PANI,LA SIPAT-SURI sa dinamismo ng kultura ng bayan o lipunang Pilipino ang likhahuwaran ng sulating pansikhayan. Ang sulatin ay bahagi ng sinusulat na aklat Ganda sa Buhay Pinoy. Isang mapanuring pagtalakay ng pamabansang praxis sa pamantayang sttikal. sttikal.
Iniugnay natin sa konsptong talino!na katawagang sosyo-kultural at may partikular na kabuluhang pdagohikal!ang sulatin para sa kapakanang pagtuturo at pag-aaral sa Politknikong Unibrsidad ng Pilipinas "PUP#.
$atotohanan at karunungan ang bukal at daloy ng tksto sa kontksto ng pambansang karanasan at kamalayan. Sabihin pa% kilatis ng isip ng bayan% na may tatak o kulay ng makauring idolohiya na salasalabat sa kamalayang panlipunan o kultura% ang sntro ng tmatikong paglalahad.
&indi mapasusubaliang katotohanan na saligan ng matinong karunungan% na timbulan ng agham at sining% ang nagsusulong "idomotor o pwrsa ng talino# sa kaunlaran ng anumang bayan at alinmang bansa sa ibabaw ng mundo. Sinisihop ng Agham at Sining ang katotohanan na pinahahalagahan ng talino.
$aakibat ng katotohanan ang katarungan sa batas ng buhay. $aipala% ang totoo sa matalisik na pag-unawa ay may kintal ng kagalingang panlipunan. 'tikal na tknolohiya ng sosydad ang timbulan ng katarungan!damdamin ng bayan sa magaang sabi.
| 3
Sa buhay tandisang nagaganap ang hidwaan ng mga bayan. &atid ito ng intr-aktibong sibilisasyon. Sa pistmolohiya% ang kabatiran sa sigalot ng mga bayan ay hopulitika. Sa sigalutan!kalayaan at kasarinlan(sobranya!ang usapin(isyu na nasa hapag ng konsidrasyong hinaharap ng mga lidr at(o ng buong bayan.
-EALIA NG LIP,NANG PILIPINO Sa Pilipi Pilipinas nas tandis tandisan( an(obh obhti tibon bong g umiral umiral ng ))) taon taon "*+,+"*+,+-* *# # ang rhimng kolonyal na itinaguyod ng mga lidr ng bansang 'spanya. Ang ralidad na ito ay tahasang bumalwala sa konsptong pagkatao at pagkabayan ng mga Pilipinong tinaguriang Indio o $atutubo. /awalang saysay ang katagang bansa na timb timbul ulan an ng patr patrim imon onya ya o pamb pamban ansa sang ng komu komuni nida dad. d. 0alan alang g kabu kabulu luha han n ang ang kalayaan sapagkat hindi ito nakatutugon sa mga pangangailangan "ng mga Pilipino noon# na tahasang humihinga lamang at hindi namumuhay. 0alang katuturan ang buhay. buhay. Alipin Alipin ang mga Indiyo1 Indiyo1 busabos.
Gobyrnong Praylokrasya "pawang mga prayl o kagustuhan ng mga prayl# ang panuntunan sa pamamahala ng mga bagay-bagay na pantao sa buong kapuluan !liban sa dulong silangan ng 2indanaw 2indanaw na matibay ang komunidad ng 2uslim sa bisa ng rlihiyong Islam.
&abang &abang dumadaloy dumadaloy sa kasaysayan kasaysayan ang gobyrnon gobyrnong g praylokras praylokrasya% ya% walang walang habas namang pinagsasamantalahan ng mga mananakop ang likas na yaman sa &ograpiya ng Pilipinas. "hindi pa Pilipinas ang ngalan sa mapa ng bansa sa buong mundo. Sa sinaunang mapa ng mundo Islas 2aniolas ang pangalan ng lupaing
| 4
Pilipinas. Si 3laudio Ptolmy% griygong topograpista ang naglapat sa pangalan ng bansa sa globo.#
2alu 2alupi pitt sa mga mga Indi Indiyo yo ang ang goby gobyr rno nong ng Prayl Praylok okra rasy sya. a. Sapa Sapagk gkat at hind hindii mamamayan ang mga Indiyo1 Alipin. 0alang karapatan ang alipin. &indi siya tao sa turing ng mga namamanginoon sa pamumuhay. Taong pisikal lamang ang mga alipin. 4ugo o lahing awtransyano ang mga katutubo o indiyo.
/oong *,% sumiklab ang giyrang Pilipino-'spanyol. /akilala ito sa kasaysayan ng bayan na 5sigaw sa Pugadlawin.6 /agtagumpay ang $atipunan "kilusang mapagpalaya# sa himagsikang nilahukan ng mga alipin. Idinklara sa $awit% $abit ang kalayaan ng mga Indiyo!*.
Sa kabuluhang sosyo-pulitikal ang dklarasyon ng kalayaan ay nagbigay buhay sa konsptong bansa ng Pilipinas at pagkabayan ng mga Pilipino. Bukod pa sa katangiang mamamayan ng mga naninirahan sa kapuluan. $ahit pa may mga kapint kapintasa asan% n% sa punto punto ng kapaki kapakinab nabang angan an ng pinaka pinakamal malawa awak k na popula populasyo syon n o karaniwang mamamayan% ang $onstitusyong 2alolos sa kabuluhang pulitikal ay malinaw na panandang bato sa kasaysayan na nagtampok sa katangiang stado ng Pilipi Pilipinas nas.. Ang mga lmn lmnto to ng stado stado ay taumba taumbayan yan%% trito tritoryo ryo%% gobyr gobyrno no at kasarinlan.
Sa paglikwad ng kasaysayan% inagaw ng Amrika ang tagumpay na nakamit ng mga $atipunro. Sumiklab ang grang Pilipino-Amrikano.
