Ζωρζ Πόλιτζερ Στοιχειώδεις Αρχές Φιλοσοφίας

π Ό & τζερ

ΣΤΟΙΧΕΙΩΔΕΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

ΖΩΡΖ ΠΟΛΓΓΖΕΡ

ΣΤΟΙΧΕΙΩΔΕΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

εκδόσεις ειρηνη αθηνα

ΑΝΤΙ ΓΙΑ ΠΡΟΛΟΓΟ

Τό βιβλίο αύτό περιέχει μαθήματα Φιλοσοφίας πού διδάχτηκαν στα 1935-1936 *&πό τόν Πόλιτζερ στήν πρώτη τάξη τοΰ Εργα­ τικού Πανεπιστημίου τοΰ Παρισιού καί άποτελεΐ Ινα άπό τα βαβικώτερα έγχει,ρίδια Μαρξιστικές Φιλοσοφίας. 'Οπωσδήποτε θά διαπιστώσουμε έλλείψεις άλλά άπό τήν άλλη μεριά θά Εκτιμήσουμε τό άπλό του δφος, τήν άπλή καί κατανοητή έκφρασή του. Τό βιβλίο του «οί Στοιχειώδεις ’Αρχές τής Φιλοσοφίας» άν καί γράφτηκε πρίν άπό σαράντα χρόνια στέκει στό πέρασμα τοΰ χρό­ νου καί καθοδηγεί τούς νέους στό δρόμο πρός τή νέα δημοκρατία, πρός τό σοσιαλισμό. Οί έκδόσεις «ειρήνη» άνταποκρινόμενες στήν έπιταχτική άνάγκη νά γίνει τό βασικό αύτό Ιργο «προσιτό» σέ κάθε προοδευτικό Ανα­ γνώστη προχώρησαν στήν έκδοσή του καθορίζοντας τήν τιμή τβυ μέ τέτοια κριτήρια ώστε νά μπορεΐ νά άγοραστεΐ άπό τό καθένα μας καί δχι νά πλουτίσει b έκδότης του.' Εκδόσεις ΕΙρήνη

m

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΤΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1. Γιατί πρέπει νά μελετάμε τή φιλοσοφία ; 2. Ή μελέτη της φιλοσοφίας εΤναι Ενα πράγμα δύσκολο; 3. ΤΙ είναι φιλοσοφία ; 4. Τί είναι ύλιστική φ ιλοσοφ ία; 5. Ποιές είναι ο( σχέσεις Ανάμεσα στόν ύλισμό καί στόν μαρξισμό. 6. Ε κστρα τείες τής άσπκί)ς τάξης ένάντια στόν μαρξισμό.

1 . Γ ια τί MQi»9i νά μβλβτάμβ τή φ ιίο β ο φ ία ΐ “Εχουμε σκοπό στήν εργασία αυτή νά παρουσιάσουμε καί έξηγησουμε τις στοιχειώδεις όρχές τής υλιστικής φιλοσοφίας. • Γιατί ι Γιατ'ι δ μαρξισμός είναι στενά δεμένος μέ μιά φιλοσοφία καί μιά μέθοδο: τή φιλοσοφία και τή μέθοδο τοΰ διαλεχτικοΰ υλισμόν. Είναι λοιπόν άπ,ιραίτητο νά μελετήσουμε αυτή τή φι­ λοσοφία χα'ι αύτή τή μέθοδο, τόσο γιά νά καταλάβουμε χαλά τόν μαρξισμό χα'ι γιά νά αναιρέσουμε τά έπιχειρήματα τών Αστι­ κών θεωριών, δσο καί γιά νά άναλάβουμε μιά άποτελεσματιχή πολιτική πάλη. Πραγματικά ό Λένιν είκ ε: «Χωρίς έπαναστάτιχή θεωρία δέν υπάρχει Ιπαναστατιχό κίνημα». [Λένιν: « Τί νά χάνουμε; » Κοινών. Εκδόσεις 1947 σελ. 26]. Αύτό σημαίνει πρώτα άπ* δλα δτι πρέπει νά συνδέσουμε τή θεωρία μέ τήν πράξη. Τί είνα ι πρ-ά ξη ;Ε ΐνα ι ή ένέργεια γιά τήν πραγμάτωση. Λόγον χάρη: ή βιομηχανία, ή γεωργία, πραγματώνουν (δηλ. έφαρμόζουν στήν πραγματικότητα) βρισμένες θεωρίες (τ'ις χημι^ κές θεωρίες, τις φυσικές ή βιολογικές).

6

Τβ φιλοοοφιχΰ ποοβλήιιατα

Τί ε I ν u ι θ ε ω ρ ί α ; Ε ί ν α ι ή γνώση α ϊ­ τ ώ ν η α ν α μ ε λ ο ύ μ ε ν ά π ρ α γ μ α τ ώ σ ο υ με. Μπορεΐ κανείς νά μήν είναι παρά μόνο πρακτικός — αλλά τότε δημιουργεί άπό ρουτίνα. Μπορεΐ κανείς νά μήν είναι παρά μόνο θεωρητικός — άλλά τότε αΰτό πού σκέφτεται είναι συχνά άπραγματοποίητο. Πρέπει λοιπόν νά υπάρχει σύνδεση άνάμεσα στή θεωρία καί στήν πράξη. 'Όλυ τό ζήτημα είναι νά γνωρί­ ζουμε, ποιά πρέπει νά είναι αΰτή ή θεωρία καί τί λογής πρέπει νά είναι ή σύνδεσή της μέ τήν πράξη. Νομίζουμε πώς ό αγωνι­ στής εργάτης χρειάζεται μιά μέ&οδο ανάλυσης καί σωστοΰ συλ­ λογισμού γιά νά μπορέσει νά κάνει μιά σωστή Ιπαναστατική πρπξη' πώς τοΰ χρειάζεται μιά μέθοδος πού δέν θά είναι ενα δόγμα πού τοΰ δίνει έτοιμες λύσεις, αλλά μιά μέθοδος πού λα­ βαίνει ΰπ’ δψη της τά γεγονότα καί τίς συνθήκες πού δέν είναι ποτέ οί ίδιες, μιά μέθοδος πού ποτέ δέ χωρίζει τή θεωρία άπό τήν πράξη, τόν στοχασμό άπ” τή ζωή. Αΰτή ή μέθοδος λοιπόν περιέχεται μέσα στή φιλοσοφία τοΰ διαλεχτικοΰ ΰλισμοΰ, τή βάση τοΰ μαρξισμού, πού εχουμε σκοπό νά εξηγήσουμε. 2 . *Π μελέτη τής φιλοσοφίας είναι £*α πράγμα δύσκολο 7 Επικρατεί ή γνώμη δτι ή μελέτη τής φιλοσοφίας είναι γιά τούς εργάτες γεμάτη δυσκολίες, καί απαιτεί ειδικές γνώσεις. Πρέ­ πει νά παραδεχτούμε δτι ό τρόπος πού είναι συνταγμένα τά α­ στικά εγχειρίδια είναι δ,τι χρειάζεται γιά νά τούς ενισχύσει τήν αντίληψη αΰτή καί δέν μπορεΐ παρά αΰτό νά τούς αποθαρρύνει. Δέν εχουμε τήν πρόθεση ν’ άρνηθοϋμε τίς δυσκολίες πού εχει ή μελέτη γενικά, καί ειδικά ή μελέτη τής φιλοσοφίας* άλλά αΰτές οί δυσκολίες ξεπερνιοΰνται πέρα γιά πέρα καί προέρχονται βασικά άπό τό γεγονός δτι πρόκειται γιά πράγματα καινούργια γιά πολλούς άπό τούς αναγνώστες μας. “Άλλωστε, καθορίζοντας άπό τήν άρχή μέ μεγαλύτερη ακρίβεια τά πράγματα, θά τούς καλέσυυμε νά άναθεωρήσουν μερικούς ορισμούς λέξεων πού έ­ χουν πάρει διαφορετική έννοια στή γλώσσα πού μιλάμε. 3 . Τ ί είναι φιλοσοφία ! Συνήθως έννοοΰν μέ τή λέξη φιλόσοφος: ή αύτόν πού ζή στά σύννεφα ή αΰ-rcv «ού παίρνει τά πράγματα άπό τήν καλή

Εισαγωγή

7

τους δψη, αύτόν ποιι δέν πολυσκοτίζεται. 'Ωστόσο, όλωσδιόλου αντίθετα, φιλόσοφος είναι αύχός πού ί>έλει νά δώσει ακριβείς α­ παντήσεις σέ ορισμένα ζητήματα. Καί αν δεχθούμε δτι ή φιλο­ σοφία θέλει νά δώσει μιάν εξήγηση στά προβλήματα τοΰ κόσμου (άπό ποΰ προέρχεται ό κόσμος; ποΰ πάμε; κ.τ.λ.), βλέπουμε δτι δ φιλόσοφος άσχολεΐται μέ πολλά πράγματα καί, αντίθετα άπ’ δ,τι λέγεται, σκοτίζεται και μάλιστα μέ τό παραπάνω. Θά πούμε λοιπόν, γιά νά δώσουμε ορισμό στή φιλοσοφία, δτι αύτή επιδιώκει νά εξηγήσει τό σύμπαν, τή φύση, δτι είναι ή μ ε λ έ τ η τ ώ ν π ι ό γ ε ν ι κ ώ ν π ρ ο β λ η μ ά τ ω ν . Τά προβλήματα τά λιγώτερο γενικά μελετιούνται άπό τίς επιστήμες. Ή φιλοσοφία είναι λοιπόν μιά προέκταση τών επιστημών, μέ τήν έννοια οτι σ τ η ρ ί ζ ε τ α ι στις έπιστήμες καί ε ξ α ρ τ ι έ τ α ι απ’ αύτές. Προσθέτουμε αμέσως δτι ή μαρξιστική φιλοσοφία προσφέρει μιά μέθοδο λύσης δλων τών προβλημάτων καί δτι αυτή ή μέθο­ δος βασίζεται σ’ αύτό πού ονομάζουμε: ό υλισμός. 4 , Τί είναι υλιστική φιλοσοφία ! Καί εδώ έπίσης υπάρχει μιά σύγχυση πού πρέπει νά ξεκα­ θαρίσουμε-αμέσως' συνήθως εννοούν μέ τή λέξη υλιστής αυτόν πού δέ σκέφτεται παρά μόνο τήν απόλαυση τών υλικών αγαθών. ΛογοπαΙζοντας μέ τόν υλισμό — πού περιέχει τή λέξη ΰ λ η — φτάσανε στό σημείο νά τοΰ δώσουν ενα νόημα όλότελα λαθεμένο. Μελετώντας τόν υλισμό—στήν επιστημονική έννοια τής λέ­ ξης — θά φτάσουμε νά τοΰ ςαναδώσουμε τήν αληθινή του ση­ μασία. Τίποτα δέν εμποδίζει, καθώς θά δοΰμε, δταν είσαι υλιστής νά Ιχεις ενα ιδανικό και νά παλεύεις γιά τό θρίαμβό του. Είπαμε δτι ή φιλοσοφία εχει σκοπό νά δώσει μιάν έξήγηση στά πιό γενικά προβλήματα τοΰ κόσμου. Άλλά, στις διάφορες περιόδους τής ιστορίας τής ανθρωπότητας, αύτή- ή εξήγηση δέν ήταν πάντοτε ή ϊδια. Οί πρώτοι άνθρωποι προσπάθησαν πολύ νά εξηγήσουν τή φύση, τόν κόσμο, άλλά δέν τά κατάφεραν. Γιατί αυτό «ου επιτρέπει νά εξηγήσουμε τόν κόσμο καί τά φαινόμενα πού βλέπουμε γύρω μας, είναι οί επιστήμες· δμως ot άνακαλύψει'ς,

8

Τά φιλοσοφικά προβλήματα

πού Ιπέτρεψαν στίς έπιστήμες να προοδεύσουν, είναι πολύ πρόσ­ φατες. Ή άγνοια λοιπόν τών πρωτόγονων Ανθρώπων ήταν ενα έμπόδιο στίς Αναζητήσεις τους. Γιά τοϋτο βλέπουμε στήν πορεία τής ιστορίας νά έμφανίζονται, έξ αιτίας αυτής τής άγνοιας, ο ί ■θρησκε ί ε ς πόύ θέλουν καί αυτές μέ τή σειρά τους νά εξηγή­ σουν τόν κόσμο, άνατρέχοντας δμως σέ δυνάμεις υπερφυσικές. Αύτή είναι μιά έρμηνεία αντιεπιστημονική. Έ .ειδή δμως, σι­ γά-σιγά στό πέρασμα των αιώνων, ή έπιστήμη αναπτύσσεται, ot άνθρωποι προσπαθούν νά Ιρμηνεύσονν τόν κόσμο ξεκινώντας άπό τά υλικά γεγονότα, μέ βάση τήν Ιπιστημονική πείρα. Καί απ’ Ιδώ ακριβώς, άττό αυτή τήν προσπάθεια νά Ερμηνεύσουμε τά πράγματα επιστημονικά, γεννιέται ή υλιστική φιλοσοφία. Θά μελετήσουμε, στις σελίδες πού θά ακολουθήσουν, τό τι είναι υλισμός, άλλά άπό τώρα πρέπει νά συγκροτήσουμε δτι έ υ λ ι σ μ ό ς δ έ ν ε ί ν α ι τ ί π ο τ α ά λ λ ο π α ρ ά ή έ * ισ τ η" μ ο ν ι κ ή έ ξ ή γ η σ η τ ο ΰ σ ύ μ π α γ τ ο ς . Μελετώντας τήν Ιστορία τής υλιστικής φιλοσοφίας θά 6οΰμε πόσο σκληρή και δύσκολη ήταν ή πάλη ένάντια στήν άγνοια. "Αλ­ λωστε πρέπει νά παρατηρήσουμε δτι καί στίς μέρες μας αυτός ό άγώνας δέν Ιχει τελειώσει, άφοϋ ό υλισμός καί ή άγνοια εξα­ κολουθούν νά υπάρχουν καί οί δυό δ Ινας πλάϊ στόν άλλο. Ό Μάρξ καί ό “Ένγκελς παρουσιάζονται στό κέντρο τής πά­ λης αυτής. Κατανοώντας τή σημασία τών μεγάλων άνακαλύψεων τοΰ 19ου αιώνα, έπέτρεψαν στήν υλιστική φιλοσοφία νά κάνει τεράστιες προόδους στήν Ιπιστημονική έξήγηση τοϋ συμπαντος. Μέ τόν τρόπο αύτό γεννήθηκε ό διαλεχτικός υλισμός. "Υστερα, πρώτοι αύτοι κατάλαβαν δτι οί νόμοι πού κυβερνάν τόν κόσμο έπιτρέπουν έπίσης -νά έξηγησουμε τήν πορεία τών κοινωνιών' 8τσι διατύπωσαν την περίφημη θεωρία τοΰ Ιστορικού ύλισμοϋ. "Εχουμε σκοπό νά μελετήσουμε στήν έργασία αυτή πρώτα τόν ύλισμό, ύστερα τόν διαλεχτικό ύλισμό καί, τέλος, τόν Ιστο­ ρικό ύλισμό. ’Αλλά, πρωτ’ άπ’ δλα, θά ξεκαθαρίσουμε τις σχέ­ σεις Ανάμεσα στόν ύλισμό καί στόν μαρξισμό. δ . Π οΑ ς tlv a i οί σχίσβις άνάμβσα αχόν ύλισμό καΐ αχόν μαρξισμό Μπορούμε νά τΙς συνοψίσουμε μέ τόν Ακόλουθο τρόπο :

ΕΙβαγαγή

9

1. Ή φιλοσοφία τοΰ ΰλισμοΰ άποτελεϊ τή βάση τοΰ μαρ­ ξισμοί. 2. Ή υλιστική αΰτή φιλοσοφία, πού θέλει νά δώσει μιάν έπιστημονική έξήγηση στά ποοβλήματα τοΰ κόσμου, προοδεύει στήν πορεία τής Ίστορίας ταυτόχρονα μέ τίς έπιστήμες. Συνε­ πώς ό μαρξισμός προέρχεται άπό τις έπιστήμες, στηρίζεται σ* αΰτές καί έξελίσσεται μ’ αΰτές. 3. Πριν άπό τόν Μάρξ καί τόν Ένγκελς παρουσιάστηκαν πολλές φορές και κάτω άπό διάφορες μορφές ΰλιστικές φιλοσοφίες. Άλλά στόν 19ο αίώνα, ποΰ cl έπιστήμες'κάνανε Ινα μεγάλο βή­ μα πρός τά έμπρός, ό Μάρξ καί ό Ένγκελς άνανέωσαν αύτόν τόν παλιό υλισμό, μέ βάση τίς νεώτερες έπιστήμες, καί μάς έ­ δωσαν τόν σύγχρονο ΰλισμό, αΰτόν πού δνομάζουμε διαλεχτικό υλισμό καί πού άποτελεϊ τή βάση τοΰ μαρξισμού. Βλέπουμε μέ τίς λίγες αΰτές έξηγήσεις δτι ή φιλοσοφία τοΰ ΰλισμοΰ, άντίθετά άπ’ δ,τι ΰποστηρίζεται, έχει Ιστορία. Ή Ιστο­ ρία αΰτή είναι στενά δεμένη μέ τήν Ιστορία των Ιπιστημών. Ό μαρξισμός βασιζόμενος στόν ΰλισμό δέν βγήκε άπό τό κεφάλι ένός μόνο άνθρωπον. Είναι ή κατάληξη, ή συνέχεια τοΰ παλιοΰ ΰλισμοΰ, που ήταν ήδη πολύ προχωρημένος στόν Ντιντερό. Ό μαρξισμός είναι ή ανάπτυξη τοΰ έξελιγμένου άπό τονς - έγκυκλοπαιδιστές τοΰ 18ου αιώνα ΰλισμοΰ, και πλουτίστηκε άπό τίς μεγάλες ανακαλύψεις τοΰ 19ου αιώνα. Ό μαρξισμός είναι μιά ζωντανή θεωρία. Καί γιά νά δείξουμε άμέσως μέ ποιόν τρό* πο Αντιμετωπίζει τά προβλήματα θά πάρουμε ένα παράδειγμα, ποΰ γνωρίζει δλος δ κόσμος: τό πρόβλημα τής πάλης τών τάξεων. Τί σκέφτονται ot άνθρωποι πάνω στό ζήτημα αΰτό; "Άλ­ λοι νομίζουν πώς ή υπεράσπιση τοΰ ψωμιοΰ δέν έξαρτιέται άπό τήν πολιτική πάλη. Άλλοι νομίζουν πώς φτάνει νά ΰψώνουν τή γροθιά τους στό δρόμο καί άρνιοΰνται τήν Αναγκαιότητα τής όργάνωσης. "Αλλοι πάλι Ισχυρίζονται δτι μόνο ή πολιτική πάλη θά δώσει μιά λΰση στό ζήτημα αΰτό. Γιά τόν μαρξιστή ή πάλη τών τάξεων περιλαμβάνει: α) Πάλη οίκονομική β) Πάλη πολιτική γ) Πάλη ιδεολογική. Τό ζήτημα λοιπόν πρέπει νά έξεταστεΐ τ α υ τ ό χ ρ ο ν α χάνω σ* αΰτά τά τρία πεδία.

Α»

*

ΤΑ <| ιλοβοφtx« ,τι>οβλ·ήμ«*«

j r t μ κ ο ρ εΐ κ α νείς νά παλαιβει για το ψωμί (οικονομική φ Μ η|) χ ο ς ί ς νά παλαίβκι γ ιά τήν ειρήνη (πολιτική π· λτι) καί y.o)4 ^ ,ν · '« ύ π ερα σ πίζεται τή ν έλευΟρρία (πάλη ιδεολογική). ■ -? β ) Τ ό ϊθ ιο συμβαίνει μέ τον πολιτικό αγώ να, που, μετά τόν Μ<ί<& Ιγ ιν ε π ρ αγμ ατικ ή ε π ισ τή μ η : είμαστε ύποχρεοιμένοι νά λαβαίνουμε ΰ π 9 δψη ταυτόχρονα τήν οικονομική κατάσταση καί τ ά Ιδεολογικά ρεύματα γιά νά καταπιαστούμε μέ μιά τέτοια πάλη.

γ) "Οσο γιά τήν Ιδεολογική πάλη πού Ικδηλο>νετιη μέ τήν προπαγάνδα, πρέπει νά λάβουμε ύπ’ δψη, γιά νά εΐναι άπυτιλεσματική, τήν οικονομική καί πολιτική κατάσταση. Βλέπουμε λοιπόν οτι όλα αυτά τά προβλήματα είναι στενά δεμένα καί μέ τέτοιο τρόπο, ώστε νά μή μπορούμε νά πάρουμε απόφαση μπρος σε οποιαδηποτε δψη τοΰ μεγάλου αυτού προβλή­ ματος τής πάλης τών τάξεων — σέ μιά απεργία, γιά παράδειγμα χωρίς να λ·<βουμε ύπ’ δψη κάθε δεδομένο τοΰ προβλήματος και τό ιδιο to πρόβλημα στήν ολότητά του. Αυτός λοιπόν, πού θά είναι Ικανός νά παλαίψει σέ δλα τά πεδία, είναι εκείνος ποΰ θά δώσει στήν κίνηση τήν καλύτερη κατεύθυνση. “Ετσι αντιλαμβάνεται ένας μαρξιστής τό πρόβλημα τής π'<Λης τών τάξεων. Στόν ιδεολογικά αγώνα, πού είμαστε υπο­ χρεωμένοι νά διεξάγουμε καθημερινά, βρισκόμαστε μπρος σέ δυσκολόλυτα προβλήματα: αθανασία τής ψυχής, ύπαρξη τοΰ Θεού, προέλευση τοΰ κόσμου κτλ. 'Ο διαλεχτικός υλισμός είναι εκείνος πού θά μάς δώσει μιά μέθοδο συλλογισμού, πού θά μάς Ιπιτρέψει νά λύσουμε δλα αύτά τά προβλήματα, καί άκόμα νά ξεσκε­ πάσουμε δλες τίς έκστρατεϊες τών πλαστογράφων τοΰ μαρξι­ σμού, πού ισχυρίζονται δτι τόν συμπληρώνουν καί τόν ανανεώ­ νουν.

6 . 01 έχσχβατεΖες τής Αστικής τάξης ίνάντια στόν μαβξί­ αμά. Αύτές ο! προσπάθειες παραποίητης στηρίζονται σέ πολλών ειδών βάσεις. Προσπαθούν νά ορθώσουν ενάντια στόν μαρξισμό τούς σοσιαλιστές συγγραφείς τής προμαρξισηκής (πριν τόν Μάρξ) περιόδου. Γ ι’ αύτό άκριβώς βλέπουμε νά χρησιμοποιούν πολύ συχνά ένάντια στόν Μάρξ τούς «ούτοπιστές». "Αλλοι χρησιμο­ ποιούν τόν Προυντόν ά’λλοι άντλοϋν «πό τούς προ τοϋ πολέμου

Εισαγωγή

..

11

τοΰ 1914 αναθεωρητές (μ* ολο ποΰ όΛένιν τού; έχει αναιρέ­ σει υποδειγματικά). Άλλ’ αυτό ποΰ κύρια πρέπει να ύπογραμμίσουμε είναι ή συνιομοσία τής σιιοπής πού κάνει ή άστική τάξη ενάντια στόν μαρξισμό. "Εκανε ιδιαίτερα τό πάν γιά νά έμποδίπει νά γίνει γνωστή ή φιλοσοφία τοΰ ΰλισμοΰ μέ τή μαρξι­ στική της μορφή. Ιδιαίτερα εκπληκτικό ώς πρός αύτό είναι τό σύνολο τής φιλοσοφικής διδασκαλίας, δπως παραδίνεται στή Γ αλλία. Στά ιδρύματα τής μέσης παιδείας διδάσκουν τή φιλοσοφία. Άλλά μπορεΐ κανείς νά παρακολουθήσει δλη αΰτή τή δίδασκα, λία, χωρίς ποτέ νά μάθει δα υπάρχει μιά υλιστική φιλοσοφία ίπεξεργασμένη «πό τόν Μάρξ και τόν Ένγκελς. "Οταν, στά φι­ λοσοφικά εγχειρίδια, μιλάν γιά τόν υλισμό ( μιά καί είναι υπο­ χρεωμένοι νά μιλήσουν), γίνεται πάντοτε λόγος γιά τόν μαρξι­ σμό καί τόν υλισμό μ’ εναν τρόπο π ο ύ τ ο ύ ς ξ ε χ ω ρ ί ζ ε ι . Γενικά παρουσιάζουν τόν μαρξισμό μόνο σάν μιά πολιτική θεω­ ρία. Καί, δταν μιλάνε γιά τόν ιστορικό υλισμό, δέν μιλάν μέ τήν ευκαιρία αυτή γιά τή φιλοσοφία τοΰ ύλισμοΰ. Γενικά Αγνοούν πέρα γιά πέρα τόν διαλεχτικό υλισμό. Αΰτή ή κατάσταση δέν ύτάρχει μόνο στά σχολεία και στά γυμνάσια. Είναι άκριβώς ή ίδια καί στά Πανεπιστήμια. Τό γε­ γονός, τό πιό χαρακτηριστικό, είναι τό δτι μπορεΐ κανείς στή Γαλλία νά είναι Ινας «ε’ιδικός» τής φιλοσοφίας, εφοδιασμένος μέ τά ανώτατα διπλώματα πού προσφέρουν τά γαλλικά Πα­ νεπιστήμια, χωρ'ις νά γνωρίζει δτι δ μαρξισμός Ιχει μιά φιλο­ σοφία πού είναι δ υλισμός, και χωρίς νά ξέρει δτι δ κατά παρά­ δοση υλισμός Ι'χει μιά σύγχρονη μορφή, πού είναι δ μαρξισμός, ή διαλεχτικός υλισμός. Έμεΐς Επιδιώκουμε ν9 Αποδείξουμε δτι δ μαρξισμός περιλα­ βαίνει μιά γενική Αντίληψη, δχι μόνο τής κοινωνίας Αλλά και ολόκληρου τοΰ σΰμπαντος. Α ντίθετα λοιπόν μ* αΰτό πού Ισχυ­ ρίζονται μερικοί, είναι Ανώφελο νά συγχιζόμαστε γιά τό μεγάλο μειονέκτημα τοΰ μαρξισμού πού είναι τάχα ή ελλείψη της φιλο­ σοφίας καί ν* Αναζητούμε, δπως δρισμένοι θεωρητικοί, τής έργατι&ής κίνησης, αΰτή τή φιλοσοφία πού δέν Ιχει δ μαρξισμός. Γιατί δ μαρξισμός Ι χ ε ι μιά φιλοσοφία πού είναι δ διαλεχτικός υλισμός.

12

Τά φιλοσοφικά προβλήματα

Πέρα δμως άπ’ δλα αυτά, παρ* 3λη τή συνωμοσία τής σιω­ πής, παρ’ δλες τις παραποιήσεις πού Ιγιναν και τίς προφυλάξεις πού πάρθηκαν άπό τις κρατούσες τάξεις·, ό μαρξισμός και ή φι­ λοσοφία του άρχίζουν νά γίνονται δλοένα καί περισσότερο γνω­ στοί.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ΤΟ ΘΕΜΕΛΙΑΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ 1. Πώς πρέπει ν’ Αρχίσουμε τή μελέτη της φιλο­ σοφίας ; 2. Δύο τρόποι έρμηνε(ας τοΟ κόσμου. 3. *Η δλη κ&Ι τό πνεΟμα. 4. ΤΙ είναι Ολη ; Τί εΐναι πνεΟμα ; 5. Τό θεμελιακό ζήτημα ή πρόβλημα τής φιλο­ σοφίας. 6. Ιδεαλισμός ή ύλισμός.

1 . Πώς «fffesM ν* άοχίαονμ* τή μβλέιη τής φιλοσοφίας ! Στήν εισαγωγή μας, είπαμε xai Ιπαναλάβαμε δ η ή φιλο­ σοφία τοΰ διαλεχτιχοΰ ύλισμοϋ είναι ή βάση τοΰ μαρξισμόν. Σχοπός μας είναι ή μελέτη τής φιλοσοφίας αυτής. Άλλά γιά νά φτάσουμε στόν σκοπό αύτό, πρέπει νά προχωρήσουμε κατά στάδια. "Οταν μιλάμε γιά διαλεχτιχό ύλισμό, έχουμε μπροστά μας δυό λέξεις: ύ λ ι σ μ ό ς χαϊ δ ι α λ ε χ τ ι χ ό ς , πού σημαίνει δτι δ ύ* λισμός ε ί ν α ι διαλεχτιχός. Ξέρουμε δτι πρίν άπό τόν Μάρξ χαϊ τόν Ένγχελς ό ύλισμός υπήρχε ήδη, άλλ* αυτοί άχριβως μέ τή βοήθεια τών Ανακαλύψεων τοϋ 19ου αιώνα μεrέβαλαν τόν ύλισμό αυτό, χα'ι Ιδημιονργησαν τόν « δ ι α λ ε χ τ ι χ ό * ' ύλισμό. θ α έξετάσουμε Αργότερα τήν Ιννοια τής λέξης «διαλεχτικός>, πον δηλώνει τή νεώτερη μορφή τόν ύλισμοϋ. 'Ωστόσο, άφοϋ πρίν Από τόν Μάρξ χαϊ τόν Ένγχελς ύπηρχαν ύλιστές φιλόσοφοι (* . χ. δ Ντιντερό στόν 18ο αίώνα) χαϊ Αφοϋ υπάρχουν κοινά σημεία σέ δλους του; ύλιστές, πρέπει νά μελετήσουμε τήν Ι σ τ ο ρ ί α τοΰ ύλισμοϋ, προτσΰ φτάσουμε στον διαλεχτιχό ύλισμό. Πρέπει έπίσης νά γνωρίσουμε ποιες είναι 2

14

*τ\

% φιλοβοφιχά Λοοβλήμα^α

οί Αντιλήψεις .-,ού &\ηχάσαανν στόν υλισμό οΐ Αντίπαλοί του. 2

.

Δυό τρόποι &0β\νβ[ας χοϋ κύαμον.

Είδαμε δτι ή φιλοσοφία είναι «ή μελέτη τών «ιο γενικών προβλημάτων» και o tt εχει σκοπό νά έξηγήσει τόν κόσμο, τή φύση, τόν άνθρωπο. "Αν ανοίξουμε gva Αστικό εγχειρίδιο φιλοσοφίας, σαστί­ ζουμε άπό τό πλήθος τών διαφόρων φιλοσοφιών πού συναντούμε Ικεϊ μέσα. Καθορίζονται άπό σύνθετα ό.νόματα, λίγο ως πολύ μπερδεμένα, πού τελειώνουν σέ «ισμός»: ιντελλεκτουαλισμός, σπιριτουαλισμός κλπ., καί ί'ύτό τό πλήθος δημιουργεί τή σύγχυση. 'Η αστική τάξη, άλλωστε, δέν κατέβαλε καμμιά προσπάθεια γιά νά φωτίσει τήν κατάσταση, μάλιστα εκανε τό κάθε τι γιά νά τή συσκοτίσει περισσότερο. ’Αλλά μπορούμε ήδη νά διαχωρίσουμε δλα αυτά τά συστήματα καί νά διακρίνουμε δυό μεγάλα ρεύματα, δυό αντιλήψεις καθαρά άντίθετες: α) Τήν Ιπιστημονική Αντίληψη. β) Τή μή επιστημονική Αντίληψη τού κόσμου. 3 . Ή ΰλη καί τό ηνκϋμα. Μόλις οί φιλόσοφοι καταπιάστηκαν νά ερμηνεύσουν τά πράγματα τού κόσμου, τή φύση και τόν Ανθρωπο, τό κάθε τι πού μας περιβάλλει, ήρθαν στήν ανάγκη νά κάνουν διακρίσεις. Διαπιστώνουμε Ιμεΐς οί ϊδιοι δτι ύπάρχουν πράγματα, Αντικεί­ μενα, πού είναι υλικά, πού τά βλέπουμε καί τά Αγγίζουμε. "Υ­ στερα, αλλα πράγματα πού δέν βλέπουμε και δέν μποροΰμε νά τά Αγγίξουμε, ούτε νά τά μετρήσουμε, δπως π. χ. οί Ιδέες μας. Ταξινομούμε λοιπόν ετσι τά πράγματα: Από τή μιά μεριά, αυτά πού είναι υλικά’ Από τήν Αλλη μεριά, αυτά πού δέν είναι υλικά καί πού Ανήκουν στόν τομέα τοΰ πνεύματος, τής σκέψη; τών Ιδεών. Μέ τόν τρόπο αύτόν οί φιλόσοφοι βρέθηκαν μπρος στην δπαρξητής Ιννοιας τής ΰ λ η ς καί τοΰ π ν ε ύ μ α τ ο ς . 4 . ΤΙ είναι ΰλη, τί tlr a t πνεΰμα \ ’Αμέσως παρακάνω εΐδαμε μ’ Ινα γενικό τρόπο, πώς όδη-

Τό θεμελιακό πρόβλημα

15

γηθήκαμε στό νά ταξινομήσουμε τά πράγματα, ανάλογα μέ τό άν είναι ΰλη ή πνεΰμα. Άλλά πρέπει να διευκρινίσουμε δτι αυ­ τή ή διάκριση γίνεται κάτω από διαφορετικές μορφές και μέ διαφορετικές λέξεις. Έ τσ ι λοιπόν, αντί νά μιλάμε γιά πνεΰμα, μιλάμε το Ιδιο καλά γιά τή σκέψη μας, τις Ιδέες μας, τή συνείδηση μας, τήν ψυχή, δπως έπίσης μιλώντας γιά τή φύση, τόν κόσμο, τή γή, γιά τό εΐναι, άναφερόμαστε πάντοτε σίήν υλη. "Ετσι άκόμα σάν μιλά ό Ένγκελς στό βιβλίο του «Λουδο­ βίκος Φόϋερμπαχ» γιά τό «εΐναι» και τή σκέψη, τό «είναι» δη­ λώνει >ήν ΰλη, ή σκέψη είναι τό πνεΰμα. Γιά νά καθορίσουμε τό τί είναι ή σκέψη ή τό πνεΰμα, καί τό «είναι» ή ή ΰλη λέμε : Ή σ κ έ ψ η είναι ή ιδέα πού σχηματίζουμε γιά τά πρά­ γματα" ορισμένες άπό αύτές τις ίδέες μας έρχονται συνήθως άπό τις αισθήσεις μας κα'ι άν ταποκρίνονται σέ υλικά πράγματα* άλ­ λες ίδέες, δπως ή ίδέα τοΰ Θεοΰ, τής φιλοσοφίας, τοΰ άπειρου, αυτής τής ίδιας τής σκέψης, δέν άνταποκρίνονται σέ υλικά πρά­ γματα. Κείνο πού πρέπει κύρια νά συγκροτήσουμε έδώ, είναι δη έχουμε ίδέες, σκέψεις, αισθήματα γ ι α τ ί βλέπουμε καί αι­ σθανόμαστε. Ή 8 λ η ή «εΐναι» άποτελεΐαύτό πού οί αισθήσεις μας καί οί αντιλήψεις μας μάς δείχνουν καί μάς παρουσιάζουν, είναι, μέ μιά γενική έκφραση, κάθε τί πού μάς περιβάλλει, αύτό πού όνο* μάζουμε «έξωτερικό κόσμο». Παράδειγμα: Τό φύλλο χαρτί πού έχω μπροστά μου εΐναι άσπρο. Τ ό δ τ ι ξ έ ρ ω π ώ ς ( είναι άσπρο είναι μία Ιδέα καί οί αισθήσεις μου μοΰ δίνουν τήν ίδέα αύτή. Άλλά ή ΰλη είναι τό ίδιο τό φύλλο άπό μόνο τον. Γιά τόν λόγο αυτόν άχριβώς, δταν οί φιλόσοφοι μιλάν γιά τίς σχέσεις άνάμεσα στό «είναι» καί στή σκέψη, ή άνάμεσα στό πνεΰμα καί στήν ΰλη, ή άνάμεσα στή συνείδηση καί στόν εγκέ­ φαλο, κτλ., δλα αυτά αφορούν τό ίδιο ζήτημα καί σημαίνουν: Ποιό εΐναι άν ίμεσα στήν ΰλη χαί στό πνεΰμα, τό «είναι» ή τή σκέψη, τό πιό σημαντικό, αυτό πού κυριαρχεί στό άλλο, τέλος, αυτό πού ύ.ιήρξε πρώτο; Αύτό ακριβώς είνα* εκείνο πού ονο­ μάζουμε : 5 . Τό Φβμβλιαπό ζήτημα 9 πρόβλημα τής φιλοσοφίας. Ό καθένας μας θ ’ άν.’ ^τήθηκε τί γινόμαστε μετά τόν θά-

16

Τά ςρ«λοσοφιχό χοοβλήματα

νατο, άπό που βαστάει ό κόσμος, πώς σχηματίστηκε ή γή. Καί μάς είναι δύσκολο νά δεχτούμε δτι π ά ν τ α υπήρχε κάτι. “Εχουμε tqv τάση νά νομίζουμε πώς σέ μιά βρισμένη στιγμή δέν υπήρχε τίποτα. Γι* αυτό τόν λόγο άχριβώς είναι πιό εύκολο νά πιστέψου­ με αυτό πού διδάσκει Α θρησκεία: «Και πνεΰμα έφέρετο ύπεράνω τοΰ σκότους... ΰστερα ήρθε ή ΰλη.» Τό ίδιο αναρωτιόμαστε π ο ΰ βρίσκονται οί σκέψεις μας, κι Ιτσι μπαίνει γιά μάς τό πρόβλημα τών σχέσεων πού υπάρχουν άνάμεσα στό πνεΰμα καί στήν ΰλη, άνάμεσα στόν εγκέφαλο καί τή σκέψη. Υπάρχουν άλλωστε πολλοί άλλοι τρόποι γιά νά εκ­ φραστεί τό πρόβλημα τοΰτο. Λόγου χάρη, ποιές είναι οί σχέσεις άνάμεσα στό νά θέλουμε καί στό νά μπορούμε. Τό νά θέλουμε άναφέρεται στό πνεΰμα, _στή σκέψη* καί τό νά μπορούμε άναφέρεται στό κατορθωτό, στήν ΰπαρξη, στήν ΰλη. Συναντάμε επί­ σης συχνά τό ζητήμα τών σχέσεων άνάμεσα στήν «κοινωνική συνείδηση» καί τήν «κοινωνική ΰπαρξη». Τό βασικό πρόβλημα τής φιλοσοφία; παρουσιάζεται λοιπόν κάτω άπό διαφορετικές δψεις καί άντιλαμβανόμασιε πόσο είναι σημαντικό νά άναγνωρίζουμε πάντα τόν τρόπο μέ τόν όποιο μπαίνει τό πρόβλημα αύτό των σχέσεων τής ΰλης καί τοΰ πνεύ­ ματος, γιατί ξέρουμε δτι δέν μπορούν νά υπάρξουν παρά μόνον 1δυο άπαντήσεις στό ζήτημα αύτό: 1. Μιά άπάντηση επιστημονική. 2. Μιά άπάντηση δχι επιστημονική. β . ’Ιδεαλισμός ή ύλισμός. Μέ τόν τρόπο αυτόν άκριβώς οί φιλόσοφοι όδηγήθηκαν στό . νά πάςουν θέση σ’ αυτό τό σημαντικό ζήτημα. Oi πρωτόγονοι άνθρωποι, όλότελα άμαθοι, μή έχον­ τας καμμιά γνώση τοΰ κόσμου καί τοΰ ίδιου τοΰ Ιαυτοΰ τους, καί μή διαθέτοντας κανένα τεχνικό μέσο γιά νά Ιπενεργήσουν πάνω στόν κόσμο, αποδίδανε σέ ΰπερφυσικά δντα τήν ευθύνη τοΰ κάθε πράγματος που τούς ξάφνιζε. Μέσα στήν φαντασία τους, πού φούντωνε άπό τά όνειρα, δπου εβλεπαν νά ξαναζούν οί φίλοι τους κι* αυτοί οί ίδιοι, <ρτά<τανε στήν άντίληψη δτι καθένας άπό μάς είχε μιά διπλή ΰπαρξη. Ταραγμένοι άπ* αύτή τήν Ιδέα.τής «διπλής» ΰπαρξης, εφτασαν \ά πιστέψουν δτι

Τό θεμελιακό πρόβλημα

17

οί σκέψεις τους καί τά αισθήματα τους παράγονταν δχι από· τά ίδια τους τά σώματα, άλλά άπό μιά ανεξάρτητη ψυχή πού κατοι­ κεί μέσα σ* αύτό τό κορμί καί πού τ ' άφίνει τή στιγμή πού πεθαίνει. ΙΦρ. Έ νγκελς: Λ. Φόϋβρμπαχ, σελ. 14. Κοιν. Εκδόσεις 1946.]

Σέ συνέχεια γεννήθηκε αΰτή ή ιδέα τής αθανασίας τής ψυ­ χής καί μιας ζωής τοΰ πνεύματος ποΰναι δυνατό νά υπάρχει Ιξω άπό τήν ΰλη. Κατά τόν ίδιο τρόπο ή αδυναμία τους, δ φόβος τους, μπρος στις δυνάμεις τής· φύσης, μπροστά σ’ δλα τά φαινόμενα πού δέν καταλάβαιναν και πού ή κατάσταση τής τεχνικής δέν τούς έπέτρεπε νά υποτάξουν ( βλάστηση, θύελλες, πλημμύρες κ.τ.λ.) τούς οδηγούσε νά υποθέτουν δτι, πίσω άπ’ αΰτές τις δυνάμεις, υπάρ­ χουν δντα παντοδύναμα, «πνεύματα» ή «θεοί» ευεργετικά η κακοποιά «λλά, σέ κάθε περίπτωση, ιδιότροπα. Γιά τόν ίδιο λόγο πίστευαν στους θεούς, σέ δντα πιό δυνατά άπό τούς ανθρώπους, άλλά τούς φανταζόντουσαν μέ μορφή άνθρώπων ή ζώων, σάν σώματα υλικά. Μόνο πολύ αργότερα οί ψυχές καί οί θεόί (υ ­ στέρα ό μ ό ν ο ς θεό; πού εχει άντικαταστήσει τ ο ύ ς θεούς) θεωρήθηκαν σάν καθαρά πνεύματα. Φτάσανε λοιπόν στήν ιδέα πώς υπάρχουνε στην πραγματι­ κότητα πνεύματα μέ ζωή δλότελα ιδιαίτερη, άσχετη σ’ δλα της άπ’ τή ζωή τών σωμάτων, καί πού δέν Ιχουν ανάγκη άπό σώ­ ματα γιά νά υπάρξουν. "Υστερα αΰτό τό ζήτημα Ικφράστηκε μ’ εναν τρόπο πιό άκριβή σέ εξάρτηση μέ τή θρησκεία μέ τήν άκόλουθη μορφή: ό κόσμος φτιάχτηκε άπ’ τό θεό ή υπάρχει ανέκαθεν; Σύμφωνα μέ τήν τέτοια ή τέτοια απάντηση τους στήν ερώτηση αύτή, οί φιλόσοφοι χα­ ρίζονταν σέ δυό μεγάλα στρατόπεδα. {Φρ. Έ νγκελς. «Λ. Φόνερμπαχ», σελ. 15 Κοιν. Έ κ δ. 1946].

Αυτοί πού ήταν οπαδοί τής δχι Επιστημονικής Ιρμηνείας καί παραδέχονταν τή δημιουργία τοΰ κόσμου άπό τόν θεό, υπο­ στήριζαν δηλ. δτι τό πνεΰμα δημιούργησε τήν ΰλη", «ποτελοΰσαν τό στρατόπεδο τοΰ ιδεαλισμού. Οί άλλοι, πού ζητούσαν νά δώσουν μιά επιστημονική έρμηνεία τοΰ κόσμου καί πού φρονούσαν δτι ή φύση, ή ΰλη υπήρξε τό πρωταρχικό στοιχείο, άνήκαν στις διάφορες σχολές τον ύλισμοΰ.

•jg

Τά φιλοοοφιχά .ιοοβλήμΑΤα

Στήν ουσία, οί δυό αύτές Ικφράσεις, ιδεαλισμός καί ύλισμός, δέν σημαίνουν τίποτ’ άλλο άπ’ αυτό. Ό ιδεαλισμός και ό υλισμός είναι λοιπόν δυό αντίθετες καί άντιφάσκουσες απαντήσεις στό θεμελιακό πρόβλημα τής φιλο­ σοφίας. Ό ιδεαλισμός, είναι ή δχι επιστημονική άντίληψη τοΰ κό­ σμου. *0 ύλισμός είναι ή Ιπιστημονική άγτίληψη τοΰ κόσμου. Θά δοΰμε παραπέρα τίς αποδείξεις τή; θέση; αυτής, άλλά μπορούμε νά ποΰμε καί άπό τώρα, δτι άν κανείς διαπιστώνει πολύ καλά άπό τήν πείρα πώς υπάρχουν σώματα χωρίς σκέψη, δπως οί πέτρες, τά μέταλλα, ή γή, δέν διαπιστώνει ποτέ, αντί­ θετα, τήν ύπαρξη πνεύματος χωρίς σώμα. Γιά νά χλείσουμε αύτό τό κεφάλαιο μ9 ενα συμπέρασμα αναμφισβήτητο, βλέπουμε πώς γιά νά απαντήσουμε σ’ αυτή τήν ερώτηση: πώς γίνεται καί σκέφτεται ό άνθρωπος; δέν ύπάρχουν παρά δυό απαντήσεις δλότελα διαφορετικές καί πέρα γιά πέρα αντίθετες: 1η άπάντηση:ό ά ν θ ρ ω π ο ς σ κ έ φ τ ε τ α ι γ ι α τ ί ε χ ε ι ψυ χ ή. 2η άπάντη<*|: ό ά ν θ ρ ω π ο ς σ κ έ φ τ ε τ α ι γ ι α τ ί ε χ ε ι I γ χ έ φ α λ ο. Μέ τό νά δώσουμε τή |Μά ί, ιήν άλλη άπάντηση, θά δώ­ σουμε αναγκαστικά διαφορετικές λύσεις στά προβλήματα πον απορρέουν άπ° αύτή τήν ερώτηση. Κατά τήν απάντησή μας θά είμαστε ιδεαλιστές ή ύλιστές. Γ Ι Α Α Ν Α Γ Ν ()£ Η :

Ένγχελς : «Φόϋερμπαχ» Κεφ. 2. «’Ιδεαλισμός χαϊ νλισμός» οελ. 14 χαϊ χέρα. (Κοιν. Έ χδ. 1916)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Ο ΙΔΕΑΛΙΣΜΟΣ 1. ’Ηθικός Ιδεαλισμός καί φιλοσοφικός Ιδεαλι­ σμός. 2. Γιατ’ πρέπει νά μελετάμε ιό ν Ιδεαλισμό τοΟ Μ πέρκλεϋ; 3. Ό Ιδεαλισμός τοΟ Μπέρκλεϋ. 4. Συνέπειες τών «Ιδεαλιστικών» συλλογισμών. 5. Τά Ιδεαλιστικά έπιχειρήματα. α. Τό πνεΟμα δημιουργεί τήν Ολη. β. Ό κόσμος δέν ύπάρχει έξω άπό τή διάνοιά μας. y. Ot Ιδέες μας δημιουργοΟν τά πράγματα.

1. ’Η βικός Ιδεαλισμός καί φιλοσοφικός Ιδβαλισμός. Διαλύσαμε τή σύγχυση πού εχει δημιουργηθεΐ άπό τήν τρέχουσα γλώσσα σέ ο,τι αφορά τόν υλισμό. Τήν ϊδια σύγχυση <*υναντάμε σέ δ,τι αφορά τόν ιδεαλισμό. Στήν πραγματικότητα, δέν .τρέπει νά συγχέουμε τόν η θ ι κ ό ιδεαλισμό μέ τόν φ ι λ ο σ ο φ ι κ ό Ιδεαλισμό. Ηθικός ιδεαλισμός σημαίνει τό νά δφιερώνεσαι σέ Ινα σκοπό, σέ £να ιδανικό. Ή Ιστορία τοΰ διεθνούς έργατικοΰ κινή­ ματος μάς διδάσκει δτι Ινας άνυπολόγιστος Αριθμός έπαναστατών, μαρξιστών, πρόσφεραν ώς καί τή ζωή τους γιά 8να ήθικό ιδανικό, κι’ δμως ήταν άντίπαλοι αυτού τοΰ άλλου Ιδεαλισμού, πού άποκαλοϋμε φιλοσοφικό Ιδεαλισμό. Φιλοσοφικός

Ιδεαλισμός.

Ό φιλοσοφικός Ιδεαλισμός είναι £να σύστημα Ιδεών ποδχει γιά βάση τήν εξήγηση τοΰ κόσμου μέ τό «νεύμα. Είναι τό σύστημα τών Ιδεών που Απαντά στό θεμελιακό έ-

20

Τά φιλοσοφικά προβλήματα

ρώτημα τής φιλοσοφίας λέγοντας: «τό πνεΰμα είναι τό κύριο στοιχείο, τό «ιό σηιιαντικό, τό πρώτο». Καί δ ιδεαλισμό;, μέ τό νά παραδέχεται τήν πρωταρχική σπουδαίο Γητα τοΰ πνεύματος, βεβαιώνει δτι άκριβώς αΰτό είναι πού παράγει τό «είναι» ή μέ διαφορετική Ικςρραση δ τ ι: «τό πνεΰμα δημιουργεί τήν ύλη». Αύτή είναι ή πρώτη μορφή τοΰ ιδεαλισμού. Τήν πλήρη της άνάπτυξη βρήκε μέσα στις θρησκείες, ύποστηρίζοντας πώς ό θεός, «πνεΰμα καθαρό», είναι δ δημιουργός τής ΰλης. Ή θρησκεία, ποΰ Ισχυρίστηκε καί ισχυρίζεται άκόμα πώς μένει Ιξω Από τις φιλοσοφικές διαμάχες, είναι άντίθετά, στήν πραγματικότητα, δ άμεσος καί λογικός Αντιπρόσωπος τής Ιδεαλιστικής φιλοσοφίας. Άλλά, μέ τήν επέμβαση τής έπιστήμη; στό πέρασμα τάν αιώνων, δημιουργήθηκε υστέρα άπό λίγο ή ανάγκη νά έρμηνευθεϊ ή ΰλη, δ κόσμος, τά πράγματα, διαφορετικά κι* δχι μόνο μέ τόν θεό. Γιατί, άπό τόν 16ο αίώνα ή έπιστήμη άρχίσ*. νά Ιρμηνευει τά φαινόμενα τής φΰσης χωρίς νά λαβαίνει ύπ’ δψη της τόν θεό και ξεπερνώντας τήν υπόθεση τής δημιουργίας. Γιά νά καταπολεμηθούν καλύτερα αΰτές οί Επιστημονικές έρμηνεΐες, υλιστικές καί άθεϊκές, αναγκάστηκε ό ιδεαλισμός νά προχωρήσει παραπέρα και νά ά ρ ν η θ ε ΐ τ ή ν ί δ ι α τ ή ν ύπαρξη τ ή ς ΰλης. Μ* αύτό άκριβώς άσχολήθηκε στις άρχές τον 18ου αίώνα ?νας δγγλος Επίσκοπος, ό Μπέρκλεϋ, πού τόν ονόμασαν γι* αύτό πατέρα τοΰ ιδεαλισμού. 2 . Γ ιατί MQinai νά μβΧβτάββ χόψ Ιδεαλισμό χοϋ M xigttlsQ ζ Ό σκοπός τού φιλοσοφικού του συστήματος θά είναι δ άφανισμός τον ύλισμοΰ, ή προσπάθεια νά μας αποδείξει δ η δλική ουσία δέν υπάρχει. Γράφει λοιπόν στον πρόλογο του βιβλίου του « Δ ι ά λ ο γ ο ι τ ο ύ " Υ λ α κ α ι τ ο ύ Φ ι λ ό ν ο υ » : Ά ν αΰτές οί άρχές γίνουν παραδεκτές καί Φβα>φΐ|9ονν αληθι­ νές. β&ν συνέχεια, μέ τό ί λ ο χτύπημα, ό ΰί>8ΐσμός χαί ό σχακιιοομός κατατροπώνονται πέρα γιά χέρα, τά αχοτεινά θέματα φωτίζονται, δυσκο­ λίες σχβδόν άλυτες λύνονται, καί άνθρωποι καν t^p<|Mm0ww w w στις παραδοξολογίες ξαναγυρνοϋν στόν κοινό νοδ [β ώ . 18, Σνλλβγή «Τ ά κλασικά κείμενα γιά όλους», βιβλιοχ. H a tie r , Παρίσι].

Έ τσι, Αληθινό γιά τόν Μπέρκλεϋ είναι, πώς ΰλη δέν 4-

Ό 'Ιδεαλισμός

21

πάρχει και πώς είναι παράδοξο νά ισχυριζόμαστε τό αντίθετο. θ ά δοΰμε αμέσως πώς καταπιάνεται νά μάς τό Αποδείξει. Ά λ ­ λα νομίζω δ η εΐναι πολύ χρήσιμο νά Ιπιμένονμε στό δτι αυτοί που θέλουν νά μελετήσουν τή φιλοσοφία πρέπει νά τοποθετήσουν σέ πολύ ξεχωριστή θέση τή θεωρία τον Μπέρκλεϋ. Ξέρω πολύ καλά πως οί Απόψεις τοϋ Μπέρκλεϋ θά κάνουν βρισμένους νά γελάσουν, άλλά δέν πρέπει νά ξεχνάμε δ η εμείς ζοΰμε στόν 20ό αιώνα, και δτι έπωφελονμαστε άπ* δλες τις με* λέτες τοΰ παρελθόντος. Καί θά δοΰμε Αλλωστε, δταν θά μελετή­ σουμε τόν υλισμό και τήν Ιστορία του, δτι καί οί υλιστές φιλό­ σοφοι τοΰ παρελθόντος μας κάνουν κι’ αυτοί καμμιά φορά νά γελάμε. Πρέπει ακόμα νά γνωρίζονμε δτι ό Ντιντερό, πού υπήρξε, πρίν Από τόν Μάρξ καί τόν Ένγκελς, β πιό μεγάλος Από τούς υλιστές στοχαστές, έδινε στό σύστημα τοΰ Μπέρκλεϋ κάποια Ιδιαίτερη σημασία, μιά χαί τό περιγράφει σάν ένα σιίστημα, πού γιά ντροπή τοϋ ανθρώπινον πνεύματος καί τής φιλοσο­ φίας είναι τό πιο δύσκολο νά καταπολεμηθεί, χι Ας είναι τό πιό πα­ ράλογο άπ* δλα ! [Γράμμα γιά τούς τυφλούς. Άπαντα, εκδ. As*irat & Tonrnenx, τόμος I, σελ. 304. (*Αναφέρεται άπό τόν Λένιν στόν « Υ ­ λισμό καί Έμπειριοχριτικισμό», σελ 16)].

Ό Ιδιος δ Λένιν Αφιέρωσε πολυάριθμες σελίδες στόν Μπέρκλεϋ καί έγραφε: Καί οί νεώτεροι άκόμα ιδεαλιστές φιλόσοφοι δέν παρουσίασαν ένάντια στούς υλιστές χανένα... επιχείρημα πού δέν μπορούμε νά «ό βροϋμε στόν έπίσχοπρ Μπέρκλεϋ. [Λένιν. «‘Υλισμός χαί Έμπειριοχριτιχισμός» σελ. 18, Διεθνείς Κοινωνικές ’Εκδόσεις, 1946]

Τέλος, νά ή έχτίμηση τοϋ «Ανλισμοΰ» τοΰ Μπέρκλεϋ Από ένα έγχειρίδιο τής Ιστορίας τής φιλοσοφίας, που είναι διαδομένο σήμερα Ακόμα στά γυμνάσια: Χωρίς αμφιβολία, θεωρία άκόμα άτελής, άλλά αξιοθαύμαστη χαί πού πρέπει νά καταστρέφει γιά πάντα, στά φιλοσοφικά πνεύματα, τήν πίστη στήν ύπαρξη μιας ύλιχής ουσίας. [Λ. Penjon : Στοιχεία τής Ιστο­ ρίας τής φιλοσοφίας, σελ. 330 - 331, ίχδ. Pael DeUpltce]

Ό λ α αυτά εΙπώθηκαν γιά νά δείξουμε τή σπουδαιότητα τον φιλοσοφικού αύτοϋ λογισμοί» γιά δλα τόν κόσμο, δν καί αύτή

22

Τ« φιλοσοφικά ποοβλήματα

ή σπουδαιότητα προέρχεται άπό διαφορετικές αιτίες δπως οάς τό άπόδειξε ή παράθεση τών παρακάνω χωρίων. 3 . Ό Ιδεαλισμός τοΰ ΜηέβΗλβϋ. Ό σκοπός λοιπόν αύτοΰ τοΰ συστήματος είναι ν’ αποδείξει δτι υλη δέν υπάρχει. Ό Μπέρκλεϋ ελεγε : Ή ΰλη δέν είναι αύτό πού πιστεύουμε, δταν σκεφτόμαστε δτ1 υπάρχει εξω άπό τό πνεΰμα μας. Σκεφτόμαστε δτι τά πράγματα υπάρ­ χουν γιατί τά βλέπουμε, γιατί τά αγγίζουμε. ’Επειδή άκριβώς μάς δί­ νουν τά αισθήματα αύτά, πιστεύουμε στήν ΰπαρξη τους. Ά λλά τά αισθήματα αύτά δέν είναι παρά ιδέες ποϋ έχουμε μέσα στό πνεΰμα μας. Τά άντικείμενα λοιπόν, ποϋ άντιλαμβανόμαοτε μέ τίς αίσθήσεις μας. δέν είναι άλλο πράγμα παρά Ιδέες, καί οί Ιδέες δέν μπορούν νά υπάρχουν εξω άπό τό πνεΰμα μας.

Γιά τόν Μπέρκλεϋ, τά πράγματα υπάρχουν* δέν άρνιέται τή Φυσιτ τους κα'ι τήν ύπαρξή τους, άλλά βεβαιώνει, πώς αύτά υπάρ­ χουν μόνο μέ τή μορφή τών αισθημάτων πού μάς κάνουν νά τά γνωρίσουμε, και συμπεραίνει, πώς τά αίσθήματά μας και τά αν­ τικείμενα δέν είναι παρά ενα καί τό αύτό πράγμα. Τά πράγματα υπάρχουν, αύτό είναι βέβαιο, άλλά μ έ σ α μ α ς , λέει, μέσα στό πνεΰμα μας, καί δέν έχουν καμμιά υπό­ σταση ?ξω άπό τό πνεΰμα μας. ’Αντιλαμβανόμαστε τά πράγματα μέ τή βοήθεια τής δρασης, μέ τή βοήθεια τής αφής' ή όσφρηση μάς πληροφορεί γιά τή μυρουδιά' τό αίσθημα τής γειίσης γιά τή γεύση* ή άκοή γιά τούς ήχους. Αυτά τά διαφορετικά αισθήματα μάς δίνουν ιδέες, πού συνδεόμενες μεταξύ τους μάς κάνουν νά τούς δίνουμε ενα κοινό δνομα καί νά τίς θεωρούμε σάν πράγματα. Παρατηρούμε, λ. χ., ενα χρώμα, μιά γεύση, μιά μυρωδιά, ένα °ΧήΜ·α, έναν ορισμένο όγκο... ’Αναγνωρίζουμε αύτό τό σύνολο σάν άντικείμενο πού καθορίζουμε μέ τή λέξη μ ή λ ο . Αλλοι συνδυασμοί αΙσΦημάτων μάς δίνουν άλλα αθροίσματα ιδεών, που άποτελοΟν αύτό πού ονομάζουμε : η πέτρα, τό δέντρο, τό βιβλίο καί τά αλλα αίσ&ιρά πράγματα. [Λένιν, στό π α ρ α π ά ν ω έργο, σελ. 6 ],

Είμαστε λοιπόν θύματα αυταπάτης, δταν νομίζουμε δτι Αναγνωρίζουμε σάν κάτι έξωτερικό τόν κόσμο καί τά άντι-

Ό ’Ιδεαλισμός

23

κείμενα, μιά κα'ι δλα αυτά δέν υπάρχουν παρά μόνο μέσα στό πνεΰμα μας. Στό βιβλίο του «Διάλογοι τοΰ Ύ λα χαι τοΰ Φιλόνου» ό Μπέρκλεϋ μάς άποδεικνύει τήν άποψη αύτή μέ τόν άκυλουθο τρόπο: Δέν εΐναι παραλογισμός νά πιστεύουμε οτι τό ίδιο πράγμα τήν ίδια στιγμή μπορεΐ νά είναι καί διαφορετικό ; Π. χ., ζεστό καί κρ' Ο ταυτόχρονα; Φανταστήτε, λοιπόν, ότι τό ένβ χέρι σας είναι ζεστό καί τό άλλο κρύο, καί ότι καί τά δυό βυθίζονται τήν ίδια ώρα μέσα σ’ ενα δοχείο γεμάτο νερό σέ μιά ενδιάμεση θερμοκρασία : τό νερό δέν ·θά φανή ζεστό στό ενα χέρι καί κρύο στό άλλο ; (Μπέρκλεϋ, στό παρα­ πάνω έργο, σελ. 21].

Μιά καί είναι παράλογο νά πιστεύουμε, δτι ενα πράγμα τήν ϊδια στιγμή μπορεΐ νά είναι αύτό τό ίδιο διαφορετικό, πρέπει να συμπεράνουμε δτι αύτό τό πράγμα δέν υπάρχει παρά μόνο στή διάνοιά μας. Τί κάνει λοιπόν ό Μπέρκλεϋ μέ τή δική του μέθοδο συλλο­ γισμού και συζήτησης; Ξεγυμνώνει τά πράγματα άπ’ δλες τις ιδιότητες τους: «Λέτε δτι τά άντικείμενα ύπάρχουν γιατί έχουν ?να χρώμα, μιά μυρουδιά, μιά γεύση, γιατί είναι μεγάλα ή μικρά, ελαφριά ή βαριά; Θά σάς αποδείξω δτι αύτό δέν ύπάρχει στά αντικεί­ μενα, άλλά μέσα στή διάνοιά μας. »Νά ένα χομμάτι ύφασμα: μοΰ λέτε δτι είναι κόκκινο. Ε ί­ ναι βέβαιο αύτό; Νομίζετε δτι τό κόκκινο αύτό είναι μέσα στά ίδιο τό ύφασμα. Είναι βέβαιο; Ξέρετε δτι ύπάρχουν ζώα πού έχουν μάτια διαφορετικά άπό τά δικά μα; και ποΰ δέν θά δοΰν αύτό ύφασμα κόκκινο* επίσης, δτι Ινας άνθρωπο; πού πάσχει άπό ίκτερο θά τό δει κίτρινο! Λοιπόν τί χρώμα είναι; Λύτό έξαρτάχαι, θά μοΰ πείτε. Τό κόκκινο χρώμα λοιπόν δέν είνα1 στό ύφασμα, άλλά στά μάτια μας, μέσα μας. »Λέτε δτι αύτό τό ύφασμα είναι ελαφρό: ’Αφήστε το νά πέσει πάνω σ’ ενα μυρμήγκι και θά τό βρή οπωσδήποτε βαρύ. Ποιός λοιπόν εχει δίκιο; Νομίζετε δτι είναι ζεστό; "Αν,είχατε πυρετό, θά τό βρίσκατε κρύο! Λοιπόν ζεστό είναι ή χρύο; ♦Κοντολογίς, αν τά ϊδια πράγματα μπορούν νά είναι τήν ϊδια στιγμή γι’ Αλλους κόκκινα, βαρυά, ζεστά καί. γι* άλλους «χριβώς τό άντίθετο, αύτό δφείλεται αποκλειστικά στό δτι εϊμα-

24

Τά φιλοσοφικά προβλήματα

στε θύματα αυταπάτης καί στό δτι τά πράγματα δέν υπάρχουν παρά μόνο μέσα στή διάνοια μας». Άφαιρώντας άπό τά άντικείμενα δλες τους τις ιδιότητες, φθάνουμε Ιτσι στό συμπέρασμα, οτι αυτά δέν υπάρχουν παρά μόνο στή διάνοιά μας, δτι δηλ. ή ΰ λ η ε ί ν α ι μ ι ά ι δ έ α . ’Ήδη πρίν άπό τόν Μπέρκλεϋ, οί Ελληνες φιλόσοφοι ελεγαν, και αυτό ήταν σωστό, δτι όρισμένες Ιδιότητες, δπως ή γεύση, ό ήχος, δέν άνήκανε στά ϊδια τά πράγματα, άλλά σέ μας. Εκείνο δμως πού είναι καινούργιο στή θεωρία τοΰ Μπέρ­ κλεϋ είναι άκριβώς τό δτι Επεκτείνει αυτήν τήν παρατήρηση σέ δλες τις Ιδιότητες τών πραγμάτων. Πραγματικά, οί “Ελληνες φιλόσοφοι είχαν καθιερώσει ανά­ μεσα στίς ιδιότητες τών αντικειμένων τήν άκόλουθη διάκριση : “Από τή μιά μεριά, ο ί π ρ ώ τ ε ς ι δ ι ό τ η τ ε ς , δη­ λαδή αυτές πού υπάρχουν μέσα στά άντικείμενα, δπως τό βάρος, τό μέγεθος, ή αντίσταση κ.τ.λ. Ά πό τήν άλλη, ο ί δ ε υ τ ε ρ ε ΰ ο υ σ ε ς Ι δ ι ό τ η τ ε ς , δηλαδή αυτές πού Εξαρτώνται άπό Εμάς, δπως ή δσμή, ή γεύση, ή θερμότητα κ.λ.π. Ό Μπέρκλεϋ, δμως, υποστηρίζει και γιά τ'ις πρώτες ιδιότητες τή θέση πού ισχύει γιά τΙς δευτερεΰουσες Ιδιότητες, δτι δηλ. δ λ ε ς οί π ο ι ό τ η τ ε ς , δ λ ε ς οί ι δ , ι ό τ η τ ε ς δ έ ν ε ί ν α ι σ τ ά ά ν τ ι κ ε ί μ ε ν α , ά λ λ ά μ έ σ α μ α ς. ’Αν κοιτάξουμε τόν ήλιο, τόν βλέπουμε στρογγυλό, Επί­ πεδο, κόκκινο. Ή Επιστήμη μάς διδάσκει δτι κάνουμε λάθος, δ η ό ήλιος δέν είναι Επίπεδος, δέν είναι κόκκινος. Θά άφαιρέοονμε λοιπόν μέ τή βοήθεια της Επιστήμης όρισμένες λαθεμένες ιδιό­ τητες πού δίνουμε στόν ήλιο, άλλά χωρίς νά συμπεράνουμε άπό αύτό δτι δέν υπάρχει ήλιος! Κι’ δμως σ9 Ινα τέτοιο άκριβώς συμπέρασμα φτάνει δ Μπέρκλέϋ. Ό Μπέρκλεϋ δέν είχε βέβαια άδικο, άποδείχνοντας δτι ή διάκριση τών άρχαίων δέν δντεχε σέ Επιστημονική άνάλυση, άλλά Ιχανε Ινα λάθος συλλογισμού; Ινα σόφισμα, βγάζοντας άπ’ αύ­ τές τ'ις παρατηρήσεις συμπεράσματα πού δέν άνταποκρίνονται σ’ αύτές. Πραγματικά, άποδειχνυει δτι οί ιδιότητες των πραγμάτων δέν είναι τέτοιες που μάς τΙς δείχνουν οί αισθήσεις μας, δτι δηλ, οί αισθήσεις μας μάς άπατοΰν καί παραμορφώνουν τήν ύλική

Ο ’Ιδεαλισμός

πραγματικότητα, και κατ’ ευθείαν συμπεραίνει άπ’ αυτό δτι ή υλική πραγματικότητα δέν υπάρχει! 4 . Σννέηβικς τών Ιόβαλιατιχών συλλογισμών. Ά ν παραδεχτούμε τήν άποψη « δλα υπάρχουν μόνο μέσα στή διάνοια μας », πρέπει νά συμπεράνουμε δτι εξωτερικός κό­ σμος δέν υπάρχει. Φέρνοντας τόν συλλογισμό αυτόν ως τά άκρα, θά φτύσουμε νά ποΰμε: «Έ γώ μόνον υπάρχω μιά κα'ι δέν ξέρω τού; άλλους ανθρώπους παρά μόνο μέοα άπό τίς ιδέες μου, μιά και οΐ άλλοι άνθρωποι, δπως και τά υλικά πράγματα, δέν είναι γιά μένα παρά μόνο αθροίσματα άπό ίδέες ». Αύτό ακριβώς ονομάζουμε στή φ ι;οσοφία σ ο λ ι π σ ι σ μ ό ( ποΰ πάει νά πει μ ό ν ο ν I γ ώ ό ίδιος). Ό Μπέρκλεϋ, λέει ό Λένιν στό βιβλίο του πού άναφέραμε, άμΰνεται άπό ένστικτο ενάντια στήν κατηγορία δτι Υπερασπίζει μιά τέτοια θεωρία. Διαπιστώνουμε μάλιστα δτι δ σολιπσισμός, άκρότ«τη μορφή τοΰ ίδεαλισμοΰ, δέν υποστηρίχτηκε άπό κανέ­ να φιλόσοφο. Γ ι’ αυτόν ακριβώς τόν λόγο πρέπει, συζητώντας μέ τούς ιδεαλιστές, νά αποβλέπουμε στό νά προκΰψει το συμπέρασμα δτι ot συλλογισμοί πού πραγματικά άρνοΰνται τήν ΰλη, γιά νά είναι λογικοί και συνεπείς, πρέπει νά φτάνουν σ’ αύτό τό παράλογο έπακρο ; ιόν σολιπσισμό. 5 . Τά Ιδβαλιστιχά έπιχειρήματα. Αποβλέπουμε στό νά συμπυκνώσουμε σέ δσο τό δυνατό άπλούστερη μορφή τή θεωρία τοΰ Μπέρκλεϋ, γιατί αυτός, πιό είλι«ρινά άπ’ δλους τούς άλλους, διατύπωσε τή θεωρία τής ΐδεαλιστικής φιλόσοφίας. Είναι δμως βέβαιο δτι γιά νά καταλάβουμε καλά αυτούς τούς συλλογισμούς, πού είναι γιά μάς καινούργιοι, είναι τώρα α­ παραίτητο νά καταπιαστούμε μ’ αυτού; σοβαρά καί νά καταβά­ λουμε μιά πνευματική προσπάθεια. Γιατί; Γιατί θά δοΰμε σέ συνέχεια δτι, άν δ Ιδεαλισμός παρουσιά­ ζεται μέ μιά μορφή περισσότερο καμουφλαρισμένη καί πίσω άπό καινούργιε, λέξεις καί έκφράσεις, δλες οί ίδεαλιστικές φιλοσοφίες

20

Ί α ι+ι/.οσυςρικύ π^υβλήματιι

δέν κάνουν τίποχ’ άλλο, παρά νά επαναλαμβάνουν τά επιχειρήμα­ τα τοίί «γέρο - Μπέρκλεϋ» (Λένιν). Γιατί θά δοΰμε άκόμα, πόσο ή ιδεαλιστική φιλοσοφία, που κυριάρχησε και κυριαρχεί άκόμα στήν ε π ί σ η μ η ίστουία τής φιλοσοφίας, κατάφερε, φέρνοντας μαζί της μιά μέθοδο σκέψης μέ τήν όποία είμαστε ποτισμένοι, νά μπει μέσα μας, μ’ δλο ποΰ ή εκπαίδευσή μας επαψε όλότελα νά έλέγχεται άπό τήν εκκλησία. Μιά καί ή βάση τών επιχειρημάτων δλων τών Ιδεαλισακων φιλοσοφιών βρίσκεται στους συλλογισμούς τοΰ επισκόπου Μπέρκλεϋ, θά προσπαθήσουμε, γιά νά συγκεφαλαιώσουμε τό ζήτημα αυτό, νά ξεχωρίσουμε ποιά είναι τά βασικά του επιχειρήματα καί ti προσπαθούν νά μάς άποδείξουν. Ι.Τό

πνεΰμα

δημιουργεί

τήνΰλη.

Αυτή άκριβώ:, καθώς τό ξέρουμε, είναι ή ιδεαλιστική α­ πάντηση στή θεμελιακή έρώτηση τής φιλοσοφίας* είναι ή πρώτη μορφή τοΰ ΐδεαλισμοΰ πού συναντιέται στις διάφορες θρησκείες, πού βεβαιώνουν δτι τό πνεΰμα δημιούργησε τόν κόσμο. Αύτή ή άποψη μπορεΐ νά Ιχει δυό εννοιες: "Η , δ Θεός εχει δημιουργήσει τόν κόσμο, κι’ αυτός υπάρχει πραγματικά Ιξω από μάς. Είναι ό συνηθισιιένος ιδεαλισμός τών ■θεολόγων (*). "Η , δ Θεός εχει δημιουργήσει τήν α υ τ α π ά τ η τοΰ κό­ σμου, δίνοντας μας Ιδέες πού δέν αντιστοιχούν σέ τίποτα. Αυτός είναι δ «άϋλιστικός Ιδεαλισμός» τοΰ επισκόπου Μπέρκλεϋ, πού θέλει νά μάς άκοδείξει δτι τό πνεύμα είναι ή μόνη πραγματικό­ τητα, και δτι ΰλη είναι ενα προϊόν, πού παράγει τό πνεΰμα μας. Γ ι’ αυτόν τόν λόγο, οί ιδεαλιστές βεβαιώνουν o n : 2. σκέψη

‘Ο κ ό σ μ ο ς μας.

δέν

υπάρχει

Ιξω

άπ’

Αύτό Ακριβώς ζητά νά μάς άποδείξει δ Μπέρκλεϋ, βεβαιώ­ νοντας πώς κάνουμε λάθος οταν άποδίδουμε στά πράγματα ποιό­ τητες και ιδιότητες πού τάχα τούς άνήκουν, 'τή στιγμή πού τά ίδια τά πράγματα δέν ΰπαρχουν παρά μόνο μέσα στή σκέψη μας. (*) *Η θβολογία rival ή «έπιστημη» ( ! ! ! ) «ον άσχολείχαι μέ τό Θεό και δλα τά θεία πράγματα.

τή

'() ’IdrnXioiM:

Γιά τούς Ιδεαλιστές, οί καρέκλες καί τά τραπέζια υπάρχουν βέβαια, άλλά μόνο μέσα στή σκέψη μας, κΓοχι εξω άπό μάς, γιατί 3. Ο ί ι δ έ ε ς δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ ν

τά π ρ ά γ μ α τ α .

Μ’ άλλα λόγια, τά πράγματα είναι ή αντανάκλαση τής σκέ­ ψης μας. Πραγματικά, άφοΰ τό πνεΰμα δημιουργεί τήν αυταπά­ τη τής ΰλης, άφοΰ τό πνεΰμα δίνει στή σκέψη μας τήν Ιδέα τής ΰλης, άφοΰ τά αισθήματα πού αίσ\^ανόμαστε άπό τά πράγματα δέν προέρχονται άπ’ αύτά τά ϊδια τά πράγματα, άλλά μονάχα άπό τή σκέψη μας, αιτία τής ύπαρξης τοΰ κόσμου καί τών πραγμά­ των είναι ή σκέψη μας. Καί, κατά συνέπεια, κάθε τΐ πού μάς περιτριγυρίζει δέν υπάρχει εξω άπ’ τό πνεΰμα μας και δέν μπορεί νά είναι παρά ή άντανάκλαση τής σκέψης μας. Άλλά Ιπειδή, γιά τόν Μπέρκλεϋ, τό πνεΰμα μ α ς θάταν άνίκανο νά δημιουργήσει μ ό ν ο τ ο υ αύτές τίς Ιδέες, και επειδή, άλλωστε, δέν μπορεΐ νά τίς κάνει δ,τι θέλει (δπως θά συνέβαινε αν αύτό τό ίδιο τό πνεΰμα δημιουργούσε τίς ιδέες), πρέπει νά παραδε­ χτούμε πώς υπάρχει ενα άλλο πνεΰμα πιό δυνατό πού τις δημι­ ουργεί. Ό θεός λοιπόν δημιουργεί, τό πνεΰμα χαι μάς έπιβάλλει δλες τίς ιδέες τοϋ κόσμοι·, πού έμεϊς εδώ συναντούμε. Νά οί κυριώτερες απόψεις στις όποιες στηρίζονται τά ιδέα* λιστικά συστήματα ιδεών καί οί απαντήσεις πού αύτές δίνουν στό θεμελιακό ζήτημα τής φιλοσοφίας. Είναι τώρα πιά καιρός νά δοΰμε τήν άπάντηση τής υλιστικής φιλοσοφίας. Είναι τώρα πιά καιρός νά δοΰμε τήν άπάντηση τής υλιστικής φιλοσοφίας στό ζή­ τημα αύτό χαι στά προβλήματα που γεννιούνται άπ* αύτές τις απόψεις. ΓΙΑ ΑΝΑΓΝΩΣΗ: Μπέρκλτϋ : Διάλογοι τοϋ Ύ λα χαί τον Φιλόνου (£χ9. Hmtier). Λένιν

: Υλισμός χαί Έμπειριοχρί'ϊιΐίΐσμός, ο«λίς 8 - 18. (Κοιν. Έχδόοης).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Ο ΥΛΙΣΜΟΣ ι 1. Γιατί πρέπει νά μελετάμε τόν ύλισμό ; 2. Ά π ό ποΟ προέρχεται ό υλισμ ός; 3. Πώς καί γιατί έξελίχτηκε ό ύλισμός. 4. Ποιές είναι οί άρχές καί τά έπιχειρήματα τών υλιστών : α) Ή Ολη δημιουργεί τό πνεύμα, β) Ή Ολη υπάρχει έξω άπό κάθε πνεύμα, γ) Ή έπιστήμη, μέ τήν πείρα, μάς έπιτρέπει νά γνωρίσουμε τά πράγματα.

1. Γ ια τί ηρέηει νά μελετάμε τόν ύλισμό I Είδαμε πώς στό πρόβλημα «ποιες είναι οί σχέσεις ανάμεσα .στο είναι καί στή σκέψη» δέν υπάρχουν παρά μονάχα δυό άπαν- , τήσεις αντίθετες καί άντιφάσκουσες. Μελετήσαμε στό προηγούμενο κεφαλαίο τήν ιδεαλιστική άπα'ντηση καί τά έπιχειρήματα πού παρουσιάζονται γιά τήν υπερά­ σπιση τής ίδεαλιστικής φιλοσοφίας. Πρέπει τώρα νά εξετάσουμε τή δεύτερη απάντηση στό θε­ μελιακό αυτό πρόβλημα (ποΰ, δς τό επαναλάβουμε, βρίσκεται στή βάση κάθε φιλοσοφίας) καί νά δοΰμε πυιά είναι τά έπιχειρήμαια πού δ υλισμός προβάλλει γιά υπεράσπισή του. Καί δς προσέξουμε άκόμα πιό πολΰ, γιατί δ υλισμός είναι γιά μάς μιά φιλοσοφία πολύ σημαντική μιά καί είναι ή φιλοσοφία τοΰ μαρ­ ξισμού. Είναι λοιπόν άΐταραίτητο νά γνωρίσουμε καλά τόν υλισμό. Πρώτα-πρώτα, γιατί οί άντιλήψεις αυτής τής φιλοσοφίας είναι πολύ λίγο γνωστές, καί έχουν πλαστογραφηθεϊ. Απαραίτητο ακόμη, γιατί έξ αιτίας της άνατροφής μας,’ άπό τήν Ικπαίδευση ποΰχουμε πάρει, στοιχειώδη ή άνώτερη, άπό τόν τρόπο πουχουμε

•ο 'ΤλισμΑς

29

συνηθίσει να ζοϋμε καί νά συλλογιζόμαστε, ίΐμαστε δλοι, χωρίς νά τό καταλαβαίνουμε, λίγο ως πολΰ, ποτισμένοι μέ τίς ίδεαλιστικές άντιλήψείς. θά δοΰμε άλλωστε σ’ ά'λλα κεφάλαια άρκετά παραδείγματα πού ενισχύουν τήν άποψι, «υτή.' Είναι λοιπόν απόλυτη ανάγκη, γι’ αυτούς πού θέλουν να μελετήσουν τόν μαρξισμό, νά γνωρίσουν τή βάση του: τόν υλισμό. 2 . Ά π ό ποΰ προέρχεται ό ύλισμόςI Καθορίσαμε κιόλάς τή φιλοσοφία μ’ ενα γενικό τρόπο, σάν μιά προσπάθεια ερμηνείας τοΰ κόσμου, τοΰ σύμπαντος. Μά ξέ­ ρουμε πώς, σύμφωνα μέ τήν κατάσταση τών ανθρώπινων γνο)σεων, αύιές οί ερμηνείες έχουν άλλ«ξει, καί πώς δυο τάσεις στή διάρκεια τής ίστορίας τής ανθρωπότητας, προσπάθησαν νά ερ­ μηνεύσουν τόν κόσμο : ή μία αντιεπιστημονική, επικαλούμενη ενα ή περισσότερα ανώτερα πνεύματα, υπερφυσικές δυνάμεις" ή άλλη, επιστημονική, θεμελιωμένη απάνω σέ γεγονότα καί σέ Ιμπειρίες. *Η μιά από τίς αντιλήψεις αυτές υποστηρίζεται άπό τούς ιδεαλιστές φιλόσοφους" ή άλλη άπό τούς υλιστές. Γ ι’ αι’τόν άκριβώς τό λόγο, ευθύς άπ’ τήν αρχή τοΰ βιβλίου αύτοϋ, είπαμε πώς ή πρώτη ιδέα, πού πρέπει νάχουμε γιά τόν υλισμό, είναι πώς αύτή ή φιλοσοφία αντιπροσωπεύει «τήν επι­ στημονική ερμηνεία τοΰ σνμπαντος». "Αν ό ιδεαλισμός γεννήθηκε άπό τήν άγνοια τών ανθρώ­ πων — καί θά δοΰμε στήν ίστορία τών κοινωνιών μέ πόση φρον­ τίδα διαφυλάχτηκε ή άγνοια άπό τίς. πολιτιστικές καί πολιτικές δυνάμεις πού συμμεριζόντουσαν τίς ιδεαλιστικές αντιλήψεις — δ υλισμός γεννήθηκε άπό τόν αγώνα τών επιστημών Ινάντια στήν άγνοια ή τόν σκοταδισμό. Γ ι’ αυτόν άκριβώς τό λόγο, αυτή ή φιλοσοφία πολεμήθηκε τόσο, χι’ είναι, ακόμα καί σήμερα, μέ τή νεώτερη μορφή της ( τόν διαλεχτιχό υλισμό ) πολΰ λίγο γνωστή, άν δχι άγνωστη ή γνωστή λαθεμένα, άπό τόν έπίσημα πανεπιστημιακό κόσμο.

3 . Πώς ηαί γιατί έξελίχτηκε i ύλισμός I Άντίθι-τα μ’ αυτό πού υποστηρίζουν έκεϊνοι πού καταπο­ λεμούνε αύτή τή φιλοσοφία χαί πού λένε πώς αύτό τό σύστημα Ιδεών δέν Ιχει έξελιχτεΐ έδώ χαί 20 αιώνες, ή ίστορία τοΰ ύλι3

Τά φιλοοϋχριχά προβλήματα

SO βμοϋ μάς φανερώνει τή φιλοσοφία αυτή σάν κάτι τό ζωντανό καί παντοτεινά κινούμενο. Στό κύλισμα τών αιώνων, προοδέυσαν ot Επιστημονικές γνώ­ σεις τών ανθρώπων. Στήν άρχή τή: Ιστορίας τοΰ πνεύματος, στήν έλληνική αρχαιότητα, οί επιστημονικές γνώσεις ήταν σχεδόν dνύπαρχτες, καί οί πρώτοι σοφοί ήταν, ταυτόχρονα, φιλόσοφοι, γιατί τήν εποχή έκείνη ή φιλοσοφία καί οί έπιστήμες πού γεν· νιόντουσαν άποτελοΰσαν ενα σύνολο, δντας ή μιά προέκταση τών άλλων. Σάν συνέπεια τοΰ δτι οί έπιστήμες δώσανε διασαφήσεις στήν έρμηνεία τών φαινομένων νοΰ κόσμου, διασαφήσεις κού εφερναν σέ δύσκολη θέση τα ίδεαλιστικά φιλοσοφικά δόγματα, καί ήτανε μάλιστα σέ αντίφαση μ’ αυτά, μιά διαμάχη γεννήθηκε ανάμεσα στή φιλοσοφία καί τίς έπιστήμες. Μιά κι’ οί έπιστήμες βρίσκονταν σέ άντίφαση μέ τήν έπίσημη φιλοσοφία τής έποχής εκείνης, αναγκάστηκαν νά χωριστούν άπ’ αυτήν. "Ετσι βιάστηκαν δσο μπορούσαν νά απαλλαχτούν άπό τή φιλοσοφική σαβούρα καί \ά άφήσουν στούς φιλόσοφους τίς πλατειβς « ιο Κ ο η ς γιά ν£(· θουν β ’ επαφή μέ τά πιό περιορισμένα προβλήματα, αυτά πού elvat ώ ρ ι μ α γιά μιά άμεση λύση. Τότε γίνεται ή διάκριση αϋτή ανάμεσα στις έπιστήμες... χαϊ στή φιλοσοφία. [Peve Μωμπλάν. Ή έργαιική ζωή, 36 Νοεμβρίου 1935]·

Άλλά ό υλισμός, πού γεννήθηκε μαζί μέ τίς έπιστήμες, δε­ μένος κι’ εξαρτημένος άπ’ αυτές, προόδεψε καί έξελίχτηκε μαζί τους, γιά νά φτάσει μέ τόν νεώτερο υλισμό, τόν υλισμό τον Μάρξ και τοΰ Ένγκελς, νά συνδέσει ξανά τήν έπιστήμη και τή φιλοσοφία στόν διαλεχτικό υλισμό. Θά μελετήσουμε αυτή τήν Ιστορία καί αυτή τήν εξέλιξη, «ού συνδέονται μέ τήν πρόοδο τοΰ πολιτισμού, μά διαπιστώνου­ με άπό τώρα, κι αύτό, είναι τό πιό σπουδαίο άπ’ δσα πρέπει νά συγκροτήσουμε, δτι ό υλισμός καί οί έπιστήμες είναι στενά δε­ μένοι άναμεταξύ τους-καί δτι δ υλισμός είναι άπόλυτα έξαρτημένος άπό τήν έπιστήμη. Μας μένει νά θέσουμε καί νά καθορίσουμε tic βάσεις τοΰ υλισμόν, βάσεις κοινές ο’ δλες τίς φιλοσοφίες, ποΰ, κάτω άπό δια­ φορετικές έξωτερικές μορφές, συνδέονται μέ τόν υλισμό.

