Viktimologija

1.Pojam i definicija viktimologije 

Viktimologija kao široka, bogato sadržajna, raznovrsna, interdisciplinarna, nadasve pompezna naučna grana o svim vrstama žrtava, istražuje uzroke, način postanka i odvijanja procesa i mehanizma viktimizacije, te posljedicama koje nastaju. Ovako sveobuhvatno definisana viktimologija nosi naziv i „opšta viktimologija“, dok je, u užem smislu, nazvana specijalna ili „kriminalna“ viktimologija isključivo preokupirana žrtvama kao posljedicom izvršenog zločina („krimena“). Osim zločina, u tu kategoriju spada i zloupotreba modi, pa se ovaj inovirani vid discipline zove „novom“ viktimologijom.



Danas se u „opštu“ viktimologiju, kao uzročni činioci modaliteta žrtava i generalno nesreda, svrstavaju i povrede ljudskih prava, toliko prisutne u savremenom društvu.



Etimološki posmatrano viktimologija, kao zapažena i veoma značajna društvena grana nauke, ima dva sasvim različita gnoseološka značenja. Ona kao takva, „s jedne strane označava žrtvu kao živo bide, koje se u okviru religiozno-ritualnog postupka žrtvuje određenom božanstvu“ (H. J. Schneider). Opet, sa stanovišta krivičnopravne nauke, jedna osoba, grupa ili organizacija izazvana agresivnim ponašanjem drugih, narušava moralni i pravni poredak, ozbiljno ga povređujudi ili destruirajudi. Prema tome, i s ovog aspekta, viktimologija je jasno definisana kao nauka o žrtvama zločina.



Međutim, definisati žrtvu zločina je vrlo teško. Često postoje sporna pa i kontradiktorna pitanja, posebno rigidna, ako se žrtva striktno stavlja u okviru KZ-a, koji zaštiduje određeno pravno dobro. Žrtva, kao takva, ne smije strogo da se personalizuje. Uostalom, osim individualiteta, postoje kolektivne, pa čak i nacionalne žrtve (čitavi narodi), kao apstraktne žrtve koje se teško definišu.



U svakodnevnom životu, žrtve su vrlo česte u deliktima protiv javnog reda i mira, a imaju pri tom obilježje apstraktne žrtve. Primjeri te vrste su brojni i vrlo česti: opijanje na javnim mjestima, sanitarni propusti, ekshibicionizam i voajerizam, bezobzirna – vratolomna vožnja automobilom, ili vožnja bez vozačke dozvole i sl.



U svim nabrojanim slučajevima neminovno se pojavljuju žrtve, jer doktrinarno pravilo u krivičnom pravu je činjenica da ne postoji kažnjivo djelo bez žrtve



2. Razvojni put viktimologije



Počev od začetaka kriminologije, u 19 vijeku, naročito se ističe pozitivistička škola Cesara Lombrosa (1835–1909) i Enrika Ferria (1856-1929). Osnovna karakteristika ovog kriminološkog pravca bila je fokusiranost na počinioca žrtve, odnosno njegovu ličnost. Žrtve su za predstavnike klasičnog i pozitivističkog pravca smatrane statičkim, pasivnim, odnosno stereotipnim pojmovima. Kao takve i po tom shvatanju, žrtve ne proizvode nikakve dinamičke i kriminogene aktivnosti, što u suštini i bidu samog zločina predstavlja blasfemičan, nekritičan i nauci odbojan stav.



Stoga se pozitivističkom smjeru žestoko suprotstavio slavni kriminolog njemačkog porijekla, Hans von Hentig, u svom radu Primjedbe o interakciji između počinioca i žrtve (1941). Ovaj svjetski ugledni kriminolog zasnovao je naučno savršenu, dinamičku koncepciju u genezi zločina. Po Hentigu žrtva zločina nije pasivni objekt, „nego postaje aktivni subjekt u procesu kriminaliziranja …“



Hans von Hentig je pionir moderne i naučno postulirane viktimologije, koji je svojim radom – prvijencem, podstakao i druge istraživače da mu se pridruže.



Nedugo potom, 1947. godine, poznati advokat iz Jeruzalema, viktimolog Beniamin Mendelsohn, u referatu Novi bio–psiho–socijalni horizont viktimologije, u Bukureštu, svjetskoj javnosti skrenuo je pažnju na novu nauku o žrtvi. Na taj način zaživjela je značajna naučna oblast – viktimologija.



Henri Elleberger 1954. godine (Kanada) interpretira racionalni odnos počinilac – žrtva. O kriminogenim karakteristikama, odnosno zločinu proisteklom iz odnosa počinioca i žrtve dao je validno objašnjenje Hans Schulz (1956). O restituciji žrtve i ublažavanju štete prva se počela zalagati Sara Margery Fry iz Engleske, 1957. godine, tako da se nezaobilazno konstituiše zakonska obaveza o adekvatnoj materijalnoj odšteti žrtve.



Kad je pitanju aktivniji odnos društva prema žrtvi, činjenica je da je u narednom periodu snažno ojačavalo zakonodavstvo. Ovo se naročito odnosi na zakonsku regulativu društva prema žrtvama zločina.



Na Internacionalnom simpozijumu u Bostonu (1976) usvojene su značajne odluke, ne samo o pomodi (odšteti) žrtvama, nego i o preventivnim mjerama koje se moraju preduzimati protiv zločina da do žrtava uopšte i ne dođe. Dato je i mnogo više prostora o aktivnoj ulozi žrtve zločina u krivičnom postupku.



3. Zadaci viktimologije



Dominantna uloga viktimologije je sprečavanje ili znatno umanjenje nastanka žrtava. Kako bi se postigao taj željeni cilj, neophodno je svestrano i minuciozno istraživanje, kako počinioca tako i žrtve, njihov međuodnos i interakcija, kao i sve pogodujude okolnosti koje djeluju katalizirajude u realizaciji viktimizacije. Stoga, iz navedenog, proizilaze determinante koje na uvjerljiv način dovode do realizacije viktimizacije:



otkrivanje viktimogenih uzroka,



istraživanje rizika žrtava,



ispitivanje i dokazivanje viktimogene predispozicije,



fenomenološke odlike počinilac – žrtva: starost, pol, profesija, obrazovanje, moralnost, itd.



prevencija postajanja žrtvom – metodika prosuđivanja i otkrivanja latentnih i potencijalnih žrtava, razobličavanje opasnih situacija i njihova izolacija,



restitucija posljedica kriminogeno/viktimogenih ataka: saniranje fizičkih i psihičkih oštedenja.



Poseban značaj i neprocjenjivi zadaci viktimologije su u zbiljskim stremljenjima, zatim sigurnijem i znatno lakšem otkrivanju počinioca zločina („zaobilazni“ put). Ništa manje nije naglašena njena uloga u izricanju presude i odmjeravanju kazne. Na taj način se sagledava aktivni ili pasivni doprinos žrtve u genezi zločina in tempore criminis.



U integralnom pogledu, sa stanovišta triparticije (trihotomije), po sjajnom uočavanju Tome Živanovida, viktimološki principi, uz ostale, imade i preventivni značaj kako bi se eventualno preduprijedio zločin ili znatno ublažio njegov stepen.



Zatim, viktimologija kao interdisciplinarna grana, u heurističkom pogledu, ima integralan pristup zločinu, pa kao takva i veoma primijenjena uz ostale discipline, dovodi i do sveobuhvatnog istraživanja kriminalnog djela.



4. Kriminološki aspekti žrtava



U Ottawi (Canada) od 9. do 13. septembra 1984. godine održan je pripremni sastanak za Sedmi kongres UN s dalekosežnim pozitivnim pomacima. Na tom sastanku donesen je nacrt Deklaracije koja de biti, godinu dana kasnije, usvojena na spomenutom kongresu u Milanu. Naime, predmet kongresa o prevenciji kriminaliteta, posveden je širokoj oblasti žrtve zločina. Svestrano su obuhvadene sve vrste žrtava zločina, s njihovim specifičnim komponentama, između ostalog:



žrtve klasičnog kriminaliteta,



žrtve zloupotrebe modi,



masovne viktimizacije,



torture u totalitarnim režimima,



grubo kršenje ljudskih prava,



proganjanje etničkih manjina,



teški privredni prestupi,



postojanje široke lepeze žrtava, počev od cijelih društvenih zajednica kao potencijalnih žrtava,



prevencija kriminaliteta i saniranje žrtve,



neophodnost izrade specijalne Magne carte za žrtve.



S viktimološkog aspekta od izuzetnog je značaja studiozan, seriozan i naučno validan pristup i temeljita analiza odvijanja kriminalnog djela. Tako se postiže da se cjelovito sagledaju svi elementi koji imaju udjela, npr. pri zločinačkom ubistvu, ili de odgovor biti da se radi o egzemplarnom, iznimnom slučaju. Ovo je nekad od presudnog uticaja da do zločina uopšte i ne dođe.



Naime, detaljnim i preciznim uvidom, na osnovu empirijskih spoznaja, u bit zločina i sve odrednice koje ga oblikuju, žrtva zločina ima mogudnost da sve inkriminirajude činioce paralizuje i zaustavi izvršenje zločina.



Posebno je interesantno napomenuti da latentna, odnosno potencijalna žrtva, mora da bude upudena i inventivna, te da prepozna sve opasne komponente u viktimogenoj situaciji, pa de zahvaljujudi tome s lakodom eskivirati viktimizaciju. Inače, da bi se uspješno djelovalo obavezno je da se potencijalna žrtva detaljno upozna s elementarnim načelima viktimologije, odnosno prijetede viktimizacije, te iskustvima kriminogeno/viktimogene kazuistike, psihodinamike kojom se postaje žrtva kod mnogih i čestih delikata, ali i antisocijalnih ispada i stradanja.



5. Viktimogena dispozicija



Viktimogena dispozicija je predestiniranost, odnosno primordijalnost da neko postane žrtva. Naglašeno je da nema zločina bez dva aktera: počinioca i žrtve, naravno, uz pogodujude situacione okolnosti.



Glavni faktori koji utiču na nastajanje žrtve usko su povezani s prethodnim razvojem ličnosti koja potiče iz porodice s dramatičnim sukobima i zbivanjima. Mora se, pri tome, naglasiti da su sva negativna zbivanja u porodici, kao što su konflikti, razvod, kruta i hladna emocionalna atmosfera presudni u formiranju ličnosti.



Upravo, rizici da se postane žrtva su brojni, a svode se na:



biološke,



psihološke,



socijalne, i



situacione okolnosti



Prema iskustvu i rezultatima istraživanja, od bioloških faktora najčešdi su: dob – vrlo mlade i stare osobe, zatim pol - npr. mlade žene su žrtve seksualnih delikata, a stare su žrtve krađa, imovinskih delikata, padova, utopljenja. Somatski oboljele osobe su najčešde žrtve alkoholizma, AIDS-a, narkomanije i slično.



Psihološki faktori su uslovljeni širokim spektrom psihičkih devijantnosti i poremedaja: agresivnost, flegmatičnost, neurednost, debilnost, povučenost itd.



Socijalni faktori koji utiču da se češde postane žrtva su: neadaptibilnost imigranata, sudar subkultura (akulturacioni stres), ranije osuđivani, odgojno zapušteni, nizak obrazovni nivo, rizične profesije: zlatari, mesari, biznismeni, zatim veoma ugledni naučnici, političari, itd.



Predisponiranost da se postane žrtva je specifičan socijalni i mentalni položaj, koji olakšava i podstiče nastanak žrtve.



6. Interakcija žrtve i počinioca



Odnos žrtva – počinilac je dinamična i stepenovana interakcija, koja se međusobno ispreplide i uzajamno djeluje. Predstavlja socijalnu zavjesu, što u mnogim empirijsko-viktimološkim istraživanjima znači da su se žrtva i počinilac međusobno poznavali, bili poznanici, pa i u bliskim odnosima.



Interesantno i vrlo signifikantno je kod ubistva i pokušaja ubistva da su se žrtva i počinilac u vrlo visokom procentu dobro poznavali, štaviše iz kruga su prijatelja ili rođaka. Ubijanje je iznenadno, fulminantno, drastično i bez predradnji. Pri tome je alkoholisano stanje zastupljeno u 64% slučajeva pa i više, što na impresivan način upuduje na njegov krimino-viktimogeni efekat. Došlo se, takođe, do podataka da je gotovo polovina žrtava (47%) ranije bila osuđivana. Žrtva je, prema tome, predodređena da bude ubijena, jer svojim ponašanjem i aktivnostima stvara takav ambijent, koji predestinira homicidogenu rezultantu.