"/asa mga aklat ng kasaysayan ang mga datos hinggil sa mapanakop na pakana ng Amrika sa Pilipinas. Pangunahing Pangunahing datos ang tratado tratado ng Paris...#
| 5
&umupa &umupa ang giyra giyrang ng Pilipi Pilipinono-Am Amrik rikano ano.. Gayunm Gayunman% an% matagu matagumpa mpay y na nait naitan anim im ng Amr Amrik ikaa ang ang pang pangka kabu buha haya yan n at pamp pampul ulit itik ikan ang g int intr rss nito nito sa Pilipinas. Sa maagang yugto ng pananakop ng Amrika sa Pilipinas% dukasyon ang armas kultural ng 'stados Unidos para maiwaksi ang katinuan ng madla ang talinong magpapaunlad sa bansa at magdudulot ng katiwasayan sa lipunan.
Samantalang nilupig ng kolonyalismong 'spanyol ang bait sa isip ng mga katutubo sa pamamagitan ng rlihiyon% dukasyon naman ang bumitag sa katinuan ng sambayanang Pilipino sa iskma ng pananakop ng Amrika sa Pilipinas.
4iwang kolonyal ang naipunla at nalinang ng dukasyong mga kano ang titsr sa maagang yugto na nang lumaon ay mga gurong Pilipino na. Ingls ang midyum
ng
pagtuturo
sa
dukasyong
itinataguyod
ng
Amrika
sa
Pilipi Pilipinas nas.. Bunga Bunga nito% nito% naging naging pamant pamantaya ayan n ng karunu karununga ngan n ang kabiha kabihasaa saan n sa pagsasalita sa wikang Ingls. 'dukado o marunong ang turing ng lipunan sa mga Pilipinong bihasa mag-Ingls. Sa pamantayang Ingls% ang katalinuhan ay tahasang natiwa natiwalag lag sa kamala kamalayan yang g panlip panlipuna unan n kaipal kaipalaa ding ding tumiti tumitipon pon sa pambay pambayan an at pambansang katuturan.
/agpasalin-salin sa ibat-ibang katauhan ang tatlong larangan ng gobyrno1 hkut hkutibo ibo%% lhisl lhislatu atura ra at hudika hudikatu tura. ra. Sa halip halip na bakahi bakahin n ng mga umuugi umuugitt sa gobyrno(pamahalaan ang impryalismo o pananakop ng Amrika sa Pilipinas% sa antas man lang nang kultura% pinatatag pa ng kolktibong aksyon(disposisyon ng mga nasa podr ng stado o nagmamanho ng Gobyrno ang lansakang tnosidyo o pagwaw pagwawasa asak k sa kaangk kaangkina inan(i n(idn dntid tidad ad ng madla madla sa pamama pamamagit gitan an ng wikang wikang Ingls at komrsyal na dukasyong pormalismo. Sa pormalismong karunungan ang
| 6
talino ay nakatuon lamang sa ano ito7 At paano ito7 /g mga idya o bagay sa mga asignatura asignatura ng mga kurso. kurso. &indi binubusisi( binubusisi(sinu sinusuri suri sa pdagohiy pdagohiyaa ang snsyal o onto ontolo lohi hika kall na kata katang ngia ian n ng mga mga idy idya% a% tor torya ya at kons konsp pto tong ng hang hango o sa mga mga karana karanasan san ng sibili sibilisas sasyon yong g Amrik Amrikano ano at 'uropi 'uropiyan yano. o. Sabihi Sabihin n pa% tiwala tiwalag g sa ralidad ng lipunan o kapamuhayang Pilipino ang talino ng mga dukado kuno. "sa mga dyornal o aklat maraming diskurso ng progrsibo na naglalahad sa maling maling dukas dukasyon yon na balaki balakid d sa kamula kamulatan tan ng mga kabata kabataan an sa kapali kapaligir girang ang panlipunan!tiwalag panlipunan!tiwalag ang isip sa ryalidad ng pamumuhay ng sambayanan. Sa kabuluhan ng tama at makatuturang Pilipino% ayon sa kagalingan ng lipunan at kaunlaran ng bansa% lumilitaw na mga intlktwal na idyot yaong nakapagkamit ng mga diploma sa trsiyaryong antas ng dukasyon sapagkat marurunong sila sa napiling disiplina na walang kamuwangan sa tunay na kalagayan ng lipunang Pilipino!batay sa siyntipikong pananaw.# Sa umiiral na gobyrnong papt "inutil ang konstitusyon at walang silbi ang kala kalaya yaan an## mala malaya ya8t 8t wala walang ng haba habass na naka nakaka kamk mkam am ng mala malala laki king ng dayu dayuha hang ng imbstor(kapitalista ang masaganang likas na yaman ng bansa. /akikinabang nang mabuti ang mga dayuhang kapitalista sa murang halaga ng lakas paggawa ng lipunang Pilipino.
&igit pa rito% kasangkapan o kakutsaba ng mga dayuhan ang mga taong umuugit sa gobyrno sa pandarayukdok sa mga produktibong lmnto ng lipunan. 4ahil sa mahigpit na dayuhang kontrol sa kabuhayang bansa% nanatiling atrasado ang konomiya1 lumalaon bumubuti na sumasama pa sa dati. 2ay lukmya ang konom konomiya iya.. &abang &abang nalulub nalulubog og naman sa utang utang panlabas panlabas ang buong buong bayan bayan kagagawan ng mga namamahala sa kapakanan ng lipunan o bayan.
sa
| 7
Ang diwang matryal o kaisipang pra-pra ay nakasigid o malalim ang baon sa kultura ng bayan. $aipala% salapi ang mahalaga sa kapamuhayang sosyal. Unti-unti hanggang maglaho ang diwang damayan at bayanihan na naisalin ng sinaunang sibilisasyon sa kasalukuyang pamumuhay ng mga Pilipino. 4ulot ito ng hno hnosi sidy dyo o sa kult kultur uraa na kina kinasa sasa sang ngku kuta tan n ng mga mga inst instit itus usyo yong ng sosy sosyal al na lumulumpo sa katinuan ng bayan.
&abang &abang nadudu naduduhag hagii ang pagkat pagkatao ao sa kultu kulturan rang g matry matryali alista sta%% sumibo sumiboll at bumulas sa kamalayang panlipunan ang diwang anarkistang mapanganib sa katinuan. katinuan.