Ό 'Τ λι*4 ς

U

4 . Ποιές είναι οί Λρχίς καί *d ί**χ*ιβ4μανα ζ Α ψ ύΐια χώ ν; Γιά νά άπαντήσουμε, δς ξαναγυρίσουμε στη θεμελιακή Ιρώτηση τής σχέσεω,· άγόμεσα στό «είναι» και τή σκέψη : Ποιο άχ' τά δυο είναι τό πρωταρχικό στοιχείο; Οΐ υλιστές πρώτα-πρώτα βεβαιώνουν πώς υπάρχει μιά κα­ θορισμένη σχέση ανάμεσα ,στό «είναι» και τη σκέψη, τήν ΰλη και τό πνεΰμα. Γι* αυτούς τό «είναι», ή ΰλη άποτελεϊ τό πρω­ ταρχικό στοιχείο, τό πρώτο, καί τό πνεΰμα είναι τό δευτερεΰον, τό υστερώ τερο, πού έξαρτιέται άπό τήν ΰλη. "Ετσι, γιά τούς υλιστές, τόν κόσμο, τήν ΰλη δέν τδχουν δημιο υργήσει τό πνεΰμα η ό θεός, άλλά άντίθετα δ κόσμος, ή ΰλη, {; φύση, δημιούργησαν τό πνεΰμα: «6 Ιδιο «ό πνεύμα δέν είναι χαρά τό imftQO κλοιόν τής ΰλης. [φρειδ. Ένγκελς, Λ. Φόΰερμπαχ, σελ. 18, Kotv. έκδόοεις].

Γι* αυτόν άκριβώς τό λόγο, &ν καταπιαστούμε ξανά μέ τήν έρώτήση π»·ύ συναντήσαμε στό δεύτερο κεφάλαιο: «Πώς γίνεται και σκέφτεται ό δνθρωΛος;» οί ύλιστές απαντούν δτι δ άνθρω­ πος σκέφτεται γιατ'ι εχει εγκέφαλο και δτι ή σκέψη είναι προϊόν τοΰ έγκεφϋλου. Γ ι* αΰτους, δέν μπορεΐ νά ύπάρχει σκέψη χωρίς ΰλη, χωρίς οώμα. «‘Η συνείδηση μας κι*ή σκέψη μας, δσο «ηέ^βχες κι Αν μάς φαί· νονται, δέν είναι παρά XQo'iorui ένός νλικοΰ δργάνον, σωματικού, τοβ Ιγκεφάλου». [Στό παραπάνω έργο, σελ. 18].

Κατά συνέπεια, γιά τούς ύλιστές, τό «είναι», ή ΰλη, είναι κάτι τό πραγματικό, πού ύπάρχει^Ιξω άπό τή σκέψη μας, και δέν ?χουν άνάγκη άπ* τή σκέψη η τό πνεύμα μας γιά νά υπάρχουν. I ιά τόν Ιδιο λόγο, έπειδή τό πνεύμα δέν μπορεΐ νά υπάρξει χω­ ρίς τήν ΰλη, δέν υπάρχει ψυχή αθάνατη και άνεςάρτητη άπό τό σώμα. ’Αντίθετα μ* δ,τι λένε οί Ιδεαλιστές, τά πράγματα πού μάς περιτριγυρίζουν υπάρχουν άνεξαρτητα άπό μάς: αύτά άκρι­ βώς μάς δίνουν τ'ις ιδέες μας* καί οί Ιδέες μας δέν είναι παρά ή Αντανάκλαση τών πραγμάτων στόν έγκέφαλό μας. Γι* αύτόν άκριβώς τό λόγο, μπροστά στή *5υτερη άποψη τοΰ ζητήματος των σχέσεων της ΰτ- ύξης καί τής σκέψης: Ποιά σχέση ΰ η φ χ ιι έ « ί|ΐιβ ΐ e c : ιΐέβς μας γιά τόν κόσμο «ον μ&ς κ^τφίγνφίζΜ w t «* « ίώ ν τόν Ι&ο «όν κόβμο; *Η σκέψη μας

Τά φιλοσοφικά χοοβλήματα είναι σέ θέση νά γνωρίσει τόν πραγματικό κόσμο; Μπορούμε μέσα στις αντιλήψεις μας ^ιά τόν πραγματικό κόσμο, νά ξαναφτιάξουμε μιά πιστή εικόνα τής πραγματικότητας; Αύτό τό ζήτημα ονομάζεται, στή φιλοσοφική διάλεκτο, τό ζήτημα τής ταυτότητας τής σκέψης καί τής ύπαρξης. [’Ενγκελς, Λ. Φόϋε^μπαχ, σελ. 15, Κοιν. Εκδόσεις].

οΐ υλιστές βεβαιώνουν: Ν α ί! Μποροΰμε νά γνωρίσουμε τόν κόσμο. Καί οί Ιδέες, πού σχηματίζουμε γιά τόν κόσμο αυτό, είναι όλοένα καί πιό σωστές, γιατί μπορονμε νά τίς μελετήσουμε μέ τή βοήθεια τόν επιστημών. Γιατί αυτές- συνεχώς μας αποδεί­ χνουν μέ τό πείραμα δτι τά αντικείμενα, πού βρίσκονται γυρω μας, έχουν πραγματικά μιά δική τους ζωή, ανεξάρτητη άπό μάς, καί δα μερικά άπ* αυτά τά πράγματα οί άνθρωποι μποροΰν κιόλας νά τά ξαναφτιάξουν, νά τά δημιουργήσουν τεχνητά. Γιά νά βγάλουμε ενα συμπέρασμα λοιπόν, θά ποΰμε δτι οΐ υλιστές, μπρος στό θεμελιακό πρόβλημα τής φιλοσοφίας, βε­ βαιώνουν : α) "Ο τ ι ή ΰ λ η δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί τ ό π ν ε ΰ μ α καί δτι έπιστημονικά δέν παρατηρήσαμε ποτέ πνεναα χωρίς ΰλη. β) "Ο τ ι ή ΰ λ η υ π ά ρ χ ε ι Ι ξ ω ά π ό κ ά θ ε δ ι ά ­ ν ο ι α , καί δτι δέν εχει ανάγκη άπό τό πνενμα γιά νά ΰ• πάρξει επειδή εχει μιά όλότελα δίκιά της ύπαρξη' κατά συνέπεια, αντίθετα μ’ αυτό ποΰ λένε οί .ιδεαλιστές, δέν δημιουργοΰν οί ιδέες μας τά πράγματα, άλλά, αντίθετα, τά πράγματα μάς δί­ νουν τίς ιδέες μας. γ) "Ο τ ι ε ί μ α σ τ ε σέ θ έ σ η ν ά γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε τ ό ν χ ό σ μ ο, δτι ».ί ιδέες ποΰ οχηιιατίζουμε γιά τήν ΰλη καί τόν κόσμο είναι όλοένα καί πιό σωστές, άφοΰ, μέ τή βοήθεια τών έπίστημών, μποροΰμε νά έξακριβώσουμε αΰτό πού γνωρίζουμε κιόλας καί ν9 άνακαλΰψουμε αΰτό χοΰ αγνοούμε.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

ΠΟΙΟΣ ΕΧΕΙ ΔΙΚΑΙΟ: Ο ΙΔΕΑΛΙΣΤΗΣ "Η Ο ΥΛΙΣΤΗΣ; 1. Πώς πρέπει νά θέσουμε τό .πρόβλημα. 2. Είναι άλήθεια πώς 6 κόσμος δέν ύπάρχει πα­ ρά μόνο μέσα στή σκέψη μας ; 3. Είναι άλήθεια δτι οΐ Ιδέες μσς δημιουργοΟν τά πράγματα ; 4. Είναι άλήθεια δτι τό πνεΟμα δημιουργεί τήν δλη ; 5. 01 υλιστές Ιχουν δίκαιο καί ή έπιστήμη άποδείχνει τήν όρθότητα τών άπόψεών τους.

1 . Πώς ηβέπει νά Φέσουμβ τ& πρόβλημα. Τώρα πού ξέρουμε τις θέσεις τών ιδεαλιστών χα'ι τών υλι­ στών θά προσπαθήσουμε νά βρούμε ποιος εχει δίχαιο. Πρώτα πρώτα εϊματτε υποχρεωμένοι νά διαπιστώσουμε, δτι οί θέσεις αύτές είναι απόλυτα άντίθετες χα'ι άντιφάσχουσεςύστερα, δτι μόλις χάνεις υπερασπιστεί τή μιά ή τήν δλλη θεω­ ρία, φτάνει άναγχαστιχά σέ συμπεράσματα πολύ Ενδιαφέροντα σέ συνέπειες. Γιά νά δοΰμε ποιος Ιχει δίχαιο, πρέπει νά ξαναγυρίσουμε στά τρία σημεία πού σ’ αύτά συνοψίσαμε δλη τήν έπιχειρηματολογία. Ot ιδεαλιστές βεβαιώνουν δ τ ι: , 1. Τό πνεύμα δημιουργεί τήν ΰλη, 2. Ή ΰλη-δέν ύπάρχει εξω από τή πχέψη μας, καί δέν είναι γιά μάς παρά μιά αύταπάτη. 3. Οί ιδέες δημιουργούν τά πράγματα. 01 υλιστές βεβαιώνουν άχριβώς τά άντίθετα.

34

Τά φιλοσοφικά προβλήμοττα

Γιά νά κάνουμε εύκολώτερη τή δουλειά μας πρέπει νά μελε­ τήσουμε πρώτα αυτό πού δέν στέκει στήν κοινή άντίληψη και αυτό πού μάς ξαφνιάζει περισσότερο. 1. Είναι αλήθεια πώς ό κόσμος υπάρχει μονάχα στή σκίψη μ ας; 2. Είναι αλήθεια πώς οί ιδέες μας γεννούν τα πράγματα ; Νά δυό επιχειρήματα πού υποστηρίζει ό άϋλικός ιδεαλισμός τοΰ Μπέρκλεϋ, πού τά συμπεράσματα του καταλήγουν, δπως καί κάθε ιδεολογικοί συστήματος, στήν τρίτη ερώτησή μας : 3. Είναι αλήθεια δτι τό πνεύμα δημιουργεί τήν ύλη ; Αυτές ακριβώς οί Ερωτήσεις είναι σπουδαιότατες μιά καί δναφέρονται στό θεμελιακό πρόβλημα τής φιλοσοφίας. Συζη­ τώντας τες θά βρούμε ποιος εχει δίκαιο. Και είναι αυτές ιδι­ αίτερα σημαντικές γιά τούς υλιστές, γιατί οί υλιστικές απαντή­ σεις στις Ιρωτήσεις αύτές είναι κοινές σ’ ο λ ε ς τίς υλιστικές φιλοσοφίες καί συνεπώς καί στόν διαλεχτικό υλισμό. 2 . Ε ίναι άλή&εια ηβ>ς i κόσμος ύπάρχει μονάχα σκέψη μ α ςί

στή

Προτού μελετήσουμε T»jV ερώτηση αυτή, πρέπει νά Εξηγήσου­ με δυό φιλοσοφικούς δρους, πού ι^ά-αναγκαστούμε νά χρησιμο­ ποιήσουμε και πού θά συναντήσουμε συχνά στις μκλέτρς μας. ' Υ π ο κ ε ι μ ε ν ι κ ή π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α (πού σημαίνει: πραγματικότητα πού υπάρχει μόνο μέσα στή διάνοιά μας). ’Α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ή π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α (πραγματικό­ τητα πού υπάρχει εξω άπό τή διάνοιά μας). Οί ιδεαλιστές λένε δτι ό κόσμος δέν είναι μιά πραγματικό­ τητα άντικειμενική, άλλά υποκειμενική. Οί υλιστές πάλι υποστηρίζουν, πώς δ κόσμος είναι μιά πραγ­ ματικότητα άντικειμενική. Ό Ιπίσκοπος Μπέρκλεϋ, γιά νά μάς αποδείξει δτι ό κόσμος καί τά πράγματα υπάρχουν μονάχα στή σκέψη μας, τά άναλΰει στις Ιδιότητές τους (χρώμα, μέγεθος, πυκνότητα κλπ.). Καταλή­ γει στό συμπέρασμα πώς οί ιδιότητες αύτές, πού ποικίλλουν α­ νάλογα μέ τά άτομα, δέν υπάρχουν μέσα στά ίδια τά πράγματα, άλλά μέσα στή σκέψη καθενός μας. Κι’ άπ’ αύτό βγάζει τό συμπέρασμα δτι ή ΰλη είναι Ινα σύνολο άπό ιδιότητες δχι άντικει-

Μδϊβλιομό? ft 'Τη*αμ6ς;

35

μενικές, «λλά υποκειμενικές, και δτι συνεπώς ΰλη δέν υπάρχει. "Ας ξαναπάρουμε τό παράδειγμα τοΰ ήλιου. Ό Μπέρκλεϋ ρωτά δν πιστεύουμε στήν άντικειμενική πραγματικότητα τοΰ κόκ­ κινου δίοχου, χαι μάς αποδείχνει μέ, τήν μέθοδό του τής συζή­ τησης τών ιδιοτήτων, δτι δ ήλιος δέν είναι κόκκινος- καί δέν εί­ ναι δίσκος. ”Αρα δ ήλιος δέν είναι μιά άντικειμενική πραγματι­ κότητα, γιατί δέν υπάρχει άπό μοναχός του, άλλά είναι άπλοΰστατα μιά πραγματικότητα υποκειμενική, άφοΰ ΰπάρχει μονάχα στή σκέψη μας. Οί υλιστές βεβαιώνουν, δτι, μ* δλα -αυτά, ό" ήλιος ΰπάρχει, δχι γιατί τόν βλέπουμε σάν ένα Ιπίπεδο καί κόκκινο δίσκο, για­ τί αΰτό είναι ρεαλισμός άπλοϊκός (ρεαλισμός τών παιδιών και τών πρωτογόνων άνθρώπων πού μονάχα μέ τίς αίσθήσεις τους μπορούσαν νά Ιλέγξουν τήν πραγματικότητα), άλλά βεβαιώνουν δτι δ ήλιος υπάρχει, φέρνοντας γιά μάρτυρα τήν έπιστημη. Αΰτή άκριβώς μας Ιπιτρέπει πραγματικά, νά διορθώσουμε τις πλά­ νες, δπου μάς ρίχνουν οί αισθήσεις μας. ’Αλλά πρέπει νά θέσουμε καθαρά τό πρόβλημα σ’ αΰτό τό παράδειγμα τοΰ ήλιου. Θά ποΰμε βέβαια, μαζί μέ τόν Μπέρκλεϋ, δτι δ ήλιος δέν είναι δίσκος καί δτι δέν είναι κόκκινος, άλλά δέν θά δεχτούμε καί τά συμπεράσματα του: τήν άρνηση τοΰ ή­ λιοι1 σάν αντικειμενικής πραγματικότητας. Αέν συζητούμε γιά τις ιδιότητες τών πραγμάτων, άλλά γι’ αυτή τήν ΰπαρξή τους. Δέν συζητούμε γιά νά μάθουμε δν οί αίσθήσεις μας μάς άπατούν καί παραμορφώνουν τήν ΰλική πραγματικότητα, άλλά δν αυτή ή πραγματικότητα ΰπάρχει, Ιξω άπ’ τίς αίσθήσεις μας. Λοιπόν, οί ΰλιστές βεβαιώνουν τήν ύπαρξη τής πραγματικό­ τητας αυτής Ιξω άπό μάς. Ή ϊδια ή έπιστημη είναι τά έπιχειρήματά τους. Τί κάνουν οί Ιδεαλιστές γιά νά μάς άποδείξουν πώς Ιχουν δίκαιο; Συζητάνε πάνω στις .λέξεις, βγάζουν μεγάλους λόγους, γράφουν σωρούς άπό σελίδες. "Ας υποθέσουμε γιά μιά στιγμή πώς Ιχουν δίκαιο. "Αν δ κόσμος δέν ΰπάρχει παρά μονάχα μέσα στή σκέψη μας, τότε δ κόσμος δέν υπήρχε πρίν άπ’ τούς άνθρώπους; Ξέρουμε δτι αΰτό είναι λάθος, γιατί ή έπιστημη μάς άποδείχνει δτι δ άνθρωπος παρουσιάστηκε πολύ άργά πάνω στή γή. Μπορεΐ μερικοί ΐδεαλι-

ΤΑ φιλοσοφικά προβλήματα

«τές νά μάς πούν τότε, δτι πρ'ιν άπό τόν άνθρωπο υπήρχαν τά ζώα, και δη πιθανόν σκέψη νά βρισκόταν σ* αύτά. Άλλά Αμεις ξέρουμε, δτι πριν απ’ τά ζώα υπήρχε μιά Ακατοίκητη γή, δ­ που δέν μπορούσε νά ύπάρχει καμμία όργανική ζωή. Κι* Αλλοι Ισως μάς πουν, δτι κι δν άκόμα υπήρχε μονάχα τό ήλκικο σύ­ στημα, χωρίς νά ύπάρχει καν άνθρωπος, τότε ή σκέψη, τό πνεΰμα, βρίσκονταν στόν θεό. Μέ τόν τρόπο αύτό φτάνουμε στήν άκρότατη μορφή τοΰ ιδεαλισμού. Πρέπει νά διαλέξουμε ανάμεσα στό Θεό και οτήν έπιστήμη. Ό ιδεαλισμός δέν μπορεΐ νά διατηρηθεί χωρίς τόν Θεό και ό Θεός δέν μπορεΐ νά'ύπάρξει χωρίς τόν ιδεα­ λισμό. Νά λοιπόν πώς άκριβώς μπαίνει τό πρόβλημα τοΰ ιδεαλι­ σμού και τοϋ ύλισμοΰ: Ποιος Ιχει δίκαιο; Ό Θεός ή ή έπιστήμη; Ό Θεός είναι καθαρό πνεύμα, δημιουργός τής ΰλης, μιά θέση χωρίς άπόδειξη. Ή έπιστήμη θά μάς Αποδείξει μέ τήν πράξη και τήν έμπειρία, πώς δ κόσμος είναι μιά Αντικειμενική πραγμαηκότητα, και θά μάς Ιπίτρέψει νά Απαντήσουμε στήν έρώτηση: 3 . Είναι άλή&ιια πώ ς α ρ ά γμ α τα i

οί Ιδέβς μας δημιουργοί* «Α

Ά ς π ίρουμε για παράδειγμα ενα αυτοκίνητο πού περνά τήν ώρα πού'διασχίζουμε τόν δρόμο παρέα μ’ εναν Ιδεαλιστή, πού μαζι συζητάμε αν τά πράγματα ε^ουν μιά αντικειμενική ή υπο­ κειμενική ύπαρξη, και άν Αληθινά οί ιδέες μας δημιουργούν τά πράγματα. Είναι φυσικά βεβαιότατο πώς θά προσέξουμε χολΰ, άν δέ θέμε νά μάς κόψει τό αυτοκίνητο. Έ τσι, στήν πρ·>ξη, δ Ιδεαλιστής είναι ύποχρεωμένος νά αναγνωρίσει τήν ύπαρξη τοΰ αύτοκινήτου. Γ ι’ αύτόν, στήν πράξη, δέν υπάρχει διαφορά Ανά­ μεσα σ* Ινα Αντικειμενικό και σ' ένα υποκειμενικό αυτοκίνητο, κι* αύτό είναι τόσο σωστό, ώστε νά δίνει ή πράξη τήν Απόδει­ ξη πώς οί Ιδεαλιστές στή. ζωή είναι υλιστές. Μπορούσαμε στό ζήτημα αύτό νά φέρουμε πολλά παραδείγ­ ματα, δπου θά βλέπαμε δτι ot ιδεαλιστές φιλόσοφοι καί οί ύποστηρικτές αύτής τής φιλοσοφίας δέν περιφρονοΰν όρισμένες «Αντικειμενικές χυδαιότητες», γιά νά Αποχτήσουν Ικεΐνο πού γι* αύτούς δέν είναι παρά ύποκειμενική πραγμαηκότητα!

Ί&εαλιαμΑς ί 'Τλιβμάς ;

-Άλλωστε, γι“ αυτόν τόν λόγο, δέν βλέπουμε πιά κανένα να βεβαιώνει δπως ό Μπέρκλεϋ, δτι κόσμος δεν Υπάρχει. Τα έπιχειρήμοτβ είναι πολύ πιό έπιτήδεια και πιό καμουφλαρισμένα. [Συμ­ βουλευτείτε, σαν παράδειγμα τοΰ τρόπου τής έπιχειρηματολογίας τόν Ιδεαλιστών, τό κεφάλαιο ιιέ τόν τίτλο «Ή ανακάλυψη τών στοιχείων τοΰ κόσμου», στό βιβλίο τοΰ Λένιν *'Υ λ ι σ μ ό ς κ α i Έ μ π ε ι ρ ι ο κ ρ ι τ ί κ ι σ μ ό ς . (Κοινών. ‘Κκδόσεις, Κεφ. 1, παοάγο2, σελ. 31 καί πέ(>α)].

Σύμφωνα λοιπόν μέ τά λόγια τοΰ Λένιν, «τό κριτήριο τής κοάξης* θά μάς έπιτρέψει νά αποστομώνουμε τού; ιδεαλιστές. Αύτοι βέβαια, δέν θά παραλείψουν νά ποϋν δτι ή θεωρία καί ή πράξη δέν είναι τό ίδιο πράγμα, αλλ’ δτι είναι δυό πράγ­ ματα δλωσδιόλου διαφορετικά. Αύτό δέν είναι αλήθεια. Ά ν μιά άντίληψη είναι σωστή ή δχι αυτό μονάχα ή πράξη μέ τήν πείρα θά μάς τό αποδείξει. Τό παράδειγμα τοΰ αυτοκινήτου δείχνει πώς ό κόσμος είναι μιά πραγματικότητα Αντικειμενική κι δχι μιά αυταπάτη πού γεννά ό νοΰς μας. Μάς μένει άκόμα νά δοΰμε, μιά και ή θεωρία τοΰ άϋλισμοΰ τοΰ Μπέρκλεϋ δέν μπορεΐ νά άντέξει στόν επιστημονικό έλεγχο, οδτε στό κριτήριο τής πρακτικής, αν — δπως τό βεβαιώνουν δλα . τά συμπεράσματα τών ίδεαλιστιχών φιλοσοφιών, τών θρησκειών και τΛν θεολογιών — τ ό π ν ε ν μ α γ έ ν ν α τ ή ν ί λ η . ώ E lrai ΛΐήΦεια πώς %6 πν*ΰμα ytrvd φ

ΰΐηΐ

"Οπως είδαμε, τό πνεύμα γιά τούς Ιδεαλιστές εχει σάν Α­ νώτερη του μορφή τό θεό. ΑΥτός είναι ή τελευταία απάντηση, το συμπέρασμα τής θεωρίας τους. Γιά τον λόγο αύτό δταν θέ­ λουμε νά δοΰμε ποιος ά τ’ τούς δυο ό ιδεαλιστής ή ό Υλιστής Ε­ χει δίκαιο, τό πρόβλημα π ν ε ν μ α — ΰ λ η μπαίνει σέ τελευταία ανάλυση κάτω άπ’ αυτή τή μορφή: «Θεός ή έπιστήμη». Οΐ Ιδεαλιστές βεβαιώνουν δτι 6 θεός Υπήρξε «εις αιώνα τόν ■ϊχαντα·», και δτι, μη Εχοντας Υποστεΐ καμμιά μ'εταβολή, είναι πάντα ό ίδιος. Είναι τό καθαρό πνενμα, πού γ ι' αυτό δ χρόνος και τό διάστημα δέν Υπάρχουν. Είναι 6 δημιουργός τής ΰλης. Γιά νά Υποστηρίξουν τήν ύπαρξη τοΰ θεοΰ, κι* έδώ άκόμα ot ιδεαλιστές δέν παρουσιάζουν κανένα Ιπιχείρημα.

38

Τά φΑοσοφυιΑ ποοβλήματα

Γιά να υποστηρίξουν τόν δημιουργό τής ΰλης ανατρέχουν ο* Ινα σωρό μυστήρια, χον .ένα επιστημονικό πνεύμα δέν μπορεϊ νά δεχτεί. "Οταν ανατρέχουμε ατά πρώτα βήματα τής έπιστήμης χαί βλέπουμε δη ol πρωτόγονοι άνθρωποι (όντας στή βαθειά άγνοια καί έξ αιτίας αυτής) δημιούργησαν μέσα στή σκέψη τους τήν ίδόα τοΰ θεού, διαπιστο>νονμε χώς οί ιδεαλιστές τον 2<·οΰ αϊώνα συνεχίζουν σάν τούς πρωτόγονους, νά αγνοούν χάθε τί, πού μιά υπομονετική χαι επίμονη έργασία επέτρεψε στόν άνθρωπο νά γνωρίσπ. Γιατί στό κάτω - κάτω τής γραφής, ό θεός γιά τούς Ιδεαλιστές δεν μπορεΐ νά Ιξηγηθεϊ, καί μένει γι* αύτούς μιά π ί σ τ η χωρίς καμμιά απόδειξη. "Οταν οί ιδεαλιστές θέλουν νά «Αποδείξουν» τήν αναγκαιότητα μιας δημιουργίας τού κόσμου, λέγοντας δτι ή ΰλη δέν μπορούσε νά υπάρχει πάντα, δτι δπωσδήΛοτε Ιπρεπε νά είχε κάποτε φτιαχτεί, καταφεύγουν σ’ Ινα Θεό, πού δ ίδιος δέν είχε χοτέ του αρχή. Κατά τί ή Ιρμηνεία αυτή είναι πιό φωτεινή; 'Αντίθετα, γιά νά υποστηρίξουν οί υλιστές τά έπιχειρήματά τους, θά χρησιμοποιήσουν τήν επιστήμη, πού οί άνθρωπο» άνα" πτνξαν χαθώς όλοένα άπομάκρυναν άπό γυρω τον; τά «σννορα τής άγνοιας τους». Μάς επιτρέπει λοιπόν ή έπιστημη νά σχεφτούμε δτι τό πνεύμα δημιούργησε τήν ΰλη; "Οχι. Ή ίδέα τής δημιουργίας άπό ενα καθαρό πνεύμα είναι ά­ κατανόητη γιατί δέν ξαναβρίσκουμε τίποτα τό παρόμοιο μέσα στήν εμπειρία μας. Γιά νά ήταν αύτό δυνατό, θά Ιχρεχε, δχως λεν οί ιδεαλιστές, νά υπήρχε τό χνεύμα μόνο του χρίν άπό τήν ΰλη, ενώ ή επιστήμη μάς αποδείχνει δτ<· αύτό δεν είναι δυνατό χαι δτι ποτές δέν υπάρχει χνενμα χωρίς ΰλη. ’Αντίθετα τό πνεύ­ μα είναι πάντοτε δεμένο μέ τήν ΰλη, και διαπιστώνουμε Ιδιαί­ τερα δτι τό πνεύμα τοΰ άνθρώπον είναι συνδεμένο μέ τόν εγκέ­ φαλο, πού είναι ή πηγή τών ιδεών και τής σκέψης μας. Ή 2χιστήμη δέν μάς επιτρέπει νά διανοηθοΰμε δτι οί Ιδέες υπάρχουν στό κενό... ‘ Θά Ιπρεπε λοιπόν τό πνεύμα θεός, γιά νά μπορεΐ νά ύπάρξει, νά Ιχει Ιναν έγκέφαλο. Γ ι’ αίτόν άκριβώς τόν λόγο, μπο­ ρούμε νά πούμε, δ η δέν είναι δ θεός πού δημιούργησε τήν ΰλη

Ιδεαλισμός

'Τλιβμάς ;

39

καί τόν άνθρωπο, άλλά είναι ή ΰλη, δ ανθρώπινος έγκέφαλος, «ού Ιδημιοΰργησε τό πνεΰμα - θεό. Θα δοΰμε παρακάτω αν ή έπιστήμη μάς επιτρέπει νά πι­ στεύουμε σέ Ινα θεό ή σέ κάποιο πράγμα πού πάνω του τό διάβα τού χρόνου θά ήταν χωρίς άποτέλεσμα, καί γιά τό δποΐο τό διά­ στημα, ή κίνηση καί ή μεταβολή δέν θά υπήρχαν. Ά πό τώρα δμως, μπηρούμε νά βγάλουμε τό συμπέρασμα .Τη στήν άπάντηση τους στό θεμελιακό πρόβλημα τής φιλοσοφίας: 5 . 01 ύλιστές ίχο υν δίκαιο καί ή έτιιοτήμη Αποδείχνει τήν διί&ότητα τών Λπόψεών τους. 01 υλιστές έχουν δίκαιο οταν βεβαιώνουν: 1. Ενάντια στόν ιδεαλισμό τοΰ Μπέρκλεϋ καί ενάντια στους φιλόσοφους πού κρύβονται πίσω απ’ τόν άϋλισμό του : πρώτα δτι ό κόσμος καί τά πράγματα βεβαιότατα υπάρχουν εξω άπό τή διάνοιά μας καί δέν έχουν άνάγκη απ’ τή σκέψη μας γιά νά υπάρ­ ξουν, ύστερα δτι οί Ιδέες μας δέν δημιουργούν τά πράγματα άλλ’ δτι, αντίθετα, τά πράγματα μάς δίνουν τις ιδέες μας. 2. Ενάντια σ' δλες τίς ϊδεαλισιικές φιλοσοφίες, πού φτάνουν στό σημείο νά βεβαιώνουν τή δημιουργία τής ΰλης άπό τό πνεΰ­ μα, βεβαιώνουν δηλαδή, σέ τελευταία Ανάλυση, τήν ύπαρξη τού θεού καί υποστηρίζουν τά ιδεολογικά δόγματα, οί υλιστές, πού στηρίζονται στις επιστήμες, βεβαιώνουν καί αποδείχνουν δτι ή ΰλη δημιουργεί τό πνεΰμα καί δτι αυτοί δέν έχουν άνάγκη τής υπόθεσης «θεός» γιά νά έξηγήσουν τή δημιουργία τής ΰλης. Σ η μ ε ί ω σ ι ς. Πρέπει νά προσέξουμε μέ ποιόν τρόπο οί ιδεαλιστές βάζουν τά προβλήματα. Μάς βεβαιώνουν δτι δ θεός δημιούργησε τόν άνθρωπο Ινώ βλέπουμε δτι δ άνθρωπος εχει δημιουργήσει τό θεό. Βεβαιώνουν ακόμα πώς τό πνεΰμα δημιούρ­ γησε τήν ΰλη, Ινώ βλέπουμε ότι στήν πραγματικότητα συμβαίνει άκριβώς τό άντίθετο. Παρατηρούμε έδώ ενα τέλειο άναποδογύρισμα τών πραγμάτων πού πρέπει νά τό σημειώσουμε. Γ ΙΑ

Λένιν

ΑΝΑΓΝΩΣΗ:

: ‘Υλισμός καί ίμπειριοκριτικισμΰς σελ. 62 « Ή φύση υπήρχε πριν άπό τόν άνθρωπο ;> σ*λ. 62-65 « Ό άνθρωπος σκέφτεται μέ τόν εγκέφαλό του;* Ένγκβλς : Λουδ. Φόϋερμπαχ, «’Ιδεαλισμός καϊ^ΰλισμός», σβλίς 14.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

ΥΠΑΡΧΕΙ ΤΡΙΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ; Ο ΑΓΝΩΣΤΙΚΙΣΜΟΣ 1. Γιατί μιά τρίτη φιλοσοφία ; 2. Συλλογισμός αύτής τής τρίτης φιλοσοφίας. 3. Ά π ό ποΰ προέρχεται αύτή ή φιλοσοφία; 4. Οί συνέπειές της. 5. Πώς πρέπει νά άνασκευάζουμε αύτή τήν. «τρί­ τη* φιλοσοφία. 6. Συμπέρασμα.

1 . Γ ια τί μιά τρίτη φιλοσοφία ί Μπορεΐ νά νομίσουμε, ΰστερα από τά πρώτα αυτά κεφά­ λαια, δτι, κοντολογίς, θά πρέπει νά είναι αρκετά εύκολο νά πά­ ρουμε θέση Ανάμεσα σ’ δλες τις φιλοσοφικές θεωρίες, άφοΰ μόνο δυο μεγάλα ρεύματα τις διαμοιράζονται: δ Ιδεαλισμός καί δ ΰλισμός. Και μπορούμε να νομίσουμε άκόμα δτι τά επιχειρήματα πού στηρίζουν τόν υλισμό πείθουν μ’ Ιναν τρόπο δριστικό. “Ισως νάχουμε τήν έντΰπωση, δτι ΰστερα άπό μιά μικρή έξεταση ξαναβρίσκουμε τόν δρόμο, που όδηγεΐ πρός τή φιλοσο­ φία πού στηρίζεται στό λογικό : τόν υλισμό. Άλλά τά πράγματα δέν είναι τόσο άπλά. "Οπως κι δλας τονίσαμε, οί νεώτεροι ιδεαλιστές δέν έχουν τήν ειλικρίνεια τοΰ Ιπισκόπου Μπέρκλεϋ. Παρουσιάζουν τίς Ιδέες τους μέ πολΰ περισσότερη πανουργία, μέ μιά μορφή σκοτεινή έξ αίτιας μιας «καινούργιας» ορολογίας ποΰ αποβλέπει στό νά τίς νομίσουν οί άγαθοί άνθρωποι σάν τήν «πιό μοντέρνα» φιλοσοφία. [Λενιν, 'Υλισμός καί Έμπειριοκριτικιπμός, σελ. 9].

Είδαμε δτι στή θεμελιακή Ιρώτηση τής φιλοσοφίας μπο­ ρούμε νά δώσουμε δυό απαντήσεις, που είναι δλωσδιόλου άντί­ θετες, άντιφάσκουσες καί Ασυμβίβαστες. Αυτές οί δυό άπαντη-

Ό ΆγναοτιχκφΑς

41

σεις είναι πολύ καθαρές καί δέν έπιτρέπουν καμμιά σύγχυση. Και πραγματικοί· ως τό 1710 περίπου, τό πρόβλημα εμπαιοε Ετσι: άπό τή μιά μεριά ot ύλιστές, αύτοι που βεβαιώνουν τήν ύπαρξη τής ΰλης Ιξω άπό τή σκέψη μας' άπό τήν άλλη, οί Ιδεαλιστές, αύτοι που μαζί μέ τόν Μπέρκλεϋ άρνιόντουσαν τήν ύπαρξη τής ΰλης και Ισχυριζόντουσαν δ η αυτή δέν υπήρχε πα­ ρά μόνο μέσα μας, μέσα στή διάνοι<( μας. Άλλά τήν έποχή έκείνη, καθώς προοδέυσαν ot έπιστήμες, κι* άλλοι φιλοσόφοι μπήκαν στή μέση, πού προσπάθησαν νά βά­ λουν τέρμα στή μοιρασιά τοϋ φιλοσοφι?ίΟϋ στίβου άπό τούς ιδε­ αλιστές καί τους υλιστές, δημιουργώντας ενα φιλοσοφικό ρεΰμα πού Ιρριξε τή σύγχυση άνάμεσα σ’ αυτές τις δυό φιλοσοφικές θεωρίες: Πηγή αύτής τής σύγχυσης είναι ή Αναζήτηση μιάς τ ρ ί ­ τ η ς φιλοσοφίας. 2 . Σνλλογιομύς αύτής τής τρίτης φιλοσοφίας. Ή βάση τής φιλοσοφίας αυτή;, πού τήν έπεξεργάστηκαν μετά τόν Μπέρκλεϋ, είναι πώς δέν χρειάζεται νά προσπαθήσουνά Αναζητήσουμε τήν Αληθινή φΰση τών πραγμάτων και δτι δέν πρόκειται ποτέ να γνωρίσουμε παρά μόνο τ ή φ α ι ν ο μ ε ­ νική π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α . Γ ι’ αύτό τό λόγο Ακριβώς δνομάζουμε τή φιλοσοφία αυτή Α γ ν ω σ τ ι κ ι σ μ ό (Από τό έλληνικό Α, Αρνητικό μόριο, καί γνωστικός—Ικανός νά γνωρίσει* δρα, Ανίκανος νά γνωρίσει). Σύμφωνα μέ τή γνώμη τών Αγνωσηκιστών, δέν μπορούμε νά μάθουμε Αν ό κόσμος είναι στό β >θο. πνεύμα ή ΰλη. Μπο­ ρούμε μόνο νά γνωρίσουμε τή φαινομενική φύση τών πραγμά­ των, άλλά δέν μπορούμε νά γνωρίσουμε τήν ουσιαστική φύση τους. "Ας ξαναπ ρουμε τό παράδειγμα τού ήλιου : Είδαμε δτι δέν είναι, δτως τόν νόμιζαν οί πρωτόγονοι, 2νας έπίπεδο,' κα'ν κόκκινος δίσκο;. Αύτό; ό δίσκο; δέν ήταν λοιπόν παρά μιά αυτα­ πάτη, μια φαινομενική πραγματικότητα (ή φαινομενική πραγμα­ τικότητα είναι ή Επιφανειακή ιδέα πού έχουμε γιά τά πράγματα* δέν είναι ή ϊδυα ή ούσιασ ι*ή φύιη του;). · Γ ι’ αυτόν Ακριβώς τ <λόγο οί Αγνωστικιστές, βλέποντας πώς οί ιδεαλιστές και ot ύλιστές τσακώνονται γιά νά γνωρίσουν άν

42

Τά φιλοσοφικά ποοβλήματα

τά πράγματα είναι {ίλη ή πνείμα, δν αυτά τα πράγματα υπάρ­ χω ν ή δχι εξιο άπ” τή σκέψη μας, δν μπορούμε νά τά γνωρί­ σουμε ή δχι, λένε πώς μποροΰμε νά γνωρίσουμε καλά τή φαι­ νομενική πραγματικότητα, άλλά ποτέ τήν πραγματικότητα τήν ϊδια. 01 αισθήσεις μας, Ισχυρίζονται, μάς έπιτρέπουν νά δοΰμε καί νά αίσ&ανθοΰμε τά πράγματα, νά γνωρίσουμε τίς έξωτεριχές δψεις, τή φαινομενική φύση* αύτή ή φαινομενική φύση ·δπάρχει λοιπόν γιά μάς' άποτελεϊ αύτό πού δνομάζουμε στή φι­ λοσοφική διάλεκτο «καθ’ ήμάς πράγμα».*Άλλά δέν μποροΰμε νά γνωρίσουμε τό πράγμα άνεξάρτητα άπό μάς, μέ τή δίκιά του πραγματική υπόσταση, αύτό πού δνομάζουμε «πράγμα καθ’ εαυτό». 01 ίδίαλιστές καί οί υλιστές, πού συζητοΰν άδιάκοπα τά ζη­ τήματα αύτά, μοιάζουν μέ δυό ανθρώπους πού θά φορούσαν δ ένας μπλε καί δ άλλος ροζ γυαλιά, θά περπατούσαν πάνω στό χιόνι καί θά συζητούσαν γιά νά γνωρίσουν ποιο είναι τό πρα­ γματικό του χρώμα. Ά ς υποθέσουμε δτι ποτέ δέν θά μπορού­ σαν νά βγάλουν τά γυαλιά τους. Θά μπορούσαν μιά μέρα νά γνωρίσουν τό πραγματικό χρώμα τού χιονιοΰ ;...*Όχι. νΕ, λοιπόν, οί Ιδεαλιστές και οί υλιστές, πού τσακώνονται γιά νά γνωρίσουν • ποιος άπ’ τούς δυό Ιχει δίκαιο, φοράνε ροζ κ«ί μπλέ .γυα/ιά. Ποτέ δέν θά γνωρίσουν τήν πραγματικότητα, θάχουν μιά «κατ’ αύτούς» γνώση τού χιονιού* καθένας θά τό βλέπει μέ τόν τρόπο τυν, άλλά ποτέ δέν θά γνωρίσουν τό χιόνι «καθ’ έαυτό». Αυτός ε ί­ ναι δ συλλογισμός τών άγνωστικιστών. 3 . "And ηοϋ ηροέβχβται ή φιλοαοφία αύτή Ιδρυτής τής φιλοσοφίας αύτής είναι δ Χιόύμ (1711-1776), πούταν άγγλος, καί δ Κάντ (1724-1804), ενας γερμανός. Καί οί δυό προσπάθησαν νά συμβιβάσουν τόν ιδεαλισμό καί τόν υλισμό. Νά έ'να άπόσπασμα τών συλλογισμών τοΰ Χιούμ πού άναφέρεται άπό τόν Λένιν στό βιβλίο του « Υλισμός καί Έμπειριοκριτικισμός» (σελίς 14)., Μπορούμε νά θεωρήσουμε σάν ολοφάνερο, όχι οί άνθρωποι, άπό φυσικό ένστικτο, τείνουν στό νά έμπιστεύονται <η1ς αίσθήσεις τους, καί ότι, χωρίς τόν έλάχιστο συλλογισμό, ύποθέτουμε πάντα τήν ύπαρξη ένός έ-

Ό Άγνωσηχιομός

43

ξωτερικοϋ σνμπαντος, πού δέν έξαρτάται άπό τήν άντίληψη μαζ'Κίά ποΰ θά συνέχιζε νά ύπάρχει κ ι’ &ν άκόμα Εκμηδενιζόμαστε μαζι μδ δλα τά όντα πού είναι προικισμένα μέ αισθήσεις... Άλλ* αύτή ή άρχέγονη καί παγκόσμια γνώμη γρήγορα κλονίστη­ κε άπό τή φιλοσοφία τήν πιό έπιφανειακή, πού μάς διδάσκει δτι μο­ νό ή εικόνα ι) ή άντίληψη τ«τ* είναι προσιτές γιά τή διανοια μας, ο­ τι ot αίσθησεις είναι κανάλια πού άκολουί>οϋν ot εικόνες καί δτι αύ­ τές δέν είναι σέ θέση νά άποκαταστήσουν άπό μόνες τους μιά άμεση σχέση, όποιαδήποτε καί άν είναι αύτή, άνάμεσα στή σκέψη καί το αντικείμενο. Τό τραπέζι πού βλέπουμε φαίνεται πιό μικρό δταν άπομακρυνόμαστε άπ ’ αύτό, άλλά τό πραγματικό, τραπέζι, πού υπάϊχει άνεξάρτητα άπό μάς, δέν άλλάζει' άρα τό πνεΰμα μας συνέλαβε μονάχα τήν εικόνα τοΰ τραπεζιού. Αύτές είναι οΐ φανερές ενδείξεις πού μάς δίνει τό λογικό μας.

Βλέπουμε δτι δ Χιούμ παραδέχεται εύί>ύς έξ αρχής αυτό ποΐ> πέφτει στήν κοινή αντίληψη: «τήν ύπαρξη Ινός έξωτερικοΰ κόσμου» πού δέν έξαριιέται άπό μάς. Άλλά ευθύς αμέσως, ΑρvUtat νά δεχθεί τήν ύπαρξη αύτή σάν μια Αντικειμενική πραγ­ ματικότητα. Γ ι’ αυτόν ή ύπαρξη αύτή είναι μονάχα μιά εικόνα, και οί αισθήσεις μας, πού διαπιστώνουν τήν ύπαρξη αύτή, αυ­ τήν τήν εικόνα, είναι Ανίκανες νά Αποκαταστήσουν μιά όποιαδή­ ποτε σχέση άνάμεσα στή διάνοια κα'ι στό Αντικείμενο. Κοντολογίς, ζοΰμε μέσα στά πράγματα δπως στόν κινημα­ τογράφο, δπου βλέπουμε πάνω στήν όθόνη τήν εικόνα τών πραγ­ μάτων, τήν ύπαρξή τους, άλλ’ δπου, πίσω άπ* τις εικόνες αύ­ τές, δηλαδή πίσω άπ’ τήν όθόνη, δέν υπάρχει τίποτα. Τώρα, πώς τό πνεΰμα μας αίσθάνεται τά Αντικείμενα; αύτό μπορεΐ νά δφείλεται στήν ένέργεια τής ίδιας μας τής διάνοιας ή στήν ένέργεια κά­ ποιου άγνωστου καί άόρατου πνεύματος, ή καλύτερα άκόμα σέ κάποια πιό άγνωστη αίτία (στήν ίδια σ«λ.).

4 . 01 αυνέηΜ ς της. Ν,ά λοιπόν μια Ιλκυστική θεωρία, πού είναι, Αλλωστε, «ολύ διαδομένη. Τήν ξαναβρίσκουμε κάτω Αϊτό διαφορετικές δψεις, στό κύλισμα τής Ιστορίας, Ανάμεσα στις φιλοσοφικές θεωρίες, καί, στις μέρες μας, σ’ δλους δσους καμώνονται δτι «μένουν ουδέτεροι καί τηρούν έ π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή έ π ι φ ύ λ α ξ η».

Τά φιλοσοφικά «φοβλήματα

Πρέπει λοιπόν νά έξετάσουμε δν αύτοι οί συλλογισμοί είναι ncoacoi καί ποιες είναι οί συνέπειες τους. "Αν μάς είναι στ* αλήθεια αδύνατο, δπως τό βεβαιώνουν οί Αγνωστικιστές, νά γνωοίσουμε τήν αληθινή φΰση τών πραγ­ μάτων καί δν ή γνώση μας περιορίζεται στις φαινομενικές όψης τους, δέν μπορούμε νά βεβιΐκόσουμε τήν ύπαρξη τής αντικειμε­ νικής πραγματικότητας. Καί δέν μτοροΰμε νά γνωρίσουμε δν αυ­ τά τά ίδια τά πρ <γματα ύπάρχουν. Γιά μά?, λόγου χάρη, τό αυ­ τοκίνητο είναι μιά αντικειμενικά', πραγματικότητα. *0 Αγνω­ στικιστής πάλι μάς λέει πώς αύτό δέν είναι βέβαιο καί δέν μπο­ ρούμε νά ξέρουμε αν α ύ ιό τό αυτοκίνητο είναι μιά ιδέα ή μιά πραγματικότητα. Μάς απαγορεύει λοιπόν νά υποστηρίζουμε δτι ή σκέψη μας είναι ή Αντανάκλαση τών πραγμάτων. Βλέπουμε λοιπόν, δτι έχουμε νά κάνουμε έδώ μ’ £ναν πέρα γιά πέρα ίδεαλιστικό συλλογισμό, γιατί ή διαφορά δέν είναι μεγάλη ανάμεσα στό νά βεβαιώνεις πώς τά πράγματα δέν υπάρχουν ή Απλώς δτι δέν μπορούμε νά γνωρίσουμε άν υπάρχουν ! Είδαμε δτι δ αγνωστικιστής διακρίνει τά πράγματα «καθ’ ήμάς» καί τά πράγματα «καθ’ έαυτά». Ή μελέτη τών «καθ’ ήμάς» πραγμάτων είναι λοιπόν δυνατή : είναι ή έπιστήμη. Άλλά ή μελέτη τών πραγμάτων «καθ’ Ιαυτά» είναι αδύνατη, γιατί δέν μπορούμε νά γνωρίσουμε αύιό πού ύπάρχει έξω άπό μάς. Τα αποτέλεσμα αύτού τοϋ συλλογισμού είναι τό Ακόλουθο: ό Αγνωστικιστής παραδέχεται τήν έπιστήμη. Πιστεύει σ’ αύτήν καί δουλεύει γιά τήν πρόοδό της. Άλλά μιά καί δέν μπορεΐ κα­ νείς νά δημιουργήσει έπιστήμη παρά μόνο μέ τήν προϋπόθεση δτι θά αποκλείσει άπό τή φΰση κάθε ύπερφυσική δύναμη, δ 1 Αγνωστικιστής είναι υλιστής μπροστά στήν έπιστήμη. Άλλά βιάζεται νά προσθέσει δτι έπειδή ή έπιστήμη μάς δίνει μόνο τή φαινομενική δψη τών πραγμάτων, τίποτα δέν Αποδείχνει, δτι δέν ύπάρχει στήν πραγματικότητα xai κάτι Αλλο έκτος Από τήν ΰλη, ή ά*όμη δτι ύπάρχει ή δλη, ή δτι δέν ύπάρχει θεός. Ή Ανθρώπινη λογική δέν μπορεΐ νά γνωρίσει τίποτα Απ’ αύτά, καί κατά συνέπεια δέν Εχει καμμιά δουλειά νά Ανακατώνεται. Ά ν ύπάρχουν Αλλοι τρόποι νά γνωρίσουμε τά πράγματα «καθ’ Ιαυτά», δπως ή θρησκευτική πίστη, δ Αγνωστικιστής δέ θέλει νά τό ξέρει οΰτε κι* αύτό, και δέν Αναγνωρίζει στόν έαυτό του τό δικαίωμα νά συζητάει γι’ αύτό.

Ό Άγνιοβηχισμός

45

*0 αγνωστικιστή; είναι λοιπόν, μέ τή σομπεριφορά του στή ζωή και γιά τήν οικοδόμηση τής επιστήμης, Ινας υλιστής, άλλά Ινας υλιστής που δέν τολμά νά ομολογήσει τον υλισμό του χαι που επιδιώκει πρώτα - πρώτα νά μήν βρίσκει τόν μπελά του μέ τούς Ιδεαλιστές, και vu μήν συγκρούεται μέ τίς θρησκείες. Ε ί­ ναι Ινας «ντροπαλός υλιστής* [Ένγκελς: Φ ι λ ο σ . Μ ε λ έ ­ τ ε ς , «ό ιστορικός υλισμός», σελ. 88, Κοιν. Εκδόσεις 1947]. Ή συνέπεια είναι δτι αύτή ή τρίτη φιλοσοφία, άμφιβάλλοντας γιά τή βαθύτερη άςία τής επιστήμης, μή βλέποντας σ’ αυτήν παρά μόνο αυταπάτες, προτείνει νά μήν αναγνωρίσουμε καμμιά αλήθεια στήν έπιστήμη και νά θεωρήσουμε σάν απόλυτα άχρηστο τό νά αναζητήσουμε νά γνωρίσουμε κάποιο πράγμα, τό νά Ιργαστοϋμε γιά τήν πρόοδο. 01 Αγνωστικιστές λένε: “Αλλοτε, οί άνθρωποι βλέπανε τόν ήλιο σάν ενα επίπεδο δίσκο καί πίστευ tv δτι τέτοια ήταν ή πραγματική του |*ορφή : έπεφταν εξω. Σήμερα, ή έπιστήμη μάς λέει δ η ό ήλιος δέν είναι τέτοιος πού τόν βλέπουμε και υπο­ στηρίζει δτι δλα τά εξηγεί. Ξέρουμε δμω; δτι ή επιστήμη συχνά πέφτει εξω καταστρέφοντας τή μιά μέρα αυτό πού δημιούρ­ γησε τήν προηγούμενη. Πλάνη χθες, αλήθεια σήμερα, ξανά πλάνη αύριο. Γι* αυτό τό λόγο, υποστηρίζουν οί άγνωστικιστές, δέν μπορούμε ν ά γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε . Ή λογική δέν μάς δίνει καμμιά βεβαιότητα Κι &ν άλλες μέθοδες, έκτος άπό τή λογι­ κή, δπως ή θρησκευτική πίστη, ισχυρίζονται δτι, μάς δίνουν άπόλυτές βεβαιότητες, ουτε κι’ αύτή ή (δια ή έπιστήμη μπορεΐ νά μάς εμποδίσει νά πιστέψουμε σ’ αύτές Ελαττώνοντας τήν πί­ στη στήν έπιστήμη, δ Αγνωστικισμός προετοιμάζει ετσι τήν Ιπιστροφή στις θρησκείες. S . Πώς affittm νά άνααχβνάζονμβ αύχήν τήν τρίτη φιλο­ σοφία. Είδαμε, δη γιά νά αποδείξουν τΙς Απόψεις τους οί υλιστές δέν χρησιμοποιούν μόνο τήν έπιστήμη, Αλλά καί τήν π ε ί ρ α , πού έπιτρέπει νά έλέγξουμε τίς έπιστήμες. Χάρη στό «κριτήριο της πράξης» μ π ο ρ ο ύ μ ε ν ά γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε , νά κατανοήσουμε τά πράγματα. 4

46

Τά φιλοσοφική προβλήματα

Οι Αγνωστικιστές μάς λέν πώς είναι αδύνατο νά βεβαιώ­ σουμε δη υπάρχει ή δέν ΰπάρχει έξωτερικός κόσμος. "Ομως «τήν πράξη γνωρίζουμε δτι δ κόσμος και τά πρά­ γματα υπάρχουν. Γνω.άζουμε δη οί ιδέες που σχηματίζουμε γιά πράγματα είναι Ακριβείς, δη οί σχέσεις πού καθιερώσαμε Ανά­ μεσα στά πράγματα και σέ μάς είναι πραγματικές. Ά πό τή στιγμή ποΰ χρησιμοποιούμε τά πράγματα, σύμφωνα μέ τις ιδιότητες πού διαπιστώνουμε σ’ αύτά, δοκιμάζουμε μέ τρόπο αλάν­ θαστο τήν ορθότητα ή τό λαθεμένο τών διαπιστώσεων πού κάναμε μέ τίς αισθήσεις. "Αν cl διαπιστωθείς μας ήταν. λαθεμένες, καί ή εκτί­ μηση τής χρήσης ένός πράγματος θάπρεπε νάναι κ ι’ αΰτή λαθεμένη, καί ή δοκιμή μας θάπρεπε ν’ άποτΰχει. Ά λλά, δν καταφέρουμε νά πετΰχουμε τόν σκοπό μας, δν άντιληφ ϋοϋμε πώς τό αντικείμενο συμ­ φωνεί μέ τήν ιδέα πού έχουμε σχηματίσει γι’ αΰτό καί άνταποκρίνεται στά σχέδια μας, οπου τό χ ιηιιμοποιοΰμε, αΰτό είναι μιά θετική απόδειξη δτι οί διαπιστώσεις μας γιά τό αντικείμενο καί τίς Ιδιότητες του συμ­ φωνούν με μιά ες'ιι άπό μας πραγματικότητα. Καί κάθε φορά πού Απο­ τυχαίνουμε χοειαζόμαστε συνήθ-ως λίγο χρόνο γιά ν ’ άνακαλνψονμβ τήν αίτια τής άστοχίας μας. Αντιλαμβανόμαστε τότε ότι ή διαπίστωση πού πάνω της στηριχτήκαμε γιά νά ενεργήσουμε ήταν ή έλλειπής καί επιφανειακή ή συνδεμένη μέ τά συμπεράσματα άλλων διαπιστώσεων, μ ’ ενα τέτοιο τρόπο πού δέν άνταποκρινότανε σ ' αύτό πού ονομάζουμε σωστό συλογισμό. Ό σ ο ποιό πολύ φροντίζουμε νά έςασκούμε καί νά χρησιμοποιούμε μέ τό σωστό τρόπο τίς αίσθήσεις μας καί νά σνγκρατοϋμε τή δράση μας μέσα στά προδιαγραμμένα, άπ’ τίς διαπιστώσεις ποΰ σωστά άποχτήσαμε καί σωστά χρησιμοποιήσαμε, όρια, παρατηρούμε, δτι τό άποτέλεσμα τής πράξης μας αποδείχνει τή συμφωνία τών διαπι­ στώσεων μας μέ τήν άντικειμενική φύση τών πραγμάτων πού άντιληφθήκαμε. 2έ καμμιά περίπτωση, δ^νφτάσαμε άκόμα στό σημείο νά ποΰμε ότι οί διαπιστώσεις, πού όφείλονται στις αισθήσεις μας καί πού έχουν έλεγχθεΐ επιστημονικά, παράγουν μέσα στό πνεύμα μας ιδέες γιά τόν εξω κόσμο, πού μποροΰν νά είναι, άπό τήν ίδια τον; τή φύση, σέ άσυμφωνία μέ τήν πραγματικότητα, ή δτι μπορεΐ νά ΰπάρχει μιά ξε­ χωριστή άντίφαση άνάμεσα στόν κόσμο καί στις αντιλήψεις ποϋχουμε άποχτήσει γ ι’ αΰτόν μέ τις αίσθήσεις ["Ενγκελς, Φ ι λ ο σ . μ ε λ έ ­ τ ε ς , «ό Ιστορικός ΰλισμός», σελ. 89].

Επαναλαμβάνοντας-τή φράση τοΰ Ένγκελς θά ποΰμε: «Ή απόδειξη τής ύπαρξης τής πουτίγκας είναι δτι τήν τρώμε» (άγγλική παροιμία). "Αν δέν υπήρχε, ή δν ήταν μιά Ιδέα, μέ τό νά τήν είχαμε φάει, ή πείνα μας δέν θά καταπραϋνότανε καθόλου. Γι’ αύτό, μάς είναι πέρα γιά πέρα δυνατό νά γνωρί­ σουμε τά πράγματα, νά δοΰμε αν οί Ιδέες μας άνταποκρίνονται

Ό ’Αγνωστικισμός

47

«τήν πραγματικότητα. Mac είναι δυνατό νά έλέγχουμε τά δεδο­ μένα τής επιστήμης μέ τήν έμπειρία χα'ι τή βιομηχανία, πού μεταφέρουν σέ πραχτικές Ιφαρμογές τά θεωρητικά συμπερά­ σματα τών έπιστημών. “Αν μπορούμε ν ά φ τ ι ά ξ ο υ μ ε συν­ θετικό καουτσούκ αύτό δφείλεται στό δ η ή έπιστήμη γνωρίζει τό καουτσούκ «καθ’ έαυτό». Βλέπουμε λοιπόν δ η δέν είναι άχρηστο νά προσπαθούμε νά δοΰμε ποιος έχει δίχαιο, μιά καί, πέρα άπό τις θεωρητικές πλά­ νες ποΰ ή έπιστήμη μπορεΐ νά χάνει, ή πείρα μάς δίνει χάθε φορά τήν Απόδειξη o n μόνο ή έπιστήμη, Εχει δίχαιο. 6 . Συμπέρασμα* Ά πό τόν 18ο αίώνα, στούς διάφορους στοχαστές, πού δανεί­ στηκαν λίγα ή πολλά άπό τόν άγνωστιχισμό, βλέπουμε δτι αυτή ή φιλοσοφία τραβιόταν μιά απ’ τόν Ιδεαλισμό, μιάάπ* τόν υλισμό. Κάτω άπό καινούργια ονόματα, δπως λέει ό Λένιν, Ισχυριζόμενοι μάλιστα δ η χρησιμοποιούν τις έπιστήμες γιά νά Υποστηρί­ ξουν τους συλλογισμούς τους, δημιουργούν συνεχώς σύγχυση άνάμεσα στις δυό θεωρίες, επιτρέποντας έτσι α* όρισμένους νδχουν μιά φιλοσοφία βολική πού τούς δίνει τή δυνατότητα νά δηλώ­ νουν δτι δέν είναι Ιδεαλιστές γιατί χρησιμοποιούν τήν έπιστήμη, •μά πού δέν είναι καί ύλιστές, γιατί δέν τολμούν νά φτάσουν μέ­ χρι τό τέρμα τών συλλογισμών τους, γιατ'ι δέν είναι συνεπείς. Ί ΐ άλλο elvai λοιπόν ό αγνωστικισμός, λε*ι ό Ένγκβλς, χαφά Iνας δειλό; ύλισμός; *Η άγνωσαχισαχή άντίληψη γιά «ή φύση e lv a i x i( α γιά πέοαύλισηχή. 'Ολάκερος δ φυσικός κόσμος κυβερνιέται άπό νό­ μους καί αποκλείει απόλυτα χάθε έξωτελική έπέμβαση. ’Αλλά ή άγνα>«Μ Μ ηχή φιλοσοφία xQ oetcw δτι δϊν έχουμ* κανένα μέσο γιά νά βεβαιώσουμε ή νά άρνηθοϋμε τήν ΰπαρξη κάποιον ΰιέριατον δντος χέ­ ρα άπό «6 γνωστό σύμπαν [Ένγχελς, Φ ι λ ο σ . μ ε λ έ τ ε ς , «ό tatog. ύλισμός», σελ. 88, Κοιν. Εκδόσεις 1947].

Αΰτή ή φιλοσοφία παίζει λοιπόν τό παιχνίδι τοϋ Ιδεαλι­ σμού καί, στό κάτω—κάτω, επειδή ot Αγνωστικιστές είναι άσυνε *εΐς στούς συλλογισμούς τους καταλήγουν στ~ Ιδεαλισμό. «Ξυ­ στέ τόν Αγνωστικιστή, λέει δ Λένιν, θά βρήτε τόν Ιδεαλιστή». Είδαμε δ η μπορούμε νά ξέρουμε π ο ι ό ς Εχει δίκαιο, δ Ολισμός ή 6 Ιδεαλισμός. Βλέπουμε τώρα δτ> οί θεωρίες πού Ισχυρίζονται δη συμβι·

Τά φιλοσοφικά προβλήματα

βάζουν αύτές τις δυό φιλοσοφίες δέν μπορούν, στήν πραγματικό­ τητα, παρά νά υποστηρίζουν τόν ιδεαλισμό, δτι δέν δίνουν μιά τρίτη απάντηση στή θεμελιακή έρώτηση τής φιλοσοφίας, χαί δτι, συνεπώς, δ έν ύ π ά ρ χ ε ι τ ρ ί τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α . ΓΙΑ ΑΝΑΓΝΩΣΗ: Λένιν

: ‘Υλισμός καί έμπειριοχριτικισμός, σ*λ. 14-16, 170, 171·

100, 101. "Ενγχίλς : Α. Φόϋερμπαχ, σελ. 16 χαί ntQa. Έ νγκελς : Φιλοσοφικές μελέτες, «Ιστορικός υλισμός», σελ. 86 καί πέρα.

ΕΡΩ ΤΗ ΣΕΙΣ ΕΛΕΓΧΟΥ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1. Ποιά σημασία παρουσιάζει ή μελέτη τής φιλοσοφίας γιά τόν Αγωνιστή εργάτη; 2. Ποιά Ιδιαίτερη σημασία παρουσιάζει γι9 αυτόν ή μελέτη τοϋ διαλεχτιχοΰ ύλισμοΰ; ΚΕΦΑΛΑΙΟ I

1. Ποιό εΐναι τό θεμελιακό πρόβλημα τής φιλοσοφίας; 2. Εξηγείστε χαι διορθώστε τή συνηθισμένη σύγχυση πον δημιουργούν ot λέξεις Ιδεαλισμός χαί ύλισμός. ΚΕΦΑΛΑΙΟ II

Ποιά είναι τά χύρια Ιδεαλιστιχά έπιχειρήματα; ΚΕΦΑΛΑΙΟ III

Ποιά είναι τά σημεία Αντίθεσης άνάμεσα στόν ύλισμό χαί τόν Ιδεαλισμό; ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV

Τί πρέπει ν* Απαντήσουμε σ* Ικείνου; πού Ισχυρίζονται ((τι ό κόσμος ύπάρχει μονάχα στή διάνοια μας; ΚΕΦΛΛΛΤΟ V

'Ανάμεσα στόν Ιδεαλισμό χαί τόν υλισμό, ύπάρχει θέση γιά μιά τρίτη φιλοσοφία;

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΥΛΙΣΜΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η ΥΛΗ ΧΑΙ ΟΙ ΥΛΙΣΤΕΣ 1. 2. 3. 4. 5.

Τί είναι Ολη; Διαδοχικές θεωρίες γιά τήν ΰλη. Τί είναι ή Ολη γιά τούς ύλιστές. Ό χώρος, 6 χρόνος, ή κίνηση καί ή Ολη. Συμπέρασμα.

"Εχοντας προσδιορίσει: Πρώτα—πρώτα τις κοινές σ’ δλους τούς ύλιστές Ιννοιες, σέ συνέχεια τά επιχειρήματα δλων τών υλιστών Ινάντια στις ίδεαλιστιχές φιλοσοφίες καί τέλος Ιχοντας αποδείξει τήν πλάνη τον Αγνωστικισμού, θά βγάλουμε άπ’ τή διδασκαλία αΰτή-τά συμπε­ ράσματα και θά ένισχΰσουμε τά υλιστικά μας Ιπιχειρήματα, δί­ νοντας απάντηση στις δυό ακόλουθες ερωτήσεις: 1. Τί είναι ΰλη ; 2. Τί σημαίνει νά είσαι υλιστής; 1. ΤΙ ulvai ΰ λ η ΐ Σ η μ α σ ί α τ ή ς I ρ ώ τ η σ η ς . Κάθε φορά πού Ιχουμε νά λύσουμε Ινα πρόβλημα, πρέπει νά βάζουμε τίς ερωτήσεις πολύ ξάστερα. Πραγματικά, δέν είναι τόσο εύκολο νά δώσουμε έδώ μιά Ικανοποιητική δπάντηση. Γιά νά τό κατορθώσουμε, πρέπε1 νά διατυπώσουμε μιά θεωρία γιά τήν ΰλη. Γ$νικά, οί άνθρωποι σκέφτονται δτι ή ΰλη είναι αύτό πού μποροΰν νά χιάσουν, αύτό πού παρουσιάζει Αντίσταση καί οχλη­ ρότητα. Στήν έλληνική Αρχαιότητα Ιτσι καθόριζαν τήν ΰλη. Σήμερα ξέρουμε, χάρη «τίς έχνστήμες, δτι αΰτό δέν είναι ΜΜΤ0.

50

Ό φιλοσοφικός 'ΤλισμΑς

3 . Διαδοχικές Φβωοίβς γιά t$ v ΰ ΐη . (Σκοπός μας είναι νά έξετάσουμε δσο γίνεται πιό απλά τις διάφορες θεωρίες που άναφέρονται «τήν ΰλη χωρίς νά προχωρή­ σουμε σέ έπιστημονικές Ιξηγήσεις.) Στην Ελλάδα, νόμιζαν πώς ή ΰλη ήταν Ινα πράγμα στερεό πού δέν μπορούσε νά διαιρεθεί Απεριόριστα."Ερχεται μιά στιγμή, ελεγαν, πού τά κομμάτια δέν μπορούν πιά νά διαιρεθούν. Κι’ εί­ χαν δνομάσει αύτά τά μικρά κομμάτια ά τ ο μ α (πού πάει νά πει ά δ ι α ί ρ ε τ α ) . "Ενα τραπέζι λοιπόν είναι Ινα άθροισμα ατό­ μων. Νόμιζαν άκόμα πώς τά άτομα αύτά διαφέρανε μεταξύ τους: 'Υπήρχαν άτομα λεία και στρογγυλά, δπως τοϋ λαδιού, άλ­ λα τραχειά κι* Αγχολωτά, δπως τοΰ ξυδιού. Πρώτος ό Δημόκριτος, Ινας υλιστής τής αρχαιότητας, δια­ τύπωσε τή θεωρία αύτή. Είναι ό πρώτος, πού προσπάθησε νά δώσει μιά υλιστική ερμηνεία τοΰ κόσμου. Σκεφτόταν, λόγου χά­ ρη, δτι τό άνθρώπινο κορμί ήταν φτιαγμένο άπό κοινά άτομα και δτι ή ψυχή ήτανε Ινα άθροισμα άπό άτομα λεπτότερα, καί έπειδή παραδεχότανε τήν ΰπαρξη τών θεών καί ήθελε, ωστόσο, νά Ιξηγήσει τό χάθε πράγμα υλιστικά, βεβαίωνε, πώς χι’ οί Ιδιοι οί θεοί ήταν φτιαγμένοι άπό άτομα πάρα πολύ λεπτά. ' Ά πό τήν άρχαιότητα, λοιπόν, οί άνθρωποι προσπάθησαν νά Ιξηγήσουν τί είναι ή ΰλη. Ό μεσαίωνας δέ φέρνει τίποτα τό καινούργιο στή θεο)ρία τών άτόμων πού καλλιεργήθηχε Από τούς Έλληνες. Μόνο τόν 19ο αιώνα ή θεωρία αύτή παθαίνει βαθειές μεταβολές. Νόμιζαν πάντα πώς ή ΰλη διαιρε.ϊται σέ άτομα, και πώς αύτά ήταν μόρια πολύ σκληρά πού τό έ'να ασκούσε έ'λξη πάνω στ’ άλλο. Είχαν έγκαταλείψει τή θεωρία τών Ελλήνων χαί τά Ατομα αύτά δέν τά θεωρούσαν πιά τραχειά ή λεία, άλλά συνέχι­ ζαν νά ύποστηρίζουν δτι ήταν σκληρά, άδιαίρετα και οτι είχαν μιά τάση νά ελκει τό Ινα τ’ άλλο. Σέ συνέχεια ή πρόοδος Ιπέτρεψε στις Επιστήμες νά φέρουν διασαφήσεις καί νά προχωρήσουν περισσότβρο στήν έρμηνεία τής ΰλης. Σήμερα άποδείχνοΰν δτι τό άτομο είναι κατά προσέγγιση Ινα κέντρο πού γύρω του στρέφεται Ινα μικρό σύστημα άπό πλα­ νήτες φορτισμένους μέ μικρά ήλεκτρικά φορτία. Τό κέντφο ή πυ­ ρήνας τοϋ ά τόμου είναι κι* αύτό σύνθετο χα'ι μέ πολύμορφη

Ή Ολη καί οί υλιστές

51

συγκρότηση. Ή ΰλη είναι μιά συνάθροιση τών Ατόμων αυτών χαι δν τό χέρι μας «ον τό τοποθετούμε πάνω στό τραπέζι νοιώ­ θει μιάν Αντίσταση, αΰτό δφείλεται αποκλειστικά στό δ η τό χέρι δέχεται Ιναν Αμέτρητο άριθμό συγκρούσεων, που προέρχονται άπ* αυτά τά μιχρά συστήματα τών Ατόμων. Σ* αΰτή την πιό σύγχρονη θεωρία τής έρμηνείας τής ΰλης, θεωρία πού Ιπιβεβαιώνεται Από τίς Επιστημονικές παρατηρήσεις, οί ιδεαλιστές χάνουν τόν Ακόλουθο ελεγχο : «Δέν υπάρχει πια στερεά ΰλη! Συνεπώς δέν ΰπάρχει πια ΰλη I Of υλιστές, που στη­ ρίζουν τή φιλοσοφία τους στήν ύπαρξη τής ΰλη;, δέν Ιχουν πιά Αποδείξεις. Ή ΰλη γίνηχε Αφαντη I» Πρέπει να τονίσουμε δτι αύτοΰ τοΰ είδους ή Επιχειρηματο­ λογία είχε χάποια Επιτυχία, άφοΰ Ακόμα χαί ορισμένοι μαρξιστές, δηλ. υλιστές, κλονίστηκαν στις πεποιθήσεις τους. Άλλά δταν μι­ λάν γιά Εξαφάνιση τής ΰλης Αποβλέπουν Αποκλειστικά στό νά " συσκοτίσουν τό πρόβλημα τη στιγμή Ακριβώς πού ή Επιστήμη διασαφηνίζει περισσότερο τή σύνθεση της I Αΰτό πού Εχει σημα­ σία, αΰτό πού είναι Αναγκαίο, είναι νά δοΰμε : 3 . Τί (Ν α ι ή ϋλη γιΑ τούς ύλιστές i Στό ζήτημα αΰτό είναι Απαραίτητο νά κάνουμε μιά διά•κριση. ΙΙρόχειται νά δοΰμε πρώτα - πρώτα : 1. Τ ί είναι ή ΰλη ; κ αί υστέρα

2. Π ώ ς είναι φτιαγμένη ή ΰλη; Ή Απάντηση πού δίνουν οί ΰλιστές στήν πρώτη Ερώτηση είναι δτι ή ΰλη είναι μιά πραγματικότητα Εξωτερική, Ανεξάρ­ τητη Από τό πνεΰμα, χαί πού δέν εχει Ανάγκη άπό τό πνεΰμα γιά νά ΰπάρξει. Ό Λένιν λέει στό ζήτημα αΰτό: Ή έννοια τή ς ΰλης 8έν έ κ φ ρ ά ζ η τίπ ο χ ' άλλο άπό τήν a v titteiμ βνιχή πραγμ α τικότη τα πού μ ά ς SCvexou. μ έ τή ν α ίσ θησ η. [Λ ένιν, ατό

παραπάνω έργο, β. 330].

Τώρα, στή δεύτερη Ερώτηση: «Πώς είναι φτιαγμένη ή ΰλη;* οί ΰλιστές Απαντοΰν: «“Οχι Ιμεΐς, Αλλά ή έπιστήμη θά δώσει τήν Απάντηση». Ή πρώτη Απάντηση μένει Αμετάβλητη Από τήν Αρχαιότητα ως τίς μέρες μας.

gg

Ό f d o e o f n i f 'Τλιομ·;

Ή δεύτερη dieίνπ|βΐ| ήταν χατΰ χοίρους δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ή xai χ ρ έ π ε ι ν* άλλάζβι γιατί έξαρτάται άπό τις έπιστήμες, άχά τήν κατάσταση τών ανιαρά»πίνων γνώσεων. Δέν είναι μιά 4ftσηχή απάντηση. Βλέπουμε δτι είναι άχόλυτα απαραίτητο νά θέτουμε χαλά τό πρόβλημα χαϊ νά μην Αφήνουμε τους ιδεαλιστές νά άναχατώνουν τις δυό Ιρωτήσεις. Πρέπει νά τις χωρίζουμε μέ προσοχή, νά δείχνουμε δ η ή χρώτη είναι ή χυριώτερηχαι δ α ή Απάντησή μας σ* αυτήν μένει πάντα Αμετάβλητη. ^ Γιατί ή μ ο ν α δ ι κ ή «Ιδιότητα» τής ΰλης, πού ή αποδοχή της όρίζ*ι τόν φιλοοοφικό υλισμό, (Τναι ότι άποτελίί μιάν άντίΜίμτηχή πραγματικότητα, ό η δηλ. ύχάρχει έξα» Αχό τή σννείδηση μας {Αίνιν, στό παραπάνω έργο, <ηλ. 225],

4 . Ό Ζ&οος, Λ χοόνος, 4 »1νηβη καί ή ϋΐη. "Αν βεβαιώνουμε, Ιχειδή τό διαπιστώνουμε, δτι ή ΰλη Υ­ πάρχει Εξω ά π ό μάς , καθορίζουμε έπίσης δ η : 1. Ή ΰλη υπάρχει μέσα στό χ ώ ρ ο xai μέσα στό χ ρ ό ν ο . - 2. Ή ΰλη βρίσκεται σέ κ ί ν η σ η . 01 Ιδεαλιστές φρονούν δτι δ χώρος xai δ χρόνος είναι Ιδέες μέσα στή διάνοιά μας ( Ό Κάντ είναι δ πρώτος πού τό ύχοστή■ριξε αύτό). Γι* αυτούς, δ χώρος είναι μιά μορφή π ο ύ I μ ε ϊς δ ί ν ο υ μ ε στά πράγματα, ό χώρος γεννιέται άχ’ τό άνθρώχινο πνεύμα. Τό Ιδιο φρονούν γιά τό χρόνο. Οί υλιστές, αντίθετα, βεβαιώνουν δτι δ χώρος δέν είναι μια Εννοια χού βρίσκεται μέσα μας. άλλά δ η έμεΐς βρισκόμαστε μέσα στό χώρο. Βεβαιώνουν άκόμα δ η ό χρόνος είναι Ινας δρος άχαραίτητος στό ξετΰλιγμα τής ζωής μας και δ η συνεχώς αύτό χού υπάρχει Εξω άχό τή διάνοιά μας—δηλ. ή ΰλη—ύχάρχει μέσα στόν χώρο xai στόν χρόνο. ...0 1 ούοιάδας μορφές χά9β όντος «Τναι & χάρος xai ό χρόνος xai Ινα δν έξω άχ* τάν χρόνο «Ινα» Ινας χαραλογισμός τόσο μεγάλος, δοο m Ινα δν έξω άχ* -«ον χ ·ρ ο ["Κνγχελς, ’A m - Ν«4ρτνγκ, τ. 1, «•λ. 61, <χδόο«ΐ{ 0 —I—, 1981).

Ξέρουμε λαχδν δη ύχάρχει μιά χραγμαηχότητα ανεξάρ­ τητη άχό τή w w t M μας. "Ολοι ξέρουμε 8η δ χόσμος πριν άπόμάςχ*Ιίη$άίξ«·ολονθή·ει νά νπάρτχπ. ύστερα άχό μάς. Ξέρονμ* I n ό Μάβρβς γ»έ *Λ Μ Ε Ι» Μν Ιχ» M f m ρβς.

Ή *λη χαί οί

Είμαστε πέρα γιά πέρα βέβαιοι δτι τό Παρίσι ΰχήρξε πριν Απ’ τή γέννησή μας χα'ι δτι — έκτος αν ξεθεμελιωθεί δίστιχα — θα ϋχάρχει ΰστερα άπ' τόν θάνατό μας. Είμαστε βέβαιοι δη τό Παρίσι υπάρχει άκόμα χι’ δταν δέν τό σκεφτόμαστε, δπως ύπάρχονν έχίσης χαι δεκάδες χιλιάδες πόλεις χού δέν έχουμε ποτέ ΙπισκεφτεΙ, χού δέν γνωρίζουμε άχόμα χαι τό όνομά τους χα'ι χού χαρ’ δλα αύτά υπάρχουν. Τέτοια είναι ή γενική χεχοίθηση τής Ανθρωπότητας. Οί έπιστήμες έπέτρεψαν νά δώσουμε στό έπιχείρημα αυτό μιά άκρίβεια χα'ι μιά στερεότητα χού μηδενίζουν δλες τΙς Ιδεαλιστικές κουτοπονηριές. Ot φυσικές επιστήμες βεβαιώνουν θετικά ότι ή γη πίρασε άπό καταστάσεις τέτοιες πού ούτε ό άνθρωπος οΰτε κανένα ζωντανό όν δέν τήν κατοικούσε καί δέν μπορούσε νά τήν κατοικήσει. Ή οργανική Όλη είναι ένα όψιμο φαινόμενο, τό προϊόν μιάς πολύ μακρόχρονης έξέλιξης. [Λένιν, στό παραπάνω Ιργο, σελ. 62],

"Αν λοιπόν οί έπιστήμες μάς δίνουν τήν άπόδειξη δτι ή ΰλη υπάρχει μέσα στο χώρο καί στό χρόνο, μάς διδάσκουν ταυτόχρονα δη ή ΰλη βρίσκεται σέ κίνηση. Αύτό τό τελευταίο δεδομένο χού μάς προσφέρουν οί σύγχρονες επιστήμες είναι χολύ σημαντικό γιατί καταστρέφει τή γερασμένη θεωρία πού σΰμφω/α μ’ αΰτήν ή ΰλη ήτανε Ανίχανη γιά χίνηση, ά δ ρ α ν ή ς . Ή κίνηση είναι δ τρόπος ύπαρξης, 4 τρόπος ν ά υ π ά ρ χ ε ι ή ΰλη. . . Ύλη χωρίς κίνηση είναι τό (ISto άκατα­ νόητη, όπως κίνηση χωρίς ΰλη [Άντι—Ντΰρινγκ, σελ. 74-75]. .

Ξέρουμε δ η δ κόσμος στή σύγχρονη του μορφή είναι, σ* δλους τούς τομείς, τό άποτέλεσμα μιάς μακρόχρονης έξέλιξης καί, χατΑ συνέχεια, τό Αποτέλεσμα μιάς άργής άλλά Αδιάκοπης κίνη­ σης. Διασαφηνίζουμε λοιπόν, Αφοΰ Αχοδείξαμε τήν ύπαρξη τής ΰλης, δτι τ& σνμχαν δέν είναι παρά ΰλη σέ κίνηση χαί αύτή ή ΰλη πού βρί­ σκεται σέ χίνηση δέν μπορεΐ νά κινηθεί διαφορετικά παρά μέσα στόν χάρο χαί στόν χρόνο [Λένιν, στό 2ργο πού άναφέραμε, σελ. 146].

5. Σνμχίοαομ·χ. Συμπεραίνει χάνεις Αχ* τ'ις διαπιστώσεις αύτές δ η ή Ιδέα τον θεοΰ, ή Ιδέα Ινός «καθαροΰ «νεύματος» δημιουργού τοΰ σΰμ* χαντος, δέν Ιχει νόημα, γιατί Ινας θεός £ξω Αχ* τόν χώρο χα'ι τόν χρόνο είναι χάη χού δέν μχοοεϊ νά υ π ά ρ ξ ε ι .

Ό φιλοσοφικός 'Τλισμός

θ ά πρέπει νά συμφωνούμε μέ τόν ιδεαλιστικό μυστικισμό, κατά συνέπεια νά μή δεχτούμε κανένα επιστημονικό έλεγχο, για νά πιστέψουμε σ’ ενα θεό πού υπάρχει έξω άπ’ τόν χρόνο, πού δέν υπάρχει δηλ. σέ καμμιά στιγμή, καί .πού υπάρχει εξω άπ* τόν χώρο, πού δέν υπάρχει δηλ. πουθενά. Οί υλιστές, δυναμωμένοι άπό τά συμπεράσματα τής επιστή­ μης, υποστηρίζουν δτι ή ΰλη υπάρχει μέσα στόν χώρο και σέ μιά ορισμένη στιγμή (μέσα στόν χρόνο). Κατά συνέπεια, τό συμπαν δέν μπορεΐ νά εχει δημιουργηθεΐ, γιατί θά χρειαζόταν στό θεό, γιά. νά μπορέσει νά δημιουργήσει τόν κόσμο, μιά στιγμή, πού νά μήν Υπήρξε σέ καμμιά στιγμή (γιατί ό χρόνος γιά τόν θεό δέν ΰπάρχει). Και θά χρειαζόταν άκόμα νά γεννηθεί ό κόσμος α π ό τό τ ί π ο τ α . Λοιπόν γιά νά παραδεχτούμε τή δημιουργία, θά πρέπει πρώ­ τα νά δεχτούμε δτι ΰπήρξε μιά στιγμή πού τό σύμπαν δέν υπήρ­ χε και σέ συνέχεια πώς άπ’ τό τίποτα γεννήθηκε κάτι, πράγμα πού ή έπιστήμη δέν μπορεΐ νά δεχτεί. Βλέπουμε δτι τά ΐδεαλιστικά επιχειρήματα δταν έρχονται άντιμέτωπα μέ τίς Ιπιστήμες δέν μποροΰν νά σταθούν, ενώ τά Iπιχειρήματα τών ΰλιστών φιλοσόφων δέν μποροΰν νά χωριστούν άπ' τις ίδιες τις Επιστήμες. Υπογραμμίζουμε ετσι γιά μιά άκόμη φορά τΙς στενέο σχέσεις πού συνδέουν τόν ΰλισμό μέ τις έπιστήμες. ΓΙΑ ΑΝΑΓΝ02Η : Ένγκβλς: Ά ντι—Ντύρινγχ, τ. 1, σβλ. 74, 75. Λένιν

: 'Υλισμός καί έμιτειριοκριτικισμός, κβφ. 3, σελ. 116-119.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΥΛΙΣΤΗΣ 1. Ενότητα θεωρίας καί πράξης. 2. ΤΙ σημαίνει νά είσαι όπαδός τοΟ ύλισμοΟ στόν τομέα τής σκέψης; 3. Πώς είναι κανείς ύλιστής στήν π ρ ά ξη ; α) Πρώτη δψη τοΰ ζητήματος. β) Δεύτερη δψη τοΟ ζητήματος. 4. Συμπέρασμα.

1 . 'Ενότητα Φεωρίας καί πράξης.

