraju}i propis, koji podrazumijeva neki vid kontrole, tako da se moè re}i da preduze}e ipak ne moè o~ekivati nikakvu korist od davanja neta~nih informacija. 4.2.4 Efekat takse na zaga|ivanje na troškove preduze}a

Moè se re}i da taksa na zaga|enje, u svakom slu~aju kada je njezina visina optimalna, omogu}ava da bilo kakva, nov~ano izraèna šteta izazvana zaga|enjem bude u potpunosti internalizirana, odnosno uklju~ena u internu kalkulaciju troškova preduze}a. 137


27.2.2007

10:14

Page 138

Ako je iznos takse utvr|en na nivou t* preduze}e zaga|iva~ snosi ukupni trošak koji je na slici 4.5 ekvivalentan površini (a+b+c+d+e) koja je sa~injena od tri dijela: z dio (e) koji predstavlja troškove purifikacije (tehnološko-menadèrskih aktivnosti) usmjerenih na smanjenja emisije polutanata u ìvotnu okolinu, z dio (b+d), koji predstavlja troškove štete preostale nakon preduzetih mjera i aktivnosti purifikacije, odnosno izazvane preostalim zaga|enjem u iznosu 0 d*, z dio (a+c), koji se moè posmatrati kao taksa, odnosno renta na korištenje ograni~enih prirodnih resursa (scarcity rent), nametnuta pojedina~nim preduze}ima zaga|iva~ima od strane agencije za zaštitu okoline kao predstavnika cijeloga društva koja i ubire sredstva pla}ena u vidu te rente. Sve ovo svodi se na zaklju~ak da taksa ima ima zna~ajan redistributivni efekat, pošto na prikazanom dijagramu, preduze}e mora da plati ne samo za troškove purifikacije nego i troškove internalizacije troškova nastalih zbog štete usljed preostale emisije i “rentu” za korištenje ograni~enih resursa ìvotne okoline. Dakle, objedinjuju}i troškove od preostalih šteta i troškove na ime rente, mogli bismo ukupne troškove kontrole zaga|enja (total costs of emission control) podijeliti na samo dva dijela: (i) ukupni troškovi purifikacije (total purification costs) ozna~eni sa e, i (ii) ukupna pla}anja (troškovi) po osnovu takse (total tax payments) ozna~ena sa (a+b+c+d). Ovi prvi predstavljaju troškove bilo kakve tehnologije i neophodnih menadèrskih aktivnosti koje je preduze}e odabralo kako bi smanjilo emisiju sa nivoa zo na nivo d*, dok ovi drugi predstavljaju izvršena pla}anja nadle`noj agenciji koja pokrivaju obra~unatu taksu na preostalu emisiju preduze}a u iznosu od 0d*. Sa satnovišta preduze}a, naravno, obje ove vrste troškova su realni troškovi koji }e se morati pokriti dijelom ostvarenog prihoda preduze}a. Sa stanovišta društva, me|utim, pla}anja po osnovu takse su razli~ita od troškova purifikacije. 138


27.2.2007

10:14

Page 139

Dok troškovi purifikacije zahtijevaju realne resurse za njihovo pokri}e, pla}anja po osnovu taksi predstavljaju u stvari transferna pla}anja, pla}anja koja vrše preduze}a (odnosno u krajnjoj liniji potroša~i koji kupuju proizvode preduze}a) nadle`noj agenciji za zaštitu okoline (javnom sektoru) i u krajnjoj liniji onima u društvu koji imaju korisi od javnih rashoda koji se iz tih pla}anja obavljaju. Kada preduze}e obra~unava svoje troškove u vezi sa odre|enim programom zaštite okoline, ono }e uklju~iti i troškove purifikacije i pla}anja po osnovu taksi na zaga|enje; kada nadle`na agencija obra~unava društvene troškove programa uvo|enja taksi na zaga|enje, ona mora isklju~iti transferna pla}anja. Smanjenje emisije od Zo do d* eliminiralo je ukupan iznos šteta prikazan sa (e+f) – površina ispod krive grani~ne štete predstavlja ukupnu štetu. Preostale štete su (b+d), iznos koje je manji nego iznos koji preduze}a pla}aju na ima taksi na zaga|enje – (a+b+c+d). Ova ~injenica još jednom naglašava osnovnu ideju da je taksa obra~unata po jedinici emisije zasnovana na oporezivanju privilegije ili prava da se koriste ograni~eni resursi ìvotne okoline, a ne na potrebi da se samo kompenzira u~injena šteta izazvana zaga|enjem okoline. Ali “jednodjelna (ravnomjerna) taksa “ (“flat tax”), kao ova u našem primjeru (jedna ista taksa primjernjuje se na sve jedinice emisije), sve više je predmetom kritike od strane preduze}a, jer izneseno je stanovište da }e primjena ravnomjerne takse ~esto dovesti do takvih situacija u kojima bi ukupni troškovi izazvani pla}anjima na ime takse od strane preduze}a zna~ajno prevazišli preostale štete. Na~in da se ovo izbjegne je da se uvede dvodjelna taksa (two-part emission tax). Takva taksa bi dozvolila da odre|eni po~etni iznos emisije pro|e bez oporezivanja, a da se taksa primjenjuje samo na emisiju preko tog praga. Na primjer, na slici 4.5 preduze}u se moè dozvoliti da emituje d1 bez oporezivanja (obra~una takse), a primijeniti taksu u visini od t* na bilo koji iznos emisije preko d1. Na ovaj na~in obezbijedilo bi se da preduze}e i dalje ima podsticaj da smanjuje svoju emisiju do optimalnog nivoa d*, ali bi 139


