FAKTOR-FA FAKTOR-FAKTOR KTOR YANG YANG MEMPENGARUHI PENEGAKAN HUKUM TERHADAP PELAKU TINDAK PIDANA PENCURIAN DALAM PERSPEKTIF PERATURAN PERATURAN MAHKAMAH AGUNG NO 2 TAHUN 2012 DI WILAYAH WILAYAH HUKUM PENGADILAN NEGERI SAROLANGUN
BAB I PENDAHULUAN
A. Lata Latarr B Bel elak akan ang g
Pene Penega gaka kan n hk hk! ! "e#k "e#ka$ a$%a %an n e#a% e#a% &eng &engan an ke! ke!a!' a!'an an a'a# a'a#a% a%# # &an &an ke'a%han (a#ga !a)*a#aka% %e#ha&a' 'e#a%#an *ang "e#+ak, Dengan &e!$k$an, &e!$k$an, 'enegakan 'enegakan hk! hk! !e#'akan !e#'akan 'a*a 'a*a n%k !ena'a$ ke%aa%an %e#ha&a' 'e#a%#an &an 'e#)*a#a%an &a+a! ke%en%an hk! *ang "e#+ak )ea#a !! &an $n&$.$&a+/ Hak &an ke(a$"an !e#'akan )e)a% *ang !e+eka% &an !en*a% 'a&a hk!/Na!n &$+$ha% &a#$ )&% hk!, hak &an ke(a$"an )ea#a $n&$.$&a+ )e+a+ )e+a+ "e#k "e#kn% n%a)$ a)$ &engan &engan hak &an ke(a$" ke(a$"an an $n&$.$ $n&$.$& & angg% angg%aa !a)*a#ak !a)*a#aka% a% +a$nn*a/ D$ )a!'$ng $%, ka#ena hk! %$&ak han*a !enga%# h"ngan an%a# $n&$.$& &$ &a+a! 'e#ga+an !a)*a#aka%, %e%a'$ ga h"ngan $n&$.$& &engan +$ngkngan &an !a)*a#aka% )e"aga$ )a+ah )a% ke)a%an k!n$%a), !aka hak a)a)$ !an)$a HAM3 )ea#a $n&$.$&a+ "e#kn%a)$ '+a &engan HAM )e"aga$ ke)a%an k!n$%a)/ 4a&$ HAM 'a&a hak$ka%n*a !engan&ng &a (aah, *a$% HAM HAM &a+a &a+a! ! a#%$ a#%$ 5Hak 5Hak A)a)$ )a)$ Man Man)$ )$a6 a6 &an &an HAM HAM &a+a &a+a! ! a#%$ a#%$ 5Hak 5Hak A)a)$ )a)$
1
Ma)*a#ak Ma)*a#aka%6/ a%6/ In$+ah In$+ah &a a)'ek a)'ek *ang *ang !e#'a !e#'akan kan ka#ak% ka#ak%e#$) e#$)%$k %$k &an )eka+$g )eka+$g) ) $&en%$%a) hk!, *a$% a)'ek ke!an)$aan &an a)'ek ke!a)*a#aka%an/ 1 U)aha &an ke"$akan n%k !e!"a% 'e#a%#an hk! '$&ana *ang "a$k 'a&a hak$ka%n*a %$&ak &a'a% &$+e'a)kan &a#$ %an 'enangg+angan keaha%an/ 7eg$% ga 'e#a%#an *ang &$ke+a#kan +eh Mahka!ah Agng !engena$ %$n&ak '$&ana #$ngan T$'$#$ng3, *akn$ Pe#a%#an Mahka!ah Agng N/ 2 Tahn Tahn 2012 %en%ang T$n&ak P$&ana Pen#$an *ang n$+a$n*a &$ "a(ah 2,8 %a #'$ah %$&ak &a'a% &$%ahan/ Yang Yang !e+a%a# "e+akang$ +ah$#n*a Pe#a%#an Mahka!ah Agng N/2 Tahn 2012 $n$, *akn$ 'a*a 'e!"e#$an #a)a kea&$+an "ag$ !a)*a#aka% %e#%a!a &a+a! 'en*e+e)a$an 'e#ka#a-'e#ka#a %$n&ak '$&ana #$ngan T$'$#$ng3/ Sea#a %ekn$) hk! *ang &$na!akan &engan T$'$#$ng/a&a+ah T$'$#$ng/a&a+ah )a% %$n&ak '$&ana *ang &$ana! &engan '$&ana 'ena#a a%a k#ngan 'a+$ng +a!a %$ga "+an &an a%a &en&a )e"an*ak-"an*akn*a %h #$" +$!a #a%) #'$ah &an 'engh$naan #$ngan/ O+eh )e"a" $% )"%an)$ Pe#a%#an Mahka!ah Agng N 2 Tahn 2012 $% )e"ena#n*a "kan 'a&a n$+a$ #'$ahn*a, %e%a'$ 'a&a %$n&ak-%$n&ak '$&ana *ang ana!an hk!n*a 'a+$ng +a!a 9 "+an &an $% *ang %$&ak 'e#+ &$%ahan/ Da+a! Pe#a%#an Mahka!ah Agng N!# 2 Tahn 2012 Pa)a+ 1, &$e+a)kan "ah(a ka%a-ka%a &a #a%) +$!a '+h #'$ah &a+a! Pa)a+ 9:;, 9<9, 9<=, 9>;, ;0< &an ;>2 KUHP &$"aa !ena&$ &a %a +$!a #a%) #$" #'$ah/ Ke!&$an, 'a&a Pa)a+ 2 a*a% 23 &an a*a% 93 &$e+a)kan, a'a"$+a n$+a$ "a#ang a%a ang %e#)e"% "e#n$+a$ %$&ak +e"$h &a#$ 2,8 %a #'$ah Ke%a Penga&$+an )ege#a !ene%a'kan Hak$! Tngga+ n%k !e!e#$k)a, !e!e#$k)a, !enga&$+$ !enga&$+$ &an !e!%) !e!%) 'e#ka#a 'e#ka#a %e#)e"% %e#)e"% &engan &engan Aa#a Aa#a Pe!e#$k)aan Pe!e#$k)aan
1
P#?/ D#/ 7a#&a Na(a($ A#$e?, SH, Kebijakan Hukum Pidana , 4aka#%a @ Kenana, 200>,
H+!/ 89
2