Ή μελέτη πού χάνουμε εχει σκοπό νά μας γνωρίσει τόν μαρι ξισμό, νά δείξει πώς ή φιλοσοφία τοΰ ΰλισμοΰ, μέ τό νά γίνετα διαλεχτική, ταυτίζεται μέ τόν μαρξισμό. Ξέρουμε χιόλας δτι ενα άπ* τά θεμέλια τής φιλοσοφίας αυτής είναι ό στενός σύνδεσμος ανάμεσα στή θεωρία καί τήν πράξη. Γι* αυτόν ακριβώς τό λόγο, άφοΰ είδαμε τ ί ε ί ν α ι ΰλη γιά τούς ΰλιστές, ΰστερα π ώ ς είναι φτιαγμένη ή ΰλη, είναι άπαραίτητο νά ποΰμε, μετά άπ5 αυτά τά δυό Θεωρητικά ζητήματα, τί σημαίνει νά ε ί σ α ι ΰ λ ι σ τ ή ς , ' δ η λ . πώς ενεργεί ό ΰλιστής. Αύτή είναι ή πρακτική δψη τών προβλημάτων αυτών. Ή βάση τοΰ ύλισμοΰ είναι ή άναγνώριση τής ΰλης σάν δημιουργοΰ τής σκέψης. Μά φτάνει νά έπαναλαβαίνουμε όλοένα αύτό; Γιά νά είσαι ενας πραγματικός δπ;·.δός τοΰ συνεποΰς υ­ λισμού, πρέπει νά είσαι τέτοιος : α) στόν τομέα τής σκέψης, β) στόν τομέα τής δράσης. 2 . Τ ί σημαίνει νά είσαι όπαδός τοΰ ύλισμοΰ στόν τομέα τής οπέψηςί Νά είσαι όπαδός τοΰ ύλισμοΰ στόν τομέα τής σκέψης σημαί­ νει, γνωρίζοντας τή θεμελιακή αρχή τοΰ ΰλισμοΰ: τό «είναι» πα-

56

'(J i( ιλοσοςρικό; 'Τ/.κτμ ύς

ράγει τή σκέψη, νά ξέρας μέ ποιόν τρόπο μπορείς νά εφαρμόζεις αύτή τήν αρχή. “Οταν λέμε: τό «■είναι» παράγει τή σκέψη, εχουμε νά κά­ νουμε μέ ά φ η ρ η μ έ ν ο τύπο, γιατί οί λέξεις «-είναι» καί σ κ έ ψ η είναι λέξεις άφηρημένες. Σάν λέμε «-είναι», εννοούμε γενικά τήν ύπαρξη. Σάν λέμε «σκέψη» εννοούμε τή σκέψη γε­ νικά. Τό <εΐναι» δπως καί ή σκέψη, σέ γ ε ν ι κ ή έ ν ν ο ι α , εί­ ναι μιά υποκειμενική πραγματικότητα (βλ. α' μέρος, κεφάλαιο 4ο, τήν ερμηνεία τής αντικειμενικής καί υποκειμενικής πραγμα­ τικότητας). Ή υ οκειμενική αυτή πραγματικότητα δ έν υ π ά ρ ­ χ ε ι : είναι αύτό πού ονομάζουμε έ ν ν ο ι α ά φ η ρ η μ έ ν η . “Οταν λέμε: τό ε ΐ ν α ι π α ρ ά γ ε ι τή σκ έ ψη, αυτό είναι ένας τνπος άφηρημένος, γιατί αποτελειται άπό έννοιες άφηρη­ μένες. "Ετσι, λόγου χάρη, γνωρίζουμε καλά τά αλόγα, άλλά, δταν μιλάμε γιά ά' λ ο γ ο μιλάμε γιά τό άλογο γ ε ν ι κ ά . “Ε λοιπόν 1 το ά'λογο γενικά εΐναι μιά άφηρημένη έννοια. "Αν βάλουμε στή θέση τοΰ άλογου τόν άνθρωπο ή τό εΐναι γ ε ν ι κ ά καί αυτά άκόμα είναι έννοιες άφηρημένες. Άλλα αν άλογο γενικά δέν υπάρχει, τί ύ,ιαρχει; Υπάρχουν τά άλογα έ ν α έ ν α χ ω ρ ι σ τ ά . ‘Ο κτηνίατρος πού θάλεγε; «περιποιούμαι τό άλογο γενικά, άλλά δχι xnlh άλογο χωριστά», θά μάς έκανε νά γελάσουμε γιά. λογαριασμό του. Τό ϊδιο ihi γι­ νότανε καί γιά τό γιατρό πού θα έλεγε τά ίδια γιά τούς ανθρώ­ πους. Λοιπόν τό «είναι» σέ γενική έννοια δέν υπάρχει, άλλ’ αύτό πού ύπάρχει είναι τά πράγματα ένα ένα χωριστά πού έχουν ιδιό­ τητες ιδιαίτερες. Τό ίδιο συμβαίνει μέ τή σκέψη. Θά πούμε λοιπόν δτι τό «είναι» γενικά είναι κάτι τό άφη. ρημένο καί δτι τό κάί)ε ένα «είναι» χωριστά είναι κάτι συ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο. Τό ΪΗο μπορεΐ νά ειπωθεί γιά τή σκέψη σέ γενική έννοια καί γιά τή σκέψη σέ συγκεκριμένες περιπτώσεις. Ό ύ λ ι σ τ ή ς ε ί ν α ι έ κ ε ΐ ν ο ς π ο ύ μ π ο ρ ε ΐ νά ξ ε δ ι α λ ύ ν ε ι καί νά δ ι α π ι σ τ ώ ν ε ι ξ ε κ ά θ α ρ α » μ έ σ α σ’ δ λ ε ς τ ι ς κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς , π ο ΰ β ρ ί σ κ ε ­ ται τ ό ε ί ν α ι καί ποΰ ή σκέψη. Παράδειγμα: Ό εγκέφαλος καί οί ιδέες μας. Πρέπει νά ξέρουμε πώς νά έφαρμόσουμε τόν γενικό άφηρη-

Τί σημαίνη νά είσαι υλιστής

57

μένο τύπο σέ ένα τόπο συγκεκριμένο. Ό υλιστής λοιπόν θά συν­ ταυτίσει τον έγκέφαλο μέ τό «είναι» καί τις ιδέες μέ τή σκέψη, θ ά συλλογιστεί λέγοντας: Ό Ιγκέφαλος (τό «είναι») παράγει τις ιδέες μας (τή σκέψη). Αΰτό έδώ είναι ένα απλό παράδειγμα. Άλλά ας πάρουμε τό πιό σύνθετο παράδειγμα τής ανθρώπι­ νης κοινωνίας και ας δοΰμε πώς θά συλλογιστεί ένας ύλιστής. Ή ζ(1>!| τής κοινωνίας άποιελεΐται, σέ χοντρές γραμμές, άπό μια οικονομική καί από μιά πολιτική ζωή. Ποιες είναι οί σχέσεις ανάμεσα στήν οικονομική και ιήν πολιτική ζωή;... Ποιος είναι ό κύριος παράγοντας αυτοί τοΰ άψηρημένου τύπου, ποΰ άπ’ αΰ* τον θέλουμε νά βγάλουμε έναν τύπο συγκεκριμένο; Γιά τόν υλιστή, ό κύριος παράγοντας, δηλ. τό «είναι», αΰτό πού δίνει τή ζωή στήν κοινωνία, είναι ή οικονομική ζωή. 'Ο δευτερώτερος παράγοντας, ή σκέψη πού γεννιέται άπό τό είναι, πού δέν μπορεΐ νά υπάρξει παρά μονάχα μ° αΰτό, είναι ή πολιτική ζωή. 'Ο υλιστής λοιπόν θά πει δτι ή οικονομική ζωή έ ρ μ η · ν ε ύ ε ι τήν πολιτική ζωή, άφοΰ ή πολιτική ζωή γεννιέται άπ’ τήν οικονομική. 'Η διαπίστωση αυτή, πού γίνεται έδώ σύντομα, άποτελεϊ τή βάση αΰτοΰ πού ονομάζουμε ι σ τ ο ρ ι κ ό υ λ ι σμ ό , καί δια­ τυπώθηκε γιά πρώτη φορά άπό τόν Μάρξ καί τόν “Ενγκελς. Νά ένα άλλο πιό λεπτό παράδειγμα: 'Ο ποιητής. Βέβαια χρειάζονται πάρα πολλά στοιχεία γιά νά «έρμηνευθεΐ» ό ποιητής. Άλλά ας δώσουμε έδώ μιά άποψη αΰτοΰ τοΰ θέματος. Λένε γενικά δτι δ ποιη ιής γράφει γιατί τόν σπρώχνει ή έ­ μπνευση. Φτάνει αΰτό γιά νά εξηγήσουμε γιά ποιο λόγο γράφει δ ποιητής τοΰτο κι’ δχι άλλο; "Οχι. Σίγουρα ό ποιητής έχει σκέ­ ψεις μέσα στό κεφάλι του, άλλά είναι καί άνθρωπος πού ζεϊ μέσα στήν κοινωνία. Θά δοΰμε δτι ό κύριος παράγοντας, αΰτός πού δί­ νει στόν ποιητή τήν ϊδια τή ζωή, είναι ή κοινωνία κι δτι»ό δευτερώτερος παράγοντας είναι οί ιδέες πού ό ποιητής έχει μέσα στό κεφάλι του. Κατά συνέπεια, έ ν α άπό τά στοιχεία, τό θεμελιακό στοιχείο πού «ερμηνεύει» τόν ποιητή, είναι ή κοινωνία, δηλ. τό κοινω­ νικό περιβάλλον πού μέσα του ζεΐ ό ποιητής. (Θά ξαγασυναντή* σουμε τόν «ποιητή» δταν θά μελετήσουμε τή διαλεχτική, γιατί τότε θά έχουμε δλα τά στοιχεία γιά νά έξετάσουμε καλά τό πρό­ βλημα αΰτό).

58

Ό

φιλοσοφικός 'Τ λ ισ μ ό ς

Βλείχουμε, μέ το παραδείγματα αυτά, πώς υλιστής είναι ε­ κείνος πού ξέρει νά εφαρμόζει παντού καί πάντα, κάθε στιγμή καί σ’ ολες τίς περιπτώσεις, τόν τύπο τοΰ υλισμού. Ό μοναδικός τρόπος γιά νά είσαι συνεπής είναι νά ενεργείς έτσι. 3 , Πώς βίναι καν el ς ύλιστής στήν πράξη J 1. Π ρ ώ τ η δ ψ η τ ο ΰ ζ η τ ή μ α τ ο ς . Είδαμε δτι τρίτη φιλοσοφία δέν ύπίρχει καί δτι, αν δέν εί­ μαστε συνεπείς στην εφαρμογή τού ύλισμόΰ, ή είμαστε ιδεαλιστές, ή έχουμε μέσα στό κεφάλι μας ένα άνακάτωμα ιδεαλισμού καί υλισμοί*. Ό αστός σοφός στις μελέτες του καί στά πειράματα του εί­ ναι πάντα υλιστής. Αύτό είναι φυσικό, γιατί γιά νά προωθήσει τήν έπιστήμη πρέπει νά εργαστεί πάνω στήν ΰλη καί, άν ό σο­ φός σκεφτότανε αληθινά οτι ΰλη δέν υπάρχει παρά μόνο μέσα στή διάνοιά του, θά τό θεωρούσε ανώφελο νά κάνει πειράματα. Ύπάρχουν λοιπόν πολλών ειδών σοφοί: 1. Οί σοφοί πού είναι υλιστές συνειδητοί καί συνεπείς, δ­ πως στήν ΕΣΣΔ, στή Γαλλία (αυτοί λ.χ. ποίίχουν συνεργαστεί στά δυό βιβλία : «Κ ά τ ω ά π ό τ ό φ ώ ς τ ο ΰ μ α ρ ξ ι ­ σ μ ο ύ » , Κοινών. Εκδόσεις), στην 'Αγγλία (λ.χ. ό Haldane, «*Η μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α κ α ί ο ί ε π ι σ τ ή ­ μες », γαλλική μετάφραση, Κοιν. .I Εκδόσεις, 19 46). 2. Οί σοφοί πού είναι ύλιστές χωρίς νά τό ξέρουν, δηλ. σχεδόν δλοι, γιατί κανένας δέν μ ορεΐ νά εργαζεται Ι.τιστημονικά χωρίς νά παραδέχεται τήν ύπαρξη τής ΰλης. Ά λλ’ άπ’ αυτούς τούς τελευταίους ξεχωρίζουιιε : α) Κείνους πού Αρχίζουν νά ακολουθούν τόν ύλισμό, άλλά πού σταματούν γιατί δέν τολμούν νά όνυμαστοίν ύλιστές : αυτοί είναι οί αγνωστικιστές, πού ό “Ενγκελς τούς δνομάζει «ντροπα­ λούς ύλιστές». β) Σέ συνέχεια, τούς σοφούς πού χωρίς νά τό ξέρουν εί­ ναι υλιστές, άλλά ασυνεπείς. Είναι υλιστές σιό Ιργαστήοιο, ΰστερα, βγαίνοντας άπ’ τόν τομέα τής δουλειάς τους, είναι ιδεαλι­ στές, θεοσεβοΰμενοι, θρήσκοι. Πραγματικά, αύτοι οί τελευταίοι δέ θέλησαν ή δέν μπόρε-

Τί σημαίνει νά εΐβαι υλιστής

59

σαν νά βάλουν τάξη στ'ις ιδέες τους Βρίσκονται σέ συνεχή αν­ τίφαση μέ τόν εαυτό τους. Χωρίζουν τίς εργασίες τους, τις αναγκα­ στικά υλιστικές, από τ'ις φιλοσοφικές τους αντιλήψεις. Είναι «σο­ φοί» , κι δμως, αν καί δέν «ρνιοΰνται καθαρά τί|ν ύπαρξη τής ΰλης, πιστεύουν, πράγμα ποΰ δέν είναι κατ^όλου επιστημονικό, δτι εΐναι ανώφελο νά γνωρίσουμε τήν αληθινή φΰση τών πρα­ γμάτων. Είναι «σοςοί», κι δμως π ι σ τ ε ύ ο υ ν , χορις καμμιά απόδειξη, σέ πράγματα αδύνατα. (Λες τήν περίπτωση τοΰ Παστέρ, τοΰ Μπρανλύ καί άλλων, πού ήτανε θρήσκοι, ενώ ό ερ­ γάτης τής επιστήμης, αν είναι συνεπής,‘θά πρέπει νά εγκαταλείψει τή θρησκευτική του “πίστη). Έπιστήμη καί πίστη είναι απόλυτα αντίθετα ·πρ ίγματα. 2. Δ ε ύ τ ε ρ η

δψη

τοΰ

ζητήματος.

' Ο υ λ ι σ μ ό ς κ α ί ή δ ρ ά σ η : "Αν εΐναι αλήθεια δτι πραγματικός υλιστής είναι εκείνος ποΰ εφαρμόζει τήν αρχή πού. εΐναι στή βάση τής φιλοσοφίας αύτής, παντοΰ καί σ* δλες τίς περιπτώσεις, πρέπει νά προσέξει πολύ στή σωστή εφαρμογή της. “Οπως τδδαμε κιόλας, πρέπει κανείς νά είναι συνεπής. Καί γιά νά είναι συνεπής υλιστής, πρέπει νά μεταφέρει τόν υλισμό στή δράση. Τό νά είσαι υλιστής στήν πράξη, σημαίνει νά Ινεργεϊς σύμ­ φωνα μέ τή φιλοσοφία, παίρνοντας γιά κύριο καί σπουδαιότερο ποράγοντα τήν υ λ ι κ ή π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α , καί γιά δεύτερο παράγοντα τή σ κ έ ψ η . Θά δοΰμε τί εκδηλώσεις έχουν αυτοί, πού, χωρίς νά τό κα­ ταλάβουν, παίρνουν γιά κύριο παράγοντα τή σκέψη καί γίνονται τότε ιδεαλιστές, χωρίς νά τό ξέρουν. α) Πώς όνομάζεται αύτός, πού ζεϊ σάν νά εΐναι μόνος στόν κόσμο ; Ά τ ο μ ι κ ι σ τ ή ς.*'ΖεΙ κλεισμένος στόν έαυτό τσυ. *0 εξωτερικός κόσμος δέν ύπάρχει παρά μόνο γι* αύτόν. Τό σπουδαίο εΐναι γι’ αύτόν ό ί α υ τ ό ς τ ο υ , είναι ή σκέψη του. Εΐναι ενας καθαρός ιδεαλιστής ή, δπως τόν δ.νομάζουν, Ινας σολιπσιστής. (Δες ερμηνεία τής λέξης αύτής στό α ' μέρος, κεφά­ λαιο β'). Ό άτομικιστής είναι Ι γ ω ϊ σ τ ή ς καί τό νά εΐναι κά­ νεις έγωΐστής δέν είναι Ικδήλωση υλιστική. *0 άτομικιστής νο5

60

Ό φιλοσοφικός 'Τλκτμός

μίζει πώς ό κόσμος ΰπάρχει γι’ αυτόν και περιορίζει τόν κόσμο στόν έαυτό του. β) Αυτός πού μαθαίνει σάν Ιρασιτέχνης, γ ι ά τ ή ν ε υ ­ χ α ρ ί σ τ η σ η τ ή ς μ ά θ η σ η ς και μόνο γιά λογαριασμό του, αφομοιώνει καλά, δέν αντιμετωπίζει δυσκολίες, άλλά δ,τι μα­ θαίνει τό κρατα γιά τόν Ιαυτό του. Δίνει τήν κΰρια σημασία σιόν έαυιό του, στή σκέψη του. Ό ιδεαλιστής είναι κλειστός στόν εξωτερικό κόσμο, στήν πραγματικότητα. Ό υλιστής είναι πάντοτε ά ν ο ι χ τ ό ς στήν πραγματικότητα. Γι’ αυτόν τό λόγο δσοι παρακολουθούν μαθή­ ματα μαρξισμού καί μαθαίνουν εύκολα, πρέπει νά προσπαθούν νά μ ε τ α δ ώ σ ο υ ν αϋτά ποΰ έμαθαν. γ) Αυτός πού συλλογιέται γΐ'ί κάθε ζήτημα μονάχα σ έ σ χ έ σ η μέ τ ό ν Ι α υ τ ό του, παθαίνει μιά ιδεαλιστική πα" ραμόρφωση. Θά πεϊ λόγου χ"'ρη, γιά μιά συγκέντρωση δπου ειπώθηκαν πράγματα πού δέν τόν ευχαρίστησαν: «είναι μιά αποτυχημένη συγκέντρωση». Δέν πρέπει νά αναλύουμε ετσι τά πράγματα. Πρέπει \ά κρίνουμε τή συγκέντρωση σέ σχέση μέ τήν οργάνωση, τό σκοπό της, καί δχι σέ σχέση μέ τόν εαυτό μας. δ) Ό σ ε χ τ α ρ ι σ μ ό ς δέν είναι κι’ αυτός μιά υλιστική . έκδήλωση. Επειδή ό σεχταριστής εχει καταλάβει τά προβλήματα, έπειδή συμφωνεί μέ τόν έαυτό του, ισχυρίζεται δτι καί οί άλλοι πρέπει ν·· είναι δπως κι’ αυτός. Καί σ’ αυτή τήν περίπτωση ά­ κόμα, δίνει κανείς τήν πρώτη θέση στόν εαυτό του ή σ’ εναν κλειστό κύκλο άνθρώπων. ε ) Ό δ ο γ μ α τ ι σ τ ή ς , ποΰχει μελετήσει τά κείμενα, εχει ξεσηκώσει άπ* αύτά ορισμούς, είναι κι’ αΰτός ιδεαλιστής δταν περιορίζεται νά αναφέρει τά ΰλιστικά κείμενα, δταν ζεΐ μόνο μέ τά κείμενά του, γιατί τότε ό πραγματικός κόσμος έξαφανίζεται. ’Επαναλαμβάνει τις φόρμουλες χωρίς νά τις εφαρμόζει στήν πραγματικότητα. Δίνει τήν κύρια σημασία στά κείμενα, στις Ιδέες. Ή ζωή κυλάει μέσα στή συνείδησή του μέ τή μορφή κει­ μένων. Γενικά διαπιστώνουμε πώς ό δογματιστής είναι κι’ αΰ­ τός ένας σεχταριστής. Τό νά πιστεύει κανείς, δτι ή έπανάσταση είναι μόνο ζή­ τημα μόρφωσης, τό νά λέει δτι, έξηγώντας «μι < καί καλή» στους Ιργάτες τήν αναγκαιότητα τής Ιπανάστασης, θά πρέπει αύτοι νά

Τί σημαΐνη νά etoai υλιστής

£1

καταλάβουν χαί, αν δέν θέλουν να καταλάβουν, δέν αξίζει τόν κόπο νά προσπαθούμε νά χάνουμε έπανάσταση, αύτό είναι σε­ χταρισμός και δχι υλιστική θέση. Πρέπει νά εξακριβώνουμε τις περιπτώσεις δπου ot δνθραρ ποι δέν καταλαβαίνουν, νά προσπαθούμε να βρούμε γιατί τά πράγματα είναι έτσι, νά λαβαίνουμε ύπ’ δψη τήν καταπίεση, τήν προπαγάνδα τών αστικών Ιφημερίδων, τού ραδιοφώνου, τοΰ κι­ νηματογράφου κ.τ.λ., και ν’ αναζητούμε δλα τά δυνατά μέσα, για νά τούς χάνουμε νά καταλάβουνε αύτό πού θέλουμε, μέ τ'ις διαφο' αστικές προκηρύξεις, τίς μπροσούράς, τίς έφημερίδε:, τά σχολε.ι κ.τ.λ. Τό νά μήν εχει κανείς τή συναίσθηση τής πραγματικότητας, τό νά ζεϊ στή σελήνη, καί νά κάνει σχέδια μή λογάρι· ζοντας τις περιστάσεις, τήν πραγματικότητα, είναι μιά θέση ίδεαλιστική, πού δίνει τήν κύρια σημασία στά ωραία σχέδια, χωρίς νά Ιξετάζει δν είναι πραγματοποιήσι μα ή δχι. "Οσοι κριτικάρουν συνε­ χώς, μά Λέν κάνουν τίποτα γιά νά καλυτερέψουν τήν κατάσταση χαι δέν προτείνουν κάποια λύση, δσοι δέν έχουν τήν Ικανότητα τής αυτοκριτικής, δλοι αύτοί είναι ασυνεπείς υλιστές. 4 . Σ νμπίβασμα. Μέ τά παραδείγματα αύτά βλέπουμε, οτι τά ελαττώματα, πού μπορεΐ κανείς νά βρει λίγο ως πολύ στόν καθένα μας, είναι ελαττώματα ίδεαλιστικά. Τά άποχτήσαμε γιατί χωρίζουμε τήν πράξη άπό τή θεωρία καί γιατί συμφέρει στήν αστική τάξη, πού Ιπέδρασε πάνω μας, νά μή δίνουμε τήν όνάλογη σημασία στήν πραγματικότητα. Γιά τήν αστική τ./ξη, πού υποστηρίζει τόν Ιδεαλισμό, ή θε­ ωρία καί ή πράξη είναι δυο πράγματα ολωσδιόλου διαφορετικά καί χωρίς καμμί'ΐ σχέση αναμεταξύ τους. Αύτά λοιπόν τά έλαττώματα είναι βλαβερά, καί πρέπει νά τά καταπολεμούμε, γιατί, στό κάτω τής γραφή:, απ’ αύτα κερδίζει ή αστική -τάξη. Κοντο­ λογίς, θά πρέπει νά διαπιστώσουμε, δτι τά Ελαττώματα αύτά πού βλαστήσανε μέσα μας έξ αιτίας τής κοινωνίας, τών θεωρη· τικών βάσεων τής παιδείας μας, τής μόρφα>σής μας, καί είναι ριζ··μένα μέσα μας άπό τά παιδικά μας χρόνια, είναι Ιργο τής Αστικής τάξης χαι χρέ,ιει νά τό ξεφορτωθούμε.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΥΛΙΣΜΟΥ 1. ’Ανάγκη νά μελετήσουμε τήν Ιστορία αύτή. 2. Ό προ μ αρξιστικός ύλισμός. α) "Η έλ> ηνική άρχαιότητα. (■5) Ό Αγγλικός ύλισμός. y) Ό ύλισμός στή Γαλλία, δ) Ό ύλισμός στόν 18ο αίώνα. 3. Ά π ό ποΟ προέρχεται ό Ιδεαλισμός;[ 4. Ά π ό ποΟ προέρχεται ή θρησκεία ; 5. Τά προτερήματα τοΟ προμαρξιστικοΟ ύλισμοΟ. 6. Τά έλαττώματα τοΟ προμαρξιστικοΰ ύλισμοΟ.

Μελετήσαμε ώς τώρα τόν υλισμό γενικά καί τίς ίδέες πού είναι κοινές σ’ δ λ ο υ ς τούς ύλιστές. Θά δονμε τώρα τήν εξέλιξή χου άπό τήν αρχαιότητα ώ,· τόν σύγχρονο υλισμό. Κοντολογίς, θά ρίξουμε μιά γρήγορη ματιά στήν Ι σ τ ο ρ ί α τ ο ϋ ύ λ ι σ μ ο ϋ . Δέν εχουμε τήν πρόθεση νά Ιρμηνέψουμε μέσα σέ τόσο λίγες οελίδες τά 2.000 χρόνια ιστορίας τοΰ ύλισμοϋ. Θέλουμε μόνο νά κάνουμε γενικές υποδείξεις χρήσιμες σέ παραπέρα με­ λέτες. Γιά νά μελετήσουμε καλά, εστω καί σύντομα, αύτή τήν Ιστορία, είναι απαραίτητο νά βλέπουμε κάθε στιγμή γιατί τά Αράγματα Ιξελίχτηκαν ετσι. Καλύτερα νά μήν αναφέρουμε με­ ρικά ιστορικά ονόματα, παρά νά μήν Ιφαρμόσουμε τή μέθοδο αύιή. Μ<ί, δσο κι’ δν δέν θέλουμε νά παραγεμίσουμε τό κεφάλ^ τών αναγνωστών μας, θεωρούμε άναγκαϊσ νά δνομ·ίσουιιε, μέ τήν ιστορική τους σειριί, τούς κυριώτερους ύλιστές φιλόσοφους» πούναι, λίγο ώς πολύ, γνωστοί. Γιά νά Απλοποιήσουμε λοιπόν τή δουλειά μας, θ ’ αφιερώ­ σουμε αύτές τίς πρώτες σελίδες στήν καθαρά ιστορική πλευρά.

'Ιστορία τοΰ 'ΤλιβμοΓ·

08 63

Κι* υστέρα, στό δεύτερο μέρος τοΰ κεφαλαίου αύτοΰ, θά δοΰμε, γιατί ή έξέλιξη τοΰ ύλισμοΰ πήρε Α ν α γ κ α σ τ ι κ ά αύτή τή μορ­ φή Ανάπτυξης.

1. 'Ανάγκη νά μκλίτήαουμβ τήν ίστορία αύτή. Ή αστική τάξη αντιπαθεί τήν ίστορία τοΰ ύλισμοΰ κάΐ αύτός είναι δ λόγος πού ή ίστορία αυτή, δπως διδάσκεται στά δοτι­ κά βιβλία, είναι πέρα γιά πέρα Ατελής καί πάντα λαθεμένη. Χρησιμοποιούν διάφορους τρόπους πλαστογράφησης: 1. Επειδή δέν μπορούν νά Αγνοήσουν τούς μεγάλους ύλι* στες στοχαστές, τούς αναφέρουν, μιλώντας γιά κάθε τι πού Ιχουν γράψει, έ κ τ ο ς άπό τις ύλιστικές μελέτες τους, και «ξεχνώντας» ν* αναφέρουν δτι είναι υλιστές φιλόσοφοι. ‘Υπάρχουν πολλές τέτοιες περιπτώσεις «αφηρημάδας» μέσα στήν ίστορία τής φιλοσοφίας, ετ^ι δπως διδάσκεται στά γυμνά­ σια ή στά Πανεπιστήμια, καί αναφέρουμε σάν παράδειγμα τήν περίπτωση τοΰ Ντιντερό, πού υπήρξε δ μεγαλύτερος υλιστής στοχαστής, πρίν άπό τόν Μάρξ και τόν “Ενγκελς. 2. Στή διάρκεια τής ίστορίας, ζήσανε πολλοί στοχαστές, πού υπήρξαν υλιστές, χωρίς νά τό ξέρουν, ή χωρίς νά είναι συνεπείς. , Δηλαδή, εκείνοι πού σέ ορισμένα γραφτά τους ήταν υλιστές καί σ’ αλλα Ιδεαλιστές. Ό Ντεκάρτ λόγου χάρη. "Ομως ή ίστορία πούναι γραμμένη άπό τήν αστική τάξη, «ξεχνάει» κάθε τι άπό τούς στοχαστές αυτούς, πού δχι μόνο εχει έπηρεάσει τόν ύλιπμό, άλλά καί ?χει γεννήσει Ινα ολάκερο ρεΰμα τής φιλοσοφίας αυτής. 3. Σέ συνέχεια, «ν αυτές οί δυό μέθοδες πλαστογράφησης δέν πετυχαίνουν νά καμουφλάρουν όρισμένους συγγραφείς, τούς σβυνουν άπλά καί παστρικά. “Ετσι, διδάσκουν τήν ίστορία τής λογοτεχνίας καί φιλοσο­ φίας τοΰ 18ου αιώνα, «αγνοώντας» τόν Χόλμπαχ καί τόν Έ λ βέτιο πού ήτανε μεγάλοι στοχαστές τής εποχής αυτής. Γιατί συμβαίνουν τά πράγματα αυτά; Γιατι ή ίστορία τοΰ ΰλισμοΰ είναι ιδιαίτερα διαφωτιστική γιά τή γνώση καί κατα­ νόηση τών προβλημάτων τοΰ κόσμου- καί γιατί ή έξέλιξη τοΰ ύλισμοΰ είναι ολέθρια γιά τίς ιδεολογίες πού ύποσιηρίζουν τά προνόμια τών κυρίαρχων ·>'■ o v .

64

Ό φιλοσοφικός 'Τλισμός

Γ ι’ αυτούς τούς λόγους δκριβώς, ή άστική τπξη παρουσιάζει τόν υλισμό σάν Ινα δόγμα, που δέν μεταβλή&ηκε καθόλου έδώ χαϊ 20 αιώνες, ενώ άνχίθετα ό υλισμός ητανε πάντα κάτι τό ζωντανό και σέ διαρκή κίνηση. Μά ό ύλισμός, όπως καί ό ιδεαλισμός, πέρασε μιά ολόκληρη σειρά άπό εξελικτικές φάσεις. Μέ κάθε ανακάλυψη, πού αφήνει έποχή στόν τομέα τών φυσικών επιστημών, μεταβάλλεται αναγκαστικά ή μορ­ φή του [Ένγκελς, Φόϋερμπαχ, σελ. 18].

Καταλαβαίνουμε τώρα καλύτερα την ανάγκη, νά μελετή­ σουμε, έστω και σνντομα, τήν Ιστορία τβΰ υλισμόν. Γιά νά γίνει αυτό, πρέπει νά τή χωρίσουμε σέ δυό περίοδες: α) άπό τις πρώ­ τες άρχές (Ιλληνική αρχαιότητα) ώς τόν Μάρξ και τόν "Ενγκελς, β) άπό τόν υλισμό τοϋ Μάρξ καί τοϋ "Ενγκελς ώς τίς μέρες μας. (Τό β’ αύτό μέρος θά τό μελετήσουμε μαζί μέ τόν διαλ-χτικό υλισμό). ’Ονομάζουμε τήν πρώτη περίοδο «προμαρξιστικό υλισμό* καί τή δεύτερη «μαρξιστικό ύλισμό» ή «διαλεχτικό υλισμό». 2 . Ό προ μαρξιστικός ύλισμός. 1. Ή ε λ λ η ν ι κ ή ά ρ χ α ι ό τ η τ α . "Ας ξαναθυμηθοΰμε πώς 6 υλισμός είναι ένα σύστημα ιδεών, ποΰ ητανε πάντα δεμένο μέ τις έπιστήμες, πού εξελίχτηκε καί προόδεψε μαζί τους. "Οταν, στήν ελληνική αρχαιότητα, τόν 6ο και 5ο αίώνα π.Χ., οί έπιστήμες παρουσιάζονται γιά πρώτη φορά μέ τούς «φυσικούς», διαμορφώνεται ενα υλιστικό ρεϋμα, πού συμπαρασυρει τούς μεγαλύτερους στοχαστές και φιλόσοφους τής Ιποχής (Θαλής, Άναξιμένης, Ηράκλειτος). Αύτοι οί πρώτοι φι­ λόσοφοι είναι, καθώς λέει δ "Ενγκελς, «φυσικά διαλεχτικοί». Τούς κάνει μεγάλη Ιντΰπωση τό γεγονός δτι συναντοΰν παντοΰ τήν κίνηση, τή μεταβολή, και δτι τά πράγματα δέν είναι απο­ μονωμένα, άλλά στενά δεμένα μεταξύ τους. Ό ‘Ηράκλειτος, πού τόν δνομάζουν «πατέρα τής διαλεχτικής», ελεγε: Τίποτα δέν είναι ακίνητο' «τά πάντα ρεϊ». Δέν λουζόμαστε ποτέ δνό φορές στό Ιδιο ποτάμι, γιατί δέν είναι ποτέ, σέ δνό διαδοχικές στιγμές, τό ίδ ιο : άπό τή μιά στιγμή στήν άλλη άλλαξε* iyivc άλλο.

Πρώτος ό Ηράκλειτος ζήτα νά έξηγήσει τήν κίνηση, τή

'Ιστορία τοΟ 'ΤλισμοΟ

66

μεταβολή καί νά δει στήν Α ν τ ί θ ε σ η τίς αΙτίες τής Ιξέλι· ξης τών πραγμάτων. . Οί αντιλήψεις τών πρώτων αύτών φιλοσόφων ήταν σωστές. Μ’ δλ’ αυτά έγκαταλείφθηκαν, γιατί είχαν τό έλάττωμα νάναι διατυπωμένες a priori, δηλ. ή κατάσταση τών Ιπιστημών τής εποχής αύτής, δέν έπέτρεπε νά αποδειχτεί αύτό πού Υποστήριζαν Ικεΐνοι. "Αλλωστε, δέν'είχαν ακόμα δημιουργηθεΐ ot κοινωνικές συνθήκες, ot Αναγκαίες γιά την Ανάπτυξη τής διαλεχτικής. ( Θά δοΰμε παρακάτω ποιές είναι αυτές ). Πολύ αργότερα, στόν 19ο αιώνα, θά πραγματοποιηθούν ot συνθήκες (κοινωνικές καί πνευματικές), πού θά έπιτρέψουν στις Ιπιστήμες ν’ αποδείξουν τήν δρθότητα τής διαλεχτικής. Κι" Αλλοι “Ελληνες στοχαστές είχαν υλιστικές αντιλήψεις. Ό Λεύκιππος (5ος αιώνας π. X.), πού ήταν δ δάσκαλος τοΰ Δη­ μόκριτου, είχε κιόλας καταπιαστεί μέ τό πρόβλημα τών Ατόμων, πού τή θεωρία τους τή διατύπωσε ό δεύτερος. Ό Επίκουρος (341—270 π. X.), μαθητής τοΰ Δημόκριτον, $£ει δλότελα πλαστογραφηθεϊ από τήν αστική ιστορία, πού μάς τόν παρουσιάζει σάν ενα χυδαίο «φιλοσοφικό γουροΰνι». Ε π ι­ κούρειος, γιά τήν έπίσημη Ιστορία, σημαίνει φιλήδονος, ενώ Αν τίθετα ό Επίκουρος στή ζωή του ήταν Ασκητής. Τήν κακή του φήμη την δφείλει άπλοΰστατα στό γεγονός δτι ήταν ύλιστής..... Ό Λουκρήτιος (1ος αιώνας π. X.), Ρωμαίος μαθητής τοϋ Επίκουρου, εγραψε Ινα μεγάλο ποίημα γιά τή «Φΰση». Έ κεΙ γράφει δτι, δν ή Ανθρωπότητα είναι δυστυχισμένη, αύτό δφείλε· ται στό δτι ή θρησκεία δίδαξε τούς Ανθρώπους, πώς, ΰστερα Από τόν θάνατο, ή ψυχή ζεΐ Ακόμα καί μπορεΐ νά υποφέρει αιώνια. Αυτός λοιπόν ακριβώς ό φόβος Ιμποδίζει τούς Ανθρώπους νά . ζοΰν ευτυχισμένοι πάνω στή γή. Πρέπει ,νά βγάλουμε Από μέσα τους τον τρόμο αύτό, καί ή μόνη θεωρία, πού μ* αύτή μηορόΰμβ νά τό καταφέρουμε, είναι δ έπικούρειος υλισμός. "Ολοι αυτοί οί φιλόσοφοι είχαν συνειδητοποιήσει, δτι ή ύλιστική φιλοσοφία συνδεόταν μέ τήν τύχη τής ανθρωπότητας. Καί διαπιστώνουμε κιόλας, Από μέρους τονς, μιάν Αντίθεσή μέ τήν έπίσημη θεωρία. ’Αντίθεση Ανάμεσα στόν ιδεαλισμό καί τόν υλισμό. ‘Ωστόσο, Ινας μεγάλος στοχαστής κυριαρχεί στήν Αρχαία Ελλάδα, δ ‘Αριστοτέλης, πού ήταν μάλλον Ιδεαλιστής. Ή έπί-

66

Ό φιλοσοφικός ’Τλκ^ιΑς

δράσή του υπήρξε σημαντική. Καί γι* αύτόν τόν λόγο πρέπει νά τόν Αναφέρουμε Ιδιαίτερα. Κατέγραψε τις Ανθρώπινες γνώσεις τής έποχής Ικείνης και συμπλήρωσε τά κενά πού παρουσιάστη­ καν μέ τις καινούργιες επιστήμες. Πνεΰμα καθολικό, Ιγραψε πλήθος βιβλία πάνω σ’ δλα τά ζητήματα. Μέ τήν καθολικότητα τών γνώσεών του, πού άπ’ αυτές κράτησαν μονάχα τις Ιδεαλιστικές βάσεις, παραμελώντας τίς υλιστικές και επιστημονικές του Απόψεις, επηρεάστηκαν σημαντικά οί φιλοσοφικές αντιλή­ ψεις, ώς τό τέλος τοΰ Μεσαίωνα, δηλ. 20 ολόκληρους αιώνες. ‘Ολόκληρη αύτή τήν περίοδο λοιπόν, άκολοΰί>ησαν τήν Αρ­ χαία παράδοση καί συλλογίζονταν μέ μόνο οδηγό τόν Αριστοτέλη. Άμείλιχτες διώξεις Απειλούσαν δσου; σκέφτονταν διαφορετικά. Μ δλα αύτά, στά τέλη τοΰ μεσαίωνα, άρχισε Ινας αγώνας ανάμεσα στους ιδεαλιστές πού άρνιόντουσαν την ύλη και σέ κείνους πού υποστήριζαν δτι ύπήρχε μιά υλική πραγματικότητα. Τόν 11ο και 12ο αίώνα, ή διαμάχη αύτή συνεχίζεται ταυ­ τόχρονα στή Γαλλία και (κυρίως) στήν "Αγγλία. Στήν Αρχή, αναπτύσσεται περισσότερο ό ύλισμός στήν ’Αγ­ γλία. ‘Ο Μάρξ είπ ε: Ό ύλισμός είναι γνήσιος γιος τής Μεγάλης Βρεταννίας. [Μάρξ— Έ νγκελς. Ή αγία οικογένεια, φιλοσοφικά έργα. τόμος II , σελ. 229, Εκδόσεις Costes, 1927).

Λίγο αργότερα, 6 ύλισμός Ανθίζει μέ τή σειρά του στή Γαλ­ λία. Βλέπουμε πάντω; στόν Ιδο και 16ο αιώνα νά εκδηλώνονται δύο ρεύματα: Τό ενα, ό Αγγλικός ύλισμός, τό άλλο, ό γαλλικός ύλισμός.^'Η ένωση τους θά συμβάλει στήν τεράστια Ανάπτυξη τοΰ ύλισμοΰ στόν 18ο αίώνα. 2. Ό Α γ γ λ ι κ ό ς ύ λ ι σ μ ό ς . *0 αληθινός πρόγονος τοΰ αγγλικού ΰλισμοΰ και κά&ε νεώτερης πειραματικής επιστήμης είναι ό Βάκων. ΟΙ φυσικές και φυσιογνωστικές επιστήμες άποτελοϋν γι* αύτόν τήν αληθινή έπιστήμη, καί ή φυσι­ κή είναι τό κυριώτερο μέρος της (στήν παραπάνω παραπομπή).

Ό Βάκων είναι περίφημος σάν θεμελιωτής τής πειραματι­ κής μεθόδου στήν επιστημονική μελέτη. Τό σημαντικό, γ ι’ αυ­ τόν, εΤναι νά σπουδάζει κανείς τήν έπιστήμη «Απ’ τό μεγάλο βι­ βλίο τής φύσης». Κι’ αύτό παρουσιάζει Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σέ μιά έποχή πού μελετούσαν τήν έπιστήμη ά π’ τ ά β ι β λ ί α , πού 6 ’Αριστοτέλης εΤχε Αφήσει πολλούς αιώνες πρωτύτερα.

'Ιστορία τού 'Τλιβμον

61

Νά πώς ένεργοΰσαν, λόγου χάρη, για να μελετήσουν τή φυ­ σική : Γιά νά εξετάσουν Ινα βρισμένο ζήτημα, έπαιρναν χωρία γραμμένα άπ’ τόν ’Αριστοτέλη σέ συνέχεια έπαιρναν τά βιβλία τοϋ αγίου θωμά τοΰ Άκουϊνάτη, πούταν ενας μεγάλος θεολό­ γος, και διάβαζαν δ,τι εκείνος εΐ/ε γράψει σχετικά μέ τά χωρία τοϋ ’Αριστοτέλη. Ό καθηγητής δέν εκανε δικά του σχόλια, πο­ λύ λιγώτερο έλεγε αύτό πού σχετικά σκεφτόταν, άναφερόταν δ­ μως σ’ ενα τρίτο εργο πού επαναλάβαινε χόν ’Αριστοτέλη κάί τόν άγιο Θωμα. Τέτοια ήταν ή έπιστήμη τοϋ μεσαίωνα, ποΰ τήν ονόμασαν σχολαστική : ήταν μιά έπιστήμη πού στηριζότανε σ τά β ι β λ ί α η u ι μ ό ν ο σ’ αυτά. ’Ενάντια σ’ αύτή τή σχολαστική φιλοσοφία, σ’ αυτή τήν τυ­ ποποιημένη διδασκαλία, ό Βάκων άντίδρασε, καλώντας τούς Αν­ θρώπους νά μελετήσουν «απ’ τό μεγάλο βιβλίο τής φύσης». "Ενα έρώτημα κυριαρχούσε τότε : Ά πό ποϋ προέρχονται ot Ιδέες μας; Άπό ποϋ προέρχονται οί γνώσεις μας; Καθένας μας Ιχει Ιδέες, τήν ίδέα τοΰ σπιτιού, λόγου χίίρη. Αυτή ή Ιδέα μάς δημιουργιέται, γιατί ύπάρχουν σπί­ τια, λένε οί υλιστές. Οί Ιδεαλιστές υποστήριζαν δτι ό θεός μάς δίνει τήν ιδέα τοΰ σ.τιτιοϋ. Ό Βάκων υποστήριξε θερμά, δτι ή ιδέα δέν υπάρχει, παρά. μόνο γιατί βλέπουμε η πιάνουμε τά πράγ• ματα, άλλά δέν μπορούσε άκόμα νά τό αποδείξει. ’Εκείνος ποΰ καταπιάστηκε ν’ αποδείξει πώς ot ίδέες προέρ­ χονται άπό τήν εμπειρία, είναι ό Λόκ (16355— 1704). Άπόδειξε δτι δλες οι ίδέες προέρχονται άπό τήν εμπειρία καί δτι μονάχα αυτή μάς δίνει ίδέες. Ή ίδέα τοϋ πρώτου τραπεζιού γεννήθηκε οτόν άνθρωπο πριν νά υπάρξει τό τραπέζι, γιατί άπό πείρα χρη­ σιμοποιούσε κιόλας εναν κορμό δέντρου η μιά πέτρα γιά τραπέζι. Μέ τίς ίδέες τοϋ Λόκ, 6 αγγλικός ύλισμός περνά στή Γαλ­ λία, στό πρώτο μισό τοϋ 19ου αίώνα. Γιατί, ενώ ή φιλοσοφία αυ­ τή Αναπτύσσεται μ’ εναν Ιδιαίτερο τρόπο ιΐτήν Αγγλία, Ινα ύλιστικό ρεύμα είχε διαμορφωθεί καί στή Γαλλία. 3. *0 ύ λ ι σ μ ό ς σ τ ή Γ α λ λ ί α . Μέ τόν Ντεκάρτ (1596-1650), μπορούμε νά πούμε δτι άρχίζει νά γεννιέται Ινα καθαρά υλιστικό ρεύμα στή Γαλλία. Ό Ντεκορτ άσκησε μιά μεγάλη επίδραση πάνω στήν υλιστική φι­ λοσοφία, άλλά συνήθοο δέ νίνεται λόγος γι’ αύτό I

Ό φιλοσοφικός 'Τλισμός

Τήν εποχή αύτή, πού ή φεουδαρχική ιδεολογία ήταν πολύ ζωντανή, άκόμα και μέσα στις έπιστήμες, και ποΰ μελετούσαν μέ τή σχολαστική μέθοδο πού είδαμε παραπάνω, ό Ντεκάρτ αγωνί­ στηκε ενάντια στήν κατάσταση πού επικρατούσε. Ή απλή εκφρασιι τής φεουδαρχικής ιδεολογίας είναι 6 συλ­ λογισμός πού υποστηρίζει, δτι υπάρχουν δυο ειδών άνθρωποι: Οϊ εύγενεΐς και αύτοι. πού δέν είναι τέτοιοι. Οί εύγενεϊς έχουν δλα τά δικαιώματα, οί άλλοι κανένα. Εφάρμοζαν τόν ίδιο αύτό συλλογισμό στις έπιστήμες, δηλ. δτι μόνον αυτοί, πού άπό γεν­ νησιμιού τους είχαν μιά θέση προνομιακή, είχαν καί τό δικαί­ ωμα ν’ ασχολούνται μέ τήν επιστήμη. Μονάχα αύτοι ήταν σέ θέ­ ση νά καταλάβουν τά προβλήματα. Ό Ντεκάρτ αγωνίστηκε ενάντια σ’ αύτόν τόν συλλογισμό καί λέει σχετικά μέ τό ζήτημα αύτό, «ή ευθυκρισία εΐναι τό καλύ­ τερα μοιρασμένο πράγμα στόν κόσμο». Κατά συνέπεια δλοι οί άνθρωποι μπρος στις επιστήμες έχουν τά ίδια δικαιώματα. Κι’ αν κάνει, λόγου χάρη, μιά σωστή κριτική τής ιατρικής τοΰ καιρού του («ό κατά φαντασίαν ασθενής» τοΰ Μολιέοου εΐναι μιά απή­ χηση τών επικρίσεων τοΰ Ντεκάρτ), αύτό δφείλεται στό δτι ήθελε μιά επιστήμη αληθινή, βασισμένη πάνω στή μελέτη τής φύσης, και πού θά καταργούσε αύτήν πού διδασκόταν ώς τόν καιρό του, δπου δ ’Αριστοτέλης και ό άγιος Θωμής ήταν τά μοναδικά «επι­ χειρήματα». Ό Ντεκάρτ ζοϋσε στήν αρχή τοΰ 17ου αιώνα. Τόν επόμε­ νο αιώνα θα ξεσπούσε ή επανάσταση. Γι’ αύτό άκριβώς μπορεΐ κανείς νά πει γι’ αύτόν, πώς βγαίνει άπό εναν κόσμο πού πάει νά καταστραφεΐ, γιά νά μπει σ’ εναν κόσμο καινούργιο, σ’ αύτόν πού πάει νά γεννηθεί. Μιά τέτοια τοποθέτηση κάνει τόν Ν τε-. κάρτ ενα συμβιβαστή. Θέλει νά δημιουργήσει μιά έπιστήμη υλιστι­ κή και ταυτόχρονα είναι ιδεαλιστής, γιατί ■θέλει νά σώσει τη θρησκεία. “Οταν στόν καιρό του ρωτούσαν: Γιατί ζούντάζώ α; ’Α­ παντούσαν σύμφωνα μέ -τις τυποποιημένες απαντήσεις της θεο­ λογίας : γιατί υπάρχει μιά αρχή πού τούς δίνει ζωή. 'Ο Ντεκάρτ, αντίθετα, υποστήριζε δτι, άν ζοΰν τά ζώα, αύτό δφείλεται στό δτι ε ί ν α ι άπό ΰλη. Πίστευε άλλωστε καί. βεβαίωνε, πώς τά ζώα δέν είναι τίποτ’ άλλο άπό μηχανές, άπό σάρκα και μϋς, δπως οί άλλες μηχανές εΐναι άπό σίδερο καί ξύλο. Πίστευε άκό-

Ιστορία τοΰ 'Τλισμοΰ

69

μα δτι 5«ως οί μηχανές ετσι καί τά ζώα δέν είχαν αισθήματα καί, δταν στό Αββαεΐο τοΰ Πόρ-Ρουαγιάλ, άνθρωποι πού Ακολου­ θούσαν τή φιλοσοφία του, στις σπουδές τους, τσιμπούσαν τά σκυ­ λιά, ϊλεγαν : «Πόσο καλοφτιαγμένη είναι ή φΰση, θ ά λ ε γ ε χ ά ν ε ι ς δτι πάσχουν 1..». Γιά τόν υλιστή λοιπόν Ντεκάρτ, τά ζώα ήταν μηχανές. Άλλά ό ιδεαλιστής Ντεκάρτ λέει, δτι ό άνθρωπος είναι διαφο­ ρετικός, γιατί εχει ψυχή... Οί ιδέες πού Αναπτύχτηκαν καί υποστηρίχτηκαν Απ’ τόν Ντεκάρτ γεννούν σέ λίγο, Από τή μιά μεριά, ένα φιλοσοφικό ρεϋμα καθαρά υλιστικό, καί Από τήν άλλη ενα ίδεαλιστικό ρεύμα. ’Ανάμεσα σ’ αυτούς πού συνεχίζουν τόν υλιστικό καρτεσια­ νό (τοϋ Ντεκάρτ) κλάδο, ας συγκρατήσουμε τόν Λαμεττρι (17091751). Ξαναγυρνώντας σ’ αυτή τή θεωρία τοΰ ζώου - μηχαν ή, τήν επεκτείνει καί στόν άνθρωπο. Γιατί κι αντος ν« μήν είναι μιά μηχανή ;... Τήν ίδια τήν Ανθρώπινη ψυχή τή βλέπει σάν μηχανή, δπου οί ιδέες είναι μηχανικές κινήσεις. Άκριβώς τήν εποχή εκείνη, μπαίνει στή Γαλλία, μαζί μέ τίς ιδέες τοΰ Λόκ, ό αγγλικός υλισμός. Ά πό τήν ένωση τών δυο αυτών ρευμάτων θά γεννηθεί σέ λίγο ενας υλισμός πιό αναπτυγ­ μένος. Αΰτός θά είνα ι: 4. Ό ύ λ ι σ μ ό ς

τοΰ

18ου

αιώνα.

Αυτός δ υλισμός υποστηρίχτηκε άπό φ ιλ ο σ ό φ ο υ ς πού είχαν τό προσόν νά είναι καί εξαιρετικοί Αγωνιστές καί συγγραφείς. Κριτικάροντας συνεχώς τούς κοινωνικούς θεσμούς καί τή θρη­ σκεία, εφαρμόζοντας πάντα τή θεωρία στήν πράξη καί δντας σέ αδιάκοπο αγώνα Ινάντια στήν εξουσία, φυλακίζονταν κάποτε και στή Βαστίλλη. Είναι αυτοί πού συγκέντρωσαν τίς εργασίες τους μέσα στή μεγάλη «Εγκυκλοπαίδεια», δπου καθορίζουν τόν καινούργιο προσανατολισμό τοΰ ύλισμοΰ. Είχαν άλλωστε μιά τεράστια επί­ δραση, άφοΰ ή φιλοσοφία αυτή Αποτελοΰσε, δπως λέει δ "Ενγ­ κελς, «τήν πεποίθηση ολόκληρης τής καλλιεργημένης νεολαίας». Υπήρξε ακόμη ή εποχή αυτή, ή μοναδική μέσα στήν Ιστο­ ρία τής φιλοσοφίας τής Γαλλίας, δπου μιά φιλοσοφία μέ χαρα­ κτήρα γαλλικό αγαπιέται αληθινά Από τό λαό.

70

Ό

φιλοσοφικός 'Τ λ ισ μ ό ς

'Ο Ντιντερό, πού γεννήθηκε στό Λανγκρ στα 1713 χαί Λέ­ γανε στό Παρίσι στά 1784. κυριαρχεί σ’ δλη αυτή τήν κίνηση. Αύτό πού πρέπει νά αναφέρουμε πριν άπό δλα καί πού ή άστική ιστορία δέν άναφέρει, είναι, διι υπήρξε 6 πιό μεγάλο; υλιστής στοχασττ'ις, πριν από τόν Μάρξ καί τόν "Ενγκελς. Ό Ντιντερό, είπε ό Λένιν, φτάνει σ χ ε δ ό ν στά συμπεράσματα τοΰ συγ* χρονου ύλισμοΰ (διαλεχτικοΰ). 'Υπήρξε ένας πραγματικός αγωνιστής. ’Έζησε παλαίβοντας διαρκώ; ενάντια στήν Εκκλησία, ενάντια στό κοινωνικό καθε­ στώς, κα'ι γνώρισε τά μπουντρουμιού Ί ΐ ιστορία πού γράφεται άπό τή σύγχρονη άστική τάξη τον εχει σέ πολλά ξεχάσει. ’Αλλά πρέπει νά διαβάσουμε τίς «συνομιλίες τοΰ Ντιντερό και τοΰ Ντ* Άλαμπέρ», τόν «'Ανεψιό τοϋ Ραμώ», τόν «Ιάκωβο τόν μοιρο­ λάτρη», γιά νά καταλάβουμε τήν τεράστια έπίδραση τοΰ Ντιντερό πάνω στόν ύλισμό. (Βλ. τόν «Ντιντερό» τοΰ Ζάν Λΰκ, καί τόν «'Ιάκωβο τόν Μοιρολάτρη* τοϋ Ντιντερό, έκδοση τής Γαλ­ λικής Βιβλιοθήκης 1947. 'Ανάμεσα σι:ούς άλλους υλιστές τής I" ποχής αυτής, θά πρέπει νά αναφέρουμε έπίσης τόν Ντ’ ’Αλαμπέρ, τόν Χόλμπαχ καί τόν Έλβέτιο πού μ’ αύτοΰς. ως ενα βρι­ σμένο σημείο, μποροϋμε νά συνδέσουμε τόν Μοντεσκιέ, τόν Βολταΐρο καί τόν Ρουσσώ). Στό πρώτο μισό τοϋ 19ου αιώνα, εξ αιτίας τών ιστορικών γεγονότων, διαπιστώνουμε μιά πισοδρόμηση τοϋ ύλισμοΰ. Ή ά­ στική τάξη δλων τών χωρών εκανε προπαγάνδα γιά τόν Ιδεαλισμό και τή θρησκεία, γιατί, δχι μόνο δέν ήθελε πιά νά διαδίδονται ot προοδευτικές υλιστικές ιδέες, άλλά είχε άνάγκη Ιπίσης νά άποκοιμίσει τούς στοχαστές και τίς μάζες, γιά νά κρατηθεί στήν έξουσία. Τότε άκριβώς στή Γερμανία, ανάμεσα σ’ δλους τονς ιδεα­ λιστές φιλόσοφους, βλέπουμε τόν Φόϋερμπαχ, νά διακηρΰχνει τίς υλιστικές του πεποιθήσεις, ξαναβάζοντας αποφασιστικά τόν υλισμό στόν θρόνο (Έ νγκελς, Φόνερμπαχ, σελ. 12).

Δέ φέρνει βέβαια τίποτα τό καινούργιο στόν υλισμό, κα­ ταπιάνεται ξανά μέ τίς βάσεις τοΰ ύλισμοΰ, ποΰχαν ξεχαστεΐ, μ’ Ινα τρόπο υγιή καί συγχρονισμένο, κι’ έτσι έπηρεάζει Αξιό­ λογα τούς φιλόσοφους τής Ιποχής του.

'Ιστορία τοΰ 'Τλιβμοδ

71

Φτάνουμε τώρα στήν περίοδο αύτή τοΰ 19ου αιώνα, δπου διαπιστώνει χάνεις μιά τεράστια πρόοδο στήν έπιστήμη, πού τή χρωστάμε Ιδιαίτερα σ’ αύτές τις τρεις μεγάλες ανακαλύψεις: Τό κύτταρο, τή μετατροπή τής ενέργειας, τήν έξέλιξη (τοΰ Ντάρβιν) [Ένγκελς, Φόϋερμπαχ, σελ. 3δ - 36], πού θά έπιτρέ* ψουν στόν Μάρξ καί στόν "Ενγκελς, πού είχαν δεχτεί τήν έπίδραση τοΰ Φόϋερμπαχ, ν° άναπτνξουν τόν υλισμό καί νά μάζ δώσουν ετσι τόν σύγχρονο ή διαλεχτικό ύλισμό. Είδαμε περιληπτικά ώς τώρα τήν Ιστορία τοΰ ύλισμοϋ πριν άπό τόν Μάρξ καϊ τόν "Ενγκελς. Ξέρουμε δτι αύτοί, μ’ δλο πού ήταν σύμφωνοι μέ τούς ύλιστές πού προηγήθηκαν πάνω σε πολλά κοινά σημεία, έκριναν δτι τό εργο αύτών τών τελευταίων παρουσίαζε άκόμα πολλά έλαττώματα και πολλά κενά. Γιά νά καταλάβουμε λοιπόν τις τροποποιήσεις πού ό Μάρξ καί ό "Ενγκελς έκαναν στόν προμαρξιστικό ύλισμό, είναι από­ λυτα- αναγκαίο νά ζητήσουμε νά βροΰμε ποιά ήταν αύτά τά έ­ λαττώματα κι’ αύτά τά κενά καί γ ι α τ ί υπήρχαν. * • * Ή μελέτη τής Ιστορίας τοΰ ύλισμοϋ δέν θά ήταν ολοκληρω­ μένη, άν, έχοντας άπαριθμήσει τούς διάφορους στοχα_στές πού συντίλεσαν στήν πρόοδο τοϋ ύλισμοϋ, δέν ζητούσαμε νά γνωρί­ σουμε, πώς κα'ι σέ ποιά κατεύθυνση πραγματοιήθηκε ή πρόοδος αύτή καί γιατί πήρε τούτη ή εκείνη τή μορφή έξέλιξης. Δίνουμε ιδιαίτερη σημασία στόν υλισμό τον 18ου αίώνα, γιατ'ι ήταν τό τέρμα τών διαφορετικών ρευμάτων τής φιλοσο­ φίας αύτή?. Θά πρέπει λοιπόν νά μελετήσουμε ποιες είναι οί πλάνες και οί ελλείψεις τοϋ ύλισμοϋ αΰτοΰ. Μιά και δέν πρέπει δμως νά βλέπουμε τά πράγματα μ’ εναν τρόπο μονόπλευρο, άλλ’ αντί­ θετα στό σύνολό του:, θά υπογραμμίσουμε επίσης τά προτερή­ ματα τού ύλισμοϋ αύτοϋ. €0 υλισμός, δίαλεχτικος στά πρώτα του βήματα, δέ μπό­ ρεσε νά συνεχίσει τήν εξέλιξή του σ' αύτές τίς βάσεις. Ό διαλεχτικός συλλογισμός, έξ αιτίας τής άνεπάρκειας τών επιστημο­ νικών γνώσεων, εγκαταλείφθηκε άναγκαστικά. Έπρεπε πρώτα νά δημιουργηθούν καί νά άναπτυχθοϋν οί έπιστήμες.

72

Ό

φιλοσοφικός

'Τλισμ&ς

Έ πρεπε πρώτα νά γνωρίσουμε, τί είναι τοντο ή ίκεϊνο %6 πρδγμα, προτού μπορέσουμε νά μελετήσουμε τά προτσές [Ένγκελς, Φόΰερμπαχ, σελ. 35).

Ή στενή λοιπόν σύνδεση τοΰ ύλισμοΰ καί τής επιστήμης εί­ ναι αύτό πού επέτρεψε στή φιλοσοφία αυτή νά ξαναγυρίσει, πάνω σέ βάσεις πιό στέρεες και πιό έπιστημονικές, στόν διαλελεχτικό υλισμό, τόν υλισμό τοΰ Μάρξ καί τοΰ Ένγκελς. θά συναντήσουμε λοιπόν τίς ληξιαρχικές πράξεις γέννησης τοΰ ύλισμοΰ καί τής έπισΐήμης πλάϊ - πλάι. Άλλά μιά καί έξετάζουμε πάντα άπό ποΰ προέρχεται ό υλισμός, θά πρέπει επίσης νά αποδείξουμε άπό ποΰ προέρχεται ό ιδεαλισμός. 3 . Ά π ό ποΰ προέβχείαι ό Ιδεαλισμός i Ά ν , στό κύλισμα τής ίστορίας, ό Ιδεαλισμός μπόρεσε νά ζήσει πλάϊ στή θρησκεία, πού τόν ανεχότανε καί τόν επιδοκίμαζε, αύτό όφείλεται στό δτι γεννήίΗ)κε καί προέρχεται άπό τή θρη­ σκεία. 'Ο Λένιν διατύπωσε γιά τό ζήτημα αύτό μιά θέση πού πρέ­ πει νά τή μελετήσουμε. *'Ο ιδεαλισμός δέν είναι τίποτ’ άλλο παρά μιά μορφή τής θρησκείας πιό λεπτή καί πιό επιτήδεια». Τί θέλει νά πει αύτό ; Τ ο ΰ τ ο δ Ιδεαλισμός ξέρει νά παρου­ σιάζει τίς αντιλήψεις του πολύ πιό επιδέξια άπό τή θρησκεία. Τό νά ισχυρίζεται κανείς στήν άρχή, δτι τό σύμπαν δημιουργήθηκε άπό ενα πνεΰμα, πού πλανιότανε πάνω «5τ° τά σκοταδια, δτι ό θεός είναι άϋλος, κι5 ύστερα ξαφνικά, καθώς κάνει ή θρη­ σκεία, νά δηλώνει, δτι τό πνεΰμα αύτό μιλά (διά τοΰ Λόγου) καί Ιχει ενα γιο (τόν Ιησού), δλα αύτά άποτελοΰν μιά σειρά άπό ιδέες πού παρουσιάζονται πολύ χοντροκομμένα. Ό ιδεαλισμός, βεβαιοΐνοντα: δτι δ νόσμος δέν υπάρχει παρά μόνο μέσα στή σκέψη μας, μέσά στό πνεΰμα μας, παρουσιάζεται μ’ εναν τρόπο πιό καμουφλαρισμέν& Βέβαια, τό ξέρουμε, είναι τό ΪΗο στήν ούσία, μά εχει μιά μορφή λιγώτερο χοντροκομμένη, πιό κομψή. Γιά τόν λόγο αύτόν ό Ιδεαλισμός είναι μιά εκλεπτυσμένη μορφή τής θρησκείας. Είναι ακόμα έκλεπτυσμένος, γιατί οί ιδεαλιστές φιλό-ιο ροι ξέρουν νά προβλέπουν στις συζητήσεις τους τίς ερωτήσεις καί νά

'Ιστορία top 'Τλισμοϋ

73

στήνουν παγίδες, δπως ό Φιλόνους στόν καϋμένο τόν*Ύλα, στους” Διαλόγους τον Μπέρκλεϋ. Άλλά, λ?/οντα; δτι ό Ιδεαλισμός προέρχεται άπό τή θρη­ σκεία, έπεκτείνουμε απλώς τό πρόβλημα. Καί πρέπει νά άναρωτηΑοΐ-με αμέσως: 4 . Ά α ό ποϋ rtffoiQZSra t ή Φβησκela I Ό ’Ένγκελς μάς εχει δώσει πάνα) στό ζήτημα αυτό μιάν Α­ πάντηση πολύ άπλή: « Ή θρησκεία γεννιέται άπό τίς περιορι­ σμένε; αντιλήψεις τοϋ ανθρώπου». Γιά τούς πρωτόγονους αύτή ή άγνοια είναι διπλή: άγνοια τής φύσης καί άγνοια τού εαυτόν τους. Πρέπει νά μη ξεχνάμε ποτέ τή διπλή αύτή άγνοια, δταν μελετάμε τήν ιστορία τών πρω­ τόγονων ανθρώπων. Στήν έλλι,νική Αρχαιότητα, πού τή θεωρούμε, ωστόσο, σάν ενα προχωρημένο πολιτισμό, αύτή ή άγνοια μάς φαίνεται παι­ διάστικη, δταν λόγου χάρη βλέπουμε- πώς ό Αριστοτέλης πί­ στευε, δτι ή γη ή των ακίνητη, δτι ήταν τό κέντρο τοΰ κόσμου καί δτι γΓ'ρω άπό τή γη γυρνοϋσαν οι πλανήτες. (01 πλανήτες, πού τούς λογάριαζε 46, ήταν καρφωμένοι, σάν καρφιά σ’ Ινα . ταβάνι, καί αύτό ήταν τό σύμπαν πού γυρνοϋσε γύρω άπ’ τή γή). ( >ί "Ελληνες πίστευαν άκόμα, δτι ύπήρχαν 4 στοιχεία: τό νερό, τό χώμα, ό άέρας καί ή φωτιά, κι’ δτι δέν ήταν δυνατό νά τ 3 αναλύσουν. Ξέρουμε διιδλ’ αύτά είναι λαθεμένα, άφον Ανα­ λύουμε τώρα τό νερό, τό χώμα, τόν αέρα καί δε θεωρούμε τή φωτιά σάν Ινα σώμα τής ίδιας σειράς. Γιά τόν ΐδιο τόν άνθρωπο, οί "Ελληνες είχαν έπίσης με- . γάλη άγνοια, άφοϋ δέ γνώριζαν τή λειτουργία τών δργάνων μας καί θεωρούσαν, λόγου χάρη, τήν καρδιά Ιδρα τοϋ θάρρους I "Αν ή άγνοια τών Ελλήνων σοφών ήταν τόσο μεγάλη, πού τούς θεωρούμε κιόλας πολύ προχωρημένους, ποιά θάπρεπε τότε νά είναι ή άγνοια τών ανθρώπων πού ζούσανε χιλιάδες χρόνια πριν Απ’ αύτούς; Οί αντιλήψεις πού οί πρωτόγονοι άνθρωποί είχαν γιά τή φύση καί γιά τόν εαυτό τους . ήταν περιορισμένες έξ αιτίας τής άγνοιας. Άλλά οί άνθρωποι αύτοι προσπαθούσαν μ’ δλ’ αύτά νά έξηγ ήσουν τά πράγματα. "Ολα τά ντοκουμέντα πού έχουμε γιά τούς πρωτόγονονς Ανθρώπους μάς λένε, πώς τούς

74

Ό φιλοσοφικός 'Τλιβμός

απασχολούσαν πολύ τά όνειρα. Είδαμε άπ” τό πρώτο μέηος (κε­ φάλαιο πρώτο, παράγραφος 6), πώς είχαν λΰσει τό πρόβλημα τών ονείρων, μέ τήν πίστη στί ν ύπαρξη ί.νός «δεύτερον» ανθρώ­ που. Στήν άρχή θεωρούσαν αυτόν τόν «δεύτερο», σαν Ινα είδος σώμα διάφανο και ελαφρό, πού είχε άκόμα μιά σύσταση υλική· Πολύ αργότερα γεννήθηκε στή σκέψη τονς ή άντίληψη, πώς δ άνθρωπος Ιχει μέσα του ενα στοιχείο ά'ϋλο, πού έπιζεΐ ΰστερα άπ’ τόν θάνατο, ενα στοιχείο πνευματικό (πνευματικό: άπό τό π ν ε ΰ μ α = πνοή, πού φεύγει μέ τόν τελευταίο στεναγμό, τή στιγμή πού ξεψυχάμε καί πού άπό κείνη ·τή στιγμή μόνο ό «δεύ­ τερος» Ιπιζεΐ). Ή ψ υ χ ή λοιπόν εξηγεί τή σκέψη, τό δνειρο. Τόν μεσαίωνα άκόμα, είχαν άλλόκοτες αντιλήψεις γιά τήν ψυχή. Πίστευαν δτι σ’ ενα παχύ κορμί υπήρχε μιά λιγνή ψυχή καί σ’ ενα λιγνό κορμί μιά μεγάλη ψυχή. Γιά τόν λόγο αύτόν άκριβώς, τήν εποχή εκείνη, οί άσκητές έκαναν πολλές καί μακρό­ χρονες νηστείες γιά ναχουν μιά μεγάλη ψυχή, γιά νά δώσουν μιά μεγάλη κατοικία στήν ψυχή. Άφοΰ παραδέχτηκαν τή ζωή τοΰ άνθρώπου μετά τό θά­ νατο, πρώτα μέ τή μορφή τοΰ δ ·φανου «δεύτερου», ΰστερα μέ τή μορφή τής ψυχής, πούναι στοι»*ο πνευματικό, οί πρωτόγονοι άνθρωποι δημιούργησαν τούς θεούς. Πιστεύοντας στήν άρχή σέ δντο. 'υνατότερα άπό τούς αν­ θρώπους, πηύ είχαν άκόμα μορφή ύλικν, «φτασαν άπό κεϊ, χω­ ρίς νά τό καταλάβουν, στήν πίστη στούς " ">ύς, πού υπάρχουν μέ τή μορφή μιάς ανώτερης άπό τή δίκιά μας ,’χής. Κι’ ετσι, άφοΰ δημιούργησαν Ινα πλήθος άπό θεούς, πού <: χαθένας τους είχε καί άπό μιά όρισμένη δικαιοδοσία, δπως στή ελληνική άρχαιότητα, εφτασαν άπό κεϊ στήν άντίληψη τοΰ ενό >>εοΰ. "Ετσι δη-. μιουργήθηκε ή σύγχρονη μονοθεϊστική θρησκεί* βλέπουμε λοι­ πόν πολύ καλά, πώς, στή βάση τής θρησκείας, άκ iui καί κάτω άπό τή σύγχρονη της μορφή, υπάρχει ή άγνοια. Ό ιδεαλισμός λοιπόν γεννιέται άπό τίς περιορ ·. ,ένες άντιλήψεις τοΰ άνθρώπου, άπό τήν άγνοιά του, ενώ ό ύλι· :ιός, άντίθετα, γεννιέται άπό τήν εξαφάνιση αυτών τών φραγμόν. Θά παρακολουθήσουμε άπό κοντά, στά μαθήματα ϊς ιστο­ ρίας τής φιλοσοφίας, τόν άδιάκοπο αύτόν άγώνα άνάμί·; ■ στόν ιδεαλισμό καί τόν υλισμό. Ό υλισμός θέλει νά σπρώξε πέρα τά σύνορα τής άγνοιας καί αύτό άκριβώς είναι μιά ’ τίς

' Ιστορία τού 'Τλιβμοΰ

^

δόξες του καί τίς αρετές του. ’Αντίθετα ό ιδεαλισμός, δπως καί ή θρησκεία «ού τόν τρέφει, καταβάλλουν κάθε προσπάθεια γιά νά δ ι α τ η ρ ή σ ο υ ν τ ή ν ά γ ν ο ι α καί νά έπωφεληθοΰν απ’ αύτή τήν άγνοια τών μαζών, γιά νά τίς κά­ νουν νά δέχονται τήν καταπίεση, τήν οικονομική καί κοινωνική έκμετάλλευση. 5 . Τά ηροτκρήμαχα χοΰ ηρομαρξιοτιποϋ ύλιομον. Είδαμε δτι δ ύλισμός γεννήθηκε στήν Ελλάδα μόλις δημιουργήθηκε ενα έμβρυο επιστήμης. "Ακολουθώντας τήν αρχή δτι» όταν ή έπιστήμη Αναπτύσσεται, άναπτΰσσεται καί ό υλισμός, δια­ πιστώνουμε κατά τή διάρκεια τής ίστορίας: 1. Στόν μεσαίωνα, ασήμαντη άνάπτυξη τών έπισιημών, σταμάτημα τοΰ ύλισμοΰ. 2. Στόν 17ο καί 18ο αίώνα, σέ μιά πολύ μεγάλη ανάπτυξη τών Ιπιστημών αντιστοιχεί μιά μεγάλη άνάπτυξη τοΰ ύλισμοΰ. Ό γαλλικός ύλισμός τοΰ 18ου αίώνα είναι ή άμεση συνέπεια τής ανάπτυξης τών επιστημών. 3. Στόν 19ο αιώνα, εχουμε πολυάριθμες καί μεγάλες ανα­ καλύψεις, παράλληλα ό ύλισμός άναπτΰσσεται μέ σημαντικώτατες τροποποιήσεις, άπό τόν Μάρξ κα· τόν “Ενγκελς. 4. Σήμερα οί επιστήμες προοδεύουν μέ γοργό ρυθμό καί, μαζύ τους, δ ύλισμός. Βλέπουμε τούς καλύτερους σοφούς νά ε­ φαρμόζουν στις εργασίες τους τόν διαλεχτικό ύλισμό. 'Ο ιδεαλισμός καί δ ύλισμός έχουν δλότελα αντίθετη κατα­ γωγή. Στό πέρασμα τών αιώνων διαπιστώνουμε μιά πάλη άνά* μεσα σ’ αυτές τίς δυό φιλοσοφίες, πάλη πού συνεχίζεται άκόμα' στις μέρες μας καί πού δέν είναι μονάχα ακαδημαϊκή. Αύτή ή πάλη, πού τή συναντάμε μέσα σ’ δλα τά στάδια τής ίστορίας τής άνθρωπότητας, είναι ή πάλη άνάμεσα στήν έπιστή­ μη καί στήν άγνοια, είναι ή πάλη άνάμεσα σέ δυό ρεύματα. Τό ένα τραβάει τήν ανθρωπότητα πρός τήν άγνοια καί τή συγκρο­ τεί μέσα στήν άγνοια αύτή, τό άλλο, άντίθετά, παλαίβει γιά τήν απολύτρωση τών ανθρώπων, αντικαθιστώντας τήν άγνοια μέ τήν έπιστήμη. Ή πάλη αύτή πήρε μερικές φορές πολύ σοβαρή μορφή, δ«

76

Ό φιλοσοφικός 'Τλιβμός

πως στά χρόνια τής 'Ιερής Εξέτασης, δπου ανάμεσα σχά άλλα μπο­ ρούμε ν* αναφέρουμε τό παράδειγμα τοϋ Γαλιλαίου. Αυτός δια­ κήρυσσε πώς ή γη γυρίζει, πράγμα πού ήταν μιά καινούργια γνώ­ ση, πού βρισκόταν σέ άντίφαση μέ τή Βίβλο και τόν ’Αριστοτέ­ λη : δν ή γή γυρίζει, αύτό σημαίνει πώς δέν είναι τό κέντρο τοϋ κόσμου, αλλά απλώς ενα σημείο μέσα στόν κόσμο. Συνεπώς έπρεπε νά πλατύνουν οί άνθρωποι τά σύνορα τής σκέψης τους. Πως αντιμετωπίστηκε λοιπόν ή άνακάλυψη τοϋ Γαλιλαίου; Γιά νά κρατηθή ή Ανθρωπότητα στήν άγνοια, συγκροτήθηκε Ινα θρησκευτικό δικαστήριο καί ό Γαλιλαίος καταδικάστηκε σέ βασανιστήρια και σέ «ομολογία» τοΰ σφάλματός του. Νά ενα πα­ ράδειγμα τής πάλης ανάμεσα στήν άγνοια και στήν έπιστήμη. Πρέπει λοιπόν νά κρίνουμε τούς φιλοσόφους καί τούς σο­ φούς τής έποχής εκείνης, τοποθετώντας τους μέσα σ° αύτή τήν πάλη τής άγνοιας ένάντια στήν έπιστήμη, καί θά διαπιστώσου­ με τότε δτι, ύποστηρίζοντας τήν. έπιστήμη, ύπερασπίζονταν τόν ύλισμό, χωρίς οί ίδιοι νά τό ξέρουν. "Ετσι λ. χ. δ Ντεκάρτ, μέ τούς συλλογισμούς του, πρόσφερε ίδέες πού ένίσχυσαν τήν πρόο­ δο τοΰ ύλισμοϋ. Πρέπει έπίσης νά σημειώσουμε οτι ή πάλη αύτή, jrij διάρ­ κεια τής ιστορίας, δέν είναι μονάχα θεωρητική, άλλά καί πάλη κοινωνική καί πολιτική. Στήν πάλη αύτή οί κυρίαρχες τάξεις εί­ ναι πάντα μέ τό μέρος τής άγνοιας. Ή έπιστήμη είναι έπαναστατική καί συντελεί στήν άπολύτρωση τής Ανθρωπότητας. Τυπικό παράδειγμα είναι ή αστική τάξη. Στόν 18ο αιώνα ή αστική τάξη κυριαρχείται από τή φεουδαρχική. Τήν περίοδο αύτή είναι μέ τό μέρος τής έπιστήμης, π α λ α ί β ε ι ένάντια στήν άγνοια καί μάς δίνει τήν «Εγκυκλοπαίδεια». Στόν 20ο air ώνα ή άστική τάξη είναι ή κυρίαρχη. Καί, στήν πάλη Ανάμεσα στήν άγνοια καί στήν έπιστήμη, ε ί ν α ι μέ τό μ έ ρ ο ς τ ή ς ά γ ν ο ι α ς , μέ μιά αγριότητα πολύ πιό μεγάλη άπό τό παρελθόν (πάρτε παράδειγμα τόν χιτλερισμό). Βλέπουμε λοιπόν δτι ό προμαρξιστικός ύλισμός έπαιξε σπου­ δαίο ρόλο καί ή Ιστορική του σημασία είναι τεράστια. Κατά τή διάρκεια τής πάλης αύτής άνάμ?σα στήν άγνοια καί στήν Ιπιστήμη, ό προμαρξιστικός υλισμός κατώρθωσε ν’ Αναπτύξει μιά γενι­ κή άντίληψη τοϋ κόσμου, πού μπόρεσε νά άντιταχθεϊ στή θρη­ σκεία καί κατά συνέπεια στήν άγνοια. Έπίσης, χάρη στήν έξέλι-

'Ιστορία τοΰ "Γλιβμοϋ

77

ςη τοΰ ύλισμοΰ, χάρη στις διαδοχικές εργασίες του, πραγματοποιήθηκαν οί απαραίτητες συνθήκες γιά τήν έμφάνιση τοΰ διαλεχτικοΰ ύλισμοΰ. 6 . Τά έλατχώματα τοΰ ηρομαβξισχίΗοΰ ύΧισμοΰ. Γιά νά καταλάβουμε τήν εξέλιξη τοΰ ύλισμοΰ, γιά νά κατα­ νοήσουμε τά έλαττώματά του καί τά κενά πού άφήνεΐι πρέπει νά μήν ξεχνάμε ποτέ δτι έπιστήμη καί υλισμός είναι στενά δεμένο αναμεταξύ τους. Στήν άρχή προπορευόταν 6 υλισμός καί υστε­ ρούσαν οί έπιστήμες, γι’ αύτό καί ή υλιστική φιλοσοφία δέν μπό­ ρεσε 'ι επικυρωθεί αμέσως. Ή ταν ανάγκη νά δημιουργηθοΰν καί νο αναπτυχθούν οί επιστήμες γιά ν’ άποδειχθεϊ δτι ό διαλεχτικός υλισμός είχε δίκαιο, άλλά γι’ αύτό χρειάστηκαν πάνω άπό είκοσι αιώνες. Σ ' δλη αυτή τή μακρόχρονη περίοδο, ό υλισμός δέχτηκε τήν έπίδραση τών επιστημών, τήν επίδραση της έπιστημονικής σκέψης ιδιαίτερα, καί μάλιστα την έπίδραση τών πιό άναπτυγμένων ειδικών έπιστημών. Γιά τόν λόγο αύτό ό υλισμός τοϋ περασμένου αΙώνα (δηλ. τοϋ 18ου αιώνα) ήταν πριν άπ’ δλα μηχανιστικός, γιατί, τήν εποχή αύτή, άπ* δλες τις φυσι­ κ έ ς επιστήμες μόνο ή μηχανική (καί άπ" αύτή πάλι, μόνο ή μηχανική τών στερεών σωμάτων, ουράνιων καί γήινων, κοντολογίς ή μηχανική τής βαρύτητας) είχε φτάσει σέ μιά ορισμένη τελειοποίηση. Ή χημεία βρισκόταν άκόμα στήν παιδική της μορφή, στό «φλογιατόν». Ή βιο­ λογία βρισκόταν άκόμα στά σπάργανα. *0 ζωικός καί ό φυτικός οργα­ νισμός δέν είχαν μελετηθεί άκόμα παρά σέ χοντρές γραμμές μονάχα, καί δέν έρμηνεύονταν παρά μέ αιτίες καθαρά μηχανικές. Γιά τούς υλι­ στές τ<>ΰ 18ου αιώνα, ό άνθρωπος ήταν μιά μηχανή, δπως τό ζώο γιά τόν Ντεκάρτ [Ένγκελς, Φόϋερμπαχ, σελ. 19].

Βλέπουμε λοιπόν, τί ήταν δ υλισμός πού προήλθε άπό μιά μακρόχρονη κι' άργή εξέλιξη τών έπιστημών, ύστερα άπ ’τή «χει­ μωνιάτικη περίοδο τοϋ χριστιανικού μεσαίωνα». Ή μεγάλη πλάνη του σ’ αύτή τήν περίοδο ήταν, δη θεωρούσε τόν κόσμο σάν ενα μεγάλο μηχανισμό καί δτι εκρινε κάθε πράγ­ μα σύμφωνα μέ τούς νόμους τής μηχανικής έπιστήμης. Θεωρών. τας τήν εξέλιξη σάν μιά απλή μηχανική κίνηση, νόμιζαν πώς τά ίδια γεγονότα επρεπε νά επαναλαμβάνονται συνεχώς. Έβλεπαν τή μηχανική πλευρά τών πραγμάτων, δέν εβλεπαν δμως τή ζ^ω ν

78

Ό φιλοβοφοώς 'Τλισμός

τ α ν ή τους πλευρά. Γ ι’ αύτό ονομάζουμε τόν υλισμό αυχό: μη­ χανικό η μηχανιστικό. "Ας δοΰμε Ινα παράδειγμα: Πώς ερμήνευαν τή σκέψη οί υ­ λιστές εκείνοι; Μέ τόν τρόπο αύτό : «ό εγκέφαλος εκκρίνει τή σκέψη, δπως τό συκώτι Ικκρίνη τή χολή! Είναι Αλήθεια κάπως απλοϊκός I Ό ύλισμός τοΰ Μάρξ αντίθετα δίνει μιά σειρά διασα­ φήσεων. 01 σκέψεις μας δέν προέρχονται μόνον από τόν εγκέφα­ λο. Πρέπει νά δοΰμε γιατί εχουμε ορισμένες ιδέες καί σκέψεις, καί δχι άλλες, καί τότε καταλαβαίνουμε δτι ή κοινωνία, τό περί" βάλλον κ.τ.λ. συνΐελοΰν στήν έηιλογή τών ΐδεών μας.Ό μηχανιστι­ κός ύλισμός θεωρεί τή σκέψη σάν Ινα απλό μηχανικό φαινόμε­ νο. 'Ωστόσο η άποψη αύτή είναι πολύ απλοϊκή. Αύτή ή αποκλειστική εφαρμογή τής μηχανικής στά χημικά καν ορ­ γανικά φαινόμενα, δπου οί μηχανικοί νόμοι επενεργούν βέβαια κ ι’ αυτοί άλλά έχουν ριχτεί σέ δεύτερη μοίρα άπό νόμους άνώτερης τάξης, άποτελεϊ μιά στενή αντίληψη, χαρακτηριστική άλλά καί άναπόφευχτη γ ι’ αύτή τήν έποχή τοΰ κλασικού γαλλικού ύλισμοΰ [Φόϋερμπαχ, σελ. 19],

Νά τό πρώτο μεγάλο λάθος τοΰ ύλισμοΰ τοΰ 18ου αιώνα. Συνέπεια αυτής τής πλάνης ήταν, δτι ό ύλισμός τοΰ 18ου αιώνα άγνοοΰσε γενικά τήν ίστορία, άγνοοΰσε δηλ. τήν εξέταση μέ βά­ ση τήν ιστορική έξέλιξη, τό προτσές. Αΰτός ό ύλισμός πίστευε δτι ό κόσμος δέν εξελίσσεται καί δη ξαναγυρνά στις ίδιες κατα­ στάσεις σέ κανονικά χρονικά διαστήματα. Καί δέν καταλάβαινε ακόμα τήν έξέλιξη τοΰ ανθρώπου και τών ζώων. Αΰτός ό υλισμός... όντας ανίκανος νά παρατηρήσει τόν κόσμο σάν ένα προτσές, σάν ΰλη σέ μιά ιστορική έξέλιξη... αντιστοιχούσε στό έπίπεδο ποϋ είχαν φτάσει τήν έποχή αύιή οί φυσικές επιστήμες καί ό με­ ταφυσικός (*), δηλαδή άντιδιαλεχιικός, τρόπος τοΰ φιλοσοφικού στοχα­ σμού, πού είγαινε απ’ αϋτίς. Γνώριζαν δτι ή φύση βρίσκεται σέ μιά αδιάκοπη κίνηση. Ά λλά ή κίνηση αύτή, σύμφωνα μέ τήν αντίληψη τής έποχής εκείνης, ακολουθούσε μιά συνεχή κυκλική πορεία καί κατά συ­ νέπεια δέν άλλαζε ποτέ θέση’ παρήγε πάντα τά ϊδια αποτελέσματα [Φόϋερμπαχ, σελ. 17].