Sasvim je pogrešno tumačenje da duševno oboljeli počinioci ubijaju „bez ikakvog smisla i svrhe“, kao rezultat teškog duševnog rastrojstva. Međutim, od izuzetnog su značaja motivi duševno poremedenih da počine takvo djelo. A motivi su sadržani u prisnim i bliskim odnosima. Predznak prijetede opasnosti nasluduje se i uviđa u bliskom okruženju počinioca. Dakle, nije u pitanju samo rastrojstvo i potpuno neznanje i disolucija ličnosti, pa iz tih razloga i neuračunljivost. U biti je od presudnog značaja socijalni odnos, a ne sama duševna bolest



I u slučajevima jednostrane akcije, ipak su prevladavale situacije u kojima je počinilac poznavao žrtvu. Tako je, u istraživanju 51 slučaja ubistva zbog pljačke, u Austriji, Ezzat Abdel Fattah (1971) došao do konstatacije da su zločinci različito motivisani, pa su i načini na koji su izvršena djela, kao i zločinačke pripreme, bili različiti.



Stoga je žrtve svrstao u tri grupe:



žrtve koje je izabrao počinilac. Egzistencijalni status žrtve je motivacioni činilac da se počini ubistvo;



žrtva – počinilac se nalazi u viktimogenoj situaciji, pa je kao takva ranije određena (odabrana žrtva);



žrtva je slučajno markirana, pa kao takva počiniocu nepoznata. (Pljačkaš traži bilo koju žrtvu; u stvari, koja se prva pojavi.)



a osnovu iznesenog, može se sa sigurnošdu tvrditi da de se razbojništvo izvršiti nad ljudima koje počinilac dobro poznaje i sa kojima održava bliske odnose. Žrtve su takvog profila ličnosti, koja ih unaprijed determiniše za ubistvo. Obično se radi o starim ljudima, dobrostojedim, koji imaju vede svote novca, ili vrijedne stvari. Žrtve su fizički slabašne i psihički izmijenjene (dementne, depresivne, dekoncentrisane …), tako da su vrlo lagan plijen.



Alkohol je veoma značajan viktimogeni činilac, koji žrtvu dovodi u pasivno stanje, pa postaje neoprezna, neotporna, nekritična i u vrlo opasnoj situaciji.



Određene profesije postaju naročito rizične: taksisti, blagajnici, zlatari, biznismeni itd., predodređene su da budu žrtve razbojništva.



Potpuno zanemarivanje djece i potresne porodične drame imaju čestog odraza na pojavu dječijih žrtava. Djeca iz takvih porodica su bogomdana da postanu žrtve; od 188 djevojaka njih 70 (37%) je aktivno učestvovalo u aktu silovanja. 7. Odnos žrtve prema zločinu



Indikativno je da se navede i podvuče činjenica da, ako se pljačkašu pruži otpor, onda de realizacija pljačke uspjeti samo u 32% slučajeva. Međutim, ako je izostalo suprotstavljanje onda je pljačkaški prepad uspio u 81% slučajeva (Michaele J. Hindelang, 1976). Žrtve u 74% slučajeva ne pružaju nikakav otpor.



Postavlja se ozbiljno pitanje da li se žrtva treba braniti ili ne, na koje je teško dati jasan odgovor. U okviru psihodinamike zločinačkog djela, pitanje da li treba odbrambeno nastupiti, zavisi neposredno od ličnosti počinioca, kao i od njegove kriminalne energije, zatim od snage ličnosti žrtve, spoljašnjih okolnosti, prisustva osoba koje bi bile voljne priskočiti u pomod itd. Stoga, sve zavisi od interpersonalnih odnosa žrtve i napadača. Ako je žrtva troma, pasivna i strašljiva, a usto osjedajno nesigurna, to vodi pogrešnoj reakciji. Za odbranu je od važnosti da je napadnuta osoba sabrana, hladnokrvna, da vlada sobom, pa de lako procijeniti snagu počinioca i kriminalnu odlučnost.



Uzima se za primjer zločin silovanja. Kako su pokazala empirijsko-viktimološka istraživanja, 68% potencijalnih žrtava koje su energično pružale otpor uspijevale su da spriječe nasilje. To su postizale sljededim postupcima odbrane:



pobjegle supočiniocu



branile su se fizički

18 %



vrištale su

15 %



verbalno su spriječile nasilje



Ako se napadaču jasno i odlučno stavi do znanja da de žrtva bez pogovora braniti svoje dostojanstvo i da je spremna na sva žrtvovanja, bide spriječena viktimizacija.



Međutim, ako je potencijalna žrtva uplašena, slomljena, pasivna, slabašna, to de na napadača-počinioca djelovati stimulišude, kao signal da krene u odlučnu akciju. Ako je počinilac naglašeno agresivna ličnost, energična, odlučna i snažna, onda de odbrana žrtve razbjesniti počinioca i podstaknuti ga na odlučniji napad.



Stoga, žrtva mora biti hrabra, ali smirena i razborita, pa de tačno prosuđivati situaciju. Ne smije da bude krajnje pasivna, niti neprijatno i snažno odbojna, jer tako može izazvati strahovitu reakciju počinioca, koji izbezumljen krede u napad „na sve ili ništa“, i ne može da vlada sobom. 8. Nasilnički kriminalitet i žrtve

24%

10 %



Nasilje je oblik društvenog ponašanja, kao što su i sva druga. Redovno ga prati primjena fizičke sile, s obilježjem žestoke reakcije ličnosti. Nasilje nije samo individualna, ono je još više društvena reakcija, odnosno pojava. Na pojam i kategoriju nasilja ne smije se gledati samo u okvirima legaliteta, odnosno na ravni krivičnopravnih posmatranja. Kao fenomen nasilje se nalazi u žiži interesovanja i u „kontekstu ambijenta” u kojima se epizode nasilja odigravaju.



U istraživanjima pod okriljem naučnih opservacija, u žiži interesovanja nalazi se međuodnos frustracije i agresije. Tako se došlo do zaključka da se u svijesti svaki neuspjeh transformiše, ali ne u svrsishodnu i konstruktivnu akciju, s ciljem pozitivne restitucije, ved se pretvara (na istom nivou) u osvetnički čin. To je donekle i razumljivo u onim slučajevima kad se sasvim neočekivano, neshvatljivo i bez povoda – samovoljno – na neku osobu izvrši napad, ona de refleksološki odgovoriti nasiljem.



Kako su pokazala posmatranja, opseg nasilničkog ispoljavanja u zavisnosti je od težine napada. Dakle, intenzitet nasilništva, kao odgovor napadnute osobe, direktno je recipročan stepenu njene ugroženosti.



Od nasilja i njegova ispoljavanja mnogo su interesantnije međuradnje, situacije koje prethode nasilju i svi oni elementi koji nasilje modeliraju.



Agresivnost je redovna pojava, prisutna kod svih zločinaca, ali se izdvaja poseban kriminalni tip, biološki markiran povišenom afektivnom razdražljivošdu s tendencijom motornog pražnjenja. Uz to se radi o duševnom siromaštvu, što uslovljava nedostatak inhibitornih socijalnih osjedanja s neminovnom sklonošdu napada na ljude u okolini u kojoj žive („strast napadanja”!). Takve osobe su u stalnom (hroničnom) stanju napetosti i razdražljivosti, te pri neznatnom povodu „eksplodiraju i neprijateljski djeluju protiv drugih ljudi”.



Kada je riječ o agresivnosti, posebno crtama agresivne prirode, ističe A. Adler, najčešde susredemo sujetu. Može se redi, kako naglašava ovaj eminentni psihoanalitičar, da sujete ima u svakom čovjeku pa makar u najmanjoj mjeri, dobro je larvirana, ali pređe li dozvoljenu granicu postaje veoma opasna. Druga karakterna crta je ljubomora, koja nije ništa drugo nego oblik težnje za modi. U agresivnih ljudi često se nalaze karakterne crte patološkog naboja mržnje.



Nasilnički kriminalitet ili sinonim za siledžijstvo je najteža forma ove vrste pojavnog oblika. Izraz „siledžija” nije zakonom određena niti precizirana kategorija. Stoga je i teško da se ovaj pojam pravno definiše Podrazumijeva osobe koje su kažnjavane dva i više puta za iste izgrede, a potom su ispoljavale veoma naglašenu drskost i bezobzirnost, te sklonost recidivizmu.



Nije zanemarljiva grupa ovih osoba sa siledžijskim ponašanjem. Tako je samo u Beogradu od 9.922 prekršioca njih 22% (više od jedne petine) bilo s manifestnim siledžijskim ispadima. Istraživanje je obavio Institut za kriminološka i kriminalistička istraživanja za godine 1963 i 1964.



U obavljenom multidisciplinarnom istraživanju, citiranih autora, analizom se došlo i do drugih elemenata koji karakterišu širi i potpuniji pojam siledžijstva:



Siledžije su lica koja svojim ponašanjima na javnim mjestima krše propise o javnom redu i miru;



kršenje propisa o javnom redu i miru je čest, skoro uobičajen način na koji se ponašaju siledžije;



kršenje propisa o javnom redu i miru najčešde je pradeno upotrebom nasilja prema ljudima i stvarima…bezobzirnim i drskim ponašanjem…;



siledžije su lica kojima je, zbog istog vida kršenja propisa, ranije najmanje dva puta izricana kazna;



u najvedem broju slučajeva kršenje propisa, kao i bezobzirno i drsko ponašanje pradeni su pretjeranom upotrebom alkohola;



najzad, siledžije su lica koja se često na drzak način suprotstavljaju državnim organima.



Osim toga, navedeno istraživanje je pokazalo da su u preko 4/5 slučajeva ili 82,7% ranije vršili krivična djela!



Zbog svog kriminalnog ponašanja pred sudom su se pojavljivali četiri i više puta u 51,6% slučajeva. Dakle, mahom su u pitanju povratnici (recidivisti). 9. Ženevske konvencije i protokoli



Četiri Ženevske konvencije zaključene su 1949. godine, a stupile su na snagu 1950. godine. Radi se o: (1) Ženevskoj konvenciji za poboljšanje položaja ranjenika i bolesnika u oružanim snagama u ratu, od 12. avgusta 1949. godine (Prva ženevska konvencija); (2) Ženevskoj konvenciji za poboljšanje položaja ranjenika, bolesnika i brodolomaca oružanih snaga na moru, od 12. avgusta 1949. godine (Druga ženevska konvencija); (3) Ženevskoj konvenciji o postupanju sa ratnim zarobljenicima, od 12. avgusta 1949. godine (Treda ženevska konvencija) i Ženevskoj konvenciji o zaštiti građanskih lica za vrijeme rata, od 12. avgusta 1949. godine (Četvrta ženevska konvencija)



Nijedan međunarodni instrument o ljudskim pravima nema tako velik broj država ugovornica kao Ženevske konvencije. Danas se smatra da su značajni dijelovi Ženevskih konvencija stekli status običajnog međunarodnog prava i tako postali obavezni i za one države koje nisu ugovornice tih instrumenata.



Dva dopunska protokola uz Ženevske konvencije su otvoreni za potpisivanje 1977. godine. Protokol I se bavi zaštitom žrtava međunarodnih oružanih sukoba, a Protokol II primjenjuje se na nemeđunarodne oružane sukobe. Dopunski protokoli uz Ženevske konvencije su: Dopunski protokol uz Ženevsku konvenciju od 12. avgusta 1949. godine o zaštiti žrtava međunarodnih oružanih sukoba, od 8. juna 1977. godine (Protokol I) i Dopunski protokol uz Ženevsku konvenciju od 12. avgusta 1949. godine o zaštiti žrtava nemeđunarodnih oružanih sukoba, od 8. juna 1977. godine (Protokol II). Do danas je velika vedina država ugovornica Konvencija ratifikovala oba protokola.



Za razliku od ranije donesenih konvencija, a naročito haških iz 1907. godine koje su sadržale klauzulu opšteg učešda, koja je njihovo dejstvo vezivala samo za ugovorene strane, i to pod uslovom da se uzajamno prizna ratno stanje, Ženevske konvencije ovu klauzulu odbacuju. One svoje dejstvo vezuju ne samo za slučajeve objavljenog rata ved i svakog drugog oružanog sukoba koji izbije između dvije ili više strana ugovornica, pa i u situaciji ako jedna od njih i nije priznala ratno stanje. Na taj način, isključena je mogudnost njihovog blokiranja, što nije bilo svojstveno haškim konvencijama



Pored ovih, Ženevske konvencije se primjenjuju i u svim slučajevima djelimične ili potpune okupacije teritorije jedne strane ugovornice, čak i onda ako ta okupacija ne naiđe ni na kakav vojnički otpor te strane. U slučaju da jedna strana u sukobu nije članica konvencija, sile članice de ostati vezane njihovim odredbama i prema toj strani ako ona prihvati i izvršava te odredbe.