Sanhi ng kanya-kany kanya-kanyang ang pag-atupag pag-atupag sa tawag ng pangangai pangangailanga langan% n%
nalikha ng lipunan yaong 5angkan ng 4iyos6 sa konomiya% pulitika at kultura.
Sina Sinasa sala labu busa sab b ng mga mga 5ang 5angka kan n ng 4iyo 4iyos6 s6 ang ang yama yamang ng sosy sosyal al haba habang ng iginugumon ang bait ng bayan sa mga kapalaluan at kabulastugan. Bunga nito% nagkaw nagkawind indang ang-wi -winda ndang ng sa kultur kulturaa ang pagpap pagpapaha ahalag lagang ang pantao pantao%% pambay pambayan% an% pambansa at panlipunan. panlipunan.
&abang &abang napipilas napipilas ang mga taon sa kasaysayan% kasaysayan% parawal parawal nang parawal parawal ang pamumuhay sa lipunan% palagim nang palagim ang kaayusang nagpapalakas sa pagkahayop na nasa mga tao o mamamayang Pilipino. Pilipino.
Ang Ang pagk pagkat atao ao ng mga mga nila nilala lang ng sa lipu lipuna nang ng Pili Pilipi pino no ay may may dala dalawa wang ng sang sangka kap1 p1 kata katauh uhan ang g baya bayalo lohi hika kall at kata katauh uhan ang g kutu kutura ral. l. Sa una% una% pagk pagkai ain n ang ang nagpapanatili sa pisikal na anyo ng tao. Sa ikalawa% talino ang sumusustnto sa kalikasang tao "rasyonal# 9ang talino ay may hibo ng mga kauring kamalayan o :lass :ons:iousnss.
| 8
ANG BAIT/KATIN,AN SA KAALAYANG PANLIP,NAN
Sama Sama-s -sam aman ang g diwa diwa o pagpag-ii iisi sip p ng mga mga mama mamama maya yan n sa lipu lipuna nan n ang ang kamalayang panlipunan. 2abuti at masama ang kilatis ng kamalayang sosyal% ayon sa kaga kagali ling ngan ang g panl panlip ipun unan an.. 2abu 2abuti ti ang ang diwa diwang ng naka nakali lili lina nang ng sa pagk pagkat atao ao o katauhang kultural. 2asama ang isipang nakapipinsala sa pag-unlad ng pagkatao.
Sa sosydad nalilinang ang pagkatao. Sa araw-araw na salimuhaan ng talino ng mga mga Pili Pilipi pino no%% sa hata hatak k ng pang pangan anga gail ilan anga gang ng mabu mabuha hay y na ibat ibat-i -iba ba ang ang sitwasyon. /apupulpol ng bait ang nakasusing snsibilidad sa sarili ng pagkatao. Ito ang dinamismo dinamismo ng kultura. kultura. Ang bait(katinua bait(katinuan n na angkin ng isip ay nasasalan nasasalang g sa komprontasyon sa mga akitan% pingkian at pagbabago ng kalidad ng talino!sa salimuhaan ng mga Pilipino sa lipunan.
Sa kapamuhayang makauri ng lipunang Pilipino% tandisang may hibo ng mga uri ng pagkatao ang snsibilidad. Ang mga uring snsibilidad ay nababago sa tagisan ng talino na nagaganap sa dinamismo ng kultura.
Sa disk diskur urso so ni Amil:a Amil:arr 3abr 3abral al 5Th 5Th rol rol o; :ult :ultur ur in th th lib libra rati tion on struggl%6 inilahad1 5:ultur is th dynami: synthsis% at th l<l o; indi
| 9
ng bayan. Sa kalinangan ng bayan masasalamin ang angking katauhan o idntidad ng mga mamamayang namumuhay sa lipunan.
0ikang =ilipino ang pangunahing sumasalamin sa pagkataong Pilipino. Sa wika ng bayan sumisibol at nalilinang ang talino ng sambayanang nakabigkis sa pambansang patrimonya.
Sa biyaya ng dukasyon% pormal at di-pormal% nasisinop ang karunungan ng bayang tumatahak sa kasaysayan. Talino Talino ng bayan ang nagtatakda sa kapalaran ng lipunan. Totoo ito kung natatamasa ng sambayanan ang kalayaan at masiglang gumigiling ang sobranyang lumilikha at tumutugon sa mga kahingian ng lipunan sa antas-antas na pagsulong ng sibilisasyong Pilipino.
Anuman Anumang g mabubu mabubuti% ti% totoo totoo at magand magandang ang kamany kamanyang ang sa kasays kasaysaya ayan n ng bayan% kongkrto o abstrakto% ay pawang nagmula at sinisinop ng bait o matinong m atinong kaisipan ng sambayanan.
Sa sosyoloh sosyolohiya iya%% may kasabih kasabihan1 an1 walang walang taong taong isang pulo. pulo.
Samant Samantala ala sa
wisyo ng bayan isinasaad naman na ang sakit ng kalingkingan ay iniinda ng buong katawan. Ang Ang dalawang pilosopiyang sosyolohikal ay maganda sa torya "larangan ng mga idya# ngunit paandap-andap na liwanag na lamang% kung baga sa ilaw% kapa kapag g iniu iniugn gnay ay sa buha buhay y ng lipu lipuna nang ng Pili Pilipi pino no sa kasa kasalu luku kuya yan. n. 4ulo 4ulott ito ito ng kaisipang makasarili na nakabaon sa kamalayang panlipunang nakukulapulan ng oryntasyo oryntasyon n at simulaing simulaing kapitalismo kapitalismo at pyudalismo. pyudalismo. Bago iba ako muna. Ito ang nangingibabaw na diwa sa kamalayang panlipunan. Ang nabanggit na diwa ay sinusuhayan pa ng paano naman ako7.
| 10
$aipala% sa kapamuhayang sosyal na kontrolado ng mga angkan ng 4iyos% na prapra-p pra ra ang ang kala kalaka kara ran% n% mati matind ndii ang ang ins insgu guri rida dad d sa kalo kaloob oban an ng mga mga mamamayan. Ang pagkahumaling ng madla sa salapi ay nagbubulid sa pagkatao ng kara karani niwa wang ng mama mamama maya yan n sa pagi pagigi ging ng pani panind ndaa na lama lamang ng na kung kung saan saan tinutumbasan ang talino ng kaukulang dami ng pra.