Νά τό δεύτερο Ιλάττωμα τοΰ ύλισμοΰ αύτοΰ. Ή τρίτη πλάνη του είναι πώς ήταν ύπερβολικά θεωρητικός. (*) Θά αρχίσουμε στό επόμενο μέρος τή μελέτη της «μεταφυσι­ κής μβ&όδου».

'Ιστορία Τοίι ’Τλιομοΰ

79

Δέν έκτιμοΰσε αρκετά τή σημασία τής ανθρώπινης δ ρ ά σ η ς μέ­ σα στόν κόσμο και τήν κοινωνία. Ό ύλισμός τοΰ Μάρξ διδάσκει δτι δέν πρέπει νά ε ρ μ η ν ε ύ ο υ μ ε μόνο τόν χόσμο άλλά χα'ι νά τόν μ ε τ α β ά λ λ ο υ μ ε . *0 άνθρωπος είναι ενα ενεργητικό «τοιχεϊο μέσα στην ιστορία, πού μπορεΐ νά μεταβάλει τόν χόσμο. Ή δράση τών ρώσων κομμουνιστών είναι ζωντανό παρά­ δειγμα δράσης Ικανής δχι μόνο γιά τήν έτοιμασία, τήν πραγμα­ τοποίηση χα'ι την προώθηση τής επανάστασης, άλλά και γιά τη στερέωση τοΰ σοσιαλισμού, υστέρα άπό τό 1918, μέσα σέ τερά­ στιες δυσκολίες. Ό προμαρξιστικός υλισμός δέν είχε γνωρίσει μιά τέτοια άν­ τίληψη γιά τή δράση τοΰ ανθρώπου. Πίστευαν τήν εποχή Ικείνη πώς δ άνθρωπος είναι παράγωγο τοΰ περιβάλλοντος, Ινώ ό Μάρξ μάς διδάσκει δτι τό περιβάλλον είναι παράγωγο τοΰ αν­ θρώπου και δτι, κατά συνέπεια, δ άνθρωπος είναι παράγωγο τοΰ ίδιου τοΰ εαυτοΰ του. "Αν δ άνθρωπος δέχεται τήν επίδραση τον περιβάλλοντος, μπορεΐ μέ τή σειρά του νά μεταβάλει τό περιβάλ­ λον, τήν κοινωνία* μπορεΐ άρα νά μεταβάλει δ ίδιος τόν εαυτό του. *0 ύλισμός τοΰ 18ου αίώνα ήταν λοιπόν υπερβολικά θεωρη­ τικός, γιατί άγνοοΰσε τήν Ιστορική έξέλιξη τοΰ κάθε πράγματος. Αυτό ήταν τότε άναπόφευχτο, γιατί οί έπιστημονικές γνώσεις δέν ήταν αρκετά προχωρημένες, ετσι πού δέν ήταν δυνατό νά κατανοηθοΰν ό κόσμος καί τά πράγματα μ’ άλλο τρόπο, παρά μόνο μέ τήν παλιά μέθοδο σκέψης : τή « - μ ε τ α φ υ σ ι κ ή » . ΓΙΑ

ΑΝΑΓΝΩΣΗ:

Μάρξ - Ένγκελς : ‘Η Α γία οικογένεια, σελ. 929-233, στά «Φιλοσοφι­ κά έργα» τοϋ Μάρξ, τόμος I I , Έ κδ. Costes. Μάρξ

: Θέσεις για τόν Φόϋερμπαχ, στις «Φιλοσοφικές μελέ­ τες», σελ. 57 καί πέρα. Κοινωνικές ’Εκβάσεις 1947

«Ιστορία τής Φιλοσοφίας» πού έκδόθηκε^άπό τό Ινστιτούτο τής Φι­ λοσοφίας τής ’Ακαδημίας τών Επιστημών τής ΕΣΣΔ, γαλλική μετί, φράση στις Κοινωνικές ’Εκδόσεις. Νά διαβαστούν τά κεφάλαια ποΰ <Ί. φορούν τούς φιλοσόφους ποΰ άναφέραμε.

go.

Ό φιλοσοφικές 'Τλιβμδς

ΕΡΩ ΤΗ ΣΕΙΣ ΕΛΕΓΧΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ I

Πώς μπορούσε ό Παστέρ νά είναι Ιπιστήμονας και ταυτό­ χρονα νά πιστεύει στο ·&εό ; ΚΕΦΑΛΑΙΟ I I

“Αποδείξετε πώς ή μελέτη τών βιβλίων, δν καί αναγκαία, δέν είναι αρκετή. ΚΕΦΑΛΑΙΟ I I I

1. Γιατί ό διαλεχτικός υλισμός δέν παρουσιάστηκε άπό τήν άρχαιότητα; 2. ’Αναφέρετε τά κυριώτερα υλιστικά ρεύματα άπό τήν Ιλληνική άρχαιότητα ως τόν 18ο αίώνα. 3. Ποιες είναι οί πλάνες κα'ι ποιά τά προτερήματα τοϋ ΰλισμοϋ τοΰ 18ου αιώνα ; ΓΡΑΠΤΗ ΑΣΚΗΣΗ

Φανταστείτε Ινα διάλογο ανάμεσα σ’ Ιναν Ιδεαλιστή καί 2ναν υλιστή πάνω στό ζήτημα τοΰ θεοΰ.

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΜΟΝΟ

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ

1. Οί Ιδιότητες τής μεθόδου αύτής. α) Πρώτη Ιδιότητα: Ή άρχή τής ταυτότητας, β) Δεύτερη Ιδιότητα : ’Απομόνωση τών πραγμά­ των. y) Τρίτη ιδιότητα: Αιώνιες καί άξεπέραστες διαι* ρέσεις. δ) Τέταρτη Ιδιότητα: Έναντιότητα'τώνάντιθέτων. 2. Συγκεφαλαιώνουμε καί προχωροΟμε. 3. Ή μεταφυσική άντίληψη γιά τή φύση. 4. Ή μεταφυσική άντίληψη γιά τήν κοινωνία. 5. Ή μεταφυσική άντίληψη γιά τή σκέψη. 6. Τί είναι ή λογική ; 7. Ή έρμηνεία τής λέξης «μεταφυσική».

Ξέρουμε δτι τά ελαττώματα τών υλιστών τοϋ 18ου αιώνα προέρχονται από τόν τρόπο τοΰ συλλογισμού τους, άπό τήν ιδιαί­ τερη τους μέθοδο αναζήτησης πού όνομάσαμε «μεταφυσική μέθο­ δο». Ή μεταφυσική μέθοδος λοιπόν έκφράζει μιά ιδιαίτερη αντί­ ληψη τοΰ κόσμου, καί θά πρέπει νά σημειώσουμε δτι, δπως αντι­ τάσσουμε τόν Μαρξιστικό υλισμό στόν προμαρξιστικό, δμοια στόν μεταφυσικό υλισμό αντιτάσσουμε τόν διαλεχτικό υλισμό. Γ ι’ αύτό είναι αναγκαίο νά μάθουμε, τί εΐναι ή «μεταφυ­ σική» μέθοδος, γιά νά εξετάσουμε σέ συνέχεια, τί είναι, άντίθετα, ή διαλεχτική μέθοδος. 1 · ‘Ιδιότητες τής μεΰόδον αύτής. Θά έξετάσουμε Ιδώ αυτή τήν παλιά μέθοδο έρευνας καί σχέφης χον 6 Χέγγ*λ όνομάζβι «μεταφυσική» μέθοδο [Ένγχβλς, Φόϋβρμπαχ, ββλ. 86].

82

MfXfti) τής Μ*τα<ρ>βικής

Ά ς αρχίσουμε αμέσως άπό μιά απλή παρατήρηση. Τί φαί­ νεται πιό φυσικό στους περισσότερους ανθρώπους: ή κίνηση η η (ϊκινησία; Ποιά είναι γι* αυτούς ή φυσική κατάσταση τών πρα­ γμάτων: ή στάση η ή κίνηση ; Γενικά, πιστεύουν δτι ή στάση υπήρχε πριν άπό τήν κίνηση και δτι, γιά νά μπορέσει Ινα πράγμα νά κινηθεί, επρεπε νά βρι­ σκόταν πρωτύτερα σέ στάση. Ή Βίβλος επίσης μάς λέει, δτι πριν άπό τό σύμπαν, ποΰ δημιουργήθηκε άπό τόν θεό, υπήρχε ή ακίνητη αιωνιότητα, δηλ. ή στάση. Νά λέξεις πού θά χρησιμοποιήσουμε συχνά: Στάση, ακινη­ σία. Κι* άκόμα" κίνηση, μεταβολή. Αυτές ot δυό τελευταίες λέ­ ξεις δέν έχουν τήν ίδια σημασία. Ή κίνηση, στή στενή έννοια τής λέξης, είναι ή μετατόπιση. Παράδειγμα: Μιά πέτρα πού πέφτει, τό τραίνο πού προχωρεί, βρίσκονται σέ κίνηση. Ή μεταβολή, στήν κυριολεξία, είναι τό πέρασμα άπό μιά μορφή σέ άλλη. Παράδειγμα: Τό δέντρο πού χάνει τά φύλλα του μετέβαλε μορφή. Άλλά σημαίνει επίσης καί τό πέρασμα άπό μιά κ α τ ά σ τ α σ η σέ μιά άλλη. Παράδειγμα: Ή ατμόσφαιρα εγινε βαρειά. Αΰτό είναι μιά μεταβολή. Κίνηση λοιπόν σημαίνει αλλαγή θέσης καί μεταβολή σημαί­ νει αλλαγή μορφής ή κατάστασης. Θά προσπαθήσουμε νά σεβα­ στούμε τή διάκριση αυτή, γιά ν’ άποφύγουμε τή σύγχυση (δταν θά μελετήσουμε τή διαλεχτική, θ ’ αναγκαστούμε νά ξαναδρΰμε τήν έννοια τών λέξεων αΰτών). Λίγο παραπάνω, είδαμε δτι πιστεύουν γενικά, πώς ή κίνηση καί ή μεταβολή είναι φαινόμενα λιγώτερο φ υ σ ι κ ά άπό τή στά­ ση. Καί είναι βέβαιο πώς εχουμε μιά τάση νά προτιμάμε νά θε­ ωρούμε τά πράγματα σέ στάση καί χωρίς μεταβολή. Παράδειγμα: Αγοράσαμε ενα ζευγάρι μαύρα παπούτσια καί υστέρα άπό καιρό, μετά άπό πολλές επισκευές, άφοΰ αλλάξαμε σόλες καί τακούνια χαί άφοΰ τά μπαλώσαμε πολλές φορές, συ­ νεχίζουμε νά λέμε: «θά. φορέσω τά μαύρα μου παπούτσια», χω­ ρίς νά λογαριάζουμε δτι δέν είναι πιά τά ίδια. Γιά μάς είναι πάντα τά μαύρα παπούτσια πού αγοράσαμε στήν τίδε ευκαιρία καί πού τά πληρωσαμ* μέ τή δείνα τιμή. Δέ βλέπουμε τή μετ« βολή πού ίπαθαν τά «χχούτσκχ μας. Γιά μάς, είναι πάντοτε τά

Ί δ ι* τ η ι* ; τ ή ; Μ ιτ α φ ν ο ο ά κ

83

ίδια, α π α ρ ά λ λ α χ τ α . Άρνούμαστε τή μεταβολή καί δέ βλέπου­ με παρά μόνο τήν ταυτότητα, σάν νά μήν είχε συμβεϊ τίποτα τό σπουδαίο. Αυτό είναι α) Ή * ρ ώ τ η Ι δ ι ό τ η τ α τ ή ς μ ε τ α φ υ σ ι κ ή ς θ ο δ ο υ : Ή Αρχή τής τ α υ τ ό τ η τ α ς .

μέ­

Που συνίσταται στήν προτίμηση τής Ακινησίας άπό τήν κί­ νηση, τής ταυτότητας άπό τή μεταβολή, άνιίκρυ στά γεγονότα. Ά π ό τήν προτίμηση αυτή, πού άποτελει τήν πρώτη ιδιότη­ τα τής μεθόδου αυτής, γεννιέται ολόκληρη κοσμοθεωρητική αν­ τίληψη. Θεωρούν τό σύμπαν σάν κάτι κοκκαλωμένο (παγωμένο), είπε ό "Ενγκελς. Τό ίδιο συμβαίνει μέ τή φύση, τήν κοινωνία, τον άνθρωπο. Γι* αύτό συχνά ισχυρίζονται: «Ούδέν καινόν ύπό τόν ήλιον», που πάει νά πει δτι άπό ανέκαθεν δέν εγινε καμμιά μεταβολή : Τό σύμπαν έμεινε ακίνητο καί άπαράλλαχτο. Συ­ χνά δμως έννοοΰν έπίσης μ5 αύτύ μιά περιοδική επιστροφή στά ίδια γεγονότα. 'Ο θεός δημιούργησε τόν κόσμο, φτιάχνοντας τά τά ψάρια, τά πουλιά, τά θηλαστικά κ.τ.λ., καί άπό τότε τίποτα 8έν άλλαξε, ό κόσμος δέ σάλεψε. Λένε έπίσης: «Οί άνθρωποι εί­ ναι πάντα οί ίδιοι >, σάν νά μήν άλλαξαν ποτέ οί άνθρωποι. Οί οννηθισμένες αύτές εκφράσεις είναι αντανάκλαση τής αντίληψης αυτής, πού εχει ριζώσει βαθειά μέσα στό πνεύμα μας, χαί ή αστική τάξη εκμεταλλεύεται τήν πλάνη αύτή σ’ δλο της τό τό βάθος. "Οταν κάνουν κριτική τοΰ σοσιαλισμού, ενα άπό τά έπιχει­ ρήματα πού χρησιμοποιούν μέ τή μεγαλύτερη προθυμία είναι, πώς δ άνθρωπος ε ί ν α ι έγωϊστής καί πώς είναι ανάγκη νά Ιπεμβαίνει μιά δύναμη γιά νά τόν συγκροτεί, άλλοιώς θά κυριαρχούσα ή αταξία. Νά λοιπόν ποιό είναι τό άποτέλεσμα αύτής τής μετα­ φυσικής αντίληψης πού υποστηρίζει, πώς δ άνθρωπος εχει άπό α­ νέκαθεν μιά φύση καθορισμένη, πού μένει άμδτάβλητη. Είναι βέβαιο πώς, αν ξαφνικά άποχτοΰσαμε τή δυνατότητα νά ζήσουμε σέ κομμουνιστικό καθεστώς, δηλ. δν μπορούσαμε νά μοιράσουμε αμέσως τά προϊόντα τής παραγωγής στόν καθένα σύμφωνα μέ τίς άνάγκες του καί δχι σύμφωνα μέ τή δουλειά του, αδτο θά εδινε τό σύνθημα γιά τήν Ικανοποίηση τής κάθε παρα­ ξενιάς, και μιά τέτοια κοινωνία δέ θά μπορούσε νά διατηρηθεί. Κι βμας τέτοια είναι ή άρχή τής κομμουνιστικής κοινωνίας κι

84

Μ ^ λ ίτ η τ ή ; Μ ίτα ψ ικ ϊιχή ς

αύτό είναι και το λογικό. Άλλά, βπειδή Εχουμε ριζωμένη μέσα μας μια μεταφυσική αντίληψη, φανταζόμαστε τόν μελλοντικά άν­ θρωπο, αύτόν πού θά ζήσει σ’ Ινα μέλλον σχετικά μακρινό, σάν δμοιο μέ τόν σημερινό άνθρωπο. Κατά συνέπεια, δταν βεβαιώνουν δτι μιά σοσιαλιστική ή κομμουνιστική κοινωνία δεν είναι βιώσιμη, γιατί δ άνθρωπος εΐν α ι έγωϊστής, ξεχνάν πώς, άν ή κοινωνία ά λ λ ά ξ ε ι, κι δ άνθρωπος θ 5 ά λ λ ά ξ ε ι. “Εχουμε κάθε μέρα κριτικές γιά τή Σοβιετική "Ενωση, πού μας δείχνουν τ'ις δυσκολίες πού συναντούν αυτοί πού τίς γράφουν στό νά κατανοήσουν τήν ΕΣΣΔ. Κι’ αύτό, γιατί έχουν μιά με­ ταφυσική αντίληψη γιά τόν κόσμο καί τά πράγματα. Ά πό τά πολλά παραδείγματα πού μπορούμε ν’ αναφέρουμε, ας πάρουμε αύτό μονάχα. Μάς λένε : «Ό εργάτης στή Σοβιετική "Ενωση παίρνει ενα μεροκάματο, πού δέν αντιστοιχεί στή συνο­ λική αξία τής παραγωγής του' υπάρχει λοιπόν καί εκεί ή υπερα­ ξία, δηλ. ή κράτηση πάνω στό μεροκάματό του. Τόν κλέβουν λοι­ πόν. Τό ίδιο συμβαίνει καί στή Γαλλία * εκμεταλλεύονται τούς έργάτες. Δέν υπάρχει λοιπόν διαφορά ανάμεσα στόν σοβιετικό εργάτη καί στόν γάλλο εργάτη». Ποΰ βρίσκεται λοιπόν, σ’ αύτό τό παράδειγμα, ή μεταφυ­ σική Αντίληψη : Σέ τοΰτο : Δέ βλέπουμε πώς υπάρχουν δυο είδων κοινωνίες καί δέ λαβαίνουμε ύπ’ δψη μας τις διαφορές πού υπάρ­ χουν ανάμεσα τους. Πιστεύουμε δτι, «πό τή στιγμή πού υπάρχει υπεραξία καί εδω καί έκεΐ, είναι τό ίδιο πράγμα, χωρίς νά βλέ­ πουμε τίς μεταβολές πού εγιναν στήν Ε.Σ.Σ.Δ., δπου δ άνθρω­ πος καί ή μηχανή δέν έχουν πιά τό νδιο οικονομικό καί κοινω­ νικό νόημα πού έχουν στή Γ αλλία. 'Ωστόσο στή Γαλλία, ή μη­ χανή υπάρχει για νά παράγει (στήν υπηρεσία τοΰ εργοδότη) καί δ άνθρωπος γιά νά τόν εκμεταλλεύονται. Στήν Ε.Σ.Σ.Δ., ή μη­ χανή ύπάρχει γιά νά παράγει (στήν υπηρεσία τοΰ άνθρωπον) καί δ άνθρωπος γιά νά χαίρεται τούς καρπούς τής δουλειάς τον. Ή ύπεραξία στή Γαλλία πάει στόν έργοδότη, στήν Ε.Σ.Σ.Δ. στό σο­ σιαλιστικό κράτος, δηλ. στό άταξικό σύνολο. Τά πράγματα μ εταβλήθηκαν. Βλέπουμε λοιπόν απ’ αύτό τό παράδειγμα δτι, σ’ αυτούς βέ­ βαια πού είναι ειλικρινείς, τά έλαττώματα τής κρίσης προέρχον­ ται άπό μιά μεταφυσική μέθοδο σκέψης καί, ιδιαίτερα, άπό τή-

’Ιδιότητες τής Μεταφυσικές

85

έφαρμογή τής πρώτης χαι βασικής ιδιότητας τής μέθοδον αυτής, πού υποτιμά τή μεταβολή και προτιμά τήν άκινησία, που, κοντο­ λογίς, πιστεύει, παρά τή γενική μεταβολή πού παρατηρεΐται, στήν αιώνια ταυτότητα. Άλλά, τί είναι αυτή ή ταυτότητα; Είδαμε, λόγου χάρη, νά χτίζεται Ινα σπίτι, πού τέλειωσε την πρώτη τοΰ Γενάρη τοΰ 1935. Τήν 1η τοΰ Γενάρη τοΰ 1939, δπως κι4 δλες τ'ις χρονιές πού θ ’ άκολουθήσουν, θά ποΰμε δτι το σπίτι είναι άπαράλλαχτο, γιατί Ιχει πάντα δυο πατώματα, είκοσι παράθυρα, δυό πόρτες στήν πρόσοψη κ.τ.λ., γιατί μένει πάντα τό ίδιο, δέ μεταβάλλεται, δέ γίνεται διαφορετικό. Τό νά είναι λοιπόν κάτι τό «ϊδιο», σημαίνει δτι μένει άπα­ ράλλαχτο, δτι δέ γίνεται διαφορετικό. Κι’ δμως, αύτό τό σπίτι Ι χ ε ι α λ λ ά ξ ε ι . Μόνο σέ πρώτη δψη, έπιφανειακά, μένει τό τό ϊδιο. *0 αρχιτέκτονας ή ό χτίστης, πού βλέπουν τό σπίτι αύ­ τό άπό πιό κοντά, ξέρουν καλά, πώς δέν είναι πια τό ίδιο μιά βδομάδα ύστερα άπ’ τό χτίσιμό του. Έδώ παρουσιάστηκε ενα σκά­ σιμο, έκεΐ κουνήθηκε μιά πέτρα, εκεί ε'φυγε ή μπογιά κ.τ.λ. Λοι­ πόν, μόνο δταν εξετάζουμε τά πράγματα «οέ γενικές γραμμές» μάς φαίνονται τά ϊδια. Στήν ά ν ά λ υ σ η, στή λεπτομέρεια, με­ ταβάλλονται αδιάκοπα. Άλλά, ποιές είναι οί π ρ α κ τ ι κ έ ς σ υ ν έ π ε ι ε ς τής πρώτης ιδιότητας τής μεταφυσικής μεθόδου; Επειδή προτιμάμε νά βλέπουμε τήν ταυτότητα στά πράγμα­ τα, δηλ. νά τά βλέπουμε νά μένουν ϊδια, λεμε λόγου χάρη : «ή ζωή είναι ζωή καί ό θάνατος θάνατος». Βεβαιώνουμε, δτι ή ζωή παραμένει ζωή, δτι δ θάνατος παραμένει ό ϊδιο;, δηλ. θάνατος, καί αύτό είναι «λο. Ά πό τή συνήθεια μας νά βλέπουμε τά πράγματα στήν ταυ­ τότητά τους, τά χωρίζουμε αναμεταξύ τους. "Οταν λέμε «μιά κα­ ρέκλα είναι μιά καρέκλα», είναι μιά φυσική διαπίστωση, άλλά έ­ τσι τονίζουμε τήν ταυτότητα, κι’ αύτό σημαίνει ταυτόχρονα: αύτό πού δέν είναι καρέκλα είναι κάτι άλλο. Είναι τόσο φυσικό νά τό πει κανείς αύτό, ώστε τό νά !πι· μείνουμε φαίνεται παιδιάστικο. "Αν σκεφτοΰμε μέ τόν ϊδιο τρόπο, θά ποΰμε: «τό άλογο είναι άλογο, καί δ,τι δέν είναι άλογο ε, ναι άλλο πράγμα». Χωρίζουμε λοιπόν καλά άπ’ τή μιά τήν κα­ ρέκλα κι° άπ’ τήν άλλη τό άλογο, καί κάνουμε τό ϊδιο γιά τό

ββ

Μ*λέτη τή; Μεταφυσικής

κάθε πράγμα. Κάνουμε λοιπόν διακρίσεις, χωρίζοντας αύατηρά τά πράγματα τό ενα άπ* τ’ άλλο, κι’ ετσι φθάσαμε στό νά μ*· ταβάλουμε τόν κόσμο σέ μιά συλλογή άπό ξεχωριστά πράγματα κι’ αυτή είναι β ) Ή δ ε ύ τ ε ρ η Ι δ ι ό τ η τ α τ ή ς μ ε τ α φ υ σ ι κ ή ς μεθ ό δ ο υ : Ή α π ο μ ό ν ω σ η τ ών π ρ α γ μ ά τ ω ν . Αύτό πού είπαμε τώρα δά φαίνεται τόσο φυσικό πού μπο­ ρεΐ νά άναρωτηθεΐ κανείς : γιατί τδπαμε τάχα ; Θά δοΰμε δμως πώς ήταν άναγκαΐο, γιατί αύτό τό σύστημα τ . ϋ συλλογισμού μας κάνει νά βλέπουμε τά πράγματα μέ ενα δρισμένο πρίσμα. Θά κρίνουμε άκόμα τή δεύτερη Ιδιότητα τής μέθοδον αυτής στις πρακτικές της συνέπειες. Στήν καθημερινή ζωή, εξετάζουμε και σκεφτόμαστε τά ζώα διαχωρίζοντας τα, δέ βλέπουμε δμως τό κοινό πού υπάρχει άνάμεσα σέ κείνα πού ανήκουν σέ διαφορετικά γένη και είδη. "Ενα άλογο είναι ενα άλογο κα'ι μιά αγελάδα είναι μιά αγελάδα. ‘Α­ νάμεσα τους δέν ύπάρχει καμμιά σχέοη. Αύτή είναι ή άποψη τής παλιάς ζωολογίας, κον ταξινομεί τά ζώα διαχωρίζοντας τα καθαρά τό £να άπ’ τ ’ άλλο και πού δέ βλέπει καμμιά σχέση άνάμεσά τους. “Ενα άπό τά άποτελέαματα τής Ιφαρμογής τής μεταφυσικής μεθόδου είναι ki* αύτό. Σάν άλλο παράδειγμα, μπορούμε ν’ αναφέρουμε τό γεγονός, δτι ή άστική τάξη θέλει τήν επιστήμη νά είναι έπιστήμη, τή φι­ λοσοφία νά μένει ό εαυτός της· τό ϊδιο και γιά τήν πολιτική. "Ετσι, δπως εύκολα κανεΐί τό καταλαβαίνει, δέν ύπάρχει τίποτα τό κοινό, καμμιά άπολύτως σχέση, άνάμεσα σ’ αύτές τις τρεις. Τά πραχτικά συμπεράσματα Ινός τέτοιου συλλογισμού είναι, δτι ό επιστήμονας πρέπει νά μένει επιστήμονας και δέν εχει καμμιά δουλειά νά άνακατέβει τήν έπιστήμη του στή φιλοσοφία καί στήν πολιτική. Τό ίδιο βέβαια θά συμβαίνει κα'ι μέ τόν φιλό­ σοφο και μέ τόν ήγέτι Ινός κόμματος. “Οταν ένας άνθρωπος καλής πίστης συλλογίζεται μέ τόν τρόπο αύτό, μπορούμε νά πούμε δτι συλλογίζεται μεταφυσικά. Ό άγγλος συγγραφέας Ούέλλς, έδώ κα'ι μερικά χρόνια, είχε πάει στή Σοβιετική "Ενωση κα'ι έπισκέφθηκε τόν μεγάλο συγγραφέα Μαξ'ιμ Γκόρκυ, πού εχει πιά πεθάνει. Τοΰ πρότεινε νά ιδρύσουν ενα λογοτεχνικό σύλλογο, στόν όποιο δέν θά ασχολούνταν μέ τήν

Ίβιστητρς τής Μεταφυσικής

87

πολιτική, γιατί, στο μυαλό τον Ούέλλς, ή λογοτεχνία ήταν Λογο­ τεχνία και ή πολιτική, πολιτική. Φαίνεται πώς ό Γκόρκυ και οί φίλοι του γέλασαν, καί ό Ούέλλς πειράχτηκε. Γιατί είχε σχημα­ τίσει τήν αντίληψη, δτι ό συγγραφέας ζεΐ έ ξ ω από τήν κοι­ νωνία, ενώ ό Γκόρκυ καί οί φίλοι του ήξεραν καλά, δτι δέ συμ­ βαίνει ετσι στήν πραγματική ζωή, δπου δ.' ; τά πράγματα είναι δεμένα μεταξύ τους — εϊτε τό θέλουμε, εϊτε δχι. Στήν καί>ημερινή πράξη, προσπαθούμε νά ταξινομήσουμε, vJ απομονώσουμε τά πράγματα. Νά τά δοΰμε, νά τά μελετή­ σουμε, σάν ανεξάρτητες οντότητες. Αυτοί πού δέν είναι μαρξι­ στές, βλέπουν τό κράτος γενικά, άπομονώνοντάς το άπό τήν κοι­ νωνία, σάν ανεξάρτητο άπό τή μορφή τής κοινο>νίας. "Οταν συλ­ λογιέται κανείς ετσι, δταν απομονώνει τό κράτος άπό τήν κοι­ νωνία, είναι σάν νά τό απομονώνει άπ5 τίς σχέσεις του μέ τήν πραγματικότητα. Τό ίδιο λά^ος γίνεται, δταν μιλάνε γιά τόν άνθρωπο, άπο­ μονώνοντάς τον άπό τούς άλλους άνθρώπους, άπό τό περιβάλλον του, άπό τήν κοινώνία. “’Αν επίσης εξετάσουμε τή μηχανη, άνεξάρτητα άπό τά γΰρω της πράγματα, άπομονώνοντάς την άπό τήν κοινωνία δπου παράγει, πέφτουμε σ“ αΰτό τό λάθος τής σκέ­ ψης : «Μηχανή στό Παρίσι, μηχανή στή Μόσχα* υπεραξία Ιδώ, υπεραξία εκεί’ δρα δέν υπάρχει διαφορά. Είναι απόλυτα τό ϊδιο πράγμα». Νά ενας συλλογισμός πού διαβάζει κανείς συχνά κι* αυτοί πού τόν διαβάζουν τόν δέχονται, γιατί δ συνηθισμένος καί γενι­ κός τρόπος θεώρησης είναι νά απομονώνουμε, νά χωρίζουμε τά πράγματα. Είναι μιά χαρακτηριστική συνήθεια τής μεταφυσικής μεθόδου. γ) Τ ρ ί τ η ι δ ι ό τ η τ α : Α ι ώ ν ι ε ς ραστες διαιρέσεις.

καί

άξεχέ-

Άφοΰ προτιμήσαμε νά θεωρούμε τά πράγματα σάν άκίνητα καί αμετάβλητα, τά ταξινομήσαμε, τά καταγράψαμε σέ κατα­ λόγους, δημιουργώντας ετσι ανάμεσα τους διαιρέσεις, πού μάς κάνουν νά ξεχνάμε τίς σχέσεις πού μποροΰν νά Ιχουν αναμε­ ταξύ τους. Αΰτός δ τρόπος νά βλέπουμε καί νά κρίνουμε μας κάνει νά πιστεύουμε, πώς οι διαχωρισμοί αυτοί υπάρχουν μιά γιά παν-

88

Μ ελέτη τ ή ς Μ εταφ ησιχής

τα ( ένα άλογο είναι ενα άλογο) καί πώς είναι α π ό λ υ τ ο ι , αξεπέραστοι χαί αιώνιοι. Νά ή τρίτη ιδιότητα τής μεταφυσικής μεθόδου. Άλλά πρέπει νά προσέξουμε, δταν μιλάμε γιά τή μέθοδο αύτή. Γιατί, δταν εμείς οί μαρξιστές λέμε δτι μέσα στήν καπι­ ταλιστική κοινωνία υπάρχουν δυο τάξεις, ή άσιική τάξη καί τό προλεταριάτο, κάνουμε καί μεϊς διαχωρισμούς, πού μπορεΐ νά φαίνεται πώς συγγενεύουν μέ τόν μεταφυσικό τρόπο θεώρησης. "Ομως δέν είναι κανείς μεταφυσικός μόνο καί μόνο γιατί κάνει διαχωρισμούς, είναι μεταφυσικός απ’ τή μέθοδο, άπ’ τόν τρόπο πού μ5 αυτόν βασίζει τις διαφορές, τις σχέσεις, πού υπάρχουν α­ νάμεσα σ’ αυτές τις διαιρέσεις. "Οταν, λόγου χάρη, λέμε δτι υπάρχουν στήν κοινωνία δυο τάξεις, ή αστική τάξη σκέφτεται αμέσως δτι υπάρχουν πλούσιοι καί φτωχοί. Καί, καθώς τό περιμένουμε, θά μας π ε ι: «II ά ν τ ο τ ε υπήρχαν πλούσιοι καί φτωχοί». «'Υπήρχαν πάντοτε» καί «θά υπάρχουν πάντοτε», αυτός είναι Ινας μεταφυσικός τρόπος συλλογισμού. Ταξινομούν τά πράγ­ ματα γιά π ά ν τ ο τ ε , άνεξάριητα τό ένα άπ’ τ° άλλο, καί βά­ ζουν άνάμεσά τους φς»αγμούς, αξεπέραστα τείχη. Διαιρούν τήν κοινωνία σέ πλούσιους καί φτωχούς, αντί νά .διαπιστώνουν τήν ύπαρξη τής άστι·κής τάξης καί τοΰ προλετα­ ριάτου. Καί αν ακόμα δεχτούν αυτόν τόν τελευταίο διαχωρισμό, αναφέρουν αυτές τις τάξεις εξω άπό τις αμοιβαίες τους σχέσεις, δηλ. εξω άπό τήν πάλη τών τάξεων. Ποιές είναι οί πραχτικές συνέπειες αύτής τής τρίτης ιδιότητας, πού υψώνει ανάμεσα στά πράγματα φραγμούς δριστικούς; Τό δπ άνάμεσα σέ ένα άλογο καί σέ μιά αγελάδα δέν μπορεΐ νά υπάρχει ένας δεσμός συγγέ­ νειας. Τό ίδιο θά συμβαίνει μ’ δλες τις επιστήμες καί μέ τό κάθε τί πού μάς περιβάλλει. Θά δοΰμε παραπέρα αν αύτό είναι σω­ στό, άλλά μάς μένει νά εξετάσουμε, ποιές είναι οί συνέπειες αυ­ τών τών τριών διαφορετικών ιδιοτήτων, πού περιγράφουμε παρα­ πάνω, καί αύτό θά είναι δ) Ή τ έ τ α ρ τ η ι δ ι ό τ η τ α : Ή ε ν α ν τ ι ό τ η τ α τ ω ν αντιθέτων. Ά π ’ δλα αυτά πού είδαμε βγαίνει πώς, δταν λέμε «ή ζωή είναι ζωή καί ό θάνατος είναι θάνατος», βεβαιώνουμε δτι δέν

’Ιδ ιό τ η τ ες τ ή ς Μ ρταφ νσικής

g g

υπάρχει tiitota το κοινό άνάμεσα στή ζωή καί στον θάνατο. Τά ταξινομούμε αυστηρά χωρισμένα τό ενα άπ’ τ’ άλλο, βλέποντας τη ζωή καί τό θάνατο, τό καθένα μόνο ώς πρός τόν εαυτό του, χωρίς νά βλέπουμε τίς σχέσεις ποΰ μπορεΐ νά υπάρχουν αναμε­ ταξύ του. Κάτω απ’ αυτούς τούς δρους, ένας άνθρωπος πού μό­ λις πέθανε θά πρέπει νά θεωρείται σ«ν ενα νεκρό πράγμα, γιατί είναι Αδύνατό νά είναι ταυτόχρονα ζωντανός καί πεθαμένος, άφοΰ ή ζωή καί 6 θάνατος αποκλείονται αμοιβαία. Ό τα ν θεωρούμε τά πράγματα σάν απομονωμένα, όριστικά διαφορετικά αναμεταξύ τους, φτάνουμε νά τ* άντιθέτουμε τό ενα στ’ άλλο. Νάμαστε λοιπόν στήν τέταρτη ιδιότητα τής μεταφυσικής με­ θόδου, πού ά ν τ ι θ έ τ ε ι τ ά α ν τ ί θ ε τ α , τά μέν στά δέ, καί χόύ βεβαιώνει δτι δυ ό π ρ ά γ μ α τ α άντί ι *>ετα δ έ ν μ π ο ­ ρ ο ύ ν νά υ π ά ρ χ ο υ ν τ α υ τ ό χ ρ ο ν α . Πραγματικά, στό παράδειγμα τής ζωής καί τοΰ θανάτου, δέν μπορεΐ νά υπάρχει μιά τρίτη δυνατότητα. Θά πρέπει αναγκα­ στικά νά διαλέξουμε τή μιά ή τήν άλλη άπό τίς δυνατότητες πού έχουμε διαστείλει. Θεωρούμε δτι μιά τρίτη δυνατότητα θά ήταν μιά α ν τ ί φ α σ η , δτι ή αντίφαση αυτή είναι παραλογισμός καί κατά συνέπεια κάτι τό αδύνατο. Ή τέταρτη λοιπόν ιδιότητα τής μεταφυσικής μεθόδου είναι ό φόβος τής αν τ ί φασης . Οί πρακτικές συνέπειες τοΰ συλλογισμού αύτοΰ είναι: "Οταν λόγου χάρη τό θέμα είναι γιά δημοκρατία καί δικτακτορία, ή με­ ταφυσική θεώρηση άπαιτεΐ, μιά κοινωνία να δ ι α λ έ ξ ε ι άνά­ μεσα στά δυό, γιατί ή δημοκρατία είναι δημοκρατία καί ή δι­ κτατορία, δικτατορία. Ή δημοκρατία δέν είναι δικτακτορία καί ή δικτατορία, δέν είναι δημοκρατία. Θά πρέπει νά διαλέξουμε, γιατί άλλοιώς βρισκόμαστε μπρος σέ μιάν αντίφαση, σ’ Ιναν παραλογισμό, σέ κάτι τό άδύνατο. Ή μαρξ ι στ ι κή στάση ε ί ν α ι ό λ ό τ ε λ α δι αφορετι κή. Έμεΐς αντίθετα Υποστηρίζουμε, δτι ή δικτατορία τον προ­ λεταριάτου π.χ. είναι ταυτόχρονα καί δικτατορία τής μάζας καί δημοκρατία γιά τή μάζα τών εκμεταλλευόμενων. 'Υποστηρίζουμε δτι ή ζωή, ή ζωή τών ζωντανών δντων, είναι δυνατή, μονάχα γιατί υπάρχει μιά άδιάκοπη πάλη άνά7

90

Μ ϊλ ε τ η τ ή ; Μ ετα φ υσ ική;

μεσα στά κύτταρα, και δτι συνεχώς πεθαίνει τό ενα γιά ν’ Αφή­ σει τή θέση του στό άλλο. "Ετσι ή ζωή περιέχει μέσα της τόν θάνατο. Ό θάνατος δέν είναι τόσο ολοκληρωτικός καί ξεχωρι­ στός απ’ τή ζωή, δσο τόν νομίζουν οί μεταφυσικοί, γιατί πάνω σ’ Ινα πτώμα δέν εχει εκλείψει τελείως κάθε ζϊβή, άφοϋ ορισμέ­ να κύτταρα εξακολουθούν νά ζοϋν Ινα ορισμένο διάστημα, καί άφοϋ άπ’ τό πτώμα θά γεννη&οϋν άλλες ζωές ; 2 . Συγκεφαλαιώ νουμε teal πβοχωβοϋμβ. Βλέπουμε λοιπόν, δτι οί διάφορες ιδιότητες τής μεταφυσι­ κής μεθόδου μας υποχρεώνουν, να βλέπουμε τά πράγματα μέσα άπό ενα ορισμένο πρίσμα, και μας παρασύρουν σ’ εναν ορισμένο τρόπο συλλο-; μοΰ. Διαπιστώνουμε δτι αυτή ή μέθοδος ανάλυσης έ'χεί μιά «λογική», ποΰ θά μελετήσουμε πιό πέρα, καί διαπιστώ­ νουμε επίσης δτι αυτή αντιστοιχεί πολύ στόν τρόπο παρατήρησης, σκέψης, μελέτης κι ανάλυσης, πού γενικά επικρατεί. Αρχίζουμε — καί ή απαρίθμηση αυτή θά μάς επιτρέψει νά βγάλουμε συμπεράσματα: 1. Νά βλέπουμε τά πράγματα ακίνητα, στήν ταυτότητά τους. 2. Νά διαχωρίζουμε τά πράγματα μεταξύ τους, νά τά απο­ σπούμε άπό τις αμοιβαίες σχέσεις τους. 3. Νά χαράζουμε ανάμεσα στά πράγματα διαιρέσεις αιώνιες, τβίχη άξεπέραστα. 4. Νά άντιθέτουμε τά αντίθετα, υποστηρίζοντας δη δυό πράγματα αντίθετα δέν μπορούν νά υπάρχουν ταυτόχρονα. Είδαμε, Ιξετάζοντας τίς πρακτικές συνέπειες κάθε ιδιότη­ τας, δτι καμμιά άπ’ αυτές δέν άντιστοιχεΐ στήν πραγματικότητα. ’Αντιστοιχεί τάχα ό κόσμος στήν άντίληψη αυτή ; Είναι τά πράγματα ακίνητα κι’ αμετάβλητα μέσα στή φύση; ”Οχι. Διαπι­ στώνουμε δτι δλα αλλάζουν καί βλέπουμε τήν κίνηση. “Αρα, ή άντίληψη αυτή δέ συμφωνεί μέ τά ϊδια τά πράγματα. ’Αναμφι­ σβήτητα ή φύση εχει τό δίκαιο- καί λαθεμένη είναι ή άντίλη­ ψη αυτή. ’Ορίσαμε άπό τήν άρχή, δτι.ή φιλοσοφία Ιχει σκοπό νά Ιρμηνεΰσει τό σΰμπαν, τόν άνθρωπο, τή φύση κ.τ.λ. ’Ενώ οί Ιπιστήμες μελετούν τά ιδιαίτερα προβλήματα, ή φιλοσοφία είναι, δ-

M u «φ υσικές

α ντιλήψ εις

g j

πως τό είχαμε, ή μελέτη των πιό γενικών προ(ίΛΐ|μαιυ>ν .ι >\ ον. δέει καί έπεκτείνει τις έπιστήμες. Λοιπόν ή ξεπερασμένη «μεταφυσική» μέθοδος σκέψης, πού εφαρμόζεται σε ολα τά προβλήματα, είναι επίσης μιά φιλοσοφική α ν τ ί λ η ψ η πού έξετάζει τό σύμπαν, τόν Ανθρωπο, καί τή φΰση, μ* έ'ναν τρόπο όλότελα ιδιαίτερο. Γιά τόν μεταφυσικό, τά πράγματα καί τά αντίγραφά τους πού βρί­ σκονται μέσα στή σκέψη μας, οί έννοιες, είναι αντικείμενα ξεχωριστών μελετών, εξετάζονται τό ενα μετά τό άλλο, τό ενα χωριστά από τ ’ άλ­ λο, ακίνητα, αλύγιστα, δοσμένα μιά γιά πάντα. Ό μεταφυσικός δέ σκέφτεται παρά μέ αντί θέσεις χωρίς ενδιάμεσα. Λ έει: Ναι — ναί, όχι —δχι, καί «τό περιττόν έ» τοϋ «ονηροϋ έστί». Γ ι’ αύτόν. ενα άπ’ τά δυό σ υμ π ίνει. "Ενα πράγμα ή υπάρχει ή δέν υπάρχει. ’Ακόμα πιό πο­ λύ, era. πράγμα δέν μπορεΐ νά είναι ταυτόχρονα ό εαυτός του καί Ινα άλλο. Θετικό καί αρνητικό αποκλείουν τό ένα τ ’ άλλο απόλυτα. Τό ίδιο, αίτία καί αποτέλεσμα βρίσκονται άντιμέτωπα σέ μιά αυστηρή αντίθεση [Ένγκελς, Ά ν τ ι—Νιύρινγκ, τ. I, σελ. 9J.

Ή μεταφυσική λοιπόν αντίληψη θεωρεί «τό σΰμπαν σάν ε­ να σύνολο άπό αμετάβλητα πράγματα». Γιά νά καταλάβουμε χαλά αύτόν τόν τρόπο σκέψης, θά μελετήσουμε τήν άντίληψη πού εχει σχηματίσει ή μεταφυσική γιά τή φΰση, τήν κοινωνία, τή σκέψη. 3 . Ή μεταφυσική άντίληψη γιά τή φύση. Ή μεταφυσική θεωρεί τή φΰση σάν ενα σύνολο άπό πρά­ γματα καθορισμένα μιά γιά πάντα. Άλλά υπάρχουν δυο τρόποι, τέτοια; θεώρησης τών πραγμά­ των. *0 π ρ ώ τ ο ς τ ρ ό π ο ς θεωρεί, δτι ό κόσμο; είναι άπόλυτα άκίνητος, δτι ή κίνηση δέν είναι παρά μιά αυταπάτη τών αι­ σθήσεων μας. "Αν άφαιρέσουμε αύτή τή φαινομενική κίνηση, ή φΰση μένει ασάλευτη. Ή θεωρία αύτή υποστηρίχτηκε Από μιά σχολή Ελλήνων φι­ λοσόφων, πού ονομάζονται Έλεάτες. Αύτή ή απλοϊκή άντίληψη βρίσκεται σε τόσο χτυπητή άντίφαση μέ ττ"· πραγματικότητα, πού δέν υποστηρίζεται πιά στις μέρες μας. Ό δ ε ύ τ ε ρ ο ς Τρόπος , νά θεωφοΰμε τή ' φΰση σάν ενα σΰνολο άπό πράγματα αμετάβλητα, είναι πολύ πιό λεπτός. Δέν Ι­ σχυρίζονται δτι ή φΰση είναι άκίνητη, υποστηρίζουν αντίθετα δ-

92.

Μίλ^τη τής Μβταφυσιχης

τι χινεΐται, Αλλά βεβαιώνουν δτι πρόκειται γιά μιά κίνηση μη­ χανική. Έ δω δ πρώτος τρόπος έγκαταλείπεται. Δέν Αρνοΰνται πιά τήν κίνηση, κι* Ιτσι ή αντίληψη αυτή μοιάζει σάν νά μην εί­ ναι μεταφυσική. "Ονομάζουν τήν άντίληψη αΰτή «μηχανιστική» ή «μηχανικισμό». Ή μηχανιστική άντίληψη άποτελεϊ μιά πλάνη πολύ συνηθι­ σμένη και πού'τήν ξαναβρίσκουμε στους υλιστές του 17ου καί 18ου αίώνα. Είδαμε δτι αυτοί δέν θεωρούσαν τή φυση σάν Ακίνητη, άλ­ λα σέ κίνηση’ μόνο που κατά τήν Αντίληψή τους ή κίνηση αυτή είναι μιά Απλή μηχανική μεταβολή, μιά ‘μετατόπιση. Παραδέχονται τό σύνολο τοΰ ήλιακοΰ συστήματος (ή γή γυ­ ρίζει γυρω Απ’ τόν ήλιο), Αλλά νομίζουν δτι ή κίνηση αντη elvet καθαρά μηχανική, δηλ. μιά καθαρή Αλλαγή θέσης, και έξετάζουν αυτή τήν κίνηση μόνο Από τήν Αποψη αυτή. Μά τά πράγματα δέν είναι τόσο Απλά. Τό δτι γυρίζει ή γή, είναι βέβαια μιά μηχανική κίνηση, Αλλά μπορεΐ, καθώς γυρίζει, νά δεχτεί Ιπιδράσεις, λόγου χάρη, νά γίνει ψυχρότερη. Δέν υπάρ­ χει λοιπόν μόνο μιά μετατόπιση· γίνονται κι* άλλες μεταβολές. Εκείνο πού χαρακτηρίζει λοιπόν τήν Αντίληψη αυτή, πού δνομάζεται «μηχανιστική», είναι τό δτι Ιξετάζει μ ό ν ο (ή μηχανική κίνηση. "Αν ή γή γυρίζει χωρίς νά σταματά και δέν τής συμβαίνει τίποτα παραπάνω, ή γή μεταβάλλει θ έ σ η , Αλλά ή γή ή ί δ ι α δέν μεταβάλλεται: μένει ή ίδια. Συνεχίζει, δπω; πρίν Από μάς, ?τσι και υστέρα Από μάς, νΑ γυρίζει διαρκώς. Έ τσ ι δλα γίνον­ ται σάν νά μήν εγινε τίποτα. Βλέπουμε λοιπόν δτι τό νά δέχεται κανείς τήν κίνηση, Αλλά νά καταλήγει νά τή θεωρεί σάν καθα­ ρά μηχανική, είναι μιά μεταφυσική Αντίληψη, γιατί μιά τέτοια κίνηση δ έ ν ε χ ε ι ί σ τ ο ρ ί α . "Ενα ρολόι, πού εχει τέλεια δργανα καί είναι κατασκευα­ σμένο μέ υλικά αφθαρτα, θά λειτουργούσε αιώνια χωρίς νά μεταβληθεΐ σέ τίποτα καί δέν θά είχε Ιστορία. Μιά τέτοια Αντί­ ληψη τοΰ σύμπαντος συναντάμε έπανειλημμένα στον Ντεκάρτ. Προσπαθεί νά έρμηνεύσει, μέ τούς νόμους τής μηχανικής, δλους τούς νόμους τής φυσικής καί τής Φυσιολογίας. Δέν εχει Ιδέα «κό χημεία (δες τήν ερμηνεία πού δίνει στήν κυκλοφορία τοΰ αίμα­ τος) καί ή μηχανιστική Αντίληψη πού εχει γιά τά πράγματα είναι αυτή ποϋ θα έχουν και οί υλιστές τοΰ 18ου αίώνα.

ΜεταφυσίΜς άντιλήφης

93

(θά έξαιρέσουμε τόν Ντιντερό πού δέν είναι τόσο απόλυτα μηχανιστής καί πού σέ βρισμένα γραφτά του διαβλέπει τή διαλεχτική άντίληψη). Εκείνο πού χαρακτηρίζει τούς υλιστές τοΰ 18ου αιώνα, εί­ ναι τό δτι θεωρούν τή φΰση σάν Ιναν ωρολογιακό μηχανισμό. "Αν συνέβαινε αΰτό στ’ αλήθεια, τά πράγματα θά ξαναγυρνοΰσαν συνεχώς στό Ιδιο σημείο, χωρίς νά Αφήνουν ϊχνη, και ή· φΰση θά Ιμενε άπαράλλαχτη. Κι αυτό είναι Ακριβώς ή πρώτη ιδιότητα τής μεταφυσικής μεθόδου. 4 . Ή μχταφνβική Αντίληψη γιά τήν κοινωνία. Ή μεταφυσική άντίληψη υποστηρίζει δτι τίποτε δέν αλλά­ ζει στήν κοινωνία. Μά γενικά δέν υποστηρίζουν τήν Αποψη αυτή όπως - δπως. ’Αναγνωρίζουν δτι γίνονται μεταβολές, δπως λόγου χάρη στήν παραγωγή, δ/tov άπό τις πρώτες ΰλες παράγουν βιο­ μηχανικά προϊόντα' στήν πολιτική, δπου οί κυβερνήσεις διαδέ­ χονται ή μιά τήν άλλη. Οί μεταφυσικοί τά αναγνωρίζουν δλα αυτά, άλλά θεωρούν τό καπιταλιστικό καθεστώς σάν οριστικό, αιώνιο, κι9 άκόμα τό παραβάλλουν μερικές φορές μέ μηχανή. "Ετσι φτάνουν στό σημείο νά μιλάνε γιά τήν οικονομικί μ η χ α ν ή πού ξεχαρβαλώνεται καμμιά φορά, άλλά πού θέλουν νά τήν επισκευάσουν γιά νά τή διατηρήσουν. Θέλουν νά μπορεΐ Γ) οικονομική αίιτή μηχανή νά συνεχίζει, σάν ενα αυτόματο μη­ χάνημα, νά μοιράζει σ’ άλλους τά μερίσματα καί σ’ άλλους τήν Αθλιότητα. Μιλάνε άκόμα γιά τήν πολιτική μηχανή, πού είναι τό κοι­ νοβουλευτικό Αστικό καθεστώς, και δέν ζητάν άπ' αυτή παρά μόνο νά συνεχίσει νά λειτουργεί, πότε δεξιά και πότε άριστερά, γιά νά διατηρεί τά προνόμια τοΰ καπιταλισμού. Νά μιά άντίληιμη μηχανιστική, μεταφυσική, χάρη στή θεώ­ ρηση τής κοινωνίας μ” αυτόν τόν τρόπο. "Αν ήταν δυνατό αυτή ή κοινωνία, πού μέσα της γυρίζουν δλα αυτά τά γρανάζια, νά συνεχίσει νά βαδίζει ετσι Ασταμάτητα, δέ θ ’ άφηνε ϊχνη, οΰτε καί, κατά συνέπεια, συνέχεια στήν ίστορία. 'Υπάρχει Ιπίσης μιά μηχανιστική άντίληψη πολύ σημαντική, πού άναφέρεται σ’ όλο τό σνμπαν, άλλά ιδιαίτερα στήν κοινω­ νία, καί Αποβλέπει στη διάδοση της ίδ^ας μιας κανονικής πο­ ρείας και μιας περιοδικής έπιστροφής τών ίδιων γεγονότων. Ή

M tU n t τής ΜρταφυΛκής

άντίληψη αυτή έκφί ίζεται μέ τον τύπο: «ή Ιστορία είναι μια αδιάκοπη έπανάληψη». Πρέπει νά παραδεχτούμε δτι οί αντιλήψεις αυτές είναι πολύ διαδομένες. Είναι Αλήθεια πώς δέν ^ρνιοΰνται τήν κίνηση και τή μεταβολή, πού υπάρχουν xji'i πον τις διαπιστώνουν μέσα στήν κοινωνία, άλλά πλαστογραφούν τήν ϊδια τήν κίνηση, μεταμορ­ φώνοντας την σ’ απλή μηχανιστικη κίν ιοη. 5. Ή μ β ια φ ν α π ή ά ν τϋ η ψ η ytd %ή οχέ νη. Ποια είναι ή άντίληψη πού κυριαρχεί γυρα μας γιά τή σκέψη; Πιστε»ο*ιμε πώς ή ανθρώπινη σκέψη ήταν καί είναι αιώνια ή ϊδια. Πιστεύουμε πώς, κι’ άν τά πράγματα έχουν μεταβληθεΐ, ό τρόπος πού σκεφτόμαστε είναι δ ίδιος μέ τόν τρόπο σκέψης τοΰ άνθρωπον πού ζοΰσε Ιδώ κι’ εναν αιώνα. Νομίζουμε δ·;ι τά αισθήματα μας είναι ϊδια μέ τά αισθήματα τών αρχαίων Ε λ ­ λήνων, πώς ή καλωσΰνη κ·’ ή άγάπη υπήρχαν πάντα. Γι* αδτό ακριβώς μιλάν γιά τήν «αιώνια άγάπη». Είναι πολύ διαδομένη ή πίστη δτι τά ανθρώπινα αισθήματα δέν έχουν αλλάξει. Αύτό είναι ή αιτία πού λένε καί γράφουν χ., δτι μιά κοι­ νωνία δέν μπορεΐ νά υπάρξει, χωρίς νάχει γιά βάση τόν ατομικό καί εγωιστικό πλουτισμό. Γ ι’ αυτόν τόν λόγο άκοϋμε νά λένε συ•χνά: «οί επιθυμίες τών ανθρώπων είναι πάντα οί ίδιες». Συχνά σκεφτόμαστε Ιτσι. Πολύ συχνά μάλιστα. Στήν κίνηση τής σκέψης, δπως καί σ’ δλες τις άλλες, άφήνουμε νά μπει ή μεταφυσική άντίληψη. Αύτό δφείλεται αποκλειστικά στό δτι στή βάση τής Ικπαίδευσής μ«*ς βρίσκεται ή μέθοδος αυτή, αύτός ό τρόπος σκέψης, πού μάς φαίνεται σέ πρώτο άντίκρυαμα πολν λογικός, γιατί ανήκει σ ' αύτό πού ονομάζουμε κοινό νοΰ {"Ενγκελς, ’Αλτ»—Ντΰρινγκ, τ. I , σελ. 7J.

Ά πό δώ βγαίνει τό συμπέρασμα δτι αυτός ό τρόπος έξέτασης, αύτός δ μεταφυσικός τρόπος σκέψη;, δέν είναι μόνο μιά άντίληψη γιά τόν κόσμο, άλλά καί μιά μ έ θ ο δ ο ς π ο ύ μ ε τ α χ ε ι ρ ι ζ ό μ α σ τ ε γ ι ά νά σ κ ε φ τ ο ϋ μ ε . "Αν είναι λοιπόν σχετικά εύκολο νά αποδείξουμε δ η είναι ξεπερασμένοι οί μεταφυσικοί συλλογισμοί, αντίθετα, είναι πιό δύσκολο ν’ Απαλλαγούμε άπό τή μέθοδο τής μεταφυσικής σκέ­ ψης. Στό σημείο αύτό πρέπει νά κάνουμε μιά διευκρίνηση·

Τί eivat ή λογική ;

95

’Α ν τ ί λ η ψ η όνομάζουμε τόν τρόπο μέ τόν όποιο βλέπουμε τό σΰμπαν και μ έ θ ο δ ο τόν τρόπο μέ τόν όποιο ζητάμε Ιρμηνεΐες. Παραδείγματα: α) Οί μεταβολές πού βλέπουμε στήν κοι­ νωνία είναι μόνο φαινομενικές. ’Ανανεώνουν αυτό πού ύπήρχε κιόλας. Να μιά «άντίληψη>. β) "Οταν άναζητάμε μέσα στήν ιστορία τής κοινωνίας τά πε­ ρασμένα γεγονότα, γιά νά συμπερ(ίνουμε άπ’ α υ τά : <ούδέν χαινόν υπό τόν ήλιον», αυτό είναι μία «μέθοδος». Διαπιστώνουμε δτι ή ά ν τ ί λ η ψ η Ιμπνέει και καθορίζει τή μ έ θ ο δ ο . Φως φανερό δτι, άφοϋ ή μέθοδος καθορίζεται άπό τήν άντίληψη, έπιδρά καί αυτή μέ τή σειρά της πάνω στήν πρώτη, κατευθυνοντάς την, δδηγώντας την. Είδαμε τί είναι μεταφυσική άντίληψη. Θά δοΰμε τώρα ποιά είναι ή μέθοδός της ερευνάς. ’Ονομάζεται λογική. θ . Τ ί κΙ ψολ ή λο γικ ή ; Λένε δνι «λογική» είναι ή τέχνη νά σκέφτεται κανείς σω­ στά. Τό νά σκέφτεσαι σύμφωνα με τήν άληθεια, σημαίνει νά σκέφτεσαι σύμφωνα μέ τούς κανόνες τής λογικής. Ποιοί είναι αυτοί οί κανόνες ; 'Υπάρχουν τρεις κύριοι κα· σπουδαίοι κανόνες πού είν α ι: α) Ή Λ ρ χ ή τ ή ς τ α υ τ ό τ η τ α ς : "Οπως είδαμε κιό­ λας, αυτός είναι ό κανόνας πού υποστηρίζει δτι Ινα πράγμα elναι τό ίδιο μέ τόν Ιαυτό του, δτι δέν άλλάζει (τό άλογο είναι άλογο). β) Ή ά ρ χ ή τ ή ς ά ν τ ί φ α σ η ς : "Ενα πράγμα δέ μπορεΐ νά είναι ταυτόχρονα δ ίαντός του καί τό άντίθετό τον. Πρέπει νά γίνει έκλογή (ή ζωή δέν μπορεΐ νά είναι ή ζωή κ ι ί ό θάνατος). γ )Ή άρχή τής τοΰ τ ρ ί τ ο υ ά π ο κ λ ε ί σ ε ο ? ή αποκλεισμού τής τρίτης περίπτωσης, πού σημαίνει δ τ ι: άνάμεσα σέ δυό άντίθετες δυνατότητες δέν υπάρχει θέση γιά μ ά τρίτη. Πρέπει νά διαλέξουμε Ανάμεσα στή ζωή καί στόν θάνατο, δέν υπάρχει τρίτη δυνατόνγ<α.

Μ ιλετ ) τής Μεταφυσικής

Τό νά είσαι Λοιπόν λογικός, σημαίνει νά σκέφτεσαι σωστά. Τό νά σκέφτεσαι σωστά σημαίνει νά μην αμελείς τήν έφαρμογή των τριών αυτών κανόνων. Ξαναβρίσκουμε έδω άρχές πού εχουμε μελετήσει και itov προέρχονται άπό τή μεταφυσική ανάληψη. Κατά συνέπεια, ή λογική καί ή μεταφυσική είναι στενά δε­ μένες. Ή λογική, πού είναι ενα δργανο, μιά μέθοδος συλλογι­ σμού, προχωρεί τ α ξ ι ν ο μ ώ ν τ α ς κάθε πράγμα μέ εναν τρόπο καλά καθορισμένο. Μάς υποχρεώνει, κατά συνέπεια, νά βλέπουμε τά πράγμα-α σάν νά ταυτίζονται μόνο μέ τόν εαυτό τους. Μας υποχρεώνει ιέ συνέχεια, νά ποϋμε ναι ή δχι, καί, τέ­ λος, α π ο κ λ ε ί ε ι , ανάμεσα σέ δυό περιπτώσεις, δπως τή ζ<»ή κ& τό θάνατο, μιά τρίτη δυνατότητα, "θ*αν λέμε : • Όλοι οί άνθρωποι είναι θνητοί" αΰτός ό σύντροφος είναι άνθρωπος* άρα αυτός ό σΰννροφος είναι θνητός», εχουμε αυτό πού δνομ όζουμε σ υ λ λ ο γ ι σ μ ό (αυτή είναι ή τυπική μορφή τοΰ λογικού συλλογισμού). Μ’ αυτόν τόν συλλογισμό, εχουμε κα­ θορίσει τ*| θέση τοΰ συντρόφου, εχουμε κάνει μιά κατάταξη. "Οταν άντικρΰζουμε έναν άνθρωπο ή ένα πράγμα, αναρω­ τιόμαστε πάντα : ποΰ πρέπει να τόν κατατάξουμε ; ‘Η σκέψη μας δέ βάζει παρά α,ονάχα τό πρόβλημά αύτό. Βλέπουμε τά πρά­ γματα σάν κύκλους η κουτιά διαφορετικών διαστάσεων, κι" ή μό­ νη μας έννοια είναι, νά βάλουμε «ΰτούς τούς κύκλους ή αύτά τά κουτιά τό £να μέσα στό άλλο και μέ μιά ορισμένη τάξη. Στό παράδειγμά μας ορίσαμε στήν αρχή ενα μεγάλο κύκλο πού περιλαβαίνει ΟΛΟΥΣ τούς θνητούς. Σέ συνέχεια έναν κΰκλο πιο μικρό πού κλείνει μέσα του ΟΛΟΥΣ τούς ανθρώπους και τέλος μόνο ΑΥΤΟΝ τόν σύντροφο. "Αν θέλουμε νά τούς ταξινομήσουμε, ακολουθώντας μιά ο­ ρισμένη «λογική», θά βάλουμε τούς κύκλους τόν ενα μέσα στον δλλο. Ή μεταφυσική λοιπόν αντίληψη σχηματίζεται μέ τή λογική καί τόν συλλογισμό. 'Ο συλλογισμός είναι ομάδα άπό τρεις φρά­ σεις. Οί δυό πρώτες δνομάζονται «προκεί^.ενες» και ή τρίτη φράση εΐvc;i «τόσυμπέρασμα». “Αλλοπαράδειγμα: Στή Σοβιετική Έ νω ­ ση, πρίν άπό τό τελευταίο Σύνταγμα, υπήρχε ή δικτατορία τοΰ προ­ λεταριάτου. Ή δικτατορία είναι δικτατορία. Στήν Ε.Σ.Σ.Δ. εΐ-

'Ερμηνεία τής λέξης «Μτ*βφυσιχή>

97

ναι δικτατορία. Ά ρα , δέν υπάρχει διαφορά Ανάμεσα στήν Ε.Σ. Σ.Δ., τήν ’Ιταλία καί τή Γερμανία, πού είναι χώρες δικτατορικές». Δέ βλέπουν έδώ γ ιά π ο ι ό ν καί «άνω σέ π ο ι ό ν άοκεΐται ή δικτατορία, δπως Ακριβώς, δταν παινεύουν τήν Αστική δημοκρατία, δέ λένε γ ιά π ο ι α ν ο ύ κέρδος Ασκείται ή δημο­ κρατία αυτή. Καταλήγουν νά βάζουν τα προβλήματα 8τσι, ώστε νά βλέ­ πουν τά πράγματα καί τόν. κοινωνικό κόσμο, σάν ν’ Αποτελοΰν ξεχωριστούς κύκλους, πού τούς βάζουν τόν Ινα μέσα στόν άλλο. Αυτά είναι βέβαια ζητήματα θεωρητΟιά, μά έπιβάλλουν στήν πράξη Ιναν βρισμένο τρόπο δράσης. Μπορούμε ν’ Αναφέρουμε σχετικά ώ θλιβερό παράδειγμα τής Γερμανίας τοΰ 1919, δπου ή σοσιαλδημοκρατία τσάκισε τή δικτατορία τοΰ προλεταριάτου γιά νά διατηρήσει τή δημοκρατία, χωρίς νά δει δτι ένεργώντας μέ τόν τρόπο αυτό, επέτρεπε ,τήν Ιπιβίωση τοΰ καπιταλισμού καί άνοιγε δρόμο στό ναζισμό. Τό νά βλέπει κάνεις καί νά μελετά τά πράγματα χωριστά, είναι ό ίδιο μ’ αύτό πού έκαναν ή ζωολογία καί ή βιολογία, ώς τή στιγμή πού είδαν καί κατάλαβαν δτι υπήρχε μιά ε ξ έ λ ι ξ η τών ζώων καί τών φυτών. Προηγούμενα, τ α ξ ι ν ο μ ο ύ σ α ν δλα τά δντα νομίζοντας δτι Ανέκαθεν τά πράγματα ήταν τά ίδια. Καί πραγματικά..., ώς τό τέλος τοϋ περασμένου αιώνα (18ος atώνας), ή έπιστήμη τής φύσης ήταν βασικά μιά έπιστήμη σ υ σ σ ώ ρ ε ν α η ς , μιά επιστήμη πραγμάτων ποϋ ήταν φτιαγμένα μιά γιά πάντα. [Ένγκελς, Φόϋ3ρμπαχ, σελ. 36J.

Άλλά γιά νά τελειώνουμε πρέπει νά δώσουμε τήν 7 . 'Ερμηνεία τής λέξης «μεταφυσική». ‘Υπάρχει Ινα σημαντικό τμήμα μέσα στή φιλοσοφία πού δνομάζεται Μεταφυσική. Άλλά τό τμήμα αύτό δέν εΐναι σημα­ ντικό παρά μόνο μέσα στήν Αστική φιλοσοφία, αφού άσχολεΐται μέ τόν θεό καί τήν ψυχή. "Ολα σ’ αύτό είναι αιώνια. Ό θεός είναι αΙώνιος, δέν αλλάζει, μένει Απαράλλαχτος. Τό ίδιο κι’ ή ψυχή. Αύτό συμβαίνει καί μέ %ο Αγαθό, τό κακό κ.λ.π. Ό λα αύτά εΐναι καλά καθορισμένα, όριστιχά καί αιώνια. Λοιπόν* στό τμήμα αύτό τής φιλοσοφίας, πού δνομάζουμε μεταφυσική, βλέ­ πουν τά Αράγματα σάν ?να Αμετάβλητο σύνολο καί στηρίζουν τόν

98

Μίλττη τής Μεταφυσικής

συλλογισμό τους στήν αντίθεση : Άντιθέτουν στήν ΰλη τό πνεύ­ μα, τό καλό στό καχό, κ.τ.λΜ συλλογίζονται δηλ. άντιθέτοντας τά Αντίθετα. Τή μέθοδο αυτή τοΰ συλλογισμού χα'ι τής σκέψης, τήν άντί­ ληψη αυτή, τήν ονομάζουν «μεταφυσική», γιατί άσχολεΐται μέ τά πράγματα καί τις ίδέες που βρίσκονται εξω από τή φυσική, δπως 6 Θεός, ή καλωσύνη, ή ψυχή, τό κακό κ.τ.λ. Ή λέξη μετα­ φυσική προέρχεται άπό τΙς ελληνικές λέξεις με τ ά, πού πάει νά πει «πέρα άπό», και φ υ σ ι κ ή , πού είναι ή επιστήμη τών φαι­ νομένων τοϋ κόσμου. Μεταφυσική λοιπόν είναι δ,τι άσχολεΐτα^ μέ πράγματα πού βρίσκονται π έ ρ α απ' τόν κόσμο. Αυτή ή φιλοσοφική άντίληψη δνομάζεται επίσης «μεταφυ­ σική», μέ αφορμή ενα τυχαίο ιστορικά περιστατικό. Ό ’Αριστο­ τέλης, πού εγραψε τό πρώτο εγχειρίδιο γιά τή λογική (αυτό πού χρησιμοποιούν άκόμα και σήμερα), εγραψε πολλά εργα. Μετά τόν θάνατό του, οί μαθητές του ταχτοποίησαν τά γραφτά του, έκα­ ναν Ιναν κατάλογο χαί, μ ε τ ά άπό Ινα γραφτό πού Ιπιγραφόταν Φυ σ ι κ ά , βρήκαν ενα γραφτό χωρίς τίτλο, πού πραγματευόταν τά ζητήματα τοΰ πνεύματος. Τό ταξινόμησαν δνομάζοντάς το Μ ε τ ά τ ά Φυ σ ι κ ά . Συγκεφαλαιώνοντας, θά έπιμείνουμε στόν σύνδεσμο πού υ­ πάρχει ανάμεσα αχούς τρεϊς δρους ποΰ μελετήσαμε: Ή μεταφυσική,δ μηχανικισμάς, ή λογική, αυτά τά τρία, πα­ ρουσιάζονται πάντα μ α ζ ί και έπικαλοΰνται το Ινα τ 3 άλλο. Άποτελοϋν ενα σ ύ σ τ η μ α χα'ι δέν μπορούν νά κστανοηθοΰν παρά τό Ινα μέ τή βοήθεια τοΰ άλλου. ΕΡΩ ΤΗ ΣΕΙΣ ΕΛΕΓΧΟΥ 1. Δείξετε, μέ τή βοήθεια παραδειγμάτων, δτι εχουμε συνη­ θίσει νά βλέπουμε τά πράγματα σέ άχινησία. 2. Δώστε παραδείγματα μεταφυσικής Αντίληψης τη'~ κόσμου. 3. Τί είναι δ μηχαηκισμός καί γιατί είναι μεταφυσικός ; 4. Τί είναι ή λογιχή; 5. Ποιες είναι οί Ιδιότητες τής μεταφυσικής Αντίληψης χαί μεθόδου; ΓΡΑΠΤΗ ΑΣΚΗΣΗ

Μπορεΐ χάνεις νά είναι μεταφυσικός χα'ι Ιχαναστάτης;

ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΔΙΑΛΕΧΤΙΚΗΙ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΔΙΑΛΕΧΤΙΚΗΣ

| I

1. Προκαταρκτικές προφυλάξεις. 2. Άπό ποΟ γεννήθηκε ή διαλεχτική μέθοδος; 3. Γιατί έπικράτησε, γιά πολύν καιρό, ή μεταφυ­ σική κι’ δχι ή διαλεχτική άντίληψη; 4. Γιατί ό ύλισμός τοϋ 18ου αίώνα ϊ(ταν μετα­ φυσικός; 5. Πώς γεννήθηκε δ διαλεχτίκός ύλισμός: Χέγγελ καί Μάρξ.

1. 270οκα«αβχ*(κές ΛφοφνΙάξιις. Μερικές φορές, μιλώντας γιά τή διαλεχτική, την άνανέρο-jv σάν μυστήριο και την παρουσιάζουν σάν κάτι τό περίπλοκο. Μή ξέροντας χαλά χαλα, τί άχριβώς είναι, μιλάνε δπως τύχει χι* δ­ πως λάχει. Αυτό είναι άσχημο χαι γίνεται αιτία γιά πλάνες που πρέπει ν* άποφεΰγουμε. Στήν έτυμολογιχή του Ιννοια, δ δρος διαλεχτική σημαίνει άπλώς τήν τέχνη τής συζήτησης, καί γ ι’ αυτό αχούμε νά λένε συ­ χνά γιά §ναν άνθρωπο πού συζητάει πολΰ, ή καί, σέ πλατύτερη έννοια, γιά $εΐνον πού μιλάει χαλά: είναι διαλεχτικός I Δέν πρόχειτα νά μελετήσουμε τή διαλεχτική στήν Ιννοια της αυτή. Ό δρος αΰτός εχει πάρει μιά ;1δική σημασία άπό φι­ λοσοφική άποψη. ΆντήΉτα μέ τήν άντίληψη πού έπιχΛατεϊ, τή διαλεχτική· στή φιλοσοφική της έ'ννο' α, μπορούν νά τήν καταλαβουν δλοι, γιατί είναι κάτι πολύ φωτεινό χαί χωρίς μνσνήριο. ’Αλλά, αν δλος δ κόσμος μπορεΐ νά καταλάβει τή δισλεχτική, αύτό δέ σημαίνει πώς δέν Ιχει καί τίς δυίτχολίες της* καί νά τι δυσκολίες έννοούμε:

Μ ελέτη τ ή ς Δ ια λ ε χ τ ικ ή ς

’Ανάμεσα στις χειρωνακτικές δουλειές, βρισμένες είναι απλές, άλλες είναι πιό περίπλοκες. Λόγου χάρη, τό νά φτιάχνει κανείς κιβώτια γι* Αμπαλάρισμα είναι μιά απλή δουλειά. 'Αντίθετα, τό νά μοντάρει κανείς μιά συσκευή άσυρμάτου είναι μιά δουλειά που Απαι.εΐ μεγάλη έπιδεξιότητα, Ακρίβεια, ευκινησία στά δάχτυλα. Τά χέρια και τά δάχτυλα είναι γιά μάς έργαλεΐα. Άλλά και ή σκέψη είναι εργαλείο. Κι* δν τά δάχτυλά μας δέν κάνουν πάν­ τα μιά εργασία ακρίβειας, τό ίδιο συμβαίνει καί μέ τόν Ιγκέφαλό μας. Ό άνθρωπος, στά πρώτα στάδια τής ιστορίας τής άνθρώπινηΓ εργασίας, δέν ήξερε νά κάνει παρά μόνο χοντρές δουλειές. Ό σο προόδευαν οι έπιστήμες άρχισε νά κάνει δουλειές πιό λεπτές. Τό ίδιο Ακριβώς συμβαίνει και (·έ τήν ιστορία τής σκέψης. Ή μεταφυσική είναι αυτή ή μέθοδος σκέψης πού μπορεΐ, δπως τά δάχτυλά μας, νά κάνει μόνο κινήσεις χοντροκομμένες (νά καρ­ φώνει τά κιβώτια ή νά τραβάει τά συρτάρια τής μεταφυσικής). Ή διαφορά τής διαλεχτικής άπό τή μέθοδο αυτή βρίσκεται στό δτι επιτρέπει μεγαλύτερη ακρίβεια. Δεν είναι τίποτε άλλο ά­ πό μιά μέθοδο σκ'ίψης μεγάλης ακρίβειας. Ή Ιξέλιξη τής σκέψης ήταν ή ίδια μέ τήν εξέλιξη τής χει­ ρωνακτικής δουλειάς. Πρόκειται γιά τήν ίδια Ακριβώς ιστορία, καί δέν υπάρχει κανένα μυστήριο —δλα είναι φωτεινά στήν Ιξέ­ λιξη αυτή. Οί δυσκολίες πού συναντάμε προέρχονται άπό τό δτι ώς τά 25 μας χρόνια καρφώνουμε κιβώτια καί υστέρα μάς βάζουν ξαφ­ νικά νά μοντάρουμε συσκευές ασνομάτου. Είναι βέβαιο δτι θά δυσκολευτούμε πολύ, δτι τά χέρια μας θάναι βαρειά, τά δάχτυ­ λά μας αδέξια. Μόνο σιγά-σιγά θά μπορέσουμε νά γίνουμε πιό έπιδέξιοι και νά καταφέρνουμε ττι δουλειά αυτή. Αυτό πού ήταν πο­ λύ δύσκολο στήν άρχή, θά μάς φανεί υστέρα πολύ απλό. Τό ίδιο ακριβώς συμβαίνει μέ τή διαλεχτική. Βρισκόμαστε σέ Αμηχανία, γιατί τό μυαλό μας δουλεύει αργά έξαιτίας τής πα­ λιάς μεθόδου τής μεταφυσικής σκέψης, καί πρέπει ν1 άποχτήσουμε τήν εύλυγισία καί τήν ακρίβεια τής διαλεχτικής μεθόδου. Ά λ ­ λά και εδώ άκόμα βλέπουμε, πώς δέν υπάρχει κανένα μυστήριο, οΰνε καί τίποτα τό περίπλοκο.

Ε ισ α γ ω γ ή στή μ ελέτη τ ή ; Λ ια λεχτικ ή ς

1Ρ1

2 . ‘A nd λο Ό γεννήφηχβ ή διαλεχτική μέ&οδος. Ξέρουμε δη ή μεταφυσική θεωρεί τόν κόσμο σάν ενα σύ­ νολο (ΐπό πράγματα αμετάβλητα και δτι αντίθετα, δν παρατη­ ρήσουμε τη φύση, θά δούμε πώς δλα κινούνται, δλα μεταβάλλον­ ται. ΐ ό ϊδιο διαπιστώνουμε και γιά τή σκέψη. Ά π ’ αυτή λοι­ πόν τή διαπίστωση βγάζουμε τό συμπέρασμα, πώς υπάρχει μιά ασυμφωνία ανάμεσα στή μεταφυσική καί στήν πραγματικότητα. Γιά νά δώσουμε λοιπόν έναν άπλό δρισμό καί ενα βασικό χαρα­ κτηρισμό, θά μποοούσαμε νά ποΰμε: δποιος λέει «μεταφυσική» εννοεί «ακινησία», .ί ’ δποιος λέει «διαλεχτική» έννοεϊ «κίνηση». Ή κίνηση καί ή μεταβολή, πού υπάρχουν μέσα στό κάθε τί κού μάς περιτριγυρίζει, είναι ή β ίση τής διαλεχτικής. Ό τα ν υποβάλλουμε στον c? εγχο τής σκέψης τή φύση ή τήν Ιστο­ ρία τής ανθρωπότητας ή τή διανοητική μας δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α , αύτό «ού μας παρουσιάζεται πρώτα άπ' δλα είναι ένας πίνακας μέ μιά ατέλειω­ τη περιπλοκή άπό σχέσεις, δράσεις καί αντιδράσεις, δπου τίποτα δέ μένει δ,τι ήταν, δπου ήταν, όπως ήταν, δπου δλα κινούνται, μεταβάλ­ λονται, γίνονται καί χάνονται [Ά ν τ ι—Ντύρινγκ, τόμος I, σελ. 7-8].

Ά π ’ αύτό τό τόσο ξεκάθαρο κείμενο τού Ένγκελς, βλέπου­ με δτι, άπό άποψη διαλεχτική, δλα μεταβάλλονται, τίποτα δέ μέ­ νει εκεί πού βρίσκεται, τίποτα δέ μένει αύτό πού είναι. Κατά συνέπεια ή άποψη αύτή είναι σέ τέλεια συμφωνία μέ τήν πραγματικότητα. Κανένα πράγμα δέ μένει στή θέση πού βρίσκεται, άφοΰ άκόμα κι5εκείνο πού μάς φαίνεται ακίνητο κι­ νείται. Κινείται μέ τήν κίνηση τής γης γύρω άπό τόν ήλιο, κι­ νείται μέ τήν κίνηση τής γής γυρω στον εαυτό της. Στή μετα­ φυσική, ή άρχή τής ταυτότητας υποστηρίζει δτι τά πράγματα μέ­ νουν ϊέτοια πού είναι. Αντίθετα βλέπουμε πώς τίποτα δέ μένει αυτό πού είναι. Έχουμε τήν εντύπωση δτι μένουμε πάντα οί ϊδιοι, κι’ δμως «τά ίδια είναι διαφοςττικά», όπως μάς λέει δ "Ενγκελς. Νομί­ ζουμε πώς είμαστε άπαράλλαχτοι κι’ εχουμε κιόλας -άλλάξει. Ά ­ πό παιδιά πού είμαστε, εχουμε γίνει άνδρες* καί ένας άντρας δέ μένει φυσιολογικά ποτέ ό ϊδιος, γερνάει κάθε μέρα. Δέν είναι λοιπόν ή κίνηση απατηλό φαινόμενο, δπως υπο­ στήριζαν οί Έλεάτες. Άφοΰ στήν πραγματικότητα δλα κινούνται καί μεταβάλλονται, άπατηλό φαινόμενο είναι ή άκινησία.

JJ2

Μ ελ έ τη τ ή ; Δ ια λ ε χ τ ικ ή ς

Ή Ιστορία επίσης μάς αποδείχνει, δτι τά πράγματα δέ μέ­ νουν δπως είναι. Ή κοινωνία δέ μένει ούτε στιγμή ακίνητη. ΙΙρώτα-πρώτα, στήν αρχαιότητα, υπήρχε ή δουλοχτητιν.ή κοινω­ νία, τή διαδέχτηκε σέ συνέχεια ή φεουδαρχική κοινωνία κι ΰστε­ ρα ή καπιταλιστική κοινωνία. Ή μελέτη τών κοινωνιών αυτών μάς δείχνει, δτι, Αδιάκοπα και Ανεπαίσθητα, τά στοιχεία πού προκάλεσαν τή γέννηση μιας καινούργιας κοινωνίας αναπτύσσον­ ταν μέσα στήν παλιά. "Ετσι ακριβές μεταβάλλεται καθημερινά κι ή καπιταλιστική κοινωνία, πού στήν Ε.Σ.Σ.Δ. εχει κιόλας με­ ταμορφωθεί. Καί, επειδή ναμμιά κοινωνία δέ μένει ακίνητη, ή σοσιαλι­ στική κοινωνία πού ιδρύθηκε στή Σοβιετική "Ενωση είναι προο­ ρισμένη νά εξαφανιστεί κι” αύτή. Μεταβάλλεται κιόλας μέ γορ­ γό ρυθμό, καί ·>ι’ αύτόν Ακριβώς τόν λόγο οί μεταφυσικοί δέν καταλαβαίνουν ιί συμβαίνει εκεί πέρα. Συνεχίζουν νά κρίνουν μιά κοινωνία δλότελα μεταμορφωμένη μέ τά αισθήματα τους, αισθήματα ανθρώπων πού βρίσκονται ακόμα κάτω άπό τήν κα­ πιταλιστική καταπίεση. Καί τά αισθήματα μας ακόμα μεταβάλλονται χωρίς νά τό πολυκαταλαβαίνουμε. Βλέπουμε αύτό πού δέν ήταν παρά μιά συμπάί>εια νά γίνεται Αγάπη, ΰστερα κάποτε νά έκφυλίζεται σέ μίσος. Παντού, μέσα στή φυση, στήν ιστορία, στή σκέψη, βλέπονμε τή μεταβολή καί τήν κίνηση. Ά π ’ αύτή τή διαπίστωση ξεκι­ νά ή διαλεχτική. Στούς αρχαίους "Ελληνες είχε κάνει μεγάλη εντύπωση τό γε­ γονός δτι συναντάμε παντού τή μεταβολή καί τήν κίνηση. Είδα­ με κιόλας δτι ό Ηράκλειτος, πού τόν ονομάζουν «πατέρα τής διαλεχτικής», μάς εδω^ϊ πρώτος μιά διαλεχτική α ν τ ί λ η ψ η τοΰ κόσμου, δηλ. περιέγραψε τόν κόσμο σε κίνηση καί δχι Ακίνητο. Ό τροπος θεώρησης τοΰ Ηράκλειτου μπορεΐ νά γίνει μιά μ έ­ θοδος. Άλλά «νΐή ι' -όιαλεχτική μέθοδος δέν μπόρεσε νά σταθεί στά πόδια της παρά μόνο πολύ Αργότερα καί θά πρέπει νά δοΰμε

Ε ισ α γ ω γ ή στή μελέτη τ ή ς Λ ι« λ ρ χ τ ιχ ίϊ?