Ženevske konvencije ostvaruju dejstvo i u miru, što je njihova značajna karakteristika. Naravno, u pitanju su samo neke njihove odredbe, na primjer, ona koja obavezuje države ugovornice da i u mirnodopskim uslovima maksimalno vrše njihovu difuziju (širenje saznanja o njima) među svojim stanovništvom. Među takvim odredbama je i ona koja dozvoljava državama članicama da još u doba mira na svojoj teritoriji uspostave zone i mjesta bezbjednosti namijenjene zaštiti određenih kategorija civila u doba rata, kao i ona koja ih obavezuje da i u uslovima mira obezbijede prisustvo pravnih eksperata za međunarodno ratno pravo unutar svojih oružanih snaga - radi davanja savjeta u primjeni ženevskih propisa. Osnovni smisao ovih odredaba u tome je da se u što vedoj mjeri obezbijedi primjena tih propisa u uslovima oružanih sukoba 10. Ženevske konvencije i međunarodni oružani sukobi



Glavni cilj Ženevskih konvencija iz 1949. godine je da ustanove humanitarna pravila koja bi se primjenjivala na međunarodne oružane sukobe. Tako, zajednički član 2 tih ugovora proglašava da de se „ova konvencija primjenjivati u slučaju objavljenog rata ili svakog drugog oružanog sukoba koji izbije između dvije ili više visokih strana ugovornica, čak i ako jedna od njih ne priznaje ratno stanje“.



Da bi se osiguralo da države ugovornice poštuju svoje obaveze, Ženevske konvencije predviđaju sistem nadzora koji provode tzv. sile zaštitnice. Svaka država, ugovornica konvencije, ima pravo da odredi neutralnu zemlju da bude njena sila zaštitnica. Funkcije sile zaštitnice su „da štite interese strana u sukobu“ (član 8 Ženevskih konvencija I, II, III i član 9 Ženevske konvencije IV). Ulogu sile zaštitnice može, takođe, obavljati ICRC ili druga slična i nepristrasna humanitarna organizacija (član 10 Ženevskih konvencija I, II i III i član 11 Ženevske konvencije IV). Sile zaštitnice ovlašdene su da dobijaju raznovrsne zadatke, na osnovu svake od četiri konvencije. Na primjer, prema Ženevskoj konvenciji o ratnim zarobljenicima, sile zaštitnice ovlašdene su da mogu posjedivati ratne logore i razgovarati sa zarobljenicima. „Te posjete se ne mogu zabraniti, osim u slučajevima imperativne vojne potrebe, a i tada samo izuzetno i privremeno“ (član 126). Slične odredbe nalaze se u Ženevskoj konvenciji o zaštiti civilnog stanovništva koja ovlašduje predstavnike sila zaštitnica „da posjeduju sva mjesta

gdje se nalaze zaštidena lica, naročito mjesta internacije, mjesta zatočenja i mjesta gdje ova lica rade“ (član 143). 

Konvencije, takođe, predviđaju postupak mirenja koji se može primijeniti u slučaju sukoba država ugovornica o tumačenju ili primjeni bilo koje od njenih odredaba. Ovaj postupak se može pokrenuti na inicijativu sile zaštitnice ili jedne od stranaka u sukobu. Ovdje se uloga zaštitnice sastoji u posredovanju, s ciljem da „pruži dobre usluge radi rješavanja spora“ (član 11 Ženevskih konvencija I, II i III i član 12 Ženevske konvencije IV). Međutim, konvencije ne predviđaju obavezni sistem arbitraže ili presuđivanja sporova.



Iskustvo pokazuje da, ni u kojem slučaju, nije lako privoljeti strane u nekom međunarodnom oružanom sukobu da se slože oko imenovanja zaštitnica. To je podstaklo države da se okrenu ICRC-u, za obavljanje vedine zadataka koje Ženevske konvencije inače propisuju silama zaštitnicama. Štaviše, u određenim okolnostima, konvencije zahtijevaju da se mora odrediti ICRC ili slična organizacija (Ženevska konvencija I, član 10 stav 3). Drugu glavnu smetnju u implementaciji Ženevskih konvencija predstavlja često odbijanje jedne ili više država, strana u oružanom sukobu, da priznaju međunarodni karakter neprijateljstva. Zauzimanjem takvog stava država može, u praksi, sasvim spriječiti primjenu zaštitnog sistema koji konvencije uspostavljaju za međunarodne oružane sukobe. 11. Ženevske konvencije i unutrašnji oružani sukobi



Period nakon Drugog svjetskog rata pun je primjera unutrašnjih oružanih pobuna. Neke su dosezale ogromne razmjere i uključivale organizovane vojne jedinice i veliki broj boraca na svim stranama. Kad god ti sukobi nemaju „međunarodni“ karakter, zaštitni sistem Ženevskih konvencija nije bio primjenljiv, pa bi jedino zajednički član 3 konvencija mogao da bude relevantan u takvom slučaju.



Zajednički član 3 primjenjuje se „u slučaju oružanog sukoba koji nema međunarodni karakter“. Ta odredba zahtijeva da strane u sukobu (vlade i pobunjenici) postupaju „čovječno“ sa svim „licima koja nisu aktivno učestvovala u neprijateljstvima, uključujudi pripadnike oružanih snaga koji su položili oružje i lica koja su isključena iz borbenog sastava zbog bolesti, ranjavanja, lišavanja slobode ili bilo kojeg drugog razloga...“ Zabranjeno je negativno razlikovanje u postupanju koje bi bilo zasnovano „na rasi, boji kože, vjeroispovijesti ili vjerovanju, polu, rođenju ili imovinskom stanju ili bilo kojem drugom sličnom kriteriju“.



Takođe, članom 3 zabranjena su sljededa djela: (a) nasilje koje se nanosi životu i fizičkom integritetu, posebno sve vrste ubistava, sakadenja, svireposti i mučenja; (b) uzimanje talaca; (c) povrede ličnog dostojanstva, naročito uvredljivi i ponižavajudi postupci; (d) izricanje i izvršavanje kazni bez prethodnog suđenja pred redovno ustanovljenim sudom, koji pruža sve pravosudne garancije koje su priznali kao neophodne civilizovani narodi. 12.Akti koji predstavljaju teška kršenja Ženevskih konvencija i Dopunskog protokola I



Teške povrede sadržane u čl. 50, 51, 130 i 147 Ženevskih konvencija obuhvataju sljededa djela: namjerno ubistvo; mučenje ili nečovječno postupanje, uključujudi biološke eksperimente; namjerno prouzrokovanje velikih patnji ili nanošenje ozbiljnih povreda tijelu ili zdravlju; uništavanje ili prisvajanje imovine koje nije opravdano vojnim potrebama i koje je izvršeno u velikim razmjerama i na nedozvoljen i samovoljan način; prisiljavanje ratnog zarobljenika da služi u oružanim snagama neprijateljske države ili njegovo lišavanje prava da mu bude redovno i nepristrasno suđeno; nezakonita progonstva i preseljenja, kao i protivzakonito zatvaranje i uzimanje talaca.



Prema članu 85 Dopunskog protokola I, teške povrede ovog protokola, kada su izvršene namjerno i izazvale smrt ili ozbiljne fizičke ili zdravstvene povrede, su: napad na civilno stanovništvo ili pojedina civilna lica; preduzimanje napada bez izbora ciljeva koji pogađa civilno stanovništvo ili civilne objekte, sa znanjem da de takav napad prouzrokovati prekomjerne gubitke života, povrede civila ili oštedenje civilnih objekata definisanih u članu 57 stav 2 tačka a) (iii); preduzimanje napada na građevine i instalacije koje sadrže opasne sile sa znanjem da de takav napad prouzrokovati prekomjerne gubitke života, povrede civila ili oštedenje civilnih objekata definisanih u članu 57 stav 2 tačka a) (iii); uzimanje nebranjenih mjesta i demilitarizovane zone za predmet napada; uzimanje za predmet napada lica, iako se zna da su ona onesposobljena za borbu; perfidno korišdenje, kršenjem člana 37, znaka raspoznavanja Crvenog krsta, Crvenog polumjeseca ili Crvenog lava i sunca ili drugih zaštitnih znakova koji su priznati Konvencijama ili Dopunskim protokolom I; premještanje dijelova vlastitog civilnog stanovništva okupacione sile na okupiranu teritoriju, odnosno deportovanje ili prebacivanje cjelokupnog stanovništva ili dijelova stanovništva s okupirane teritorije unutar te teritorije ili van nje, kršenjem člana 49 Četvrte konvencije itd.



Države visoke strane ugovornice Ženevskih konvencija obavezale su se da de tragati za licima koja su navodno izvršila ili naredila da se izvrše ratni zločini i da de izvesti sva takva lica, bez obzira na njihovu nacionalnost, pred sopstvene sudove.



Odredbe Ženevskih konvencija i Dopunskog protokola I utvrđuju da za povrede odgovaraju i pretpostavljeni, ukoliko su znali ili su imali informacije da je potčinjeni izvršio ili da de izvršiti povredu i ako nisu preduzeli sve mogude mjere, u granicama svoje modi, da spriječe ili suzbiju povredu. Uz to, odredbe Ženevskih konvencija i Dopunskog protokola I regulišu da ratne zločine mogu da izvrše ne samo pripadnici oružanih snaga, nego i civili, i njih mogu goniti ne samo vojni nego i civilni krivični sudovi; da ratni zločini mogu biti izvršeni ne samo činjenjem, nego i nečinjenjem ili nepreduzimanjem mjera pretpostavljenog da spriječi da potčinjeni izvrše takav zločin, ili izdavanjem naređenja čije izvršenje predstavlja takav zločin; da lice koje je izvršilo ratne zločine ima pravo na fer i redovno suđenje, što znači posebno pravo da imaju kvalifikovanog branioca itd.



13. KOMPENZACIJA ŽRTVAMA POVREDA MHP



Da bi se u potpunosti primjenjivala pravda, izvršioci zločina (ili države nalogodavci), odnosno najtežih međunarodnih krivičnih djela, moraju da nadoknade štetu žrtvama. Svaka država u svom unutrašnjem pravnom poretku

mora da ustanovi procedure kojima žrtve povreda MHP mogu da zahtijevaju kompenzaciju (vidi čl. 51, 52, 131 i 148 sve četiri Ženevske konvencije). Odgovornost država sadržana je i u članu 91 Dopunskog protokola I. 

Međunarodna zajednica nema takvih sudova ili drugih efikasnih institucija kojima bi se žrtve genocida i agresije obradale za nadoknadu štete. UN se koncentrišu i angažuju svoje resurse samo na kažnjavanju ratnih zločinaca i država, vršioce tih zločina. Ali, samo izricanje kazni izvršiocima zločina ne zadovoljava u potpunosti pravdu. Pravednost mora da se uspostavi restitucijom, reparacijom, korekcijom ili satisfakcijom moralne štete. Visina naknade mora da bude ista kao i gubitak, a ne samo simbolična. Oštedeni mora da dobije onoliko koliko je izgubio, a to se mora oduzeti od štetnika. Neimovinska šteta se nadoknađuje po istom principu kao imovinska, ali je njeno određivanje mnogo složenije. Ideja o aritmetičkoj proporciji štete izražava se kroz satisfakciju, a to je najčešde pladanje u novcu za gubitke i štete koje se ne mogu restituisati.



Međunarodni slovenski tribunal (MST), koji osnovan na sveslovenskom kongresu u Krakovu, Poljska, 2001. godine, bio je prvi pokušaj na međunarodnom planu da se otkloni jedna ogromna pravna praznina i drastična nepravda prema nedužnim civilnim žrtvama rata. On funkcioniše kao nevladina institucija i ostvaruje odnos pravičnosti u oblasti civilnopravnih ratnih šteta žrtava, kao i pravnih nasljednika žrtava međunarodnih zločina i zločina protiv čovječnosti.



Da bi se u potpunosti primjenjivala pravda, izvršioci zločina (ili države nalogodavci), odnosno najtežih međunarodnih krivičnih djela, moraju da nadoknade štetu žrtvama. Svaka država u svom unutrašnjem pravnom poretku mora da ustanovi procedure kojima žrtve povreda MHP mogu da zahtijevaju kompenzaciju (vidi čl. 51, 52, 131 i 148 sve četiri Ženevske konvencije). Odgovornost država sadržana je i u članu 91 Dopunskog protokola I.



Međunarodna zajednica nema takvih sudova ili drugih efikasnih institucija kojima bi se žrtve genocida i agresije obradale za nadoknadu štete. UN se koncentrišu i angažuju svoje resurse samo na kažnjavanju ratnih zločinaca i država, vršioce tih zločina. Ali, samo izricanje kazni izvršiocima zločina ne zadovoljava u potpunosti pravdu. Pravednost mora da se uspostavi restitucijom, reparacijom, korekcijom ili satisfakcijom moralne štete. Visina naknade mora da bude ista kao i gubitak, a ne samo simbolična. Oštedeni mora da dobije onoliko koliko je izgubio, a to se mora oduzeti od štetnika. Neimovinska šteta se nadoknađuje po istom principu kao imovinska, ali je njeno određivanje mnogo složenije. Ideja o aritmetičkoj proporciji štete izražava se kroz satisfakciju, a to je najčešde pladanje u novcu za gubitke i štete koje se ne mogu restituisati.



Međunarodni slovenski tribunal (MST), koji osnovan na sveslovenskom kongresu u Krakovu, Poljska, 2001. godine, bio je prvi pokušaj na međunarodnom planu da se otkloni jedna ogromna pravna praznina i drastična nepravda prema nedužnim civilnim žrtvama rata. On funkcioniše kao nevladina institucija i ostvaruje odnos pravičnosti u oblasti civilnopravnih ratnih šteta žrtava, kao i pravnih nasljednika žrtava međunarodnih zločina i zločina protiv čovječnosti.