Ce'a% *ang &$a%# &a+a! Pa)a+ 208-210 KUHAP &an Ke%a Penga&$+an %$&ak !ene%a'kan 'enahanan a%a'n 'e#'anangan 'enahanan/ S$)%e! 'e#a&$+an '$&ana Criminal Justice System) )e"aga$ )a% )$)%e! &a+a! 'enegakan hk! '$&ana "e#'a*a n%k !enangg+ang$ !a)a+ah keaha%an &$!akna$ )e"aga$ 'a*a n%k !engen&a+$kan a%a !e!"a%a)$ keaha%an aga# "e#a&a &a+a! "a%a)-"a%a) %+e#an)$ !a)*a#aka%/ K!'nenk!'nen *ang "e#ke#a &a+a! )$)%e! $n$ !e+$'%$ ke'+$)$an, keak)aan, 'enga&$+an &an +e!"aga 'e!a)*a#aka%an/ E!'a% k!'nen $n$ &$ha#a'kan &a'a% "eke#a)a!a )eh$ngga !engha)$+kan )a% ke%e#'a&an *ang &$kena+ &engan Integrated Criminal Justice System/ Ma)$ng-!a)$ng k!'nen )ea#a a&!$n$)%#a%$? "e#&$#$ )en&$#$, !e!'n*a$ %ga) &an ?ng)$ %e#)en&$#$ )e)a$ &engan ke(enangan &an 'enga%#an *ang &$!$+$k$n*a/ Se%$a' !a)a+ah &a+a! )")$)%$! )a% &engan *ang +a$nn*a a&a+ah )a+$ng "e#h"ngan &an )e%$a' !a)a+ah &a+a! )a+ah )a% )")$)%$! akan !en$!"+kan &a!'ak 'a&a )" )$)%e! +a$nn*a/ Pa)a+ 9:2 KUHP !enen%kan "ah(a "a#ang )$a'a !enga!"$+ "a#ang )e)a%, *ang )e+#hn*a a%a )e"ag$an ke'n*aan #ang +a$n, &engan !ak)& n%k &$!$+$k$ )ea#a !e+a(an hk!, &$ana! ka#ena 'en#$an, &engan '$&ana 'ena#a 'a+$ng +a!a +$!a %ahn a%a '$&ana &en&a 'a+$ng "an*ak )e!"$+an #a%) #'$ah/ Se&angkan Pa)a+ 9:; KUHP !enen%kan "ah(a 'e#"a%an *ang &$%e#angkan &a+a! Pa)a+ 9:2 &an Pa)a+ 9:9 "%$# ;, "eg$% 'n 'e#"a%an *ang &$%e#angkan &a+a! Pa)a+ 9:9 "%$# 8, a'a"$+a %$&ak &$+akkan &a+a! )e"ah #!ah a%a 'eka#angan %e#%%' *ang a&a #!ahn*a, $ka ha#ga "a#ang *ang &$#$ %$&ak
3
+e"$h &a#$ &a '+h +$!a #'$ah, &$ana! ka#ena 'en#$an #$ngan &engan '$&ana 'ena#a 'a+$ng +a!a %$ga "+an a%a '$&ana &en&a 'a+$ng "an*ak &a #a%) +$!a '+h #'$ah/6 A&a'n Pa)a+ 9:; KUHP !enen%kan "ah(a &a+a! 'e#"a%an 'en#$an $ka ha#ga "a#ang *ang &$#$ %$&ak +e"$h &a#$ 280 #'$ah &$'$&ana &engan 'ena#a 'a+$ng +a!a 9 "+an, &$"ah !ena&$ "a#ang *ang &$#$ %$&ak +e"$h &a#$ 2,8 %a #'$ah, 'en*e)a$an n$+a$ $% &$+akkan )eak UU N!# 1: %ahn 1=:1 %en%ang Pe#"ahan Ke%en%an N$+a$ 'a&a KUHP *ang )&ah %$&ak )e)a$ +ag$, O+eh ka#ena $% 'ene#a'an Pe#a%#an Mahka!ah Agng N 2 Tahn 2012 $n$ !e!"%hkan ke)e+a#a)an an%a# 'enegak hk!, !+a$ &a#$ 'en*$&$k ke'+$)$an, Keak)aan h$ngga 'enga&$+an/ Se+a$n 'e#+ ke)e+a#a)an &engan '$hak *ang "e#)angk%an Pe#a%#an Mahka!ah Agng N 2 Tahn 2012 ga ha#) &$"a#eng$ ke!a!'an 'enegak hk! n%k !engk+a)$?$ka)$ 'e#ka#a *ang "$)a &$+$ha% &a#$ keh$&'an ))$a+ 'e+ak &an k#"an/ 4angan )a!'a$ !ene&e#a$ hak-hak k#"an, ka#ena 'a&a !!n*a &a+a! )a% ka)) hk! k#"an 'e#+ &a'a% 'e#+$n&ngan hk!/ D$%e%a'kann*a Pe#a%#an Mahka!ah Agng $n$ &$ha#a'kan !ena&$ +angkah a(a+ "ag$ 'e!e#$n%ah "e#)a!a DPR n%k !e#e.$)$ KUHP &an KUHAP *ang &$n$+a$ )&ah %e#%$ngga+ &engan 'e#ke!"angan a!an 'a&a e#a !&e#n $n$/Se"e+! &$%e%a'kann*a Pe#a%#an Mahka!ah Agng $n$, "an*ak %$n&ak '$&ana *ang !e)k$ han*a "e#"*ek ke$+ %a'$ !en&a'a% hk!an "e#a%/ Se!en%a#a %ak a#ang &$!'a$ 'en#$an "e#a% %a'$ "e#ng 'a&a 'e!"e"a)an 'e+akn*a/
4
B. Rumusan Masalah
Dengan !e!'e#ha%$kan &+ %e)$) $n$ &an &$+an&a)$ +eh 'e!$k$#an 'e!$k$#an *ang %e+ah &$%a#akan &a+a! +a%a# "e+akang !a)a+ah, !aka akan &$"a n%k !e#!)kan 'e#!a)a+ahan-'e#!a)a+ahan 'kk *ang akan &$ka$ &a+a! %e)$) $n$/ Pe#!)an !a)a+ah $n$ )anga% 'en%$ng n%k &a'a% !ene%kan #ang +$ngk' *ang akan &$"aha) )eh$ngga !e#'akan #a!"-#a!" 'e!"a%a)/ 7e#&a)a#kan ha+-ha+ *ang %e+ah &$%a#akan &$a%a), !aka akan &$#a$kan 'e#!a)a+ahan 'kk &a+a! 'en+$)an %e)$) $n$, )e"aga$ "e#$k% @ 1/ 7aga$!ana e?ek%$?$%a) 'ene#a'an Pe#a%#an Mahka!ah Agng N 2 Tahn 2012 %e#ha&a' 'e+ak %$n&ak '$&ana 'en#$an B6/ 2/ 7aga$!ana "en%k k#&$na)$ an%a#a 'en*$&$k Ke'+$)$an &an Penn%% U!! &an Penga&$+an &a+a! 'enanganan T$n&ak P$&ana Pen#$an )e)a$ &engan Pe#a%#an Mahka!ah Agng N 2 Tahn 2012/
C. Tujuan Penelitian