143

3 . Γ ια τί ίπιχράτηαβ, γιά πολύ* καιρό, ή μεταφυσική άντί­ ληψη χ ι δχι ή διαλεχτίκή I

Είδαμε πώς ή διαλεχτίκή άντίληψη παρουσιάστηκε πολύ νω­ ρίς στήν ιστορία, μά οί ανεπαρκείς γνώσεις τών άνθρώπων έπιτρέψανε στή μεταφυσική άντίληψη νά άναπτυχθεϊ καί νά προσπεράσει τή διαλεχτίκή. Έδώ μπορούμε νά κάνουμε μιά σύγκριση ανάμεσα στόν ιδε­ αλισμό, πού γεννήθηκε άπό τή μεγάλη άγνοια τών άνθρώπων, καί στή μεταφυσική άντίληψη, πού γεννήθηκε άπό τίς ανεπαρ­ κείς γνώσεις τής διαλεχτικής. Πώς καί γιατί μ.:ύρεσε νά γίνει αυτό; 01 άνθρωποι άρχισαν τή μελέτη τής φύσης δντας σέ βαθειά άγνοια. Γιά νά μελετήσουν, αρχίζουν μέ τήν ταξινόμηση τών φαινομένων ποΰ διαπιστώνουν. Αλλά μέ τήν εργασία τής ταξι­ νόμησης γεννιέται μιά εξη διανοητική. Τό πνεύμα μας, δημιουρ­ γώντας κατηγορίες καί ξεχωρίζοντας ν'ις κατηγορίες αύτές τή μιά άπό τήν άλλη, συνηθίζει στό νά κάνει τέτοιους διαχωρισμούς. Έ ­ δώ ξαναβρίσκουμε τίς πρώτες ιδιότητες τής μεταφυσικής μεθό­ δου. Ή μεταφυσική λοιπόν μέθοδος προέρχεται άπό τήν άνεπαρκή άνάπτυξη τών επιστημών. Έδώ καί 150 χρόνια, μελετούσαν τίς έπιστήμες χωρίζοντας τή μιά άπό τήν άλλη. Μελετούσαν, λό­ γου χΓ'ρη, χωριστά τή χημεία, τή φυσική, τή βιολογία, καί δέν εβλεπαν ανάμεσα τους καμμιά σχέση. Εφάρμοζαν ακόμα τή μέ­ θοδο αυτή καί στό π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο τής κάθε επιστήμης. Ή φυσική μελετούσε τόν ήχο, τή θερμότητα, τόν μαγνητισμό, τόν ηλεκτρισμό, κ.τ.λ., καί πίστευαν δτι τά διάφορα αυτά φαινόμενα δέν είχαν καμμιά σχέση μεταξύ τους. Μελετούσαν τό χαθένα άπ’ αυτά σέ χωριστό κεφάλαιο. ’Αναγνωρίζουμε έδώ τή δεύτερη Ιδιότητα τής μεταφυσικής, πού παραγνωρίζει τίς σχέσεις τών πραγμάτων καί δέν παραδέχε­ ται τίποτα τό κοινό ανάμεσα σ’ αύτά. Είναι Ιπίσης πιό εύκολο νά συλλάβουμε τά πράγματα σέ στάση παρά σέ κίνηση. "Ας πάρουμε γιά παράδειγμα τή φωτο­ γραφία. Βλέπουμε δτι οί άνθρωποι προσπαθούν πρώτα ν’ άτενίσουν τά πράγματα στήν ακινησία τους (φωτογραφία), καί μόνον αργότερα στήν κίνησή τους. (κινηματογράφος). "Ε λοιπόν I ή εί8

104

Μ ρλέτη τ ή ς Δ ια λ ε χ τ ικ ή ς

κόνα τής έξέλιξης τής φωτογραφικής τέχνης ώς τόν κινηματο­ γράφο είναι ή εικόνα τή^ ανάπτυξης των έπιστημών καί τοϋ Αν­ θρώπινου πνεύματος. Μελετάμε τά πράγματα σέ στάση π ρ ι ν τά μελετήσουμε σέ κίνηση. Και γιατί εγινε αυτό; Γιατί δέν ή ξ ε ρ α ν . Γιά νά μάθουν, πήραν τόν πιό εύκολο τρόπο μελέτης: τά άκίνητα πράγματα εί­ ναι πιό εύκολο νά τά έννοήσουμε καί νά τά μελετήσουμε. Βέ­ βαια, ή μελέτη τών πραγμάτων σέ στάση εΐναι μιά στιγμή Αναγ­ καία γιά τή διαλεχτική σκόψη, άλλά μόνο μ ιά σ τ ι γ μ ή . Γιατί είναι Ανεπαρκής, αποσπασματική, και πρέπει νά τήν ολοκληρώ­ νουμε μέ τή μελέτη τών πραγμάτων στήν εξέλιξή τους. Ξαναβρίσκουμε αυτή τήν ϊδια μορφή σκέψης στή βιολογία, στή μελέτη τής ζωολογίας καί τής βοτανικής. Επειδή δέ γνώ' ρίζαν καλά τά ζώα, τά ταξινόμησαν στήν αρχή σέ γένη και σέ εϊδη, πιστεύοντας δτι δέν υπήρχε τίποτα τό κοινό Ανάμεσά τους κ α ι δ τι αύτή ή κ α τ ά σ τ α σ η υ π ή ρ χ ε Αν έ καθε ν (τρίτη ιδιότητα τής μεταφυσικής). Ά πό δώ ακριβώς προέρχεται ή θεωρία πού ονομάζουν φιξισμό (σ.ιμ. μεταφρ. : Απ’ τή γαλλική λέξη φίξ=σταθερός, Αμετάβλητος) καί πού υποστηρίζει, Αντίθετα άπ’ τήν «εξελικτική» θεωρία, δτι τά εϊδη τών ζώων υπήρξαν πάντοτε τέτοια πού εΐναι σήμερα, δτι π ο τ έ δ έ ν ε ξ ε λ ί χ τ η ­ κ α ν . Ή θεωρία αύτή είναι, κατά συνέπεια, μιά μεταφυσική θεωρία καί προέρχεται Από τήν ανθρώπινη άγνοια. 4 . Γ ια τί 6 ύΧισμός τοϋ Ι θ ο υ αΙώνα ήταν μεταφυσικός I Ξέρουμε δτι ή μηχανική επαιξε Ινα μεγάλο ρόλο στόν υλι­ σμό τοΰ 18ου αΙώνα καί δτι δ υλισμός αυτός δνομάζεται συχνά «μηχανιστικός υλισμός». Γιατί εγινε αύτό; Γιατί ή υλιστική άντί­ ληψη εΐναι δεμένη μέ τήν ανάπτυξη δλων τών έπιστημών καί γιατί ή μηχανική Αναπτύχθηκε πρώτη άπ’ δλες τις έπιστήμες. Γιά τούς πολλούς μηχανική είναι ή μελέτη τών μηχανών, σ ν Ιπΐυ *ημονική δμως διάλεκτο είναι ή μελέτη τής κίνησης καί είδι:ιΑ τής μετατόπισης. "Αν ή μηχανική ήταν ή πρώτη έπιστήμη πού αναπτύχθηκε, αύτό τό χρωστά στό δτι ή μηχανική κίνηση είναι ή ϊ.ιό άπλή κίνηση. Ή μελέτη τής κίνησης Ινός μήλου, πού ό Ανεμος τό κουνάει πάνω στή μηλιά, είναι πολύ πιό εύκολη Από τή μελέτη τής μεταβολής, πού γίνεται μέσα στό μήλο πού

Ε ισ α γ ω γ ή στή μελέτη τ ή ς Λ ια λ ε χ τ ικ ή ;

1 ·5

ωριμάζει. Μπορούμε πιο εΰχολα νά μελετήσουμε τήν ίνέργεια τοΰ άνεμου πάνω στό μήλο παρά τήν ώρίμαση τοΰ μίλιυ. Αδτή δμως ή μελέτη είναι «μερική» και μάς δδηγεϊ στή μεταφυσική, "Αν καί οί αρχαίοι "Ελληνες παρατηρούν δτι δλα κινούνται, δ έ ν μ π ο ρ ο ύ ν νά έκμεταλλευθοί*ν τήν παρατήρησή αύτήι γιατί ή γνώση τους δέν είναι αρκετή. Παρατηρούν λοιπόν τά πράγματα καί τά φαινόμενα, τά ταξινομούν, περιορίζονται στή μελέτη τής μετατόπισης, κι’ £τσι γεννιέται ή μηχανική. Κι ή ανεπάρκεια τών επιστημονικών γνώσεων γεννάει τή μεταφυσική αντίληψη. Ξέρουμε δτι δ υλισμός βασίστηκε πάντα στις επιστήμες καί δτι, σι ίν 18ο αίώνα, ό μεταφυσικός τρόπος σκέψης κυριαρχούσε στήν επιστήμη. Τήν εποχή αυτή, άπ’ δλες τίς έπιστήμες ή πιο αναπτυγμένη ήταν ή μηχανική. Γιά τόν λόγο αύτόν ήταν άναπόφευχτο, λέει 6 Ένγκελς, νά εί­ ναι ό υλισμός τοΰ 18ου αίώνα ενας μεταφυσικός και μηχανιστικός υλι­ σμός, γιατί τέτοιες ήταν οί έπιστήμες.

Θά πούμε λοιπόν, δτι δ μεταφυσικός καί μηχανιστικός αΰ· τός υλισμός ήταν υλιστικός, γιατί στή θεμελιακή ερώτηση τής φιλοσοφίας απαντούσε δτι τό πρωταρχικό στοιχείο είναι ή ΰλη, ήταν δμως μεταφυσικός, γιατί θεωρούσε τό σόμπαν σάν Ινα σύ*νολο αμετάβλητων καί μηχανικών πραγμάτων, γιατί μελετούσε καί άντίκρυζε κάθε πράγμα μέ βάση τη μηχανική. Δέν αργησαν δμως νά ψτάσουν, μέ τή συσσώρευση τών ε­ ρευνών, στή διαπίστωση δτι οί έπιστήμες δέν είναι άκίνητες. Άντιλήφθηκαν δτι κι’ αυτές οί ίδιες μεταβλήθηκαν. ’Αφού χώ­ ρισαν τή χημεία άπό τή βιολογία καί τή φυσική, κατάλαβαν δτι ήταν αδύνατο νά ασχοληθούν μέ τή μιά ή μέ τήν άλλη, χωρίς νά ανατρέξουν στις υπόλοιπες. Ή μελέτη τής πέψης, λ. χ., πού ανήκει στον τομέα τής βιολογίας, ήταν χιά αδύνατη χωρίς τή χημεία. Τόν 19ο αίώνα, λοιπόν, κατάλαβαν δτι οί επιστήμες εί­ ναι δεμένες μεταξύ τους καί, σέ συνέχεια, επαψαν νά χρησιμο­ ποιούν σ° αυτές τόν μεταφυσικό τρόπο σκέψης, γιά νά μπορέσουν ν’ άποχτήσουν μιά πιό βαθειά γνώση τής φύσηΓ. “Ως τότε μελε­ τούσαν τά φαινόμενα τής φυσικής τό καθένα χωριστά. Τώρα ή ­ ταν υποχρεωμένοι νά διαπιστώσουν, δτι δλα αυτά τά φαινόμενα ήταν τής ϊδιας φύσης. Έ τσ ι δ ηλεκτρισμός κι δ μαγνητισιχόδ. πού

1*6

Μ?λ£ιη τής Διαλεχτικής

τούς μελετούσαν τόν καθένα χωριστά, ένώθηκαν σήμερα σέ μιά μόνη έπιστήμη, τόν ήλεκτρομαγνητισμό. Κατάλαβαν άκόμα, μελετώντας τά φαινόμενα τοϋ ήχου καί τής θερμότητας, δτι και τά δυό προέρχονταν άπό Ινα φαινόμενο τής ίδιας φύσης. Χτυπώντας μ’ Ινα σφυρί ίχουμε Ιναν ήχο και παράγουμε θερμότητα. Ή χίνηση δημιουργεί τή θερμότητα. Ξέρουμε άκόμα δτι ό ήχος είναι παλμοί τοΰ άέρα. Ot παλμοί είναι Ιπίση; κίνηση. Νά λοιπόν δυό φαινόμενα τής ϊδιας φύσης. Στή βιολογία, ταξινομώντας ολοένα· καί πιό λεπτομερειακά, έφτασαν νά βρίσκουν εϊδη πού δέ μπορούσαν νά ταξινομήσουν οΰτε στά φυτά οΰτε στά ζώα. Δέν υπήρχε λοιπόν απότομος δια­ χωρισμός άνάμεσα στά ζώα καί στά φυτά. Προωθώντας συνεχώς τίς μελέτες, Ιφτασαν στό συμπέρασμα, δτι τά ζώα δέν ήταν πάντα αυτό πού είναι τώρα. Τά γεγονότα καταδίκασα»' τόν φιξισμό καί τό μεταφυσικό πνεύμα. *Η μεταβολή αυτή πού είδαμε εγινε στό διάστημα τοϋ 19ου αίώνα, καί έπέτρεψε στόν υλισμό νά γίνει διαλεχτικός. Ή διαλεχτική είναι τό πνεύμα ιών έπιστημών πού, άφοϋ αναπτύχθηκαν, έγκαταλείψανε τή μεταφυσική άντίληψη. *0 υλισμός μπόρεσε νά μεταμορφωθεί, γιατί μεταβλήθηκαν οί έπιστήμες. Στις μεταφυ­ σικές επιστήμες αντιστοιχεί 6 μεταφυσικός υλισμός καί στις νέες έπιστήμες αντιστοιχεί Ινας καινούργιος υλισμός, πού είναι δ διαλεχτικός υλισμός. δ . Πώς γεννήΰ·ηχε Α δι*Χ*χτιχός ύλ ιβ μ ό ς: Χ έγγελ χαΐ Μάβζ. Ά ν ρωτήσουμε, πώς εγινε αυτή ή μεταβολή τοΰ μεταφυσικοΰ ύλισμοϋ σέ διαλεχτικό υλισμό, άπαντοΰν γενικά λέγοντας : 1. ‘Υπήρχε ό μεταφυσικός υλισμός τοΰ 18ου αιώνα. 2. Μεταβλήθηκαν οι έπιστήμες. 3. Παρουσιάστηκαν ό Μάρξ καί δ Ένγκελς, έκοψαν τόν με­ ταφυσικό ύλισμό στά δύο καί, άφοϋ άφησαν κατά μέρος τή μετα­ φυσική, κράτησαν τόν ύλισμό συνδέοντας τον |ίέ τή διαλεχτίκή. Ά ν έχουμε τήν τάση νά παρουσιάζουμε τά πράγματα Ιτσι, αυτό προέρχεται άπλ τή μεταφυσική μέθοδο, πού μάς χάνει ν’ Α­ πλοποιούμε τά πράγματα γιά νά τά σχηματοποιούμε. Αντίθετα,

Ε ισ α γ ω γ ή στή μ ελέτη τ ή ς Λ ια λ ίχ τ ικ ή ;

117

πρέπει νά εχουμε συνεχώς στό μυαλό μας, δτι n o t e τ ά γ ε ­ γ ο ν ό τ α τής π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α ς δέν π ρ έ πει ν ά σ χ η μ α τ ο π ο ι ο ΰ ν τ α ι. Τά γεγονότα είναι πολύ πιο σύνθετα άπ” δ,τι φαίνονται κι άπ’ δ,τι νομίζουμε. Γι* αυτόν τόν λόγο χι ή μεταβολή τοΰ μεταφυσικού ύλισμοΰ σέ διαλεχτιχό υλισμό δέν ήταν καί τόσο άπλή. Στήν πραγματικότητα, ή διαλεχτική αναπτύχθηκε άπό Ινα γερμανό ιδεαλιστή φιλόσοφο, τόν Χέγγελ (1770— 1831). Αΰτός μπόρεσε νά κατανοήσει τή μεταβολή ποΰ είχε γίνει στις Ιτιστήμες. Ξαναγυρίζοντας στήν παλιά Ιδέα τοΰ Ηράκλειτου, διαπί­ στωσε μέ τή βοήθεια τών έπιστημονικών προόδων, δτι μέσα στό σύμπαν δλα είναι σέ κίνηση καί σέ μεταβολή, τίποτα δέν υπάρ­ χει άπομονωμένο, άλλά Ιξαρτώνται δλα άπό δλα. "Ετσι δημιούρ­ γησε τή διαλεχτική. Χάρη στό Χέγγελ μιλάμε σήμερα γιά τή διαλεχτική κίνηση τοΰ κόσμου. Αυτό πού πρώτα συνέλαβε δ Χέγγελ ήταν ή κίνηση τής σκέψης. Τήν ονόμασε διαλεχτική, επειδή πρό­ κειται γιά μιά πρόοδο τοΰ πνεύματος, πού προέρχεται άπό τή σύγκρουση τών Ιδεών, άπό τή διαλογική συζήτηση. Άλλά δ Χέγγελ είναι ιδεαλιστής, δίνει δηλ. τήν πρωταρχι­ κή σημασία στό πνεΰμα, καί, κατά συνέπεια, εχει γιά τήν κίνη­ ση καί τή μεταβολή μιά ιδιαίτερη άντίληψη. Πιστεύει δτι οί με. ταβολές τοΰ πνεύματος προξενούν τίς μεταβολές στήν ΰλη. Γιά τόν Χέγγελ, τό σύμπαν είναι ή Ιδέα υλοποιημένη καί, π ρ ι ν ά­ πό τό σύμπαν, υπάρχει πρώτα - πρώτα τό πνεΰμα πού αποκαλύ­ πτει τό σύμπαν. Κοντολογίς, διαπιστώνει δτι τό πνεΰμα καί τό σύμπαν βρίσκονται σέ συνεχείς άλλαγές, άλλά βγάζει τό συμπέ­ ρασμα άπ’ αυτό, δτι οί μεταβολές τοΰ πνεύματος καθορίζουν τις μεταβολές στήν ΰλη. Παράδειγμα: 'Ο έφευρέτης έχει μιά ιδέα, πραγματοποιεί τήν ιδέα του, καί αυτή άκριβώς ή ιδέα πού ύλοποιήθηκε δημι­ ουργεί τίς μεταβολές στήν ΰλη. *0 Χέγγελ λοιπόν είναι βέβαια διαλεχτικός, άλλά ΰποτάσσει τή διαλεχτική στον ιδεαλισμό. Τότε άκριβώς δ Μάρξ (1818-1883) καί δ "Ενγκελς, πον ήταν μαθητές τοΰ Χέγγελ, άλλά υλιστές, πού Ιδιναν κατά συνέ­ πεια τήν πρωταρχική σημασία στήν ΰλη, διαπιστώνουν πώς ή διαλεχτική του δίνει θέσεις σωστές, άλλά άπό τήν ά ν « π ο δ η. *0 ' Κνγκελς θά πει σχετικά μέ τό θέμ@ αύτό : μέ τόν Χέγγελ ή δια-

Μίλκτη τής Λιαλκχτικής λεχτική στεκόταν μέ τό κεφάλι, επρεπε νά τήν ξαναβάλουμε στά πόδια της. Ό Μάρξ και ό Ένγκελς μεταθέτουν τήν Αρχική αι­ τία της κίνησης τής σκέψης, πού ορίστηκε άπό τόν Χέγγελ, στήν υλική πραγματικότητα καί τήν δνομάζουν φυσικά διαλεχτική, δανείζοντας της τόν ϊδιον δρο. Πιστεύουν, δτι δ Χέγγελ εχει δίκιο να λέει, πώς ή σκέψη καί τό σύμπαν είναι σέ αδιάκοπη μεταβολή, πλανιέται δμω; βε­ βαιώνοντας πως οί μεταβολές τών ϊδεών καθορίζουν τις μεταβο­ λές στά πράγματα. ’Α ν τ ί θ ε τ α , τά π ρ ά γ μ α τ α μ ά ς δί ­ ν ο υ ν τ ι ς ι δ έ ε ς , κ α ί οί ι δ έ ε ς μ ε τ α β ά λ λ ο ν τ α ι , γ ι α τ ί μ ε τ α β ά λ λ ο ν τ α ι τά π ρ άγ ματ α. "Αλλοτε, ταξιδεύαμε μέ ταχυδρομικές άμαξες. Σήμερα, τα­ ξιδεύουμε μέ σιδηρόδρομο. Αυτό δέ συμβαίνει, γιατί έχουμε τήν ιδέα δτι ταξιδεύουμε μέ σιδηρόδρομο, άλλά γιατί αύτό τό μέσο συγκοινωνίας υπάρχει. Οί ιδέες μας μεταβλήθηκαν, γιατί τα πράγματα έχουν μεταβληθει. Πρέπει λοιπόν ν5 Αποφεύγουμε νά λέμε: « Ό Μάρξ καί δ "Ενγκελς είχαν Από τή μιά μεριά τόν υλισμό, πού προερχόταν Από τόν γαλλικό υλισμό τοΰ 18ου αιώνα, Από τήν ά'λλη τή διαλεχτική τοΰ Χέγγελ* κατά συνέπεια, δέν τούς εμενε παρά νά τά συνδέσουν μεταξύ τους». Αύτή είναι μιά αντίληψη απλοϊκή, σχηματική, πού ξεχνάει δτι τά φαινόμενα είναι πιό σύνθετα* είναι μιά άντίληψη μετ<£ φυσική. Ό Μάρξ καί δ Ένγκελς πήραν βέβαια τή διαλεχτική άπό . τόν Χέγγελ, Αλλά τήν Αλλάξανε. Τό ϊδιο κάνανε καί μέ τόν υλι­ σμό. Έ τσ ι μας δώσανε τόν διαλεχτικό υλισμό.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ.

ΟΙ ΝΟΜΟΙ ΤΗΣ ΔΙΑΛΕΧΤΙΚΗΣ ΠΡΩΤΟΣ ΝΟΜΟΣ :

Η ΔΙΑΛΕΧΤΙΚΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ 1. Τί έννοοΟμε μέ τήν έκφραση : διαλεχτική κί­ νηση. 2. «Γιά τή διαλεχτική δέν ύπάρχει τίποτα τό όριστικό, τό Απόλυτο, τό ιε ρ ό ... » (ενγκεα *) 3. Τό προτσές.

1. Τ ί έννοοϋμε μέ τήν ίκφβαοη : διαλβχνιχή κίνηση. 'Ο πρώτο; νόμο; τής διαλεχτικής αρχίζει μέ τή διαπίστωση «τίποτα δέ μένει εκεί πού είναι, τίποτα δέ μένει αύτό πού εί­ ναι». Διαλεχτική σημαίνει κίνηση, μεταβολή. Κατά συνέπεια, δταν λέει κα είς οτι εξετάζει τά πράγματα διαλεχτικά, πάει νά πει δτι εξετάζει τά πράγματα άπό τήν άποψη τής κίνησης, τής μεταβολής. “Οταν θέλουμε νά μελετήσουμε τά πράγματα σύμ­ φωνα μέ τή διαλεχτική, θά τά μελετήσουμε σ τ ή ν κ ί ν η σ ή τους, στή μ ε τ α β ο λ ή τους. Νά ένα μήλο. "Εχουμε δυο τρόπους γιά νά μελετήσουμε αύτό τό μήλο: άπ’ τή μιά τή μεταφυσική μέθοδο, άπ3 τήν άλλη τή διαλεχτική μέθοδο. Στήν πρώτη περίπτωση θα δώσουμε μιά περιγραφή αύτοΰ τοϋ μήλου, τή μορφή του, τό χρώμα του. Θά απαριθμήσουμε τ'ις ίδιότητές του, θά μιλήσουμε γιά τή γεύση του, κ.τ.λ... "Υστερα απορούμε νά συγκρίνουμε τό μήλο μ° ένα αχλάδι, νά δοΰμε τ'ις όμοιότητές τους, τις διαφορές τους, καί τέλος νά σνμπεράνουμε: ένα μήλο είναι ένα μήλο καί ένα άχλάδι είναι Ινα άχλάδι. Μ’ αύτόν τόν τρόπο μελετούσαν τά πράγματα άλλοτε, δπως τό απο­ δείχνουν πολυάριθμα βιβλία.

110

Μελέτη τής Διαλεχτικής

"Αν θέλουμε νά μελετήσουμε τό μήλο από τή διαλεχτική ά­ ποψη, θά τό έξετάσουμε άπό τήν άποψη τής κίνησης' όχι τής κίνησης τοΰ μήλου δταν κυλά καί αλλάζει θέση, αλλά άπό τήν άποψη τ ή ς κ ί ν η σ η ς τ ή ς ε ξ έ λ ι ξ ή ς τ ο υ . Τότε θά διαπιστώσουμε δτι τό ώριμο μήλο δέν ήταν πάντα αύτό πού εί­ ναι τώρα. Λίγο πριν ήταν ένα μήλο πράσινο. Προτού γίνει λου­ λούδι, ήταν μπουμπούκι. Κι έτσι θά φτάσουμε ως τήν κατά­ σταση τής μηλιάς τήν εποχή τής άνοιξης. Τό μήλο λοιπόν δέν ήταν πάντα μήλο, έχει μιά Ιστορία. Δέν πρόκειται Ιπίσης νά μείνει τέτοιο που είναι τώρα. "Αν πέσει, θά σαπίσει, θά απο­ συντεθεί, θά λευτερώσει τά κουκούτσια του, πού θά δώσουν ένα βλαστάρι, υστέρα ενα δέντρο, αν δλα παν καλά. Λοιπόν, τό μήλο δέν ήταν πάντα αυτό πού είναι τώρα και πολύ περισσότερο δέ θά μείνει πάντα αυτό πού εΤναι. Νά τί θά πει μελέτη τών πραγμάτων άπό τήν άποψη τή<κίνησης, Είναι ή μελέτη άπό τήν άποψη τοΰ παρελθόντος και τοΰ μέλλοντος. Μελετώντας ετσι, δέ βλέπει κανείς τό μήλο αύτό παρά σάν μιά μ ε τ ά β α σ η ανάμεσα σ* αύτό πού ήταν, στό παρελθόν, καί σ’ αύτό πού θά γίνει, στό μέλλον. Γιά νά καταλάβουμε καλά αϋτόν τόν τρόπο θεώρησης τών πραγμάτων, θά πάρουμε άλλα δυό παραδείγματα : τή γή καί τήν κοινωνία. "Αν δοΰμε τή γή άπ’ τή μεταφυσική σκοπιά, θά περιγράψουμε τή μορφή τής γής σ’ δλες της τις λεπτομέρειες. Θά δια­ πιστώσουμε δτι στήν επιφάνειά της υπάρχουν θάλασσες, στεριές, βουνά. Θά μελετήσουμε τή φύση τοΰ εδάφους, ύστερα μπορεϊ νά συγκρίνουμε τή γή μέ τούς άλλους πλανήτες, ή μέ τή σελήνη, καί θά συμπεράνουμε στό τέλος : ή γή είναι ή γή. "Αν δμως μελετήσουμε τήν ιστορία τής γής άπ’ τή διαλεχτική σκοπιά, θά δοΰμε, δτι ή γή δέν ήταν πάντα δπως είναι σήμερα, δτι επαθε μεταβολές καί δτι, κατά συνέπεια, θά ύποστεϊ καί άλλες μεταβολές στό μέλλον. Θά πρέπει λοιπόν, νά θεωρούμε τή σημερινή κατάσταση τής γής σάν μιά μετάβαση άνάμεσα στις περασμένες μεταβολές καί στις μελλούμενες μεταβολές. Στή με­ τάβαση αύτή οί μεταβδλές είναι Ανεπαίσθητες, μ* δλο πού γί­ νονται σέ μιά κλίμακα.πολύ μεγαλύτερη άπό κείνες πού γίνον­ ται στήν ώρίμαση τοΰ μήλου.

Ί ( όιαλεχτιχή μχταλολή

ill

"Ας δούμε τώρα Το παράδειγμα τής κοινωνίας, πού evftm-' φέρει ιδιαίτερα τούς μαρξιστές. "Ας έφαρμόσουμε χα'ι έδώ τ'ις δυό μας μέθοδες. "Οσοι εξε­ τάζουν τήν κοινωνία άπό μεταφυσική σκοπιά, θά μάς ποϋν δτι υπήρχαν πάντα πλούσιοι και φτωχοί. Θά διαπιστώσουν δτι υπάρ­ χουν μεγάλες τράπεζες, πελώρια εργοστάσια. Θα μας δώσουν μιά λεπτομερειακή περιγραφή τής καπιταλιστικής κοινωνίας, πού θά τή συγκρίνουν, μέ τις περασμένες κοινωνίες ( φεουδαρχική, δουλοχτητική), ζητώντας ομοιότητες ή διαφορές, καί θά μάς «σΰν: ή καπιταλιστική κοινωνία είναι αυτή χού είναι. Άπ* τή διαλεχτίκή σκοπιά, θά δοΰμε πώς ή καπιταλιστική κοινωνία δέν ήταν πάντα αΰτή πού είναι σήμερα. Ή διαπίστω­ ση δτι στό παρελθόν ζήσανε κι’ άλλες κοινωνίες γιά £να χρο­ νικό διάστημα, μάς οδηγεί στό συμχέρασμα πώς ή καπιταλιστική κοινωνία, δπως δλες ot κοινωνίες, δέν είναι οριστική, δέν Ιχει απρόσβλητη βάση, άπεναντίας, δέν είναι για μας παρά μιά προ­ σωρινή πραγματικότητα, μιά μετάβαση ανάμεσα στό παρελθόν και στό μέλλον. Βλέπουμε άπό τά λίγα αυτά παραδείγματα, δτι τό νά εξε­ τάζουμε τά πράγματα άπό διαλεχτίκή άποψη, σημαίνει νά θεω­ ρούμε, δτι τό κάθε πράγμα είναι προσωρινό, δτι είχε μιά Ιστο­ ρία στό παρελθόν καί πρέπει νά Ιχει μιά ιστορία στό μέλλον, δτι Ιχει μιά άρχή καί πρέπει νά Ιχει Ινα τέλος.... 2 . ·Γ ιά χή όιαίβχχιπιί, S ir ύηάβχη xlnoxa ΑπόΙνχο, χ& Ig g i ...»

«Α όβίσχιπό, t i

γιά τή διαλεχτιχή, δέν ΰπάρχα τίποτα τό όφίοτιχό, «6 Απόλυτο, τά (βφό. *Η διαλεχαχή δείχνει την παροδιχότητα τοΰ κάθε πράγ­ ματος καί μέσα βέ κάθε πράγμα καί Sir νπάφχη γι’ αυτή .ταφά μόνο τό άδιάχοπο προκιές τοϋ «γίγνεσθαι» καί της μεταβατικότητας [Ένγχελς, Λουδοβ. Φσϋερμπαχ, οβλ. 7 - 8 ] .

Νά Ινας δρισμός πού τονίζει αύτό, ποΐ< μόλις είδαμε, καί πού πρόκειται νά μελετήσουμε : «Γιγ· τή διαλεχτίκή δεν υπάρχει τίποτα τό δριστικό». Αύτό σημαίνει δτι γιά τή διαλεχτίκή κάθε πράγμα εχει Ινα παρελθόν και Ινα μέλλον* δτι, συνεχώς, δέν είναι δοσμένο μιά γιά χάντα καί δ η ή σημερινή τον μορφή δέν είναι δριστική (Παραδείγ­ ματα τον μήλου, τής t r . τής κοινωνίας).

m

ΛΙγλγτιι τή; Διαλεχτιχής

Γιά τή διαλεχτική δέν υπάρχει καμμιά δύναμη στόν κόσμο, οΰτε πέρα άπ’ τόν κόσμο,, πού ί>ά μπορούσε νά καθηλώσει τά πράγματα σέ μιά δριστική κατάσταση. Ά ρα, δέν υπάρχει «τί­ ποτα τό απόλυτο». ( Ά π ό λ υ τ ο σημαίνει: εκείνο πού δέν έξαρτιέται άπό κανέναν όρο* συνεπώς παγκόσμιο, αιώνιο, τέλειο). «Τίποτα τό Ιερό». Δέ σημαίνει αύτό πώς ή διαλεχτική περκρρονεΐ τά πάντα. Ό χ ι ! Πράγμα ίερό είναι Ινα πράγμα ποτ τό θεωρούν σάν άμετάβλητο, πού δέν πρέπει να τό αγγίζουμε, μήτε νά τό συζητάμε, άλλά μόνο νά τό σεβόμαστε. 'Η καπιτα­ λιστική λόγου χάρη κοινωνία είναι άερ·ή». Έ λοιπόν 1 ή διαλεχτική λέει δτι τ ί π ο τ α δέν ξεφεύγει άπό τήν κίνηση, τή με­ ταβολή, τούς μετασχηματισμού; τής Ιστορίας. «Παροδικό» σημαίνει αύτό πού περνά : ενα πράγμα παρο" δικό είναι κάτι πού γερνά κα'ι πού πρέπει νά Ιξαφανιστεΐ. Ή διαλεχτική μάς δείχνει δτι αυτό πού είναι παροδικό δέν μπορεΐ νά υπάρχει διαρκώς, δτι τό κάθε πράγμα είναι προορισμένο νά εξαφανιστεί. Αυτό πού είναι νέο γερνά. Αυτό πού ζεΐ σήμερα πει^αίνει αύριο καί δέν υπάρχει γιά τή διαλεχτική «παρά μόνο to αδιάκοπο προτσές τοΰ «γίγνεσθαι » καί τής μεταβατικότητας». Τό νά εξετάζει κανείς τά ηο<ίγματα άπ’ τή διαλεχτική ά­ ποψη, σημαίνει νά θεωρεί, πώς τίποτα δέν είναι αιώνιο, έχτός . άπ’ τή μεταβολή, πώς κανένα πράγμα ξεχωρισμένο δέν μπορεΐ νά εΐναι αιώνιο, εχτός άπό τό «γίγνεσθαι». ’Αλλά τί εΐναι τό* «γίγνεσθαι ·> πού γι" αύτό μιλάει ό Έ ν γ ­ κελς στόν όρισμό του ; Είδαμε πώς τό μήλο εχει μιά ιστορία. "Ας πάρουμε τώρα γιά παράδειγμα Ινα μολύβι, πού κι’ αύτό εχει μιά ιστορία. Αύτό τό μολύβι πού εΐναι σήμερα μισό ήταν κάποτε όλόκληρο. Τό ξύλο του προέρχεται από ενα σανίδι κι° αύτό τό σα­ νίδι βγήκε άπό ενα δέντρο. Πιστεύουμε λοιπόν δτι τό μήλο καί τό μολύβι Ιχουν μιά Ιστορία τό καθένα και δτι κα'ι τά δυο δέν ήταν πάντα δπως εΐναι τώρα. ‘Υπάρχει όμως καμμιά διαφορά Ανάμεσα στίς δυο αυτές ιστορίες ; Βεβαιότατα. Τό πράσινο μήλο ωρίμασε. Ή ταν δυνατό, άπό πράσινο πού ήταν νά μήν ωριμάσει, δν δλα πήγαιναν καλά ; Ό χι, I π ρ ε π ε νά ωριμάσει, δπως, πέφτοντας στή γη, π ρ έ π ε ι νά σαπίσει, νά άηοσνντεθέΐ, νά λευτερώσει τά κουκούτσια του. ‘Αντίθετα τό δέντοο, άπ’ δπου προέρχεται τό μολύβι, μπο-

'I I I'iiit/.cjmxti |ΐ»τα6ολή

■i i a

pel ν ά μ ή γ ι ν ό τ α ν σανίδι, χαι αύτό τό σανίδι μπορεΐ ν ά μ ή γ ι ν ό τ α ν μολύβι. Καί τό μολύβι μπορεϊ νά κμενε πάν­ τα όλόκληρο, νά Ιμενε δηλ. «ϊξυατο. Διαπιστώνουμε λοιπόν ανάμεσα σ* αυτές τίς δυό Ιστορίες ' μιά διαφορά. Στήν ιστορία τοΰ μήλου εχουμε τό πράσινο μήλο πού ί γ ι ν ε ώριμο, Ιφ" δσον δέ μεσολάβησε χάτι τό άφΰσικυ, χαί προηγούμενα είχαμε τό λουλούδι ποΰ ίγινε μή/.ο. Σ ' αυτή λοιπόν τήν περίπτωση τή μιά φάση Ακολουθεί ή «ϊλλη ά ν α γχ α σ τ ι χ ά, αναπόφευκτα (δν χάτι δέ σταματήσει τήν έξέλιξη). ’Αντίθετα, στήν Ιστορία τοΰ μολυβιού, τό δέντρο μπορεΐ νά μή γίνει σανίδα, τό σανίδι μπορεΐ νά μή γίνει μολύβι, χαι τό μολυβί μπορεΐ νά μήν ξυστεΐ. Σ ’ αυτή λοιπόν τήν περίπτωση τή μι& φάση μ π ο ρ ε ΐ ν ά μ ή ν τ ή ν ά κ ο λ ο υ θ ή σ ε ι ή ά λ λ η . Ά ν ή Ιστορία τοΰ μολυβιοΰ περνάει απ’ δλες αύτές τίς φάσεις, αυτό δφείλεται σέ μιά ξένη επέμβαση — στήν επέμβαση τοΰ ανθρώπου. Στήν Ιστορία τοΰ μήλου βρίσκουμε φάσεις ποΰ δ ι α δ έ ­ χ ο ν τ α ι ή μ ι ά τ ή ν ά λ λ η , προχύπτοντας <ΐπ* τήν πρώτη ή δεύτερη κ.τ.λ. Ή Ιστορία αυτή ακολουθεί τό «γίγνεσθαι^, ποΰ άναφέρει ό "Ενγκελς. Στήν Ιστορία τοΰ μολυβιΟΰ «1 φάσεις π π ­ ρ ο τ ά σ σ ο ν τ α ι ή μ ι ά π λ ά ι σ τ ή ν δ λ λ;η, χωρίς νά προκύπτει ή μιά απ’ τήν άλλη. Ή διαφορά δφείλεται στό δτι τό μήλο άχολονθεΐ ενα φυσικό προτσές. 3 . Τό χροχαίς. (Λέξη που προέρχεται άπ* τά λατινικά καί σημαίνει πορεία πρός τά μπρος ί) τό γεγονός τής προχώρησης, της προόδου). Γιατί τό πράσινο μήλο ωριμάζει; 'Ωριμάζει έξαιτίας αΰτοΰ πού περιέχει, έξαιτίας μιας αλυσίδας από Ισωτεριχές σχέσεις πού τό σπρώχνουν νά ωριμάσει. Γ ι α τ ί ή τ α ν μ ή λ ο π ρ ί ν άχυμα ωριμάσει χ α ΐ δ έ ν μποροΰσε π αρά νά ω ρ ι μ ά σ ε ι . "Οταν εξετάζει κανείς τό λουλούδι πού θά γίνει μήλο, υ­ στέρα τό πράσινο μήλο πού θά ωριμάσει, διαπιστώνει δτι οί ε­ σωτερικές αυτές σχέσεις, πού σπρώχνουν τό μήλο στήν έξέλιξη τον, ενεργούν κάτω άπό τήν επίδραση εσωτερικών δυνάμεων, πού τις δνομάζουμε α ύ τ ο δ υ ν α μ ι σ μ ό, πού σημαίνει: 5νναμη που προέρχεται άπ* τό ΐδ ιο τό *#8γμα.

lii*

Μ ιλίτη τή ; Διαλεχτικής

"Οταν τό μολυβί ήταν άκόμα σανίδι, χρειάστηκε επέμβαση τοΰ άνθρώπόυ γιά νά γίνει μολυβί, γιατί ποτέ τό σανίδι δέν Λα μεταβαλλόταν μόνο του σε μολυβί. Δέν υπήρχαν σ’ αύτό εσωτε­ ρικές δυνάμεις, αΰτοδυναμισμός, προτσές. Διαλεχτική λοιπόν δέ σημαίνει μονάχα κίνηση, άλλά καί αΰτοδυναμισμός. Βλέπουμε λοιπόν δτι ή διαλεχτική κίνηση κλείνει μέσα της τό προτσές, τόν αύτοδυναμισμό, πού είναι ή ουσία της. Γιατί κάθε κίνηση η μεταβολή δέν είναι διαλεχτική. "Αν πάρουμε ε­ ναν ψύλλο καί τόν εξετάσουμε μέ τή διαλεχτική μέθοδο, θά ποϋμε, «ώς δέν ήταν πάντα δπως εΐναι τώρα καί δέν θά εΐναι πάντα αύτό πού εΐναι τώρα. Βέβαια, αν τόν τσακίσουμε θά πάθει μιά μεταβολή, άλλά θά εΐναι διαλεχτική ή μεταβολή αύτή; "Οχι. Χωρίς τήν Ιπέμβασή μας δέ θά τσακιζότανε. Αυτή, λοι­ πόν, ή μεταβολή δέν εΐναι διαλεχτική, εΐναι μ η χ α ν ι χ ή . Θά πρέπει λοιπόν νά προσέχουμε πολύ δταν μιλάμε γιά διαλεχτική μεταβολή. Πιστεύουμε πώς, δσο ή γή συνεχίζει νά υπάρ­ χει, ή καπιταλιστική κοινωνία θ ’ άντικατασταθεΐ άπ’ τή σοσια­ λιστική κοινωνία και ΰστερα άπ’ τήν κομμουνιστική. Αύτή θά εΐναι μιά διαλεχτική μεταβολή. Ά ν δμως ή γή ανατιναχτεί, ή καπιταλιστική κοινωνία θά εξαφανιστεί δχι άπό αυτοδύναμη με­ ταβολή, αλλά άπό μηχανική μεταβολή. Περνώντας σ’ Svav άλλο κύκλο Ιδεών, λέμε πως υπάρχει . μιά μηχανική πειθαρχία, δταν αύτή ή πειθαρχία δέν εΐναι φυ­ σική. Είναι δμως αυτοδύναμη, δταν βασίζεται στήν έλευθερη συγκατάθεση, δταν δηλ. πηγάζει άπ’ τό φυσικό της περιβάλλον. Ή μηχανική πειθαρχία έπιβάλλεται άπ* τά Ιξω, είναι μιά πει­ θαρχία πού έπιβάλλεται άπό άρχηγούς, πού διαφέρουν απ’ αυτούς πού Ιχουν κάτω άπ* τις διαταγές τους. (Καταλαβαίνουμε λοιπόν, γιατί δέν είναι στό χέρι δλων τών δργανώσεων νά Εχουν μιά δχι μηχανική, ^ ιά αυτοδύναμη πειθαρχία!). Πρέπει λοιπόν ν” άποφεΰγουμε νά χρησιμοποιούμε τή διαλεχτική μ* Svav τρόπο μηχανικό. Αύτή είναι μιά τάση πού προ­ έρχεται άπ’ τή συνήθεια πού εχουμε να σκεφτόμαστε μεταφυ­ σικά. Δέ θά πρέπει νά έπαναλαβαίνουμε σάν παπαγάλοι, χας τά πράγματα δέν ήταν πάντα δπως είναι τώρα. Ό τα ν τό λέει αύτό Ενας διαλεχτικός, πρέπει νά ζητάει νά βρει μέσα στά γεγο­ νότα, πως ήταν π ρ ι ν τά πράγματα. Γιατί αύτό δέν εΐναι I) m τάληξη Ινός συλλογισμού, άλλά ή &ίχή σοβαρής μελέτης, γιά νά

Ί

1

δ ισ/.εχτικ ή

μεταβολή

115

εξακριβώσουμε λεπτομερειακά, πώς ήταν π ρ ι ν τά πράγματα. Ό Μάρξ, ό Ένγκελς, ό Λένιν Ικαναν μακρόχρονες καί προ­ σεχτικές μελέτες, γιά τό τι ήταν πριν άπ’ αυτούς ή καπιταλιστι­ κή κοινωνία. Πρόσεξαν καί τίς παραμικρότερες λεπτομέρειες γιά νά σημειώσουν τίς διαλεχτικές μεταβολές. Ό Λένιν μελέτησε πο­ λύ πλατειά καί συμβουλεύτηκε πολλές στατιστικές, γιά νά περιγράψει και νά κριτικάρει τις μεταβολές τής καπιταλιστικής κοινω­ νίας καί νά αναλύσει τήν ιμπεριαλιστική περίοδο. Άκόμα, δταν μιλάμε γι* αύτοδυναμισμό, δέν πρέπει νά τόν χρησιμοποιούμε ποτέ δπως τύχει* δέν πρέπει νά χρησιμοποιούμε αδτή τή λέξη παρά έχοντας ξεκαθαρίσει καλά τί σημαίνει καί μι­ λώντας μέ κείνους πού τήν καταλαβαίνουν καλά. Άφοϋ λοιπόν, μελετώντας ίνα πράγμα, δοΰμε ποιές είναι οί αυτοδύναμες μεταβολές του, καί άφοΰ δοΰμε ποιά μεταβολή δια­ πιστώσαμε, θά πρέπει νά μελετήσουμε, νά ερευνήσουμε γιά ποιό λόγο ή μεταβολή αυτή είναι αυτοδύναμη. Γ ι’ αύτό δκριβώς ή διαλεχτίκή, ot Ιρεϋνες καί οί έπιστήμες είναι στενά δεμένες άναμεταξύ τους. Ή διαλεχτίκή δέν είναι ενα μέσο έρμηνείας καί γνώσης τών πραγμάτων, χωρίς νά τά εχουμε μελετήσει. Είναι δμως Ινα μέ­ σο γιά τήν καλή μελέτη καί γιά νά κάνουμε σωστές παρατηρή­ σεις, δταν ερευνάμε τήν άρχή καί τό τέλος τών πραγμάτων, Nino χοΰ προέρχονται καί ποΰ χάνε.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΝΟΜΟΣ:

Η ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ 1. Ή Αλυσίδα τών προτσές. 2. ΟΙ μεγάλες άνακαλύψεις τοΟ 19ου αίώνα. α) Ή άνακάλυψη τοΟ κύτταρου καί της έξέλιξής του. > β) ' η άνακάλυψη τής μετατροπής τής ένέργειας. γ) Ή άνακάλυψη τής έξέλιξης τοΟ άνθρώπου καί τών ζώων. 3. *Η Ιστορική ή σπειροειδής έξέλιξη. 4. Συμπέρασμα.

1 . Ή Αλυσίδα t& v nQοχοές. Είδαμε στήν Ιστορία τοΰ μήλου τί είναι προτσές. "Ας ξαναπάρουμε τό ίδιο παράδειγμα. Ζητήσαμε νά μάθουμε άπό ποϋ προ­ ερχόταν τό μήλο καί, Αναζητώντας, αναγκαστήκαμε νά φτάσουμε ως τό δέντρο. Αύτό δμως τό' πρόβλημα Ιρευνας μπαίνει δκόμα καί γιά τό δέντρο. Ή μελέτη τοΰ μήλου μάς οδηγεί στή μελέτη τής προέλευσης και τοΰ προορισμού τοΰ δέντρου. Ά πό ποϋ ερχεταΐ τό δέντρο; Ά πό τό μήλο. Προέρχεται άπό ?να μήλο πού £πεσε, πού σάπισε στή γή γιά νά γεννήσει 2να βλαστάρι. Καί αύ­ τό μάς οδηγεί στή μελέτη τοΰ έδάφους, τών συνθηκών πού μέσα σ° αύτές οί σπόροι τοΰ μήλου κατόρθωσαν νά δώσουν ?να βλα­ στάρι, στή μελέτη τών Επιδράσεων τοΰ αέρα, τοΰ ήλιου κ .τ.λ . "Ετσι ξεκινώντας .άπ* τή μελέτη τοΰ μήλου, φτάσαμε στήν έξέταση τοΰ έδάφους, περνώντας άπ' τό προτσές τοΰ μήλου στό προ­ τσές τοΰ δέντρου, πού συνδέεται κι* αύτό μέ τή σειρά του μέ τό προτσές τοΰ έδάφους. "Εχουμε έδώ αύτό που δνομάζεται «αλυ­ σίδα άπό προτσές». Ξεκινώντας άπό δώ θΑ διατυπώσουμε καί θά

Τ!

Λ /Λ η λ ίπ ίδ ρ α σ η

117

μελετήσουμε τόν δεύτερο νόμο τής διαλεχτικής: Τόν νόμο τής Αλληλεπίδρασης. Ά ς πάρουμε γιά παράδειγμα αλυσίδας άπό προτσές, ΰστερα απ’ τό παράδειγμα τοΰ μήλου, τό παράδειγμα τοΰ Έργατιχοΰ Πανεπιστημίου τοΰ Παρισιοΰ. Ά ν μελετήσουμε αυτό τό σχολείο άπό διαλεχτίκή άποψη θ ’ αναζητήσουμε τήν προέλευσή του καί θάχουμε άρχικά μιά απάντη­ ση : Τό Φθινόπωρο τοΰ 1932 μιά επιτροπή συντρόφων αποφάσισε νά Ιδρύσει στό Παρίσι ένα Εργατικό Πανεπιστήμιο γιά τή με­ λέτη τοϋ Μαρξισμού. Άλλά, πώς ήρθε σ’ αυτή τήν Ιπιτροπή ή ιδέα νά δργανώσει τή μελέτη τοΰ Μαρξισμού; Φυσικά, γιατί ό μαρξισμός υπάρ­ χει. Άλλά τότε, άπό ποΰ προέρχεται δ μαρξισμός; Βλέπουμε δτι ή αναζήτηση τής άλυσσίδας τών προτσές μας όδηγεΐ αναγκαστικά σέ λεπτομερειακές καί Ολοκληρωμένες μελέ­ τες. Άκόμα περισσότερο, αναζητώντας από πού προέρχεται δ μαρξισμός, θά όδηγηθοϋμε στή διαπίστωση πώς ή θεωρία αυτή είναι ή ίδια ή συνείδηση τοΰ προλεταριάτου. Βλέπουμε (εϊτε εί­ μαστε υπέρ ?ϊτε είμαστε κατά τοΰ μαρξισμοΰ) πώς τό προλετα­ ριάτο υπάρχει. Καί τότε ξαναρωτάμε: άπό πού προέρχεται τό προλεταριάτο; Ξέρουμε πώς προέρχεται άπό ενα οικονομικό σύστημα: Τόν καπιταλισμό. Ξέρουμε, πώς ή διαίρεση τής κοινωνίας σέ τάξεις, πώς ή πάλη τών τάξεων, δέ γεννήθηκαν άπό τόν μαρξισμό δ.τως ισχυρίζονται οί άν απαλοί μας. Αντίθετα, δ μαρξισμός δ ι α π ι ­ σ τ ώ ν ε ι τήν ύπαρξη αυτής τής πάλης τών τάξεων καί άντλεΐ τή δύναμή του άπό τό προλεταριάτο πού ήδη υπάρχει. Φτάνουμε λοιπόν, άπό προτσές σέ προτσές, νά έξετάσουμε τούς δρους τής ύπαρξης τού καπιταλισμόν.* “Εχουμε Ιτσι μιά αλυ­ σίδα άπό προτσές, πού μάς δείχνει δτι δλά Ιπιδροΰν πάνω σέ δλα. Είναι δ ν ό μ ο ς τ ή ς ά λ λ η λ ε π ί δ ρ α σ η ς . Γιά νά τελειώνουμε μ’ αυτά τά δύο παραδείγματα τοΰ μή­ λου και τοΰ ’Εργατικού Πανεπιστημίου τοΰ Παρισιού, δς δού­ με πώς θά είχε προχωρήσει Ινας μεταφυσικός. Στό παράδειγμα τοΰ μήλου, δέ θά μποροΰσε παρά νά σκεφ τεϊ: «άπό ποΰ προέρχεται τό μήλο;» Καί θά τοΰ ήταν άρκετή ή άπάντηση: «Τό μήλο προέρχεται άπ’ τδ δέντρο». Δέ θά έρευνοΰσε πιο πέρα.

118

Μελέτη τής Αιαλκχτιχής

Γιά τό Εργατικό Πανεπιστήμιο, Μ τοΰ Ιφτανε νά πει σχίτιχά με τήν προέλευσή του, δτι Ιδρύθηκε άπό μιά ομάδα ανθρώ­ πων πού θέλουν <νά διαφθείρουν τόν γαλλικό λαό», ή άλλες μω­ ρολογίες... Άλλά ό διαλεχτικός βλέπει δλες τΙς αλυσίδες των προτσές, πού καταλήγουν στή μιά περίπτωση στό μήλο και στήν άλλη ατό ’Εργατικό Πανεπιστήμιο. Ό δ ι α λ ε χ τ ι κ ό ς σ υ ν δ έ ε ι τ ό μ ε ρ ι κ ό γ ε γ ο ν ό ς , τ ή λ ε π τ ο μ έ ρ ε ι α , μέ τό σ ύ ν ο λ ο . Συνδέει τό μήλο μέ τό δέντρο και προχωρεί άκόμα πιό πέ­ ρα, ως τή φΰση στό σύνολό της. Τό μήλο δεν είναι μόνο καρπός τής μηλιάς άλλά καί καρπός δλης τής φΰσης. Τό Εργατικό Πανεπιστήμιο, δέν είναι μόνο «καρπός» τοΰ προλεταριάτου, άλλά καί «καρπός» τής καπιταλιστικής κοινωνίας. Βλέπουμε λοιπόν δτι, άντίθετα άπ”τόν μεταφυσικό πού θεω­ ρεί τόν κόσμο σάν Ινα σύνολο άπό άμετάβλητα πράγματα, δ διαλεχτικός θά δει τόν κόσμο σάν Ινα σύνολο άπό προτσές. Κι &φοϋ ή διαλεχτική άποψη ισχύει γιά τή φύση καί γιά τις επιστή­ μες, ισχύει τό ίδιο και γιά τήν κοινωνία. Ή χαλιά μέθοδος ερευνάς χαί σκέψης, χού ό Χέγγελ τήν όνομάζει μεταφυσική μέθοδο χαί χον προτιμούσε ν* άσχολεΐται μέ «ή με­ λέτη των πραγμάτων πού τά θεωρούσε οάν άμετάβλητα Αντικείμενα 6gtστικά δοσμένα..., είχε στόν καιρό της τή μεγάλη Ιστορική της δικαίω­ ση [Ένγκελς, Φόϋερμπαχ. σελ. 86].

Κατά συνέπεια, μελετούσαν εκείνη τήν Ιποχή δλα τά πρά­ γματα, και τήν κοινωνία, σάν. Ινα σύνολο άπό «άμετάβλητα άντικείμενα, οριστικά δοσμένα», πού δχι μόνο δέν άλλάζουν, άλλά, Ιδιαίτερα ή κοινωνία, δέν είναι προωρισμένα νά Ιξαφανιστονν. Ό "Ενγκελς σημειώνει τήν κεφαλαιώδη σημασία τής διαλεχτικής, αύτής τής μεγάλης καί θεμελιακής Ιδέαν, σύμφωνα μέ τήν im ia & χάομος δέν πρέπει νά θεωρείται σάν 6να σύμχλ'.γμα άπό « μ ά γ μ α τ α τ « λ ε ι ω μ έ ν α , άλλά σάν Ινα σύμπλεγμα άπό χ ρ ο τ ο έ ς , δχον τά πράγματα, φαινομενικά -σταθερά, δπως έπίσης χαί οί διανοητικές τους Αντανακλάσεις Λτόν Ιγχέφαλό μας, ο( Ιδέες, περνάν άπό μιά Α­ διάκοπη έναλλαγή «γίγνεσθαι» καί φθοράς όχου τελικά, μ* δλα τά φαινομενικά τυχαία γεγονότα καί μ* δλες τις στιγμιαίες έχιστφο^ές πρός τά πίσω, καταλήγει ν* άναφανεί μιά προοδευτική έξέλιξη [σώ παραπάνω Ιργο, σ. 81].

Ή καπιταλιστική λοιπόν κοινωνία δέν πρέπει νά θεωρείται,

Ή Αλληλεχίδραβη

ιΐ5

οδτ’ αυτή, σάν ενα σύμπλεγμα άπό τελειωμένα πράγματα. ‘Αντί­ θετα, πρέπει νά μελετηθεί σάν ενα σύμπλεγμα άπό προτσές. Οί μεταφυσικοί ξέρουν καλά, πώς ή καπιταλιστική κοινωνία δέν υπήρχε Ανέκαθεν, καί δέχονται πώς εχει μιά ιστορία, άλλά νομίζουν δτι, μέ τήν εμφάνιση τής καπιταλιστικής κοινωνίας, ή κοινωνία Ιπαψε νά εξελίσσεται και θά παραμείνει άπό δω και πέρα «όριστικά αμετάβλητη». Θεωρούν δλα τά πράγματα σάν τελειωμένα και δχι σάν τήν αρχή ένός νέου προτσές. Ό μΰθος τής δημιουργίας τοΰ κόσμου από τόν θεό, είναι μιά έρμηνεία τοΰ κό­ σμου, σάν νά είναι ενα σύμπλεγμα άπό τελειωμένα πράγματα. Ό θεός εκανε κάθε μέρα §να εργο ό ρ ι σ τ ι κ ά τ ε λ ε ι ω μ έ ν ο . "Εφτιαξε τά φυτά, τά ζώα, τόν άνθρωπο μιά γιά πάντα, °Απ6 δώ προέρχεται ή θεωρία τοΰ φιξισμοΰ. ‘Η διαλεχτική κρίνει τά πράγματα, μέ ?ναν τρόπο αντίθετο. Δέ θεωρεί τά πράγματα σάν «αμετάβλητα αντικείμενα», άλλά σέ «κίνηση». Γι’ αυτή δέν υπάρχει κανένα πράγμα τελειωμένο, για­ τί κάθε πράγμα είναι πάντα τό τέλος ένός προτσές και ή Αρχή ένός άλλου προτσές, κάθε πράγμα βρίσκεται πάντα σέ μεταβολή πάντα σέ εξέλιξη. Γ ι’ αυτό άκριβώς είμαστε τόσο βέβαιοι γιά τή μεταβολή τής καπιταλιστικής κοινωνίας σέ κοινωνία σοσιαλι­ στική. "Αφοΰ τίποτα δέν είναι όριστικά τελειωμένο, ή καπιτα­ λιστική κοινωνία είναι τό τέλος ενός προτσές, πού θά τό διαδε­ χτεί ή σοσιαλιστική κοινωνία, υστέρα ή κομμουνιστική κοινωνία και ή διαδοχή θά συνεχιστεί. 'Υπάρχει και θά υπάρχει συνεχώς μιά έξέλιξη. ’Αλλά έδώ πρέπει νά προσέξουμε. Δέν πρέπει νά θεωρούμε τή διαλεχτική σάν κάτι τό μοιραίο, δπόταν θά μπορούσε κανείς νά συμπεράνει: «Αφοΰ είστε τόσο βέβαιοι γιά τή μεταβολή που έπιθυμεΐτε, γιατί Αγωνίζεστε;». Γιατί, όπως είπε δ Μάρξ, «γιά νά γ ε ν ν η θ ε ί ή σοσιαλιστική κοινωνία, θά χρειαστεί μιά μαμμή». ‘Αχό δώ βγαίνει ή Ανάγκη τής έπανάστασης, τής δράσης. Τά πράγματα, λοιπόν, δέν είναι τόσο Απλά. Δέν πρέπει νά ξεχνάμε τόν ρόλο τών Ανθρώπων, ποΰ μπορούν νά προωθήσουν 4) νά άαβραδΰνονν αΰιή τή μεταβολή. (Θά ξαναδούμε αύτό τό ζήτημα στό πέμπτο κεφάλαιο αύτοϋ τού μέρους, δταν θά μιλή­ σουμε γιά τόν «Ιστορικό υλισμό».) Αύτό πού διαπιστώνουμε, γιά τήν ώρα, είναι πώς υπάρχει σέ κάθε πράγμα Αλυσίδα Από προτσές, πού παράγονταί Απ* τήν 9

ISO

Μκλΐτη τής Διαλεχτικής

έσωτεριχή δύναμη τών πραγμάτων (τόν αύτοδυναμισμό). Διαπι­ στώνουμε άκόμα, και έπιμένουμε σι ο σημείο αυτό, δτι γιά τή δια· λεχτική τ ί π ο τ α δ έ ν ε ί ν α ι τ ε λ ε ι ω μ έ ν ο . θ ά πρέπεινΰ θεωρούμε δτι ή εξέλιξη τών πραγμάτων δέν εχει ποτέ τελική σκηνή. Στό θέατρο τοϋ κόσμου, μέ το τέλος ενός Ιργου, αρχίζει ή πρώτη πράξη ένός άλλου. Καί, πιό σωστά, αυτή ή πρώτη πρά­ ξη είχε- κιόλας αρχίσει στήν τελευταία πράξη τοΰ προηγούμενου δργου. 2 . Οί μεγάΐβς Ανακαλύψεις χοϋ 1 9 ον αίώνα. ’Εκείνο πού προκάλι·;<»ε τήν εγκατάλειψη τοΰ μεταφυσικοί πνεύματος και πού υποχρέωσε τούς επιστήμονες και υστέρα τόν Μάρξ και τόν "Ενγκελς νά θεωρήσουν τά πράγματα στή διαλεχτική τους κίνηση, είναι, καθώς ξέρουμε, οί ανακαλύψεις πού πραγματοποιήθηκαν τόν 19ο αιώνα. Τρεις μεγάλες ανακαλύψεις συντελέσανε κυριώτερα στήν εξέλιξη τής διαλεχτικής, αυτές πού σημειώνονται άπό τόν "Ενγκελς στό βιβλίο του Λουδοβίκος Φόϋερμπαχ (σ. 35 καί 36). α) Ή α ν α κ ά λ υ ψ η τ ο ΰ κ ύ τ τ α ρ ο υ κ α ί τ ή ς έξέ, λ ι ξ ή ς τ ο υ (*). ΠρΙν άπ* τήν άνακάλυψη αυτή, είχαν πάρει σάν βάση συλ­ λογισμού τόν «φιξισμό». Θεωρούσαν τά είδη σάν ξένα άναμεταξύ τους Διακρίνανε κατηγορηματικά άπ’ τή μιά μεριά τό ζωικό βασίλειο κι άπ* τήν άλλη τό φυτικό βασίλειο. "Ερχεται δμως ΰστερα ή άνακάλυψη αυτή, πού επιτρέπει νά καθοριστεί αυτή ή Ιδέα τής «έξέλιξης», πού οί στοχαστές καί ο! σοφοί του 18ου αίώνα είχαν κιόλας φέρει στήν έπιςράνεια. Μ’ αυτήν μπορούμε νά καταλάβουμε δτι ή ζωή είναι φτιαγμένη άπό μιά διαδοχή άπό θανάτους καί γεννήσεις καί δτι κάθε ζωντα­ νό δν είναι Ινας συνδυασμός άπό κύτταρα. Ή διαπίστωση αυτή

(*) 01 Schwann καί Schleiden, μέ τήν άνακάλυψη τοΰ κύτταρου, τής μονάδας άπ* δπου Εξελίσσεται, μέ τόν πολλαπλασιασμό καί διαφοροποίηση, κά&β φυτικός καί ζωικός δργανισμός, dxoxatdonjeav τη συνοχή τών δυό μεγάλων βασιλείων τής ζωντανής φύσης.

ή

dUntaUeMii

121

δέν Αφήνει πια κανένα σύνορο ανάμεσα στά ζώα χαι στα φυτά και διώχνει Ιτσι τη μεταφυσική αντίληψη. β) Ή γειας.

Α ν α κ ά λ υ ψ η τ ή ς μ ε τ α τ ρ ο π ή ς τ ή ς ένέρ-

Άλλοτε, ή Ιπιστημη πίστευε δτι δ ήχος, ή θερμότητα, τό φως, λ.χ., δέν είχαν καμμία σχέση μεταξύ τους. Ανακαλύπτουν, ?νθΐπόν, δτι τό καθένα Απ’ αύτά τά διαφορετικά φαινόμενα μπο­ ρεΐ νά πάρει τή μορφή τοΰ Αλλου, δτι υπάρχουν Αλυσίδες Από προτσές, τόσο στήν Α δ ρ α ν ή ΰλη δσο και στή ζωντανή φύση. Ή Α,οκάλυψη αύτή είναι ?να Ακόμα χτύπημα γιά τό μετα­ φυσικό πνεΰμα. γ) Ή Α ν α κ ά λ υ ψ η π ο υ κ α ί τ ώ ν ζ ώων .

τής

έξέλιξης

τοΰ Ανθρώ­

Ό Ντάρβιν, λέει 6 "Ενγκελς, Αποδείχνει δτι δλα τά προϊόν­ τα τής φύσης είναι Αποτέλεσμα ένός μακρόχρονου προτσές έξέ­ λιξης μικρών μονοκύτταρων σπερμάτων στήν Αρχή τους. Ό λα εί­ ναι προϊόντα ένός μακρόχρονου προτσές που Ιχει αρχή τό κύτταρο. Και 6 "Ενγκελς συμπεραίνει, δτι, χάρη στις τρε*ς αυτές με­ γάλες Ανακαλύψεις, μπορούμε νά παρακολουθήσουμε τόν στενό δεσμό δλων.τών φαινομένων τής φύσης δχι μόνο μέσα στους δια­ φορετικούς τομείς, Αλλά και Α ν ά μ ε σ α στους διαφορετικούς τομείς. 01 έπιστήμες, λοιπόν, έπιτρέψανε νά διατυπωθεί δ δεύτε­ ρός αΰτός νόμος τής Αλληλεπίδρασης. Ανάμεσα στό φυτικό, τό ζωικό καί τό δρυκτό βασίλειο, δέν υπάρχουν χωρίσματα, άλλά μόνον προτσές. "Ολα συνδέονται. Κι αύτό είναι Αλήθεια καί γιά τήν κοινωνία. 01 διάφορες κοινωνίες, πού ζήσανε στή διάρκεια τής Ιστορίας τών .Ανθρώπων, θά πρέ­ πει νά θεωρούνται σάν μιά σειρά Αλυσίδες Από προτσές, πού ή κάθε μιά προέρχεται Αναγκαστικά Από κείνη πού προηγήθηκε. Θά πρέπει λοιπόν νά θυμόμαστε, δτι ή έ x t σ τ ή μ η, ή φ ύ σ η κ α ί ή κ ο ι ν ω ν ί α πρέπει νά {^τάζονται σάν μιά Αλυσίδα Από προτσές, καί δτι δ κινητήρας, πού ένεργεϊ γιά τό ξετύλιγμα αυτής τής Αλυσίδας, είναι δ α ΰ « « δ υ ν α μ ι σ μ ό c.

ill

MrUni «fie AtoXtxtutllc

3 . Ή Ιοτοριχή φ ο*β*9οηδ^ς itdJUtp. Ά ν Εξετάσουμε Αχό χιό κοντά τό χροτσές χού Σχίζουμε νά γνωρίζουμε, βλέπουμε δ η τό μήλο είναι &χοτελεσμα μιας Α­ λυσίδας Αχό χοοτσές. ’Αχό χού προέρχεται τό μήλο ; Τό μήλο προέρχεται Από τή μηλιά. Ά πό ποΰ προέρχεται ή μηλιά ; Ά πό τό μήλο. Μπορεΐ λοιπόν νά σχεφτοΰμε πώς πέσαμε *τ’ ενα φαϋλο κύκλο, πού γυρίζουμε α’ αυτόν γιά νά ξαναρχόμαστε πάντα στό ίδιο σημείο. Δέντρο, μήλο. Μήλο, δέντρο. Τό ίδιο συμβαίνει, Αν πάρουμε τό παράδειγμα τοϋ αύγοΰ καί- τής κόττας. Ά πό ποΰ προέρχεται τό αυγό; Ά π ’ τήν χόττα. Ά πό ποΰ προέρχεται ή κόττα ; Ά π ’ τό αυγό. Ά ν βλέπαμε ?τσι τά χράγματα, δέν θά είχαμε πιά Ινα χροτσές, Αλλά έναν κΰκλο. Αύτή ή φαινομενική δψη τών πρα­ γμάτων δημιούργησε τήν ιδέα τής «αιώνιας Ιπιστροφής». Τήν Ιδέα δηλ. δτι ξαναγυρίζουμε χάντα στό ίδιο σημείο, στό σημείο Αχ* δπου ξεκινήσαμε. Ά ς δοΰμε, δμως, μέ Ακρίβεια, πώς μπαίνει τό πρόβλημα : 1. Νά Ινα μήλο. 2. Αύτό, δταν Αποσυντεθεί, δίνει ενα ή χολλά δέντρα. 3. Κάθε δέντρο δέ δίνει Ινα μήλο, Αλλά π ο λ λ ά μήλα. Δέν ξαναγυρίζουμε λοιπόν στό ί δ ι ο σημείο* Απ’ δπου ξε­ κινήσαμε, ξαναρχόμαστε στό μήλο, Αλλά σέ διαφορετικό Ιπίπεδο. Τό ίδιο, αν ξεκινήσουμε άπ’ τό δέντρο, θά Ιχουμε : 1. Έ ν α δέντρο ποΰ δίνει 2. Μήλα, πού κι αύτά τά μήλα θά δώσουν 3. Π ο λ λ ά δέντρα. Καί δω ξαναγυρίζουμε στό δέντρο, Αλλά σέ διαφορετικό Ιπίπεδο. Ή Αχοψη Ιγινε χλατυτερη. Δέν ιχουμε λοιχόν Ιναν κύκλο, δπως κόντευε νά μάς κάνει νά πιστέψουμε ή φαινομενική δψη τών χραγμάτων, Αλλά Ινα χροτσές Ιξέλιξης που θά δνομάσουμε t σ τ ο ρ ι κ ή.4 ξ έ λ ι ξ η. Ή ιστορία Αποδείχνει, δ η δ χρόνος δέν χερνάει χωρίς ν* Αφήνει ίχνη. Ό χρόνος κερνάει, Αλλά δέν ξαναγυρίζουν οί ίδιες ΙξελίξειςΓ Ό κόσμος, ή φΰση, ή κοινωνία Αχοτελοΰν μιά Ιστορική έξέ* λιξη, μιά Ιξέλιξη χού στή φίλοοοφική διάλεκτο όνομάζουμε «σπειροειδή».

Ή

Λλληλιηίβρββΐ)

12 3

Χρησιμοποιούμε τήν εικόνα αυτή, γιά νά παραστήσουμε τις ιδέες. Είναι ενας παραλληλισμός γιά ν’ Απεικονίσουμε τό γεγο­ νός δ η τά πράγματα εξελίσσονται σ’ Ινα κυκλικό προτσές, άλλά δέν ξαναγυρίζουν στό σημείο άπ’ δπου ξεκίνησαν, ξαναγυρίζουν λιγάχι πιό ψηλά, σ’ ενα αλλο Επίπεδο’ χι αύτό συνεχίζεται ετσι ώστε νά διαγράφεται μιά άνιοΰσα σπειροειδής γραμμή. Ό κόσμος, λοιπόν, ή φυση, ή κοινωνία, έχουν μιά έξέλιξη Ιστορική (σπειροειδή), κι αυτό ποΰ κινεί αυτή τήν έξέλιξη, είναι — δς μήν τό ξεχνάμε — ό αύτοδυναμισμός. 4 . Συμπέρασμα. Μελετήσαμε παραπάνω, στά πρώτα αυτά κεφάλαια γιά τή διαλεχτική, τούς δυό πρώτους νόμους : τής μεταβολής και τής αλληλεπίδρασης. Αύτό ήταν Απαραίτητο γιά νά μπορέσουμε ν* Αρ­ χίσουμε τή μελέτη τοΰ νόμου τής Αντίφασης, ποΰ θά μας έπιτρέψει νά κατανοήσουμε τήν κινητήρια δύναμη τής «διαλεχτικής μεταβολής», τόν αύτοδυναμισμό. Στό πρώτο κεφάλαιο, πού άναφερόταν στή μελέτη τής διαλεχτιχής, είδαμε γιατί Ιπιχράτησε γιά πολύν καιρό ή μεταφυ* σική Αντίληψη καί δχι αυτή ή θεωρία καί γιατί 6 ύλισμός τον 18ου αίώνα ήταν μεταφυσικός. Καταλαβαίνουμε τώρα καλύτερα, άφοΰ ρίξαμε μιά ματιά στις τρεις μεγάλες Ανακαλύψεις τοΰ 19ου αίώνα, πού έπιτρέψανε στόν υλισμό ν* Αναπτυχθεί καί νά γίνει διαλεχτικός, γιατί ήταν Αναγκαίο νά περάσει ή Ιστορία τή; φι­ λοσοφίας αύτής Απ* τις τρεις μεγάλες περίοδες πού γνωρίσαμε : α) τόν υλισμό τής αρχαιότητας (θεωρία τών Ατόμων), β) τόν ύ* λισμο τον 18ου αίώνα (μηχανιστικός χαί μεταφυσικός), γιά νά «ρτάσει, τελικά, γ) στόν διαλεχτιχό υλισμό. Είχαμε m i δ η δ ύλισμός γεννήθηκε Από τις έπιστήμες χαί ήταν δεμένος μ* αυτές. Τώρα, ΰστερ’ Απ’ τά τρία αύτό κεφά­ λαια, μπορούμε νά καταλάβουμε πόσο αύτό είναι Αληθινό. Ε ί­ δαμε στή μελέτη αυτή τής διαλεχτικής κίνησης καί μεταβολής» κι έπειτα στή μελέτη τοΰ νόμου τής Αλληλεπίδρασης, δ τ ι ' δ λ ο ι ο ί σ υ λ λ ο γ ι σ μ ο ί μ α ς ε ί ν α ι β α σ ι σ μ έ ν ο ι , σ τ ί ς έπι * στήμες. Σήμερα πού οΐ έπιστημονιχές μελέτες Ιχουν είδιχευτεΐ Απε­ ριόριστα χαί πού οί έπιστή μονές (πού χατά κανόνα Αγνοούν

m

Μελέτη τής Διαλεχτική

τόν διαλεχΐΚδ ύλισμό) δέν μπορούν μερικές φορές νά καταλάβουν τή σημασία τών έπΐ μέρους άνακαλΰψεών τους, σέ σχέση μέ τό σ ύ ν ο λ ο τών έπιστημων, 6 οόλοςτής φιλοσοφίας—πού ή άχοστο" λή της, καθώς τά είχαμε, είναι νά δώσει μιά έξήγηση τοΰ κό­ σμου και τφν «ιό γενικών προβλημάτων —, ιδιαίτερα ή άποστολή τοΰ διαλεχτικοΰ υλισμού, είναι νά συγκεντρώσει δλες τΙς έχΐ μέρους Ανακαλύψεις τής κάθε έπιστήμη;, γιά νά κάνει αΰτές τή σύνθεση καί νά δώσει έτσι μιά θεωρία, χού μάς κάνει όλοενα χαι πιο χολύ, δπως Ιλεγε 6 Ντεκάρτ, «Αφέντες και κύρι­ ους τη; φΰση;».

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΤΡΙΤΟΣ ΝΟΜΟΣ:

Η ΑΝΤΙΦΑΣΗ 1. 2. τους. 3. 4. 5. 6. 7.

Ή ζωή καί δ θάνατος. Τά πράγματα μετασχηματίζονται στό Αντίθετό Κατάφαση, άρνηση καί άρνηση τής άρνησης. Συγκεφαλαιώνουμε. Ή ένότητα τών άντιθέτων. Πλάνες πού πρέπει ν* άποφεύγουμε. Πραχτικές συνέπειες τής διαλεχτικής.

Είδαμε δτι ή διαλεχτική θεωρεί τά πράγματα σάν νά είναι σέ άέναη μεταβολή, σέ αδιάκοπη έξέλιξη, μέ μιά λέξη, σέ 8ιαλεχτική κίνηση (Πρώτος νόμος). Αυτή ή διαλεχτική κίνηση είναι δυνατή, γιατί κάθε πρά­ γμα, τή στιγμή πού τό μελετάμε, είναι τό αποτέλεσμα μιας άλυ(ήδας άπό προτσές, δηλ. μιας σειράς άπό φάσεις που βγαίνουν ή μιά άπό τήν άλλη. Καί, προχωρώντας στή μελέτη μας, είδαμε ότι αυτή ή άλυσίδα άπό προτσές Αναπτύσσεται άναγκαστικά άναπόφευχτα μέσα στόν χρόνο, σέ μιά προοδευτική κίνηση «μ* δλες τις στιγμιαίες έπιστροφές πρός τά πίσω». 'Ονομάσαμε αδτή τήν έξέλιξη «ιστορική έξέλιξη» ή.«σπειροειδή», καί ξέρουμε δτ* αύτή ή έξέλιξη παράγεται μόνη της, άπό αύτοδυναμισμό. ’Αλλά, ποιοι είναι τώρα ot νόμοι τοΰ αίττοδνναμισμοϋ; Ποιοί εΐναι οί νόμοι πού έπιτρέπουν στίς φάσεις νά προκύπτουν ή μιά άπ’ τήν άλλη; Εΐναι αυτοί πού τους δνομάζουμε «οί νόιιοι της διαλεχτικής κίνησης». Ή διαλεχτική μάς μαθαίνει δτι τά φράγματα δέν είναι αι­ ώνια : γεννιούνται, ωριμάζουν, γερνούν καί καταλήγουν σ’ Ινα «έλος, σ* Ινα θάνατο.

Μελέτη τής Διαλεχτικής

"Ολα τά αράγματα περνούν άπ' αύτές τις φάσεις: γέννηση, ωριμότητα, γεράματα, τέλος. Γιατί τά πράγματα ε ί ν α ι έ τ σ ι ; Γ ι α τ ί τά π ρ ά γ μ α τ α δέν ε ί ν α ι α Ι ών ι α ; Έδώ βρίσκεται Sva καλιό έρώτημα, που κινούσε πάντα τό ζωηρό ένδιαφέρον τής Ανθρωπότητας. Γιατί δρέπει χάνεις νά πε­ θαίνει ; ΟΙ άνθρωποι δέν καταλαβαίνουν αυτή τήν Αναγκαιότητα καί, στήν πορεία τής ιστορίας, δνειρεΰτηκαν τήν αιώνια ζωή, τά μέσα γιά ν’ Αλλάξουν τήν κατάσταση ανιτη, στόν μεσαίωνα λ. χ. έφευρίσκοντας μαγικά ποτά (έλιξήρια τής νεότητας ή τής ζωής). Γιατί λοιπόν αύτό πού γεννιέται εΐΐαι υποχρεωμένο νά πεθάνει; Αύτός είναι ?νας μεγάλος νόμος τής διαλεχτικής, πού θά πρέπει νά τόν άντιπαραβάλουμε μέ τή μεταφυσική, γιά νά τόν καταλάβουμε καλά. 1. ‘Β ζωή μa l i Φάνατος. -Από μεταφυσική άποψη, Ιξετάζουν τά πράγματα μ’ εναν τρόπο διαχωριστικό, παίρνοντάς τα «καθ' έαυτά». Καί, έπειδή ή μεταφυσική μελετά τά πράγματα ετσι, τά βλέπει και μ ' έναν τρό­ πο μονόπλευρο, δηλ. άπ’ τή μιά μονάχα δψη. Γ ι' αύτόν τόν λό­ γο μπορεΐ κανείς νά πει, πώς αυτοί πού βλέπουν τά πράγματα μονόπλευρα είναι μεταφυσικοί. Κοντολογίς, δταν Ινας μεταφυ­ σικός έξετάζει τό φαινόμενο πού δνομάζεται ζωή, τό κάνει χω­ ρίς νά συνδέει το φαινόμενο τον to μ* ενα άλλο. Κοιτάζει τή ζωή γι* αύτήν τήν Ιδια και μέσα σ’ αυτήν τήν ίδια, μ’ εναν τρόπο μονόπλευρο. Τή βλέπει άπό μιά μεριά. Εξετάζοντας τόν θάνατο, θά κάνει τό Ιδιο πράγμα, θά Ιφαρμόσει τή μονόπλευρη του ά­ ποψη και θά συμπεράνει: Ή ζωή είναι ζωή και ό θάνατος εί­ ναι θάνατος. ’Ανάμεσα στά δυό δέν υπάρχει τίποτα τό κοινό. Δέ μπορεΐ κανείς νά είναι ταυτόχρονα ζωντανός καί νεκρός, για­ τί είναι δυό πράγματα Ινάντια, δλότελα άντίθετα τό Ινα μέ τ* άλλο. Βλέποντας Ιτσι Τα πράγματα, τά βλέπουν Επιφανειακά. "Αν τά ίξετάσουμε άπό πιό κοντά, θά δοΰμε πρώτα—πρώτα πώς δέν μπορούμε νά τ* Ανατάσσουμε τό Ινα στ* άλλο, πώς δέν μπο­ ρούμε οδτβ νά τά χωρίζουμε Ιτσι Απότομα, άφοϋ ή πείρα χαΐ ή πραγματικότητα μάς δείχνουν δ η δ θάνατος συνεχίζει τή ζοβη, δ η 6 θάνατος προέρχεται άπό Ικεϊνο πού ζβΐ. '

Ή άντίφοβη

Κι ή ζωή, μπορεΐ νά προελθεί ά*’ τόν θάνατο; Ναί. Για­ τί τά συστατικά τοΰ νεκρού σώματος θά μετασχηματιστούν σε λί­ γο, γιά νά γεννήσουν άλλες ζωές και γιά νά χρησιμέψουν, λ. χ., γιά λίπασμα στή γή, ποΰ θά γίνει mo γόνιμη. *0 θάνατος σέ πολλές περιπτώσεις θά βοηθήσει τή ζωή, δ θάνατος θά έπιτρέψει στή ζωή νά γεννηθεί. "Ακόμα και μέσα στά ϊδια τά ζωντανά σώματα, ή ζωή είναι δυνατή μονάχα γιατί υπάρχει μιά άδιάκοπη αντικατάσταση τών κυττάρων πού πεθαίνουν άπό άλλα πού γεν­ νιούνται (*). Ή ζωή λοιπόν και δ θάνατος μετασχηματίζονται συνεχώς τό ε/α στ’ άλλο, καί σ’ δλα τά πράγματα διαπιστώνουμε τήν Ισχύ τού μεγάλου αυτού νόμου: π α ν τ ο ύ τ ά π ρ ά γ μ α τ α μ ε τ α σ χ η μ α τ ί ζ ο ν τ α ι στ* ά ν τ ί θ ε τ ά τ ο υ ς . 2 . Τά Μβάγματα μετασχηματίζονται ατό ά ντίφ ετό τονς.

Οι μεταφυσικοί α ν τ ι τ ά σ σ ο υ ν τά άντίθετά, άλλά ή πραγματικότητα μάς άποδείχνει δ η τά άντίθετά μ ε τ α σ χ η ­ μ α τ ί ζ ο ν τ α ι τό ενα στ’ άλλο' δτι τά πράγματα δέ μένουν τά ϊδια, μετασχηματίζονται στ’ άντίθετά τους. “Οταν εξετάζουμε τήν αλήθεια και τήν πλάνη, σκεφτόμα­ στε : άνάμεσά τους δέν υπάρχει τίποτα τό κοινό. Ή άλήθεια εί­ ναι άλήθεια και ή πλάνη είναι πλάνη. Αύτό είναι μιά άποψη μονόπλευρη, πού άντιτάσσει απόλυτα .τά δυό άντίθετά, δπω; στήν περίπτωση τής ζωής και τού θανάτου. Κι’ δμως, άν πούμε: «Δές I βρέχει I*, συμβαίνει κάποτε νά μήν εχουμε τελειώσει τήν κουβέντα μας και δέ βρέχει πια. Αύτή (*) «Χωρίς αμφιβολία, όσο εξετάζουμε τά αράγματα σέ στάση χαί χωρίς ζωή, τό καθένα χωριστά, τό ένα πλάι στό άλλο καί τό Ινα ί · στερ’ ά π ό τ* άλλο, δέ συναντάμε χαμμιά Αντίφαση σ* αντά. Βρίσχονμε τότε ορισμένες Ιδιότητες, άλλες κοινές, άλλες διαφορετικές, ή άκόμα άντίθετες άνάμεσά τους. άλλά, στήν χβρίχτοβση αύτή, μοιρασμένες άέ διαφορετικά αντικείμενα, πού δέν κλείνουν, άρα, μέσα τονς άντίφασή. Μέσα στά όρια αντον τον πεδίοι* παρατήρησης, «ά βγάζουμε χέρα μέ τόν συνηθισμένο τρόπο σκέψης, τόν μεταφυσικό. Συμβαίνει όμως έντελ®ς 5ιαφοο·ηχά. άπ’ τή στιγμή m i έξετάζονμε τά πράγματά στήν κ ί­ νησή τους, στή μεταβολή τονς, στή Μ το νς, βτήν άμοφαία έχ ί δράση τοβ ένός χάνω «τ* άλλο. Τό«ε μχαίνβομε Αμέσως στις ά ν α φάσεις* ['Κνγκελς, *Ανα—Ντί& νγά. 18H88J.

m

VttXiirt τή; Διαλϊχτιχής

ή φράση ήταν σωστή δταν τήν Αρχίσαμε, μά μεταβλήθηχε κιό­ λας σέ πλάνη. (Άχυμα χι οί Αρχαίοι 'Έλληνες τό είχαν προσέ­ ξει αυτό χι έλεγαν, δτι γιά νά μή διαψεύδεται κανένας δέν πρέ­ πει νά λέει τίκοτα!) Ά ς ξαναπορούμε τό παράδειγμα τοϋ μήλου. Βλέπουμε κα­ ταγής ενα μήλο ωριμρ χαι λέμε : «Νά ενα μήλο ώριμο». Κι* ρμως βρίσκεται στό χώμα εδώ χαί άρκε^όν καιρό κι Αρχίζει κιόλας ν* αποσυντίθεται, ετσι πού ή Αλήθεια γίνεται πλάνη. Και οί έπιστήμες μάς δίνουν πολλά παραδείγματα νόμων πού τούς θεωρούσαν πολλά χρόνια σάν «Αλήθειες» καί πού μέ τήν επιστημονική πρόοδο ξεσκεπάστηκαν κάποτε σάν «πλάνες». Βλέπουμε λοιπόν δτι ή Αλήθεια μεταβάλλεται σέ πλάνη. Άλλά μήπως κι ή πλάνη μεταβάλλεται σ’ Αλήθεια ; Στά πρώτα βήματα τοΰ πολιτισμού, συγκεκριμένα στήν Αί­ γυπτο, οί Ανθρωποι φαντάζονταν μάχες Ανάμεσα στούς θεούς, γιά νά εξηγήσουν τήν ανατολή και τή δύση τοΰ ήλιου. "Οταν λένε δτι οί θεοί σπρώχνουν ή τραβούν τόν ήλιο γιά νά τόν κι­ νήσουν, αύτό είναι πλάνη. Άλλά ή επιστήμη δικαιολογεί κάπως αύτόν τό συλλογισμό, λέγοντας δτι ύπάρχουν δυνάμεις (πού είναι Αλλωστε καθαρά φυσικές), πού κάνουν τόν ήλιο νά κινείται. Βλέπουμε λοιπόν δτι ή πλάνη δέν είναι πέρα γιά πέρα Αντίθετη στήν αλήθεια. Πώς δμως είναι δυνατό νά μεταβάλλονται τά πράγματα στά Αντίθετά τους ; Πώς ή ζωή μεταβάλλεται σέ θάνατο ; "Αν δέν υπήρχε παρά μόνο ή ζωή, ζωή 100 */,, δέ θά μπορούσε νά ύπάρξει ποτέ δ θάνατος. Κι «ν δ θάναίος ήταν πέρα γιά πέρα τέτοιος, θάνατος 100 %,, θά ήταν Αδύνατό νά μετατρέπεται τό ενα στό Αλλο. Άλλά ύπάρχει κιόλας θάνατος μέσα στή ζωή και ζωή μέσα στό θάνατο: Παρατηρώντας Από κοντά · βλέπουμε, δτι ενα ζωντανό δν Αποτελεϊται άπό κύτταρα, δ η αύτά τά κύτταρα Ανανεώνονται, δτι έξαφανίζονται καί ξαναπαρουσιάζονται στήν ίδια θέση. Ζοΰν καί πεθαίνουν Αδιάκοπα μέσα σ* Sva ζωντανό δργανισμό, δπου, Αρα, ύπάρχει ζωή χ α ι θάνατος. Ξέρουμε Ιπίσης δτι τά γένεια Ινός πεθαμένου ίξακολουθονν νά μεγαλώνουν. Τό ίδιο συμβαίνει μέ τά νύχια καί τά μαλλιά. Νά πολύ χαρακτηριστικά φαινόμενα, πού Αποδείχνουν δτι ή ζωή συνεχίζεται μέσα στό θάνατο.