 

Načela koja se odnose na odštetu žrtvama krivičnog djela ili njihovim sukcesorima utvrđuje i Međunarodni krivični sud, što uključuje tri vida ovakve odštete: restitucija (povradaj u pređašnje stanje), naknada štete i rehabilitacija žrtve. Na toj osnovi, ovaj sud može svakom svojom odlukom, bilo na zahtjev oštedenog, bilo po sopstvenoj inicijativi u izuzetnim okolnostima, da odredi obim i iznos pretrpljene štete, gubitka ili povrede, te da navede načela kojima se tom prilikom rukovodio (član 75 stav 1 Rimskog statuta Međunarodnog krivičnog suda). Sud može optuženom kojeg je osudio da direktno naredi da na prikladan način obešteti oštedenog, a ako je to prikladno, Sud može da naredi da se obeštedenje izvrši posredstvom posebnog fonda (član 75 stav 2 Rimskog statuta). U pitanju je fond predviđen članom 79 Rimskog statuta, koji se odlukom Skupštine država članica formira u korist žrtava krivičnih djela iz nadležnosti Međunarodnog krivičnog suda. Sud može odrediti svojim nalogom da se novac i druga imovinska korist koja je prikupljena novčanim kaznama ili oduzimanjem imovinske koristi prenesene ovom fondu, a njime se upravlja u skladu sa kriterijima koje utvrđuje Skupština država članica (čl. 79 st. 2 i 3 Rimskog statuta).



U zakonodavstvu BiH nema posebnih pravila koja uređuju naknadu za žrtve povreda MHP. EKLJP određuje samo pravo na naknadu štete za svakoga ko je bio žrtva hapšenja ili lišavanja slobode u suprotnosti s članom 5 (član 5 stav 5 EKLJP). Slične odredbe sadrže i član 17 Ustava Republike Srpske i član 4 Ustava Federacije BiH. Međutim, iako ne postoje posebna pravila o kompenzaciji za žrtve povreda MHP, postoji mogudnost da se takva kompenzacija obezbijedi po opštim pravilima.

14.Pravo na život 

Pravo na život, kao najznačajnija aksiološka kategorija, ne može se ni s čim porediti, to pravo nije obično životno bitisanje, preživljavanje, ved savršenstvo dostojno poštovanja, sa svim sadržajima koje krase čovjeka kao bide.Pravo na život osporide društvo, bududi da ono stoji iznad tog prava. U svim slučajevima kada osoba počini najteži zločin, pravo društva (države) je da propiše smrtnu kaznu, da ospori pravo na život. Država de preko svojih organa tako postupiti u svim slučajevima kada su napadnuta njena najveda dobra: zbog ubistva, rušenje političkog sistema, teroristički akti i slično. Danas je kod nas ukinuta smrtna kazna.



Bududi da je ljudski život pod posebnom krivičnopravnom zaštitom, od začeda do rođenja, svi pobornici (posebno vjerski) o zabrani abortusa imaju zakonsko uporište. Jer, od začeda (zigot) pa nadalje fetus je živo bide, pa njegovo otklanjanje iz utrobe artificijelnim putem je čin krivičnog djela. Ovdje se mora učiniti distinkcija i dozvoliti abortus u svim indikacijama (postoje četiri) koje su utemeljene na zakonskim odredbama (Zakon o dozvoljenom prekidu trudnode BiH, iz 1977. godine).



Suicid je, takođe, strogo zabranjena radnja, anatemisana od mnogih (posebno monoteističkih) religija. Tim aktom uništava se Božiji dar, a time i njegov lik.

Zabrana proizilazi iz postulata mnogih religija, jer se kosi s načelima Božije modi i njegova stvaranja. 14. Tortura S moralnog stanovišta čovječije dostojanstvo je najuzvišenije etičko i humano dobro. Stoga svako nagrđivanje u smislu dehumanizacije, ponižavajudeg postupanja, ispoljavanja svireposti i mučenja određenih lica poprima obilježje torture. Istorijski posmatrano tortura i mučenje su, kao način iznuđivanja, upražnjavani u svim periodima. Zadržali su se do danas. Zloglasna Sveta jnkvizicija je ustanova Katoličke crkve koja je počela da djeluje u XVIII vijeku radi suzbijanja jeresi, a jeretik je, po riječima sv. Augustina, bio svako ko stvara ili slijedi pogrešna ili nova mišljenja. Ona nije bila podjednako zastupljena u svim katoličkim zemljama. Najviše je učinila i najduže trajala u Španiji. Tortuta kao omiljeno sredstvo pri dobijanju priznanja koristila se nemilosrdno i u Staljinovo vrijeme. Kod nas su, takođe, isljednici OZN-e i UDBE koristili takve metode, po uzoru na Staljina i oni su u mučenju prevazilazili metode srednjovjekovne inkvizicije . Zbog torture i drugih surovih i neljudskih postupaka, OUN su bile prisiljene da donesu odgovarajudu konvenciju kojom se oštro osuđuju ovi neljudski čini, bez obzira gdje i kojom prilikom su ispoljeni. „Tortura je svaki akt kojim se namjerno izazivaju jak bol ili patnja, fizički ili psihički, bilo da to čini zvanično lice ili se to radi na njegov nagovor, kako bi se od lica podvrgnutog takvim postupcima ili kaznama ili od tredeg lica dobili obavještenja ili priznanje, kako bi se ono kaznilo za djelo koje je izvršilo ili se sumnja da je izvršilo, ili kako bi se ono ili ostala lica zastrašila (Deklaracija o zaštiti svih lica od podvrgavanja torturi). 15. Transcendentni autoriteti Transcendentni autoriteti (nadnaravni, nadiskustveni, nedodirljivi, koji je natprirodan) jesu oni autoriteti koji su predstavljeni u svim onim duhovnim bidima u koja čovjek vjeruje. Iskazivanje podložnosti ovom autoritetu je sistematizovano u obliku religije. I sastoji se u jednoj veoma čvrstoj konstrukciji pravila ponašanja čije je poštovanje dužnost svakog čovjeka. Islam, hrišdanstvo, hinduizam, budizam su samo neke od najpoznatijih religija, ali i čitav niz plemenskih religija, jer zaista ne postoji narod koji nema vjere u neko duhovno bide.

16. Autoritet sile

Imanentne autoritete dijelimo na: 

autoritet sile,

Ovdje se radi o ličnostima koje raspolažu određenim stepenom modi prinude, koju najčešde pretvaraju u silu. Najčešde se radi o političkoj, vojnoj, policijskoj i ekonomskoj, ali ne i duhovnoj modi. Podložnost ovom tipu autoriteta postoji, u najvedem broju slučajeva, zbog straha od njegove modi i sile. Najradikalniji primjeri su Adolf Hitler, Benito Musololini, Josif Visarionovič Staljin i dr. Osnovno obilježje ovog tipa autoriteta jeste sila od čije upotrebe ne preza s ciljem da ostvari svoje namjere i interese. Na taj način kod drugih (podanika) se stvara strah koji opominje i odvrada od pomisli na pobunu i suprotstavljanje. 17. Podloznost autoritetu Od našeg rođenja uče nas autoritetu: roditelji, učitelji, prijatelji, zakoni; za nepokornost nas kažnjavaju, a učenje metodom nagrade i kazne razvijeno je do u detalje. Do koje mjere je u čovjeku, razvijen sindrom podložnosti, izvanredno kazuje naučni eksperiment kojeg je šezdesetih godina izvršio Stenli Milgram.Iz Milgramovog eksperimenta, kad je u pitanju odnos između autoriteta i žrtve, može da se zaključi nešto vrlo specifično i zanimljivo: čovjek koji je podložan autoritetu postaje žrtva. O čemu se radi? U pitanju je prenos odgovornosti. Čovjek prenosi svu odgovornost na autoritet; na nekog „ko zna šta radi”. Prenosedi odgovornost na vođu kao autoritet mnogi su ubijali, pa čak i bili spremni da čine zvjerstva i zdravom razumu nepojmljiva zlodjela, kao što su postepena izgladnjavanja do potpune kaheksije a zatim smrti, krematorij, gasne komore, masovne grobnice. 18. Žrtve transcendentnog autoriteta Da bi se potvrdila vjera, gotovo sve religije traže prinošenje žrtve. Danas je to manje izraženo jer je svedeno na simbolične ceremonije.Na primjer Asteci, Inke i Maje su, slavedi i obožavajudi Sunce, prinosili ljudske žrtve. A danas su to ovnovi umjesto ljudi u islamu, ili kokosovi orasi, cvijede i jabuke u hinduističkim zemljama kad se vrši puja. Naravno, s ovim se mnogi ne slažu i smatraju da su religije krivci za mnogo šta što se dogodilo. Ali, moramo imati na umu da sve religije pozivaju na mir i dobre odnose. Viktimološki značaj proizilazi iz mogudnosti lakog prelaženja potencijalnih žrtava (vjernika) zbog njihovog vjerovanja u Boga

19. Žrtve zloupotrebe modi Često se susredemo sa terminom zloupotrebe modi, kako u literaturi, tako i u svakodnevnom životu. Različiti su pristupi tom fenomenu, ali prosto analogijom dodi demo do jednostavnog zaključka da su autoriteti nosioci modi, da su nosioci

mogudnosti njene zloupotrebe, i da su „žrtve autoriteta“, o kojima smo naprijed govorili, „žrtve zloupotrebe modi“. Autoritet sile je svakako najvedi zloupotrebljivač modi jer je to glavno sredstvo koje mu omogudava opstanak na tronu. Rezultat zloupotrebe modi, kao što smo rekli, može biti bilo koji stepen u širokom opsegu mogudnosti kršenja ljudskih prava. Postavlja se pitanje da li je svaka povreda ljudskih i drugih prava, kao i bilo kakvo narušavanje fizičkog i psihičkog integriteta ličnosti, zloupotreba modi i da li su svi oni prema kojima je zloupotrebljena mod te im tako narušeno ili potpuno ukinuto neko od priznatih prav,a žrtve autoriteta. Kako je autoritet nosilac modi i kada je zloupotrebi, svi oni prema kojima je ta mod zloupotrebljena, te tako narušeno ili uskradeno pravo, jesu žrtve autoriteta. Međutim, svako uskradivanje ili narušavanje prava drugoga ne mora da bude zloupotreba modi u smislu zloupotrebe autoritarnosti, pa makar u tome učestvovao i neko ko je u drugom društvenom odnosu autoritet (dakle prema drugoj osobi). 20. Posledice zloupotrebe modi Sigurno je da autoritetova zloupotreba modi najviše dolazi do izražaja u sukobima socijalnih grupa u kojima autoriteti obično imaju ulogu vođe.U velikom broju oblika sukoba, od onih običnih verbalnih pa do oružanih, svakako su najgori i najznačajniji ratovi, revolucije, državni udari, pučevi, razni oblici terorizma i sl. Ratovi kao sukobi se iz dana u dan sve više razvijaju, usavršavaju, idu rame uz rame s tehničko-tehnološkim napretkom.Prema društveno-političkoj suštini i karakteru, ratovi se dijele na pravedne i nepravedne. Prema razmjerama dijele se na svjetske, regionalne i lokalne, a prema sredstvima mogu biti nuklearni i konvencionalni. Interesantan je podatak koji su šezdesetih godina objavili švajcarski naučnici da se u posljednjih 5.559 godina odigralo 14.513 ratova, a u njima je poginulo tri milijarde i 640 miliona ljudi. Malo je dana u 20. vijeku u kojima niko nije poginuo u ratnim sukobima. Najčešdi povod za sve te sukobe je vlast, teritorija, a kao pogonsko gorivo za pokretanje i održavanje ratova koristi se podijeljenost ljudi po raznim kriterijima, posebno vjerskim i nacionalnim. 21. Bioterorizam Terorizam, kao najveda pošast u istoriji ove planete, posebno njegovi novi pojavni oblici, poprima zastrašujude razmjere i modele. Ovo se posebno odnosi na 11. septembar 2001. godine i sve ono što de se kasnije dešavati. Ved spomenuti oblici terorizma, među kojima posebno treba istaknuti onaj biološkog porijekla, poprimaju veoma opasne i masivne razmjere upotrebom bioloških činilaca – uzročnika opakih zaraznih bolesti: ebola, sida (AIDS), antraks, itd. Ideja o vještačkom širenju epidemija zaraznih bolesti dugo je sazrijevala, da bi se realizovala u Drugom svjetskom ratu. Među prvima koji su počeli da se bave

biološkim oružjem je Japan, a kasnije to prihvataju militaristički krugovi drugih zemalja. 

Početkom 1996. godine WHO (Svjetska zdravstvena organizacija) dramatično se obratila svjetskoj javnosti, ozbiljnim upozorenjem da ni jedna nacija ili zemlja nisu pošteđene niti sigurne od zaraznih bolesti, posebno onih koje izazivaju vrlo patogene klice, kao što su sida, ebola, hanta virusi (virusi hemoragičnih groznica), bolesti ludih krava, tbc, koje su ubile više od 17 miliona ljudi na planeti za posljednjih godinu i po dana, računajudi i devet miliona djece.