/amumuni ang mga angkan ng 4iyos sa kulturang pra-pra. Ang srbisyo sa lipunan ay pay. 0ika nga% mukhang pra ang mga tao sa lipunan.
Ang lipunang sahol sa makataong snsibilidad ay sadyang kalipunan lamang ng mga hayop. Ang tao ay hayop. 0alang makapagpapasubali makapagpapasubali rito.
Tandisang dalawa% na magkasalungat% ang kilatis ng kaisipan sa umiiral na kultura ng lipunang Pilipino1 una% diwang burgis at ikalawa% diwang masa. Ang kamalayang burgis o 5utak burgis6 ay nangingibabaw o dominant sa kamalayang panlipunan. Supil na nakapailalim sa kamalayang sosyal o so:ial psy:h ang diwa ng masa na tinatawag na :oll:ti< un:ons:ious o supil na kamalayan.
Sa
diya iyalk lktik tikal
na
ry ryalid alidad ad
ng
kult kultu ura% ra%
na
kina inasasa sasang ngk kutan utan
ng
magk magkas asal alun unga gatt na maka makaur urin ing g tali talino no%% nagt nagtut utun ungg ggal alia ian n ang ang diwa diwang ng burg burgis is at progrsibong diwa ng masa. Umiigting at humuhupa ang tunggalian ng makahidwang diwa ayon sa kalagayan ng kabuhayang bansa at kapamaraanan ng pamamahala sa kapakanang pambayan o panlipunan ng mga umuungit sa gobyrno.
Sapagkat Sapagkat mahinang-ma mahinang-mahina hina ang bait(kati bait(katinuan nuan sa kamalayang kamalayang panlipuna panlipunan n ginigiyagis ang kalooban ng madla ng krisis sa konomiya% krisis sa pulitika na
| 11
tumatagos sa kultura. >iban sa napakaliit na progrsibng lmnto ng lipunan% na di nababalisa sa krisis% sa pangkalahatan sadyang ikinababahala ng madla ang krisis. Sa pananaw o sipat-suri ng matinong isip ng mga progrsibo% sa lipunan ang krisis ay palatandaan lamang ng pagbuwlo ng pagbabago sa buong himaymay ng buhay ng lipunang Pilipino. 2atitino ang mga progrsibong lmnto ng lipunan sapagk sapagkat at nakasa nakasalig lig sa agham agham ang karunu karununga ngan n nilang nilang gabay gabay sa sistm sistmati atikon kong g pagtuturo.
Sa mati matino nong ng pagk pagkuk ukur uro% o% na pina pinags gsik ikha haya yan n ng mata matali lisi sik k na pagpag-aa aaral ral%% idomotor o pwrsang kultural ang talinong makatao% makabayan at mapagpalaya na maghahatid sa lipunan sa inaasam na matiwasay na pamumuhay na idinudulot ng industriyalisasyon at modrnisasyon ng agrikultura sa ilalim ng makalipunang oryntasyon o simulain ng pamumuhay. pamumuhay.
Tanging sa wisyo ng bayang malaya% sa kilatis na maka-agham% makalipunan at mapa mapagp gpau aunl nlad ad%% masu masusu sump mpun unga gan n ng lipu lipuna nang ng Pili Pilipi pino no ang ang pagk pagkaw awal alaa ng pagkahayop sa pagkatao. Tatalas ang snsibilidad ng bayan na lumilikha sa kanyang kapalaran.
Sa antas ng pistmolohiya% lipunan ang bukal ng karunungan at lunduan ng katalinuhang umaayon sa kahingian ng pagbabago. Prptuwal ang pagbabago. Ang hindi hindi lang lang nagbab nagbabago ago ay pagbab pagbabago ago.. Sa pamban pambansan sang g prxis prxis "aksiy "aksiyon on at rplksiyon ng bayan#% na nagtitika sa mga panlabas na salik% alinsunod sa diwang maka makata tao o haha hahang ngaa aan n at igag igagal alan ang g ng iban ibang g lahi lahi ng sang sangka kata tauh uhan an ang ang lahi lahing ng kayumanggi.
| 12
Sa dim dimns nsyo yon n ng sosy sosyd dad ad na gina ginaga gala lawa wan n ng tali talino no o bait bait ng baya bayan% n% mamamayan ang lumilikha ng kasaysayan ng bayan at hindi yaong mga lidr. Ang tunay tunay na mga lidr ay masasabing masasabing sikohnsis% sikohnsis% ubod ng kolktibong kolktibong kamalayang kamalayang angkin ng indibidwal% pitomya ang lidr ng damdamin at adhikain ng bayan. Si Gat. Gat. Andrs Andrs Boni;a Boni;a:io :io%% suprm suprmaa ng katipu katipunan nan ay halimb halimbawa awa ng sikoh sikohns nsis. is. Ulirang katauhan ang sikohnsis sa sikohistorya.
0alang talinong makapagpapasimula sa batas ng kasaysayan. Ang buhay ng lipuna lipunan n ay natata natatakda kdaan an ng batas batas ng kasays kasaysaya ayan. n. Sobra Sobranya nya(ka (kapan pangya gyarih rihan an ng buong bayan% na ibinubugso ng kalayaan% ang susulong sa batas ng kasaysayan. Ang sobranya(kasarinlan ay malayang aksiyon at rplksiyon o gawa at isip ng sambay sambayana anang ng lumil lumilikh ikhaa ng kanyan kanyang g kapala kapalaran ran.. Ito ang pamban pambansan sang g praxis praxis o praktika at torya ng nagbabagong pamumuhay sa lipunan. Ang batas ng kasa kasays ysay ayan an ay orga organi niko kong ng naka nakapa pang ngya yaya yari ri sa bata batass ng kont kontra radi diks ksyo yon n na kinata kinatatam tampuk pukan an ng diyal diyalkti ktika1 ka1 nag-aa nag-aakit kitan% an% nagsas nagsasani aniban ban%% nagpip nagpiping ingkia kian n at nagbabago ang mga bagay na may buhay.