7e#&a)a#kan 'kk 'e#!a)a+ahan *ang %e+ah &$ke!kakan &$ a%a), !aka %an *ang akan &$a'a$ &a+a! 'en+$)an %e)$) $n$ a&a+ah )e"aga$ "e#$k% @ 1/ Un%k !enge%ah$ &an !engana+$)$) "aga$!ana e?ek%$?$%a) 'enegakan hk! "e#&a)a#kan Pe#a%#an Mahka!ah Agng N 2 Tahn 2012 &a+a! 'e#)'ek%$? hk! '$&ana/
5
2/ Un%k !engana+$)$) 'e#!a)a+ahan *ang %$!"+ &$ &a+a! Ma)*a#aka% )e+ak k#"an Pen#$an %e#ha&a' 'ene#a'an Pe#a%#an Mahka!ah Agng N 2 Tahn 2012/
D. Manfaat Penelitian
Ha)$+ 'ene+$%$an $n$ &$ha#a'kan &a'a% &$!an?aa%kan, "a$k &a#$ )$)$ aka&e!$) !a'n &a#$ )$)$ '#ak%$), an%a#a +a$n )e"aga$ "e#$k% @ 1/ Da#$ )$)$ aka&e!$) ha)$+ 'ene+$%$an $n$ &a'a% !e#'akan )!"angan 'e!$k$#an "ag$ 'enge!"angan $+! hk! '$&ana %e#%a!a %en%ang "aga$!ana e?ek%$?$%a) 'enegakan hk! &a+a! 'e#)'ek%$? hk! '$&ana, &an &a'a% &$a&$kan %$%$k %+ak "ag$ 'ene+$%$an +e"$h +an%/ 2/ Da#$ )$)$ '#ak%$) &a'a% &$a&$kan "ahan !a)kan "ag$ a'a#a% 'enegak hk! '$&ana, &an ga &a'a% &$a&$kan "ahan !a)kan &a+a! #angka 'e!"aha#an hk! '$&ana !a%e#$+/ E. erangka !nse"tual Un%k %$&ak !en$!"+kan )a+ah 'ena?)$#an &a+a! %e)$) $n$/ Pen+$)
'e#+ !ene+a)kan $)%$+ah-$)%$+ah *ang &$gnakan &a+a! &+ %e)$) $n$ a&a+ah )e"aga$ "e#$k%@ 1/ Penegakan Hk! P$&ana Penegakan Hk! P$&ana 5A&a+ah keg$a%an !en*e#a)$kan h"ngan n$+a$-n$+a$ *ang %e#a"a#kan &$ &a+a! ka$&ah-ka$&ah *ang !an%a' &an !engea(an%ah &an )$ka' %$n&ak )e"aga$ #angka$an 'ena"a#an n$+a$ %aha' akh$#,n%k !en$'%akan,!e!e+$ha#a, &an !e!'e#%ahankan ke&a!a$nan 'e#ga+an h$&'6/
6
2/ T$n&ak P$&ana Pen#$an T$n&ak '$&ana $% a&a+ah 5)a% 'e"a%an !an)$a *ang 'e+akn*a &a'a% &$kenakan hk!an '$&ana )e)a$ 'e#a%#an Un&ang-n&ang *ang "e#+ak/ Se&angkan Pen#$an $% a&a+ah 5!enga!"$+ "a#ang )e)a% *ang )e+#hn*a a%a )e"ag$an ke'n*aan #ang +a$n &engan !ak)& n%k &$ !$+$k$ )ea#a !e+a(an hk!/ 4a&$ %$n&ak '$&ana Pen#$an $% a&a+ah )a% 'e#"a%an !enga!"$+ )e)a% ke'n*aaan #ang +a$n &$kenakan hk!an/ 9/ Pe#)'ek%$? A&a+ah S&% Pan&ang %e#ha&a' )a% !a)a+ah ;/ Pe#a%#an Mahka!ah Agng Sa% 7en%k Pe#a%#an *ang &$ ke+a#kan +eh Mahka!ah Agng *ang "e#$)$ ke%en%an "e#)$?a% Hk! Aa#a , &an "e#)$?a% kh)) )eh$ngga %n&k 'a&a '#$n)$' Le )'e$a+$) &e #ga% +eg$ gene#a+$) 8/ W$+a*ah hk! A&a+ah 5keka)aan )a% "a&an n%k n%k !enge%ah$!ene#$!a 'enga&an &an !enga&$+$ )a% ka)) a%a 'e#ka#a *ang !ena&$ %anggng a(a" )a% "a&an %e#)e"% 7e#&a)a#kan 'enge#%$an &$a%a) n%k !enge%ah$ FAKTOR-FAKTOR YANG
MEMPENGARUHI
PENEGAKAN
PELAKU TINDAK PIDANA PENCURIAN
HUKUM
TERHADAP
DALAM
PERSPEKTIF
PERATURAN MAHKAMAH AGUNG NO 2 TAHUN 2012 DI WILAYAH HUKUM PENGADILAN NEGERI SAROLANGUN A. Lan#asan Te!ri
7
Pen#$an &a'a% &$ka%eg#$kan )e"aga$ 'e#"a%an %$n&ak '$&ana ka#ena !e#'akan )a% keaha%an &an %e#!a)k &a+a! "a%a)an k#$!$n+g$/ Se"aga$!ana %e#)$#a% &a+a! ke%e#angan R!+$ A%!a)a)!$%a )e"aga$ "e#$k%@ K#$!$n+g$ &a+a! a#%$ )e!'$% *ang &$gnakan &a+a! "k $n$ a&a+ah !e!'e+aa#$ keaha%an/ Se&angkan &a+a! a#%$ +a), k#$!$n+g$ !e!'e+aa#$ penology &an !e%&e-!e%&e *ang "e#ka$%an &engan keaha%an &an !a)a+ah '#e.en)$ keaha%an &engan %$n&akan-%$n&akan *ang "e#)$?a% non punitive, )ea#a %ega) &a'a% &$ka%akan "ah(a "a%a)an keaha%an &a+a! a#%$ +a) *#$&$) a&a+ah@ T$ngkah +ak !an)$a *ang &a'a% &$hk! "e#&a)a#kan hk! '$&ana/ 2 Pa&a &a)a#n*a ke"$akan #$!$na+ )e"aga$ ke"$akan *ang "e#&$#$ )en&$#$ n%k a%a "e#'a*a )e"aga$ 'enangg+angan keaha%an/ Men#% S&a#%, P+$%$k #$!$na+ &$a#%$kan ke &a+a! 9 %$ga3 'enge#%$an@ a/ Penge#%$an '+$%$k #$!$na+ &a+a! 'enge#%$an )e!'$% *a$% ke)e+#han aa) &an !e%&e *ang !ena&$ &a)a# &a#$ #eak)$ %e#ha&a' 'e+angga#an hk! *ang "e#'a '$&ana/ "/ Penge#%$an '+$%$k #$!$na+ &a+a! a#%$an +e"$h +a), a&a+ah ke)e+#han ?ng)$ &a#$ a'a#a%# 'enegak hk! %e#!a)k &$ &a+a!n*a a#a ke#a &a#$ 'enga&$+an &an '+$)$/ / Se&angkan 'enge#%$an '+$%$k #$!$na+ *ang ah a%a 'a+$ng +a), &$a#%$kan )e"aga$ ke)e+#han ke"$akan *ang &$+akkan !e+a+$