27.2.2007

10:14

Page 140

njegova pla}anja po osnovu takse na zaga|enje bila manja – samo (c+d). Ukupni troškovi purifikacije, i ukupne štete izazvane emisijom u iznosu od d* jedinica, bili bi još uvijek isti. Prosje~ni profit preduze}a je, prema tome, niì u slu~aju primjene takse nego u slu~aju primjene standarda u pogledu dozvoljene emisije (u ovom drugom slu~aju zaga|iva~ treba da plati samo troškove purifikacije, prikazane površinom e). Ovo moè velikim dijelom da objasni generalno neprihvatanje taksi od strane preduze}a kao instrumenta u politici zaštite okoline. Ali treba imati na umu ~injenicu koju smo ve} implicitno istakli, da je taksa na zaga|enje prevashodno i zamišljena kao instrument koji treba da ostvari koristi društvu kao cjelini, a ne nu`no bilo kojem pojedina~nom preduze}u koje zaga|uje okolinu. Društvo ipak treba da vodi ra~una o troškovima koje snose preduze}e kao rezultat primjene taksi na zaga|enje. Ako pogledamo sliku 4.5 primje}ujemo da iznos pla}en na ime rente za korištenje oskudnih resursa okoline i koji korespondira površini (a+c), a koji je dio ukupnog pla}anja po osnovu takse (a+b+c+d), ne}e korespondirati iznosu štete nastale usljed emisije polutanata u okolinu od strane preduze}a. Mogu}e je, dakle, da do|e do situacije koja }e prisiliti preduze}e da obustavi svoju proizvodnju, odnosno da potpuno prestane sa radom, zbog ~injeniice da je iznos (a+c) pla}en na ime rente postao ve}i od neto profita kojeg ostvaruje preduze}e svojom proizvodnom djelatnoš}u. Ovakva situacija moè se pokazati i kao neoptimalno rješenje sa stanovišta društva kao cjeline a ne samo pojedina~nog preduze}a o kojem se radi. U slu~aju kada nedostaju informacije i kada se funkcija grani~ne štete ne moè utvrditi sa zadovoljavaju}om preciznoš}u, bilo bi teško donijeti odluku da li je društveno optimalno ili nije zatvoriti preduze}a koja iskazuju privatni ekonomski gubitak (gubitak zbog ura~unavanja ukupnih oportunitetnih troškova svih faktora proizvodnje). U takvim situacijama neki autori predlaù da se moè primijeniti okvirno pravilo koje kaè da se za ona preduze}a koja 140


27.2.2007

10:14

Page 141

tvrde da }e morati prekinuti sa radom ukoliko takse na zaga|enje u najavljenom iznosu budu prakti~no uvedene, moè provesti istraìvanje da bi se otkrilo da li bi barem povrat od jedne polovine iznosa pla}anja po osnovu takse (a+b+c+d) bio dovoljan da preduze}e smanji svoje ukupne troškove smanjenja emisije a time i ukupne troškove poslovanja na takav nivo koji bi omogu}io ostvarivanje prosje~nog profita kao neophodnog uslova za nastavak poslovanja na trìštu u duèm vremenskom periodu. Naglašavamo u duèm periodu, jer znamo da preduze}e moè u kratkom vremenskom periodu privremeno da posluje i sa gubitkom (da ne obustavlja proizvodnju) ukoliko je realno o~ekivati da se situacija poboljša. Budu}i da bi takse na zaga|enje jednom uvedene predstavljale trajno optere}enje za preduze}e jasno je da pomenuti uslov uspješnog poslovanja u duèm vremenskom periodu ima svoje puno opravdanje. Društvo bi, dakle, takvu jednu proceduru moglo da koristi kao svojevrsni test ili improviziranu analizu troškova i koristi kad ve} nije u mogu}nosti da regularno provede sasvim preciznu analizu troškova i koristi (cost-benefit analysis). Preduze}a koja ne bi poslovala uspješno ni pod ovakvim uslovima, definitvno treba zatvoriti jer bi u protivnom društvo imalo ve}u štetu nego korist od njihovog poslovanja. 4.2.5 Takse i smanjenje zaga|enja uz najniè troškove

Da bi smo pokazali na koji na~in troškovi vezani za zaštitu okoline zavise od mjera i instrumenata koji su primijenjeni, po}i }emo od pretpostavke da na nekom podru~ju imamo prekomjerno zaga|enje, kao i od toga da ono što uti~e na okolinski indikator jeste ukupna emisija svih preduze}a, a ne emisija svakog pojedina~no. Pretpostavimo da ~ak i ne znamo funkciju okolinskog indikatora (koja uspostavlja vezu izme|u kvaliteta okoline i emitovanih štetnih materija u okolinu). Ukoliko bi tada bila uvedena obaveza pla}anja arbitrarno odabrane takse na zaga|enje ipak bismo mogli 141


27.2.2007

10:14

Page 142

tvrditi da tako postignuto rješenje predstavlja rješenje s najniìm mogu}im troškovima. Da bi smo došli do ovog zaklju~ka pogledajmo sljede}u realno mogu}u situaciju. Ukoliko je cilj upravljanja okolinom na odre|enom podru~ju determiniran kao smanjenje ukupne emisije, od na primjer 60 posto, mogu}a su dva osnovna rješenja: z

z

Nametanje svakom zaga|iva~u standarda emisije kojim bi se maksimalno dozvoljena (tolerirana) emisija svakom od njih ograni~ila na 40 posto od njegovog postoje}eg iznosa emisije; Nametanje takse u takvom iznosu da sva preduze}a, u prosjeku, ostvare 60 postotno smanjenje zaga|enja.

Sve dotle dok razli~ita preduze}a zaga|iva~i imaju razli~ite troškove purifikacije, bilo bi neekonomi~no, odnosno neefikasno zahtijevati od svakog preduze}a da emisiju otpadnih materija smanji za isti iznos. Ukoliko za realizaciju tako postavljenog cilja troškovi preduze}a P3 iznose dva puta više nego za preduze}e P1, bilo bi mnogo efikasnije izna}i rješenje kojim bi se preduze}e P1 dovelo u situaciju da više smanji emisiju nego preduze}e P3. Izjedna~avanje grani~nog troška purifikacije za svakog zaga|iva~a primjenom takse odre|enog iznosa omogu}ava da se specificirani cilj u pogledu kvaliteta okoline postigne uz najniè troškove za društvo. Slika 4.6 predstavlja ~etiri zaga|iva~a, odnosno preduze}a ~iji su grani~ni troškovi purifikacije (krive c1, c2, c3 i c4) razli~iti. Cilj je posti}i nivo kvaliteta okoline, odnosno ukupni nivo emisije u iznosu 4N.