U prvoj polovini 1994. godine, objavljeno je, uz prikaz 12 slučajeva neobične bolesti u Engleskoj, sa zastrašujudim nagonom „bakterija koje jedu ljudsko meso“. Infekciju su izazvale mutirane streptokoke, koje proždiru tkivo i mišide. 1950.g. u Korejskom ratu javila se tzv.hemoragična groznica ili nefrosonefritis koja je slična virusu ebole.

22. Višestrukost izvršenja terorizma Vrlo su različiti načini na koje se izvršavaju teroristički akti. To su:  otmice ili uzimanje talaca,  otmice vazduhoplova,  zaposjedanje ambasada,  atentati na državnike i druge političke ličnosti, diplomatsko osoblje, biznismene, stručnjake, itd.  rušenje eksplozivom građevina, robnih kuda, banaka i sl. objekata,  izazivanje požara velikih razmjera,  podmetanje eksploziva pod mostove ili prevozna sredstva (vozovi, avioni, brodovi itd),  podmetanje eksploziva na javnim objektima s velikim brojem ljudi (bioskopi, pozorišta, stadioni i sl). Od potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma do danas na teritoriji Bosne i Hercegovine izvršeno je više stotina terorističkih akata, kako u Federaciji tako i u entitetu Republike Srpske. Gotovo svi imaju političko obilježje ili određenu ideološku pozadinu.  Savremeni vidovi terorizma u stopu prate tehnološka dostignuda, koja njihovi izvršioci odmah i uvode kao uspješna sredstva u izvođenju terorističkih akcija. S tim u vezi oprezni atomisti su s pravom zabrinutosti zbog eventualne upotrebe nuklearnih sredstava u terorističke svrhe. Zbivanja u posljednje vrijeme i svjetska uznemirenost zbog „balkanskog sindroma” svakako ide u prilog iznesenim konstatacijama i bojazni. Pitanje da li je u toku NATO-vih operacija u BiH i u Srbiji, zbog Kosova, upotrebljena municija, odnosno bombe i granate s osiromašenim uranom, svakako zaslužuje podrobno istraživanje i naučnu, odnosno stručnu elaboraciju. 23. Relacija ubica – ubijeni (zrtva) Fenomen ubistva zbog interakcije počinioca i žrtve, te viktimizacije, pobudio je izuzetnu pažnju istraživača, bez obzira koja je dimenzija u pitanju. Među prvima je Hans von Hentig (1948) uočio značaj žrtve, kao i Beniamin Mendelsohn.

Prema postupcima, T. Markovid dijeli žrtve ubistva u dvije grupe. Prva grupa obuhvata 62,8% nakon izazova žrtve, a ona se svrstava u podgrupe: 

žrtva je prva upotrijebila ili zadala udarac



agresivno ponašanje žrtve u porodici ili prema susjedima



osveta zbog nanesene štete ubici



osveta zbog uvrede u svađi



osveta zbog ranijeg napada žrtve



žrtva duževremeni tiranin ubice



preljuba žrtve

Motivi, po Markovidu, su sljededi: svađa (25%), sukob u porodici (25%), sukob u susjedskim odnosima (23%), bahatost (6%), ljubomora (6%), osveta (4%), nepoznat motiv (6%) i ostalo (5%).

24. Viktimoloska dimenzija ubistva Ubistvo je dinamičan međuodnos aktera – počinioca i žrtve – uz specifične okolnosti slučaja. Pokretačke sile i pobude u aktu ubistva su brojne i raznovrsne, s dosta elemenata subjektivnog, koje izviru iz interpersonalnog odnosa ubice i žrtve. Aktivni doprinos žrtve u homicidogenezi može biti različit, počev od sasvim beznačajnog pa sve do ekskluzivnog učinka i udjela. Brojna istraživanja su ukazala da su se ubica i ubijeni, u visokom procentu slučajeva, dobro međusobno poznavali, štaviše, bile bliske osobe. Žrtva, sa svojim određenim profilom ličnosti, determinira vrstu delikta. Ta činjenica odredila je i usmjerila interesovanje za stručnu obradu žrtve, po svim kautelama viktimološke nauke. U prošlosti, u žiži interesovanja bili su zločinac i njegov delikt, dok je žrtva, nažalost, uvijek posmatrana i istraživana vrlo površno, bez dubljeg sagledavanja njenog učešda i doprinosa u inkriminiranom činu. Međutim, danas je nezamislivo istraživanje bez obrade i žrtve, u istoj mjeri koliko i počinioca. 25. Zrtve u aktu cedomorstva Čedomorstvo je definisano kao ubistvo novorođenčeta svjesnim htijenjem i aktivnim (pa i pasivnim) činjenjem sopstvene majke, a precizirano je kratkim vremenskim intervalom – za vrijeme porođaja i neposredno nakon tog čina. Dakle, osnovne komponente čedomorstva su: novorođenost, živorođenost i majka (porodilja) kao počinilac djela.

Zbog učešda porodilje kao izvršioca ubistva sopstvenog djeteta, čedomorstvo je izdvojeno kao zasebno krivično djelo protiv života i tijela. Osnovne komponente u izvršenju čedomorstva su osjedanje srama, drastični patrijarhalni nazori o moralu pojedinih sredina, nemilosrdna žigosanost, osjedanje izolovanosti i odbačenosti, ali, svakako, i socijalno-ekonomski motivi. Motivi i prelomna odluka o čedomorstvu namedu se od početka trudnode, zbog niza vanjskih činilaca, prevashodno zbog krutih i surovih patrijarhalnih nazora o seksu i moralu.

26. Socioloski aspekt samoubistva Posebno, po Dirkemu, samoubistvo ima smisla ako se istražuje samo kao masovna pojava, odnosno varijable dvije društvene odrednice: društvena integracija i društvena regulacija. Ovaj sjajni sociolog je zapazio „da ne postoji ni jedno psihopatološko svojstvo koje bi sa samoubistvom imalo čvrstu i nesumnjivu vezu”. On zaključak izvodi iz premise da je, po polu, broj žena u psihijatrijskim institucijama daleko vedi od muškaraca, a stopa samoubistva je upadljiva na strani muškog spola (1:4, eventualno 1:3). Štaviše, u nekim segmentima populacije zapažena je visoka stopa psihičkih oboljenja i poremedaja, a s druge strane, niska stopa samoubistva. Takođe, procenat samoubistva raste s godinama starosti, dok psihičke bolesti stagniraju sa starošdu, u stvari dostižu kulminaciju u dobi od 30 do 45 godina. 

Danas u svijetu postoje suicidalno ugroženi narodi i države, sa stopom preko 25%, u koje se svrstavaju zemlje srednje i sjeverne Evrope. Panonska nizija, u kojoj se apostrofira Mađarska, zatim na prostorima ex-Jugoslavije su Vojvodina i Slovenija, sa stopom samoubistava odmah iza Japana.Stopa samoubistava ima izuzetan pad u ratnim uslovima, u periodu kolektivne ekspresije agresivnosti.



Interesantno je napomenuti da su vrlo niske stope samoubistava u nerazvijenim zemljama. Stoga se pokušavalo govoriti o suicidu kao direktnoj posljedici dekadencije bogatih zemalja. Međutim, tu je tezu veoma lako oboriti brojnim dokazima, pa se tako npr. u Švedskoj uopšte nije promijenila stopa samoubistava još od 1910. godine. Drugim riječima, ekonomsko blagostanje nema kauzalne niti posredne veze s porastom stope samoubistava.



Poseban naglasak se stavlja na činjenicu, koja se namede kao pravilo, da postoji diskrepanca u stopi samoubistava u odnosu na stopu ubistava. Naime, u onim sredinama u kojima je stopa ubistava visoka, postoji srazmjerno niska stopa samoubistva (Kosovo, Crna Gora, Sicilija, Korzika, Irska…). Ili u ratovima, uz masovna ubijanja, stopa samoubistava je vrlo niska, zanemarljiva.

27. Psiholoski aspekt samoubistva

Prilikom istraživanja samoubistva, bilo kao individualne ili masovne pojave, uvijek se, obavezno, polazi od ličnosti kao jedinke, njene formiranosti, obrazovanosti, genetske uslovljenosti, kao i egzogenih činilaca koji utiču na formiranje ličnosti. Psihološka nauka, počev od rođenja pa do starosti, anticipira čitavu lepezu značajnih faktora, koji utiču na razvoj ličnosti. Postoje manifestne etape u životu individue, u kojima dolazi do dramatičnih i prelomnih životnih kriza, a te su: pubertet, pojava menstruacije, graviditet, klimakterijum, te kasnije senijum. Ovom problematikom bavili su se razni autori. U Frojdovom istraživanju dato je objašnjenje funkcije agresije u Tugi i melanholiji, i tom prilikom je zapazio da je agresija usmjerena prema samom sebi. Ovdje je depresija veoma izražena i neodvojiva od mržnje, pa upravo u toj konstelaciji se tumači samoubilački akt. Agresivnost, često se okrede protiv sebe, i na taj način dolazi do samoubistva. Međutim, ako je agresija okrenuta prema vani, dolazi do ubistva. U istom aktu se agresivnost može usmjeriti u dva pravca: u jednoj fazi se uradi ubistvo, a odmah potom, u drugoj, samoubistvo. U socijalnoj psihologiji sve se više ističe, kao vodedi etiološki faktor u samoubistvu, Broken Home sindrome („rastureni dom”), koji je zastupljen u vrlo visokoj procentu.Sindrom „rasturenog doma” često je asociran s alkoholizmom. 28. Samoubilacke komponente 

Suicidogeni činioci su multifaktorijalni, pa tek udruženo ti elementi dovode do samoubilačkog akta, a tu spadaju: dispozicija, uzroci, motivi i povodi.



Dispozicija je stanje na koje utiče niz okolnosti i situacionih činilaca, a modeliraju je: rasturen dom s psihosociopatogenim stanjem, psihološkom strukturom s nizom neurotskih poremedaja, te različite grupe: starije osobe, alkoholičari, narkomani, depresivna stanja i sl.

U uzroke spadaju egzogeni i endogeni suicidogeni faktori, kao što su:duševne bolesti – psihoze svih vrsta, teške hronične, neizlječive somatske bolesti, izmijenjene okolnosti životnog okruženja: disharmoničnost porodice (braka), teški radni i interpersonalni odnosi, itd. 

Motivi su endogeni, duboko usađeni u psihičkoj sferi. Oni su subjektivne prirode, dijele se na svjesne i nesvjesne, a svaki od njih na svojstven način djeluju i modeliraju suicidogenu odluku. Svjesni motivi se dijele na dvije podgrupe: 

društveno uslovljeni,imaju visokomoralan karakter, itd.,



svjesna motivacija u neizdržljivim situacijama, kao što su teške patnje psihofizičke prirode (neizlječive bolesti, zatočenici konclogora, kao i druga beznadežna stanja).

Nesvjesna motivacija je mnogo češda, a dijeli se na tri grupe: 

autoagresija i autodestrukcija (po Frojdu i Menningeru),



apel-alarm funkcija (Stengel, Milovanovid) i



parasuicidalna pauza (Fojerlajn).

Povod – na prvi pogled beznačajan razlog, ali djeluje kao „inicijalna kapisla”. U ved predodređene osobe, s prisutnim uzrocima i motivima za suicidalni akt, povod je „okidač” mehanizma. 29. . Prostitucija kao sociopatološka pojava u Bosni i Hercegovini U pravu je usvojena definicija da se prostitucijom bavi žensko, ili muško, lice koje za novčanu, ili drugu materijalnu, korist vrši polni snošaj s individualno neodređenim brojem lica s ciljem da zadovolji njihove polne prohtjeve. Istražujudi fenomen prostitucije u Bosni i Hercegovini, u periodu od 2002. do 2005. godine, uočeno je da je prostitucija kod nas doživjela određene transformacije, ili imala posebna obilježja, dok nije postala transnacionalni organizovani kriminal. Istražujudi prostituciju uočeno je da je ona evoluirala od prostitucija kao devijantnog ponašanja do prostitucije kao sociopatološke pojave, zatim od prostitucije kao sociopatološke pojave do prostitucije kao organizovanog kriminala i, na kraju, od prostitucije kao organizovanog kriminala do prostitucije kao transnacionalnog organizovanog kriminala. U studiji „Prostitucija u Bosni i Hercegovini“, koja je objavljrna juna 2003. godine, došlio se do zaključka da je prostitucija u Bosni i Hercegovini od 2002. do 2003. godine postala organizovani kriminal i da su uzroci enormno uvedanog obima prostitucije u poslijeratnom periodu sljededi: politička zbivanja u srednjoj i istočnoj Evropi, migracije stanovništva prema razvijenim zemljama Evrope, raspad Jugoslavije i ratni sukobi na Balkanu, ekonomska kriza kroz koju prolaze zemlje u tranziciji, velika stopa nezaposlenosti u zemljama u tranziciji, velika koncentracija ili prisustvo stranih vojnih i policijskih trupa u Bosni i Hercegovini, nejedinstvo političkog vodstva Bosne i Hercegovine, neusklađena ili različita zakonska regulativa ili odnos prema prostituciji kao protivzakonitoj djelatnosti u Bosni i Hercegovini, i korumpiranost svih nivoa vlasti u Bosni i Hercegovini. 