2
R!+$ A%!a)a)!$%a, 7nga Ra!'a$ K#$!$n+g$, C/ Raa(a+$, 4aka#%a @ 1=>;, H+!/ 1
8
'e#a%#an 'e#n&ang-n&angan &a#$ "a&an #e)!$, *ang "e#%an n%k !enegakkan n#!a-n#!a )en%#a+ &a#$ !a)*a#aka%/ 9
Un%k !e(&kan %e#a'a$n*a %an nega#a *a$% nega#a *ang !ak!# )e#%a a&$+ &an )eah%e#a !aka &$'e#+kan )a)ana *ang kn&)$? &a+a! )ega+a a)'ek %e#!a)k a)'ek hk!/ Un%k !engak!&a)$ ke"%han &an a)'$#a)$ !a)*a#aka%n*a %e#)e"%, nega#a In&ne)$a %e+ah !enen%kan 5ke"$akan ))$a+ (social policy) *ang "e#'a ke"$akan n%k !e(&kan ke)eah%e#aan ))$a+ (social welare policy) &an ke"$akan !e!"e#$kan 'e#+$n&ngan ))$a+ (social deence policy)!"# Ke"$akan n%k !e!"e#$kan 'e#+$n&ngan ))$a+ (social deence policy) )a+ah )a%n*a &engan 'a*a-'a*a 'enegahan &an 'enangg+angan %$n&ak '$&ana a%a keaha%an *ang ak%a+ !a'n '%en)$a+ %e#a&$/ 5Sega+a 'a*a n%k !enegah &an !enangg+ang$ %$n&ak '$&anakeaha%an $n$ %e#!a)k &a+a! ($+a*ah ke"$akan k#$!$na+ (criminalpolicy)!/8 Da !a)a+ah )en%#a+ &a+a! ke"$akan k#$!$na+ &engan !enggnakan )a#ana 'ena+ hk! '$&ana3 $a+ah !a)a+ah 'enen%an :@ 1/ 'e#"a%an a'a *ang )eha#)n*a &$a&$kan %$n&ak '$&ana, &an 2/ )ank)$
a'a *ang )e"a$kn*a
&$gnakan
a%a
&$kenakan ke'a&a
)$
'e+angga#/ 9
7a#&a Na(a($ A#$e?, $unga %ampai Kebijakan Hukum Pidana , C$%#a A&$%*a 7ak%$ @ 1==:, H+!/2 ; 7a#&a Na(a$ A#$e?, &asala' Pengakan Hukum dan Kebijakan Penanggulangan Keja'atan, C/ C$%#a A&$%*a 7ak%$, 7an&ng @ 2001, H+!/ <9 8 ibid : p" Cit , 7a#&a Na(a($ A?$e?, $unga %ampai Kebijakan Hukum Pidana , H+!/ 92
9
Ma)a+ah !enen%kan 'e#"a%an a'a *ang )eha#)n*a &$a&$kan %$n&ak '$&ana !e#'akan )a% ke"$akan &a+a! !ene%a'kan )a% 'e#"a%an *ang )e!+a "kan %$n&ak '$&ana %$&ak &$'$&ana3 !ena&$ )a% %$n&ak '$&ana 'e#"a%an *ang &a'a% &$'$&ana3/ 'a&a hak$ka%n*a ke"$akan k#$!$na+$)a)$ !e#'akan "ag$an &a#$ ke"$akan k#$!$na+ (criminalpolicy) &engan !enggnakan )a#ana hk! '$&ana penal 3 &an +eh ka#ena $% %e#!a)k "ag$an &a#$ ke"$akan hk! '$&ana (penalpolicy)" U'a*a n%k !enangg+ang$ )e!a "en%k keaha%an )enan%$a)a %e#) &$'a*akan, ke"$akan hk! '$&ana *ang &$%e!'h )e+a!a $n$ %$&ak +a$n !e#'akan +angkah *ang %e#) !ene#) &$ga+$ &an &$ka$ aga# 'a*a 'enangg+angan keaha%an %e#)e"% !a!' !engan%$)$'a)$ )ea#a !ak)$!a+ %$n&ak '$&ana *ang )ea#a ?ak%a+ %e#) !en$ngka%/ Penggnaan hk! !a)*a#aka%
&a#$
!e#'akan
!a)a+ah
'$&ana )e"aga$
ana!an '+$%$k
!a'n
)a#ana n%k
ganggan
k#$!$na+
*a$%
keaha%an )aha
!e+$n&ng$ )e"ena#n*a
#a)$na+
n%k
!enangg+ang$ keaha%an/ Da+a! keh$&'an %a%a 'e!e#$n%ahan ha+ $n$ !e#'akan )a% ke"$akan a'a#a%# nega#a/ I)%$+ah ke"$akan &a+a! %+$)an $n$ &$a!"$+ &a#$ $)%$+ah policy Ingg#$)3 a%a politiek 7e+an&a3/ 7e#%+ak &a#$ ke&a $)%$+ah a)$ng $n$, !aka $)%$+ah, ke"$akan hk! '$&ana &a'a% '+a &$)e"% &engan $)%$+ah '+$%$k hk! '$&ana/ Da+a! ke')%akaan a)$ng $)%$+ah, '+$%$k hk! '$&ana $n$ )e#$ng &$kena+ &engan "e#"aga$ $)%$+ah an%a#a +a$n penal policy" <
7a#&a Na(a($ A#$e?, Kapita Selekta Hukum Pidana , C$%#a A&$%*a 7ak%$, 7an&ng@ 2009/ H+!/ 2;0
10
Men#% 7a#&a Na(a($ A#$e?, )ek$#an*a &a+a! ke"$akan 'enangg+angan keaha%an a%a '+$%$k k#$!$na+ &$gnakan 'a*a)a#ana hk! '$&ana 'ena+3, !aka ke"$akan hk! '$&ana ha#) &$a#ahkan 'a&a %an &a#$ ke"$akan ))$a+ (social policy) *ang %e#&$#$ &a#$ ke"$akan'a*a-'a*a n%k ke)eah%e#aan ))$a+ (social* welare policy) &an ke"$akan'a*a-'a*a n%k 'e#+$n&ngan !a)*a#aka% (social deence policy)"+