142


27.2.2007

10:14

Page 143

Tro{kovi Preduze}e P1

Preduze}e P2

Preduze}e P3

Preduze}e P4

Zaga|enje

Slika 4.6 Takse i smanjenje zaga|enja uz najniè tro{kove kada su grani~ni tro{kovi purifikacije razli~iti Ukoliko bi jedinstvena taksa u iznosu t bila nametnuta svim preduze}ima, svako od njih iznos smanjenja emisije koju provodi prilagodi}e vlastitoj krivoj grani~nog troška purifikacije. Rezultat }e biti smanjenja emisije na nivoima Q1, Q2, Q3 i Q4. Moè se vidjeti da preduze}e P1, ~iji je grani~ni trošak purifikacije nizak, u velikoj mjeri sniàva emisiju, P2 smanjuje nešto manje, i sli~no do P4, kod kojega visoki grani~ni troškovi purifikacije dovode do toga da je svoju emisiju samo neznatno smanjio (iznos ozna~en duìnom Qπ Q4. Suma troškova purifikacije za sva ~etiri preduze}a predstavlja najniè troškove za društvo da bi se postiglo èljeno smanjenje u iznosu od 4N. Da je jedinstveni standard u pogledu dozvoljene emisije nametnut svim preduze}ima, ukupni trošak purifikacije bio bi znatno viši. Na slici 4.6, postignuta ušteda u troškovima predstavljena je sumom osjen~enih površina za preduze}a P3 i P4, minus osjen~ena povšina za preduze}e P1. Prisiljavaju}i najefikasnije zaga|iva~e da svoju emisiju smanjuju u ve}oj mjeri, taksa name}e ve}i teret tim preduze}ima 143


27.2.2007

10:14

Page 144

individualno. Ali za društvo kao cjelinu, koje koristi jeftinija smanjenja emisije, to zna~i minimiziranje ukupnog troška izjedna~avanjem grani~nih troškova purifikacije na nivou koji odre|uje taksa. Na ovaj na~in u ve}ini slu~ajeva dolazi, dakle, do još jednog zna~ajnog vida redistribucije dohotka. Smatramo, stoga, potrebnim da u vezi s tim ukratko damo neke osnovne naznake. Vaàn aspekt takse koju u ovom slu~aju moèmo ozna~iti kao redistributivna taksa je, vidjeli smo, da prikuplja dio sredstava od zaga|iva~a sa najvišim grani~nim troškovima purifikacije (koji uklanjaju relativno manji dio svoje emisije nego prosje~ni zaga|iva~ i prema tome pla}aju višu taksu)14 i dodjeljuje ovaj iznos zaga|iva~ima sa najniìm troškovima purifikacije u vidu bespovratnih sredstava. Pošto ovi poslednji (efikasnija preduze}a) mogu smanjiti emisiju više nego prosje~na preduze}a, ova sredstva koja su im dodijeljena u vidu granta mogu se, u stvari, posmatrati i kao kupovina ili pla}anje usluga preduze}a od strane društvene zajednice koja trpi posljedice zaga|enja, koja na takav na~in iskorištava sposobnosti ili mogu}nost heterogene grupe preduze}a da smanji emisiju na na~in koji podrazumijeva niè troškove. Drugim rije~ima, umjesto da troškovi automatski budu minimizirani posredstvom podsticajnih taksi (incentive taxes), ukupni trošak smanjenja emisije smanjen je realociranjem fondova koji su prikupljeni. Tako dodijeljeni grant zatvara prakti~no jaz izme|u neodgovaraju}e podsticajne takse koja se primjenjuje i visine takse koja bi trebalo da se primjenjuje. Moèmo re}i da ovo predstavlja vrlo pragmati~an pristup, koji svoju primjenu nalazi u razli~itim oblastima zaštite okoline a naro~ito se mnogo koristi kod upravljanja vodnim resursima. Prethodnu analizu mogli bi smo ilustrirati i numeri~kim primjerom u kojem }emo sagledati logiku izabiranja najefikasnijeg metoda (odnosno onog koji ima najniè ukupne troškove sa 14 Odnosno relativno vi{i iznos takse, po{to se podrazumijeva da je taksa na jedinicu zaga|ivanja ista za sve zaga|iva~e.

144


27.2.2007

10:14

Page 145

društvenog stanovišta) za uklanjanjen negativnih eksternih efekata. Posmatra}emo pet preduze}a koja proizvode u vazduh izbacuju sumpor dioksid koji uzrokuje nastnak kiselih kiša i zna~ajne probleme u vezi sa zdravljem ljudi. Smanjenje emisije SO2 smatra se, stoga, ekonomskim dobrom za ~ije ostvarenje je potrebno snositi odre|ene troškove. Pretpostavka je da grani~ni troškovi smanjenja emisije SO2 rastu sa svakom dodatnom jedinicom koja je uklonjena. Pretpostavka je da su takvi troškovi za svako preduze}e razli~iti, zbog razli~ite tehnologije i organizacije tehnološkog postupka. Prikaz troškova smanjenja emisije S02 za svako preduze}e dat je u narednoj tabeli, pod pretposavkom da svako preduze}e emitira pet jedinica SO2 u vazduh.

Ukoliko nadle`na agencija odlu~i da je maksimalno dozvoljeni nivo zaga|enja na primjer 10 jedinica, za postizanje tog cilja na raspolaganju su joj dva pristupa: (1) Zabrana svakom preduze}u da emitira više od dvije jedinice SO2, u kojem slu~aju bi svako preduze}e moralo ukloniti po tri jedinice uz razli~ite troškove. Preduze}e A bi imalo trošak od $ 700 (100+200+400) a preduze}e B bi moralo platiti $ 2.600 (200+600+1.800). (2) Izdavanje prava (vau~era) na zaga|ivanje u ukupnom iznosu od èljenih 10 jedinica SO2 pri ~emu bi svako preduze}e samostalno 145


27.2.2007

10:14

Page 146

odlu~ivalo da li mu je isplatnije da ukloni odre|enu jedinicu zaga|enja ili da plati pravo na zaga|ivanje. Odnosno svako preduze}e upore|uje visinu grani~nih troškova za uklanjanje odre|enog iznosa SO2 sa iznosom cijene koju mora platiti za pravo da taj iznos emitira u vazduh. Nadle`na agencija izdaje ta~no deset dozvola za zaga|ivanje - za svaku jedinicu po jednu. Potencijalno trìšte na kojem bi se razmjenjivala raspoloìva prava na zaga|ivanja prikazano je na slici 4.7.

Cijena prava na zaga|nje (u dolarima)

Koli~ina prava na zaga|enje

Slika 4.7. Utvr|ivanje ravnoteè cijene prava na zaga|enje Kriva ponude je savršeno neelasti~na jer je agencija fiksirala iznos prava na zaga|enje na nivou od 10 komada. Bez obzira na cijenu broj prava na zaga|ivanje ostaje isti. Kriva tra`nje za pravima na zaga|enje izvodi se iz podataka o grani~nim troškovima purifikacije za svako preduze}e. Što je za neko preduze}e ve}i grani~ni trošak purifikacije to }e privla~nije biti pravo na zaga|enje. Cijena i potraìvana koli~ina su obrnuto proporcionalne. U narednoj tabeli data je skala potra`nje, odnosno ukupna potraìvana koli~ina prava na zaga|ivanje u zavisnosti od njihove cijene.