ANG TALINO NG BAYAN
Produkto o bunga ng karunungan ang talino. 0isyo ang pinong anyo ng talino. Gumagana ang wisyo sa hamon ng mga pangangailangan sa pamumuhay ng lipunan. 4iyalktikal ang kalikasan ng talino1 likha ng karunungan at nababago ng karunungan1 umuunlad ang karunungan sa tumatalas na talino.
Ayon sa mga kaalaman at impormasyon sa antropolohiya% napukaw ang talino ng mga mababangis na taong-bundok o taong-gubat% na ninuno ng lahing
| 13
kayumanggi% nang pagkiskisin nila ang dalawang batong lumikha ng apoy. Ang sitwasyon ng pagkiskisan sa dalawang bato ay akto ng paggawa1 apoy ang nalikha.
Sa antropolohiyang pag-aaral hinggil sa tao% malinaw ang kabatirang naging tao ang bakulaw sa pamamagitan ng paggawa. /aghunos ang hayop sa pagiging tao. Tinatayang Tinatayang ?+@%@@@ hanggang +@@%@@ taon% sumaklaw sa panahong Palolitiko% ang nilakaran sa kasaysayan sa antas-antas na pag-unlad o pagbabago sa anyo8t kata katang ngia ian n ng &omo &omo 'r: 'r:tu tuss Pili Pilipi pin nns nsis. is. /inu /inuno no ng lahi lahing ng kayu kayuma mang nggi gi na namuhay sa Islas 2aniolas% sinauna o orihinal na pangalan o tatak sa hograpiya ng kapuluan sa sinauang mapa ng mundo o globo. Si 3laudio Ptolmy% griygong topograpista o gumagawa ng mapa ang naglapat sa pangalan ng bansa sa sinaunang mapa ng mundo.
2aga 2agala la ang ang mga mga baku bakula law w% sa mali maliit it na pulu puluto tong ng%% nagl naglal alak akad ad sila sila sa kabundukan o kagubatan kagubatan na nanginginain ng mga bungang kahoy% kahoy% nanghuhuli ng hayop para kainin at nagtatago sa yungib(kuwba para magkanlong sa malakas at matagal na pagbuhos ng ulan at matinding lamig ng kapaligiran.
Sa lalawigan ng $agayan natagpuan ang ilang labi ng sinaunang kagamitan sa pamumuhay ng mga Pilipino. $asangkapan iyon ng &omo 'r:tus Pilipinnsis% ayon sa mga arkiyologo.
2apapansin sa kasaysayan o sibilisasyon ang diyalktikal na ralidad ng paggawa at talino na luminang(lumilinang luminang(lumilinang sa kalikasan ng tao. &abang patuloy na nakiki nakikipag pagtun tungga ggali li ang tao sa kalika kalikasan san "natur "natural al na kapali kapaligir giran# an# umunla umunlad d nang nang umunlad ang talino sa kanyang isip. Sa batas ng kalikasan na kinasasangkutan ng tao at natural na kapaligiran% makapangyarihan ang tao "pinakamataas na anyo ng
| 14
kalikasan# dahil nabiyayaan siya ng talino. Ang angking talino ng tao ay tumatalas sa paggawa!na nakalilikha sa gusto o pangangailangan ng tao sa pamumuhay sa ibabaw ng mundo.
Ang pinagm pinagmula ulan n o timol timolohi ohiya ya ng talino talino at katang katangian ian o kalika kalikasan san nito nito "ontolohiya# ay may ganitong pangitain1
Ang galaw ng mga kamay sa pagkikiskisan ng dalawang bato ay sitwasyon ng paggawa!apoy ang nalikha. Sa bisa ng paglikha ng apoy sa paggawa% nabago nang nabago ang pamumuhay ng sinaunang mga nilalang sa Islas 2aniolas. Sa patuloy o walang humpay na katangian ng paggawa% naghunos ang hayop "bakulaw# na naging tao. Sa tugunan ng paggawa at natural na kapaligiran% may nalilikha% nalilinang naman ng lakas ng katawan ang talino sa isip. Ang pagtugon ng talino sa paggawa sa udyok ng gusto o naisin ay bugso ng kalayaan sa akit ng pangangailangan. pangangailangan. Idomotor o pwrsa ng kalayaan ang talinong guma gumaga gawa wa(l (lum umil ilik ikha ha.. Ang Ang pagg paggaw awaa ay gint ginton ong g moho mohon n sa kasa kasays ysay ayan an ng sibilisasyong Pilipino. 0alang 0alang sibilisasyon kung walang paggawa.
PAGGAWA
Sa pawis ng dugo Isip ang narahuyo Umiglap ang talino Sa paggawa natuto /akamit ang gusto Sa pagpapakatao Isip na lumilikha Totoo ang pita Ginto ang totoo $agandahan sa tao
| 15
/akasapit ang paggawa at talino sa kasalukuyang kabihasnan na malakolonyal at malapyudal. $augnay nito% nalikha ng paggawa at talino ang mga uri ng pagkat pagkatao ao sa lipuna lipunang ng Pilipi Pilipino. no. &abang &abang sumusu sumusulon long g ang sibili sibilisas sasyon yong g Pilipino obhtibo(tandisang nakasangkot ang mga uri ng pagkatao sa hatak ng buhay na kinasasangkutan kinasasangkutan ng makauring talino talino o idolohiya.
$inatgorya ng mga sosyologo ang talino sa kaisipang burgis at kaisipang proltaryo o anakpawis. Ang kaisipan o talino ng mga uring burgis1 kapitalistakomprador komprador%% burukrasiy burukrasiya-kap a-kapitali italista sta at ptiburgi ptiburgiss ay nasasapia nasasapian n ng pilosopiy pilosopiyang ang idalismo at mtapisikal. Sa kaisipang idalista% idya ang saligan ng katotohanan kaugnay ng mga bagay-bagay na may buhay o walang buhay. Sa kabilang banda% ang kaisipan ng uring proltaryo o anakpawis ay nakabatay sa matryal na ralidad ng buhay na sinasalamin lamang ng mga idya. Sa pagsipat ng talinong proltaryo sa mga abstra abstrakto kto o kongkr kongkrto tong ng mga bagay bagay pawang pawang histor historika ikal--d l--diya iyalk lktik tikal! al! historikal!matryalismo ang pilosopiyang nakatanglaw sa katalinuhan.