O+eh ka#ena $% &a'a% &$ka%akan, "ah(a %an akh$# a%a %an %a!a &a#$ '+$%$k k#$!$na+ $a+ah 'e#+$n&ngan !a)*a#aka% n%k !ena'a$ ke)eah%e#aan/ Penggnaan hk! '$&ana )e"aga$ )a% 'a*a n%k !enga%a)$ !a)a+ah ))$a+ keaha%an3 %e#!a)k &a+a! "$&ang 'enegakan hk! kh))n*a 'enegakan hk! '$&ana3/ 6O+eh ka#ena $% )e#$ng &$ka%akan "ah(a '+$%$k a%a ke"$akan hk! '$&ana !e#'akan "ag$an &a#$ ke"$akan 'enegakan hk! (law enorcement policy)!,/ Dengan &e!$k$an, &a'a%+ah &$ka%akan "ah(a '+$%$k k#$!$na+ 'a&a hak$ka%n*a ga !e#'akan "ag$an $n%eg#a+ &a#$ '+$%$k ))$a+/ Se+an%n*a 7a#&a Na(a($ A#$e? !enge!kakan )e"aga$ "e#$k%@ U)aha 'enangg+angan keaha%an +e(a% 'e!"a%an Un&ang-Un&ang hk!3 '$&ana 'a&a hakeka%n*a ga !e#'akan "ag$an $n%eg#a+ &a#$ )aha 'e#+$n&ngan !a)*a#aka% (social -eence) &an )aha !ena'a$ ke)eah%e#aan !a)*a#aka% (social welare)" Dan +eh ka#ena $% (aa# '+a+ah a'a"$+a ke"$akan a%a '+$%$k hk! '$&ana ga !e#'akan "ag$an $n%eg#a+ &a#$ ke"$akan a%a '+$%$k ))$a+ (social policy)" Ke"$akan ))$a+ (socialpolicy) &a'a% &$a#%$kan )e"aga$ )ega+a )aha *ang #a)$na+ n%k !ena'a$ ke)eah%e#aan !a)*a#aka%/ 4a&$ &$ &a+a! 'enge#%$an .social policy. )eka+$g) %e#ak' &$&a+a!n*a .social welare policy. &a#$ .social deence policy.
> =
p"cit/ 7a#&a Na(a($ A#$e?, &asala' Pengakan Hukum dan""" , H+!/ <9-<; p"cit/ 7a#&a Na(a($ A#$e?, $unga %ampai Kebijakan Hukum Pidana , H+!/ 2:
11
6Mula#i$ !enge!kakan, 'enggnaan 'a*a hk! %e#!a)k hk! '$&ana3 )e"aga$ )a+ah )a% 'a*a n%k !enga%a)$ !a)a+ah ))$a+ %e#!a)k &a+a! "$&ang ke"$akan 'enegakan hk!6/10 7e#%+ak &a#$ 'en&eka%an ke"$akan $% '+a, S&a#% "e#'en&a'a% "ah(a &a+a! ke"$akan 'enegakan hk! &a+a! #angka 'enangg+angan keaha%an &engan !enggnakan hk! '$&ana ha#) &$'e#ha%$kan ha+-ha+ )e"aga$ "e#$k%@11 a/ Penggnaan hk! '$&ana ha#) !e!'e#ha%$kan %an 'e!"angnan na)$na+, *a$% !e(&kan !a)*a#aka% a&$+ &an !ak!# *ang !e#a%a !a%e#$e+ )'$#$%a+ "e#&a)a#kan Pana)$+a, )eh"ngan &engan $n$ !aka 'enggnaan3 hk! '$&ana "e#%an n%k keaha%an
&an
!enga&akan
!enangg+ang$
'engge#an %e#ha&a' %$n&akan
'enangg+angan $% )en&$#$, &e!$ ke)eah%e#aan &an 'enga*!an !a)*a#aka%/ "/ Pe#"a%an *ang &$)ahakan n%k &$egah a%a &$%angg+ang$ &engan hk! '$&ana ha#) !e#'akan 'e#"a%an *ang %$&ak &$kehen&ak$, *a$% 'e#"a%an *ang !en&a%angkan ke#g$an !a%e#$a+ &an a%a )'$#$%a+3 a%a) (a#ga !a)*a#aka%/ / Penggnaan hk! '$&ana ha#) '+a !e!'e#h$%ngkan '#$n)$' "$a*a &an ha)$+/
10
M+a&$, Kapita Selekta Sistem Peradilan Pidana , 7a&an Pene#"$% Un&$', Se!a#ang @ 1==8, h+!/ 98 11 S&a#%, Hukum dan Hukum Pidana, A+!n$, 7an&ng @ 1==<, H+!/ ;;-;>
12
&/ Penggnaan hk! '$&ana ha#) '+a !e!'e#ha%$kan ka'a)$%a) a%a ke!a!'an &a*a ke#a &a#$ "a&an-"a&an 'enegak hk!, *a$% angan )a!'a$ a&a ke+a!'aan "e"an %ga) overvelasting 3/
Hk! *ang %e+ah &$'$+$h )e"aga$ )a#ana n%k !enga%# keh$&'an "e#!a)*a#aka%,
"e#nega#a
&an
"e#"ang)a
*ang
"e#(&
'e#a%#an
'e#n&ang-n&angan !e+a+$ a'a#a## nega#a, !aka 'e#+ &$%$n&ak+an%$ )aha 'e+ak)anaan hk! $% )ea#a "a$k )e)a$ &engan ke%en%an *ang %e+ah &$%e%a'kan/ 5D$)$n$ k$%a %e+ah !a)k ke &a+a! "$&ang 'enegakan hk!/ Da+a! ha+ $n$ 'e#+ &$'e#ha%$kan k!'nen-k!'nen *ang %e#&a'a% &a+a! )$)%e! hk! *a$% )%#k%#, )")%an)$ &an k+%#6/ 12 Ka+a 'enegakan hk! &$a#%$kan )e"aga$ '#)e) 'e#(&an $&e-$&e, n$+a$-n$+a$, *ang %e#kan&ng &$&a+a! hk! !aka )e"ena#n*a %e+ah !a)k 'a&a
"$&ang !anae!en/
Ke"%han n%k 'enge++aan hk! $n$