146


27.2.2007

10:14

Page 147

Ukoliko bi prava na zaga|enje bila besplatna (cijena = 0) potra`nja bi iznosila 25 jer bi svako preduze}e htjelo svih 5 prava na zaga|enje. Ukoliko je cijena $ 201 potraìvana koli~ina je 24. Predze}e A èli tri prava na zaga|enje jer ga smanjenje emisije za prve dvije jedinice košta manje ($100 i $200) nego da kupi dva prava na zaga|enje po cijeni od $ 201. Preduze}e B èli pri ovoj cijeni ~etiri prava na zaga|enje jer su njegovi troškovi smanjenja emisije mnogo ve}i. Uz date podatke ravnote`na cijena pri kojoj se izjedna~avaju ponuda i potra`nja razmjenjivih prava na zaga|ivanje bila bi nešto iznad $1.400, recimo $1500- Kakav bi bio raspored ovih prava po pojedinim preduze}ima i koliko bi iznosi li ukupni troškovi smanjenja zaga|enja na 10 jedinica. Po cijeni od 1500 po vau~eru , preduze}e A kupilo bi samo jadan vau~er, jer je po toj cijeni njemu isplatnije uloìti u tehnologiju za smanjenje prve ~etiri jedinice (što bi iznosilo 100+200+400+800). Samo bi se za šestu jedinicu ~ije bi smanjenje koštalo 1.600 isplatilo kupiti vau~er za 1.500, kojim se sti~e pravo da se ta šesta jedinica emitira u vazduh. Istom logikom ostala preduze}a bi utvrdila koliko vau~era im se isplati kupiti - Preduze}e B tri, preduze}e C niti jedan, preduze}e D dva i preduze}e E ~etiri vau~era.

147


27.2.2007

10:14

Page 148

Troškovi uklanjanja bilo koje jedinice S02 moraju se mjeriti vrijednoš}u realnih resursa koji se za to zahtijevaju i ~ija pribli`na vrijednost se utvr|uje na nivou realnih izdataka koje bi preduze}e imalo za uklanjanje odre|ene emisije (tehnologija, ljudi, usluge) a ne na bazi izdataka koje ono ima za prava na zaga|ivanje. (Vau~eri ne predstavljaju realne resurse nego samo transfer kupovne mo}i sa preduze}a na nadle`nu dràvnu agenciju). U skladu sa tim, ekonomski trošak smanjenja emitiranih jedinica S02 na deset iznosi $9.300, odnosno $1.500 za preduze}e A, $800 za preduze}e B, $3.000 za preduze}e C i D, i $1.000 za preduze}e E. Ukupan iznos troškova ostvaren na ovaj na~in zna~ajno je manji od $13.500 koliko su iznosili u varijanti kada se od svakog preduze}a zahtijevalo da smanji emisiju u istom iznosu od tri jedinice. Iako je rezultat isti, u smislu eliminiranih jedinica zaga|enja o~igledno je da korištenje razmjenjivih prava na zaga|ivanje sa društvenog stanovišta predstavlja mnogo ekonomi~niji na~in za postizanje èljenog cilja. Smanjuju}i iznos sredstvava koji je neophodan za udovoljavanje propisima o kvalititu ìvotne okoline na taj na~in ve}i dio sredstava ostaje za proizvodnju i klasi~ne investicije u proizvodne kapacitete. 148


27.2.2007

10:14

Page 149

4.2.6 Takse na zaga|nje okoline i ravnote`ni poloàj preduze}a

Klasi~na mikroekonomska analiza bavi se utvr|ivanjem ravnote`nog poloàja preduze}a, tj. uslovima koji moraju biti ispunjeni da bi preduze}e ostvarilo maksimalni profit iz poslovanja. Klasi~na analiza determinira potrebne uslove za razli~ita trìšna stanja i vremenske periode ali uobi~ajeno ne uzima u obzir obavezu pla}anja po osnovu zaštite okoline. Ukoliko se preduze}u na neki na~in ipak nametne obaveza da snosi troškove vezane za zaštitu okoline, tada }e i aliza ravnote`nog poloàja preduze}a izgledati malo druga~ije. Preduze}e na razli~ite na~ine reaguje na uvo|enje razli~itih mjera i instrumenata za zaštitu okoline. U ovom dijelu analizira}emo detaljnije reakciju preduze}a na uvo|enje takse obra~unate na jedinicu emitiranih polutanata. Ukoliko preduze}e nastoji da i u novonastaloj situaciji postigne ravnote`ni poloàj, odnosno da maksimizira ostvareni profit, taksa na zaga|enje dovodi do toga da }e preduze}e odabrati one koli~ine inputa koje zadovoljavaju sljede}e jednakosti: (py + pr)MPm = pm + pr i (py + pr)MPx = px

(4.12) (4.13)

pri ~emu su: MPm -Grani~ni proizvod faktora m (materijalni input u proizvodnji) MPx - Grani~ni proizvod faktora x (input rada u proizvodnji) py - Trìšna (prodajna) cijena gotovog proizvoda ili jedinice outputa pm - Trìšna (nabavna) cijena proizvodnog inputa m px - Trìšna (nabavna) cijena inputa rada pr - Iznos takse po jedinici emitiranih štetnih materija r Oba ravnote`na uslova su razli~ita od ravnote`nih uslova koji postoje kada se ne sprovodi kontrola zaga|ivanja od strane dràve. Jednakost (4.12) razlikuje se od jednakosti 149