Prmannt sa talinong burgis ang mga bagay-bagay kaugnay ng buhay. Sa talinong proltaryo% nagbabago sa snsiya at anyo ang mga bagay-bagay sampu ng talino o karunungan. Ang ryalidad ng nagbabagong mga bagay ay tandisang kumikilos sa diyalktikal na prosso1 nag-aakitan% nagsasanib% nagpipingkian at nagbabago.
INAISO NG TALINO SA LIP,NAN
Sa hatak ng pangangailangan pangangailangan nagkakaugnayan ang ang mga makauring talino sa lipu lipuna nang ng Pili Pilipi pino no.. 2ay 2ay pama pamama mara raan an ang ang tali talino no na tumu tumutu tugo gon n sa akit akit ng pangangailangan% pangangailangan% gusto at layunin na pawang kaakibat ng pamumuhay sa lipunan.
| 16
Ang kilatis ng talino na humalubilo at umaatupag sa mga bagay-bagay kaugnay ng pamumuhay ay tinatawag tinatawag na idolohiya.
Ang idolohiya na kapamaraanan ng isip na saligan ng talinong umaatupag o lumulutas sa mga usaping pangkaranungan ay makikilatis sa uri sa pamamagitan ng katanungang para kangino ang talino7 /atutukoy samakatwid ang talino ng uri ng pagkatao sa disposisyon o pagpapasya na umaayon sa kapakanan o kabutihan ng uri uri ng mga mga pagk pagkat atao ao sa lipu lipuna nan. n. Ang Ang tali talino nong ng bur burgis gis ay naka nakaay ayon on at nangangalaga sa intrs at kagalingan ng uring burgsya. Gayundin sa talinong proltaryado na kumakalinga kumakalinga sa kapakanan ng uring uring anakpawis.
Ang makauring talino ay matatagpuan sa mga batas% patakaran% sulating pansikhayan o diskurso% litratura at ibang likhang sining at sa karaniwang arawaraw araw na mga gawain gawain sa ibatibat-iba ibang ng larang larangan an ng pamumu pamumuhay hay sa lipuna lipunan. n. /ag/agaakitan at nagpipingkian ang mga makauring talino sa pabrika "kapitalista
Sa tagisa tagisan n ng talino talino o tungga tunggalia liang ng idolo idolohik hikal! al!hat hatid id ng kapaka kapakanan nan o kagalingang makauri!karaniwang nagbubundulan ang mga mosyon. 2ay mga pagkakataong nakukubabawan ng pagkahayop ang pagkatao!lalo na sa pingkian ng kapangyarihan na iginigiit ng karapatan!sa gayon% humahantong sa karahasan ang gilgilan ng mga makauring talino.
Sapagkat istrathikong istrathikong magkasalungat sa kapakanan kapakanan at karapatan% mistulang mistulang langis at tubig% kung baga% ang uring anakpawis at burgis kaya lagi at laging
| 17
kinatatampukan ng dahas ang kanilang kusang pagtugon sa mga kabuluhan at katuturan ng buhay sa lipunan.
Ang tunggalian ng mga uri ng mga pagkatao% sa antas ng diwa o intrs sa pamumuhay% pamumuhay% ay tahasang nakukulapulan ng mga motibo at intnsyon. Ito ang rya ryali lida dad d ng siko sikolo lohi hiya ya.. Sa siko siko-s -sos osyo yolo lohi hika kall na dim dimns nsyo yon n umii umiino nog g ang ang makaur makauring ing kamala kamalayan yang g ibinub ibinubugs ugso o ng makaur makauring ing dispos disposisy isyong ong tumutu tumutugon gon sa makauring kapakanan o kagalingan.
Samantala% sa dimnsyong sosyo-pulitikal obhtibo(tandisang nakasangkot ang gobyrno sa tunggalian ng mga uri ng mga mamamayan sa lipunang sibil. Pawang Pawang mga batas% batas% pataka patakaran ran at alitun alituntun tunin in ang anyo anyo ng pagkak pagkakasa asangk ngkot ot ng gobyr gobyrno no sa tungga tunggalia lian n ng mga uri ng inst instit itus usyo yona nall
na
mka mkani nism smon ong g
pagkat pagkatao ao sa lipuna lipunan. n. Burukras Burukrasya ya ang
umaa umaatu tupa pag( g(um umaa aasi sika kaso so
sa
mga mga
suli sulira rani ning ng
pinagbabangayan ng mga uri ng mga pagkatao sa katakdaan ng intrs at kagalingang makauri.
Ang kontradiksyon% sa pamumuhay% ng mga uri ng mga tao sa lipunan ay may katangian katangiang g antagonist antagonistiko iko at di-antagon di-antagonistik istiko. o. Sa prbilihi prbilihiyadon yadong g pdstal( pdstal( kinaroroonan ng iilang angkan ng 4iyos "*@ ng + milyong populasyon# at marawal na pamumuhay ng masa "katawagan sa lahat ng uri sa lipunan na api at napagsasamantalahan# tahasang antagonistiko ang mga suliraning kinasasangkutan ng magkahidwang mga uri. Sa hanay ng masa di-antagonistiko "madaling ayusin ang karaniwang hinampuhan o di-pagkakaunawaan# ang mga suliranin.
Sa agha agham m ng karu karunu nung ngan an o pis pist tmo molo lohi hiya ya ang ang wala walang ng hump humpay ay na dinamikon dinamikong g galaw galaw ng talino talino ay tinatawag tinatawag na sikohisto sikohistorya% rya% nakakulap nakakulapol ol sa talino talino
| 18
ang ang mga mga moti motibo bo at int intns nsyo yon. n. 2ay 2ay anyo anyo at kula kulay y ang ang mga mga tali talino no ayon ayon sa makauring pananaw at paninindigan.