!e!e#+kan (a&ah *ang &$)e"% #gan$)a)$ "e)e#%a "$#k#a)$n*a/ Da+a! !a)*a#aka% *ang )e!ak$n k!'+ek) keha&$#an )a% #gan$)a)$ n%k !enge++a )ega+a ke"%han h$&' )anga% !enn+/ Un%k "$)a !ena+ankan %ga)n*a, #gan$)a)$ $% &$%n%% n%k !e(&kan %an-%an hk! $% !e!'n*a$ )a% %$ngka% %n!$ %e#%en%/ O%n!$ $n$ &$"%hkan n%k "$)a !enge++a )!"e# &a*a *ang %e#)e&$a &a+a! #angka !ena'a$ %an #gan$)a)$/ S!"e#-)!"e# &a*a $n$ "e#'a@ 1/ )!"e# &a*a !an)$a )e'e#%$ hak$!, '+$)$, ak)a, 'an$%e#a/ 12
Ha#k#$)%%$ Ha#k#$)n(, %eormasi Hukum0 &enuju 1paya Sinergistik 1ntuk &encapai Supermasi Hukum yang $erkeadilan , 4#na+ Kea&$+an +/ 9 N/ : Tahn 2009200;
13
2/ )!"e# &a*a ?$)$k )e'e#%$ ge&ng, 'e#+engka'an, ken&a#aan/ 9/ )!"e# &a*a keangan, )e'e#%$ "e+ana nega#a &an )!"e# +a$n ;/ )!"e#-)!"e# &a*a *ang )e+e"$hn*a *ang &$"%hkan n%k !engge#akkan #gan$)a)$ &a+a! )ahan*a !ena'a$ %ann*a/ 19
Sea#a kn)e')$na+ !aka $n%$ &a#$ 'enegakan hk! %e#+e%ak 'a&a keg$a%an !en*e#a)$kan h"ngan n$+a$-n$+a$ *ang %e#a"a#kan &$ &a+a! ka$&ah-ka$&ah *ang !an%a' &an !engee(an%ah &an )$ka' %$n&ak )e"aga$ #angka$an 'ena"a#an n$+a$ %aha' akh$# n%k !en$'%akan, !e!e+$ha#a &an !e!'e#%ahankan ke&a!a$an 'e#ga+an h$&'/1;
Se+an%n*a %!erj!n! %!ekant! !enga%akan "ah(a 'enegakan hk! )e"aga$ )a% '#)e), 'a&a hakeka%n*a !e#'akan 'ene#a'an &$)k#e)$ *ag !en*angk% !e!"a% ke'%)an *ang %$&ak )ea#a ke%a% &$a%# +eh ka$&ah hk!, akan %e%a'$ !e!'n*a$ n)# 'en$+a$n '#$"a&$/ 5 R!s&!e P!un# !en*a%akan, "ah(a 'a&a hakeka%n*a &$)k#e)$ "e#a&a &$an%a#a hk!
&an !#a+ e%$ka &a+a! a#%$ )e!'$%36/18 '!se"h (!l#stein !e!"e&akan 'enegakan hk! '$&ana !ena&$ 9
"ag$an *a$%@ 2" 3otal enorcement , *akn$ #ang +$ngk' 'enegakan hk! '$&ana )e"aga$!ana *ang &$#!)kan +eh hk! '$&ana )")%an%$? 19
Sa%$'% Raha#, &asala' Penegakan Hukum Suatu 3ujuan Sosiologis , 7PHN De'a#%e!en Kehak$!an, Tan'a Tahn, H+!/ 1> 1; Se#n Seka!%, 4aktor*4aktor yang &empengaru'i Penegakan Hukum, Raa(a+$ P#e)), 4aka#%a@ 1=>9/ H+!/ ; 18 ibid
14
(subtantive law o crime)/ Penegakan hk! '$&ana )ea#a %%a+ $n$ %$&ak !ngk$n &$+akkan )e"a" 'a#a 'enegak hk! &$"a%a)$ )ea#a ke%a% +eh hk! aa#a '$&ana *ang an%a#a +a$n !enak' a%#ana%#an 'enangka'an, 'enahanan, 'engge+e&ahan, 'en*$%aan &an 'e!e#$k)aan 'en&ah+an/ D$)a!'$ng $% !ngk$n %e#a&$ hk! '$&ana )")%an%$? )en&$#$ !e!"e#$kan "a%a)an-"a%a)an/ M$)a+n*a &$"%hkan a&an %e#+e"$h &ah+ )e"aga$ )*a#a% 'enn%%an 'a&a &e+$k-&e+$k a&an (klac't delicteri)" Rang +$ngk' *ang &$"a%a)$ $n$ &$)e"% )e"aga$ area o no enorcement" 5" 4ull enorcement )e%e+ah #ang +$ngk' 'enegakan hk! '$&ana *ang "e#)$?a% %%a+ %e#)e"% &$k#ang$ area o no enorcement &a+a! 'enegakan hk! $n$ 'a#a 'enegak hk! &$ha#a'kan 'enegakan hk! )ea#a !ak)$!a+/ 6" 7ctual enorcement , !en#% 4)e'h G+&)%e$n ull enorcement $n$ &$angga' not a realistic e8pectation, )e"a" a&an*a ke%e#"a%a)anke%e#"a%a)an &a+a! "en%k (ak%, 'e#)n$+, a+a%-a+a% $n.e)%$ga)$, &ana &an
)e"aga$n*a,
*ang
ke)e!an*a
!engak$"a%kan
keha#)an
&$+akkann*a &$)#e%$n &an )$)an*a $n$+ah *ang &$)e"% &engan actual enorcement"29
Se"aga$ )a% '#)e) *ang "e#)$?a% )$)%e!$k, !aka 'enegakan hk! '$&ana !ena!'akkan &$#$ )e"aga$ 'ene#a'an hk! '$&ana (criminal law application) *ang !e+$"a%kan "e#"aga$ )" )$)%e! )%#k%#a+ "e#'a a'a#a% 1:
p"cit/ M+a&$, H+!/ ;0
15
ke'+$)$an, keak)aan, 'enga&$+an &an 'e!a)*a#aka%an/ Te#!a)k &$&a+a!n*a %en% )aa +e!"aga 'ena)eha% hk!/ Da+a! ha+ $n$ 'ene#a'an hk! ha#)+ah &$'an&ang &a#$ 9 &$!en)$@ 1/ 'ene#a'an hk! &$'an&ang )e"aga$ )$)%e! n#!a%$? (normative sistem)
*a$%
'ene#a'an
ke)e+#han
a%#an
hk!