Ή Αντίφαση

129

Στή Σοβιετική ‘Ένωση διατηρούν μέσα σέ ειδικές συνθήκες αίμα νεχροΰ, πού χρησιμεύει γιά μετάγγιση αίματος. “Ετσι, μέ τό αίμα Ινός πεθαμένου ξαναπαίρνει άπάνω του ενας ζωντανός. Μπορούμε νά ποΰμε συνεπώς, δτι στην άγχαλιά τοΰ θανάτου υ­ πάρχει ή ζωή. *Η ζωή, λοιπόν, είναι έπίσης μιά αντίφαση «πού υπάρχει μέσα στά ΐ8ια τά πράγματα καί στά φαινόμενα», μιά Αντίφαση ποϋ συνεχώς δημιονργιέται καί λύνεται* χαί μόλις ή Αντίφαση πάψ«ι, παύει καίή ζωή. έρχεται ό θάνατος [Ένγχίλς, Ά ν η —Ντΰρινγκ, σ. 183]

Ά ρα, όχι μονάχα μεταβάλλονται τά πράγματα περνώντας άπ’ τή μιά μορφή στήν άλλη, άλλά άκόμα κάθε πράγμα δέν είναι μόνο δ Ιαυτός του, μ ά . καί κάτι άλλο, που εΐναι τ ό ά ν τ ί θ ε* τό το υ , γιατί χάθε πράγμα κ λ ε ί ν ε ι μ έ σ α τ ο υ τό αντί­ θετό του. Κάθε πράγμα κλείνει μέσα του ταυτόχρονα τ ό ν ί δ ι ο τ ό ν έ α ν τ ό τ ο υ κ α ί τό ά ν τ ί θ ε τ ό του. Ά ν παραστήσουμε Ινα πράγμα μ9 εναν κΰκλο, θά εχουμε μιά δύναμη πού σπρώχνει αύτό τό πράγμα πρός τή ζωή σπρώχ­ νοντας λ.χ. άπό τό κέντρο πρός τά ίξω (έφελκυσμός), άλλά θά έχουμε έπίσης δυνάμεις πού σπρώχνουν αύτό τό πράγμα σέ μιά άντίθετη κατεύθυνση, τις δυνάμεις τοΰ θανάτου πού σπρώχνουν ‘άπό τά Ιξα> πρός τό κέντρο (θλίψη). [Σημ. μεταφρ.: Θλίψη λέγε­ ται ή αντίσταση πού φέρνουν τά μόρια ένός σώματος στόν Ιφελκυσμό). "Ετσι, στό εσωτερικό κάθε πράγματος συνυπάρχουν αντίθε­ τες δυνάμεις, α ν τ α γ ω ν ι σ μ ο ί . Τί γίνεται άνάμεσα ο* αυτές τις δυνάμεις; Π α λ α ί β ο υ ν . Κατά συνέπεια τά πράγματα δέν κινούνται άπό μιά δύναμη πού Ινεργεϊ σέ μιά κατεΰθυνση μονάχα, άλλά στήν πραγματικότη­ τα χάθε πράγμα κινείται άπό δυο δυνάμεις μέ Αντίθετες κατευ­ θύνσεις. Πρός τήν κ α τ ά φ α σ η καί πρός τήν ά ρ ν η σ η τόν πραγμάτων, πρός τή ζωή καί πρός τόν θάνατο. Τί πάει νά π ε ι: κατάφαση καί άρνηση τών πραγμάτων; Υπάρχουν μέσα στή ζωή δυνάμεις πού συγκραχοΰν τή ζωή, πού τείνουν πρός τήν κατάφαση τής ζωής. Καθώς έπίσης υπάρ­ χουν μέσα στους ζωντανούς δργανισμούς δυνάμεις πού τείνουν πρός τήν άρνηση. Σ ’ δλα τά πράγματα υπάρχουν δυνάμεις πού

Μ ε λ ί τη

130

τής Δ ια λ ε κ τ ικ ή ς

τείνουν πρός τήν κατάφαση και δυνάμεις πού τείνουν πρός τήν άρνηση, κι ανάμεσα στήν κ α τ ά φ α σ η και στήν Αρ ν η σ η υπάρχει Α ν τ ί φ α σ η . Ή διαλεχτίκή λοιπόν διαπιστώνει τή μεταβολή. Άλλά, για­ τί τά πράγματα μεταβάλλονται; Γιατί τά πράγματα δέ συμφω­ νούν μέ τόν έαυτό τους, γιατί ύπάρχει πάλη Ανάμεσα στις δυνά­ μεις, άνάμεοα στού; εσωτερικούς Ανταγωνισμούς, γιατί υπάρχει αντίφαση: Νά ό τρίτος νόμος τής διαλεχτικής: Τ ά π ρ ά γ μ α τ α μεταβάλλονται γ ι α τ ί κλείνουν μέσα τους τήν Αντίφαση. (Ά ν Αναγκαζόμαστε κάποτε νά χρησιμοποιούμε λέξεις λιγότερο ή περισσότερο πολύπλοκες (δπως διαλεχτίκή, αύτοδυναμιομός κ,τ.τ.), ή δρους πού φαίνονται Αντίθετοι στήν κατά παρά­ δοση λογική καί δυσνόητοι, αύτό δέν τό κάνουμε επειδή μάς Α­ ρέσει νά περιπλέκουμε τά πρ ίγματα γιά τή διασκέδασή μας καί γιά νά μιμηθονμε στό σημείο αύτό τήν Αστική τάξη (*). "Οχι. Αύτή δμως ή μελέτη, μόλο πού είναι άπλή, προσπαθεί νά είναι δσο τό δ ονατό πλήρης, ώστε νά επιτρέψει στόν Αναγνώ­ στη νά διαβάσει ύστερα εύκολώτερα τά φιλοσοφικά Iργα τών Μάρξ, "Ενγκελς καί Λένιν, πού χρησιμοποιούν αύτούς τούς δρους. Ωστόσο μιά καί είμαστε υποχρεωμένοι νά χρησιμοποιούμε μιά διάλεκτο πού δέν είναι σέ καθημερινή χρήση, προσπαθούμε νά τήν κάνουμε κατανοητή σέ δλους, μέσα στά πλαίσια αύτής xijje «^Λέτης.) 5 . Κατάφαση, Λβνηση χαΐ Άβτηαη τής &βνησηί. Θά πρέπει νά κάνουμε έδώ μιά διάκριση άνάμεσα σ* αύτό πού δνομάζουμε ρ η μ α τ ι κ ή Αντίφαση, πού σημαίνει δτι κά­ ποιος σάς λέει «ναι» καί σείς Απαντάτε «δχι», καί στήν Αντίφα­ ση πού μόλις είδαμε καί πού τήν δνομάζουν διαλεχτίκή αντίφα­ ση, δηλ. Αντίφαση μ έ σ α σ τ ά γ ε γ ο ν ό τ α , στά πράγματα. Ό τα ν μιλάμε γιά τήν άντίφαση πού ύπάρχει ατούς κόλπους τής καπιταλιστικής κοινωνίας, αύτό δέ σημαίνει πώ; άλλοι λένε ναι καί άλλοι δχι, πάνω σέ βρισμένες θεωρίες. Αύτό σημαίνει δ(*) Βλ. τό &Q&QO χοΰ Κ. Ifaubliac σιήν «Έργαηκή ζ«»ή» «ής 14- 10- 1087.

Ή Αντίφαση

111

τι υπάρχει μιά Αντίφαση μέσα στά πράγματα, ότι υπάρχουν πρα­ γματικέ; δυνάμεις ποΰ αντιμάχονται. Πρώτα—πρώτα μιά δύνα­ μη πού τείνει στήν κατάφαση τοΰ εαυτοΰ της χαι αύτή είναι ή αστική τάξη, ποΰ τείνει νά διατηρηθεί, υστέρα μιά δεύτερη κοι­ νωνική δύναμη, πού τείνει στήν ά ρ ν η σ η τής αστικής τάξης: αυτή είναι τό προλεταριάτο. Ή αντίφαση υπάρχει λοιπόν μέσα στά πράγματα, γιατί ή αστική τάξη δέ μπορεΐ νά υπάρξει, χωρίς νά δημιουργεί τό άντίθετά της, τό προλεταριάτο. "Οπως λέει δ Μάρξ: Πριν άπ’ δλα, ή άσακή τάξη δημιουργέ! τούς Ιδιους τούς νβκφοΦάφτβς της [Μάρξ καί Ένγκίλς, Μ '.νιφέστο τοΰ Κομμουνιστικού Κόμ. ματος, ο. 90, Κοιν. 'ExSwutf, 1947].

Γιά νά τό έμποδίσει αύτό ή άστική τάξη θά επρεπε ν* άρνηθεϊ νά είναι ό Ιαυτός της, πράγμα ποΰ θά ήταν παράλογο. Κα­ τά συνίπεια, λέγοντας ναΐ στόν εαυτό της, δημιουργεί τήν Ιδια τήν άρνησή της. "Ας πάρουμε γιά παράδειγμα ?να αυγό, πού τό γέννησε χαί τό χλώσσησε μιά κόττα. Διαπιστώνουμε δτι μέσα στ* αύγό βρί­ σκεται τό σπέρμα πού σε βρισμένη θερμοκρασία και κάτω άπό βρισμένες συνθήκες αναπτύσσεται. Αύτό τό σπέρμα, δταν Ανα­ πτυχθεί, θά δώσει Ινα πουλάκι. Έ τσι, αύτό τό σπέρμα είναι κιόλας ή άρνηση τοΰ αύγοΰ. Βλέπουμε λοιπόν δτι, μέσα στ* αυ­ γό, υπάρχουν δυό δυνάμεις: Αύτή πού τείνει στό νά μείνει τό αύγό αύγό κι αύτή ποΰ τείνει στό νά γίνει τό αύγό πουλάκι. Τό αύγό λοιπόν είναι σέ Ασυμφωνία μέ τόν Ιδιο τόν Ιαυτό του χαί δ-. λα τά πράγματα είναι σέ Ασυμφωνία μέ τόν Ιαυτό τους. Αύτό μπορεΐ νά φανεί δυσνόητο, γιατί είμαστε συνηθισμέ­ νοι στόν τρόπο τοΰ μεταφυσικού συλλογισμού, χαί γι* αύτόν τόν λόγο πρέπει νά κάνουμε μιά προσπάθεια, γιά ν* άποχτήσουμε τήν καινούργια συνήθεια νά βλέπουμε τ ά π ρ ά γ μ α τ α σ τ ή ν π ρ α γ μ α τ ι κ ή τ ο υ ς φύση. Κάθε πράγμα άρχίζει σάν κ α τ ά φ α σ η πού' βγαίνει άπό τ ή ν ά ρ ν η σ η . Τό πουλάκι είναι μιά κατάφαση πού βγαίνει άπό τήν άρνηση τοΰ αύγοΰ. Αύτό είναι μιά φάση τοΰ προτσές. 'Αλλά ή χόττα θά είναι μέ τή σειρά της ή »-ορφή πού θά πάρει τό μικρό πουλί, χαί, στήν καρδιά αύτής τής μεταμόρ­ φωσης, θά ύπάρχει μιά Αντίφαση Ανάμεσα στίς δυνάμεις πού

112

Μ ελ έ τη τ ή ς

Διαλεχτικής

μάχονται γιά νά γίνει τό πουλάχι χόττα χαι στΙς δυνάμεις πού παλαίβουν γιά νά μείνει τό πουλάχι πουλάχι. Ή χόττα θά είναι λοιπόν ή άρνηση τοϋ μιχροΰ πουλιού, πού χι αυτό προερχόταν ά­ πό τήν άρνηση τού αύγοΰ. Ή χόττα θά είναι λοιπόν ή άρνηση τής άρνησης· Καί αύ* τή είναι ή γενική πορεία τών φάσεων τής διαλεχτικής. α) Κατάφαση, λένε Ιπίσης β) "Αρνηση, ή γ) Άρνηση τής άρνησης, ή

Θέση. ’Αντίθεση. Σύνθεση.

Αυτές οί τρεις λέξεις συνοψίζουν τή διαλεχτική έξέλιξη. Τις χρησιμοποιούν γιά νά παραστήσουν τήν άλυσίδα των φάσεων, γιά νά δείξουν δτι χάθε φάση είναι ή καταστροφή τής προηγού­ μενης φάσης. Ή καταστροφή εΐναι μιά άρνηση. Τό πουλάχι είναι ή κα­ ταστροφή τού αυγού, έπειδή μέ τή γέννηση του καταστρέφει τό αυγό. Το στάχι τοΰ σταριού εΐναι Ιπίσης ή άρνηση τοΰ σπόρου τοϋ σταριού. Ό σπόρος μέσα στή γή θά βλαστήσει* ή βλάστηση αύτή εΐναι ή άρνηση τοϋ σπόρου τοΰ σταριού, πού θά δώσει τό φυτό, χι αύτό τό φυτό, μέ τή σειρά του, θ* άνθίσει καί θά δώ­ σει ένα στάχι. Αύτό τό στάχι θά είναι, ή άρνηση τοϋ φντοΰ ή ή άρνηση τής άρνησης. Βλέπουμε λοιπόν, δτι ή άρνηση, γιά τήν δποία μιλάει ή διαλεχτική, είναι Ινας συνοπτικός τρόπος γιά νά μιλήσει γιά τήν καταστροφή. 'Υπάρχει άρνηση γι* αυτό πού έξαφανίζεται, γι* αύτό πού Ιχει καταστραφεΐ. 1. Ό φεουδαλισμός υπήρξε ή άρνηση τής δουλοχτητιχής κοινωνίας. 2. Ό καπιταλισμός είναι ή άρνηση τοΰ φεουδαλισμού. 3. *0 σοσιαλισμός θά είναι ή άρνηση τοΰ καπιταλισμού. Ό πως χαί γιά τήν Αντίφαση, δπου κάναμε μιά διάκριση Α­ νάμεσα στή ρηματική καί στή διαλεχτική Αντίφαση, το ϊδιο θά πρέπει νά νοιώσουμε χαλά τί είναι ή ρηματική άρνηση, πού λέει «δχι», χαί ή διαλέχτιχή άρνηση, πού σημαίνει καταστροφή.

Άλλά, δν ή άρνηση ■σημαίνει καταστροφή, δέν πρόκειται Ιδώ γιά μιά δποιαδήποτε καταστροφή, Αλλά γιά μιά διαλεχτική καταστροφή. "Ετσι, δταν τσακίζουμε Ιναν ψύλλο, δέν πεθαίνει Από Ισωτεριχή καταστροφή, Από διαλεχτική άρνηση. Ή κατα­

Ή Αντίφαση

13 3

στροφή του δέν είναι τό αποτέλεσμα αυτοδύναμων φάσεων, εί­ ναι τό αποτέλεσμα μιας μεταβολής καθαρά μηχανικής. Ή καταστροφή είναι άρνηση, μ ό ν ο αν είναι τό προϊόν μιας κατάφασης, αν προκύπτει άπ’ αυτήν. “Ετσι, τό κλωσσημένο αυγό, δντας ή κατάφαση τοϋ ϊδιου τοΰ αυγού, γεννά τήν άρνησή του : γίνεται πουλάκι. Καί τό πουλάκι αυτό συμβολίζει τήν καταστροφή, ή άρνηση τοΰ αύγοϋ, τρυπώντας, καταστρέφοντας τό τσόφλι. Μέσα στό πουλάκι βλέπουμε δυό αντίπαλες δυνάμεις : «που­ λάκι» καί «κόττα». Στήν εξέλιξη αΰτοΰ τοϋ προτσές, ή κόττα θά γεννήσει αυγά, απ’ δπου έχουμε νέα άρνηση τής άρνησης. Ά π ’ αυτά τ ’ αυγά θά ξεκινήσει μιά καινούργια αλυσίδα άπό προτσές. Στό στάρι, βλέπουμε έπίσης μιά κατάφαση, μιά άρνηση καί μιά άρνηση τής άρνησης. .Σάν άλλο παράδειγμα θά φέρουμε τό παράδειγμα τής υλι­ στικής φιλοσοφίας. Στήν άρχή βρίσκουμε εναν πρωτόγονο υλισμό, αυθόρμητο, που επειδή βρίσκεται μέσα στήν άγνοια, δημιουργεί τήν άρνησή του : τόν ιδεαλισμό. Άλλά τόν ιδεαλισμό, πού άρνεϊται τόν πα­ λιό ύλισμό, τόν άρνιέται μέ τή σειρά του ό σύγχρονος ή διαλεχτικός υλισμός, γιατί ή φιλοσοφία άναπτΰσσεται καί προκαλεΐ, μαζί μέ τίς έπιστήμες, τήν καταστροφή τοΰ Ιδεαλισμού. 'Έχουμε λοιπόν κι9 έδώ κατάφαση, άρνηση καί άρνηση τής άρνησης. Διαπιστώνουμε έπίσης „ αυτόν τόν κύκλο στήν έξέλιξη τής κοινωνίας. Διαπιστώνουμε, στήν άρχή τής Ιστορίας, τήν ύπαρξη μιας πρωτόγονης κομμουνιστικής κοινωνίας, κοινα>νίάς χωρίς τήξεις, βασισμένης στήν κοινή ίδιοχτησία τοΰ έδάφους. Αΰτή δμως ή μορφή τής ιδιοχτησίας γίνεται έμπόδιο στήν άνάπτυξη τής πα­ ραγωγής καί γι* αύτό δημιουργεί τήν άρνησή της, τήν κοινωνία μέ τάξεις, πού στηρίζεται στήν άτομική Ιδιοχτησία καί στήν έκμετάλλευση άνθρώπου άπό άνθρωπο. Κι αυτή ή κοινωνία δμως κλείνει έπίσης μέσα της τήν Ιδια τής τήν άρνηση, γιατί μιά άνώτερη άνάπτυξη τών μέσων παραγωγής συνεπάγεται Αναγκα­ στικά τήν άρνηση τής διαίρεσης τής κοινωνίας σέ τάξεις, τήν άρ­ νηση τής άτομικής Ιδιοχτησίας. Κι δτσι διαστρέφουμε στό ση-

13Α

Μελέτη τής Αιαλ(χτικής

μεΐο που ξεκινήσαμε, στήν Αναγκαιότητα τής κομμουνιστικής κοινωνίας, ά λ λ ά π ά ν ω σ’ S ν α ά λ λ ο - Ι π ί π ε δ ο . Στήν «ΟΧή είχαμε μιά ανεπάρκεια προϊόντων, σήμερα υπάρχουν δυνα­ τότητες γιά μιά πολύ ανώτερη παραγωγή. "Ας σημειώσουμε στό ζήτημα αύτό, δτι, σ’ δλα τά παρα­ δείγματα πού δώσαμε, ξαναγυρίζουμε στό σημείο που ξεκινή­ σαμε, άλλά σ’ ενα άλλο έπίπεδο (σπειροειδής έξέλιξη), σ’ Ι ν α έπίπεδο ανώτερο. Βλέπουμε λοιπόν, δτι ή αντίφαση είναι Ινας μεγάλος νόμος τής διαλεχτικής. "Οτι ή έξέλιξη είναι μιά πάλη ανταγωνιστικών δυνάμεων. "Οτι δχι μόνο τά πράγματα περνούν άπ’ τή μιά μορφή στήν άλλη, άλλά και δτι κάθε πράγμα μετασχηματίζεται στό αντίθετό του. "Οτι τά πράγματα δέ συμφωνούν μέ τόν Ιαυτό τους, γιατί υπάρχει σ’ αύτά αγώνας Ανάμεσα σ’ αντίθετες δυνά­ μεις, γιατί υπάρχει σ’ αύτά μιά εσωτερική αντίφαση. - Σ η μ ε ί ω σ η : Θά πρέπει νά προσέξουμε πολύ στό δτι ή κατάφαση, ή άρνηση, ή άρνηση τής άρνησης, δέν είναι παρά Ικφράσεις συνοπτικές των στιγμών τής διαλεχτικής Ανάπτυξης καί δτι δέν πρέπει νά ζητάμε νά βρίσκουμε παντού τις τρεις αύτές φάσεις. Γιατί δέ θά τις βρούμε πάντα δλες, Αλλά κάποτε μόνο . τήν πρώτη ή τή δεύτερη, γιατί ή έξέλιξη δέν Ιχει τελειώσει. Δέν πρέπει λοιπόν νά θέλουμε νά δούμε μηχανικά σ’ δλα τά πράγ­ ματα δλοκληρωμένες τίζ μεταβολές αύτές. "Ας συγκροτήσουμε πριν Απ’ δλα πώς ή Αντίφαση είναι 6 μεγάλος νόμος τής διαλεχτικής. Αύτό είναι τό πρωταρχικό. 4 . ΣνγΜ*φαΙαιώνονμβ. Ξέρουμε κιόλας, πώς ή διαλεχτική είναι μιά μέθοδος σκέ­ ψης, συλλογισμού. Ανάλυσης, πού έπιτρέπει νά κάνουμε καλές πα­ ρατηρήσεις καί νά μελετάμε καλά, γιατί μάς υποχρεώνει νά ζη­ τάμε τήν πηγή κάθε πράγματος καί νά μελετάμε τήν ιστορία του. Είδαμε βέβαια, πώς ή παλιά μέθοδος σκέψης ήταν ΑναπόφεΦχτη γιά τήν έποχή της. ’Αλλά, νά μελετάμε μέ τή διαλβχτική μέθοδο, σημαίνει νά διαπιστώνουμε· Ας τό έπαναλάβουμε, πώς δλα τά πράγματα, φαινομενικά Ακίνητα, δέν είναι παρά μιά Α­ λυσίδα Από προτσές, δπου. δλα έχουν μιά Αρχή καί Ινα τέλος, δπου στό κάθε πράγμα,

'Ή Αντίφ αση

135

τβλικά, μ· δλα τά φαινομενικά τυχαία γβγονότα καί μ* δλβς τίς στιγμιαίας έπιστροφές πρός τά κ(βα>. *αταλήγ«ι ν* άναφανβΐ μιά «ροοδβντιχή έξέλιξη [Ένγχβλς, Φόϋβρμπαχ, 0*λ. 84].

Μονάχα ή διαλεχτική μάς επιτρέπει νά καταλάβουμε τήν άνάπτυξη, τήν έξέλιξη τών πραγμάτων. Μονάχα αύτή μάς έπιτρέπει νά καταλάβουμε τήν καταστροφή τών παλιών πραγμάτων καί τή γέννηση τών καινούργιων. Μόνο ή διαλεχτική μάς κάνει νά καταλάβουμε μέσα στις μεταμορφώσεις τους δλες τίς έξελίξεις, θεωρώντας χες σάν σύνολα πού αποτελούνται άπό άντίθετά. Γιατί, γιά τή διαλεχτική αντίληψη, ή " φ υ σ ικ ή Ανάπτυξη τών πραγμάτων, ή έξέλιξη, είναι Ινας Αδιάκοπος Αγώνας άνάμεσα σέ άντίθετες δυνάμεις και άρχές. "Αν λοιπόν γιά τή διαλεχτική δ πρώτος νόμος είναι ή διαπί­ στωση της κίνησης καί τής μεταβολής : «τίποτα δέ μένει αύτό πού είναι, τίποτα δέ μένει έκεΐ πού είναι» (“Ενγκελς), ξέρουμε τώρα πώς ή έξήγηση τοΰ νόμου αύτοΰ στηρίζεται στό δτι τά πράγματα μεταβάλλονται, δχι μόνο περνώντας άπ5 τή μιά μορφή στήν άλλη, άλλά καί μέ τή μετατροπή τους στ’ άντίθετά τους. Ή άντίφαση λοιπόν είναι Ινας μεγάλος νόμος τής διαλεχτικής. Μελετήσαμε, τί είναι άπό διαλεχτική άποψη ή άντίφαση, άλλά θά πρέπει άκόμα νά επιμείνουμε γιά νά ξεκαθαρίσουμε δρισμένα σημεία και επίσης γιά νά σημειώσουμε δρισμένα λάθη, πού δέ θά πρέπει νά κάνουμε. ’Απαραίτητα, πρέπει πρώτα-πρώτα νά έξοικειωθοϋμε μ’ αύτή τή θέση, πού βρίσκεται σέ συμφωνία μέ τήν πραγματικότητα, γιά τόν μετασχηματισμό τών πραγμάτων στ’ άντίθετά τοΐς. Βέ­ βαια, ή θέση αύτή σκοντάφτει στήν κρίση μας, μάς ξαφνιάζει, γιατί είμαστε συνηθισμένοι νά σκεφτόμαστε μέ τήν παλιά μετα­ φυσική μέθοδο. ’Αλλά είδαμε γιατί συμβαίνει αύτό' είδαμε μέ λεπτομερειακή άνάλυση, μέ τή βοήθεια παραδειγμάτων, δ η 8τσι σ υ μ β α ί ν ε ι στήν πραγματικότητα, καί τήν α I τ ί α πού τά πράγματα μεταμορφώνονται στά Αντίθετά τους. Γ ι’ αύτόν τόν λόγο μπορεΐ κανείς νά πεΐ καί νά βεβαιώσει, δτι Αν τά πράγματα άλλάζουν μορφή, μεταβάλλονται, έξελίσσονται, αύτό γίνεται γιατί βρίσκονται σέ Αντίφαση μέ τόν Ιαυτό τους, γιατί φέρνουν μέσα τους τά Αντίθετά τους, γιατί κλείνουν μέσα τους τήν έ ν ό τ η τ α τ ώ ν; d ν τ ι θ έ τ ω ν. 10

m

Μελέτη τής Διολεχηχής

5 . Ή Μ χη τα *ών άντιΦίτων. Κάθε πράγμα είναι' μιά Ινοτητα άπό αντίθετα. Τό νά βεβαιώνει χάνεις Ινα παρόμοιο πράγμα φαίνεται στήν άρχή σάν παραλογισμός. «"Ενα πράγμα χαϊ τό Αντίθετό του δέν Ιχουν τίποτα τό κοινό», νά τί σκέφτονται γενικά. ’Αλλά γιά τή διαλεχτιχή χάθε πράγμα είναι ταυτόχρονα δ εαυτός τον χαϊ τό Αντίθετό του, χάθε πράγμα είναι μιά ένότητα Από Αντί­ θετα, καί θά πρέπει αΰτό νά τό Ιξηγήσουμε χαλά. Ή ένότητα τών Αντιθέτων, γιά ένα^ μεταφυσικό, είναι χάη αδύνατο. Γι’ αυτόν τά πράγματα είναι φτιαγμένα Από Ινα μόνο κομμάτι, συμφωνοΰν μέ τόν έαυτό τους. Καί νά πού εμείς βε­ βαιώνουμε τό Αντίθετο, λέγοντας δτι τά πράγματα είναι φτιαγ­ μένα Από δυό χομμάτια — Απ’ αυτά τά ίδια καί τά Αντίθετά τους — καί δτι μέσα τους υπάρχουν δυό δυνάμεις πού άνηπαλαίβουν, γιατί τά πράγματα δέν είναι σύμφωνα μέ τόν εαυτέ τους,-γιατί Αντιφάσκουν μέ τόν ϊδιο τόν έαυτό τους. "Αν πάρουμε τό παράδειγμα τής άγνοιας καί τής επιστή­ μης, δηλ. τής γνώσης, ξέρουμε %ώς Από άποψη μεταφυσιχή είναι δυό πράγματα πέρα γιά πέρα ένάντια καί Αντίθετα τό Ινα στ* Αλλο. Αυτός πού είναι Αγράμματος δέν είναι Ιπιστήμονας χαϊ αυτός πού είναι έπιστήμονας δέν είναι Αγράμματος. Ά ν έξετάσουμε δμως τά γεγονότα, βλέπουμε δτι δεν έπιτρέπουν μιά Αντίθεση τόσο αυστηρή. Βλέπουμε δτι στήν Αρχή βασίλευε ή Αγνοια* υστέρα ήρθε ή έπιστήμη. Και διαπιστώνουμε έδω δτι Ινα πράγμα μεταβάλλεται στό Αντίθετό του’ ή Αγνοια μεταβάλλεται σέ έπιστήμη. Δέν υπάρχει Αγνοια χωρίς έπιστήμη, δέν ύπάρχει Αγνοια 100*/,. Έ ν α Ατομο, δσο Απαίδευτο κι Αν είναι, ξέρει ν" Ανα­ γνωρίζει τά Αντικείμενα, τήν τροφή του: δ έ ν ύ π ά ρ χ ε ι π ο τ έ Α π ό λ υ τ η Α γ ν ο ι α * υπάρχει πάντα Ινα μέρος γνώ­ σης μέσα στήν Αγνοια. Ή έπιστήμη υπάρχει κιόλας σάν σπέρμα μέσα στήν Αγνοια* σωστό είναι λοιπόν νά βεβαιώνουμε πώς Τβ Αντίθετο ένός πράγματος είναι μέσα στό ίδιο τό πράγμα. Ά ς δοΰμε τώρα τήν έπιστήμη. Μπορεΐ νά υπάρχει επιστή­ μη 100 · /, ; "Οχι. Άγνοοΰν πάντα χάτι. Ό Λένιν είπε: «’Α­ στείρευτο είναι τό Αντικείμενο της γνώσης», πού πάει νά πει δτι ύπάρχει πάντα κάτι y ii νά μάθουμε. Δ έ ν Φ* ά ρ χ e ι Α-

ΜΙ Λντ{φ<ΐΓΓη

43?

π ό λ υ τ η έ π ι σ τ ή μ η . Κάθε γνώση, χάθε έχιστήμη κλείνει μέσα της ένα μέρος άγνοιας (*). Αυτό πού υπάρχει μέσα στήν χραγμαγιχότητα είναι μιά Α­ γνοια καί μιά έπιστήμη σ χ ε τ ι κ έ ς , Ινα μίγμα έπιστημης καί άγνοιας. » Λοιπόν, δέ διαπιστώνουμε τόσο σ’ αύτό τό παράδειγμ/i τή . μ ε τ α τ ρ ο π ή τών πραγμάτων στά Αντίθετά τους, δσο την ύ­ παρξη τών Αντιθέτων μ έ σ α σ τ ό Ι δ ι ο τ ό χ ρ ά γ μ α ή την Ι ν ό τ η τ α τ ώ ν Α ν τ ι θ έ τ ω ν . Θά μπορούσαμε νά favourάρουμε τά· παραδείγματα πού εί­ δαμε κιόλας: τή ζωή καί τό θάνατο, τήν Αλήθεια καί τήν χλάνη, ναι θά διαπιστώναμε δτι καί στη μιά καί στήν άλλη περί­ πτωση υπάρχει μιά ενότητα τών Αντιθέτων, δτι δηλ. κάθε πράγ­ μα περιέχει τάυτόχρονα τόν Ιαυτό του καί τό Αντίθετό του. Γιά τόν λόγο αυτόν δ Ένγκελς εϊπε : Ό ταν έμπνέεται κανείς στήν ερευνά τον συνεχώς άπό τήν άποψη αύτή, σταματά μιά γιά πάντα νά ζητάει ολιστικές λύσεις κι αλήθειες αιώνιες' εχει πάντα σ υ ν ε ί δ η σ η τοΰ αναγκαστικά περιορισμένου χαρα­ κτήρα κάθε γνώσης πού Αποχτιέται, τής Εξάρτησής της άπό τούς ό­ ρους μέσα στους οποίους άποχτήθηχε* δέν Αφήνεται έπίσης νά κυριαρ­ χηθεί άπό τις αντινομίες, πού γιά τή γερασμένη μεταφυσική διατηρούν πάντα όλη τους τήν Ισχύ, τ'ις αντινομίες τοϋ αληθινού καί τοΰ ψεύτι­ κου, τοΰ καλοΰ καί τοΰ κακοΰ, τοϋ Ιδιον καί τοΰ διαφορετικού, τοΰ μοιραίου καί τοΰ τυχαίον. Ξέρει πώς αύτές οΐ αντινομίες δέν έχουν παρά μιά σχετική άξία, δτι αύτό ποϋ άναγνα>ρίζεται τώρα σάν άληθινό έχει τήν κρυφή λαθεμένη πλευρά τον, πού θά παρουσιαστεί αρ­ γότερα, δπως καί αύτό ποϋ φαίνεται τώρα σάν λαθεμένο, έχει τήν Α­ ληθινή του όψη, πού χάρη σ* αύτή μπορούσε προηγούμενα νά θεωρεί­ ται σάν άληθίΛο [Ένγκελς, Φόϋερμπαχ, σελ. 34 - 86].

Αυτό τό κείμενο τοΰ "Ένγκελς μάς δείχνει καλά, πώς πρέ­ πει ν’ Αντιλαμβανόμαστε τή διαλεχτική καί τήν Αληθινή έννοια τής ενότητας τών Αντιθέτων. 6 . Πλάνες Λθύ n g in tt / άηοφ»νγονμβ. Πρέπει νά έξηγησουμε χαλά αύτόν τόν μεγάλο νόμο τής δια(*) Ή Ιστορία τών επιστημών είναι ή Ιστορία τής προοδευτικής εξάλειψης τής πλάνης, τής Αντικατάστασής της δηλ. Από μιά via πλά­ νη, πού είναι δμως όλοένα χαί λιγώτερο παράλογη (*£νγκ«λς).

13 8

Μβλέτη τής Διαλεχτιχής

λεχτικής, τήν Αντίφαση, γιά νά μη δημιουργηθοϋν παρανοήσεις. Πρώτα - πρώτα δέν πρεπει νά τήν Αντιλαμβανόμαστε μ* Ε­ ναν τρόπο μηχανικό. Δέν πρέπει νά σκεφτόμαστε πώξ σέ κάθε γνώση υπάρχει ή αλήθεια κ α ι ε π ί π λ έ ο ν ή πλάνη, ή κάτι τό αληθινό κ α ί ε π ί π λ έ ο ν κάτι τό ψεύτικο. Ά ν Ιφαρμόζαμε ετσι αυτόν τόν νόμο, θά δίγαμε δίκαιο σ’ αύτούς «ου λένε, πως σ’ δλες τίς γνώμες υπάρχει ενα μέρος αλήθειας κ α ί ε π ί π λ έ ο ν ενα μέρος ψευτιάς, καί δτι, «δν αφαιρέσουμε αύτό πού είναι ψεύτικο, θά μείνει αυτό πού είναι αληθινό, αύτό πού είναι καλό >. Αύτό το λεν ορισμένοι κύκλοι, τάχα μαρξιστικοί, πού υποστηρίζουν πώς δ μαρξισμός εχει δίκαιο νά δείχνει, δτι στόν καπιταλισμό υπάρχουν εργοστάσια, τράστ, τράπεζες, πού κρατοΰν στά χέρια τους τήν οικονομική ζωή, πω, εχει δίκαιο νά λέει δτι πάει άσχημα αύτή ή οικονομική ζωή* μά αύτό πού είναι λαθεμένο στόν μαρξισμό είναι ή πάλη τών ■'άξεων : ας άφήσουμε κατά μέρος τή θεωρία τής πάλης τών τά­ ξεων καί θά έ'χουμε μιά καλή θεωρία. Λένε Ιπίσης δ π ό μαρξι­ σμός δταν έφαρμόζεται στη μελέτη τής κοινωνίας είναι σωστός. Αληθινός, «άλλά γιατί νά Ανακατώνουμε σ’ αυτόν τή διαλεχτική; Νά ή λαθεμένη πλευρά* ας βγάλουμε απ' τή μέση τή διαλεχτική καί δς φυλάξουμε σάν αλήθεια τόν υπόλοιπο μαρξισμό!» Αυτές Ακριβώς είναι οί μηχκνικές Ιρμηνεΐες τής ενότητας τών Αντιθέτων. Νά άκόμα ενα άλλο παράδειγμα : 'Ο Προυντόν νόμιζε, άφοΰ διάβασε αύτή τή θεωρία τών Αντιθέτων, δτι σέ κάθε πράγμα υπήρχε μιά καλή καί μιά κακή πλευρά. Γ ι’ αύτό, διαπιστώνοντας δτι μέσα στήν κοινωνία υπάρχει ή Αστική τάξη καί τό προλεταριάτο, έ'λεγε : "Ας βγίλουμε απ’ τή μέση τό κακό : τό προλεταριάτο ! Κι Ι'τσι θεμέλιωσε τό δικό του σύστημα τών πιστώσεων πού θά δημιουργούσαν τή μερισμένη ίδιοχτησία, θά έπέτρεπαν δηλ. στούς προλετάριους νά γίνουν ίδιοχτήτες. Μ’ αυτόν τόν τρόπο δέ θά υπήρχαν παρά μονάχα αστοί καί ή κοινωνία θά γινόταν καλή. Ξέρουμε καλά δμως, δτι δέν υπάρχει προλεταριάτο χ ω ρ ί ς Αστική τάξη καί δτι ή αστική τάξη δέν υπάρχει παρά μ έ τό χρολεταριάτο : είναι δυό Αντίθετα πού δέν ξεχωρίζονται. Ή ένότητα αύτή τών Αντιθέτων είναι έσωτερική, Αληθινή : είναι μιά ένότητα Αδιαχώριστη. Δέν Αρκεί λοιπόν νά κόψουμε τό ενπ

'Η Αντίφαση

13 3

4 π ’ τ ’ άλλο γιά νά Εξαλείψουμε τά αντίθετα. Μέσα <τέ μιά κοι­ νωνία πού στηρίζεται στήν εκμετάλλευση τοΰ ανθρώπου άπ" τον ΐδνθρωπο, υπάρχουν αναγκαστικά δυό άνταγωνίστριες τάξεις : κύριοι καί δο>'λοι στήν αρχαιότητα, χωροδεσπότες καί δουλοπά­ ροικοι στόν μεσαίωνα, αστική τάξη καί προλεταριάτο σήμερα. Γιά νά βγάλουμε άπ” τή μέση τήν καπιταλιστική κοινωνία, γιά νά κάνουμε μιά κοινωνία χωρίς τάξεις, θά πρέπει νά βγά­ λουμε «π’ τή μέση καί τήν αστική τάξη καί τό προλεταριάτο — γιά νά μπορέσουν οί Ιλεύθεροι πιά άνθρωποι νά δημιουργήσουν μιά κοινωνία πιό Ιξελιγμένη υλικά καί π'νευματικά, γιά νά βαδί­ σουν πρός τόν κομμουνισμό στήν ανώτερη του μορφή κι* δχι γιά νά δημιουργήσουν, δπως υποστηρίζουν οί αντίπαλοί μας, εναν κομμουνισμό «Ιξισωτή στήν αθλιότητα». Θά πρέπει λοιπόν νά προσέχουμε πολύ, δταν Ιρμηνευονμε η δταν εφαρμόζουμε σ* ενα παράδειγμα ή σέ μιά μελέτη τήν ένό­ τητα τών αντιθέτων. Δέν πρέπει νά έπιδιώνουμε νά βρίσκουμε παντοΰ καί πάντοτε καί νά Εφαρμόζουμε μηχανικά τήν άρνηση τής άρνησης λόγου χάρη, ή τήν ένότητα τών Αντιθέτων, γιατί οί γνώσεις μας είναι γενικά περιορισμένες καί αύτό μπορεΐ νά μάς οδηγήσει σέ αδιέξοδο. Σημασία εχει ή άρχή αυτή : ή διαλεχτίκή καί οί νόμοι της μάς υποχρεώνουν νά μελετάμε τά πράγματα γιά ν’ αποκαλύ­ πτουμε τήν εξέλιξη καί τίς δυνάμεις, τά αντίθετα, «ου καθορί­ ζουν αυτή τήν εξέλιξη, θ ά πρέπει λοιπόν νά μελετήσουμε τήν ένότητα τών Αντιθέτων, πού περιέχεται μέσα στά πράγματα, καί ή ενότητα αυτή τών αντιθέτων μάς δδηγεϊ στό-να ποΰμε ξανά δτι μ ι ά κ α τ ά φ α σ η δ έ ν ε ί ν α ι π ο τ έ Α π 6λ υ τ η κ α τ ά φ α σ η , αφού περιέχει μέσα της ένα μέρος άπό άρνηση. Καί τό σημαντικό είναι τοΰτο : τ ά π ρ ά γ μ α τ α μ ε ­ τ α σ χ η μ α τ ί ζ ο ν τ α ι γ ι α τ ί π ε ρ ι έ χ ο υ ν τήν ϊ δ ι α τ ο υ ς τ ή ν ά ρ ν η σ η . Ή άρνηση είναι «δ καταλΰτης»' δν δέν υπήρχε, τά πράγματα δέ θ ’ Αλλαζαν. ’Επειδή δμως τά πράγματα μετασχηματίζονται, θά πρέπει νά περιέχουν ένα στοιχείο καταλυτικό. Μπορούμε προκαταβολικά νά βεβαιώ­ σουμε δτι υπάρχει, Αφοϋ βλέπουμε τά. πράγματα νά εξελίσ­ σονται, Αλλά δέν μπορούμε ν’ Ανακαλυψουμε αύτό τό στοιχείο χωρίς μιά λεπτομερειακή μελέτη τοϋ ίδιου τοϋ αράγματος γιατί τό στοιχείο αύτό δέν Ιχει τήν Ιδια δψη σ’δλα τα πράγματα.

lliO

τής Δι<ιλ(7.χικής

7. Π ραχίΐκές e v r ix m ; χής ΛιαλβχχίΜής.

Στήν πράξη λοιπόν, ή διαλεχτική μάς υποχρεώνει νά Εξετά­ ζουμε πάντα δχι μόνο τή μιά, άλλά και τις δυο δψει; τών πρα­ γμάτων. Νά μή βλέπουμε ποτέ τήν άλήθεια χωρίς τήν πλάνη, τήν έπιστήμη χωρίς τήν άγνοια. Ή μεγάλη πλάνη τή; μεταφυ­ σικής είναι ακριβώς οτι δέ βλέπει παρά τή μιά πλευρά τών πραγμάτων, οτι κρίνει μ* έναν τρόπο μονόπλευρο. Καί, δν κά­ νουμε πολλά λάθη, αύτό συμβαίνει πάντα στό μέτρο πού δέ βλέπουμε παρά τή μιά μονάχα πλευρά · τών πραγμάτων, γιατί συχνά ακολουθούμε μονόπλευρους συλλογισμούς. Ή ίδεαλιστική φιλοσοφία βεβαιώνει, δτι β κόσμος υπάρχει μονάχα στις Ιδέες τών άνθρώπων. Πρέπει ν* άναγνωρίσουμε, πώς στ’ Αλήθεια μερικά πράγματα δέν υπάρχουν παρά μόνο μέσα στή σκέψη μας. Αυτό είναι αληθινό. ’Αλλά ό ιδεαλισμό; είναι μονόπλευρος, δέ βλέπει παρά μόνο αύτή τήν άποψη. Βλέπει μονάχα τόν άνθρωπο, πού επινοεί πράγματα πού δέν υπάρχουν στήν πραγματικότητα, κι απ’ αυτό συμπεραίνει δτι τίποτε δέν υπάρχει εξω άπό τ'ις Ιδέες μας. Ό Ιδεαλισμός έχει δίκιο νά το­ νίζει τήν ικανότητα αυτή τοϋ Ανθρώπου, άλλά, έπειδή δέν εφαρ­ μόζει τό κριτήριο τής πράξης, δέ. βλέπει παρά μόνο αύτό. Ό μεταφυσικός υλισμός Απατάται κι αύτός, γιατί δέ βλέπει παρά μονάχα μιά δψη τών προβλημάτων. Βλέπει τό συμπαν σάν κάτι μηχανικό. Υπάρχει πραγματικά ή μηχανική ; Ναί ! Παίζει μεγάλο ρόλο ; Μάλιστα! Ό μεταφυσικός υλισμός έχει λοιπόν δί­ κιο νά τό λέει αύτό, είναι δμως πλάνη νά βλέπει μ ο ν ά χ α τή μηχανική κίνηση. Φυσικά, έχουμε τήν τάση νά βλέπουμε μιά μόνο πλευ­ ρά τών πραγμάτων καί τών άνθρώπων. Ό τα ν κρίνουμε ένα σύντροφο, δέ βλέπουμε, σχεδόν πάντοτε, παρά μόνο τήν καλή ή μόνο τήν κακή πλευρά του. Πρέπει νά βλέπουμε καί τή μιά κ α ί τήν άλλη. "Αν δέν Ιξετάζαμε έτσι τά πράγματα, θά ήταν Αδύνατο νά έχουμε στελέχη μέσα στις οργανώσεις. Στήν πολιτι­ κή δράση, ή μέθοδος της μονόπλευρης κρίσης καταλήγει στό σε­ χταρισμό. Ό τα ν συναντάμε έναν Αντίπαλο, πού άνήκει σέ μιά Αντιδραστική όργάνωση, τόν κρίνουμε σύμφωνα μέ τούς Αρχη­ γούς του. Κι δμως μπορεΐ. νά είναι ένας υπαλληλάκος έξημμε* νος, δυσαρεστημένος, που δέν πρέπει νά τόν κρίνουμε δπως ένα

Ή

Αντίφαση

φασίστα μεγάλο Ιργοδότη. Μπορούμε Ιπίσης νά Ιφαρμόσουμε αυτόν τόν συλλογισμό στους εργοδότες χαι νά καταλάβουμε δτι, δν μας φαίνονται κακοί, αδτό δφείλεται στό δτι κυριαρ­ χούνται χαι αυτοί οί Ιδιοι άπό τή διάρθρωση της κοινωνίας καί δτι κ ά τ ω ά π ό ά λ λ ε ς κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς ο υ ν θ ή χ ε ς θά ήταν ίσως διαφορετικοί. Ό τα ν έχουμε ύπ’ δψη τήν ενότητα τών Αντιθέτων, θά δοΰμε τά πράγματα κάτω άπ’ τίς πολλαπλές δψεις τους. Θά δοΰ­ με λοιπόν δτι αΰτός ό αντιδραστικός είναι αντιδραστικός άπό μιά άποψη, αλλά άπό τήν άλλη είναι Ιργάτης, καί δτι υπάρχει μέσα του μιά άντίφαση. Θά Ερευνήσουμε καί θά βροΰμε, γιατί προσ­ χώρησε σ’ αυτή τήν δργάνωση, καί θά έξετάσουμε ταυτόχρονα, γιατί δέν θά επρεπε νά προσχωρήσει σ’ αΰτήν. Καί τότε θά κρί­ νουμε καί θά συζητάμε μ’ Ιναν τρόπο λιγώτερο σεχταριστικό. Θά πρέπει λοιπόν, σύμφωνα μέ τή διαλεχτική, νά εξετά­ ζουμε τά πράγματα άπ’ δλες τίς πλευρές ποΰ μπορεΐ κανείς νά διακρίνει. Γιά νά συνοψίσουμε καί νά βγάλουμε Ινα θεωρητικό συμ­ πέρασμα θά ποΰμε : Τά πράγματα αλλάζουν, γιατί κλείνουν μέ­ σα τους μιά έσωτερική άντίφαση (αΰτά τά ϊδια καί τά άντίθετά τους). Τά άντίθετά βρίσκονται σέ σύγκρουση καί οί άλλαγές γεν­ νιούνται άπ’ αυτές τίς συγκρούσεις" Ιτσι ή μεταβολή είναι ή λ ύ· σ η τής σύγκρουσης. ‘Ο καπιταλισμός κλείνει μέσα του αυτή τήν Ισωτερική ά ντ ί φ α σ η, τή σύγκρουση άνάμεσα στό προλεταριάτο καί τήν άστική τάξη. Ή μεταβολή του Ιρμηνεύεται άπό τή σύγκρουση αΰτή χαί δ μετασχηματισμός τής καπιταλιστικής κοινωνίας σέ σοσια­ λιστική είναι ή Ιξαφάνιση της σύγκρουσης. 'Υπάρχει μεταβολή, χίνηση, Ικεΐ δπου υπάρχει άντίφαση. *Η άντίφαση είναι ή άρνηση’της κατάφασης καί δταν πραγματοποιηθή 6 τρίτος δρος, ή άρνηση τής άρνησης, αναφαίνεται ή λύση, γιατί, αΰτή τή στιγμή, δ ρόλος τής άντίφασης εχει έκλείψει, Ι χ ε ι ξ ε π ε ρ α σ τ ε ΐ . Μπορεΐ κανείς λοιπόν νά πει, δτι, αν οί έπιστήμες, χημεία, φυσική, βιολογία χ.τ.λ., μελετάνε τοΰς Ιδιαίτερούς τους νόμους τής μεταβολής, ή διαλεχτική μελετάει τους πιό γενικούς νόμους της μεταβολής. Ό Ένγκελς είπε :

Μελέτη τή ; Διαλεχτικής

Ή διαλεχτίκή δέν είναι τίποτε άλλο παρά ή έπιστήμη των γενι­ κών νόμων τής κίνησης καί τής εξέλιξης τής_ φύσης, τής ανθρώπινης κοινωνίας καί τής σκέψης [‘Αντί - Ντύρινγκ, τ. I , οελ. 220].

ΓΙΑ ΑΝΑΓΝΩΣΗ : Ένγκελς : Ά ντι - Ντύρινγκ, τ. I, Κεφ. 13, «Διαλεχτίκή, Άρνηση της άρνησης», σελ. 198, Κεφ. 14, «Συμπέρασμα», οελ. 223. Λένιν

: Ό Κάρλ Μάρξ καί ή θεωρία του : ή Διαλεχτίκή.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΕΜΠΤΟ

ΤΕΤΑΡΤΟΣ ΝΟΜΟΣ:

ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΗΣ ΠΟΣΟΤΗΤΑΣ ΣΕ ΠΟΙΟΤΗΤΑ "Η ΝΟΜΟΣ ΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ ΜΕ ΑΛΜΑΤΑ 1. Μεταρρυθμίσεις ή έπανάσταση ; α) Ή πολιτική έπιχειρηματολογίσ. β) Ή ιστορική έπιχειρημστολογίσ. γ) *Η έπιστημονική έπιχειρηματολογίσ. 2. Ιστορικός ύλισμός. α) Πώς θά έξηγήσουμε τήν ισ τορία ; β) Ή ιστορία είναι £pyo τών άνθρώπων.

Μάς μένει τώρα, προτού ασχοληθούμε μέ τήν εφαρμογή τής διαλεχτικής στήν Ιστορία, νά μελετήσουμε έναν τελευταίο νόμο τής διαλεχτικής. Σ ’ αύτό θά μάς βοηθήσουν οι μελέτες ποΰ χάναμε κι δπου είδαμε, τί είναι ή άρνηση τής άρνησης και τί έννοούμε μέ τήν έ­ νότητα τών άντιθέτων. "Οπως πάντα, ας αρχίσουμε μέ παραδείγματα. 1 . Μεταρουϋ'μίαεις ή έπανάσταση Λένε, μιλώντας γιά τήν κοινωνία : Πρέπει νά προχωρή­ σουμε μέ μεταρρυθμίσεις ή νά κάνουμε την Ιπανάσταση ; Συζη­ τάν γιά νά μάθουν, δν θά πετΰχουν νά μετατρέψουν τήν καπι­ ταλιστική κοινωνία σέ σοσιαλιστική, μέ διαδοχικές μεταρρυθμί­ σεις ή μέ μιάν άπότομη μεταβολή: τήν Ιπανάσταση. Μπρος σ’ αύτό τό πρόβλημα, δς θυμηθούμε αυτά πού ίχουμε

Μ ϊλέτη

xr\c

Λιαλεχτιχής,

κιόλας μελετήσει. Κάθε μεταβολή είναι τό Αποτέλεσμα μιας πά­ λης Αντιθέτων δυνάμεων. "Αν Ινα πράγμα Εξελίσσεται, αύτό γί­ νεται γιατί μέσα του κλείνει τό Αντίθετό του, αφοΰ χάθε πρά­ γμα είναι μιά ενότητα Αντιθέτων. Διαπιστώνουμε τήν πάλη τών αντιθέτων καί τή μετατροπή τοΰ πράγματος στό αντίθετό του. Π ω ς γ ί ν ε τ α ι α ύ τ ή ή μ ε τ α τ ρ ο π ή ; Αύτό είναι τό καινούργιο πρόβλημα πού μπαίνει. Μπορεΐ κανείς νά σκεφτεϊ οτι αύτή ή μετατροπή γίνεται σιγά - σιγά, μέ μιά σειρά Από μικρές μεταβολές, δτι τά πράσινο μήλο μετατρέπεται σέ ώριμο μήλο μέ μιά σειρά Από μικρές προ­ οδευτικές μεταβολές. "Ετσι, πολλοί άνθρωποι σκέφτονται δτι ή κοινωνία μετα­ βάλλεται σιγά - σιγά κι οτι τό Αποτέλεσμα μιας σειράς τέτοιων μικρών μεταβολών θά είναι ή μετατροπή τής καπιταλιστικής κοινωνίας σέ σοσιαλιστική. Αύτές οί μικρές μεταβολές είναι οί μεταρρυθμίσεις και θά είναι ιό άθροισμά τους, τό σύνολο τών μικρών βαθμιαίων μεταβολών, πού θά μάς δώσει μιά καινούρ­ για κοινωνία. Αύτή είναι ή θεωρία πού δνομάζεται ρ ε φ ο ρ μ ι σ μ ό ς . Τούς δπαδούς αύτής τής θεωρίας τούς ονομάζουν ρεφορμιστές, δχι γιατί ζητοΰν μεταρρυθμίσεις, άλλά γιατί νομίζουν δτι ά ρ κ ο ί ν οΐ μεταρρυθμίσεις, πού μέ τή συσσώρευσή τους θά μετατρέψουν χ ω ρ ί ς ν ά γ ί ν ε ι α ι σ θ η τ ό τήν κοι­ νωνία. "Ας Εξετάσουμε αν αύτό είναι Αληθινό : α )Ή

πολιτική Επιχειρηματολογία.

"Αν παρατηρήσουμε τά γεγονότα, αύτά δηλαδή πού συνέ­ βηκαν στις Αλλες χώρες, θά δοΰμε πώς δπου δοκίμασαν αύτό τό σύστημα δέν πέτυχε. Ή μετατροπή τής καπιταλιστικής κοινωνίας —ή καταστροφή της—Ιγινε σέ μιά μόνο χώρα : στήν Ε.Σ.Σ.Δ. Καί διαπιστώνουμε δτι αύτό δέν Ιγινε μέ μιά σειρά Από μεταρ­ ρυθμίσεις, Αλλά μέ τήν Επανάσταση* β) Ή

ιστορική Επιχειρηματολογία.

Μήπως γενικά είναι Αλήθεια, δτι τά πράγματα μετατρέπονται μέ μικρές μεταβολές, μέ μεταρρυθμίσεις; "Ας βλέπουμε πάντα τά γεγονότα. "Αν Εξετάσουμε τις ίστο-

*0

νόμο; τή;. .ιροόδοκ μέ άλματα

11*5

ρικές μεταβολές θά δοΰμε, δτι αυτές δέ συμβαίνουν !π’ άπειρον, δτι δέν είναι συνεχείς. "Ερχεται μιά στιγμή πού, άντι γιά μι­ κρές μεταβολές, ή μεταβολή γίνεται μ* £να απότομο <ϊλμα. Τά σημαντικώτεραγεγονότα πού διαπιστώνουμε στήν ιστο­ ρία τών κοινωνιών είναι μεταβολές απότομες, επαναστάσεις. Άκόμα κι αυτοί πού δέ γνωρίζουν τή διαλεχτική ξέρουν σήμερα δτι εγιναν άπότομες μεταβολές μέσα στήν Ιστορία. Κι ό­ μως, ως τόν 17ο αιώνα, πίστευαν δτι «ή φύση δέν κάνει άίλματα», δέν πηδά* δέν παραδέχονταν τίς άπότομες μεταβολές μέσα στή συνέχεια τών μεταβολών. Μπήκε στή μέση δμως ή επιστήμη και άπόδειξε μέ .τά γεγονότα δτι γίνονταν άπότομες μεταβολές. Ή επανάσταση τοΰ 1789 τούς άνοιξε άκόμα καλύτερα τά μά­ τια* ή ϊδια ήταν ενα χτυπητό παράδειγμα ξεκάθαρης ρήξης μέ τό παρελθόν. Καί μπόρεσαν οί άνθρωποι ν’ άντιληφθοΰν τε­ λικά, δτι δλοι οί άποφασιστικοί σταθμοί στήν ιστορία υπήρξαν και ήταν σημαντικές, άπότομες, ξαφνικές άναστατώσεις. 01 σχέσεις λόγου χάρη άνάμεσα στό τάδε καί στό τάδε κράτος, άπό φιλικές πού ήταν γίνονταν πιο ψυχρές, υστέρα πιο τεταμένες, δηλητη­ ριάζονταν, έπαιρναν χαρακτήρα εχθρικό—καί, ξαφνικά, ερχόταν δ πόλεμος, απότομη ρήξη στή συνέχεια τών γεγονότων. Επίσης * στή Γερμανία, ΰστερ’ άπ’ τόν πόλεμο τοΰ 1914 — 18, παρουσια­ ζόταν μιά βαθμιαία άνοδος τοΰ φασισμού, και υστέρα μιά μέρα δ Χίτλερ κατέλαβε τήν εξουσία: ή Γερμανία μπήκε σέ μιά νέα Ιστορική περίοδο. Σήμερα, εκείνοι πού δέν άρνιοΰνται τις άπότομες μεταβολές Ισχυρίζονται δτι αυτές είναι τ υ χ α ί ε ς , καί τυχαίο είναι κάτι πού συμβαίνει, άλλά πού θά μπορούσε νά μήν είχε συμβεΐ. Νά πώς εξηγούν τίς επαναστάσεις στήν Ιστορία τών κοινω­ νιών :< Είναι τυχαία γεγονότα». Στήν ιστορία τής Γαλλίας λ. χ., ερμηνεύουν τήν πτώση τοΰ Λουδοβίκου 16ου και τήν επανάσταση σάν αποτέλεσμα άδύνατου καί μαλακού χαρακτήρα τοΰ Λουδοβίκου 16ου. « Ά ν ήταν άν­ θρωπος ενεργητικός δέ θά γινόταν Ιπανάσταση». Διαβάζουμε μάλιστα δτι, άν στή Βαρέν δέν είχε παρατείνει τό γεύμα του, δέ θά τόν πιάνανε καί ή πορεία τής ιστορίας θά είχε άλλάξει. Ά ρα, λένε, ή γαλλική επανάσταση ήταν ενα τυχαίο γεγονός. Α ντίθετα ή διαλεχτική Αναγνωρίζει τίς επαναστάσεις σάν Α ν α γ κ α ι ό τ η τ ε ς . 'Υπάρχουν βέβαια συνεχείς μεταβολές.

11*6

Tij; Λιαλι χτικής

άλλά, καθώς συσαωρεύονται, καταλήγουν νά προκαλοΰν τί; από­ τομες μεταβολές. γ) Ή ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ε π ι χ ε ι ρ η μ α τ ο λ ο γ ί α . “Ας πάρουμε τό παράδειγμα τοΰ νεροΰ. Ξεκινάμε άπ* τό 0® και ανεβάζουμε τή θερμοκρασία από 1°, 2·, 3* ως 98® βαθ­ μούς : ή μεταβολή είναι συνεχής. Άλλά μπορεΐ αύτό νά συνεχι­ στεί επ’ άπειρον; Φτάνουμε άκόμα κι ως τούς 99®, άλλά στούς 100° έχουμε μιάν άπότομη μεταβολή: τό νερό μ ε τ α τ ρ έ π ε τ α ι σέ ατμό. Ά ν άντίθετα άπό τούς 99® κατεβαίνουμε μέχρι τόν 1® θά έχουμε ξανά μιά συνεχή μεταβολή, άλλά δέν μπορούμε νά κατε­ βαίνουμε έτσι επ’ άπειρον, γιατ'ι στό 0® τό νερό μ ε τ α τ ρ έ π ε τ α ι σέ πάγο. Ά πό τόν 1® μέχρι τούς 99® βαθμούς τό νερό μένει πάντα νερό" αλλάζει μονάχα ή θερμοκρασία του. Αύτό ονομάζεται π ο ­ σοτική μεταβολή I άπαντά στήν Ιρώτηση : «πόσο;» δηλ. «πόση θερμότητα υπάρχει μέσα στό νερό;» "Οταν τό νι:ρό μετατρέπεται σέ πάγο η σέ άτμό έχουμε μιά π ο ι ο τ ι κ ή με ­ τ α β ο λ ή , μιά μεταβολή ποιότητας. Αύτό δέν είναι πια νερό, έγινε πάγος ή άτμός. "Οταν τό πράγιια δέν αλλάζει φύση, έχουμε μιά ποσοτική μεταβολή (στό παράδειγμα τοΰ νεροΰ έχουμε μιά μεταβολή τοϋ βαθμού τής θερμότητας, άλλά δχι τής φύσης τοΰ νεροϋ). ‘Ό ταν άλλάζει ή φΰση, δταν ένα πράγμα γίνεται άλλο πράγμα, ή με­ ταβολή είναι ποιοτική. Βλέπουμε λοιπόν δτι ή εξέλιξη τών πραγμάτων δέν μπορεΐ νά είναι επ' άπειρον ποσοτική* τά πρά ματα καθώς μεταβάλ­ λονται παθαίνουν στο τέλος μιά ποιοτική μεταβολή. Ή π ο σ ό ­ τ η τ α μ ε τ α τ φ έ π ε τ α ι σέ π ο ι ό τ η τ α . Αύτός είναι ενας γενικός νόμος. Άλλά, δπως πάντα, δέν πρέπει νά μένουμε κολλημένοι στόν δφηρημένο αύτόν τύπο. Θά βρει κανείς στό βιβλίο τον Ένγκελς «Άντι-Ντύρινγκ», «τό κεφάλαιο «Λιαλεχτική, ποσότητα και ποιότητα», πολλά πα­ ραδείγματα πού Φά τον xevovv νά καταλάβει δ α σ’ Sia τά χράγματα, δ η ις aai «τίς φνικ έ ; { « σ φ ι ς , έπαλ^θευεται ή &xqi&am τον μέ τόν όκοΐο

'Ο νόμο; τής ποίκΜιου μέ Αλματα

σέ ορισμένους βα&μούς ποσοτικής μεταβολής παράγειαι ν ιΊ .ix.u μιά ποιοτική μετατροπή [Ά ντι - Ντΰρινγκ, τ. I, σελ. 102].

Νά ενα καινούργιο παράδειγμα πού άναφέοεται από τόν Η . W allon στόν 8ο τόμο τής Γαλλικής Εγκυκλοπαίδειας (δπου αυ­ τός παραπέμπει στόν ’Ένγκελς)’ ή νευρική ενέργεια πού συσσω­ ρεύεται σέ ενα παιδί προκαλεΐ τό γέλιο’ αλλά, αν εξακολουθεί ν* αυξάνει, τό γέλιο μετατρέπεται σέ κρίση δακρύων. Έ τσι, δταν τά παιδιά διεγείρονται και γελάνε ύπερβολικά, καταλήγουν στό κλάμα. Θά δώσουμε ενα τελευταίο παράδειγμα πού είναι πολΰ γνωστό: τόν άν$ρι»πο πού βάζει ύποψηφιότητα σέ δποιαδήποτε περίπτωση. "Αν χρειάζονται 4,500 ψήφοι γιά νά πάρει τήν άπό· λυτή πλειοψηφία, ό υποψήφιος δέν εκλέγεται μέ 4.499, μένει αυτός πού είναι, Ινας υποψήφιος. Μέ μιά ψήφο παραπάνω ή ποσοτική αυτή μεταβολή καθορίζει μιά ποιοτική μεταβολή, άφοΰ, άπό υποψήφιος πού ήταν, εκλέγεται. Αυτός δ νόμος μάς δίνει τή λύση τοΰ προβλήματος: μεταρ­ ρύθμιση ή επανάσταση. Οί ρεφορμιστές μάς λένε : «Θέλετε πράγματα αδύνατα πού δέ γίνονται παρά μόνο τυχαία" εΐσαστε ούτοπιστές*. Άλλά βλέπου­ με καλά μ' αύτόν τον νόμο, ποιοί πραγματικά ονειρεύονται πρά­ γματα Αδύνατα! Ή μελέτη των φαινομένων τής φύσης και τής επιστήμης μάς δείχνει δτι οϊ μεταβολές δέ συνεχίζονται έπ’ ά­ πειρον, άλλά δτι σέ μιά ορισμένη στιγμή ή μεταβολή γίνεται α­ πότομα. Λέν είμαστε μεΐς πού τό βεβαιώνουμε, αυθαίρετα, είναι ή έπιστήμη, ή φύση, ή πραγματικότητα 1 Μπορεΐ λοιπόν κανείς ν* άναρωτηθεΐ: Τί ρόλο παίζουμε εμείς σ’ αυτές τις δπότομες μεταβολές; θ ’ απαντήσουμε στήν ερώτηση καί θ ’ αναπτύξουμε τό πρό­ βλημα αύτό μέ τήν εφαρμογή τής διαλεχτικής στήν ιστορία. Νά πού φτάσαμε λοιπόν σ' ?να ξακουστό μέρος τοΰ,διαλεχτικοδ υλι­ σμού : στόν ιστορικό ύλισμό. 2 . Ό (fM guiic Ολισμός. Τ ί είναι δ Ιστορικός υλισμός ; Τώρα που ξέρουμε τί είναι 4 διαλε/τική, μπορούμε να πούμε δτι δ Ιστορικός υλισμός είναι άχλούστατα ή Ιφαρμογή τής διαλεχτικής μεθόδου στην Ιστορία wv xotvwn&v.

lu e

Μ τλέιη τής Λιαλίχτικής

Γιά νά τό καταλάβουμε χαλά αδτό, πρέπει νά καθορίσουμε μέ άχρίβεια τί είναι Ιστορία. 'Ιστορία σημαίνει μεταβολή χαι μάλιστα μεταβολή μέσα στήν κοινωνία. Ή κοινωνία εχει μιά ι­ στορία πού στήν πορεία της Αλλάζει συνεχώς. Καί, μέσα στή δι­ άρκεια τής ίστορίας αυτής, βλέπουμε νά συμβαίνουν μεγάλα γε­ γονότα. Μπαίνει λοιπόν τό πρόβλημα : άφοΰ μέσα στήν ιστορία οί κοινωνίες Αλλάζουν, τί εξηγεί αυτές τίς μεταβολές ; α) Π ώ ς θ α

εξηγήσουμε

τήν

ιστορία;

Είναι σάν ν’ αναρωτιέται κανείς.: «γιά ποιό λόγο γί­ νονται και ξαναγίνονται οί πόλεμοι; 01 άνθρωποι θά εποεπε νά μποροΰν νά ζοΰν ειρηνικά !» Στις ερωτήσεις αυτές θά δώσουμε απαντήσεις υλιστικές. Ό πόλεμος, δπως θά τόν ερμήνευε ενας καρδινάλιος, είναι μιά τιμωρία άπ’ τόν θεό' αυτή είναι μιά ίδεαλιστική απάντηση γιατί ερμηνεύει τά γεγονότα μέ τό θεό, γιατί Ιξηγεϊ τήν ιστο­ ρία μέ τό πνεΰμα. Έ δώ είναι τό πνεΰμα πού δημιουργεί καί κάνει τήν ιστορία. Τό νά μιλά κάνεις γιά τή θεία Πρόνοια είναι επίσης μιά Iδεαλιστική απάντηση. Ό Χίτλερ μάς λέει στόν «’Αγώνα» τον δτι ή Ιστορία είναι εργο τής θείας Πρόνοιας καί τήν ευχαριστεί που διάλεξε γιά τόπο τής γέννησής του τά αυστριακά σύνορα. Τό νά θεωρείς τόν θεό ή τή θεία πρόνοια υπεύθυνους γιά τήν Ιστορία είναι μιά θεωρία πολύ βολική : οί άνθρωποι δέν μποροΰν νά κάνουν τίποτα, και συνεπώς κι εμείς δέν μπορούμε νά κάνουμε τίποτα ενάντια στόν πόλεμο, πρέπει ν’ Αφήνουμε τά πράγματα νά γίνονται δπως γίνονται 1 Μποροΰμε άπό άποψη έπιστημονική νά υποστηρίξουμε μιά τέτοια θεωρία ; Μποροΰμε νά βροΰμε τή δικαίωσή της μέσα στά πράγματα; "Οχι. 'Η πρώτη υλιστική θέση σ’ αδτή τή συζήτηση είναι, δτι ή Ιστορία δέν είναι εργο τοΰ θεοϋ, Αλλά I ρ γ ο τ ώ ν Αν­ θ ρ ώ π ω ν . Οί Ανθρωποι λοιπόν μποροΰν νά έπιδράσουν χάνω στήν Ιστορία καί μποροΰν νμ έμποδίσουν τόν πόλεμο. β) Ή Ι σ τ ο ρ ί α ε ί ν α ι ε ρ γ ο τ ώ ν Α ν θ ρ ώ π ω ν . Ot άνθρωποι κάνουν τήν Ιστορία τονς, όποια τροπή κι αν παίρ­ νει, ακολουθώντας καθένας τούς δικούς τον σκοπούς, που τούς θελ» συνειδητά, καϊ elναι άκριβώς αντών τών άπβιράριθμ<ον θβλήββων τ* ά-

Ό νίμο; τής ποοόόοι· κί άλματα Λ οτελέσματα ποΰ συνιστούν τήν ιστορία, ενεργώντας κατά διάφορες έγ­ νοιες χαί έπιδρώντας μέ τίς ποικίλες αντανακλάσεις τους πάνω στόν εξω­ τερικά κόσμο. Πρόκειται συνεπώς γ ι’ αύτό πού θέλουν τά απειράριθμα άτομα παρμένα χωριστά. Ή θέληση καθορίζεται άπό τό πάθος ή τή σκέψη. Ά λλά οί μοχλοί πού καθορίζουν μέ τή σειρά τους άμεσα τό πάθος ή τή σκέψη είναι πολύ διαφορετικής φύσης... Μπορεΐ κανείς ν ’ άναρωτηθεΐ άκόμα... ποιές είναι οΐ ιστορικές αιτίες πού μετατρίπονται σ’ αύτά τά κίνητρα μέσα στά κεφάλια τών άνθρώπιον πού δοοΰν [Έ ν­ γκελς, Φόΰερμπαχ, σ. 38-39].

Τό κείμενο αντο τοΰ Ένγκελς μάς λέει λοιπόν, δτι είναι οί άνθρωποι πού δροϋν σύμφωνα μέ τίς θελήσεις τους, μά ou αυτές οί θελήσεις δέ βαδίζουν πάντα στήν ίδια κατεύθυνση I Τί κ α θ ο ρ ί ζ ε ι λοιπόν, τί είναι αύτό πού προκαλεϊ τίς αν­ θρώπινες ενέργειες; Γιατί οί θελήσεις τους δέ βαδίζουν πρός τήν ίδια κατεύθυνση; 'Ορισμένοι Ιδεαλιστές θά συγκατανευσουν δτι είναι ή δρά­ ση τών ανθρώπων πού κάνει τήν ίστορία καί δτι αυτή ή δρά­ ση απορρέει άπό τή θέλησή τους: ή θέληση καθορίζει τήν πρά­ ξη καί οί σκέψεις μας ή τά αΐσθήματά μας καθορίζουν τή θέ­ λησή μας. Θά εχουμε λοιπόν τήν ακόλουθη σειρά: ιδέα - θέληση δράση, καί γιά νά ε ξ η γ ή σ ο υ μ ε τή δράση θ ’ ακολουθήσου­ με τήν αντίθετη κατεύθυνση, αναζητώντας τήν ιδέα πού είναι αιτία προσδιοριστική. Ξεκαθαρίζουμε αμέσως, δτι δέν άρνιόμαστε τή δράση τών μεγάλων άνδρών καί θεωριών, άλλά υποστηρίζουμε δτι έχει κι αυτή άνάγκη νά ερμηνευτεί. Δέν τήν εξηγεί ή σειρά ιδέα—θέ­ ληση—δράση. Έτσι, βρισμένοι ισχυρίζονται δτι στόν 18ο αιώνα β Ντιντερό καί οί Εγκυκλοπαιδιστές, διαδίδοντας στά πλήθη τή θεωρία τών δικαιωμάτων τοΰ ανθρώπου, γοήτεψαν μέ τίς Ιδέες αυτές καί κέρδισαν τή θέληση τών άνθρώπων καί σέ συνέ­ χεια αυτοί οί άνθρωποι έκαναν τήν Ιπανάσταση. Παρόμοια καί στήν Ε.Σ.Σ.Δ., οί ιδέες τοΰ Λένιν διαδόθηκαν καί οί άνθρωποι έδρασαν σύμφωνα μ’ αυτές τις Ιδέες. Καί συμπεραίνουν δτι, αν δέν υπήρχαν οί επαναστατικές Ιδέες, δέ θά υπήρχε έπανάσταση. Είναι αυτή ή άποψη πού κάνει νά λένε δτι κινητήριες δυνάμεις τής ίστορίας είναι οί ιδέες τών μεγάλων άρχηγών καί δτι οί αρ­ χηγοί δημιουργοΰν τήν ίστορία. Γνωρίζετε τό σύνθημα τής «Γαλ­ λικής δράσης»: «4Ο βασιλιάδες δημιούργησαν τή Γαλλία». Θά

15',

Μ ελέτη τ ή ;

Διαλεχτικής

μπορούσε κανείς νά προσθέσει: βασιλιάδες πού δμως δέν είχαν καί πολλές «ιδέες»! Ποια είναι ή ύλισακή άποψη πάνω σ" αύτό τό ζήτημα; Είδαμε δτι ανάμεσα στόν υλισμό τού 18ου αίώνα καί τόν σύγ­ χρονο ύλισμό, υπήρχαν πολλά κοινά σημεία, άλλ5 δτι δ παλιός ύλισμός είχε γιά τήν ιστορία μιά ίδεαλιστι/.ή θεωρία. Λοιπόν, είτε είναι καθαρά ίδεαλιστική, εί'τε είναι κρυμμέ­ νη κάτω άπό εναν ασυνεπή ύλισμό, ή ίδεαλιστική αύιή θεωρία, πού μόλις είδαμε καί πού δίνει τήν εντύπωση δτι εξηγεί τήν ιστορία, δέν έξηγεϊ τίποτε. Γ ι α τ ί τί π ρ ο κ α λ ε ϊ τή δράση; *0 παλιός ύλισμός, λέει ό Ένγκελς, εκτιμά όλα σύμφωνα μέ τά κίνητρα τής δράσης, χωρίζει τούς ανθρώπους πού εκδηλώνουν μιά Ι­ στορική δράση σέ εύγενεϊς καί όχι εύγενεϊς καί διαπιστώνει συνήθως έπειτα ότι τά θύματα είναι οί εύγενεϊς καί νικητές οί όχι εύγενεϊς. άπ’ όπου ό παλιός ύλισμός συμπεραίνει ότι ή μελέτη τής Ιστορίας δέ μάς μαθαίνει τίποτα τό σημαντικά διδαχτικό. ενώ εμείς συμπεραίνου­ με ότι στόν Ιστορικό τομέα ό παλιός υλισμός είναι ασυνεπής πρός τόν ίδιο του τόν εαυτό, γιατί θεωρεί τίς ιδεολογικές κινητήριες δυνάμεις ' πού δροϋν στήν Ιστορία σάν βασικές αίτιες, άντί νά εξετάσει αύτό πον υπάρχει π ί σ ω άπ’ αύτές [”Ενγκελς, Φόϋερμπαχ, σελ. 39].

Ή θέληση, οί ίδέες, ισχυρίζονται μερικοί. Άλλά γ ι α τ ί οί φιλόσοφοι τοΰ 18ου αιώνα είχαν α κ ρ ι β ώ ς αύτές τίς ί­ δέες ; Ά ν είχαν προσπαθήσει τότε νά εκθέσουν τόν μαρξισμό δέ θά τούς είχαν άκούσει, γιατί στήν εποχή εκείνη οί άνθρωποι δέ θά είχαν καταλάβει. Δέν αρκεί μόνο νά προσφέρονται ίδέ­ ες, πρέπει καί νά τίς νοιώθουν οί άνθρωποι* κατά συνέπεια, εί­ ναι ο ρ ι σ μ έ ν ε ς ο ί ε π ο χ έ ς πού μποροΰν νά δεχτοΰν καί νά σφυρηλατήσουν τίς ίδέες. Είπαμε πάντα δτι οί ίδέες έχουν μεγάλη σημασία, άλλά πρέ­ πει νά δοΰμε ά π ό π ο ύ προέρχονται. Πρέπει λοιπόν νά έξετάσουμε, ποιες είναι οί αιτίες πού μάς δίνουν αύτές τίς ίδέες, ποιές είναι, οέ τελευταία άνάλυση, οί κ ι­ ν η τ ή ρ ι ε ς δ υ ν ά μ ε ι ς τής ι στορί ας .

Ό νόμος τής προόδου μέ δλματα

151

ΓΙΑ ΑΝΑΓΝΩΣΗ : Ένγκελς

: Ά ντι - Ντΰρινγκ, τ. I , κεφ. 12:- «Διαλεχτική. Ποσό­ τητα και ποιότητα», σελ. 179. Λένιν : 'Υλισμός καί Έμπειριακριτικισμός, σ. 321, «Σχετικά μέ τή διαλεχτική». Ένγκελς : Λ. Φόϋερμπαχ, κεφ. 4 : « Ό διαλεχτικός υλισμός», σελ. 32 καί πέρα. (Κοιν. Εκδόσεις 1946.) Ρ. Μωμπλάν: *Η μαρξιστική φιλοσοφία καί ή επίσημη έκπαίδευση, πρώτο μέρος. Στή σειρά : «Τά τετράδια τής προλεταρια­ κής άντι—εκπαίδευσης».

Μ ελέτη τ ή ς Διαλεχτιχή;

ΕΡΩ ΤΗ ΣΕΙΣ ΕΛΕΓΧΟΥ •ΚΕΦΑΛΑΙΟ I

1. ’Από ποϋ προέρχεται ή μεταφυσική μέθοδος; 2. ‘Από ποϋ προέρχεται ή διαλεχτική μέθοδος; 3. Γιατί καί πώς ό μεταφυσικός υλισμός μεταβλήθηκε σε διαλεχτικό υλισμό; 4. Ποιές είναι οί φιλοσοφικές σχέσεις πού υπάρχουν άνάμεσα στον Χέγγελ καί στον Μάρξ; ΚΕΦΑΛΑΙΟ I I

1. Τί εϊναι μηχανική μεταβολή ; 2. Πώς άντιλαμβάνεται ή διαλεχτική τή μεταβολή; ΚΕΦΑΛΑΙΟ I I I

1. Πώς άντιλαμβάνεται ή διαλεχτική τή μεταβολή; (Συγ­ κρίνετε τήν απάντηση στο προηγούμενο κεφάλαιο μέ τήν άπάντηση σ’ αΰτό έδώ.) 2. Τί είναι Ιστορική εξέλιξη ; 3. Γιατί και πώς μετατρέπονται τά πράγματα ; ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV

Πώς δεν πρέπει ν’ αντιλαμβανόμαστε τή διαλεχτική. ΚΕΦΑΛΑΙΟ V

1. Τί είναι ή διαλεχτική ; 2. Ποιοί είναι οί νόμοι της ;

ΠΕΜΠΤΟ

ΜΕΡΟΣ

Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΥΛΙΣΜΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ΟΙ ΚΙΝΗΤΗΡΙΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ 1. 2. 3. 4. 5.

Mtd πλάνη πού πρέπει ν' Αποφεύγεται. Τό «κοινωνικό ί,Τναι» καί ή. συνείδηση. Ίδεαλιστικές θεωρίες. Τό «κοινωνικό είναι» κι οί συνθήκες ύπαρξης. Ή πάλη τών τάξεων, κινητήρας τής Ιστορίας. .

Μόλις μπει ή έρώτηση : άπό ποΰ προέρχονται οί Ιδέες μας, βλέπουμε δτι πρέπει νά προχωρήσουμε πιο πέρα στις Ερευνές μας. "Αν σκεφτοΰμε δπως οί υλιστές τοΰ 18ου αίώνα, πού πί­ στευαν δη <6 Ιγκέφαλος Ιχκρίνει τή σκέψη δικός τό συκώτι Ιχχρίνει τή χολή», θ ’ απαντήσουμε στην έρώτηση αύτή, δτι ή φύ­ ση παράγει τό πνεϋμα καί δτι κατά συνέπεια ot ιδέες μας είναι προϊόν τής φύσης, προϊόν τοΰ εγκεφάλου. θ ά ποϋμε λοιπόν δτι ή Ι σ τ ο ρ ί α γίνεται άπό τή δ ρ άσ η τών ανθρώπων, πού ωθούνται άπό τη θέλησή τους, κι αύτή πάλι είναι ή έκφραση τών Ι δ ε ώ ν τους πού προέρχονται άπό τον εγκέφαλό τους. Άλλα προσοχή I 1. Μ ιά πλάνη αού nQinei ν ’ Ληοφβύγκχαι. ”Αν έρμηνέψουμε τή μεγάλη Επανάσταση σάν αποτέλεσμα τής εφαρμογής τών ιδεών πού γεννήθηκαν στον έγκέφαλο τών φιλοσόφων, αυτή θά είναι μιά περιορισμένη χαι Ανεπαρκής έρμηνεία καί μιά χακή έφαρμογή τοΰ ύλισμοΰ. Γιατί αυτό πού πρέπει νά δούμε είναι, γ ιά π ο ι ο λ ό γ ο αυτές οί ιδέες πού σπάρθηκαν άπό τούς στοχαστές τής έποχής Ικείνης βρήκαν απήχηση στις μάζες. Γιά ποιό λόγο δ Ντιντερό δέν ήταν ό μόνος πού τις Ιπι νόησε και γιά ποιό λόγο, άπό τον 16ο αίώνα καί πέρα, ένας μεγάλος άριθμός άπό έγκεφάλους καλλ ιρ η ν ο ϋ σ ε tic ίδιες Ιδέες ;

Ό 'Ιστορικός 'Τλισμός

Μήπως τάχα γιαιι οί Ιγκέφαλοι αυτοί απόχτησαν ξαφνικά τό Ιδιο βάρος, τις ϊδιες 8λικες ; νΟχι. ‘Υπάρχουν άλλαγές στις ιδέες καί δέν προκύπτει μεταβολή στην κρανιακή κοιλότητα. Ή έρμηνεία αυτή των ιδεών μέ τον έγκέφαλο φ α ί ν ε ­ τ α ι σάν έρμηνεία υλιστική. Άλλα, τό νά μιλάει κανείς γιά τον εγκέφαλο τοΰ Ντιντερό, σημαίνει στήν πραγματικότητα οτι μιλάει γιά τΙς ι δ έ ε ς τοΰ εγκέφαλου τον Ντιντερό. Πρόκειται λοιπόν γιά μιά διαστρεβλωμένη, κίβδηλη ύλιστική θεωρία, δπου βλέπου­ με μαζί μέ τις ιδέες νά ξαναγεννιέται ή ίδεαλιστική τάση. Ά ς ξαναγυρίσουμε στήν άλυσίδα r Ιστορία - δράση - θέλη­ ση - ιδέες. Οί ιδέες έχουν μιά έννοια, 2να περιεχόμενο : ή εργα­ τική τάξη λ.χ. αγωνίζεται γιά τήν άνατροπή τοΰ καπιταλισμού. Αυτό τό σκέφτονται οί έργάτες πού αγωνίζονται. Σκέφτονται βέβαια, γιατί Ιχουν Ιναν έγκέφαλο, καί δ Ιγκέφαλος είναι ενας α π α ρ α ί τ η τ ο ς δ ρ ο ς γιά τή σκέψη· άλλα δέν είναι ενας § π α ρ κ ή ς δ ρ ο ς . *0 Ιγκέφαλος εξηγεί τό υλικό γεγονός δτι έχουμε ιδέες, αλλά δέν έξηγεΐ γιατί Ιχουμε αυτές τις Ιδέες καί ~δχι άλλες. "Ο,τι βάζει σέ κίνηση τούς ανθρώπους πρέπει αναγκαστικά νά περάσει dx* τόν έγκέφαλο τονς, άλλά ή μορφή πού παίρνει αυτό μέσα αχόν έγκέφαλο έξαρτιέται πολύ από τις περιστάσεις [Φόϋερμπαχ. σ. 40].