ANG GA APA-ATO NG IEOLOIHYA
>ingid sa kaalaman ng mga karaniwang tao sa lipunang Pilipino na ang kanilang asal % ugali% gusto% hilig% pananaw sa buhay% paninindigan ay pawang hinuhutok ng mga aparatong idolohikal1 pamilya% paaralan% simbahan% gobyrno at mas mas midy midya. a. Ang Ang mga mga apara aparato to ng ido idolo lohi hiya ya ay pawa pawang ng mga mga inst instit itus usyo yong ng panlipunang nagdidirh sa mga kagawian o aktitud "kusang raksyon ng isip sa mga bagay-bagay na may buhay o wala.#
Ang mga kagawian ay likas na nasasaniban ng motibo at intnsiyon. Sabihin pa% mga aparato ng idolohiya ang obhtibong lunsaran% daluyan at buwltahan ng umiiral na talino sa antas ng kultura ng bayan. 2ayroong tagapaghatid at may tagata tagatangg nggap ap sa mga produk produkton tong g pangku pangkultu ltura ra "mga idya% idya% batas% batas% aliwan aliwan... ...## na pinaiinog ng mga isip isip sa dinamismo ng kultura. kultura.
>iba >iban n sa pami pamily lya% a% pina pinagk gkak akai aita tan n ang ang opr opras asyo yon n ng mga mga apar aparat ato o ng ido idolo lohi hiya ya.. Sa gayo gayon% n% indu indust stri riya ya ng utak utak ang ang pagt pagtin ingi gin n ng mga mga pant pantas as sa komunikasyong panlipunan sa tahasang ngosyong katuturan ng oprasyon ng mga aparato ng idolohiya. Samantala% sa dimnsyong kultural% isang lambat-bitag ng kamalayang panlipunan ang mga aparato ng idolohiya!lalo na ang mas midya. $apitalista-komprador ang taguri ng mga pantas sa komunikasyong sosyal sa mga taon taong g nagk nagkak akam amal alii ng limp limpak ak-l -lim impa pak k na sala salapi pi sa indu indust stri riya ya ng utak utak na itinataguyod ng mga aparato ng idolohiya.
| 19
Inih Inihah ahas asik ik at nill nillin inan ang g ng mga mga apar aparat ato o ng ido idolo lohi hiya ya sa kama kamala laya yang ng panlipunan ang kaisipang palasuko% palatakas% patalo% palasisi% kabalastugan at walang walang bahala bahala sa mga
paninda% ang pagtingin ng uring kapitalista% sa mga taong binabayaran nila ang srbisyo para wasakin o lasunin ang bait(katinuan ng mga mamamayan sa lipunan upang mamumini sila sa kaayusang sosyal na di-makatao.
ANG FILIPINOLOHIY FILIPINOLOH IYA A SA EPISTEOLOHIY EPISTEOLOHI YA
Sistma ng paglinang sa talino ang dukasyon. Isa itong unti-unti at antasanta antass na pros pross so o sa pda pdago gohi hiya ya o pagt pagtut utur uro o at pagpag-aa aara ral. l. /aka /akapr prog ogram ramaa sa paaralan o akadmya ang paglinang sa talino% agham at sining ang timbulan ng pdagohiya. Isip ang pinagtutuunan ng pdagohiya. Sa diwang ito ang sistma ng dukasyon ng lipunang Pilipino!sa simulain. >ayunin at gawain!ay dapat na mabulas na tumutugon sa adhikain ng lipunan% layunin ng mga mamamayan at kagustuhan ng bayan sa pamumuhay na matiwasay at maunlad.
2alu 2aluso sog g at mali malikh khai ain n kama kamala laya yang ng panl panlip ipun unan an ang ang pina pinags gsis isik ikha haya yang ng linangin ng mga iskolar o pantas ng buhay ng lipunan.
Taliwas sa nabanggit ang katotohanang umiiral sa sistma ng dukasyon. 2arurunong ang produkto ng umiiral na sistma ng dukasyon.
2arurunong ang produkto ng umiiral na sistma ng dukasyon. 2arurunong na tanga o intlktwal idyot ang mga m ga tituladong nakalatag sa ibat-ibang propsyon. 2arunong ang taong may mga kaalaman sa isip. Idyot ang walang kamuwangan sa ralidad ng buhay. Ang kabuluhan ng karunungan ay laging nasa kapakinabangan
| 20
at kabutihan ng lipunan. >ipunan ay may-ari ng karunungan. Prangkisa% sa anyo ng lisnsya% ang pahintulot na ipinagkakaloob ng lipunan sa mga propsyunal!guro% doktor% inhnyro atbp.!sa paggamit ng kanilang karunungan na may kabayaran ang srbisyo sa lipunan.
&indi% kailanman sa pangkalahatan% inaalintana ng mga propsyunal ang kaga kagali ling ngan ang g panl panlip ipun unan an sa kani kanila lang ng opis opisyo yo o pagh paghah ahan anap apbu buha hay y. 2ahi 2ahina na o tahasa tahasang ng wala wala sa talino talino ng mga props propsyon yonal al yaong yaong pagpap pagpapaha ahalag lagang ang pantao pantao%% panlipunan% pambayan at pambansa. 2akasarili ang mga propsyonal. &atid ito ng napakasamang sistmang sosyal na malakolonyal at malapyudal na tahasang siklo sa ryalidad ng konomiya% pulitika at hanggang sa antas ng kultura.
Sa pagkatao% napupukaw ang pagkamakasarili dahil tandisang nakasanib sa kamala kamalayan yang g panlip panlipuna unan n ang kalika kalikasan sang g hayop hayop at nakati nakatinin ning g ito sa kultur kulturaa ng bayan. 2atira-matibay ang pilosopiya ng buhay sa lipunang Pilipino. Sapagkat nabuo na ng kabihasnan ang kolktibong sarili sa kilatis ng katauhan ng mga uri ng pagkatao sa lipunan. /agmamalasakitan ang iwing kolktibong sarili sa kauri na kapinsalaan o kapahamakan naman ng ibang uri. /agagatungan pa ang pansariling tndn tndnsya sya ng magkak magkakahi ahidwa dwaang ang kolkt kolktibo ibong ng sarili sarili sa mga uri ng mga tao sa lipunang Pilipino ng kaisipang rhiyonalismo. Isang anyo ng kulturang pyudal ang rhiyonalismo!makitid sa pananaw ng katuturan ng salimuhaang panlipunan na balakid sa pambayan at pambansang kagalingan. kagalingan.