*ang
!engga!"a#kan n$+a$-n$+a$ ))$a+ *ang &$&kng +eh )ank)$ '$&ana/ 2/ 'ene#a'an
hk!
&$'an&ang
)e"aga$
)$)%e!
a&!$n$)%#a%$?
(administrative sistem) *ang !enak' $n%e#ak)$ an%a#a "e#"aga$ a'a#a%# 'enegak hk! *ang !e#'akan )" )$)%e! 'e#a&$$an &$a%a)/ 9/ 'ene#a'an hk! '$&ana !e#'akan )$)%e! ))$a$ (social sistem), &a+a! a#%$ "ah(a &a+a! !en&e?$n$)$kan %$n&ak '$&ana ha#) '+a &$'e#h$%ngkan "e#"aga$ 'e#)'ek%$? 'e!$k$#an *ang a&a &a+a! +a'$)an !a)*a#aka%/ Seh"ngan &engan "e#"aga$ &$!en)$ &$ a%a) &a'a% &$aka%akan "ah(a )e"ena#n*a ha)$+ 'ene#a'an hk! '$&ana ha#) !engga!"a#kan ke)e+#han ha)$+ $n%e#ak)$ an%a#a hk!, '#ak%ek a&!$n$)%#a%$? &an 'e+ak ))$a$/1<
Bar#a
Na)a)i
Arief "e#'en&a'a%,
Ke"$akan
a%a
'a*a
'enangg+angan keaha%an 'a&a hakeka%n*a !e#'akan "ag$an $n%eg#a+ &a#$ 'a*a 'e#+$n&ngan !a)*a#aka% (Social -eence) &an 'a*a !ena'a$ ke)eah%e#aan !a)*a#aka% (Social :elare)!"2+ O+eh ka#ena $% &a'a%
1< 1>
ibid p"cit/ 7a#&a Na(a($ A#$e?, $unga %ampai ///, H+!/ 2
16
&$ka%akan, "ah(a %an akh$# a%a %an %a!a &a#$ '+$%$k k#$!$na+ $a+ah 'e#+$n&ngan !a)*a#aka% n%k !ena'a$ ke)eah%e#aan !a)*a#aka%6/ 4a&$, ke"$akan hk! '$&ana (penal policy) a%a penal*law enorcement policy 'e#a)$na+$)a)$n*a !e+a+$ "e"e#a'a %aha' *a$% %aha' ?#!+a)$ ke"$akan +eg$)+a%$?3, %aha' a'+$ka)$ ke"$akan *&$ka%$?*&$)$a+3 &an %aha' ek)ek)$ ke"$akan ek)ek%$?a&!$n$)%#a%$?3/ Da#$ ke%$ga %aha' %e#)e"%, %aha' ?#!+a)$ !e#'akan %aha' *ang 'a+$ng )%#a%eg$) &a#$ 'a*a 'enegahan &an 'enangg+angan keaha%an !e+a+$ ke"$akan hk! '$&ana/ 5Ke)a+ahan ke+e!ahan ke"$akan +eg$)+a%$? !e#'akan ke)a+ahan )%#a%eg$) *ang &a'a% !ena&$ 'engha!"a% 'a*a 'enegahan &an 'enangg+angan keaha%an 'a&a %aha' a'+$ka)$ &an ek)ek)$6/ 1= *. Me%&e Pene+$%$an
1/ T$'e Pene+$%$an Da+a! 'ene+$%$an 'en+$)an %e)$) $n$, %$'e 'ene+$%$an *ang &$gnakan a&a+ah n#!a%$?, a%a ga )e#$ng &$)e"% &engan 'ene+$%$an hk! n#!a%$?/ D$'$+$hn*a %$'e 'ene+$%$an $n$ &$%kan gna !en&a'a% ha+-ha+ *ang "e#)$?a% %e#$%$)@ a)a) kn)e')$, &k%#$n hk!, )e#%a $)$ kae&ah hk! *ang "e#h"ngan/ S$?a% n#!a%$? 'ene+$%$an $n$ &$ka$%kan &engan ka#ak%e# ke$+!aan hk! $% )en&$#$/ 2/ Pen&eka%an *ang &$gnakan
1=
p"cit , 7a#&a Na(a($ A#$e?, &asala' Penegakan Hukum""" , H+!/ <8
17
A&a'n 'en&eka%an approac'3 *ang &$gnakan &a+a! 'ene+$%$an %e)$) $n$, &an )e)a$ &engan #!)an !a)a+ah )e"aga$ "ek 'ene+$%$an *ang &$"aha) &an *ang akan &$a(a", !aka 'en&eka%an *ang &$gnakan a&a+ah
'en&eka%an
kn)e'%a+
'e#n&ang-n&angan 'istorical approac'3
normative &an
conceptual approac'3, approac'3/
'en&eka%an
'en&eka%an
Pen&eka%an
'e#"an&$ngan
)ea#ah
comperative
approac'3/ Pen&eka%an kn)e'%a+ conceptual approac'3 &a+a! 'ene+$%$an $n$ &$+akkan &engan !ene+$%$ a)a)-a)a) hk!, )e#%a %e#$-%e#$ ke"$akan hk! '$&ana/ Pen&eka%an 'e#n&ang-n&angan normative approac'3 &$+akkan &engan kn)e' 'e#n&ang-n&angan *ang "e#h"ngan, "a$k "e#"en%k hk! ')$%$? !a'n &a+a! "en%k #anangan 'e#n&angn&angan/