27.2.2007

10:14

Page 150

pyMPm = pm (4.14) koja predstavlja poznati uvjet ravnoteè preduze}a da je cijena inputa m jednaka vrijednosti grani~nog proizvoda inputa m (koji predstavlja grani~ni proizvod inputa m realiziran na trìštu po cijeni p).Na isti na~in moèmo re}i da se jednakost (4.13) razlikuje od jednakosti (4.15) pyMPx = px koja tako|e predstavlja uvjet ravnoteè preduze}a ali za drugi faktor proizvodnje tj. da je cijena po kojoj se nabavlja faktor x izjedna~ena sa vrijednosti na trìštu realiziranog grani~nog proizvoda faktora x. Drugim rije~ima , preduze}u se isplati pove}avati utrošak faktora x sve dotle dok je cijena po kojoj se taj faktor nabavlja nià od vrijednosti na trìštu realiziranog grani~nog proizvoda tog faktora, jer je doprinos ukupnom prihodu preduze}a koji je ostvaren realizacijom grani~nog proizvoda na trìštu ve}i od troškova koji nastaju zbog nabavke inputa. To zna~i da se ostvaruje izvjestan profit. Jednakosti (4.12) i (4.13) nismo formalno izvodili, ali smatramo da je dovoljno dati detaljnije objašnjenje u vezi sa njihovim zna~enjem i logikom koja stoji iza njih. Za dati nivo materijalnog inputa m , jedini~no pove}anje inputa x (jedinice rada) pove}ava output za iznos MPx. Ali jednakost y+r=m (4.16) pokazuje da, za dati nivo m , porast outputa y za MPx smanjuje r (iznos emisije u okolinu) za isti iznos, i svaka jedinica smanjenja r donosi uštedu preduze}u u iznosu pr. Prema tome, jedini~no pove}anje faktora x pove}ava prihode preduze}a za py MPx, vrijednost grani~nog proizvoda, plus pr MPx, uštede u pla}anju takse na zaga|enje. Iz toga proizilazi da jednakost (4.13) indicira koli~inu inputa x pri kojoj se izjedna~avaju porasti prihoda i pla}anja za faktore proizvodnje proizišli iz jedini~nog pove}anja upotrebe faktora x. 150


27.2.2007

10:14

Page 151

Porast faktora m pove}ava output za MPm, i dovodi do pove}anja prihoda od prodaje za py MPm. Ali jedini~no pove}anje faktora m pove}ava tako|e ispuštanje štetnih materija u okolinu za (1 - MPm)15, i sljedstveno pla}anja po osnovu taksi na zga|enje za p(1 - MPm). Dodatak prihodu od prodaje jednak je pyMPm a dodatak pla}anjima za inpute (odnosno dodatni trošak) jednak je pm. Jednakost (4.12) ukazuje na koli~inu inputa m koja izjedna~ava prirast prihoda pyMPm sa porastom izdataka pm+ pr(1 - MPm). Osnovu prethodne analize uticaja takse na zaga|enje na utvr|ivanje ravnote`nog poloàja preduze}a predstavlja jednostavna roizvodna funkcija opšteg oblika y = f (m, x)

(4.17)

koja omogu}ava da se okolinski aspekti zaga|enja i kontrole emisije inkorporiraju u mikroekonomsku teoriju preduze}a i analizu njegovog ravnote`nog poloàja. Neophodno je, naime, uklju~iti kretanje ukupnih materijalnih inputa i emisije štetnih materija u okolinu u analizu proizvodnog procesa preduze}a. Klju~ za ispravno predstavljanje materijalnih inputa i emitiranih materija u okolinu u proizvodnoj teoriji jeste uvaàvanje ~injenice da i za preduze}e vaì zakon o materijalnoj ravnoteì ili zakon o neuništivosti materije. Naime, svi materijalni inputi koje preduze}e kupuje na trìštu ili direktno vadi iz zemlje, s ciljem da ih koristi u procesu proizvodnje, moraju u fizi~kom smislu negdje oti}i. Matrijalni inputi koji u|u u preduze}e moraju ga i napustiti bilo u formi gotovih proizvoda koji se prodaju na trìštu, ili u formi emitiranih materija u ìvotnu okolinu.

15 Ono {to od pove}anja materijalnog inputa u iznosu 1 nije ugra|eno u grani~ni proizvod odnosno finalni output, po na{oj predpostavci mora biti emitirano u okolinu. Stoga i zaklju~ak da jedini~no pove}anje materijalnog faktora m doprinosi pove}anju ispu{tanja {tetnih materija u okolinu u iznosu od (1 - MPm).

151


27.2.2007

10:14

Page 152

Zbog jednostavnosti analize zanemarujemo zalihe i akumulaciju kapitala u vidu sredstava za proizvodnju, u kojima se materijani inputi mogu privremeno zadràvati unutar preduze}a, ali ga ipak na kraju, prije ili kasnije napuštaju bilo kao gotovi proizvodi za prodaju ili kao amortizovane mašine koje se odlaù u okolinu u formi ~vrstog otpada. Dakle, u našoj najjednostavnijoj proizvodnoj funkciji y ozna~ava koli~inu proizvedenog outputa, m ozna~ava koli~inu materijalnog inputa koje preduze}e koristi u proizvodnji, i x ozna~ava koli~inu drugog proizvodnog inputa, rada. Naravno, preduze}e obi~no proizvodi mnogo proizvoda i koristi mnogo materijala i drugih inputa. Našu pa`nju usmjerili smo na slu~aj jedan-output, dva-inputa jer je takav model najjednostavniji, a na zadovoljavaju}i na~in ipak ilustrira osnovne ideje, s tim da se rezultati dobiveni njegovim korištenjem mogu prema potrebi generalizirati. Rekli smo ve} da svi materijalni inputi napuštaju preduze}e inkorporirani u gotove proizvode ili u vidu ispuštenih materija u okolinu. Stoga, smo i bili u mogu}nosti da napišemo jednostavnu formulu y + r = m, u kojoj r ozna~ava materijalne inpute na bilo koji na~in vra}ene ili emitirane u ìvotnu okolinu. Jednostavna interpretacija ove jednakosti je slu~aj u kojem preduze}e nabavlja materijal od kojega proizvodi finalni proizvod. Slijedi da preduze}e moè proizvesti više outputa iz fiksne koli~ine m ve}im korištenjem drugog faktora x u proizvodnom procesu. Drugi faktor, na primjer, rad moè dovesti do ušteda materijala i smanjenja otpada, tako da se sa istom koli~inom materijala dobije ve}i output. To je bila i osnova na kojoj smo bazirali provedenu analizu ravnote`nog poloàja preduze}a kada je u razmatranje uklju~eno i pla}anje taksi po jedinici emitiranih štetnih materija u ìvotnu okolinu.

152


27.2.2007

10:14

Page 153

4.3 Neefikasnost trì{ta potpune konkurencije u slu~aju postojanja negativnih eksternih efekata

Na slici 4.8 prikazana je razlika izme|u društveno optimalnog nivoa proizvodnje i privatnog optimalnog nivoa proizvodnje u slu~aju kada postoje negativni eksterni efekti u vidu šteta koje prouzrokuje zaga|enje nastalo procesom proizvodnje. Trìšte potpune konkurencije definirali smo kao alokativno efikasno trìšte ali u uslovima odustva eksternih efekata. Zbog ~injenice da preduze}e ne uzima u obzir ukupne društvene troškove proizvodnje nego znatno niè privatne troškove proizvodnje, njegova proizvodnja je u slu~aju postojanja negativnih eksternih efekata prekomjerna. Trìšna kriva ponude predstavlja horizontalni zbir krivulja ponude svih preduze}a, koje su izvedene iz krivih privatnih grani~nih troškova.