Mreže ovih kriminalnih organizacija i žrtve prostitucije - koje su uglavnom strane državljanke, dokaz su tvrdnje da je riječ o organizovanom kriminalu koji prelazi granice naše države ili o transnacionalnom organizovanom kriminalu. Naša saznanja i zaključke potvrdila je i presuda Suda Bosne i Hercegovine broj KVP03/03-A, koja je izrečena 12. marta 2004. godine u Sarajevu, optuženim Miloradu Milakovidu, Sanji Milakovid, Iliji Gavranovidu i Darku Gnjatovidu, „zato što su organizovali ili bili uključeni u izvršenje ozbiljnih krivičnih djela na i oko teritorije

Bosne i Hercegovine radi sticanja imovinske koristi, uključujudi kupovinu i prodaju stranih državljanki u njihovim matičnim zemljama, zatim transportovanje, krijumčarenje i trgovinu stranih državljanki izvan i unutar granica Bosne i Hercegovine, držanje stranih državljanki u ropskom odnosu radi seksualne eksploatacije, oduzimanje pasoša i drugih putnih isprava, navođenje na prostituciju u raznim nodnim klubovima, barovima i drugim objektima u vlasništvu porodice Milakovid i njihovih saradnika.“ 

Zbog navođenja na prostituciju, prema policijskim analitičkim podacima, samo u Federaciji Bosne i Hercegovine od januara do decembra 2005. godine osuđeno je 12, a za trgovinu ljudima 17 lica, dok je u prva tri mjeseca 2006. godine za navođenje na prostituciju osuđeno 2, a za trgovinu ljudima 16 lica. Ovi podaci jasno potvrđuju navode da je prostitucija u Bosni i Hercegovini transnacionalni organizovani kriminal i da je u ekspanziji.

30. Pomod žrtvama prostitucije i trgovine ljudima radi seksualnog iskorištavanja 

Žene imaju pravo na jednako uživanje i zaštitu svih ljudskih prava i osnovnih sloboda u političkom, ekonomskom, socijalnom, kulturnom, građanskom ili drugom polju. Ta prava, između ostalog, uključuju: pravo na život, pravo na jednakost, pravo na slobodu i bezbjednost ličnosti, pravo na jednaku zaštitu pred zakonom, pravo na život bez bilo kojeg oblika diskriminacije, pravo na najviše standarde ostvarivog fizičkog i mentalnog zdravlja, pravo na pravične i povoljne uslove rada, pravo da se ne bude podvrgnut mučenju ili drugim vrstama okrutnog, neljudskog ili ponižavajudeg postupanja ili kazne.

Prva briga državnih organa koji pomažu žrtvama prostitucije i trgovine ljudima radi seksualnog iskorištavanja bila bi fizička bezbjednost žrtve. Zatim je žrtvi potrebno pomodi da razumije realnost situacije, ili da prevaziđe svoja osjedanja otuđenja i izolacije od svijeta (uspostavljanje veza s članovima porodice, podrška prijatelja, učestvovanje u grupama podrške onih koji dijele slično iskustvo). Zbog toga svi državni službenici moraju da budu obučeni da pažljivo slušaju, ohrabruju žrtvu i ne prekidaju njen tok misli, te da vladaju tehnikama krizne intervencije ako žrtva preživljava uzbuđenje i krizne reakcije. Pravni sistem treba da bude tako dizajniran da minimizira prepreke na koje žrtva može naidi u traženju pravde 32. Viktimološki profil silovanih



U deliktu silovanja, prema M. Singeru, u 70% slučajeva žrtva i počinilac su se od ranije poznavali. Obično se radi o prijateljima, poznanicima, susjedima, radnim kolegama, itd.



Izvršioci su vrlo niskog obrazovnog nivoa, tako da su više od 90% počinilaca završili samo pomodnu ili osnovnu školu.



Žrtve silovanja su, po Gruzinov-Milovanovid, u 44% slučajeva maloljetnice, 22% osobe dobi od 18 do 30 godina, 12% između 30 do 45 godina, 13% od 45 do 60 godina, te 9% iznad 60 godina.



Preko 66% žrtava silovanja pripada starosnoj grupi ispod 30godina. Prema tome, radi se u ogromnom procentu o zaista mladim žrtvama.



Napadnuta žena se brani, na sve mogude načine: rukama, nogama, zubima i drugim sredstvima i načinima, dok muškarac koristi samo šake. S obzirom na te činjenice, povrede na ženi de imati karakterističan raspored – oko vrata, na licu, dojkama, na butinama – upravo na mjestima na koja je koncentrisana upotrebljena sila.



Pored povreda na žrtvi i napadaču, nakon silovanja redovno ostaju kontaktni tragovi, najčešde biološkog porijekla. Mikrotragovi se fiksiraju s dlanova žrtve ljepljivom celuloidnom trakom po metodi dr Maxa Freia ali i dlačice tkanine s odjede napadača. Mikrotragovi se traže i na odjedi žrtve, ali i na njenom tijelu (sperma, pljuvačka, stidne dlačice). Stoga se mora izuzeti kompletna odjeda, kako žrtve, tako i osumnjičenog izvršioca, i podvrdi detaljnom kriminalističkom pregledu u laboratoriji.



Da bi zapisnički mogli da se konstatuju priroda i raspored nanesenih povreda žrtvu treba najprije podvrgnuti ljekarskom pregledu, uzeti sve neophodne uzorke tkiva i tjelesnih tečnosti. Osumnjičenog počinioca, takođe, treba podvrgnuti detaljnom ljekarskom pregledu.



Detaljnom pregledu bide podvrgnuto i lice mjesta, na kojem se, po opisu žrtve, događaj i zbio.

33. Žrtve masovnih silovanja 

Masovna silovanja s etničkim predznakom karakteristika su rata u Bosni i Hercegovini, a isplanirana su i našla su se u strategiji ratovanja. Radi se o nesretnim ženskim bidima, počev od dječijeg uzrasta pa sve do duboke starosti. U statutu Međunarodnog suda u Den Haagu na vidnom mjestu uneseni su zločini protiv čovječnosti, među kojima posebno mjesto zauzima silovanje. Zbog počinjenih masovnih silovanja brojnim zločincima su u Haagu ved izrečene zatvorske kazne.



Tačan broj silovanih žena u Bosni i Hercegovini nije poznat, a vjerovatno da nikad nede biti utvrđen.



Podstaknut i motivisan time zakonodavac FBiH uveo je posebnu inkriminaciju u član 203 stav 4 KZ FBiH, a tretira se silovanje kvalifikovano pobudama učinioca

zbog etničke, nacionalne, rasne, vjerske ili jezičke netrpeljivosti prema žrtvi. Dakle, ovdje je pobuda učinioca kvalifikatorna okolnost za koju zakon propisuje strože kažnjavanje – kaznu zatvora od tri do 15 godina. 

34. Nekrofilija je odiozan i izuzetno morbidan pomak seksualnog nagona. To je ekstremni stepen u patologiji izopačenosti, u kojem je leš libidinozni objekt. Međutim, sem seksualne izopačenosti, pojam nekrofilije dobio je i šire, karakterološko značenje.



Ovaj vid perverzije nije svojevrstan raritet, ved je nekrofilija dosta češdi patološkokarakterološki fenomen. Međutim, njeno seksološko ispoljavanje je iz praktičnih razloga znatno ograničeno, vrlo otežanih mogudnosti ostvarivanja kontakta s leševima. Jedine profesije koje imaju taj kontakt su grobari i čuvari u mrtvačnicama.



Neobuzdani i vrlo agresivni nekrofili vrše iskopavanja grobova da bi ostvarili svoj izopačeni seksualni nagon.



Sjajni kriminološki autoritet, Hans von Hentig, dao je sveobuhvatnu definiciju s preciznim odrednicama nekrofilije:



djela seksualnog kontakta sa ženskim lešom (polni odnos, manipulisanje polnim organima),



seksualno uzbuđenje proizvedeno gledanjem ženskog leša,



sklonost leševima i grobovima, te predmetima vezanim za grob (cvijede i slike),



djela komadanja leša, i



čežnja za dodirom ili masiranjem leša ili bilo čega gnjilog



A po Frojdu, „…nekrofilija se u karakterološkom smislu može opisati kao strasna sklonost svemu što je mrtvo, gnjilo, trulo, nezdravo; to je strast za pretvaranjem živog u neživo; za destrukcijom radi destrukcije; to je isključivi interes za sve što je mehaničko. To je strast za trganjem živih struktura…”



Pojam nekrofilije ranije je egzistirao isključivo u patologiji seksualnog nagona, kao njegov najekstremniji oblik. U kontekstu šireg, karakterološkog izopačenja, u homicidogenom značenju, uveo ga je slavni španski filozof Miguel de Unamuno (1936) u isprovociranom govoru pred fašističkom falangom, u Salamanci.

35. Tortura djece i omladine 

Veoma je rasprostranjena pojava zloupotrebe djeteta, a danas je taj pojam proširen na etiološke, fenomenološke i socijalno-političke aspekte. Ona, sem toga, pokazuje institucionalnu pozornost i krivičnopravnu zaštitu, pa i pravičnost.



Specifična zaštita kojom se direktno štiti integritet ličnosti djeteta i maloljetnika ima naglašenu primjenu u sljededim okolnostima:

-

zapuštenost (vaspitna) i zlostavljanje maloljetnika,

-

izmijenjenost porodičnog stanja,

-

oduzimanje maloljetnika,

-

posredovanje u obavljanju prostitucije i „trgovine bijelim robljem”

-

učestvovanje u samoubistvu (član 170 KZ FBiH),

-

polni odnošaj s djetetom (član 207 KZ FBiH).



Zapuštanje ili zlostavljanje djeteta ili maloljetnika je posebno krivično djelo (član 219 KZFBiH). Ono se sastoji u činjenici da je zakonska obaveza roditelja da se stara o djetetu, vodi brigu o vaspitanju, odnosno podizanju djeteta u fizičkom i duševnom pogledu. Prevashodno, roditelji moraju da stvore uslove materijalne prirode. Iz ovog proizilazi da se roditelji staraju o kvalitetnoj ishrani, odijevanju, školovanju, eventualnom omogudavanju hobija. Drugim riječima, da se žrtvuje s ciljem da zdravo stasa i da se izgradi ličnost djeteta.



Sa stanovišta krivičnog prava inkriminacije na štetu omladine a i djece sadržane su posebno u sljededim značajnim činjenicama:



povrede dužnosti izdržavanja (70% slučajeva);



zapuštenost i zlostavljanje maloljetnika;



ostala krivična djela.



Vrlo teška, morbidna i društveno opasna krivična djela ispoljena prema maloljetnicima su sljededa:



vanbračni život s maloljetnicima,



rodoskrvnude,



oduzimanje djeteta ili maloljetnika,



sprečavanje i neizvršavanje mjera za zaštitu maloljetnika,



napuštanje djeteta,



zapuštanje ili zlostavljanje djeteta ili maloljetnika.



Najteža vrsta krivičnog djela prema djetetu, i koje poprima izrazitu psihopatološku kategoriju, je i n c e s t. To je ujedno zločin sui generis. On u cijelosti uništava život osjetljive i nezrele dječije ličnosti, u fazi njenog početnog stasanja.



Rodoskrvnude se čini u uzlaznoj i silaznoj liniji. Najčešde su akteri muškarci, redovno su to psihopate, usto alkoholomani, s izraženim hiperseksualnim nagonom, čiji je inhibitorni mehanizam u moralnoj sferi veoma insuficijentan. Oni obično vode porijeklo iz vrlo niskih socijalnih slojeva, sa skučenim stambenim uslovima, pa spavaju svi u jednoj prostoriji.



Pospješujude viktimo/kriminogene situacije se pojavljuju kada je supruga u bolnici ili odsutna (na putu), pa se u toku nodi otac približava kderki i stupa u inkriminirani teški zločin rodoskrvnuda. Periodično, ti se odnosi ponavljaju kad god se ukaže prilika. U pitanju su kderke maloljetnice, koje iz straha i srama skrivaju svoju grozomornu sudbinu. Zločin se otkriva tek kada kderke odrastu, pruže otpor, bježe od kude ili nastupa trudnoda u takvoj demonskoj konstelaciji.



36. Sindrom tucenog djeteta



Sistematska i izrazito fizička okrutnost prema svojoj djeci, bilo jednog ili oba roditelja, veoma je pogodno tlo za razvoj psihičkih poremedaja žrtve. Traume u ranom djetinjstvu onemogudavaju skladno, harmonično i svestrano prilagođavanje u kasnijem životu; one stvaraju neadaptibilne ličnosti. Inače patološka sredina, u djetinjstvu posebno, određuje kasniji profil destruktivne ličnosti.