Πώς μπορούμε λοιπόν νά Ιξηγήσουμε τό περιεχόμενο τών Ιδεών μας ; Πώς μάς ήρθε δηλ. ή Ιδέα ν’ ανατρέψουμε τον κα­ πιταλισμό ; 2 - Tb «κοινωνικό tlv a i» ttal ή συνβίδηαη. Ξέρουμε πώς οί Ιδέες μας είναι ή αντανάκλαση τών πρα­ γμάτων. Οί σκοποί πού κλείνουν μέσα τους οί Ιδέες είναι έπίσης άντανάκλαση τών πραγμάτων. Άλλά ποιών πραγμάτων ; Γιά ν* Απαντήσουμε σ’ αυτή τήν Ιρώτηση θά πρέπει νά δοΰμε * ο ϋ ζοϋν οί άνθρωποι καί π ο υ έκδηλώνονται οί ι­ δέες τους. Διαπιστώνουμε_δτι οί άνθρωποι ζοΰν μέσα σέ μιά κα­ πιταλιστική κοινωνία καί βτι οί ιδέες τους έκδηλώνόνται μέσα σ° αΰτή τήν κοινωνία καί τούς προκαλοΰνται απ’ αυτή. Δεν είναι λοιπόν ή συνείδηση τών Ανθρώπων πού καθορίζει τό celναι» τονς, άλλά είναι Αντίστροφα τό κοινωνικό τονς «είναι» πού καθο­ ρίζει τη συνείδησή τονς [Κάρλ Μάρξ, Πρόλογος στή cΣυμβολή στήν.

ΟΙ κινητήριες δυνάμεις τ^ς 'Ιστορίας

155

κριτική τής πολιτικής οικονομίας»,σχίς «Φιλοοοφιχές μ·λέτ·ς», σ*λ. 69).

Σ ’ αΰτόν τον όρισμό, έκεϊνο «ου δνομάζει S Μάρξ «τό είναι τους», είναι οί άνθρωποι, είναι αύτό πού είμαστε’ «ή συνεί­ δηση», είναι αυτό πού σκεφτόμαστε, αύτό πού θέλουμε. Γενικά λένε δτι παλαίβουμε γιά ?να Ιδανικό βαθειά ριζωμέ­ νο μέσα μας, και απ’ αυτό βγαίνει πώς είναι ή σ υ ν ε ί δ η σ ή μ α ς πού καθορίζει τό «είναι» μας* δρουμε γιατί τό σχβφτό· μαστέ, γιατί το θέλουμε. Είναι μεγάλη πλάνη νά μιλάει κανείς Ιτσι, γιατί στήν πρα­ γματικότητα τό κ ο ι ν ω ν ι κ ό μ α ς « ε ί ν α ι » καθορίζει τή σ υ ν ε ί δ η σ ή μας. Έ ν α προλεταριακό «είναι» σ κ έ φ τ ε τ α ι προλεταριακά και Ινα δοτικό «είναι» σ κ έ φ τ ε τ α ι αστικά (Θά δοΰμε σέ συνέχεια γιατί δε συμβαίνει αυτό πάντα). ’Αλλά γενικά, οκέφΐοντα* διαφορετικά σ* ένα παλάτι απ ' ό,τι ο* Ινα καλύβι [Λουδ. Φόϋερμπαχ, σελ. 29].

3 . Ίδ β α ίισ τικ ές ΰκωβίβς. Οί Ιδεαλιστές λένε δτι Ινας προλετάριος ή Ινας δοτός είναι τέτοιοι γιατί σ κ έ φ τ ο ν τ α ι δ Ινας σάν προλετάριος και . ό άλλος σάν άστός. ’’Αντίθετα έμεϊς λέμε δτι, αν σκέφτονται σάν προλετάριοι η σαν άστοί, αυτό συμβαίνει γιατί ε ί ν α ι τό 2να η τ° άλλο. "Ενας προλετάριος Ιχει προλεταριακή ταξική συνείδηση γιατί ε ί ν α ι προλετάριος. Αυτό πού πρέπει νά παρατηρήσουμε είναι δτι ή Ιδεαλιστική θεωρία Ιχει μια πραχτική συνέπεια. "Αν κάνεις είναι άστός, λέ­ νε, αυτό συμβαίνει γιατί σκέφτεται σάν άστός* γιά νά πάψει λοι­ πόν νά είναι άστός, άρκεΐ ν* αλλάξει τον τρόπο πού σκέφτεται, καί, γιά νά σταματήσει ή άστική Εκμετάλλευση, άρκεϊ νά προ­ σπαθήσουμε ν ά π ε ί σ ο υ μ ε τούς Ιργοδότες. Αύτή είναι μιά θεωρία πού υποστηρίζεται άπό τούς χριστιανοσοσιαλιστές* αυτή έπίσης ή θεωρία των Ιδρυτών του ουτοπικοί σοσια­ λισμού. ’Αλλά είναι άκόμα καί ή θεωρία των φασιστών πού παλαίβου­ νε ένάντια στον καπιταλισμό, δχι γιά νά τόν έξαλείψουν, άλλα γιά νά τόν κάνουν πιό «λογικό» ! Λένε, πως δταν 6 έργοδότης κατα­

156

Ό Ί<ηο««χΛς 'Τλιαίιλς

λάβει δη εκμεταλλεύεται τούς ίργάτες δέ θά to χάνει χιά. Νά μιά θεωρία πέρα γιά πέρα Ιδεαλιστική, ποΰ καταλαβαίνουμε τούς κινδύνους της. 4 . Τό <κοινωνικό tlva i* « at ol avv^iftuf ΰηαοξης. *0 Μάρξ μας μιλάει γιά τό «κοινωνικό είναι». Τί εννοεί μ’ αυτό ; Τό «κοινωνικό είναι» καθορίζεται άπό τις υλικές συνθήκες ύπαρξης μέσα στις όποιες ζοΰν οί ανί^ρωποι στην κοινωνία. Δέν είναι ή συνείδηση τών ανθρώπων πού καθορίζει τ'ις υ­ λικές συνθήκες τής ύπαρξής τους, αλλά οί υλικές συνθήκες κα­ θορίζουν τή συνείδηση τους. Τί δνομάζουν υλικές συνθήκες ύπαρξης ; Μέσα στην κοινω­ νία, υπάρχουν πλούσιοι και φτωχοί και ό τρόπος πού σκέφτονται είναι διαφορετικός, οί ιδέες τους πάνω στο ίδιο ζήτημα είναι διαφορετικές. Τό νά πάρει Ινας φτωχός ή ένας άνεργος τόν η­ λεκτρικό σιδηρόδρομο είναι πολυτέλεια, άλλά γιά Ιναν πλούσιο, πού Ιχει αύτοκίνητο, είναι ξεπεσμός. Ό φτωχός εχει αυτή την ιδέα γιά Toy ηλεκτρικό σιδηρό­ δρομο, γιατί είναι φτωχός, η την εχει γιατ'ι παίρνει τόν ήλεκτρι,κό σιδηρόδρομο ; Γιατ'ι είναι φτωχός. Τό δτι β,ΐναι φτωχός, εί­ ναι δκριβως ή δίκιά του συνθήκη ύπαρξης. Πρέπει λοιπόν νά δοΰμε γ ι α τ ί υπάρχουν πλούσιοι καί φτωχοί, γιά νά μπορέσουμε νά Ιξηγήσουμε τις συνθήκες ύπαρ­ ξης τών άνθρώπων. Μιά όμάδα άπό άνθρώπους, πού έχουν τήν ίδια περίπου θέ­ ση μέσα στην οικονομική λειτουργία τής παραγώγής (που δηλαδή, στο σύγχρονο καπιταλιστικό καθεστώς, είτε είναι κάτοχοι τών μ έ σ ω ν π α ρ α γ ω γ ή ς , εϊτε, αντίθετα, έργάζονται πάνω στα μέσα παραγωγής πού δέν τους άνηκουν) καί πού κατά συνέπεια ?χουν τις ίδιες περίπου υλικές συνθήκες ύπαρξης, άπυτελεΐ μιά τ ά ξ η , χωρίς δμως ή έννοια τής τάξης νά περιορίζεται στην έννοια τοΰ πλούτου ή τής φτώχέιας. "Ενας προλετάριος μπορεΐ νά κερ­ δίζει περισσότερα άπό εναν αστό’ δέν. είναι γι* airro λιγώτερο προλετάριος, άφοΰ πάλι έξαρτιέται άπό εναν Ιργοδότη καί άφοΰ ή ζωή του δέν είναι οΰτε έ ξ α σ φ α λ ι σ μ έ ν η οΰτε Α ν ε ­ ξ ά ρ τ η τ η . Οί ΰλικές συνθήκες ύπαρξης ένός ανθρώπου δέν

01 χινητήρας ΑννΑμκς τής Ί«ΐ0||1ιις

καθορίζονται μονάχα Από τά χρήματα «ού κερδίζει, άλλά καί Από τόν κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ ο υ ρόλο. Έ τσ ι έχουμε τήν άχό' λουθη Αλυσίδα. 01 Ανθρωποι κάνουν τήν ι σ τ ο ρ ί α τ ο υ ς μέ τή δ ρ ά­ ση τους Ακολουθώντας τή θ έ λ η σ ή τους , πού είναι ή έκφρα­ ση τών Ι δ ε ώ ν τους . Κι αΰτές προέρχονται Από τις υλικές συνθήκες ύπαρξής τους, δηλ. Από τήν τάξη στήν όποία Ανήκουν. 5 . Ή ηάλ-η χ&ν τάξβων, hiνητήβας χής Ιατορίας. Οί άνθρωποι Ινεργοΰν γιατί δχονν ορισμένες ιδέες. Χρω-, στοϋν τίς ιδέες αυτές στις υλικές συνθήκες ύπαρξής τους, γιατ ανήκουν στη μιά ή στήν άλλη τάξη. Αυτό δέ σημαίνει δτι υ­ πάρχουν μόνο δυο τάξεις μέσα στήν κοινωνία: Υπάρχει πλήθος τάξεων, Από τίς όποιες δυό κυρίως βρίσκονται σέ πάλη: ή Αστι­ κή τάξη καί τό προλεταριάτο. Κ[ άτω Από τ Ι ς ι δ έ ε ς λ ο ι π ό ν β ρ ί σ κ ο ν τ α ι οί τ ά ξ ε ι ς . Ή κοινωνία είναι χωρισμένη σέ τάξεις πού παλαίβουν ή μιά μέ τήν άλλη. "Ετσι, δν εξετάσουμε τις Ιδέες τών Ανθρώπων, διαπιστώνουμε δτι αυτές οί ιδίες βρίσκονται σέ σύγκρουση χαί δτι, κάτω άπό τίς ιδέες αυτές, ξαναβρίσκουμε τΙς τάξεις πού κι αυτές βρίσκονται σέ σύγκρουση. Κατά συνέπεια, οί κινητήριες δυνάμεις τής ιστορίας, δηλαδή α υ τ ό πού Ι ρ μ η ν ε ύ ε ι τ ήν Ι στορί α, ε ί ν α ι ή πάλη τώντάςβων. ’Αν πάρουμε σάν παράδειγμα τό μόνιμο ελλειμμα τοΰ προ­ ϋπολογισμού, βλέπουμε δτι υπάρχουν δυό λύσεις' ή μιά, νά συνεχίσουμε αυτό πού ονομάζεται δημοσιονομική ορθοδοξία: οικονο­ μίες, δάνεια, φόροι καινούργιοι κ.τ.λ., καί ή Αλλη, νά κάνουμε νά πληρώσουν οί πλούσιοι. Διαπιστώνουμε εναν πολιτικό Αγώνα γύρω απ’ αυτές τίς iδέες καί συχνά Ακοΰμε νά Ικφράζουν τή «λύπη» τους πού δέν μπορούν νά συμφωνήσουν πάνω σ’ αυτό τό θέμα. 'Ο μαρξιστής ομως θέλει νά καταλάβει καί ψάχνει νά βρει έκεΐνο πού βρίσκεται κάτω Από τόν πολιτικό Αγώνα" Ανακαλύπτει λοιπόν τήν κοινω­ νική πάλη, δηλ. τήν πάλη τών τάξεων. Πάλη Ανάμεσα σ’ αυτούς πού είναι δπαδοί της πρώτης λύσης (καπιταλιστές) καί σ’ αύτούς

Ό ΊοηφΝ&ς 'Τλιαμ&ς t

πού πιστεύουν δτι πρέπει νά πληγώσουν οί πλούσιοι (μεσαίες τά­ ξεις καί προλεταριάτο). ’Αποδείχνεται, κατά ovvrjuia, λέει ό ’Ένγκβλς, δτι, τουλάχιστο σ»ή σύγχρονη Ιστορία, όλοι οί πολιτικοί αγώνες είναι Αγώνες ταξικοί καί δτι ολοι οί Αγώνες γιά τή χειραφέτηση τών τάξεων, παρά τήν Αναγκα­ στικά πολιτική μορφή τους—γιατί κάΑ* ταξική πάλη είναι πάλη πολιτι­ κή—περιστρέφονται σέ τελευταία Ανάλυση γύρο άπό τήν οικονομική χει­ ραφέτηση [Λ. Φοϋεομπαχ, σβλ. 41-42.— Δες επίσης Μάρξ- "Ενγκβλς : Μανιφέστο τοΰ Κομμουνιστικού Κόμματος, σελ. 17 καί επόμενες, καί Λένιν : Μάρξ, Ένγκελς, Μαρξισμός, σελ. 25-26].

Νά &νας ακόμα κρίκος πού πρέπει νά τόν προσθέσουμε στήν άλυσίδα πού εχουμε για νά έξηγήσουμε τήν ιστορία. Έ χο υ μ ε: δ ρ ά σ η , θ έ λ η σ η , ι δ έ ε ς κάτω άπό τις όποιες κρύβονται ο ί τ ά ξ ε ι ς καί πίσω άπό τις τάξεις βρίσκεται ή ο ι κ ο ν ο μ ί α . Τ ή ν Ι σ τ ο ρ ί α λ ο ι π ό ν τ ή ν Ε ρ μ η ν ε ύ ο υ ν οί τα­ ξ ι κ ο ί ' ά γ ώ ν ε . ς , ά λ λ α τ Lς τ ά ξ ε ι ς τ ι ς κ α θ ο ρ ί ­ ζ ε ι ή ο ΐ ν. ο ν ο μ·ί α. "Αν θέλουμε νά έξηγήσουμε Ινα Ιστορικό γεγονός, πρέπει νά έξετάσουμε ποιές ιδέες είναι σέ πάλη, ν* άναζητήσουμε τις τάξεις κάτω απ’ τις ιδέες καί νά δρίσουμε τέλος τό οικονομικό σύστημα πού χαρακτηρίζει τις τάξεις. Μπορεΐ άχόμα χάνεις ν’ άναρωτηθεΐ άπό ποϋ προέρχονται οί τάξεις καί τό οικονομικό σύστημα (καί οί διαλεχτικοι δέ φοβούνται νά βάζουν δλες αυτές τις διαδοχικές ερωτήσεις, γιατί ξέρουν δτι πρέπει νά βροΰν τήν προέλευση τοΰ κάθε πράγματος). Αυτό ακριβώς θά μελετήσουμε λεπτομερειακά στο έχόρενο κεφά­ λαιο, άλλά μπορούμε άπό τώρα νά ποΰμε: Γιά νά μάθουμε άπό ποΰ προέρχονται οί τάξεις, πρέπει νά μελετήσουμε τήν ιστορία τής κοινωνίας, καί θά δοϋμε τότε 8τι αυτές οί τάξεις δεν ήταν πάντα οΐ ίδιες. Στήν άρχαία Ελλάδα οί δούλοι καί οί κύριοι* στο μεσαίωνα οί χωροδεσπότες καί οί δουλοπάροικοι* σέ συνέχεια καί Απλοποιώντας τήν άπαρίθμηση αύτή, ή άστική τάξη καί τό προλεταριάτο. , Διαπιστώνουμε μ’ ρντό τό διάγραμμα δτι of τάξης άλλάζονν. ’Αναζητώντας νά μάθουμε για τί άλλάζουν, θά δοΰμε δ η αύτό δφείλεται στη μεταβολή τ «ϊ τ ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν σ υ ν θ η ­ κ ώ ν (οί οικονομικές συνθήκες ε ίν α ι: ή διάθραΜη τής παρα­ γωγής, τής κυκλοφορίας, τ% κατανομής και τής κατανάλ— ης

0 1

κ ιν η τ ή ρ ιε; δ ύ ν α μ η ς τ ή ; Ισ τ ο ρ ία ;

τών Αγαθών, καί, σάν θεμελιακός δρος, δ τ ρ ό π ο ς παραγω­ γής, ή τεχνική). Νά τώρα Sva κείμενο τοΰ Έ νγκελς: Ή α σ τ ικ ή τά ξ η κ α ί τό π ρ ο λ ετ α ρ ιά το σ χη μ α τίσ τη κ α ν κ α ί τ ά δυο ύ ­ σ τερ α ά π ό μ ιά μ ετα β ο λ ή τ ώ ν ο ικ ο ν ο μ ικ ώ ν σ ν ν φ η κ ώ ν , ί) α κ ρ ιβ έσ τερ α το ΰ τρ ό π ο υ π α ρ α γ ω γ ή ς. Τ ό π έ ρ α σ μ α π ρ ώ τ α ά π ό τή ν επ α γ γ ελ μ α τικ ή σ υ ν τεχ ν ία σ τή μ α ν ιφ α χ τ ο ύ ρ α κ ι ά π ό τή μ α ν ιφ α κ το ύ ρ α <κή μ εγά λ η β ιο ­ μ η χ α ν ία , μ έ τ ό ν τρ ό π ο τ η ς τ ή ς επ εξερ γ α σ ία ς-^ ιέ ά τ μ ο κ ίν η τ ε ς μ η χ α ν ές, ε ίν α ι έ κ ε ϊν ο π ο ύ ά νά π τυ ξ ε α ύ τέ ς τ ις δ υ ό .τ ά ξ ε ις [Φ ό ϋ ερ μ π α χ , σ. 41].

Βλέπουμε λοιπόν, δτι σέ τελευταία ανάλυση οί κινητήριες δυνάμεις τής ιστορίας άποδίνονται μέ τήν ακόλουθη αλυσίδα: α) Ή Ιστορία είναι εργο τ ώ ν Α ν θ ρ ώ π ω ν , β) Ή δ ρ ά σ η π ύ δημιουργεί τήν Ιστορία καθορίζεται Από τή θ έ λ η σ ή τ ο υ ς. γ) Ή θέληση αυτή είναι ή έκφραση τών ι δ ε ώ ν τ ο υ ς . δ) Αύτές οί Ιδέες είναι ή αντανάκλαση τών κ ο ι ν ω ν ι ­ κ ώ ν σ υ ν θ η κ ώ ν μέσα στις όποιες ζοϋν. ε) Οί κοινωνικές συνθήκες καθορίζουν τις τ ά ξ ε ι ς και τούς Αγώνες τους. στ) 01 τάξεις οί ίδιες καθορίζονται άπό τις ο ι κ ο ν ο μ ι ­ κές σ υν θή κε ς. Γιά .νά διασαφηνίσουμε κάτω άπό ποιες μορφές και μέσα σέ χοιές συνθήκες ξετυλίγεται ή άλυσίδα αυτή, λέμε δτι.: 1. Οί Ιδέες εκδηλώνονται στή ζωή στο π ο λ ι τ ι κ ό π ε δ ί ο . 2. Οί αγώνες τών τάξεων, πού βρίσκονται πίσω απ’ τούς Α­ γώνες τών Ιδεών, έκδηλώνονται στό κ ο ι ν ω ν ι κ ό π ε δ ί ο . 3. Ο ί ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς σ υ ν θ ή κ ε ς (πού καθορίζον­ ται άπό τήν κατάσταση τής τ ε χ ν ι κ ή ς ) έκδηλώνονται στό ο i χ ον ο μ ι κ ό πεδίο. ΓΙΑ ΛΝΛΓΝΟΣΗ: ΚΑφλ Μάφξ

: Φιλοσοφικές μελέτες, οελ. 67 καί πέρα. Πρό­ λογος στή «Συμβολή στήν χ$ιτική τής πολιτικής οικονομίας». MU Ένγκβλς: Μανιφέστο τον Κομμοννκηιχού Κόμματος.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΑΠΟ ΠΟΥ ΠΡΟΕΡΧΟΝΤΑΙ ΟΙ ΤΑΞΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Πρώτος μεγάλος καταμερισμός τής έργασίας. Πρώτη διαίρεση τής κοινωνίας σέ τάξεις. Δεύτερος μεγάλος καταμερισμός τής έργασίας. Δεύτερη διαίρεση τής κοινωνίας σέ τάξεις. Τί καθορίζει τίς οίκονομικές συνθήκες. ΟΙ τρόποι παραγωγής. Παρατηρήσεις.

Είδαμε δτι οί κινητήριες δυνάμεις τής Ιστορίας είναι, σέ τε­ λευταία ανάλυση, οί τάξεις καί οί άγώνες τους «ού καθορίζονται α π ό τ ί ς ο ί κ ο ν ο μ ι κ έ ς σ υ ν θ ή κ ε ς . Αύτό τό είδαμε ακολουθώντας τήν αλυσίδα αυτή : Οί άνθρωποι έχουν στο κεφάλι τους ϊδέες «ού τούς κάνουν νά δροϋν. Οί Ιδέες αυτές γεννιούν­ ται από τίς συνθήκες υλικής ύπαρξης μέσα στις όποιες ζοϋν οί άνθρωποι. Οί συνθήκες υλικής ύπαρξης καθορίζονται άπό τή θέση πού κατέχουν αυτοί μέσα στήν κοινωνία, δηλ.-άπό τήν τάξη στήν οποία άνήκουν. Καί οί τάξεις ·μέ τή σειρά τους κα­ θορίζονται άπό τίς οίκονομικές συνθήκες μέσα στις όποιες έξελίσσεται ή κοινωνία. Άλλά τότε πρέπει νά δοϋμε τί καθορίζει τίς οικονομικές συνθήκες καί τίς τάξεις «ού αυτές δημιουργούν. Αυτό θά τό μελετήσουμε αμέσως παρακάτω. ΐ/Π ρ ώ τ ο ς μ ιγά ίο ς καταμερισμός τής έργασίας.

Μελετώντας τήν Ιξέλιξη τής κοινωνίας καί εξετάζοντας τά γεγονότα τοΰ παρελθόντος, διαπιστώνει καθένας ευθύς έξ ά^χής οτι ή διαίρεση τής κοινωνίας σέ τάξεις δέν υπήρχε πάντοτε. Ή

Τάξεις χαί οικονομικέ; ανΛήχβς

1 6 1

διαλεχτική έπιβάλλει ν* άναζητΰμε τήν αρχή τών πραγμάτων. Διαπιστώνουμε λοιπόν δτι σ' Ινα πολύ μακρυνό παρελθόν δέν υ­ πήρχαν τάξεις. Στήν «Καταγωγή τής οικογένειας, τής ατομικής Ιδιοχτησίας Χαί τοΰ κράτους», δ Ένγκελς μάς λέει : ' Σ ' ό λ ο τ ά κ α τώ τερ α α χ ά δ ια τ ή ς κ ο ιν ω ν ία ς , ή π α ρ α γ ω γ ή ή τα ν ο ύσ ια σ τ ιχ ά κ οινή" δέν υ π ά ρ χ ε ι μ ιά τά ξ η , μ ιά κ α τ η γ ο ρ ία έρ γα ζο μ έν ω ν , κ ι ά κ ό μ α μ ιά ά λλ η . Ή κ α τα ν ά λ ω σ η τώ ν π ρ ο ϊό ν τω ν που π α ρ ή γ α ν ο ί ά ν θ ρ ω π ο ι ή τ α ν κι α υ τή κ ο ιν ή . Α ΰ τό ς ε ίν α ι ό π ρ ω τ ό γ ο ν ο ς κ ο μ μ ο υ ν ι σ μ ό ς [,Έ κ δ . C o s te f, σ ελ. 280 κ α ί 205 - 206).

"Ολοι οί άνθρωποι συμμετέχουν στήν παραγωγή. Τά άτομικής χρήσης εργαλεία είναι ατομική Ιδιοχτησία, άλλά τά κοινό­ χρηστα ανήκουν στήν κοινότητα. 'Ο καταμερισμός τής έργασίας ύπάρχει στο κατώτερο αύτό στάδιο μονάχα ανάμεσα στά φ ΰ λ α. Ό άντρας κυνηγάει, ψαρεύει κ.τ.λ. Ή γυναίκα φροντίζει τό σπίτι. Δέν υπάρχουν στη μέοη ιδιαίτερα ή ατομικά συμφέροντα. Άλλά οί άνθρωποι δέν ,άπόμειναν στό στάδιο αυτό καί ή πρώτη μεταβολή στή ζωή τών ανθρώπων ήταν δ καταμερισμός τής εργασίας μέσα στήν κοινωνία. Μ έσ α σ τόν τρ ό π ο π α ρ α γ ω γ ή ς γλ υ σ τρ ά ει σ ιγ ά - σ ιγ ά ό κ α τ α ­ μ ε ρ ι σ μ ό ς τ ή ς έ ρ γ α σ ί α ς [στό π α ρ α π ά ν ω έ ρ γ ο , σελ. 280J.

Αυτό τό 'πρώτο γεγονός παρουσιάζεται εκεί δπου οί άν­ θρωποι β ρ έ θ η κ α ν μ π ρ ο σ τά σέ ζ ώ α π ο ύ πέτυχ·» ν εύκ ο λ α ν ά τ ά εξη μ ερ ώ σ ουν κ α ί ύ σ τερ α ν* α να π τύ ξ ο υ ν κ τη ν ο τρ ο φ ία μ* α ύ τά . Έ ν α ς ο ρ ισ μ έν ο ς α ρ ιθ μ ό ς ά π ό τ ι ς π ιό α ν α π τυ γ μ έ ν ε ς φ υ λ ές... έκ α ν α ν τή ν κ τη ν ο τρ ο φ ία κ ύ ρ ιο κ λ ά ­ δ ο τ ή ς δ ο υ λ ε ιά ς το υ ς. Φ υλές βοσ κ ώ ν ά π ο σ π ά σ τη κ α ν ά κ ό τή μ ά ζα ιώ ν Β α ρ β ά ρ ω ν . Α ΰ τό ς ή τα ν ό π ρ ώ τ ο ς μ ε γ ά λ ο ς κ α τ α μ ε ρ ι ­ σ μ ό ς τ ή ς έ ρ γ α σ ί α ς [στό ίδ ιο , σ ελ. 206 - 207],

Έχουμε λοιπόν σάν πρώτο τρόπο παραγωγής: τό κυνήγι, τό ψάρεμα. Δεύτερο τρόπο παραγωγής : τήν κτηνοτροφία, άπό την δποία προέρχονται οί φυλές τών βοσκών. Αυτός ακριβώς δ πρώτος καταμερισμός τής έργασίας είναι ή βάση γιά τήν

2 . Πρώτη διαίβίση τής κοινωνίας σέ τάξβις. Ή α ύξη σ η τ ή ς π α ρ α γ ω γ ή ς σέ δ λ ο υ ς το ύ ς κ λ ά δ ο ν ς τ η ς — κ τη νοτρ ο­ φ ία , γ ε ω ρ γ ία , ο ικ ια κ έ ς ερ γ α σ ίες— έ δ ιν ε σ τή ν α ν θ ρ ώ π ιν η έρ γ α τικ ή δύ­

162

Ό

'Ισ το ρ ικ ό ς

'Τλισμός

να μ η τή ν ικ α ν ό τη τα ν ά π α ρ ά γ ε ι π ερ ισ σ ό τερ α π ρ ο ϊό ν τα α π ’ όσα- χ ρ ε ιά ­ ζο ντα ν γ ιά τή σ υντή ρησ ή τη ς. Α ΰξησ ε τα υ τό χ ρ ο ν α τό μ έ γ ε θ ο ς τ ή ς κ α θ η ­ μ ε ρ ιν ή ς δ ο υ λ ειά ς π ο ύ έπ εφ τε στό κ ά θ ε μ έλ ο ς τ ή ς φ υ λ ή ς (g e n s ) , ΐ ή ; ο ικ ια κ ή ς κ ο ιν ό τη τ α ς ή τή ς κ ά θ ε μ ια ς ο ικ ο γ έ ν ε ια ς χ ω ρ ισ τ ά . Δ η μ ιο υ ρ γ ή θ η κ ε ή έπιίΚ ιμ ία νά σ υ γ κ εν τρ ω θ ο ύ ν κ α ιν ο ύ ρ γ ιε ς ε ρ γ α τ ικ έ ς δ υ ν ά μ ε ις . Α ύ τές τ ις π ρ ο μ ή θ ε ψ ε ό π ό λ ε μ ο ς ' ο ί α Ιχ μ ά λ ω το ι το ΰ π ο λ έμ ο υ μ ετ α β λ ή ­ θ η κ α ν σέ δο ύ λ ο υ ς. Ά π ό τό γ εγ ο ν ό ς δ τ ι α ν ξ α ιν ε τή ν π α ρ α γ ω γ ικ ό τ η τ α τή ς ερ γα σ ία ς, κ α ι κ α τ ά σ υ ν έπ εια τό ν π λ ο ύ το , κ α ί π λ ά τ α ιν ε τό π ε δ ίο τ ή ς π α ρ α γ ω γ ή ς , ό π ρ ώ τ ο ς μ εγ ά λ ο ς κ ο ιν ω ν ικ ό ς κ α τα μ ε ρ ισ μ ό ς τή ς ε ρ ­ γ α σ ία ς ε ίχ ε , μέσ α στό σύνολο τώ ν ισ το ρ ικ ώ ν α υ τώ ν σ υ ν θ η κ ώ ν , σ ά ν α ν α γ κ α ία σ υ ν έπ εια τή δ ο υ λ εία . Ά π ό τό ν π ρ ώ τ ο μ εγ ά λ ο κ ο ιν ω ν ικ ό κ α ­ τα μ ερ ισ μ ό τή ς ε ρ γ α σ ία ς γ εν ν ή θ η κ ε ή π ρ ώ τη μ εγ ά λ η δ ιά σ π α σ η τ ή ς * ο ιν ω ν ία ς σέ δυό τά ξ ε ις : α φ έν τες κ α ί δ ο ύ λ ο υ ς, εκ μ ε τα λ λ ε υ τέ ς κ α ί ε κ μ ε ­ τα λ λ ευ ό μ εν ο υ ς [στό π α ρ α π ά ν ω έρ γο , σ ελ. 209], Φ τά σ α μ ε εται σ τ > κ α τώ φ λ ι τοΰ π ο λ ιτ ισ μ ο ύ ... Σ τ ό κ α τώ τερ ο σ τά ­ δ ιο ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι δ έν π α ρ ή γ α ν π α ρ ά ά μ εσ α γ ιά τ ις π ρ ο σ ω π ικ έ ς τ ο υ ς α νά γκ ες" ο ί λ ίγ ε ς π ρ ά ξ ε ις α ν τα λ λ α γ ή ς π ο ύ γ ίν ο ν τ α ν ή τ α ν μ εμ ο ν ω μ έν ες κ α ί δ έν α φ ο ρ ο ύ σ α ν π α ρ ά μόνο τό π ερ ίσ σ ευ μ α π ο ΰ κ α τ ά τύ χ η ή τα ν δ ια θ έ σ ιμ ο . Σ τό μ ε σ α ίο σ τ ά δ ιο τή ς β α ρ β α ρ ό τη τ α ς , σ το ύ ς κ τη ν ο τρ ό φ ο υ ς λ α ο ύ ς, σ υ ν α ντά μ ε κ ιό λ α ς μέ τή μ ορ φ ή τοΰ κ ο π α δ ιο ύ μ ιά ίδ ιο χ τ η σ ία ..· κ ι ά π ό δ ώ δ η μ ιο υ ρ γο ΰ ντα ι ο ί σ υ ν θ ή κ ες μ ιά ς κ α ν ο ν ικ ή ς ά ν τ α λ λ α γ ή ς [στό CStb, σελ. 215 - 216].

"Εχουμε λοιπόν αυτή τή στιγμή δυό τάξεις μέσα στήν κοι­ νωνία : αφέντες καί δούλους. “Επειτα ή κοινωνία θά συνεχίσει ‘ νά ζεϊ και νά ΰφίσταται νέες εξελίξεις. Μιά καινούργια τάξη θά γεννηθεί καί θά μεγαλώσει. 3 · Δεύτβρος μεγάλος παιαμβρισμός τής έργααίας. ‘Ο π λ ο ύ το ς α υ ξ ή θ η κ ε γρ ή γο ρ α , ά λ λ ά μ έ τή μ ο ρ φ ή α τ ο μ ικ ο ύ π λ ο ύ ­ του : ή υ φ α ν τ ο υ ρ γ ία , ή μ ετα λ λ ο υ ρ γία κ α ί τ ά ά λ λ α ε π α γ γ έ λ μ α τα , π ο ΰ χ ω ρ ίζ ο ν τ α ν ολοένα κ α ί π ερ ισ σ ό τερ ο τό έν α ά π ’ τ ’ ά λ λ ο , ίδ ω σ α ν σ τή ν π α ρ α γ ω γ ή π ο ικ ιλ ία κ α ί τελ ειό τη τα π ο ύ α ΰ ξ α ιν α ν ο λ ο έ ν α - ή γ ε ω ρ γ ία , έ χ τό ς ά π ό τ ά σ ιτ η ρ ά ... π ρ ό σ φ ερ ε στό έξη ς τό λ ά δ ι κ α ί τό κ ρ α σ ί... Μ ιά τόσ ο π ο ικ ιλ ό μ ο ρ φ η δ ο υ λ ειά δ έν μ π ο ρ ο ύ σ ε π ιά ν ά γ ίν ε ι ά π ό τό ίδ ιο ά τ ο μ ο ' π ρ α γ μ α τ ο π ο ιή θ η κ ε ό δ ε ύ τ ε ρ ο ς μ ε γ ά λ ο ς κ α " τ α μ ε ρ ι σ μ ό ς τ ή ς ε ρ γ α σ ί α ς ' ή β ιο τ ε χ ν ία χ ω ρ ίσ τ η κ ε ά π ό τή γ ε ω ρ γ ία . Ή . σ τ α θ ε ρ ή αύξηση τή ς π α ρ α γ ω γ ή ς κ α ί, μ α ζ ί μ ’ α υ τή , τή ς π α ρ α γ ω γ ικ ό τη τα ς τ ή ς ερ γ α σ ία ς, αΰξησε τήν α ξ ία τή ς ε ρ γ α τ ικ ή ς δ ύ ν α ­ μ η ς τού α ν θ ρ ώ π ο υ ' ή δ ο υ λ ε ία ... γ ίν ε τ α ι τώ ρ α ο υ σ ια σ τικ ό σ τ ο ιχ ε ίο τοΰ κ ο ιν ω ν ικ ο ύ σ υ σ τή μ α το ς... Κ α τά μ ά ζες σ π ρώ χνο υν το ύ ς δ ο ύ λ ο υ ς στή δ ο υ λ ε ιά ... Ά π ό τή δ ια ίρ ε σ η τή ς π α ρ α γ ω γ ή ς σέ δυό κ ύ ρ ιο υ ς κ λ ά δ ο υ ς, τή γ ε ω ρ γ ία κ α ί τή β ιο τ ε χ ν ία , γ ε ν ν ιέ τ α ι ή π α ρ α γ ω γ ή ά π ο κ λ ε ισ τ ικ ά γι*

Τάξης xcd οίχονομιχές σι<ν·ηκες

16 3

ανταλλαγή, ή έμπορευματιχι'ι παραγωγή, καί μαζί μ ’ αύτή τό έμχόριο... [ατό Ιδιο, σελ. 212 - 210].

4 . Δβύιββη διαίρβση τής κοινωνίας ak %άξ*ις. "Ετσι, ό πρώτος μεγάλος καταμερισμός τής εργασίας αυξά­ νει τήν αξία τής άνθρώπινης δουλειάς, προκαλεΐ μιάν αί’ξηση χοΰ πλούτου, πού μεγαλώνει ξανά τήν αξία ίής έργασίας καί κά­ νει υποχρεωτικό ενα δεύτερο καταμερισμό τής έργασίας: βιοτε­ χνία και γεωργία. Στο σημείο αυτό, ή συνεχιζόμενη αύξηση τής παραγωγής καί, παράλληλα, τής άξίας τήξ έργατικής δύναμης τοΰ άνθρώπου κάνει «απαραίτητους» τούς δούλους, δημιουργεί τήν Ιμπορευματική παραγωγή και μαζί μ’ αυτή μια τρίτη τάξη: τήν τάξη των εμπόρων. "Εχουμε λοιπόν τή στιγμή αυτή μέσα στήν κοινωνία εναν τριπλό καταμερισμό τής εργασίας καί τρεις τάξεις : γεωργούς, τεχνίτες, εμπόρους. Βλέπουμε νά παρουσιάζεται γιά πρώτη φορά μιά τάξη πού δ έ σ υ μ μ ε τ έ χ ε ι σ τ ή ν ' π α ρ ά γ ω ’ γη, καί αυτή ή τάξη, ή τάξη των εμπόρων, ·θά κυριαρχήσει πάνω στις άλλες δυο. Τό άνώιερο στάδιο τής βαρβαρότητας μάς παρουσιάζει έναν ακό­ μα μεγαλύτερο καταμερισμό της έργασίας . . . α π' δπον προέρχεται ό* λοένα αυξανόμενη αναλογία προϊόντων τής έργασίας πού παράγονται γιά άμεση ανταλλαγή, κι έτσι ot Ανταλλαγές φτάνουν νά γίνουν ζ ω ­ τ ι κ ή α ν ά γ κ η γιά τήν κοινωνία. *0 πολιτισμός σταθεροποιεί καί ένισχΰει όλους αυτούς τούς καταμερισμούς τής έργασίας, πού κιόλας ύπάρχουν. Ιδιαίτερα μέ τήν ένίσχυση τοΰ ανταγωνισμόν ανάμεσα στήν πόλη καί τό χωριό . . . καί προσθέτει Ιναν τρίτο καταμερισμό τής έργασίας, πού είναι χαρακτηριστικός κι εχει μιά βασική σημασία: παράγει μιά τάξη, πού δέν ΑσχολεΙται πιά μέ τήν παραγωγή, άλλά Απο­ κλειστικά μέ τήν Ανταλλαγή των προϊόντων τούς εμπόρους. Ή τάξη αυτή γίνεται τό διάμεσο Ανάμεσα σέ δυό παραγωγούς. Μέ τό πρόσχημα... ότι γίνεται μέ τόν τρόπο αύτόν ή πιό χρήσιμη τάξη τοΰ πληθυσμοί)... Αποχτάει γρήγορα τεράστια πλοΰτη καί μιά Ανάλογη κοινωνική Ιπιρροή... φτάνει... σέ μιά ολοένα πιό "μεγάλη κυριαρχία πάνω στήν παραγωγή, ώσπου στό τέλος γεννάει, κι αυτή μέ τή σειρά της, ένα δικό της προϊόν — τις περιοδικές εμπορικές κρίσεις (*Εκδό·. σεις Costee, σελ, 216 - 217).

Βλέπουμε λοιπόν τήν άλυσίδα, πού, ξεκινώντας άπό τόν πρωτόγονο κομμουνισμό, μάς δδηγεΐ σ τον καπιταλισμό. 1. ·Πρωτόγονος κομμουνισμός.

Ό Ιστορικός 'Τλιομός

2. Διαίρεση ανάμεσα σέ άγριες φυλές και φυλές πού ζοϋν μέ τήν κτηνοτροφία (πρώτος καταμερισμός τής έργασίας : αφέν­ τες και δούλοι). 3. Διαίρεση ανάμεσα σέ γεωργούς καί τεχνίτες (δεύτερος καταμερισμός τής έργασίας). 4. Γέννηση τής τάξης τών εμπόρων (τρίτος καταμερισμός τής έργασίας) πού 5. Γεννά τίς περιοδικές εμπορικές κρίσεις (καπιταλισμός). Ξέρουμε τώρα άπό ποΰ προέρχονται οί τάξεις καί μάς μένει νά μελετήσουμε : 5. ΤΙ ηαΰοβίξβι χΐς οΐχονομιχίς σνν&ήπβς. θ ά πρέπει πρώτα να ρίξουμε μιά πολύ γρήγορη ματιά στις διάφορες κοινωνίες πού προηγήθηκαν άπό μάς. Λείπουν οί πηγές γιά λεπτομερειακή μελέτη τής Ιστορίας τών κοινωνιών, πού προηγήθηκαν άπό τις άρχαΐες κοινωνίες* άλλά ξέρουμε, λόγου χάρη, δτι στήν άρχαία Ελλάδα υπήρχαν α­ φέντες καί δούλοι καί δτι ή τάξη τών εμπόρων άρχιζε κιόλας νά αναπτύσσεται. Σέ συνέχεια, στό μεσαίωνα, ή φεουδαρχική κοι­ νωνία, μέ χωροδεσπότες καί δουλοπάροικους, επιτρέπει στού; έμ­ πορους ν’ άποχτάν δλο καί μεγαλύτερη σημασία. Συγκεν­ τρώνονται κοντά στά κάστρα, μέσα στά b o u r g s ( = κώμες) άπ’ δπου καί τό δνομα bourgeois. Ά πό τήν άλλη μεριά, στόν με­ σαίωνα, πριν άπό τήν καπιταλιστική παραγωγή, υπήρχε μονάχα ή μικρή παραγωγή, πού είχε σάν κύριο χαρακτηριστικό δτι ό πα­ ραγωγός ήταν Ιδιοχτήτης τών εργαλείων του. Τά μέσα' τής πα­ ραγωγής άνήκαν στό άτομο καί δέν έκαναν παρά γιά άτομική χρήση. Ή ταν κατά συνέπεια φτωχά, μικρά, περιορισμένα. Ή συγκέντρωση καί έπέκταση αυτών τών μέσων τής παραγωγής, ή μετατροπή τους σέ ισχυρούς μοχλούς τής σύγχρονης παραγω­ γής, ήταν ό Ιστορικός ρόλος τής καπιταλιστικής παραγωγής καί τής αστικής τάξης... ~ ‘Από τόν 15ο αιώνα καϊ πέρα, ή αστική τάξη πραγματοποίηββ τό έργο αύτό διατρέχοντας τρεις ιστορικές φάσεις : τ ή ς ά π λ ή ς σ υ ­ ν ε ρ γ α τ ι κ ή ς , τ ή ς μ α ν ι φ α κ τ ο ϋ ρ α ς κ α ί τ ή ς μ βγ ά λ η ς β ι ο μ η χ α ν ί α ς... Μέ τήν απόσπαση αυτών τ«ν μέσων παραγωγής άπό τήν άπομόνησή τονς, μέ τή συγκέντρωσή τονς... ή Ι δ ι α τ ο ν ς ή φ ύ σ η μεταβάλλεται καί άπό ατομικά γίνονται

Τ ά ξει;

χαΐ οίκο νομικέ < συνθήκες

κ ο ι ν ω ν ι κ ά [Ένγκελς, Ουτοπικός σοσιαλισμός καί επιστημονικό; σοσιαλισμός, σελ. 18, Κοιν. ’Εκδόσεις, 1945].

Βλέπουμε λοιπόν, δτι παράλληλα μέ τήν έξέλιξη τών τάξεων ( Αφέντες, δούλοι’ φεουδάρχες, δουλοπάροικοι ) εξελίσσονται οί συνθήκες παραγωγής, κυκλοφορίας, καί κατανομής των αγαθών, δηλ. οί οίκονομικές συνθήκες, καί δτι αύτή ή οικονομική έξέλιξη Ακολουθεί βήμα μέ βήμα και παράλληλα τήν έξέλιξη τών τρόπων παραγωγής. Είναι λοιπόν, 6 . 01 τρόποι παραγωγής, δηλ. ή κατάσταση τών οργάνων, τών έργαλείων, .ή χρήση τους, οί μέθοδες εργασίας, κοντολογίς ή κατάσταση τής τεχνι­ κής, αυτό πού καθορίζει τις οίκονομικές συνθήκες. "Αν στό παρελθόν οί δυνάμεις ενός άτόμου, ή , τό πολύ - πολύ, μια οικογένειας, άρκοΰσαν γιά νά βάλουν σέ κίνηση τά παλιά μεμονω­ μένα μέσα παραγωγής, τώρα χρειαζόταν πλήθος ολόκληρό άπό ερ­ γάτες γιά νά βάλουν σέ κίνηση αΰτά τά συγκεντρωμένα μέσα παρα­ γωγής. *0 ατμός καί ή μηχανή - εργαλείο αποτελείωσαν καί συμπλή­ ρωσαν τή μεταμόρφωση αύτή... Τό ατομικό εργαστήρι [άντικα αστάθηκε άπό] τό εργοστάσιο, πού άπαιτεϊ τή συνεργασία εκατοντάδων καί χιλιάδων εργατών. Ή παραγωγή, άπό μιά σειρά ατομικές πράξεις •πού ήταν, μετατράπηκε σέ μιά σειρά κοινωνικές πράξεις (στό παρα­ πάνω έργο, σελ. 18].

Βλέπουμε λοιπόν, δτι ή έξέλιξη τ ώ ν τ ρ ό π ω ν τής πα­ ραγωγής μεταμόρφωσε πέρα γιά πέρα τις παραγωγικές δ υ ν ά ­ μ ε ι ς . 'Ωστόσο, Ινώ τά έργαλεΐα τής δουλειάς εγιναν μαζικά, τ ό κ α θ ε σ τ ώ ς τ ή ς ί δ ι ο χ τ η σ ί α ς έ μ ε ι ν ε Α­ τ ο μ ι κ ό . Οί μηχανές, πού δέν μπορούν νά λειτουργήσουν πα­ ρά χάρη στη μαζική δουλειά, μένουν ιδιοχτησία ενός μόνου αν­ θρώπου. "Ετσι, βλέπουμε δτι [οί παραγωγικές δυνάμεις] όδηγοϋν αναγκαστικά προς τήν πραχηκή αναγνώριση τοΰ πραγματικού τους χαρακτήρα, τοΰ δτι είναι δηλ. κοι­ νωνικές παραγωγικές δυνάμεις... ’Επιβάλλουν σέ μεγάλο άριθμό μέσων παραγωγής τήν κοινωνικοποίηση, πού εκδηλώνεται μέ τή.μορφή μετο­ χικών εταιριών. Κι αύτή όμως ή μορφή γίνεται ανεπαρκής...Τό κράτος πρέπει νά πάρει «ή διεύθυνση αύτών τών παραγωγικών δυνάμεων... ή αστική τάξη έγινε περιττή. Ό λ ες οί κοινωνικές λειτουργίες τών καπι12

166

Ό 'Ιστορικός 'Τλισμός

ταλιατών έχτελοΰνται... άχό μισθοί τοΰς υπαλλήλου; σελ. 34—26].

[ar& Wto έργο.

Έ τσι μάς παρουσιάζονται οί άντιθέσεις τοΰ καπιταλιστικού συστήματος: Ά πό τή μιά. τελειοποίηση τών μηχανικών μέσων ποί> cyivc υπο­ χρεωτική. .. έξ αιτίας τοΰ ανταγωνισμού καί ποΰ σημαίνει ολοένα αύξανόμενο Αποκλεισμό τών άτασχολονμένων εργατών... Ά π ό τήν άλλη, απεριόριστη αύξηση τής παραγωγής, τό ίδιο υποχρεωτική. Κι άπό τις δυό μεριές, π ρ ω τ ά κ ο υ σ τ η ανάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, υπεροχή τής προσφοράς απέναντι στή ζήτηση,"ύπερπαραγω/ή, κρίσεις.., πού μάς όδηγοΰν σέ ; υπεραφθονία παραγωγής... καί υπεραφθονία έργατών χωρίς εργασία, χωρίς μέσα συντήρησης [στό Ιδιο, σελ. 30].

‘Υπάρχει αντίφαση ανάμεσα στή δουλειά, πού εγινε κυινωχή και μαζική, και στήν ίδιοχτησία, πού εμεινε ατομική. Και τώρα, μαζί μέ τόν Μάρξ, θά ποΰμε : Αύτές οί σχέσεις, άπό μορφές ανάπτυξης τών παραγωγικών δυ­ νάμεων πού ήταν, γίνονται εμπόδια. Τ ό τ ε α ρ χ ί ζ ε ι μ ι ά π ε ­ ρ ί ο δ ο ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ε π α ν ά σ τ α σ η ς (Μάρξ, Πρόλο­ γος στή «Συμβολή στήν κριτική της πολιτικής οικονομίας», στις «Φι­ λοσοφικές μελέτες», σελ. 69. (*Η υπογράμμιση άπό τούς Γάλλους έκδοτες.) ].

7. Παοαιηβήσβις.

Προτοΰ τελειώσουμε τό κεφάλαιο αυτό, είναι Αναγκαίο νά χάνουμε ορισμένες παρατηρήσεις καί νά τονίσουμε, δτι στή μελέ­ τη αυτή ξαναβρίσκουμε βλες τις ιδιότητες καί τούς γόμους της διαλεχτικής, πού μελετήσαμε προηγούμενα. Ρίξαμε μιά γρήγορη ματιά στήν ιστορία τών κοινωνιών, τών τάξεων καί τών τρόπων τής παραγωγής. Βλέπουμε πόσο έξαρτιέται κάθε μέρος τής μελέτης αυτής άπό τά άλλα. Διαπιστώ­ νουμε δτι ή ιστορία αυτή εχει σάν κύριο χαρακτηριστικό τήν κί­ νηση καί δτι οί μεταβολές, πού παράγονται σέ κάθε στάδιο τής έξέλιξης τών κοινωνιών, προκαλοϋνται άπό μιά Ισωτεριχή πάλη, πάλη ανάμεσα ατά στοιχεία τής συντήρησης καί τής προόδου, πάλη πού καταλήγει στήν καταστροφή κάθε κοινωνίας καί στή γέννηση μιας καινούργιας. Ή κάθε μιά απ’ αυτές εχει δικό της χαρακτήρα, μιά διάρθρωση πολύ διαφορετική άκ’ τή διάρθρωση

Τάξεις χαί οίκονομικές συνθήκες

αυτής «ού προηγήθηκε. Αυτές οί ριζικές μετατροπές γίνονται υστέ­ ρα άπό μιά συσσώρευση γεγονότων, πού άπό μόνο τους φαίνον­ ται άσήμαντα, άλλά ποΰ, σέ μιά βρισμένη στιγμή, δημιουργούν μέ τή συσσώρευσή τους μιά κατάσταση πραγμάτων που προκαλεΐ μιά μεταβολή βίαιη, επαναστατική. Ξαναβρίσκουμε λοιπόν εδώ τις ιδιότητες καί τούς μεγάλους γενικούς νόμους τής διαλεκτικής, δηλαδή Τήν άλληλεξάρτηση πραγμάτων καί γεγονότων. Τή διαλεχτική κίνηση καί μεταβολή. Τόν αύτοδυναμισμό. Τήν άντίφαση. Τήν άλληλεπίδραση. Καί τήν Ιξέλιξη μέ αλματα (μετατροπή τής ποσότητας σέ ποιότητα). ΓΙΑ ΑΝΑΓΝΩΣΗ : Έ ν γ κ ίλ ς : Ή καταγωγή τής οικογένειας, τής ατομικής ίδιοχτησίας καί τού κράτους. (Costes, 1936.) ■"Ένγκελς : Ουτοπικός σοσιαλισμός καϊ έπιστημονικός σο<ηολισμός. (Κοιν. Εκδόσεις.)

ΕΡΩ ΤΗ ΣΕΙΣ ΕΛΕΓΧΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ I

1. 2. 3. ξήγηση

Ποιά ερμηνεία δίνουν οί ιδεαλιστές στήν ιστορία; Τί είναι ό ιστορικός υλισμός ; Ποιά ήταν ή θέση τών υλιστών τοΰ 18ου αΙώνα στήν ε­ τής ίστορίας ; Δείξετε τήν άνεπάρκειά τους. ΚΕΦΑΛΑΙΟ

II

1. Ά πό ποΰ προέρχονται οί τάξεις ; 2. Ποιες είναι οί κινητήριες δυνάμεις τής ίστορίας ; ΓΡΑΠΤΗ ΑΣΚΗΣΗ

Πώς δ μαρξισμός (Ιστορικός υλισμός) Ιφαρμόζει τή διαλεχτική στήν Ιστορία;

ΕΚΤΟ

Μ Ε ΡΟ Σ

Ο ΔΙΑΛΕΧΤΙΚΟΣ ΥΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΜΟΝΟ

ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΔΙΑΛΕΧΤΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ ΣΤΙΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΕΣ 1. Π οιά είνα ι ή σημασία τώ ν Ιδεολογιώ ν γ ιά τόν μαρξισμό ; 2. Τί εΐναι μ ιά Ιδεολογία ; ( ’Ιδεολογικός π α ρ ά ­ γ ο ν τα ς καί Ιδεολογικές μορφές.) 3. Οικονομική διάρθρωση καί ίδεολογική δ ιά ρ ­ θρωση. 4. Γνήσια καί νόθα συνείδηση. 5. Δράση καί άντίδραση τών Ιδεολογικών π α ρ α ­ γόντων. 6. Μ έθοδος διαλεχτικής άνάλυσης. 7. Α να γκ α ιό τη τα τής Ιδεολογικής πάλης. 8. Συμπέρασμα.

1 . Ποιά είναι ή σημασία χών Ιδβολογιών γιά xbv μαρξισμό

J

Συνήθως άκοΰμε νά.λέγεται, οτι δ μαρξισμός είναι μιά υλι­ στική φιλοσοφία πού άρνιέται τόν ρόλο τών ιδεών στήν ιστορία, πού άρνιέται τόν ρόλο τοΰ Ιδεολογικού παράγοντα καί δέ λα­ βαίνει ύπ’ δψη παρά μόνο τίς οίκονομικές επιδράσεις. ΑΥΤΟ ΕΙΝ Α Ι ΛΑΘΟΣ. Ό μαρξισμός δεν άρνιέται τόν σημαντικό ρόλο τοΰ πνεύματος, τής τέχνης, τών ιδεών μέσα στη ζωή. ’Αντίθετα, δίνει ιδιαίτερη σημασία στις ιδεολογικές αυτές μορφές, καί θά τελειώσουμε αυτή τή μελέτη τών στοιχειωδών άρχών τοΰ μαρξισμού εξετάζοντας, πώς εφαρμόζεται ή μέθοδος τού διαλεχτικοΰ υλισμού στις ιδεολογίες' θά δούμε ποιός είναι ό ρόλος τών ιδεολογιών στήν ιστορία, τήν Ιπίδραση ιού ιδεολογι­ κού π α ρ ά γ ο ν τ α καί τί είναι ή ιδεολογική μ ο ρ φ ή . Αυτό τό μέρος τού μαρξισμού πού θά μελετήσουμε είναι τό χειρότερα γνωστό σημείο τής φιλοσοφίας αυτής. Ε ."ναι άλήθεια,

Δι«λ»χτιχό( 'Τ λιαμό; χαί ;β«>λογίίς

169

πώς γιά πολύν καιρό, πραγματεύονταν καί διαδίδανε κυριοιτερα τό μέρος τοΰ μαρξισμού πού μελετά τήν πολιτική οικονομία. Ε ­ νεργώντας έτσι, ξεχώριζαν αυθαίρετα τήν πολιτική οικονομία, δχι μόνο άπό τό μεγάλο «σύνολο» πόύ άποτελκΐ ό μαρξισμός, αλλά καί άπό τις βάσεις της. Γιατί, αύτό πού εκανε τήν πολι­ τική οικονομία πραγματική επιστήμη, είναι ό ι σ τ ο ρ ι κ ό ς υ λ ι σ μ ό ς , πού είναι, καθώς είδαμε, μιά εφαρμογή τοΰ διαλεχτικοϋ ύλισμού. Μπορεΐ κανείς μιλώντας σχετικά νά τονίσει, δτι αύτή ή τακτική προέρχεται άπό τό μεταφυσικό πνεύμα πού γνωρίζουμε καί πού τόσο δύσκολα καταφέρνουμε νά τό ξεφορτωθούμε. "Ας τό έπαναλαβουμε, λάθη κάνουμε, δσο περισσότερο απομονώνουμε τά πράγματα και τά μελετάμε μ’ έναν τρόπο μονόπλευρο. Οί κακές λοιπόν έρμηνεΐες τοΰ μαρξισμού προέρχονται άπό τό δτι δέν Ιχουμε έπιμείνει δσο πρέπει στή σημασία τών ιδεολο­ γιών μέσα στήν ίστορία και μέσα στή ζωή. Ξεχώρισαν αυτές τις Ιδεολογίες Απ’ τόν μαρξισμό καί μέ τόν τρόπο αύτό ξεχο'»ρισαν τόν μαρξισμό άπ” τόν διαλεχτικό υλισμό, δηλ. άπό τόν ίδιο του τόν έαυτό. Βλέπουμε μέ ευχαρίστηση δτι έδώ και μερικά χρόνια, κατά Ινα μέρος χάρη στή δου/ ειά τοΰ ’Εργατικού Πανεπιστημίου, στό δποΐο χιλιάδες μαθητές δφείλουν τή γνώση τοΰ μαρξισμού, κι άκόμά χάρη στήν έργασία τών διανοουμένων συντρόφων μάς, πού συνέβαλαν σ’ αυτό μέ τίς Ιργασίες τους και τά βιβλία τους, δ μαρξισμός ξαναβρήκε τήν .αληθινή του μορφή καί τή θέση πού δικαιωματικά τού Ανήκει. 2 . ΤΙ slvai μιά ίόβολογία I (ΊΛβοΧογιχός παράγοντας καί Ιδ*όΑογ*κίς μορφές.) Στό κεφάλαιο αύτό, πού είναι αφιερωμένο στή σημασία τών Ιδεολογιών, θά ξεκινήσουμε μέ μερικούς δρισμούς. Τί δνομάζουμε Ι δ ε ο λ ο γ ί α ; “Οποιος λέει ιδεολογία εννοεί ,πρώτ’ Απ’ δλα Ι δ έ α . Ή ιδεολογία είναι Ινα Αθροισμα Από Ιδέες που Αποτελοΰν Ινα σύνολο, μιά θεωρία, Ινα σύστημα, ή Ακόμα, καμμιά φορά, μιά κατάσταση τού πνεύματος μονάχα. Ό μαρξισμός είναι μιά Ιδεολογία πού Αποτελεϊ Ινα σύνολο χαί πού προσφέρει μιά μέθοδο λύσης δλων τών προβλημάτων.

[~IQ

Λι»λρχηκή μββοδος χαί Ιδεολογίες

Λημοκρυιτική ιδεολογία είναι ενα σύνολο άπό ιδέες πού βρίσκου­ με μέσα στό μυαλό ενός δημοκρατικού. Άλλά μιά Ιδεολογία δέν είναι μόνο ενα σύνολο από καθαρές ιδέες, πού θά τις θεωρούσε κανείς χωρισμένες από κάθε συναί­ σθημα (αύτό είναι αντίληψη μεταφυσική)' μια ιδεολογία συνο­ δεύεται αναγκαστικά άπό συναισθήματα, συμπάθειες, αντιπά­ θειες, ελπίδες, φόβους κ.τ.λ. Στήν προλεταριακή ιδεολογία βρί­ σκουμε τά Ιδεολογικά στοιχεία τής πάλης των τάξεων, άλλά βρί­ σκουμε άκόμα καί συναισθήματα άλληλεγγύης πρός τούς έκμε* ταλλευόμενους τοΰ καπιταλιστικού καθεστώτος, τούς «φυλακι­ σμένους», συναισθήματα επαναστατικότητας, ενθουσιασμού κ.τ.λ. Αύτά δλα κάνουν μιά ιδεολογία. Ά ς δούμε τώρα τί δνομάζουν Ι δ ε ο λ ο γ ι κ ό π α ρ ά γ ο ν . τ α. Είναι ή ιδεολογία δταν θεωρείται σάν αίτία ή δύναμη πού ενεργεί, πού είναι ικανή νά επιδρά, και γι’ αύτό μιλάνε γιά τήν ε π ί δ ρ α σ η τ ο ύ ι δ ε ο λ ο γ ι κ ο ύ π α ρ ά γ ο ν τ α . Οί θρησκείες λόγου χάρη είναι ιδεολογικός παράγοντας πού πρέπει νά τόν λογαριάζουμε* έχουν μιά ηθική δύναμη πού ασκεί άκόμα μιά σημαντική επίδραση. Τί εννοούν λέγοντας ι δ ε ο λ ο γ ι κ ή μ ο ρ φ ή ; ’Ονομά­ ζουν έτσι ενα σύνολο άπό ιδιαίτερες ιδέες, πού άποτελοΰν μιά Ιδεολογία σέ εναν ειδικό τομέα. Ή θρησκεία, ή ήθική, είναι μορ­ φές ιδεολογίας, οπως καί ή επιστήμη, ή φιλοσοφία, ή λογοτεχνία, ή τέχνη, ή ποίηση. Ά ν θέλουμε λοιπόν νά εξετάσουμε, ποιά είναι ή σημασία τής Ιστορίας τής Ιδεολογίας γενικά καί δλων τών μορφών της ειδικώτερα, θά κάνουμε τη μελέτη αυτή, δχι ξεχωρίζοντας τήν ιδεολογία άπό τήν Ιστορία, δηλ. άπό τή ζωή τών κοινωνιών, αλλά τοποθετώντας τόν ρόλο τής Ιδεολογίας, των παραγόντων της καί τών μορφών της μ έ σ α στήν κοινωνία καί μέ βάση τήν κοινωνία. 3 . Οίκονομιπή διάΰ&(/ωοη xa l lito io y ική διάςφρωοη. Είδαμε, μελετώντας τόν Ιστορικό υλισμό, δτι ή Ιστορία τών κοινωνιών ερμηνεύεται άπό τήν αλυσίδα αύτή : οί άνθρωποι κά­ νουν τήν. Ιστορία μέ τή δράση τους, πού είναι έκφραση τής θέ­ λησής τους. Αυτή καθορίζεται άπό τίς Ιδέες. Είδαμε δτι αύτό

Λιαλϊχτιχός 'Τλισμός καί ίδεολογίϊς

Π1

πού ερμηνεύει τις ιδέες τών ανθρώπων, δηλ. τήν Ιδεολογία τους. είναι το κοινωνικό περιβάλλον δπου παρουσιάζονται ο! τάξεις, ποΰ καθορίζονται μέ τή σειρά τους κι αυτές από τόν οΙκονομικό πα­ ράγοντα, δηλ. σέ τελευταία Ανάλυση άπό τόν τρόπο παραγωγής. Είδαμε Ιπίσης δτι α ν ά μ ε σ α στον ιδεολογικό παράγον­ τα καί τόν κοινωνικό παράγοντα βρίσκεται δ πολιτικός παράγον­ τας, πού εκδηλώνεται μέσα στήν ιδεολογική πάλη σάν έκφραση τής κοινωνικής πάλης. "Αν έξετάσουμε λοιπόν τήν κοινωνική διάρθρωση στό φως τοΰ Ιστορικού ΰλισμοΰ, βλέπουμε δτι στή βάση βρίσκεται ή οι­ κονομική διάρθρωση, υστέρα, πάνω απ’ αυτή» ή κοινωνική διάρ­ θρωση, πού υποβαστάζει τήν πολιτική καί τέλος τήν Ιδεολογική διάρθρωση. Βλέπουμε, δτι γιά τούς ΰλιστές ή ιδεολογική διάρθρωση εί­ ναι τό τέρμα, ή κορυφή τοΰ κοινωνικοΰ οικοδομήματος, ενώ γιά τούς Ιδεαλιστές ή Ιδεολογική διάρθρωση είναι στή βάση. Στήν κοινωνική «αναγωγή τών μέσων τής ζωής τους, οί άνθρωποι έρχονται σέ σχέσεις καθορισμένες, αναγκαίες, ανεξάρτητες άπ’ τή θέλησή τους, σχέσεις παραγωγικές ποΰ αντιστοιχούν σ* ένα δοσμένο βαθμό α­ νάπτυξης τών υλικών παραγωγικών δυνάμεων. Τό σύνολο τών παραγω­ γικών αύτών σχέσεων άποτελεί τό οικονομικό οίκοδόμημα τής κοινω­ νίας, τήν πραγματική βάση ποΰ πάνω της υψώνεται ένα νομικό καί ' πολιτικό εποικοδόμημα καί πού σ’ αϋτήν αντιστοιχούν καθορισμένες μορφές κοινωνικής συνείδησης (δηλ. Ιδεολογικές μορφές). Ό τρόπος πα­ ραγωγής τής ΰλιχής ζωής καθορίζει γενικά τό κοινωνικό, πολιτικό καί διανοητικό προτσές της ζωής [Μάρξ, Πρόλογος στή «Συμβολή στήν κριτική τής πολιτικής οΐχονομίας»', στις «Φιλοσοφικές μελέτες» σ. 68-69].

Βλέπουμε λοιπόν πώς αυτό πού βρίσκεται στά θεμέλια τής κοινωνίας είναι ή οικονομική βάση. Λέμε ακόμα πώς είναι γι'αύιή ή ύ π ο δ ο μ ή (πράγμα πού σημαίνει: τό θεμελιακό οικοδόμημα). Ή ιδεολογία, πού περιλαβαίνει δλες.τίς μορφές: τήν ηθική, τή θρησκεία, τήν Ιπιστήμη, τήν ποίηση, τήν τέχνη, τή λογοτε­ χνία, Αποτελεΐ τό ε π ο ι κ ο δ ό μ η μ α (πού σημαίνει: οικο­ δόμημα πού βρίσκεται στήν κορυφή). Γνωρίζοντας, δπως τό αποδείχνει ή υλιστική θεωρία, πώς οί Ιδέες είναι ή Αντανάκλαση τάν πραγμάτων, θά Λοΰμε πώς τό Ι π ο ι κ ο δ ό μ η μ α ε I ν α ι ή α ν τ α ν ά κ λ α σ η τής νποδομής. Νά ένα παράδειγμα τοΰ "Ένγκελς πού μας τό δείχνει καλά: /'

172.

Δκχλεχτιχτ) μέθοδος χ«1 Ιδεολογίβς

*Η καλβινιστική πίστη ταίριαζε σιούς «ιό τολμηρού; Αντιπροσώ­ πους τής Αστικής τάξης τής εποχής. Τό δόγμα της τοΰ προκαθορισμοί) ήταν ή θρησκευτική έκφραση τοΰ γεγονότος ότι, μέοα στον εμπορικό κόσμο τοΰ Ανταγωνισμού, ή έπιτυχία ή ή αποτυχία δέν έ'ξαρτιέται άπό τήν ενεργητικότητα ή τήν έπιτηδειότητα ενός ανθρώπου, Αλλά άπό πε­ ριστάσεις, πού πάνω τους δέν μπορεϊ καθόλου νά έπιβράσει. Δέν έξαρτιέται άπό τή θέλησή του ή τή δράση του, άλλά άπό τό «ελεος» τών ανώτερων καί άγνωστων οικονομικών δυνάμεων, κ ι’ αυτό ήταν Ιδιαί­ τερα άληθινό σέ μιά εποχή οικονομικής έπανάστασης, δπου δλους τούς παλιούς έμπορικούς δρόμους καί δπου δλα τά παλιά εμπορικά κέντρα τά Αντικαθιστούσαν καινούργιοι δρόμοι καί καινούργια κέντρα, δπου οί ’Ινδίες καί ή 'Αμερική ανοίγονταν στόν ‘κόσμο καί δπου τά πιό ιερά άρθρα οίκονομικής πίστης —ή αξία τοΰ χρυσοΰ καί τοΰ άσημιοΰ— άρχισαν νά τρικλίζουν καί νά γκρεμίζονται [Ένγκελς, «‘Ιστορικός 'Υ ­ λισμός, στις «Φιλοσοφικές μελέτες», σελ. 93].

Τί συμβαίνει στήν πραγματικότητα μέσα στήν οικονομική ζωή γιά τούς εμπόρους; Βρίσκονται σέ συναγωνισμό αναμεταξύ τους. 01 έμποροι, οί αστοί, άπόχτησαν πείρα αύτοϋ συναγωνι­ σμού, δπου υπάρχουν νικητές καί νικημένοι. ΙΙολιί συχνά, οί πιο καταφερτζήδες, οί πιο έξυπνοι, υποκύπτουν στον συναγωνισμό, άπό μιά κρίση πού έρχεται ξαφνικά καί τούς τσακίζει. Αύτή ή κρί­ ση είναι γι° αυτούς άπρόβλεφτη, τούς φαίνεται μοιραία. K«i αυ­ τή ή ιδέα, πώς, αδικαιολόγητα, οί λιγώτερο έπιδέξιοι ξεπερνούν * μερικές φορές τήν κρίση, είναι πού μεταφέρεται μέσα στήν προτεσταντική θρησκεία. Αύτή ακριβώς ή διαπίστωση, πώς ορισμέ­ νοι «προκόβουν» τυχαία, γέννησε τήν ιδέα αύτή τοΰ προκαθορι­ σμού, σύμφωνα μέ τήν όποια οί άνθρωποι ύφίστανται ύποχρεω τικά μιά τύχη καθορισμένη γιά πάντα άπό τόν θεό. Βλέπουμε μέσα σ’ αύτό τό παράδειγμα τής άντανάκλασης τών οικονομικών συνθηκών, μέ ποιόν τρόπο τό εποικοδόμημα εί­ ναι ή αντανάκλαση τής βάσης. Νά Ινα άκόμα παράδειγμα! "Ας πάρουμε τή νοοτροπία δυό εργατών οχι συνδικαλισμένων, πού δέν είναι δηλ. εξελιγμένοι πολιτικά. 'Ο ενας έργάζεται μέσα σ’ ενα μεγάλο εργοστάσιο, δ­ που ή έργασία είναι οργανωμένη ορθολογιστικά, ό άλλος Ιργάζεται σ° ενα μικρό βιοτέχνη. Είναι βέβαιο πώς ό καθένας τους θά εχει διαφορετική αντίληψη γιά τόν εργοδότη. Γιά τόν πρώτο, δ εργοδότης, θά είναι δ άγριος εκμεταλλευτής, χαρακτηριστικός εκπρόσωπος τοΰ καπιταλισμού' δ άλλος θά βλέπει τόν εργοδότη σάν Ιναν έργάτη, εύπορο βέβαια, άλλά Ιργάτη καί δχι τύραννο.

Αιαλϊχτικό; "ΓλισμΑς χαί ίδίολογύ»;

'173

Ή άντανάκλαση λοιπόν τών συνθηκών τους έργασίας θά καθορίσει τή γνώμη πού θάχουν αυτοί γιά τούς έργοδότες. Αύτό τό παράδειγμα, πού είναι σημαντικό, μας υποχρεώνει γιά νά είμαστε ακριβείς νά κάνουμε όρισμένες παρατηρήσεις. 4 . Γνήσια καί νό&α συνβίδηαη. ' Είπαμε δτι οί ιδεολογίες είναι ή αντανάκλαση τών υλικών δρων τής κοινωνίας, δτι τό κοινωνικό «είναι» καθορίζει τήν κοι­ νωνική συνείδηση. Θά μπορούσε κανείς νά συμπεράνει, πώς ενας προλετάριος θά πρέπει νά εχει α υ τ ό μ α τ α μιά προλεταριακή ιδεολογία. ’Αλλά μιά τέτοια υπόθεση δέν άνταποκρίνεται στήν πραγ­ ματικότητα, γιατί ύπάρχουν έργάτες πού δέν έχουν εργατική συνείδηση. Πρέπει λοιπόν νά κάνουμε μιά διάκριση: οί άνθρωποι μπο ρεί να ζοϋν μέσα σέ καθορισμένες συνθήκες, άλλά ή συνείδηση πού έχουν γιά τίς συνθήκες αυτές μποοεΐ νά μην άνταποκρίνεται στήν πραγματικότητα. Αύτό ό "Ένγκελς τό δνομάζει: «νό­ θα συνείδηση». Παράδειγμα: 'Ορισμένοι εργάτες έχουν επηρεαστεί από τή •θεωρία τοΰ συνεργατισμού, πού είναι μιά επιστροφή στον μεσαίωνα, στις συντεχνίες. Στήν περίπτωση αυτή υπάρχει ή συνείδη­ ση τής αθλιότητας τών εργατών, δέν είναι δμως μιά συνείδηση σωστή καί α ληθινή. Ή ιδεολογία είναι εδώ μιά αντανάκλαση τών συνθηκών τής κοινωνικής ζωής, άλλά δέν είναι αντανάκλα­ ση πιστή, μιά αντανάκλαση ακριβής. Μέσα στή συνείδηση τών ανθρώπων ή αντανάκλαση είναι πολύ συχνά μιά άντανάκλαση «άπό τήν ανάποδη». Τό νά διαπι­ στώνει κανείς τό γεγονός τής αθλιότητας, αύτό είναι μιά άντα­ νάκλαση τών κοινωνικών συνθηκών* αυτή δμως ή άντανάκλαση γίνεται λαθεμένη, δταν σκέφτεται κανείς πώς μιά επιστροφή στις συντεχνίες θά είναι ή λύση τοΰ προβλήματος. Βλέπουμε λοιπόν έδώ μιά συνείδηση μερικά σωστή καί μερικά λαθεμένη. Ό έργάτης πού είναι βασιλικός Ιχει κι αυτός συνείδηση ταυ­ τόχρονα σωστή καί λαθεμένη. Σωστή γιατί θέλει νά έξαλείψει τήν άθλιότητα πού διαπιστώνει* λαθεμένη γιατί νομίζει πώς Ινας * βασιλιάς μπορεΐ νά τό καταφέρει. Καί αυτός δ εργάτης, έπειδή

Δ ια λ εκ τ ικ ή μέθοδος κ α ί Ιδβολσγί*ς

εχει συλλογιστεί στραβά και επειδή εχει διαλέξει στραβά τήν ιδε­ ολογία του, μπορεϊ νά γίνει γιά μας ένας ταξικός εχθρός, ένω, παρ’ δλ’ αυτά, α ν ή κ ε ι στήν τάξη μας. "Ετσι, τό νά ΙχίΛ κά­ νεις λαθεμένη συνείδηση, σημαίνει πώς εχει γελαστεί σχετικά μέ: τήν πραγματική κατάσταση. Θά ποΰμε λοιπόν, πώς ή ιδεολογία είναι ή αντανάκλαση τών συνθηκών ύπαρξης, δέν είναι δμως μιά αυστηρά προκαθο­ ρισμένη αντανάκλαση. Θά πρέπει άλλωστε νά διαπιστώσουμε, δτι μεταχειρίζονται δλα τά μέσα γιά νά μας δώσουν μιά λαθεμένη συνείδηση καί γιά νά επηρεάσουν τις εκμεταλλευόμενες τάξεις μέ τήν ιδεολογία τών κυρίαρχων τάξεων. Τά πρώτα στοιχεία γιά τήν αντίληψη τής ζωής πού δεχόμαστε, ή ανατροφή μας, ή μόρφωσή μας, μας δίνουν μιά λαθεμένη συνείδηση. Οί δεσμοί μας στή ζωή, μιά νοοτροπία χωρικού σέ ορισμένους, ή προπαγάνδα, ό τύπος, τό ραδιόφωνο, διαστρεβλώνουν κι αυτά κάποτε τή συνείδησή μας. Κατά συνέπεια, ή ιδεολογική δουλειά εχει γιά μάς τούς μαρ­ ξιστές εξαιρετική σημασία. Πρέπει νά Ε ξ α λ ε ί ψ ο υ μ ε τή λαθεμένη συνείδηση, γιά ν’ άποχτήσουμε μιά συνείδηση σωστή. Καί, χωρίς ιδεολογική εργασία, άύτή ή μεταβολή δέν μπορεϊ νά πραγματοποιηθεί. Αυτοί πού νομίζουν καίλέν, δτι ό μαρξισμός είναι μιά μοιρο­ λατρική θεωρία, έχουν άδικο, άφοΰ εμεϊ; αληθινά δεχόμαστε δτι οί ιδεολογίες παίζουν μεγάλο ρόλο στήν κοινωνία καί δτι πρέπει μαθαίνουμε καί νά διαδίδουμε τή φιλοσοφία τοΰ μαρξισμού γιά νά τήν χρησιμοποιούμε σάν αποτελεσματικό Ιργαλεϊο καί δπλο. 5 . Δράοη καί Αντίδραση τών Ιδεολογικών παραγόντων. Είδαμε, μέ τά παραδείγματα τής σωστής καί τής λαθεμένη? συνείδησης, δτι δέν πρέπει νά θέλουμε νά ερμηνεύουμε τις ίδέες μ ό ν ο μέ τήν οικονομία καί νά άρνούμαστε δτι καί οί ίδέες έ­ χουν μιά έπενέργεια. "Αν σκεφτόμασταν ετσι, δέ θά Ιρμηνεύαμε τόν μαρξισμό μέ τόν σωστό τρόπο. Οί ίδέες βέβαια έρμηνεύονται, σ έ τ ε λ ε υ τ α ί α α ν ά ­ λ υ σ η ; μέ τήν οίκονομία, αλλά έχουν έπίσης μιά δική τους έπενέργεια. Σύμφωνα μέ τήν υλιστική αντίληψη τής Ιστορίας, ό προσδιορι-

Λιαλιχτικάς 'Τλιομός καί (βιολογίες

175

«αχός παράγοντας τής Ιστορίας είναι, σ έ τ ε λ ε υ τ α ί α α ν ά λ υ ­ σ η , ή παραγωγή καί ή αναπαραγωγή τής πραγματικής ζωής. Ούτε ό Μάρξ, ούτε Ιγώ, υποστηρίξαμε ποτέ τίποτα περισσότερο. "Αν ΰστερα κά­ ποιος τό διαστρεβλώνει αύτό, ώστε νά φτάνει νά λέει, ότι ό οικονο­ μικός είναι ό μ ό ν ο ς προσδιοριστιχός παράγοντας, μετατρέπει αύ­ τή τήν πρόταση σέ μιά φράση κενή, άφηρημένη, άτοπη. *Η οικονομι­ κή κατάσταση εϊναι ή βάση. άλλά τά διάφορα μέρη τοΰ εποικοδομήμα­ τος.. . ασκούν όμοια τήν επίδρασή τους πάνω στήν πορεία τών Ιστορι­ κών αγώνων καί, σέ πολλές περιπτώσεις, παίζουν τόν πρώτο ρόλο οτόν καθορισμό τής μ ο ρ φ ή ς τους. Υ πάρχει δράση καί αντίδραση ό­ λων αύτών τών παραγόντων, πού στούς κόλπους τους ή οίκονομική κίνηση χαράζει τελικά τόν δρόμο της σάν κάτι πού αναγκαστικά επι­ βάλλεται μέσα στό ατέλειωτο πλήθος τυχαίων περιστατικών [Ένγκελς, Φιλοσοφικές μελέτες. Γράμμα στόν ’Ιωσήφ Μπλόχ, σελ. 123].

Βλέπουμε λοιπόν δτι πρέπει νά τά εξετάσουμε 8 λ α, προτοϋ αναζητήσουμε τό οικονομικό σύστημα, και δτι, δν αυτό είναι σέ τελευταία ανάλυση ή αίτία, πρέπει πάντα νά σκεφτόμαστε οτι δέν είναι καί ή μ ό ν η αίτία. Οί ιδεολογίες είναι οί α ν τ α ν α κ λ ά σ ε ι ς καί τά α π ο ­ τ ε λ έ σ μ α τ α τών οικονομικών συνθηκών, άλλά ή σχέση Ανάμεσά τους δέν είναι απλή, γιατί διαπιστώνουμε επίσης μιά ά ντ ε π ε ν έ ρ γ ε ι α τ ώ ν ι δ ε ο λ ο γ ι ώ ν πάνω στή βάση. Ά ν θελήσουμε νά μελετήσουμε τό μαζικό κίνημα πού α­ ναπτύχθηκε στή Γαλλία ΰστερα άπό τις 6 τοΰ Φλεβάρη 1934, θά τό κάνουμε τουλάχιστο άπό δυο απόψεις γιά ν5 αποδείξουμε αύτό πού μόλις γράψαμε. 1. Μερικοί ερμηνεύουν τό ρεΰμα αύτό λέγοντας πώς αίτία ήταν ή οικονομική κρίση. Είναι βέβαια μιά ερμηνεία υλιστική, άλλά μονόπλευρη. Ή έρμηνεία αύτή δέ λογαριάζει παρά μόνο τόν οικονομικό παράγοντα, εδώ: τήν κρίση. 2. *0 συλλογισμός αυτός λοιπόν είναι εν μέρει σωστός, άλλά μέ τόν δρο οτι πρέπει νά προστεθεί σάν ερμηνευτικός παράγον­ τας α ύ τ ό π ο ύ σ κ έ φ τ ο ν τ α ι ο ί ά ν θ ρ ω π ο ι : ή ιδεο­ λογία. Σ ’αύτό λοιπόν τό μαζικό ρεΰμα, ο! Ανθρωποι είναι «Αντι­ φασίστες» : νά δ Ιδεολογικός παράγων. Καί τό δτι οί. άνθρωποι είναι Αντιφασίστες δφείλεται στήν προπαγάνδα πού δημιούργησε τό Λαϊκό Μέτωπο. "Αλλά γιά νά εδινε καρπούς "ή προπαγάνδα αύ­ τή χρειαζότανε Ινα ευνοϊκό έδαφος, κι αύτό πού μπόρεσε νά γί­ νει τό 1936 δέν ήταν δυνατό στά 1932. Ξέρουμε τέλος, πώς σέ συ­ νέχεια τό μαζικό αύτό >ί :.ια *αί ή ιδεολογία του επηρέασαν, μέ

Λιαλεχτική μέθοδος καί ιδεολογίες

τή σειρά τους, τήν οικονομία μέ τήν κοινωνική πάλη «ου προ* κάλβσαν. Βλέπουμε λοιπόν στό παράδειγμα αυτό, δτι ή Ιδεολογία, πού είναι αντανάκλαση των κοινωνικών συνθηκών, γίνεται μέ τή οειρά της α ι τ ί α τών γεγονότων. Ή ανάπτυξη, πολιτική, νομική, φιλοσοφική, θρησκευτική, λογοτε­ χνική, καλλιτεχνική κλπ., στηρίζεται πάνα» στήν οικονομική ανάπτυξη. Ά λλα μέ τή σειρά τους ολες επιδρούν τό ίδιο ή μιά πάνω στήν άλλη, καθώς καί πάνω στήν οικονομική βάση. Αΰτό δέ συμβαίνει γιατί ή οΐκονομική κατάσταση είναι ή αιτία, ό μόνος ίγεργητικός παράγων, καί ολα τ ’ άλλα είναι παθητικά. Α ντίθετα, υπάρχει δ ρ ά σ η καί ά ντ ί δ ρ α σ η πάνω στή βάση τής οικονομικής ανάγκης, πού κυριαρ­ χεί πάντοτε σέ τ ε λ ε υ τ α ί α α ν ά λ υ σ η [Ένγκελς, Φιλοσοφι­ κές μελέτες. Γράμματα στόν Χάϊντς Στάρκενμπουργχ, σελ. 132].

Γιά τόν ίδιο λόγο, γιά παράδειγμα, βάση τοΰ κληρονομικού δικαίου, παίρνοντας σάν προϋπόθεση τόν Ι­ σο βαθμό ανάπτυξης τής οικογένειας, είναι βάση οίκονομική. 'Ωστό­ σο, θά είναι δύσκολο ν ’ αποδειχτεί ΰτι, λόγου χάρη, ή άπόλυτη ελευ­ θερία στήν Α γγλία νά κάνει κανείς διαθήκη καί, άντίθετα, σ μεγά­ λος περιορισμός στή Γαλλία έχουν, σέ δλες τους τις λεπτομέρειες, μο­ νάχα οίκονομικά αίτια. Ό μ ω ς, κατά ένα πολύ σημαντικό μέρος, καί τά δυό (ελευθερία καί περιορισμός) άντε.τιδροϋν μέ τή σειρά τους πά­ να» στήν οικονομία, επειδή ακριβώς επιδρούν στήν κατανομή τής πε­ ριουσίας [Ένγκελς, Φιλοσ. Μελέτες, Γράμμα στόν Κόνρατ,Σμίτ. σ. 128]. ή

Γιά ν° αναφέρουμε ενα παράδειγμα πιο σύγχρονο, δς πά­ ρουμε τό παράδειγμα τών φόρων. "Ολοι εχουμε μιά ιδέα σχετικά μέ τούς φόρους. Οί πλούσιοι θέλουν γιά τόν εαυτό τονς λιγώτερους φόρους καί γι* αΰτό είναι οπαδοί τών εμμεσων φόρων* οί έργάτες καί οί μεσαίες τάξεις θέλουν άντίθετα μιά φορολο­ γία βασισμένη στόν άμεσο καί προοδευτικά αυξανόμενο φόρο.Έτσι, ή Ιδέα πού εχουμέ γιά τούς φόρους, και πού είναι ιδεολογι­ κός παράγοντας, εχει τήν προέλευσή της στή δική μας οίκονομική κατάσταση, πού δημιουργήθηκε και Ιπιβλήθηκε άπ* τόν καπιτα­ λισμό. Οί πλούσιοι θέλουν νά διατηρήσουν τά προνόμιά, τους καί Αγωνίζονται γιά νά διατηρήσουν τόν σύγχρονο τρόπο φορο­ λογίας και γιά νά Ινισχύσουν τούς νόμους πρός τήν κατεύθυνση αυτή. Οί νόμοι λοιπόν αυτοί, πού προέρχονται άπό τις ιδέες, άντεπιδροΰν μέ τή σειρά τους πάνω στήν οικονομία, γιατί κατα­ στρέφουν τό μικρό έμπόριο καί τούς βιοτέχνες καί επιταχύνουν τήν καπιταλιστική συγκέντρωση.