153


27.2.2007

10:14

Page 154

Na slici su upotrijebljene sljede}e oznake: MCp - privatni grani~ni troškovi (grani~ni troškovi preduze}a u proizvodnji odre|enog proizvoda bez uvaàvanja troškova nastalih usljed eksternih efekata) MCg - kriva grani~nih troškova izazvanih štetama koje uzrokuju dodajne jedinice zaga|enja MCs - društveni grani~ni troškovi (koji predstavljaju zbir MCp i MCg). Ravnote`na ta~ka na trìštu potpune konkurencije bez uvaàvanja eksternalija data je ta~kom ec, odnosno pri koli~ini od Qc= 105 tona outputa i cijeni pc= $240. Uz uvaàvanje troškova izazvanih ošte}enjem okoline zbog dodatnog zaga|enja nova društveno optimalna ravnote`na ta~aka predstavljena je kao es, odnosno pri koli~ini od Qs= 84 tone outputa i cijeni ps= $ 282. Sa slike 4.8 je vidljivo da neregulirano potpuno konkurentno trìšte u prisustvu negativnih eksternih efekata nije alokativno efikasno, odnosno da proizvodi preveliku koli~inu uz preniske cijene. Preniske cijene predstavljaju supsidije koje poreski obveznici pla}aju potroša~ima konkretnog proizvoda ~ija proizvodnja dovodi do zaga|enja. Društveno blagostanje, kao zbir potroša~evog i proizvo|a~evog viška nije maksimalno u slu~aju nereguliranog trìšta potpune konkurencije. Vidljivo je tako|e da društveno optimalni nivo zaga|enja nije i ne moè biti jednak nuli nego ima ranijom analizom utvr|enu pozitivnu vrijednost. 4.4

Cost-benefit analiza

Korištenjem cost-benefit analize mogu}e je na druga~iji na~in interpretirati problem zaga|enja korištenjem grani~nih troškova smanjenja zaga|enja i grani~nih koristi nastalih smanjenjem samog zaga|enja. Na sljede}em dijagramskom prikazu - Slika 4.9 (koji odgovara ranije datoj slici 4.8) koli~ina na horizontalnoj osi po~inje 154


27.2.2007

10:14

Page 155

od ravnote`ne koli~ine na nereguliranom trìštu potpune konkurencije (105 tona) i opada na desno, što zna~i da kretanje u tom pravcu predstavlja smanjenje obima proizvodnje i korespondiraju}eg nivoa zaga|enja usljed primjene mjera za zaštitu okoline od strane preduze}a. Društveni optimum, kao razlika troškova i koristi najve}i je opet pri proizvodnji outputa na nivou od 84 jedinice.

Slika 4.9. Cost-Benefit Analiza smanjenja zaga|enja

155


27.2.2007

10:14

Page 156

Benefit ili korist od smanjenja outputa i nivoa zaga|enja predstavlja smanjena šteta nastala usljed zaga|enja okoline. Visina krive koristi za dati obim outputa predstavlja razliku izme|u štete koju prouzrokuje zaga|enje pri tom obimu proizvodnje i štete pri obimu proizvodnje koji predstavlja ravnoteù nereguliranog trìšta potpune konkurencije. Trošak smanjenja outputa predstavlja ~injenica da se i proizvo|a~ev i potroša~ev višak smanjuju. Visina krive troškova za dati output predstavlja sumu potroša~evog viška i proizvo|a~evog viška za taj nivo outputa minus korespondiraju}a vrijednost na nivou ravnoteè nekontroliranog trìšta potpune konkurencije (105 tona). Korištenjem navedene analize dolazimo do zna~ajnog pravila o izjedna~avanju marginalnih veli~ina ili pravila o ekvimarginalitetu koje kaè da se društveno blagostanje maksimizira smanjenjem outputa i korespondiraju}eg nivoa zaga|enja okoline do ta~ke u kojoj se grani~na korist od smanjenog zaga|enja izjedna~ava sa grani~nim troškom smanjenog outputa. 4.5

Trì{e strukture i eksterni efekti 4.5.1 Monopolsko trìšte i trìšte potpune konkurencije

Za razliku od nereguliranog trìšta potpune konkurencije koje je u odsustvu eksternih efekata alokativno efikasno, vidjeli smo da je monopolsko trìšte u odsustvu eksternih efekata alokativno efikasno jer u odnosu na društveni optimum proizvodi premalo uz previsoku cijenu. Problem prevelike proizvodnje i internaliziranja troškova nastalih zaga|enjem na trìštu potpune konkurencije relativno lako i jednozna~no se rješava putem uvo|enja poreza na emitirane jedinice zaga|enja. Na trìštu monopola situacija nije tako jednostavna i zahtijeva dodatno objašnjenje. Na slici 4.10 sa em ozna~en je ekvilibrium nereguliranog monopola, kao presjecište krivih grani~nog prihoda MR i privatnih grani~nih 156


27.2.2007

10:14

Page 157

troškova MCp. Pošto na nereguliranom trìštu i monopol zanemaruje troškove nastale zaga|enjem okoline, ravnoteà se postiè uklju~ivanjem u kalkulaciju samo direktinih privatnih grani~nih troškova. U takvoj situaciji ekvilibrium se postiè pri proizvodnji od samo 70 tona outputa, što je o~igledno manje od društvenog optimuma es koji iznosi 84 tone. Slika pokazuje da output nereguliranog monopola moè biti manji od društvenog optimuma ~ak i u situaciji kada se u obzir uzimaju i eksterni efekti16.

Slika 4.10 Monopol, trì{te potpune konkurencije, i dru{tveno optimalni nivo zaga|enja okoline

16 Jeffrey Perlof : Microeconomics, Addison Wesley, Boston, 2001, str. 617

157


27.2.2007

10:14

Page 158

Za razliku od trìšta potpune konkurencije na kojem preduze}e uvijek proizvodi više outputa nego što je to društveno optimalno, u slu~aju prisustva negativnih eksternih efekata, monopolsko preduze}e moè da proizvodi više, manje ili jednako društvenom optimumu. Razlog za to leì u ~injenici da na poslovanje monopola uti~u dva suprotno djeluju}a i me|usobno poništavaju}a efekta: z z

Monopol ima tendenciju da proizvodi premalo outputa jer cijenu utvr|uje iznad svojih grani~nih troškova. Monopol ima tendenciju da proizvodi previše jer njegova odluka o proizvodnji ovisi o privatnim grani~nim troškovima umjesto o društvenim grani~nim troškovima.