U izgradnji sindroma tučenog djeteta, osoba uspijeva adaptibilnošdu i izgradnjom mehanizma identifikacije da se poistovjeti s agresorom, odnosno mučiteljem. To je teško objašnjiv i paradoksalan fenomen



Zlostavljanja su nekad haotična, bizarna, bez povoda, a u drugim prilikama, u vedini slučajeva, sistematična. Dijete je dobrim dijelom izolovano, usamljeno, udaljeno od šire socijalne zajednice, a vremenom postaje samotnjak. Ono stiče kompleks napuštenosti, prepuštenosti vlastitoj sudbini.



Osobe koje nose sindrom tučenog djeteta kasnije u životu, kao odrasli, ispoljavaju dva vrlo upečatljiva karakterna poremedaja: ili postaju još teži i okrutniji sadisti nego što su njihovi mučitelji, ili de njihov razvoj skrenuti u mazohističkom pravcu.



Kako bi u potpunosti shvatili i dublje prodrijeli u krimino/viktimogeni problem nasilja u familiji, neophodan je osvrt i detaljan prikaz konstelacije porodičnog miljea. Familija predstavlja nukleus, odnosno embrion društva. Svi članovi porodice su vrlo aktivni sudionici, i upravo iz te bliskosti i povezanosti izviru sve protivrječnosti i konflikti, koji nose pojavno obilježje nasilja u familiji.



Ono što je posebno karakteristično i što daje specifično obilježje porodici je njena formiranost, zdrava utemeljenost, zrelost i sposobnost oba partnera koji stupaju u brak.



37. Psihicki stres i njegovi psihoendokrini putevi



Osobe koje nose sindrom tučenog djeteta kasnije u životu, kao odrasli, ispoljavaju dva vrlo upečatljiva karakterna poremedaja: ili postaju još teži i okrutniji sadisti nego što su njihovi mučitelji, ili de njihov razvoj skrenuti u mazohističkom pravcu.



Kako bi u potpunosti shvatili i dublje prodrijeli u krimino/viktimogeni problem nasilja u familiji, neophodan je osvrt i detaljan prikaz konstelacije porodičnog miljea. Familija predstavlja nukleus, odnosno embrion društva. Svi članovi porodice su vrlo aktivni sudionici, i upravo iz te bliskosti i povezanosti izviru sve protivrječnosti i konflikti, koji nose pojavno obilježje nasilja u familiji.



Ono što je posebno karakteristično i što daje specifično obilježje porodici je njena formiranost, zdrava utemeljenost, zrelost i sposobnost oba partnera koji stupaju u brak.



Osobe koje nose sindrom tučenog djeteta kasnije u životu, kao odrasli, ispoljavaju dva vrlo upečatljiva karakterna poremedaja: ili postaju još teži i okrutniji sadisti nego što su njihovi mučitelji, ili de njihov razvoj skrenuti u mazohističkom pravcu.



Kako bi u potpunosti shvatili i dublje prodrijeli u krimino/viktimogeni problem nasilja u familiji, neophodan je osvrt i detaljan prikaz konstelacije porodičnog miljea. Familija predstavlja nukleus, odnosno embrion društva. Svi članovi porodice su vrlo aktivni sudionici, i upravo iz te bliskosti i povezanosti izviru sve protivrječnosti i konflikti, koji nose pojavno obilježje nasilja u familiji.



Ono što je posebno karakteristično i što daje specifično obilježje porodici je njena formiranost, zdrava utemeljenost, zrelost i sposobnost oba partnera koji stupaju u brak.



38. Psihički stresovi u različitim situacijama



Uticaj ekstremno opasnih sociogenih stresova na čovjekovu psihu dešava se u iznimnim situacijama, kao npr. život u nacističkim logorima smrti, zatim u opsadnim ratnim stanjima.U Vijetnamskom ratu, među američkim vojnicima nisu se odmah ispoljile posljedice žestokih psihičkih stresova, one su se pojavile tek kasnije. Te reakcije nazvane su kasnim oštedenjima ili simboličkim nazivom „postvijetnamski sindrom”. Preživjeli američki vojnici u Vijetnamu kasnije su oboljeli od teških psihičkih poremedaja uz ispoljavanje antisocijalnog i kriminogenog ponašanja, s visokom stopom suicida.



Žrtve psihičkih stresova, osim u uslovima i stresogenim situacijama u medicini u kojima djeluje stresor, s viktimološkog stanovišta su okolnosti - od posebnog značaja. A one su sljedede:



stres kod policajaca,



Sama policijska profesija, kad je riječ o stresu, vrlo je aktuelna, pa se postavlja logično pitanje i upoređivanje sa drugim napornim profesijama kao što su vatrogasci, čuvari u zatvorima, tehničko osoblje u hitnoj medicinskoj službi, i slično. Pri tome su uzeti u obzir hronični stres za razliku od slučajnog, te fizička i emotivna iscrpljivanja.



stres pri nasilju u porodici,



U gradaciji doživljenih stresova, s najtežim stepenom zlostavljanja, postaju vremenom vrlo ozbiljni pacijenti. Taj broj je impresivan, pa tako 50-60% ležedih i 40-60% ambulantnih psihijatrijskih pacijenata iznose podatke da su u djetinjstvu fizički ili seksualno zlostavljani



39. stres u zatočeništvu,



Stres je univerzalna pojava, a kao pojedinačna može se javiti u bilo kojoj situaciji. Međutim, njegovo serijsko pojavljivanje dešava se samo u zatočeništvu, kada se ponavlja nesmanjenom žestinom u različitim oblicima.



stres u ratnim dešavanjima I



Posebno se time bavio Leo Gitinger, koji je kao psihijatar dao dimenziju i svoj obol istražujudi i opservirajudi duži period ljude iz nacističkih logora smrti i, naravno, posljedice konfliktuoznih situacija.



Borba je posebna opasnost po čovjeka i tom fenomenu nema ništa slično u stepenu oštedenja. Ona je izuzetno stresogena, jer borba iziskuje takav napor da je u direktnoj vezi s intenzitetom i trajanjem. Tako je period od 200 do 240 dana maksimum koji se može provesti u borbi.



Britanska vojska nakon Prvog svjetskog rata nastojala je da prikrije stanje i masovnost psihičkih poremedaja, ali nisu u tome do kraja uspijevali. Bilo je i pogrešnih shvatanja. Kako bi izbjegli demoralisanje i razočarenje javnosti, pokušavali se ljude ubijediti - u što se i vjerovalo, da su uzroci za psihotraume eksplozije granata i otuda naziv sheli shok. Psihijatri su brzo uvidjeli da su simptomi sheli shoka emocionalne prirode i da su posljedica psihoemocionalne traume. To je imalo za posljedicu ispoljavanje nasilja svake vrste. A simptomatologija je ponajviše ličila na histerične napade



stres u prirodnim kataklizmama, npr. u potresu.



Niz subjektivnih, vrlo intenzivnih doživljavanja dešavaju se pojedincu u momentu potresa. Oni su takve prirode, jer se radi ne o individualnom, ved o seriji u više navrata ponovljenih stresova s veoma jakim i dalekosežnim posljedicama. To su najrječitije pokazali rezultati anketnih istraživanja o potresu u Banjoj Luci 1969. godine, dobijeni od 255 dobrovoljnih ispitanika.



40. ŽRTVE U SAOBRADAJNIM NESREDAMA



Saobradajni delikti su svakodnevna i u epidemijskim razmjerama društveno negativna pojava. Žrtve su svi oni koji učestvuju u saobradaju: u vozilu, biciklisti, pješaci itd. Stoga su karakteristike saobradajnih nesreda sljedede:



saobradajni delinkventi su svi građani, bududi da učestvuju u saobradaju;



dinamika (pokretljivost) učesnika u saobradaju i obično brzinom vedom od dozvoljene.



Viktimološki aspekt stradanja u saobradaju okrenut je viktimizaciji nesrede – mehanizmima stradanja, zatim razotkrivanju etioloških faktora stradanja, te prosuđivanju koliki je doprinos same žrtve u prouzrokovanju nesrede. Kad su u pitanju pješaci, na prvom mjestu su djeca i starci, zatim osobe sa psihofizičkim manama. Upravo ova kategorija populacije čini visoki stepen rizika za saobradajnu nesredu.



U bivšoj Jugoslaviji, po izvještajima Svjetske zdravstvene organizacije, broj saobradajnih nesreda bio je najvedi u Evropi (25 poginulih na 100.000 stanovnika). Uzroci tolikoj fatalnosti su, na prvom mjestu, vrlo intenzivan saobradaj na cestama naše zemlje zbog njenog geografskog položaja, zatim loš kvalitet saobradajnica, nizak stepen saobradajne kulture, nerigorozna kontrola saobradaja itd.



Iz praktičnih razloga, uzroci saobradajnih nesreda dijele se na dvije kategorije: subjektivni (čovjek) i objektivni (vozilo i saobradajnica).



Viktimološki pristup saobradajnim nesredama prevashodno je okrenut subjektivnim uzrocima, koji su apsolutno i najviše zastupljeni u uzrokovanju saobradajne nesrede. Njima se pripisuje 75-95% u kauzalitetu saobradajnih nesreda. Incidencija objektivnih faktora je dosta niska, a pripisuje se saobradajnici i tehničkim nedostacima vozila.



Pod subjektivnim faktorima podrazumijeva se, na prvom mjestu, psihofizička nespremnost vozača, odnosno umor, ali ne samo vozača ved i ostalih učesnika u saobradaju – biciklista, pješaka i upravljača zaprežnim vozilima. To su endogeni faktori, dakle, sadržani u samom pojedincu, učesniku u saobradaju, u njegovim psihičkim osobinama, te karakternim i drugim svojstvima, koji u saobradajnoj dinamici na planu bezbjednosti mogu da budu odlučujudi. U subjektivne činioce spadaju i neka psihička oboljenja, a i somatska stanja.



U subjektivne činioce saobradajnih nesreda ubrajamo i sva ona somatska oboljenja i poremedaje koji dovode do značajnog smanjenja sposobnosti u upravljanju motornim vozilom ili nesigurnosti na putu (pješak, biciklista i sl.). Tu su, na prvom mjestu, šederna bolest i visok krvni pritisak, kao veoma rasprostranjena oboljenja u nacionalnoj patologiji.



Pod subjektivnim faktorima podrazumijeva se, na prvom mjestu, psihofizička nespremnost vozača, odnosno umor, ali ne samo vozača ved i ostalih učesnika u saobradaju – biciklista, pješaka i upravljača zaprežnim vozilima. To su endogeni faktori, dakle, sadržani u samom pojedincu, učesniku u saobradaju, u njegovim psihičkim osobinama, te karakternim i drugim svojstvima, koji u saobradajnoj dinamici na planu bezbjednosti mogu da budu odlučujudi. U subjektivne činioce spadaju i neka psihička oboljenja, a i somatska stanja.



U subjektivne činioce saobradajnih nesreda ubrajamo i sva ona somatska oboljenja i poremedaje koji dovode do značajnog smanjenja sposobnosti u upravljanju motornim vozilom ili nesigurnosti na putu (pješak, biciklista i sl.). Tu su, na prvom mjestu, šederna bolest i visok krvni pritisak, kao veoma rasprostranjena oboljenja u nacionalnoj patologiji.



Pod subjektivnim faktorima podrazumijeva se, na prvom mjestu, psihofizička nespremnost vozača, odnosno umor, ali ne samo vozača ved i ostalih učesnika u saobradaju – biciklista, pješaka i upravljača zaprežnim vozilima. To su endogeni faktori, dakle, sadržani u samom pojedincu, učesniku u saobradaju, u njegovim psihičkim osobinama, te karakternim i drugim svojstvima, koji u saobradajnoj

dinamici na planu bezbjednosti mogu da budu odlučujudi. U subjektivne činioce spadaju i neka psihička oboljenja, a i somatska stanja. 

U subjektivne činioce saobradajnih nesreda ubrajamo i sva ona somatska oboljenja i poremedaje koji dovode do značajnog smanjenja sposobnosti u upravljanju motornim vozilom ili nesigurnosti na putu (pješak, biciklista i sl.). Tu su, na prvom mjestu, šederna bolest i visok krvni pritisak, kao veoma rasprostranjena oboljenja u nacionalnoj patologiji.



41. ŽRTVE KRVNE OSVETE



Krvna osveta (poseban vid bezobzirne osvete) predstavlja ritualan čin, koji ne može da se svrsta u normalno a niti u patološko ponašanje. Najbliža je iskonskom i drakonskom presuđivanju lex talionu, po obrascu zub za zub, oko za oko, život za život.