Ang Ang mapa mapami mins nsal alan ang g tali talino no ng mga mga Pili Pilipi pino no%% sa punt punto o ng kabu kabuti tiha hang ng panlipunan at kagalingang pambansa% ay dulot ng dispalinghadong dukasyong itinataguyod ng paaralan o akadmya. $atunayan% tinutulan nga ng mga kabataang studyant ang dukasyong komrsyal% kolonyal at pormalistiko.
| 21
Aktibong mawawasak ang pagkamakasarili sa kolktibong sarili ng mga uri ng pagkatao sa lipunan sa pamamagitan lamang ng karunungang Pilipino% na mula sa mga karanasan ng sambayanang Pilipino sa >uon% Cisayas at 2indanaw! sinisinop ng akadmya!para sa kaunlaran ng bansa at kabutihan ng sambayanang Pilipino. 0ikang 0ikang =ilipino% na bigkis ng iba-ibang wikang lalawiganin o brnakular% ang tangin tanging g makali makalilin linang ang sa talino talino ng sambay sambayana anan n na makata makatao% o% makali makalipun punan% an% makabayan at may pandaigdigang pananaw.
Sa dinami dinamismo smo ng talino talinong ng makali makalipun punan an mapagh mapaghuhu uhunos nos sa katauh katauhan an ang maka makasa sari rili ling ng tnd tndn nsy sya. a. Ang Ang uri uri ng pagk pagkat atao ao na pang pangun unah ahin ing g itin itinat atak akda da sa rla rlasy syon on sa prod produk uksy syon on ng yama yamang ng panl panlip ipun unan an ay grad gradwa wall na mapu mapupu purg rgaa "ita "itata takw kwil il ang ang kaha kahayu yupa pan n sa sari sarili li## sa radik radikal al na pagl paglil ilin inis is sa kata katauh uhan an ng dukasyong makatao. Titining Titining sa kultura ng bayan ang diwang makatao.
'pis 'pist tmo molo lohi hiya ya%% agha agham m ng karu karunu nung ngan an%% ang ang luns lunsar aran an at sinu sinupa pan n ng pambansang karunungan na =ilipinolohiya1 pilosopiyang Pilipino% lohikang Pilipino at paninindigang Pilipino. Sa katuturang akadmiko ang =ilipinolohiya ay ukol ukol sa mga kurson kursong g dapat dapat bukal bukal ng mga katali katalinuh nuhang ang panlip panlipuna unan n na intr intr-aktibong pinagsisikhayan ng guro at studyant sa sitwasyong pdagohikal.
Totoo% mabuti at maganda sa pambansang praxis "aksiyon at rplksyon# na sinisihop sa agham at sining na sasalamin sa kabutihan ng lipunan ang tungkulin ng akadmya na =ilipinolohiya ang oryntasyon.
2ay
pananagutan
ang
mga guro
sa
akadmya mya
sa
pananatili ng
mapaminsal mapaminsalang ang talinong talinong nakasanib nakasanib sa kamalayan kamalayang g panlipunan panlipunan ng kabihasna kabihasnang ng
| 22
Pilipino. 4apat magtika ang kaguruan at magiting na harapin ang marawal at malagim na ryalidad sa lipunan. 2ababago nila ang ryalidad kung babaguhin muna ng kaguruan ang angking talinong hinubog ng pormal na maling dukasyon. Inuuk-ok ng mapaminsalang talino ang bait(katinuan ng kaguruan sa partikular at sa pangkalahatan ang diwang makabayan at progrsibo na maghahatid sa lipunan sa kaluwalhatian.
2asakit ilahad ngunit ito ang totoo1 sa mapanuring pagkukuro% mistulang punrarya ng utak ang akadmya at ang mga guro ay ay mbalsamador ng talino.
2asakit ang katotohanan ngunit nagtuturo. DDD
"ibinahagi ng manunulat ang mga kabatiran sa ginanap na talamitan-diwa ng mga studyant at guro ng kagawaran ng =ilipinolohiya bilang pagpupugay sa buwan ng wikang pambansa pambansa na ginanap ginanap sa bulwagang bulwagang Amado C. C. &rnand &rnand ng PUP. PUP. Agosto ?@% ?@@E.#
TALASANGG,NIAN
*. Ri:har Ri:hard d Pirr Pirr 3laud% 3laud% 'duati 'duating ng =or &uman &uman Rights% Rights% 5Th 5Th Philip Philippin pins s and Byond%6 Uni<rsity o; th Philippins P hilippins Prss% Fuon 3ity% 3ity% *, ?. Robi Robin n Bla: Bla:kb kburn urn%% Ido Idolo logy gy in So:i So:ial al S:i S:in: n: "3ol "3oll l:t :tio ion n o; *E :rit :riti: i:al al dis:ourss by *E ssayists.#% Cintag Books% /w ork% *H) ). &ans &ans 2agnus 2agnus 'nnbr 'nnbrgr gr%% Th 3ons:iou 3ons:iousn snss ss Indust Industry% ry% Sabur Sabury y Prss% Prss% /w ork ork *H, E. Ali: G. Guill Guillrmo% rmo% Phd.% Phd.% Idology Idology and 3ons:ious 3ons:iousnss% nss% Gapas Gapas Sris% *@ *@
| 23
+. Pdrino Pdrino A. Guars:hi% Guars:hi% A 3riti:al 3riti:al So:iology So:iology%% "/ational "/ational Pastoral Pastoral 3ommission 3ommission on outh% outh% Uruguay% *H# ,. 4au:kas% >u:kas% &istory &istory and 3lass 3ons:ious 3ons:iousnss% nss% 2IT Prss 3ombridg% 3ombridg% 2asa:husstts% *H*#8 *E. ohn ohn C. Paondon% *)