Koji od pomenuta dva efekta dominira i odnosi prevagu zavisi od: z koeficijenta elasti~nosti potra`nje za finalnim proizvodom, i z nivoa grani~ne štete koju izaziva dodatna jedinica zaga|enja. Ukoliko je kriva potra`nje za finalnim proizvodom veoma elasti~na (dakle više horizontalna) monopolska marà (razlika izme|u cijene i grani~nog troška) je mala. Kao rezultat toga, monopolski ekvilibrium je bliè ekvilibriumu preduze}a na potpuno konkurentnom trìštu, ec, i ve}i od društvenog optimuma, es. Ukoliko dodatna jedinica zaga|enja uzrokuje malo dodatno ošte}enje - MCg je blizu nule u ravnote`nom poloàju - društveni grani~ni trošak u suštini se izjedna~ava sa privatnim grani~nim troškom, i monopol tada proozvodi manje nego što je društveni optimum. 4.5.2 Društveno blagostanje u uslovima postojanja eksternih efekata na monopolskom trìštu i trìštu potpune konkurencije

Iz prethodnih izlaganja proizilazi da ukupno društveno blagostanje u slu~aju postojanja i uvaàvanja troškova vezanih za eksterne efekte (zaga|enje) na monopolskom trìštu moè da bude ve}e nego u slu~aju trìšta potpune konkurencije. U situaciji kada su i na 158


27.2.2007

10:14

Page 159

monopolskom i na trìštu potpune konkurencije ravnote`ne koli~ine iznad ili ve}e od društveno optimalne, društveno blagostanje je ve}e u slu~aju monopola jer je iz ranije analize jasno da je output trìšta na potpuno konkurentnom trìštu uvijek ve}i od outputa monopolskog preduze}a. Ukoliko monopolsko preduze}e proizvodi manje od društvenog optimuma tada treba ocijeniti koje odstupanje je ve}e, odnosno šta dovodi u ve}oj mjeri do smanjenja druištvenog blagostanja: to što monopol proizvodi premalo ili što preduze}e na potpuno konkurentnom trìštu proizvodi previše. Na ranije datoj slici 4.10 pokazano je da je društveno blagostanje manje u slu~aju ravnoteè monopolskog preduze}a (što je predstavljeno površinom A+B, nego blagostanje u slu~aju društveno optimalne proizvodnje (što je predstavljeno površinom A+B+C). Nepotrebni društveni trošak ili gubitak (engl. deadweight loss), ozna~en površinom C, nastaje usljed toga što monopol proizvodi manju koli~inu nego što je društveno optimalno. Na slici je prikazana situacija u kojoj je smanjenje društvenog blagostanja (mjereno veli~inom nepotrebnog društvenog troška) manje u slu~aju monopola (površina C) nego u slu~aju trìšta potpune konkurencije (površina D). Drugima rije~ima monopol proizvodi neznatno manje od društvenog optimuma, a potpuna konkurencija proizvodi mnogo ve}i output od društveno optimalnog, a time i mnogo ve}u koli~inu zaga|enja. Prethodna analiza pokazuje da regulacija monopola ili preduze}a na trìštu ograni~ene konkurencije nije tako jednostavna ili jednozna~na kao na trìštu potpune konkurencije, jer regulatorna agencija mora simultano da rješava problem negativnih eksternalija i nedozvoljenog korištenja trìšne mo}i monopolskog ili oligopolskog preduze}a. U mjeri u kojoj problemi nastali korištenjem trìšne mo}i (premala proizvodnja) i zaga|enja (prevelika proizvodnja) poništavaju jedan drugog, neuspjeh da se uspješno regulira trìšte ograni~ene konkurencije predstavlja manji problem (prouzrokuje manje štete) nego neuspjeh da se uspješno regulira trìšte potpune konkurencije. 159


27.2.2007

10:14

Page 160


27.2.2007

10:14

Page 161

REGISTAR POJMOVA

Alokativna efikasnost Trìšte potpune konkurencije Monopol Analiza troškova i koristi Antimonopolsko zakonodavstvo Asimetrija informacija Averch-Jonsonov efekat Budu}i troškovi Cjena intekonekcije Troškovno orijentirano utvr|ivanje Kriteriji za utvr|ivanje Cjena prava na zaga|ivanje Cjenovna neefikasnost na nivou preduze}a Cjenovni blokovi Diferencirani porezi Dugoro~ni prosje~ni inkrementalni troškovi Dràvno vlasništvo Dvodijelna taksa Ekonomska efikasnost Na nivou društva kao cjeline Alokativna Dinami~ka Proizvodna Stati~ka Tehni~ka Na nivou preduze}a Cjenovna ili alokativna efikasnost Efikasnost obima Ukupna efikasnost Tehni~ka efikasnost U sektoru telekomunikacija Ekonomski instrumenti u politici zaštite okoline

39,157 48,101,104, 157 141,154 84 131 81 105 90 91,99 92 146 27 73 125 92, 94 83 139 10 19 21 14 13 18 23 25 28 27 23 101 123 161


27.2.2007

10:14

Page 162

Eko porezi Fiksiranost sredstava Histereza Indeks tehni~ke efikasnosti Zasnovan na outputu Zasnovan na inputima Troškovna interpretacija Indeks alokativne efikasnosti Troškovna interpretacija Indeks efikasnosti obima Interkonekcija Fleksibilnost Nelojalna konkurencija Tipovi Transparentnost Troškovi operatera Utv|ivanje naknada Interkonekcija mreà Jednodijelna (ravnomjerna) taksa Liberalizacija trìšta Monopol Alokativna efikasnost Definicija Dinami~ka efikasnost Razlozi nastanka Ravnote`ni poloàj Regulacija Tehnološka efikasnost Nataloèni trošak Negativni eksterni efekti Nizvodno trìšte Opadaju}i prinosi s obzirom na razmjer Piguvijeva taksa Podsticajna taksa Porez na monopolski profit 162

124 29 31 33 33 34 35 38 95 95 88 94 94 89 88 139 87 48, 101, 104 41 51, 102, 103 43 45 63 48, 101, 104 30, 86 153 96, 102 36, 38 130 144 83