Krvna osveta je vrlo kruto, brutalno i drastično običajno pravo, u civilizovanom svijetu anatemisano, osuđeno i odbačeno kao takvo. Njene osobenosti su sljedede:



ona je socijalna, a nikako individualna pojava, jer je može izvršiti svaki član plemenske zajednice;



nema individualno obilježje usmjerene odmazde protiv određenog lica, koje je u konkretnom slučaju izvršilac krivičnog djela, ved protiv svakog člana zajednice kojoj on pripada;



nije srazmjerna niti adekvatna počinjenom deliktu;



krvna osveta je visokomoralna pa i sakralna, obavezujuda za sve članove uže zajednice, pa prema tome i očekivana;



krvna osveta je trajna, ne zastarjeva, odnosi se i na budude generacije, pa i one koje nisu još došle na svijet (nerođene).



U ex-Jugoslaviji krvna osveta (kao pandan korzikanskoj vendeti ili sicilijanskoj omerti) je vrlo raširena pojava i udomadila se u nekim zaostalim krajevima: Kosovo, Južna Srbija, Makedonija i Crna Gora, a sporadično i u drugim sredinama. Objašnjenja su bizarna, naučno neutemeljena, pa shodno tome i neprihvatljiva, a tipa su o lako „uzavreloj krvi”, „urođenoj agresivnosti s destrukcijom”...



U KZ FBiH, u članu 166 stav 2 tačka b): ”… ko drugog usmrti pri bezobzirnom nasilničkom ponašanju”, a takođe i u dijelu tačke d) „ko drugog usmrti iz koristoljublja, radi izvršenja ili prikrivanja drugog krivičnog djela, iz bezobzirne osvete ili iz drugih niskih pobuda...”



Bezobzirna osveta je u stvari jedna od niskih pobuda koja je iz kriminalnopolitičkih razloga posebno izdvojena kao kvalifikatorna okolnost… Ubistvo iz bezobzirne osvete postoji kada učinilac iz osvete zbog povrijeđenog dobra liši života lice koje sa povređivanjem tog dobra nije imalo nikakve veze, kao što je slučaj kod krvne osvete koja se kod nas u nekim krajevima još zadržala.”



42. Psihosocijalni aspekt narkomanije



Čovjek može imati četiri osnovna odnosa prema drogama.



Apstinenti – to su ljudi koji prožive cijeli svoj život da nikada nisu probali neku drogu. Isto tako, ljudi koji su nekada uzimali bilo koju drogu, a sad je duži vremenski period ne uzimaju, takođe se nazivaju apstinentima.



Narkofilija - Druga mogudnost uspostavljanja odnosa čovjek-droga jeste zloupotreba droga bez znakova zavisnosti, koju obično nazivamo narkofilija. Danas mladi masovno uzimaju razne droge, rade to povremeno i uglavnom uzimaju droge koje ne mogu da stvore teži oblik zavisnosti.



Dvije su karakteristike narkofilije: narkofilni odnos s drogama uglavnom uspostavljaju preadolescenti ili rani adolescenti. Druga karakteristika je naučna činjenica da se iz populacije narkofila u procentu od 10% regrutuju bududi heroinomani. S druge strane, oko 90% teških zavisnika tvrde da su prije ulaska u pakleni zavisnički krug imali period od par godina kada su imali narkofilski odnos s drogom.



Habituacija - Kod ovog odnosa s drogom postoji želja, ali ne i neodoljiva potreba da se droga uzme. Ova želja nije razvijena na osnovu fizičkih potreba ved na osnovu potrebe ličnosti i traženja željenog emocionalnog stanja u koje ga droga dovodi. S obzirom da se radi o psihološkim potrebama, habituacija se često naziva psihička zavisnost i ona se razvija prilikom zloupotrebe svih droga.



Narkomanija - Narkomanija ili zavisnost od droga je posljednji i najteži stadij odnosa koji čovjek može da ima s drogom. Prema definiciji SZO, narkomanija se definiše kao „stanje periodičnog ili stalnog trovanja izazvano ponovljenim unošenjem droge u organizam“.



Narkomaniju ili kompulzivno uzimanje droge karakteriše, takođe, i pojava tolerancije. Tolerancija se ispoljava u težnji narkomana da svakodnevno povedava dozu droge koju uzima, kako bi s povedanom količinom imao isti učinak kao i s prethodnim, znatno manjim dozama te iste droge. Tolerancija se javlja samo kod nekih droga i primorava narkomana da stalno povedava svoju dozu droge kako bi izbjegao prijetedu apstinencijalnu krizu.



Tolerancija je uvijek znak razvijanja zavisnosti, tj. narkomanije. Uz fizičku zavisnost uvijek ide i psihička.



43. Zloupotreba droga



Istraživači ove vrste patologije mladih promovišu vrlo različita teorijska stanovišta, počev od tvrdnje da je presudan uticaj porodice u nastanku narkomanije, pa je ona zbog toga dobila oznaku „bolesti porodice“, pa autora koji ukazuje na važnost svojstava preadiktne ličnosti pa oni operišu sa sintagmom „intrapsihičke narkomanije“.



Bez obzira na šarolikost svih ovih teorija, vedina autora se slaže s tezom da prvim uzimanjem droge tinejdžeri pokušavaju da zadovolje svoje vrlo različite potrebe.



Vidljivo je da postoje brojni faktori sredine u kojoj se krede, a koji svjesno ili nesvjesno (češde ovo drugo) podstiču mlade da krenu putem droge. Ovi faktori sredine (okoline) odnose se na pet sljededih elemenata vanjskog svijeta:



škola,



porodica,



društvo,



vršnjaci,



mediji (TV, štampa, radio)



Škola je, poslije porodice, najvažnije mjesto za zaštitu rasta i razvoja, fizičkog, mentalnog i socijalnog sazrijevanja, najbolje mjesto za učenje vještina zdravog ponašanja lišenog svakog rizika.Škola mora imati značajne kapacitete za redovno i efikasno obavljanje svoje mentalno-higijenske i preventivne aktivnosti. Škola mora da bude mjesto (za razliku od porodice koja to ne mora) gdje de učenik stedi znanje i biti informisan o drogama.



Porodica u savremenom svijetu doživljava radikalnu transformaciju u svom totalitetu, što je istovremeno promoviše u potencijalni faktor s visokim stepenom patogenosti. Brojne su porodice u kojima odrastaju adolescenti, a oba roditelja i eventualni staratelj masovno zloupotrebljavaju legalne droge kao što su alkohol, duhan, tablete „za živce“. Dakle, dijete ne mora samo da oponaša roditelje, jer u ovom slučaju dobija direktnu i imperativnu naredbu i instrukciju o upotrebi dozvoljenih droga. Ovo je nagnalo mnoge istraživače da izađu s tvrdnjom da dijete svoju prvu drogu (konkretno se misli na cigarete) dobije ili ukrade u sopstvenoj kudi.



Donedavno, društvo je otvoreno i transparentno (čak i na bilbordima) reklamiralo cigarete i alkohol. Sada se to radi prikriveno i pod šifrom, tj. tajnom oznakom što, čini se, još više budi znatiželju adolescenata.



Društvo dozvoljava da se oko škola otvaraju kafane, kafidi..



Društvo dolazi na suludu ideju kolektivnog, prisilnog testiranja na droge svih učenika neke škole. Na svu sredu, ova metoda je završila samo na jednom pokušaju.



Ved duže vremena vodi se široka i organizovana društvena akcija da se legalizuju tzv. „lake droge“ i niko se od ovih aktivista ne osvrde na loše rezultate ove legalizacije u drugim zemljama, tj. društvima.



Poseban problem u viktimizaciji mladih ljudi predstavljaju dileri. Dileri su u svakom slučaju u okolini mladog čovjeka onaj faktor koji najdirektnije i najotvorenije vrši pritisak i navodi dijete na uzimanje neke droge. Zamah aktivnosti dilera je srazmjeran efikasnosti policijskih i pravosudnih organa. Sudedi po našim aktuelnim zakonskim regulativama (blage kazne, pogodbe sa sudom)

teško je očekivati da de splasnuti zamah kriminogenih aktivnosti određenih društvenih grupa. 

Grupa vršnjaka je jedan od najvažnijh agensa socijalizacije, odmah iza porodice i škole, pa se vršnjaci često spominju kao „druga porodica“ i njihov uticaj na psihosicijalni rast i razvoj pojedinca-adolescenta je često presudan.



Prema brojnim istraživanjima, ogroman je broj sadašnjih narkomana koji su svoju prvu ilegalnu i legalnu drogu dobili upravo od vršnjaka.



Orijentacija ka vršnjacima i želja za njihovim prihvatanjem i odobravanjem svojstvena je svim adolescentima, ali se problem sagledava u selekciji grupa vršnjaka i prijatelja kao i u aktivnostima koje de praktikovati s njima, u ovom slučaju na relaciju adolescent vršnjaci u kojoj se međusobno potkrepljuje zloupotreba droga i ohrabruju narkofilske sklonosti.



Svi mediji vrlo često griješe, iz najboljih namjera, dok prezentuju problem droga i njihove zloupotrebe, jer nesvjesno rasplamsavaju maštu i podstiču znatiželju kod djece, govoredi o ovom problemu u maniru koji „čudesni svijet droga“ čini neobično primamljivim. 44. Elementi restorativne pravde



Tri elementa su ključna u definisanju i primjeni restorativne pravde: 1.zločinom se smatra sukob između pojedinaca, koji se reflektuje na društva i državu u cjelini.



2. značaj pomirenja stranke i nadoknada šteta.



3. pored učesnika potrebno je da se angažuju i društva iz neposredne blizine aktera.



U procesu restorativne pravde svi učesnici imaju odgovornost da rješenja poluče što optimalniji uspjeh. Naime, osnovni cilj je da počinioci priznaju izvršeni zločin, a žrtve da anticipiraju grižu savjesti počinioca i da su spremni dati oprost.



Još vede značenje u procesu pomirenja imaju direktne aktivnosti žrtve i počinioca, jer se na taj čin značajno otupi oštrica u sukobu i teži ka izglađivanju violentnih odnosa. To su ključni elementi restorativne pravde. 45. Krivičnopravni sistem i restitucija



Kada sudionici dogovorom odrede svoje uloge svjedoka i optuženika, nadležni sistem od njih preuzima slučaj (Christie, 1977) u skladu sa zakonskim odredbama. Neophodno je naglasiti da zakonodavni sistem ne diriguje međusobnom rješenju sukoba. Jer, restitucije su usmjerene samo na konkretan dogovor kao sredstvo nadoknade. Sve ostalo rješavaju sudionici spora i njihov posrednik.



U prošlosti je restitucija u zakonodavstvima imala za cilj da postigne nagodbu između sukobljenih strana i da postigne pomirenje. Međutim, nadoknadom štete nije se sve završavalo. Sukob je mnogo kompleksniji i ne rješava se samo naknadom štete.



Restitucija ima značenje samo u pogodbi o vrsti kazne. Ona je represivna mjera i paradoksalno je da za restitucijom teži savremeno društvo. Sušta je suprotnost pomirenju i ima dominantnu ulogu u krivičnopravnim sistemima. S druge strane, a s aspekta humanizma, „restorativna pravda premašuje restituciju i istovremeno predstavlja snažnu mjeru, interaktivan proces uspostavljanja pravde i pravednosti”. Jer, njeno centralno usmjerenje je okrenuto rješavanju sukoba i postizanju optimalnog i trajnog mira. 46. Modeli saniranja odštete žrtvi



Kompenzacija za žrtvu, odnosno model restitucije ima za cilj da se sve aktivnosti usmjere, ne samo u smislu naknade štete, nego i tendencije dovođenja žrtve u prvobitno stanje. Na evropskom Savjetovanju u Helsinkiju (1984) učinjen je značajan iskorak da se sve pozitivne aktivnosti ujedine i usmjere u optimalnoj pomodi žrtvi. Čini se najdjelotvornijom restitucija po van Dijku, koja razlikuje tri modela: francuski, probacijski i engleski model kompenzacije.



Francuski model podrazumijeva da žrtva podnese tužbu krivičnom sudu. Taj je postupak sasvim jasan i objektivan, ali je problem što vedina žrtava nije u materijalnoj mogudnosti da ga realizuje. Stoga, sve države koje su ovaj model prihvatile dužne su da obezbijede oštedenom finansijsku podršku ili besplatnu stručnu pomod. Ovaj model je zastupljen u vedini evropskih zemalja.



Probacijski model predstavlja počiniočevu restituciju, a što je uslov za njegovo otpuštanje. Prednost mu je što iznalazi i obezbjeđuje finansijska sredstva. Sem toga, ovaj način odštete zanimljiv je i izazovan obostrano: za žrtvu, jer olakšava restituciju, a počiniocu se zamjenjuje zatvorska kazna s uslovom.



Engleski model je veoma praktičan i, u suštini, apsolutno prihvatljiv. Naime, sudija umjesto kazne izdaje nalog počiniocu da isplati kompenzaciju žrtvi. Sve je vede interesovanje žrtava za ovim modalitetom, jer se direktno obešteduje. Žrtva je, inače, pod direktnom ingerencijom pravosuđa, koje joj omogudava aktivnu ulogu u procesu i svestranu pomod, u svim vidovima.