9/ Peng!'+an "ahan hk! Da+a! 'ene+$%$an $n$ Peng!'+an "ahan hk! *ang &$gnakan a&a+ah &engan !e%&e 'eng!'+an "ahan ke')%akaan, &a+a! 'en+$)an !aka+ah "ahan ke')%akaan *ang 'en+$) 'e#+eh $a+ah 'e#a%#an 'e#n&ang-n&angan, "k-"k a%a +$%e#a%#, )e#%a "ahan-"ahan +a$n *ang "e#h"ngan &engan !a)a+ah *ang &$"aha)/ 4en$) "ahan hk! *ang &$ gnakan a&a+ah "ahan hk! '#$!e#, )ekn&e#, &an %e#%$e#/
18
a/ 7ahan hk! '#$!e# %e#&$#$ &a#$ KUHP, KUHAP , PERMA N 2 Tahn 2012 7ahan hk! )ekn&e# a%a "ahan hk! *ang &a'a% !e!"e#$kan 'ene+a)an !engena$ "ahan hk! '#$!e#, %e#&$#$ &a#$ )e!a +$%e#a%# "e#"en%k "k/ "/ 7ahan hk! %e#%$e# *akn$ "ahan hk! *ang &a'a% !e!"e#$kan 'e%nk !a'n 'ene+a)an %e#ha&a' "ahan hk! '#$!e# &an )ekn&e#/ "e#'a @ ka!) hk!, Ka!) 7e)a# 7aha)a In&ne)$a/
;/ Ana+$)$) 7ahan Hk! Ana+$)$) "ahan hk! &$+akkan )e%e+ah "ahan-"ahan hk! %e#k!'+/ Pengana+$)$)an &$+akkan %e#ha&a' 'enge#%$an-'enge#%$an hk!, n#!a hk!/ Ya$% &engan !e+$ha% $)$ &a#$ "e#"aga$ 'e#a%#an 'e#n&ang-n&angan *ang "e#h"ngan/ Pengana+$)$)an ga &$+akkan &engan a#a $n%e#'#e%a)$, !en$+a$ &an !e+akkan e.a+a)$ )e!a *ang "e#h"ngan &engan hk! +$nkngan "a$k "e#'a hk! ')$%$? !a'n *ang "e#"en%k kn)e'/
(. S$%$!a%$ka 'en+$)an/
T+$)an $n$ %e#&$#$ &a#$ +$!a "a", %$a'-%$a' "a" %e#&$#$ &a#$ )"-)" "a" &an !a)$ng-!a)$ng "a" !e!'n*a$ ke%e#ka$%an )a% )a!a +a$n/ Un%k !en&a'a%kan ga!"a#an *ang +e"$h e+a) !engena$ 'e!"aha)an %e)$) $n$, akan &$ke!kakan )$)%$!a%$kan*a )e"aga$ "e#$k% @ 7a"/I/
Pen&ah+an,
"e#$)$kan
+a%a#
"e+akang
!a)a+ah,
'e#!)an
!a)a+ah, %an 'ene+$%$an, !an?aa% 'ene+$%$an, !e%&e 'ene+$%$an,
19
)$)%$!a%$ka 'en+$)an &an a&(a+ 'ene+$%$an/ 7a" $n$ !e#'akan "a" 'e#!a)a+ahan *ang akan &$ka$ 'a&a "a" 'e!"aha)an &engan !enggnakan %e#$-%e#$ *ang a&a 'a&a "a" )e+an%n*a *a$% "a" II/ 7a"/II/
%$naan ')%aka, %e#&$#$ a%a) %$naan %e#$%$) %en%ang 'enegakan hk!, "a" $n$ "e#$)$kan %en%ang %e#$-%e#$ gna n%k !engka$ )e#%a !engana+$)$) 'e#!a)a+ahan *ang a&a 'a&a "a" I/
7a"/III/
"a" $n$ !e!"aha) %en%ang 'enegakan hk! &a#$ a)'ek n#!an#!a hk! ')$%$? &$ $n&ne)$a kh)n*a &a+a! 'e#)'ek%$? hk! '$&ana/
7a"/I/
"a" $n$ !e#'akan "a" 'e!"aha)an *ang akan !engka$ 'e#an )e#%a !a)*a#aka%
7a"//
"a" $n$ !e#'akan "a" 'en%' *ang !e#'akan ke)$!'+an *ang &$&a'a% &a#$ 'e!"aha)an "a"-"a" %e#&ah+, ke!&$an ga )a#an &a+a! #angka 'e!"en%kan hk! '$&ana na)$na+/ DA*TAR PU%TAA
A#$e?, 7a#&a Na(a($/ 1==:/ $unga %ampai Kebijakan Hukum Pidana / 7an&ng@ C$%#a A&$%*a 7ak%$ A#$e?, 7a#&a Na(a($/ 2001/ &asala' Pengakan Hukum dan Kebijakan Penanggulangan Keja'atan/ 7an&ng @ C/ C$%#a A&$%*a 7ak%$ A#$e?, 7a#&a Na(a($/ 2009/ Kapita Selekta Hukum Pidana/ 7an&ng@ C$%#a A&$%*a 7ak%$ A#$e?, 7a#&a Na(a($/ 200>/ Kebijakan Hukum Pidana/ 4aka#%a @ Kenana A%!a)a)!$%a, R!+$/ 1=>;/ $unga %ampai Kriminologi/ 4aka#%a @ C/ Raa(a+$
20
Ha#k#$)n(, Ha#k#$)%%$/ 2009200;/ %eormasi Hukum0 &enuju 1paya Sinergistik 1ntuk &encapai Supermasi Hukum yang $erkeadilan / 4#na+ Kea&$+an +/ 9 N/ : Tahn 2009200; M+a&$/ 1==8/ Kapita Selekta Sistem Peradilan Pidana/ Se!a#ang @ 7a&an Pene#"$% Un&$' Sa%$'% Raha#// &asala' Penegakan Hukum Suatu 3ujuan Sosiologis , 7PHN De'a#%e!en Kehak$!an S&a#%/ 1== Hukum dan Hukum Pidana/ 7an&ng @ A+!n$/ Seka!%, Se#n/ 1=>9/ 4aktor*4aktor yang &empengaru'i Penegakan Hukum/ 4aka#%a@ Raa(a+$ P#e))
21