27.2.2007

10:14

Page 163

Porterova hipoteza Potroša~ev višak Princip ekvimarginaliteta Pristupna interkonekcija Proizvo|a~ev višak Rastu}i prinosi s obzirom na razmjer Ravnoteà grane - dugi rok Redistributivni efekat Remanentnost investicija Remanentnost troškova Standardi kao mjera u politici zaštite okoline Stopa povrata na uloèna sredstva Baza za utvr|ivanje stope povrata Pareto optimalnost Prekapitalizacija Pristupna interkonekcija Takse na zaga|enje okoliša Efekat na troškove preduze}a Na~in pla}anja Ravnote`ni poloàj preduze}a Reakcija preduze}a Ukupni troškovi Utvr|ivanje optimalnog iznosa Takse na proizvodne inpute Takse po jedinici proizvoda Tehni~ka neefikasnost na nivou preduze}a Tehnološke inovacije i veli~ina preduze}a Transferna pla}anja Troškovi eksternih efekata Troškovi interkonekcije Troškovi kontrole zaga|enja Troškovi purifikacije Grani~ni Ukupni Troškovi samostalnog pruànja usluga Troškovi teku}eg poslovanja preduze}a

112 55,153 156 88 56,153 36, 38 37 138 31 31 119 -122, 77 78 13,117 81 88 124 137 126 149 127 138 129 125 125 24 52 139 153 88 138 119, 134 138 95 79 163


27.2.2007

10:14

Page 164

Troškovi udovoljavanju propisanom standardu Najniì društveni troškovi Trìšte telekomunikacija Alokativna efikasnost Dinami~ka efikasnost Tehnološka efikasnost Utvr|ivanje cijena Na bazi grani~nih troškova Po prosje~nim troškovima Na bazi vršnog optere}enja Na bazi blokova potrošnje Uzvodno trìšte Vrijednost investiranih sredstava ìvotna okolina Alokacija ograni~enih resursa Društveno optimalni nivo zaga|enja Dvostruka dobitna strategija Eksterna disekonomija Fizi~ki efekat Grani~ni društveni trošak Grani~ni profit Gubitak blagostanja Kao ekonomsko dobro Korist od smanjenja outputa Marginalna neto privatna korist Mjere i instrumenti u politici zaštite Neadekvatno korištenje -uzroci Osnovne funkcije Trošak smanjenja outputa Zakonska regulativa - standardi Ukupni nepotrebni gubitak Vertikalno intergrirani monopol

164

120 142 85 101 102 101,104 65 72 75 73 102 80 107 109 112 112 113 112 117 115 113 109 156 114, 129 118 110 107 156 119 56,159 86


27.2.2007

10:14

Page 165

LITERATURA

Armstrong Mark, (2001) “Access Pricing, Bypass and Universal Services”, American Economic Review, Vol. 91 (2), pp. 297-301 Babi} Stojan, Milovanovi} Mili}: “ Teorija cena”, Ekonomski fakultet Beograd, Beograd, 1990. Blomkvist A., Wonnacott P., Wonnacott R: “ Microeconomics”, Mc.Graw Hill, Toronto, 1987. Cave Martin, Vogelsang Ingo, (2002): “How Access Pricing and Entry Interact”, http://users.wbs.warvick.ac.uk/cmur/ publications/how/access/pricing02_1.pdf Cave, M. (1997) ’From cost plus determinations to a network price cap’, Information Economics and Policy 9, pp. 151-160. Caves R.,Barton D. “Efficiency in U.S. manufacturing Industries”, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, 1990 Direktiva Evropskog parlamenta i Vije}a 97/33/EC od 30. juna 1997, o interkonekciji telekomunikacionih mreà na podru~ju Evropske unije, na principima obezbje|ivanja univerzalnih usluga i inter-operabilnosti kroz primjenu principa Usluge otvorene mreè (Open Network Provision - ONP). International Communication Union (2002): World Telecom report:Reinventing Telecom, http://www.itu.int/ITU-D/ict/ publications/wtdr_02/index.html Domon Koji (2000): “Access pricing and Market structures”, http://www.classes.web.waseda.ac.jpz-domon01/teacher/APMS.pdf Koutsoyianis A.: “Moderna mikroekonomika”, Mate, Zagreb, 1996. 165


27.2.2007

10:14

Page 166

“Norwegian Telecom regulation - The Principle of Cost Orientation”, http://www.legal500.com/devs/norway/ec/noec001.htm Malasyian Communication and Multimedia Commision (2002) “Consultation paper on Cost of Capital”, http://cmc.gov.my/dis_ papersframe.htm Parkin Michael: Microeconomics, third edition, Addison Wesley Publishing Company , Massachusetts,1996. Perloff M. Jeffrey: Microeconomics, second edition, Adison Wesley Publishing Company, Boston, 2001 Phil Sayer: European Commision sector inquiry On the Competitive Provision of Leased Lines in EU Telecoms Markets Public Hearing – 22 September 2000 - Maintaining the Competitiveness of European Business: The Role of Leased Line Pricing and Availability, http://www.intug.net/talks/PS_leased_lines/talk.htm Preporuka Evropske komisije 98/195/EC od 8.Januara 1998 o interkonekciji na liberaliziranom trìštu telekomunikacija (Dio 1 - Utvr|ivanje cijena interkonekcije) Preporuka 98/195/EC od 8.aprila 1998 o interkonekciji na liberaliziranom trìštu (Dio 2. Ra~unovodstveno razdvajanje i ra~unovodstvo troškova). Preporuka 00/263/EC od 20. Marta 2000 o interkonekciji na liberaliziranom trìštu (Dio1- Utvr|ivanje cijena interkonekcije) Preporuka 02/175/EC od 22.Februara 2002. o interkonekciji na liberaliziranom trìštu (Dio1- Utvr|ivanje cijena interkonekcije) Regulativa Evropskog parlamenta i Vije}a br. 2887/2000.od 18.decembra 2000 godine o obaveznom pruànju pojedina~nih a ne skupnih usluga u pristupu lokalnim mreàma (Local Loop Unbundling -LLU) 166


27.2.2007

10:14

Page 167

Samuelson Paul, Nordhaus William: “Ekonomija” - ~etrnaesto izdanje, “Mate”, Zagreb, 1992. Symonides George: “Inovation, firm size and market structure: Shumpeterian hypoteses and some new themes”, OECD Economic Department Working paper No. 161, Paris,1996. Viscusi.W.K., Vernon J.M.,Harrington J.E: Economics of regulation and antitrust, second edition, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, 1990

167


27.2.2007

10:13

Page 1

Tržišne strukture i ekonomska efikasnost

Recommend Documents