Λιαλρχτικός 'ΤλισμΑς καί Μυολογίες

177

Βλέπουμε, κατά συνέπεια, δτι οϊ οικονομικές συνθήκες προκαλούν τις Ιδίες, άλλά δτι και οί ιδέες με τή σειρά τους προκαλοϋν μεταβολές στις οικονομικές συνθήκες* και γι* αύτό πρέπει νά έ|ετάζθυμε τις ιδεολογίες, δλες τις Ιδεολογίες, λογαριάζοντας αύτή ΐ:ή>Γ α μ ο ι β α ι ό τ η τ α τ ώ ν σ χ έ σ ε ω ν . Και μόνο σέ ΐε^υταία άνάλυση, στή ρίζα, βλέπουμε τις^οικονομικές άνάγκες νά υπερισχύουν πάντα. Ξέρουμε δτι ο£ συγγραφείς καί οί στοχαστές εχρυν σάν α­ ποστολή τους νά διαδίδουν, η, τό λιγώτερο, νά υπερασπίζουν τίς Ιδεολογίες. Οί στοχασμοί τους καί τά γραφτά1τους δέν.είναι πάντα πολύ χαρακτηριστικά, άλλά, στό τέλος, άκόμα καί στά γρα­ φτά πού έχουν τόν χαρακτήρα δπλών μύ&ων ή διηγημάτων, βρί­ σκουμε πάντα, δταν τ’ άναλύσουμε, μιά ιδεολογία. Αυτή ή άνά­ λυση είναι μιά δουλειά πολύ λεπτή καί πρέπει νά τήν κάνουμε μέ μεγάλη σύνεση. Θά δείξουμε μιά μέθοδο διαλεχτικής ανάλυ­ σης πού θά βοηθήσει πολύ, άλλά θά πρέπει νά προσέξουμε πο­ λύ νά μήν είμαστε μηχανιστές καί νά μή θέλουμε νά εξηγή­ σουμε αύτό πού δέν Ιξηγεϊται. β . Μέθοδος διαλβχτιχής άνάΐναης. «

Γιά νά εφαρμόζουμε καλά τή διαλεχτική μέθοδο, πρέπει νά γνωρίζουμε πολλά πράγματα καί, άν άγνοοϋμε τό θέμα μας, πρέπει νά τό μελετάμε λεπτομερειακά, γιατί άλλοιώς καταλήγου­ με νά κάνουμε γελοιογραφίες κρίσεων. θ ά υποδείξουμε μιά μέθοδο γιά τή διαλεχτική· άνάλυση ένός βιβλίου ή Ινός λογοτεχνικού μύθου, πού μπορεΐ κάνεις νά έφαρμόσει και σ’ άλλα ζητήματα. ά) Πρέπει πρώτα—πρώτα νά προσέξει τ ό π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο τοΰ βιβλίου ή τού μύθου πού πρόκειται ν* άναλύσει. Νά τό εξετάσει άνεξάρτητα άπό κάθε κοινωνικό ζήτημα, γιατί δέν προ­ έρχονται δλα άπό τήν ταξική πάλη καί τίς οικονομικές συνθήκες. 'Υπάρχουν λογοτεχνικές έπιδράσεις καί θά πρέπει νά τίς λά­ βουμε ΰπ" δψη μας. Νά προσπαθήσουμε νά δούμε σέ ποιά «λο­ γοτεχνική σχολή» ανήκει τό εργο. Νά λάβουμε υπ5 δψη μας τήν έσωτερική Ιξέλιξη τών Ιδεολογιών. Στήν πράξη, θά ήταν καλό νά κάνουμε μιά περίληψη τοΰ θέματος πού θέλουμε ν* άναλύσουμε χαί νά σημειώσουμε τί μάς εκανε Ιντύπωση.

Λιαλ»χτιχή μέβοβος χαί Ιδίολογί*ς

0) Νά παρατηρήσουμε σέ συνέχεια τούς κοινωνικούς τύπους πού είναι οί ήρωες τής υπόθεσης. Ν ά Α ν α ζ η τ ή σ ο υ μ ε - .ή ν τ ά ξ η δπου ανήκουν, νά εξετάσουμε τή δράση τών προ‘Οωχων καί νά δούμε, «ν μπορούμε να συνδέσουμε μέ εναν δποιοδήποτε τρόπο αύτό πού συμβαίνει στο μυθιστόρημα μέ μια κοι­ νωνική άποψη. "Αν αύτό δέν είναι δυνατό, δν δέν μπορούμε να τό κάνου­ με δχως πρέπει, καλύτερα είναι νά έγκαταλείψουμε τήν Ανάλυ­ ση παρά νά τήν επινοήσουμε. Δέν πρέπει π ο τ έ νά επινοούμε μιά εξήγηση. γ) "Οταν κανείς εχει βρει ποια ή ποίες είναι οι τάξεις που παρουσιάζονται στό εργο, θά πρέπει ν’ αναζητήσει τ ή ν ο ι κ ο ­ ν ο μ ι κ ή β ά σ η , δηλ. ποιά είναι τά μέσα τής παραγωγής και δ τρόπος τής παραγωγής τήν έποχή στήν δποία άναφέρεται τό μυθιστόρημα. "Αν λόγου χάρη ή δράση συμβαίνει στις μέρες μας, ή οίκονομία είναι καπιταλιστική. Βλέπουμε στον καιρό μας πολλά διη­ γήματα και μυθιστορήματα πού κριτικάρουν, που πολεμούν τόν καπιταλισμό. ’Αλλά υπάρχουν δυο τρόποι νά πολεμάς τόν καπι­ ταλισμό : 1. Σάν Ιπαναστάτης πού πάει μπροστά. 2. Σάν άν «δραστικός πού θέλει νά γυρίσει στό παρελθόν, χι αυτήν Ακριβώς τή μορφή συναντάμε συχνά στά σύγχρονα μυ­ θιστορήματα : νοσταλγούν τόν παλιό καλό καιρό. δ) ’Αφού τά βρούμε δλ* αυτά, θά μπορέσουμε τότε ν* Ανα­ ζητήσουμε τήν ι δ ε ο λ ο γ ί α , νά δοΰμε δηλ. ποιές είναι οί Ι­ δέες, τά συναισθήματα, ποιός είναι δ τρόπος πού σκέφτεται δ συγγραφέας. 'Αναζητώντας τήν ιδεολογία, θά σκεφτούμε τόν ρόλο πού παίζει καί τήν έπίδρασή της πάνω στό πνεύμα τών ανθρώπων πού διαβάζουν τό βιβλίο. ε) Θά μπορέσουμε τότε νά βγάλουμε τ ό σ υ μ π έ ρ α σ μ α της Ανάλυσής μας, νά πούμε γ ι α τ ί 2να τέτοιο διήγημα η μυ­ θιστόρημα γράφτηκε σέ μιά τ έ τ ο ι α σ τ ι γ μ ή . Καί θά κατηγορήσουμε ή θά παινέσουμε, Ανάλογα μέ «ήν περίπτωση, τΙς προθέσεις του (πού δ συγγραφέας δέν τις ίχει συχνά συνειδητο­ ποιήσει). Αύτή ή μέθοδος Ανάλυσης δέν μπορεΐ νά είναι καλή, παρά /

13

Λιηλϊχηκό; 'Τ/ασμός χαΐ ϊλεολογίες

178

μόνον δν θυμηθούμε έφαρμόζοντάς την δλα δσα είπαμε προη­ γούμενοι. Πρέπει να χωνέψουμε καλά πώς ή διαλεχτική, μάς προσ­ φέρει βέβαια έναν καινούργιο τρόπο άντίληψης τών πραγμάτων, άλλά άπαιτεϊ έπίσης νά τά γνωρίσουμε καλά, γιά νά μιλήσουμε γι” αίιτά και γιά νά τά αναλύσουμε. Πρέπει κατά συνέπεια, τώρα που είδαμε τί είναι ή μέθοδός μας, νά προσπαθήσουμε στις μελέτες μας, στήν άγωνισιική καί προσωπική μας ζωή, νά βλέπουμε τά πράγματα στήν κίνηση τους, στή μεταβολή τους, στις αντιφάσεις τους και στήν Ιστορική τους σημασία, και δχι στήν στατική, ακίνητη, κατάστασή τους. Πρέπει νά τά βλέπουμε έπίσης και νά τά μελετάμε άπ* δλες τους τΙς απόψεις κι δχι μονόπλευρα. Κοντολογίς, νά Ιφαρμόζουμε παντού καί πάντα τό διαλεχτικό πνεΰμα. 7 . ’Ανάγκη τής Ιδεολογικής πάλης. Ξέρουμε τώρα καλύτερα τί είναι ό διαλεχτικός ύλισμός, σύγ­ χρονη μορφή τοΰ υλισμού, πού Ιδρύθηκε απ’ τόν Μάρξ και τόν Ένγκελς και άναπτύχθηκε άπό τόν Λένιν. Χρησιμοποιήσαμε κύρια στήν έργασία αυτή τά κείμενα τοΰ Μάρξ καί τοΰ "Ενγκελς, Αλλά δέν μπορούμε νά τελειώσουμε τά μαθήματα αυτά χωρίς νά σημειώσουμε Ιδιαίτερα δτι τό φιλοσοφικό εργο τοΰ Λένιν είναι* τεράστιο (*). Γιά τόν λόγο αυτόν, μιλάμε σήμερα γιά τόν μαρξι­ σμό - λενινισμό. Μ αρξισμός - λεν ιν ισμ ός καί δ ι α λ ε κ τ ι ­ κός υλισμός ε ί ν α ι ά δ ι ά σ π α σ τ α Ινωμένοι, καί είναι ή γνώση τοΰ διαλεχτικοΰ ΰλισμοΰ πού Ιπιτρέπει ν’ άναμετρήσουμε δλη τήν έκταση, δλη τήν άξία, δλον τόν πλούτο τοΰ μαρξισμοΰ-λενινισμοΰ. Έ τσι, φτάνουμε στό σημείο νά ποΰμε, δτι δ ά γ ω ν ι σ τ ή ς ε ί ν α ι Αλ η θ ι ν ά , έ ξ ο π λ ι σ μ έ ν ο ς Ι δε ολογ ι κά, μόνο δν γ ν ω ρ ί ζ ε ι τό σύνολο τ ή ς θ ε ­ ω ρ ία ς α υ τ ή ς . . Ή άσπκή τάξη, πού τό κατάλαβε αυτό καλά, πασχίζει νά (*) Δδς ΛΕΝΙΝ στό Εύρετήριρ ονομάτων. Ή έξρ.τασι; τής φιλο. σοφιχής ονμβολής τοδ Λένιν στόν μαρξισμό — ποΰ Οά ήταν πολύ μακρυά καί πολύπλευρη γιά νά πραγματοποιηθεί έδά> — γίνεται μέ βα­ θύ τρόπο στό βιβλίο «Θεμελιακά προβλήματα τής φιλοσοφίας». Keep. * :w r χαί Μάρξ —"Ενγχελς (Κοιν. Έχδόοεις].

180

Διαλεχτική μέ#οβος καί Ιδεολογίες

μπάσει τή δίκιά της Ιδεολογία στη συνείδηση τών εργαζομένων χρησιμοποιώντας δλα τά μέσο. Ή αστική τάξη, γνωρίζοντας πολύ καλά ονι άπ* δλες τ'ις δψεις τοΰ μαρξισμού - λενινισμού ή λι­ γώτερο γνωστή σήμερα είναι ό διαλεχτικός υλισμός, 5χει Οργα­ νώσει ενάντιά του τή συνωμοσία τής σιωπής. Εΐναι λυπηρό νά σκέφτεται κανείς δτι ή έπίσημη εκπαίδευση αφήνει κατά μέ­ ρος καί αγνοεί μιά τέτοια μέθοδο καί δτι συνεχίζει τή διδασκα­ λία στά σχολεία καί στα Πανεπιστήμια μέ τόν ϊδιο τρόπο πιΛ καί πριν 100 χρόνια. " Αν, άλλοτε, είχε κυριαρχήσει ή μεταφυσική μέθοδος κι όχι ή δια εχτική, αυτό όφειλόταν δπως είδαμε στήν άγνοια τών άνθρώπων. Σήμερα, πού ή επιστήμη μάς εχει δώσει τά μέσα ν* απο­ δείξουμε, δτι ή διαλεχτική μέθοδος είναι εκείνη πού πρέπει νά εφαρμόζουμε στις επιστημονικές αναζητήσεις, είναι τρομερό νά συνεχίζουν νά μαθαίνουν στά παιδιά μας νά σκέφτονται, νά μελετούν, μέ τή μέθοδο πού γεννήθηκε άπό τήν αγνοια. Οί επιστήμονες, στις επιστημονικές αναζητήσεις τής ειδικό­ τητάς τους, δέν μπορούν πιά νά δουλέψουν χωρίς νά λογαριάζουν τήν αλληλεξάρτηση τών επιστημών, Ιφαρμόζοντας ετσι, άκόμα καί χωρίς νά τό καταλαβαίνουν, ενα μέρος της διαλεχτικής. Κου­ βαλάν δμως σ’ αυτές πολύ συχνά, τή μόρφωση πού τούς δό­ θηκε καί πού είναι μιά μόρφωση μ’ Ινα μεταφυσικό πνεύμα. Τί πρόοδο δέ θά είχαν πραγματοποιήσει η δέ θά είχαν προετοι­ μάσει οί διάσημοι σοφοί, πού έχουν κιόλας τόσα προσφέρει στην ανθρωπότητα—δς θυμηθούμε τόν Παστέρ, τόν Μπρανλύ, που ήταν ιδεαλιστές καί θρήσκοι — δν εΐχι\ν πάρει μιά μόρφωση μέ διαλεχτικό πνεΰιια! Άλλά υπάρχει μιά μορφή πάλης, άκόμα πιο έπικίνδυνη Από τή συνωμοσία τής σιωπής, ένάντια στον μαρξισμό—λενινισμό: εΐναι οΐ παραποιήσεις πού προσπαθεί νά μπάσει ή αστική τάξη μέσα στήν ϊδια τήν Ιργατική κίνηση. Βλέπουμε τή στιγμή αυτή ν’ άκμίζουν πολλοί «θεωρητικοί», πού παρουσιάζονται σάν «μαρξι­ στές» καί πού ισχυρίζονται δτι «ανακαινίζουν», «άνανεώνουν», τόν μαρξισμό. Ο ί ε κ σ τ ρ α τ ε ί ε ς α ? ; ο ύ τ ο ΰ ε ί ­ δους προσβάλλουν συχν ότ ερ α καί κατά π ρ ο τ ί μ η σ η τίς λ ι γ ώ τ ε ρ ο γ ν ω σ τ έ ς π λ ε υ ρ έ ς τοΰ μαρξισμού, καί Ιδιαίτερα μάλιατα τήν υλιστική φιλοσοφία.

\to A tx iix 0 c 'Τ λ ισ μ ό ς χ α ί tftcoXoyic;

181

‘Υπάρχουν λ.χ. άνθρωποι πού δηλώνουν δτι δέχονται τόν μαρξισμό σάν θεωρία τής επαναστατικής δράσης, δχι δμως και σάν γενική κοσμοθεωρία. Δηλώνουν δτι μπορεΐ κανείς νά εί­ ναι τέλειος μαρξιστής χωρίς ν’ αποδέχεται τήν υλιστική φιλοσο­ φία. Σύμφωνα μέ τή γενική αυτή στάση Αναπτύσσονται διάφο­ ρες απόπειρες λαθρεμπορίου. “Ανθρωποι, πού δίνουν πάντα στον έαυτό τους τό δνομα τοΰ μαρξιστή, θέλουν νά μπάσουν μέσα στον μαρξισμό αντιλήψεις, πού είναι δλότελα ασυμβίβαστες μέ τήν ϊδια του τή βάση, δηλ. μέ τήν υλιστική φιλοσοφία. Στό παρελθόν είχαμε τέτοιες απόπειρες. Ό Λένιν έγραψε ενάντιά τους τό βιβλίο του «'Υλισμός καί έμπειριοκριτικισμός». Τίόρα, πού ζοϋμε μιά περίοδο πλατείας διάδοσης τοΰ μαρξισμού, παρα­ τηρούμε μιά αναγέννηση και έναν πολλαπλασιασμό στις απόπει­ ρες αύτές. Πώς θά αναγνωρίσουμε, πώς θά ξεσκεπάσουμε αυ­ τές πού προσβάλλουν τόν μαρξισμό ακριβώς στή φιλοσοφική του πλευρά, αν αγνοούμε τήν αληθινή φιλοσοφία τού μαρξισμόν ; 8 . Συμπέρασμα. Παρατηρεΐται ευτυχώ;, εδα) καί μερικά χρόνια, μιά-τρομερή διάθεση γιά τή μελέτη ολόκληρου τού μαρξισμού καί έ'να αυξανό­ μενο ενδιαφέρον ακριβώς γιά τή μελέτη τής υλιστικής φιλοσο­ φίας, Ιδιαίτερα μέσα στήν εργατική τάξη. Αύτό, στις σημερινές' συνθήκες, είναι ενα σημείο πού δείχνει δτι ή εργατική τάξη έ' χει νοιώσει πολύ καλά τήν ορθότητα τών λόγων πού άναφέραμε στήν άρχή τοΰ βιβλίου καί πού επιβάλλουν τή μελέτη, τής υλιστικής φιλοσοφίας. Οί εργάτες ένοιωσαν, μέ δική τους πείρα, τήν ανάγκη νά συνδέουν στήν πράξη τή θεωρία καί ταυτόχρονα ένοιωσαν τήν άνάγκη νά προωθήσουν τή θεωρητική μελέτη δσο μπορούν πιό πολύ. Ό ρόλος κάθε αγωνιστή είναι νά ενισχύ.ει αύτό τό ρεΰμα καί νά τού δίνει σωστή κατεύθυνση καί σωστό περιεχόμενο. Βλέπουμε μέ μεγάλη ευχαρίστηση, δτι, χάρη στό Εργατικό Πανεπιστήμιοjcov Παρισιού (*), πολλές χιλιάδες άν­ θρωποι γνωρίσανε τόν διαλεχτικό υλισμό. Καί, αν τό γεγονός αυ­ τό, δείχνοντας σ έ π ο ι α π λ ε υ ρ ά βρίσκεται ή επιστήμη,, αποτελεΐ περίτρανη δόξα τού αγώνα μας ένάντια στήν άσηκή (*) Σήμερα «Νέο Πανεπιστήμιο», λεωφόρος M athtirin —Moreau 8. Παρίσι.

Λιαλρχτική μέθοδος καί ΙΒβολογ(«ς

τάξη, τό ϊδιο αϊτό γεγονός μας Αποδείχνει καί τό καθήκον μας. Π ρ έ π ε ι ν ά μ ε λ ε τ ά μ ε . Πρέπει νά μάθουμε καί νά διαδόσουμε τόν μαρξισμό σ’ δλους τούς κύκλους. Παράλληλα μέ τήν πάλη στον δρόμο καί στον τόπο τής δουλειάς, οί άγωνιστές πρέπει νά καθοδηγούν και τήν Ι δ ε ο λ ο γ ι κ ή π ά λ η . Τό καθήκον τους είναι νά Υπερασπίζονται τήν Ιδεολογία μας ενάν­ τια σ’ ολες τίς μορφές Ιπίθεσης καί νά καθοδηγούν ταυτόχρονα τήν ά ν τ ε π ί θ ε σ η γιά τή συντριβή τής δοτικής ιδεολογίας μέσα στη συνείδηση τών Εργαζομένων. Γιά νά κυριαρχήσουμε δμως σ’ δλες τίς μορφές τής πάλης αυτής πρέπει νά είμαστε δπλισμένοι: Ό πραγματικός. οπλισμός τοΰ άγωνιστή στήν πάλη αυ­ τή είναι ή. γνώση τοΰ διαλεχτικοΰ υλισμού. "Ως τή μέρα πού θά εχουμε φτιάξει τήν κοινωνία χωρίς τά­ ξεις, δπου τίποτα πιά δέ θά έμποδίζει τήν άνάπτυξη τών Ιπιστημών, αυτό θά είναι Ινα άπό τά ούαίαστικώτερα καθήκοντα μας. Λιαλίχτιχός ‘Υλισμός καί ίδ*·λθγί*ς

ΕΡΩ ΤΗ ΣΕΙΣ ΕΛΕΓΧΟΥ ί. Είναι άλήθεια δτι δ μαρξισμός Λρνιεται τόν ρόλο τών Ι­ δεών ; 2. Ποιοί είναι οί διάφοροι παράγοντες που καθορίζουν καί συνιστοΰν τή 'διάρθρωση τής κοινωνίας; 3. ’Αναλύσετε μέ τή μέθοδο τον διαλεχτικοΰ ύλισμοΰ ενα διήγημα άπό έφημερίδα. ΑΣΚΗΣΗ ΓΕΝΙΚΗΣ ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗΣ Τί κερδίσατε γιά τή σκέψη και τή δράση άπό τή μελέτη τοΰ διαλεχτικοΰ ύλισμοΰ;

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΛΕΞΕΩΝ ΑΓΝ Ω ΣΤΙΚ ΙΣΤΕΣ.—Στή φιλοσοφία, τό δνομα αυτό δίνε­ ται σ’ αυτούς πού λένε δτι ή αλήθεια είναι άπρόσιτη ατό ανθρώ­ πινο πνεύμα.. ΑΙΣΘΗΣΙΟΚΡΑΤΙΑ.—Σύστημα φιλοσοφικό σύμφωνα μέ τό όποιο δλες οί ίδέες προέρχονται αμειΤα άπό τ'ις αισθήσεις. ΑΛΧΗΜΕΙΑ.— ’Όνομα πού δίνεται στή χημεία τοΰ Μεσαί­ ωνα. τΗταν μάλλον μιά τέχνη, παρά μιά Ιπιστημη, συγγενική μέ τή μαγεία, πού σκοπό της εϊχε τήν ανακάλυψη ενός φάρμα­ κου κατάλληλου γιά τή θεραπεία δλων των κακών (πανάκεια) και τή μετατροπή τών μετάλλων σέ χρυσάφι μέ τή «φιλοσοφική λίθο». ΑΝΑΛΥΣΗ.—Πνευματική εργασία κατά τήν όποία απο­ συντίθεται ενα πράγμα ή μιά ιδέα στά στοιχεία της. ΑΝΑΞΙΜΕΝΗΣ ό Μιλήσιος (6ος αιώνας π.Χ.).—Φιλόσο­ φος τής Ιωνικής σχολής. Διαδέχτηκε τόν δάσκαλό του ’Αναξί­ μανδρο και είχε μαθητές τόν ’Αναξαγόρα και τόν Διογένη τόν ’Απολλώνιο. Γι’ αυτόν, ό αέρας είναι ή αρχή δλων τών πρα­ γμάτων. ΑΝΑΤΟΜΙΑ.—Επιστήμη πού μελετά τή διάρθρωση τών ' ζωντανών δντων καί τΙς σχέσεις τών διαφόρων οργάνων πού τά συνιστοϋν. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ (384-322 π.Χ.).—*0 πιο μεγολος φιλό­ σοφος τής ’Αρχαιότητας, μαζί μέ τόν Πλάτωνα. Δίδαξε στήν ’Αθήνα, άπ’ δπου αναγκάστηκε νά φύγει, ενα χρόνο πριν πεθάνει, γιά ν’ άπαλαγεΐ άπ’ τή δίωξη γιά «ασέβεια». Μαθητής, αντί­ παλος δμως τοΰ Πλάτωνα, ό ’Αριστοτέλης προσπαθεί νά δώσει Πραγματικά θεμέλια στήν Ιδεαλιστική φιλοσοφία τοΰ Πλάτωνα, μέ τήν παρατήρηση τόΰ αισθητού κόσμου.' ξεκινά δμως, δπως καί εκείνος, άπό τήν έννοια τής ιδέας. Κάθε δν—ή ουσία—είναι φτιαγμένο άπό δυό αρχές : τήν ύλη και τή μορφή. Ή ΰλη είναι μιά μάζα ακατέργαστη, άδρανής, άμορφη' γιά νά γίνει τέτοιο ή

Εύφίτήοιο

τέτοιο πράγμα, «τούτο» ή «Ικεΐνο», πρέπει νά εφαρμοστεί σ’ η>τή μιά μορφή, Ή μορφή είναι ή Ινεργητική, ή ειδολογική Αύτή δίνει στήν ΰλη τόν χαρακτηρισμό της. Ή άνώτατη μορ.ρί, αυτή πού περιέχει δλες τις άλλες, είναι 6 θεός. *Έτβι, ό ’Αριστοτέλη;, άποκρούοντας τή μηχανιστική άντίληψη τον.Δη­ μόκριτου, εισάγει τήν τελεολογία: δργανωτής τοΰ σύμπαντος εΐ* ναι ό θεός. Ό ’Αριστοτέλης υπήρξε καί δ θεμελιο>τής τής λογι­ κής σάν θεωρίας τοΰ σωστού συλλογισμού. IV αυτόν, πράγμα πολύ σημαντικό, ή ιδέα τ ή ς ε ξ έ λ ι ξ η ς είναι μιά κεντρική Ιδέα τοΰ συστήματος του. Ή κοσμική έξέλιξη, ή Ινόργανη εξέ­ λιξη, ή έξέλιξη τών μορτών τοΰ κράτους κ.τ.λ., θεωρούνται σ’ δλο του τό Ιργο σάν μιά εξέλιξη τοΰ ατελούς πρός τόν τέλειο, τοΰ γενικοΰ στό ειδικό. Ό “Ενγκελς τόν αναφέρει σάν τόν καθολικώτερο έγκέφαλο άπ’ δλους τούς "Ελληνες φιλόσοφους, πού είχε έπιδοθεΐ άπό τότε στήν αναζήτηση τών ουσιαστικών μορφών τοΰ διαλεχτικοϋ συλλογισμού. ("Ένγκελς: «Ουτοπικός σοσιαλι­ σμός-καί επιστημονικός σοσιαλισμός».) Υπήρξε μεγάλος σοφός καί μεγάλος θεωρητικός τής λογικής. Οί δπαδοί του τοΰ Μεσαίωνα δέν κράτησαν άπ’ τή διδασχαλία του παρά μονάχα τήν τυπική, τήν αφηρημένη άποψη. ’Απαξιώ­ νοντας νά τή βάλουν κάτω άπ’ τό φώς τών επιστημονικών κατα_ κτήσεων, τήν έκαναν ένα σύστημα άποξηραμένο καί στείρο, πού άποτέλεσε τή βάση τοΰ σ χ ο λ α σ τ ι κ ι σ μ ο ύ . ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ.—’Επιστήμη πού μελετά τά άστρα καί τις κινήσεις τους. ΑΤΟΜΟ.—’Ονομάζουν Ιτσι, στή χημεία καί στή φυσική, τό αδιαίρετο κομμάτι ΰλης, πού άποτελεΐ τήν πιό μικρή ένός στοι­ χείου ποσότητα πού μπορεΐ νά μπει σέ μιά χημική Ινωση. Στήν άρχαία υλιστική φιλοσοφία, αύτή ή λέξη σήμαινε τό έλάχιστο τής ΰλης, τό απόλυτα αδιαίρετο, τό πρώτο στοιχείο, πού άπ* αύτό δημιουργιόταν, μέ τόν συνδυασμό καί τή συνένωση, ή φύση όλά* κερη. ΒΑΚΩΝ Φραγκίσκος, βαρώνος Βέρουλαμ (1561 -1626).— Διάσημος άγγλος φιλόσοφος. Μέλος τής Βουλής τών Κοινοτήτων τό 1593, δνομάστηκε τό 1&04 νομικός σύμβουλος τοΰ Στέμμα­ τος, τό 1613 γενικΑς είσα γελέας, τό 1617 σφςαγιδοφΰλαχας καί τό 1618 άρχικαγκελλάριος. Καταδικάστηκε τό 1624 άπό τό

Εύο^τήριο

185

Κοινοβούλιο σέ φυλάκιση και σέ έκπτωση γιά δωροδοκία, απε­ λευθερώθηκε δμως σέ δυό μέρες κι ά-to τότε έζησε σάν Ιδιώτης. *0 Φραγκίσκος Βάκων είναι συγγραφέας ένός μεγάλου Α­ ριθμού επιστημονικών και φιλοσοφικών έργων,' ανάμεσα στά 6όποϊα πρέπει ν’ αναφέρουμε τό «Νέο "Οργανο·» (1920), δπου άντιτάσει στήν παλιά μεταφυσική τών a p r i o r i ιδεών τή λογική πού στηρίζεται στήν Ιμπειρία. ‘Ο Φ. Βάκων είναι ένας άπό τούς θεμελιωτές τής σύγχρο­ νης φιλοσοφίας καί τής σύγχρονης επιστημονικής μεθόδου. ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ (1564 -1642).—Μαθηματικός, φυσικός, Αστρονόμος, ιδρυτής τής πειραματική; έπιστήμης στήν ’Ιταλία. ’ λ,νακάλυψε τόν νόμο τοΰ ισόχρονου τών αιωρήσεων τοΰ Ικκρεμοϋς και απόδειξε τήν ισότητα τοΰ χρόνου πτώσης τών σωμάτων άνισου βάρους μέσα στό κενό. Στήν άστρονομία, Αποδέχτηκε τό σύστημα τοΰ Κοπέρνικου, κατασκεύασε ένα καινούργιο αστρονο­ μικό-τηλεσκόπιο και έκανε Ανακαλύψεις, πού επιβεβαίωσαν τό σύστημα τοΰ Κοπέρνικου. Διακήρυξε δτι ό ήλιος είναι τό κέν­ τρο τοΰ κόσμου και δτι ή γή γυρίζει γύρω Από τόν ήλιο. Κατα­ διώχτηκε άπό τήν 'Ιερή Εξέταση, υποχρεώθηκε ν’ Ανακαλέσει και ίίστερ’ άπό τήν αποκήρυξή του είπε τήν περίφημη φράση : «Κι δμως κινείται!» ΔΑΡΒΙΝΟΣ Κάρολος-Ροβέρτος (1809- 1882).—Διάσημος άγγλοζ φυσιοδίφης, ό πιο σημαντικός στόν προηγούμενο αιώ­ να θεωρητικός τής εξέλιξης μέσα στις επιστήμες τής φύσης. Ή θεωρία τοΰ μεταμορφισμού, πού τήν είχαν κιόλας προαισθανθεί Λ Λαμάρκ, ό Γκαΐτε κ. α., Ικφράστηκε Αποφασιστικά Απ’ αυτόν, άνοίγοντας ετσι καινούργιους δρόμους στήν έπιστήμη. Ό Δαρβϊνος θεμελίωσε τή θεωρία του τής έξέλιξης πάνω στήν υπόθεση της φυσικής επιλογής, δηλ. τής Ιπιλογής μέσα στήν πάλη γιά τή ζωή πού συντελεί νά Ιπιζήσουν ot πιο Ικανοί. ΞεκΧνοΰσε άπό τις έμπειρίε; τής έπιστημονικής κτηνοτροφίας. ’Αλλά ποιό είναι τά χέρι τοΰ κτηνοτρόφου μέσα στήν τυφλή φύση ; Γιά ν’ Απαντήσει στήν έρώιηση αυτή ό Δαρβϊνος χρησιμοποίησε τύ έργο τοΰ νίάλθους «Δοκίμιο σχετικά μέ τήν Αρχή τοΰ πληθυσμού» (1803), στό βαθ­ μό πού ό Μάλθους ξεκινούσε από μιά δυσαναλογία Ανάμεσα στήν αύξηση τοΰ πληθυσμού καί τή δυνατότητα αυξηρης τών μέσων διατροφής. "Αν καί ή σύγχρονη βιολογική Ιπιστήμη έξέτασε ένα

Εύρετήςηο

πλήθος άπό καινούργια φαινόμενα καί τροποποίησε και συμπλή­ ρωσε ?τσι τούς παράγοντες, πού δ Δαρβϊνος εϊχε χρησιμοποιήσει μ* εναν τρόπο ΰπερβολικά γενικό, ή θεμελιακή σκέψη τής θεω­ ρίας τής έξέλιξης εξακολουθεί νά κρατάει σταθερά τή θέση της μέσα στη σύγχρονη σκέψη. Ό Ένγκελς εγραψε σχετικά μέ τό ζήτημα αυτό στήν «’Εξέλιξη τοΰ σοσιαλισμού» : «'Ο Δαρβϊνος Ε­ δωσε στή μεταφυσική αντίληψη τής φύσης τό φοβερώτερο χτύ­ πημα, Αποδείχνοντας δτι δλη ή σύγχρονη ενόργανη φύση, τά φυ­ τά, τά ζώα, καθώς κι δ άνθρωπος, είναι τό προϊόν μιας εξελι­ κτικής πορείας, πού συνεχίζεται εδώ κι! εκατομμύρια χρόνια». Στον λόγο του πάνω στον τάφο τού Μάρξ, δ "Ενγκελς (1883) προσδιόρισε τίς σχέσεις τοΰ Μάρξ μέ τόν Δαρβΐνο μ’ αυτά τά λόγια: «"Οπως ακριβώς δ Δαρβϊνος ανακάλυψε τόν νόμο τής ε­ ξέλιξης τής Ινόργανης φύσης, δ Μάρξ ανακάλυψε τον νόμο τής έξέλιξης τής ανθρώπινης ίστορίας». ("Ενγκελς, «Ουτοπικός καί επιστημονικός σοσιαλισμός».) *0 Μάρξ είχε κιόλας γράψει τό 1860, σχετικά μέ τό κύριο εργο τοΰ Δαρβίνου, πού μόλις είχε εκδοθεΐ (1859), «Γιά τή Γένεση τών ειδών μέ τή φυσική Ιπιλογή», σ° ε­ να γράμμα του στον "Ενγκελς : «"Αν καί εχει αναπτυχθεί χον­ τρικά. με τόν Ιγγλέζικο τρόπο, είναι τό βιβλίο πού περιέχει, άπό τήν άποψη τών φυσικών επιστημών, τή βάση πού ταιριάζει στή δίκιά μας άποψη». («’Αλληλογραφία Μάρξ—Ένγκελς», τ. II, σ. 426.) Εκφράζεται μ5 Ιναν άνάλογον τρόπο στό γράμμα του στον Αασάλ στις 16 τοΰ Γενάρη 1861 («"Αλληλογραφία Μάρξ καί Λασάλ», σ. 346): «Τό εργο τοΰ Δαρβίνου είναι ση­ μαντικό καί άπό τήν άποψή τών φυσικών Ιπιστημών μού Κάνει γιά βάση της πάλης τών τάξεων μέσα στήν Ιστορία... Μέ δλα τον τά έλαττώματα, δχι μόνο καταφέρνει τό πρώτο θανάσιμο χτύπημα στή «θεολογία» (δές τή λέξη στό Ευρετήριο) στήν περιο­ χή τών φυσικών Ιπιστημών, άλλά καί θεμελιώνει μέ εμπειρικό τρόπο τή λογική έννοια τών φυσικών Ιπιστημών...» (Σελ. 214, 287. Διάβασε τόν «Δαρβΐνο» τοΰ Μαρσέλ Ιίρενάν, Εκδόσεις «Χτές χαί σήμερα».) ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ Ο ΑΒΔΗΡΙΤΗΣ (περίπου 4 6 0 -3 7 0 π.Χ.).—'Ελληνας φιλόσοφος, δ μεγαλύτερος υλιστής τής άρχαιόχας. Κατά τήν άποψή του, υπάρχουν πραγματικά μόνο τά άτο­ μα καί τό κενό. Τά άτομα είναι στοιχεία πρωταρχικά, πάρα πο-

Ευρετήριο

,

λύ μικρά, αδιαίρετα, διαφορετικά στή μορφή, τό μέγεθος και τή θέση, χαι σέ άδιάκοπη κίνηση. Τά πράγματα προέρχονται άπό την δργάνωση τών ατόμων. Ό Δημόκριτος βεβαιώνει δτι ή ψυ­ χή είναι υλική και άποτελεΐται, δπως δλα τά πράγματα, άπό Ά­ τομα (πιό λεπτά δμως απ’ τ5 άλλα). IV αυτόν, άλλωστε, οί Ιδι­ ότητες τών πραγμάτων (τό χρώμα τους, ή οσμή τους κ.τ.λ.) εί­ ναι καθαρά υποκειμενικές καί άποτελοϋν ψευδαισθήσεις. *0 πραγ­ ματικός χαί αντικειμενικός κόσμος δεν περιέχει τέτοιες ιδιότητες και δ νοϋς μας πρέπει νά προσπαθεί ν’ άφαιρέσει αυτές τις ιδιό­ τητες γιά νά ξαναβρεΐ τά ίδια τά άτομοί. Ή αντίφαση, πού διαπιστιόνουμε στον Δημόκριτο, ανάμεσα στον υποκειμενικό χαρακτήρα τών «ιδιοτήτων», πού παρέχονται άπό τις αισθήσεις, και στον αληθινό ή αντικειμενικό κόσμο τών ατόμων, πού μόνο ή διάνοια μπορεΐ νά συλλάβει, θέτει τό πρό­ βλημα τής γνώσης στον διαλεχτικό υλισμό, στή στοιχειώδη πρώΤΤ| μορφή του. Ή θεωρία του γιά τά άτομα είναι μιά μεγαλο­ φυής προαίσθηση τής σύγχρονης ατομικής θεωρίας. ΔΙΑΛΕΧΤΙΚΗ.—Ή λέξη «διαλεχτική» σήμαινε αρχικά τήν τέχνη ή την έπιστήμη τής συζήτησης. Ή διαλεχτική γιά τόν Πλάτωνα είναι, πρώτα—πρώτα, ή τέχνη νά βγάζεις άπό μια ιδέα ή μιά αρχή δλα τα θετικά ή αρνητικά συμπεράσματα, πού περιέχονται σ’ αύτή. Είναι, ακόμα, ή ανοδική και λογική πορεία τοΰ πνεύματος πού υψώνεται μέ διαδοχικά στάδια άπό τά αισθητά δεδομένα ώς τις ιδέες, αιώνιες καί αναλλοίωτες άρχές τών πρα­ γμάτων, και ώς τήν πρώτη άπ5 δλες, την ιδέα τοΰ Άγαθοΰ. Ε ­ πειδή γιά τόν Πλάτωνα οΐ ιδέες είναι ή μόνη πραγματικότητα ά­ ξια νά λέγεται πραγματικότητα, ή διαλεχτική ή έπιστήμη τών ιδεών καταλήγει νά είναι ή ΐδια ή επιστήμη. Στόν Χέγγελ, ή διαλεχτική είναι ή κίνηση τής Ιδέας πού r περνά μέσα άπό διαδοχικές φάσεις: θέση, αντίθεση, σύνθεση, ώς τήν απόλυτη ιδέα. Στόν Μάρξ καί τούς μαρξιστές, ή διαλεχτική δέν είναι πιά ή κίνηση τής ιδέας, άλλά ή κίνηση των ϊδιων τών πραγμάτων μέσα άπ*τίς Αντιφάσεις, δπου ή κίνηση τοΰ πνεύματος δέν είναι παρά ή συνειδητή έκφραση αύτής τής Ιδιας τής κίνησης των πραγμάτων. Θά βρει κανείς μιά βαθειά μελέτη τής μαρξιστική; βιαλεχτικής στό τέταρτο μέρος τοΰ βιβλίου αύτοϋ.

183

Εΰ(>Ετήοιο

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ.—Γενικά, έργο πού περιέχει βυνοπτικά δλες τ'ις ανθρώπινες γνώσεις. Στήν- Ιστορία της γαλλικής φιλολογίας, ή «Εγκυκλοπαίδεια» είναι τό μεγάλο Ιργο ποΰ δη­ μοσιεύτηκε στόν 18ο αίώνα κι δπου δλες oi ανθρώπινες γνώσεις είχαν γιά πρώτη φορά παρουσιαστεί άπό τή σκοπιά τής επανα­ στατικής αστικής τάξης. Πλάι στήν επίδραση πού άσκησε ή « Ε γ ­ κυκλοπαίδεια» μέ τή θαρραλέα καταγγελία τών αδικιών τοΰ φεουδαρχικοΰ—μοναρχικού καθεστώτος, πρόσφερε μιά αποφασιστική συμβολή σέ τρία πεδία: στόν υλισμό (μηχανιστικό), στόν αθεϊ­ σμό και στήν πρόοδο τών τεχνικών μέσοιν. ΕΛΒΕΤΙΟΣ Κλαΰδιος—Άδρίανός (1715-1771).—Γεννήθηκε στό Παρίσι, Ινοικιαστής φόρων, λογοτέχνης και φιλόσοφος, συνεργάτης τής «Εγκυκλοπαίδειας». Σημαντικός έκπρόοωχος τοΰ υλισμού (μηχανιστικού) τοΰ 18ου αιώνα. ΕΝΓΚΕΛΣ Φρειδερίκος (1820-1895).—*0 - ο άγαπητός φίλος-καί αχώριστος συναγωνιστής τοΰ Κ. Μάρξ, συνιδρυτής τοΰ διαλεχτικοΰ υλισμού καί τοΰ έπιστημονικοΰ σοσιαλισμού και συν­ εργάτης τοΰ Μάρξ στή σύνταξη τοΰ «Μανιφέστου τοΰ Κομμουνι­ στικού Κόμματος». Ά πο τούς Ιδρυτές τής "Ενωσης τών Κομμου­ νιστών καί τοΰ Διεθνοΰς Έργατίκοΰ Συνδέσμου ή πρώτης Διε­ θνούς. "Υστερα άπό τόν θάνατο τοΰ Μάρξ (1883), !γινε ό ανα­ γνωρισμένος πνευματικός αρχηγός καί ή πιο μεγάλη προσωπικότη­ τα τής διεθνοΰς έργατιχής κίνησης. Ή κυρία άξία του βρίσχεται στήν Ιχθεση χα'ι άνάπτυξη . τοΰ διαλεχτικοΰ ύλισμοϋ. ’Ανάμεσα στά θεωρητικά του Ιργα πρέπει νά δώσουμε τήν πρώτη θέση στις φιλοσοφικές του πολεμικές. Είναι Αριστουργήματα πού άσχησαν στή διάνοια τοΰ προλεταριάτου τή διαρκέστερη επίδραση καί άπόχτησαν ενα κΰρος, πού δλοένα αυξάνει. Ό ’Ένγκελς δείχνει σ’ αυτά, μέ μαεστρία καί σαφήνεια ασύγκριτες, τις διαλεχτικές σχέσεις τής φιλοσοφίας μέ τούς αγώνες τών κοινωνικών τάξεων καί μέ τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων και τήν παράλ­ ληλη πρόοδο τών φυσικών Ιπιστημών. 'Οδηγεί έτσι τόν Αναγνώ­ στη άπό δρόμους πάντα νέους στήν αλήθεια W j η : δτι ή φιλο­ σοφία πού πραγματικά Απελευθερώνει ολόκληρη τήν άνθρωπότητα δέν μπορεΐ νά είναι άλλη άπό τή φιλοσοφία τοΰ διαλενηχοΰ υλισμού, γιατ'ι μόνο αΰτή είναι σέ θέση νά διαφυλάξει τή θεω­ ρητική σκέψη άπό τή Σκύλλα τού Ιδεαλισμού καί τή Χάρυβδη

Εύρίτήριο

1 89

τοΰ χυδαίου μηχανιβτικοΰ ΰλισμοΰ και νά Εξασφαλίσει τή νίκη οέ μιά συνεπή υλιστική θεωρία τής γνώσης. Τά βασικά του έρ­ γα, πού έχουν γίνει έδώ και πολύν καιρό ή στερεή Ιδεολογική βάση δλων τών συνειδητών αγωνιστών, είναι: «Ό κ. Ευγένιος Ντύρινγκ αναστατώνει την επιστήμη» (Έ κδ. Costes, 1931, τόμοι 3), έργο πολεμικής γραμμένο μέ τον τρόπο τοΰ Λέσσινγκ, γεμάτο δροσιά, κέφι και δύναμη μαχητική, μιά πέρα γιά πέρα γόνιμη κι ασύγκριτη υπεράσπιση τής υλιστικής αντίληψης γιά τόν κόσμο. *Ό Λουδοβίκος Φόϋερμπαχ και τό τέλος τής γερμανικής κλασική; φιλοσοφίας* (Κοιν. Εκδόσεις, 1945), υπέροχο δοκίμιο γιά τήν εξέλιξη τής φιλοσοφίας άπό τόν Χέγγελ ώς τόν Μάρξ. “Εργο λι­ γώτερο γνωστό, πού έκδόί^ηκε τελευταία και πού έ'χει δλα τά προσόντα πού τό κάνουν, μαζί μέ τό «Ά ντι—Ντνρινγκ», τό κυριώτερο δπλο τών μαρξισιών σνόν αγώνα ενάντια στά νέα ίδεαλιστικά συστήματα φιλοσοφίας καί ενάντια σ’ δλους τούς πλαστογράφους τού Ένγκελς, είναι ή «Διαλεχτική τής Φύσης», συλ λογή άρϋρων καί άποσπασμάτων, κατά μεγάλο μέρος ανέκδοτων, γραμμένων άπό τό 1873 ώς τό 1892, πού άποτελεϊ τόν δεύτερο τόμο από .τά «’Αρχεία Μάρξ—’Ένγκελς» (Μόσχα, 1925). Ή συλ λογή αυτή—αν καί σέ ορισμένα σημεία ξεπεράστηκε απ’ τίς πρόσ­ φατες επιστημονικές ανακαλύψεις—άποτελεϊ έ'να ανεξάντλητο ορυχείο γιά δσους ενδιαφέρονται γιά τόν αγώνα τοΰ διαλεχτικοΓ ύλισμοΰ καί τή σωστή ερμηνεία του ν< ί Ιχουν κατανοήσει τήν ανάγκη νά ενσωματώσουν άρμονικά στον μαρξισμό τά συμπερά­ σματα τών σύγχρονων φυσικών επιστημών. ’Ανάμεσα στ’ άλλο θεωρητικά καί μεθοδολογικά Ιργα του, αναφέρουμε: Σε συνερ­ γασία μέ τόν Μάρξ: « Ό Μάρξ καί ό Ένγκελς γιά τόν Φόϋερ­ μπαχ» (Μάρξ -Έ ν γκ ελ ς—"Αρχεία, τ. I, 1926)' «Οί άρχές τοΰ κομμουνισμού* (1844, νέα έκδοση τοΰ Ε, Bernstein, 1914)' σέ συνεργασία μέ τόν Μάρξ : «τό Μανιφέστο τοΰ κομμουνιστικού Κόμματος» (1847, Κοιν. Έκδ., Ι94ό), «Ή εξέλιξη τοΰ σοσια­ λισμού άπό τήν ουτοπία στήν έπιστημη»· (1833, νέα έκδοση, V iv a V erla g , 19:>4), «Ουτοπικός καί επιστημονικός σοσιαλι­ σμός» (Κοιν. Έκδ., 1945), «Ή καταγωγή τής οικογένειας, τής άτομικής ϊδιοχτησίας καί τον Κράτους» (1884, Έ κδ. Costes, 1936), «Πάνω στήν ιστορία τοΰ πρώτου χριστιανισμού». Κι" ά­ κόμα : «Άποσπάσματα άπό τή φιλολογική κληρονομιά τοΰ Κ. Μάρξ καί τοΰ Φ. "Ενγκελς» (δημοσιευμένο άπό τόν F . Meh-

Εΰοκτ ήοι ο ring, 3η έκδοση, 1920). Ή μελέτη τής πλούσιας Αλληλογραφί­ του είναι έπίσης απαραίτητη. "Ας Αναφέρουμε πριν Απ" δλα: «‘Αλληλογραφία Ανάμεσα στόν Φ. Ένγκελς καί τόν Κ. Μάρξ» (Έ κδ. Costes, 1931, τόμοι 9), «Γράμματα καί Αποσπάσματα γραμμάτων τοΰ Joh. Phil. Becker καί Αλλων» (1906)* «Γράμ­ ματα τών Φ. Ένγκελς και Έ . Μπερνστάϊν», δημοσιευμένα Απ' τόν Έ . Μπερνστάϊν (1925). ας

ΕΙΙΑ ΓίίΓΚ . —Συλλογισμός πού συνίσταται στήν έξαγωγή ένός γενικού ο-^κεράσματος Από ενα σύιτολο έπί μέρους γεγονό­ των τής ίδιας σημασίας—ή Ακόμα πού συμπεραίνει Από τό με­ ρικό τό γενικό. ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ.—Έλληνας φιλόσοφος τοΰ 4ου αίώνα π.Χ. Δίδαξε φιλοσοφία στήν 'Αθήνα. ’Απ’ τό Ιργο του πού ήταν, λέ­ νε, περίπου 300 τόμοι, μάς μένουν μονάχα 4 γράμματα, πού περιέχουν περίληψη τής διδασκαλίας του, καθώς και μιά συλλο­ γή Από Αποφθέγματα. *0-’Επίκουρος διδάσκει δτι ό κόσμος Αποτελεΐται Από Απει­ ράριθμα Ατομα πού συναντιούνται, συνδέονται και Αποσυνδέονται χάρη σέ μιά αιτιότητα, πού ή Αφετηρία της είναι ενα τυχαίο περιστατικό. Υπάρχουν ϊσως θεοί, άλλά πάντως, κατά τόν Ε π ί­ κουρο, δεν Ασχολούνται μέ τόν κόσμο μας. Ό άνθρωπος είναι λοιπόν έλεύθερος και δέν εχει λόγους νά φοβάται τόν θάνατο. Έ τσι, Απολυτρωμένος Από τόν φόβο και τήν πλάνη, πρέπει ν’ Αποστρέφεται τά έπισφαλή και πρόσκαιρα Αγαθά και νά ζητάει τό σταθερό και διαρκές Αγαθό πού δίνουν οί μετρημένες Απολαύσεις. ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ (544—475 π.Χ·), πού όνομάζεται έπίσης ό «Σκοτεινός*.—*0 Ηράκλειτος έζησε στήν έμποριχή «όλη Έ ­ φεσο, στή Μ. ‘Ασία, καί υπήρξε ενας Από τούς έξοχώτερους δια. λεχτικούς τής Αρχαιότητας. Κατ’ αυτόν, τό «γίγνεσθαι» είναι δ θεμελιακός νόμος του σύμπαντος. Ή ουσία τοΰ κόσμου είναι: πάλη xal ένότητα των Αντιθέτων, ενότητα τοΰ «είναι» και τοΰ «μή είναι». Ό 'Ηράκλειτος είδε στήν Αστάθεια δλων τών πρα­ γμάτων, σ’ αύτή τήν Αδιάκοπη μεταβολή κάθε ύπαρξης, τόν πιό γενικό νόμο τοΰ σύμπαντος. Τά πάντα ρεΐ" τίποτα δέ μένει στα­ θερό" έτσι, πού «δέν μπορούμε νά μπούμε δυό φορές «τό ίδιο πο­ τάμι». Τό σύμπαν είναι πάλη χαι ειρήνη, καλοκαίρι χαί χειμώ-

Ε ί) ο * τ ή Qΐ Λ

νας, ροή καί στιγμή, χόρτασμα καί πείνα κ.τ.λ. Ή Αντίφαση, ή «ρχή ποΰ δεσπόζει στόν κόσμο, είναι κατά τόν Ηράκλειτο μέσα σττ'ι' φύση τών πραγμάτων, έτσι πού τό κάθε τι είναι μιά ένότητα αντιθέτων. ΘΑΛΗΣ, άπό τί] Μίλητο τής Μ. ’Ασίας (624-543 π.Χ.).— "Ελληνας στοχαστής τής ’Ιωνικής Σχολής, φιλόσοφος τής λεγά­ μενης «φυσικής·» σχολής καί αστρονόμος. *0 Θαλής εξηγούσε στήν κοσμογονία του δη τόνερό είναι ή μοναδική αρχή δλων τών πρα­ γμάτων. ΘΕΟΛΟΓΙ Α.—«Επιστήμη» (!!!) τής θρησκείας, μελέτη τών δογμάτο>ν της καί τών κειμένων της. ΘΩΜΑΣ Ο ΑΚΟΥ-Ι-ΝΑΤΗΣ, άγιος (1227-1274).—Θεο­ λόγος καί φιλόσοφος τοΰ Μεσαίωνα. Πήρε τόν τίτλο τοΰ δάσκαλου τής Εκκλησίας. Τά κυριώτερά του εργα είναι μιά «Φιλοσοφική σύνοψη ενάντια στους Εθνικούς» καί μιά «Θεολογική σύνοψη». Τό πρώτο εκθέτει καί υποστηρίζει τό καθολικό δόγμα καί Επι­ διώκει νά άποδείξει, δτι ή πίστη καί ή λογική δέ βρίσκονται πο­ τέ σ’ αντίθεση. Τό δεύτερο, πού ή εκκλησία κατατάσσει στα Ιε­ ρά βιβλία, διαιρείται σέ τρία μέρη: 1. Μιά πραγματεία για τόν Θεό, 2. Μιά θεωρία γιά τις Ικανότητες τοΰ ανθρώπου, 3. Μιά πρα­ γματεία γιά τόν Ίησοΰ Χριστό, τή Λύτρωση καί τά Μυστήρια. *0 θωμισμός είναι ή θεολογική καί φιλοσοφική διδασκαλία τοΰ α­ γίου θωμά τοΰ Άκουϊνάτη, πολύ διαδομένη, ακόμα καί στόν καιρό μας, στούς καθολικούς φιλόσοφους. Είναι μιά διδασκαλία εξαιρετικά σχολαστική καί φλύαρη—καί πέρα γιά πέρα Αντιδρα­ στική (γεγονός πού έξηγεϊ γιατί είν&ι ή Ιπίσημη φιλοσοφία τον κλήρου καί τής παποσύνης). ΚΑΝΤ Εμμανουήλ (1724-1804).—Διάσημος γερμανός φι­ λόσοφος. Δίδαξε σ’ δλη του τή ζωή τή φιλοσοφία στό Πανεπι­ στήμιο τής Καινιξβέργης. Δημοσίευσε τό 1775 τήν «Παγκόσμια Φυσική καί θεωρία τον ουρανού», εργο προδρομικό τής θεωρίας τοΰ Λαπλάς γιά τόν σχηματισμό τών Αστρων. Έγραψε τό 1781 μιά «Διατριβή γιά τήν αιώνια ειρήνη». Ό άγνώστικισμός τον Ισχυρίζεται πώς δέν είναι δυνατό νά γνωρίσουμε τά ίδια τά πράγματα, τέτοια πού είναι «καθ’ Ιαυτά», παρά μόνο τά πράγματα τέτοια πού μάς φαίνονται, τά «φαινόμενα».

1 9 2

ΒνφΓτήοιο

*0 ΚΛντ υποδέχτηκε μέ συμπάθεια τή Γαλλική Εξανάστα­ ση. Ή ταν φιλελεύθερος, άλλά σεβόταν τούς καθιερωμένου* νό­ μους. Στή θρησκεία, είναι όρθολογιστης, σέβεται δμως τί; κα­ θιερωμένες θρησκείες. Στή φιλοσοφία, χτυπάει τόν δογματισμό, άλλά δέ δέχεται και τόν σκεπτικισμό. Στήν ηθική, αποκρούει κά{► ε εξωτερικό νόμο, γιά νά υποταχτεί δμως σ’ εναν εσωτερικό νόμο πιο αύστηρόν απ’ δ,τι αποκρούει. Τόλμη στον θεοίρητικό τομέα, αλλά σεβασμός στην τάξη τών πραγμάτων και τής πρά­ ξης, αυτό είναι τό χαρακτηριστικό τοΰ πνεύματός του. Κοντολο­ γίς, ό γνήσιος τύπος τοΰ φιλελεύθερου άστοϋ. ΚΑΡΤΕΣΙΑΝΙΣΜΟΣ.—’Ονομασία δοσμένη στή φιλοσο­ φία τοΰ Ντεκάρτ. ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ (1473-1543).—Διάσημος πολωνός άστρονόμος. Συγγραφέας τοΰ έργου «Οί περιστροφές στήν ουράνια σφαίρα», δπου αποδείχνει τήν περιστροφική κίνηση τής γης γύ­ ρα» στον αξονά της και τήν περιφορά της γύρω από τόν ήλιο. ΛΑΜΕΤΤΡΙ Ίουλιανός Όφοουά ντε (1709-1751).—Γάλ­ λος γιατρός και φιλόσοφος. Ή δημοσίευση τοΰ καθαρά υλιστικό? έργου του: « Ή φυσική ιστορία τής ψυχής», τοΰ στοίχισε τ ή θέση του σάν στρατκοτικοΰ γιατροΰ. Πήγε στήν αυλή τοΰ Φρειδερίκου 2ου, τοΰ οποίου έ'γινε δ ευνοούμενος Αναγνώστης. Ό Λαμεττρι έγραψε πολλά έ'ργα, δπου εφάρμοσε τήν καρ­ τεσιανή θέίορία, γιά τόν αυτοματισμό τών ζώων, στους άνθρώπους, εξηγώντας τά αισθήματα, τις παραστάσεις, τίς κρίσεις, με μόνη τή μηχανική λειτουργία τοΰ νευρικοΰ συστήματος. ’Αναφέ­ ρουμε ανάμεσα στ' άλλα τό εργο του: «Ό άνθρωπος—μηχανή» (1748). ΑΕΝΙΝ, ψευδώνυμο τοΰ Βλαδίμηρου. “Ιλιτς Ούλιάνωφ (1870-1924).—Γεννήθηκε στις 22 τοΰ Άπρί?.η 1870. Ά π ’ τό 1885, καταπιάνεται μέ τή μελέτη τοΰ «Κεφάλαιου» τοΰ Μάρξ καί μπαίνει στόν άγώνα. Τό 1887, φυλακίστηκε γιά πρώτη φορά καί δ .μεγαλύτερος αδελφός του τουφεκίστηκε γιά συμμετοχή σέ μιά άπόπειρα ενάντια στον τσάρο ’Αλέξανδρο. Στά 1891, τε­ λειώνει τις νομικές σπουδές του. ’Αρχίζει τήν πάλη γιά τήν Απε­ λευθέρωση τής έργατικής καί αγροτικής τάξης. Σνλλαμβάνεται, έξορίζεται στή Σιβηρία, λευτερώνεται, άλλά συλλαμβάνεται πάλι

Ευρετήριο

αμέσως. Φεύγει, στα 1900, γιά τό έξωτερικό, τή Ζυρίχη, τό Λον­ δίνο, τή Γενεύη. Άλλά, «πολύ λίγοι άπ’ αντούς πού εμειναν στη Ρωσία ήταν τόπο στενά δεμένοι μέ τή ρωσική ζωή (ίσο ό Λένιν» (Στάλιν). 'Ιδρύει τό μπολσεβίκικο κόμμα. Στα 1905, πρώτη επανάσταση, που τσακίστηκε, άλλα πού άπ’ αυτήν ό Λένιν παίρ­ νει μαθήματα. Λΰτοεξορίζεται ξανά καί μένει άρκετόν καιρό στό Παρίσι (1908—1912). Επιστρέφει πια τό 1917 καί βεβαιώνει δτι «τό μπολσεβίκικο κόμμα είναι έτοιμο κάθε στιγμή νά <<ναλάβει ολοκληρωτικά τήν εξουσία*. Πολεμάει ενάντια στην προ­ σωρινή κυβέρνηση τοΰ Κερένσκυ καί στις 26 τοΰ Όχτώβρη τό βράδυ, ΰστερα άπό τήν κατάληψη μέ έφοδο τών Χειμερινών ’Α­ νακτόρων, εδρα τής προσωρινής κυβέρνησης, ό Λένιν είναι ofe θέση ν’ άναγγείλει: Αρχίζουμε νά χτίζουμε τή σοσιαλιστική κοι­ νωνία. Ά πό κεΐ καί ΰστερα, δ Λένιν άφοσιώνεται ολόψυχα στή αοσιαλιστιχο.τοίηση τής χώρας του. Είναι, στήν κυριολεξία, ό Ι­ δρυτής τής Ε.Σ.Σ.Δ. Αγωνίζεται ενάντια στόν ιμπεριαλιστή εχ­ θρό, ανοικοδομεί τή χώρα απ’ τά Ιρείπιά της, τήν εςηλεκτρίζει, τή σώζει άπό τόν λιμό καί, βάζοντας τις αρχές τής σχεδι­ ασμένης οικονομίας, Ιγκαινιάζει τήν άνάπτυξη τής βαρείας βιομη­ χανίας, απαραίτητης γιά τήν Ιθνική άνεξαρτησία. Τσακισμένος άπό τήν αδιάκοπη έργασία, πεθαίνει στις 21 τοΰ Γενάρη 1924, σέ ηλικία 54 χρόνων. Μ’ δλες τις ασχολίες του, σάν άγωνιστής καί άκόμα σάν κυ­ βερνήτης, ό Λένιν δέν επαψε οίίτε στιγμή νά συμβάλλει στήν προαγωγή τών μαρξιστικών θέσεων, σέ τέτοιο μάλιστα σημείο ώστε ονομάζουν σήμερα τόν διαλεχτικό υλισμό : μαρξισμό—λε· νινισμό. Τό εργο του τό πιό σημαντικό άπό τήν άποψη αύτή εί­ ναι αναμφισβήτητα: « ό ’Ιμπεριαλισμός, τελευταίο στάδιο τοΰ καπιταλισμού* (1917, Κοιν. Έ κδ., 1945). Τό ϊδιο σπουδαίο Ιργο σχετικά μέ τήν εφαρμογή τοΰ ιστορικού ύλισμοΰ στά προβλή­ ματα πολιτικής πράξης είναι «'Ο Αριστερισμός—Ή παιδική άρρώστεια τοΰ κομμουνισμού» (1920, Κοιν. Έ κδ., 1946). Ά πό τά φιλοσοφικά του Ιργα, αναφέρουμε: «‘Υλισμός και Ιμπείριοκριχιομος» (γραμμένο στό Παρίσι, Κοιν. Έκδ., 1948), «Κράτος και Επανάσταση» (1917, Κοιν. ’Εκδ., 1946). (Δες τήν υπέροχη μπροσούρα τοΰ J. B ru h a t: «Λέν^ν, ο Ιδρυτής τής Ε.Σ.Σ.Δ., ή ζωή του χαι τό Ιργο του». Έκδοση Γαλλία - Ε.Σ.Σ.Δ., 1945.) 14

19 1

Μ ί* η

t

Τ ή ν IΟ

ΛΕΥΚΙΠΠΟΣ (:3ος αιώνας π.Χ.).- -'Υλιστής φιλόσοφος, μαθητής τοΰ Ζήνωνα καί δάσκαλο; τοΰ /Αημϋκριτου. ’Ανάπτυξε τή θεωρία τών ατόμων. ΛΟΚ Τζοιν (1632—1704).—“Αγγλος φιλόσοφος, έκποόσω πος τοΰ εμπειρισμόν, πού υποστηρίζει πω; ή έμπειοία είναι ή μοναδική βάση κάθε γνώσης. Στό «Δοκίμιο γιά χή νόηση* (l
Ε ύ tf r τ ή η« "

195

τής Λραχτικής γιά τή σύγχρονη έπαναστατική ταξική πάλη τοΰ διεθνούς προλεταριάτου. Τό κομμουνιστικό Ιδανικό τον χρωστάει τήν επιστημονική θεωρία του καί τό έπιστημονικό του πρόγραμ­ μα. Τό σύστημα τοΰ Μάρξ στηρίζεται πάνω στή στερεή βάση τοΰ διαλεχτικοΰ ΰλισμοΰ. Ό Μάρ|, μέ τίς έξοχες Αναλύσεις τον συγκεκριμμένων προβλημάτων, ,εϊτε πρόκειται γιά τήν ανακά­ λυψη τών εσωτερικών νόμων τοΰ καπιταλισμού εϊτε γιά τήν Ιρμηνεΐα τών περιόδων καί τών γεγονότων τών αποφασιστικών γιά τήν ιστορία τής ανθρωπότητας, Απόδειξε τήν ΰπεροχή τής •υλιστικής διαλεχτικής σάν θεωρητικής .μεθόδου γιά τήν Αναζή­ τηση τών Ιστορικών σχέσεων στό παρελθόν, γιά τή διάγνωση τών πραγματικών κινητήριων δυνάμεων τής κοινωνικής έξέλιξης στό παρόν, καθώς καί γιά τόν καθορισμό τών έξελικτιν.ών τά­ σεων στό μέλλον. Ή μεγαλοφυής του κριτική τής Αστικής τάξης, ήταν ταυτόχρονα καταστροφική καί δημιουργική. Καταστροφική γιατί διακήρυξε τόν θάνατο τής Αστικής τάξης, δημιουργική γιατί ανάγγειλε τή νίκη τοΰ προλεταριάτου. Ή διαλεχτική του είναι ταυτόχρονα μέθοδος ερευνάς και καθοδηγητικό νήμα γιά τήν Αν­ θρώπινη δράση. Ή ΰλιστική διαλεχτική του δέν απλώνεται μόνο στή γνώση τών νόμων τής άνθροίπινης ίστορίας, αλλά καί στή γνώση τής ίστορίας τής φύσης. Ά πό δώ καί ή Αποφασιστική του προσχώρηση στήν Ιπανάσταση πού προχλήθηχε στις φυσικές Ιπιστήμες από τή διδασκαλία τοΰ Δαρβίνου γιά τήν εξέλιξη τών ειδών. Ή μέθοδος σκέψης καί δράσης που συγκροτεί τόν μαρ­ ξισμό είναι τό πιο πολύτιμο δπλο τοΰ προλεταριάτου στήν πάλη πού διεξάγει γιά τή χειραφέτησή του και γιά τήν Ιπικράτηση ε­ νός δλοκληρωμένου Ανθρωπισμού. ’Αναφέρουμε τά σημαντιχώτερα εργα τοΰ Μάρξ μέ χρονο­ λογική σειρά: «Ή διαφορά Ανάμεσα στή φιλοσοφία τής φύσης τοΰ Δημόκριτου καί τοΰ ’Επίκουρου. Συμπλήρωμα: Κριτική τής πολεμικής τοΰ Πλούταρχου Ινάντια στή θεολογία τοΰ Επίκου­ ρου». Διδακτορική διατριβή τον Μάρξ, 1841' (Φιλοσοφικά 2ργα, "Εκδ. Costes, 1928)* *'Συμβολή στήν κριτική τής φιλοσοφίας τον δικαίου τοΰ Χέγγελ»' «Συμβολή στό Εβραϊκό ζήτημα»-(σέ συν­ εργασία μέ τόν "Ενγκελς, 1844)'«Ή ‘Αγία Ο'κογένεια η κριτική τής κριτικής Ινάντια «τόν Μπροΰνο Μπάονερ καί συντροφιά» * « Ό γαλλικός υλισμός στον 18ο αιώνα* (1845)’ «Γιά τόν «Ι Ή·«ρμπαχ», πού περιέχεται στό Ι ρυο τον "Ενγκελς: «Λουδ. Ψυ"*ε(.-

1 '

Εΰοετήβιο

μπαχ καί τό τέλος τής γερμανικής κλασικής φιλοσοφίας»' «’Α­ θλιότητα τής φιλοσοφίας» (1847, Παρίσι, Κοιν. Έ κδ., 1946)- Μανιφέστο τοΰ Κομμουνιστικοί Κόμματος» (1847—48, Kotv. Έκδ., 1948)· «Ή 18η Μπρυμαίρ τοΰ Λουδοβίκου Βοναπάρτη» (Κοιν. Έκδ., 1945)· «Ή πάλη τών τάξεων στή Γαλλία* (i860)* «Ή Επανάσταση καί ή αντεπανάσταση στή Γερμανία»" « Ό εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία» (1871)" «Συμβολή στήν κριτική τής πολιτικής οικονομίας» (1859, Βερολίνο)' «Ό κ. Φόριτ» (1860, Λονδίνο)' «τό Κεφάλαιο» (1ος τόμος, 1η Ικδοση, ’Αμ­ βούργο, 1867— οί τόμοι 2ος καί 3ος έχδδθηκαν από τόν Έ ν γκελς μετά τόν θάνατο τοΰ Μάρξ)" «Σημειώσεις στό περιθώριο τοΰπρογράμματος τοΰ Γερμανικού ’Εργατικού Κόμματος»' (1876)· «’Αλληλογραφία· ανάμεσα ατούς Φρ. Ένγκελς και Κάρλ Μάρξ» (Έ κδ. Costes)· «Γράμματα στόν Κούγκελμαν» (Έκδ. Κ. Ε ., στή μαρξιστική Βιβλιοθήκη). Δες γιά τόν Μάρξ, τοΰ Franz. M ehring: «Κάρλ Μάρξ, Ιστορία τής ζωής του» (1918)" τή συλ­ λογή άρθρων τοΰ Λένιν: «Μάρξ, Ένγκελς, μαρξισμός». ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ.—Σύστημα ιδεών και θέσεων λίγο ώς πολν φανταστικών και λίγο ώς πολύ θρησκευτικών, πού ισχυρίζεται δτι ερμηνεύει τόν κόσμο μέ υπερφυσικές και άϋλες αρχές — τΙς πιό πολλές φορές μέ τόν Θεό. Μέθοδος σκέψης πού απομονώνει τά πράγματα καί τά αντικείμενα μελέτης τό ένα άπό τό άλλο κι άρνιέται νά τά εξετάσει στήν αδιάκοπη τους κίνηση. Ά ντιτίθεται στή διαλεχτική (δές τό τρίτο μέρος αυτού τόύ βιβλίου). ΜΗΧΑΝΙΚΗ.—Έπιστήμη τών κινήσεων καί δυνάμεωνΜΟΛΙΕΡΟΣ, έτσι έπιλεγόταν δ ’Ιωάννης—Βαπτιστής Ποκλέν (1622—1673).—Ό μεγαλύτερος κωμικός ποιητής. Τό θέϊτρό του είναι ένα απέραντο θέαμα δλων τών κοινωνικών κα­ ταστάσεων τοΰ καιρού του: αγρότες, έμποροι, άστοί, γιατροί, άνθρωποι τής πόλης καί άνθρωποι τής αυλής. "Αν καί τό «ω­ μικό στοιχείο τών έργων του είναι πολύ διαφορετικής φύσης στις φάρσες («Γιατρός παρά τή θέλησή του» ή «οϊ Πονηριές τοΰ Σχαπέν») καί στις υψηλές κωμωδίες ηθών καί χαρακτήρων («ό Φι­ λάργυρος», «ό Μισάνθρωπος»), γεννιέται πάντα άπό τήν αναπα­ ράσταση τής ανθρώπινης μωρίας καί τής ηθικής ασχήμιας. Ό Μολιέρος υποστηρίζει παντού τή σωστή αντίληψη,, απευθυνόμε­ νος στή σωστή αίσθηση τοΰ πλήθους. Ξέρει νά κάνει νά γελάνε

Ευρετήριο

^ωρΐς νά σταματάνε νά σκέφτονται. Άσχολιεται μέ τά αΙώνια επίκαιρα προβλήματα, σέ μιά γλώσσα ποΰ είναι συνήθως ή γλώσ­ σα πού χρησιμοποιούν οί σύγχρονοί του κουβεντιάζοντας, πλου­ τισμένη μέ τή νοστιμιά τοΰ λαοΰ τής πόλης καί τοΰ χωριού. Έ ­ χει ετσι μιά θαυμαστή φυσικότητα. Ή πλοκή τών έργων του άναφέρεται πάντοτε στήν πραγματική κατάσταση τοΰ ανθρώπου, τέτοια πού διαφαίνεται μέσα στίς γελοιότητες τών συγχρόνων του. Τό εργο του είναι σημαντικώτατο. ΜΠΕΡΚΛΕ-Υ· Γεώργιος (1683—1753).—“Αγγλος φιλό­ σοφος, έπίσκοπος καί, γιά Iνα διάστημα,* άποτυχημένος ιεραπό­ στολος στήν ’Αμερική. Ή κληρική του δράση (σαν προτεστάντη παπά στήν καθολική ’Ιρλανδία, πού προσαρτήθηκε κι εγινε άποικία μέ τή βία στις αρχές τοΰ 18ου αιώνα), στήν υπηρεσία τής πολιτικής τοΰ κατακτητικοΰ άγγλικοΰ Ιθνους, εχει χαρακτήρα •όλότελα αντιδραστικό. Παράλληλα μέ τις θεωρίες του σχετικά μέ πνευματικά ζητήματα, άσχολήθηκε και μέ θεωρητικά ζητήματαπιό γήϊνα (λόγου χάρη, μέ τή χρησιμότητα τών περίφημων εργατικών σπιτιών καί τής εργασίας τών παιδιών), δπως τό δεί­ χνει τό εργο του: «Δοκίμιο σχετικά μέ τά μέσα γιά τήν αποφυ­ γή τής καταστροφής τής Μ. Βρεταννίας» (1720), πού γράφτηκε μέ αφορμή τό κράχ τής Ε τ α ι ρ ε ί α ς τ ή ς Ν ο τ ί ο υ Θ α . λ ά σ σ η ς, πού ήταν μιά ριψοκίνδυνη κερδοσκοπική Ιπιχείρηση. Ό Λένιν ανάλυσε βαθειά τή φιλοσοφία του. Θά βρήτε τήν ανά­ πτυξή της στό εργο αυτό, στό πρώτο μέρος, κεφ. 2ο. Οί οικονο­ μικές του αντιλήψεις (στό «Querist»), Ιδιαίτερα γιά τό χρήμα, Εξετάστηκαν προσεχτικά άπό τόν Μάρξ στό Ιργο του «Κριτική της πολιτικής οικονομίας». Έ ρ γα : ( 1707 ) «Νέα θεωρία τών παραστάσεων τοΰ πνεύματος», «’Αρχές τής ανθρώπινης γνώσης» {γαλλική μετάφραση άπό τόν Κ. Ρενουβιέ, Παρίσι, 1920), (1713) «Διάλογοι μεταξύ °Υλα καί Φιλόνου» (γαλλική μετάφραση άπό τόν Ζ. Μπωλαβόν, Παρίσι, 1895), έκλαϊκευτική άνάπτυξη τοΰ προηγούμενου έργου. ΜΠΡΑΝΛΥ Έδουάρδος (1846—1940).-Φυσικός. ’Ανα­ κάλυψε στά 1873 τις Ιδιότητες τών οξειδίων ιοΰ χαλκοΰ γιά τήν «Ανόρθωση» τών εναλλασσόμενων ρευμάτων. Στά 1888, πέτυχε τίς πρώτες ραδιοεπικοινωνίες, άνακαλΰπτοντας τήν Ιδιότητα τοΰ «σωλήνα μέ ρινίσματα». Χάρη στόν δικό του «δέκτη», γεννήθηκε

I

ή ασύρματη επικοινωνία. Στά 1898, Ανακοίνωσε στήν ’Ακαδη­ μία τών Επιστημών τήν έφαρμογή τής ανακάλυψής του στήν επίκληση βοήθειας άπό τά πλοία. ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ.—Μυθική καί θρυλική Ιστορία τών θεοτή­ των τών αρχαίων ή άγριων λαών. Κατ’ επέκταση: κάθε σύστημα άπό μύθους ή ψέμματα. ΜΥΣΤΙΚΙΣΜΟΣ.—Φιλοσοφική καί θρησκευτική διδασκα­ λία, σύμφωνα μέ τήν οποία ή τελειότητα (τόσο τής γνώσης δσο καί τής ηθικής) πετυχαίνεται μ’ ενα ειδρς έκστασης πού Ινώνει μυστηριωδώς τόν άνθρωπο μέ τόν Θεό. Έννοοΰν επίσης μέ τόν μυστικισμό μιά διάθεση τοΰ πνεύματος, κατά τήν οποία προτι­ μάει κανείς νά πιστεύει δ,τι είναι σκοτεινό καί μυστηριώδες. ’Αντιτίθεται στον δρθολογισμό. ΝΕΟΧΕΓΓΕΛΙΑΝΟΙ.—“Υστερ’ άπ’ τόν θάνατο τοΰ Χέγ­ γελ, οί μαθητές του χωρίστηκαν σέ δυό άντίθετες ομάδες, κατά τήν Ιρμηνεία πού έδιναν στή διδασκαλία του. Αυτοί πού στάθη­ καν στό γράμμα αύτής τής διδασκαλίας, άποτέλεσαν τί) δεξιά /.εγγελιανή παράταξη. Ή ταν οί άπολογητές τοΰ πρωσικού κρά­ τους. Οί άλλοι, πού πέταξαν τά ΐδεαλιστικά καί συντηρητικά συμπεράσματα τοΰ Χέγγελ στηριζόμενοι στήν ίδια του τή μέ­ θοδο, άποτέλεσαν τήν Αριστερή χεγγελιανή παράταξη ή τούς «νεοχεγγελιανούς». Χτύπησαν δλες τις μορφές τής αντίδρασης. ’Ανάμεσα σ’ αυτούς ήταν οί Άρνολντ Ροΰγκε, Στράους, Μπροΰ­ νο Μπάουερ, Φόϋερμπαχ, Στίρνερ, Κέππεν, Κάρλ Μ/ίο?, Φρ. “Ενγκελς κ. ά. ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΣ.—Φιλοσοφική διδασκαλία πού θεωρεί δτι οί γενικές εννοιες, τά γένη καί τά εϊδη δέν υπάρχουν παρά μονάχα σάν ονόματα. Μόνο τό άτομο καί τό Ατομικό υπάρχουν. Ή Ιννοια, τό γένος, δέν υπάρχουν παρά μόνο γιά τή διάνοια. ΝΤΑΛΑΜΠΕΡ Ζάν λέ Ρόν (1717—1783).—"Ενας Απ’ τούς πιο χαρακτηριστικούς αντιπρόσωπους τοΰ αιώνα τοΰ δια­ φωτισμού στή Γαλλία, μεγάλος μαθηματικός, Ικανέ σημαντικές εργασίες γιά νά εδραιώσει τις Αρχές τής μηχανικής. Δημοσίευσε μαζί μέ τόν Ντιντερό τήν «Εγκυκλοπαίδεια ή συστηματικό λε­ ξικό τών Ιπιστημών, τών τεχνών καί τών έπαγγελμάτων, συν­ ταγμένο Από μιά δμάδα Ανθρώπων τών γραμμάτων». Αυτό τό·

μεγάλο ?ργο πού καταπολεμήθηκε άπό τή μοναρχία, πού διαδό­ θηκε πλατεία καί πού τελικά Απαγορεύτηκε άπό τό αντιδραστικό Συμβούλιο τοΰ Κράτους, είναι τό κύριο μνημείο τοΰ αιώνα τοΰ διαφωτισμού (33 τόμοι, 1751—1777). Ό ϊδιος εγραψε και τήν εισαγωγή σ’ αυτή τήν Ιγκυκλοπαίδεια, τήν «Εισαγωγική δια­ τριβή». Ά πό φιλοσοφική άποψη είναι σκεπτικιστής. Δέν είναι νοητά στήν πραγματική τους ουσία, οΰτε ή ΰλη, ουτε τό πνεύμα, και ό κόσμος μπορεΐ νά υποτεθεί δλότελα διαοορετικός άπ9 δ,τι φαίνεται στις αισθήσεις μας. Κύρια εργα: «Σύμμεικτα λογοτε­ χνίας, ιστορίας καί φιλοσοφίας» (1752), «Πραγματεία δυναμι­ κής» (1753) καί «Στοιχεία φιλοσοφίας» (1758). ΝΤΕΚΑΡΤ Ρενέ (1596-1650).—Γάλλος φιλόσοφος, δυϊστής (δηλαδή, πού χωρίζει τόν κόσμο στα δύο, σέ ΰλη καί πνεύ­ μα). Πολέμησε τόν σχολαστικισμό, έπινόησε τήν αναλυτική γεω­ μετρία. Ό δυϊσμός του παραδίνει τόν αισθητό υλικό κόσμο στή φυσική, η, ακριβέστερα, στη μαθηματική μηχανική, καί τή λογι­ κή πνευματική ψυχή στή μεταφυσική. Έ τσι, είναι υλιστής στήν πράξη καί Ιδεαλιστής στή θεωρία. Αυτός δ δυϊσμός του τόν κάνει στήριγμα δλης τής σύγ­ χρονης αστικής φιλοσοφίας, τόσο στή μηχανιστική - υλιστική τά­ ση της, δσο καί στή μεταφυσική - πνευματοκρατική τάση της. Αποφασισμένος, γιά νά εξουδετερώσει τόν σχολαστικισμό καί νά βρει τήν αλήθεια, ν’ αρχίσει ν’ αμφιβάλλει «μεθοδικά» γιά δλα, άποκρούοντας, σάν όρθολογιστής, τήν Ιμπειρία τών αισθήσε­ ων σάν απατηλή, κηρύσσοντας τή μαθηματική μέθοδο σάν υπό­ δειγμα γιά κάθε έπιστήμη, δ Ντεκάρτ αποκαλύπτει, μέσα στή φράση : «Σκέφτομαι, αρα υπάρχω», τό Ιδανικό γιά δλες τις φα­ νερές Αλήθειες. Μέ μιά σειρά παραγωγικών συλλογισμών, κατα­ λήγει στό συμπέρασμα της ύπαρξης τή; ψυχής, σάν ουσίας πνευ­ ματικής, και τής ύπαρξης τοΰ Θεού. Καί πάνω στήν ύπαρξη τον Θεοϋ θεμελιώνει τήν ύπαρξη τοΰ ΰλικοΰ κόσμου. Ταυτόχρονα δμ<ος, γιά τόν Ντεκάρτ, ή ΰλη είναι ταυτόσημη μέ τήν Ικταση καί δημιουργεί τήν κίνηση μέ τις «δίνες». Διακηρύσσει Ιτσι τήν. Απολύτρωση τής Ιπιστήμης τής φύσης Από κάθε υπερβατική θεολογι κή έπίδραση. 'Η ουσιαστική πρόοδος τής φιλοσοφίας του είναι δτι διεκδικεΐ μιά Ιπιστημονική μέθοδο πού Αναλύει δλα τά Αντικείμενα στά πιό Απλά συστατικά τους μέρη. Μ* δλο πού Α­ πομονώνει τά πράγματα, δπως λέει δ "Ενγκελς, ακολουθώντας

Ευρετήριο

Γη μαθηματική - μηχανιστική ανάλυση, καί μ’ δλο πού εξαρθρώ­ νει τις σχέσεις τους μέ μεταφυσικό τρόπο, ωστόσο δ Ντεκάρτ διαμορφώνει τ'ις αναγκαίες προϋποθέσεις γιά τή διαλεχηκή τους σύνθεση. Έδινε στήν «καινούργια μέί>οδό» του τήν πιό μεγάλη σημασία γιά τήν τεχνική και βιομηχανική εξέλιξη τοΰ καιροϋ του. Στήν πραγματικότητα, αυτή ή μέθοδος, δπως γενικά καί κάθε φιλοσοφική του αντίληψη (θεωρεί τά ζώα σάν αυτόματα ί), είναι μιά φιλοσοφία χαρακτηριστική τής περιόδου τής μανιφακτούρας. “Αντιπροσωπεύει ωστόσο- γιά μάς μιά ορθολογιστική κληρονομιά εξαιρετικά πολύτιμη καί αξιόλογη. Ά πό τά εργα του : «Πραγματεία γιά τή μέθοδο τής σωστής καθοδήγησης τοΰ λογικού καί αναζήτησης τής αλήθειας μέσα στις έπιστήμες» (1637), «Πραγματεία γιά τόν άνθρωπο καί τόν σχηματισμό τοΰ έμβρύου» (1644), «Μεταφυσικοί στοχασμοί» (1641), «Αρχές τής φιλοσοφίας» (1644), «Πραγματεία γιά τά πάθη τής ψυχής» (1649). ΝΤΙΝΤΕΡΟ Ντενί (1«13—1 7 8 4 ).-Ό ΰπεροχώτερος στο­ χαστής ανάμεσα στους υλιστές τοΰ γαλλικού αιώνα τοΰ διαφωτι­ σμού, ό αρχηγός καί ή ψυχή τών εγκυκλοπαιδιστών. Δημοσίευσε μαζί μέ τόν Νταλαμπέρ, μέσα σέ 25 χρόνια (άπό τά 1751), τήν περίφημη «Εγκυκλοπαίδεια», πού ονομάστηκε «'Ιερή Συμμαχία ένάντια στόν φανατισμό καί τήν τυραννία». Ή δημοσίευση τής έργασίας αυτής, πού καταδιώχτηκε άγρια άπό τό κράτος καί τούς Ιησουίτες, άπαίτησς τήν ανώτατη ένταση τών ήθικών του δυνάμεων, μιά πεισματαρικη θέληση, τήν πιό μεγάλη επιμονή καί μιά απόλυτη αφοσίωση. «"Αν κανείς, εγραφε ό Ένγκελς, α­ φιέρωσε δλη τή ζωή του μέ ενθουσιασμό στήν αλήθεια καί στό δίκαιο—μέ τήν καλή έννοια τών λέξεων—αυτός πραγματικά ή­ ταν δ Ντιντερό». Έγραψε γιά τά πιό διαφορετικά ζητήματα, γιά τις φυσικές έπιστήμες καί τά μαθηματικά, γιά τήν Ιστορία καί τήν κοινωνία, γιά τήν οικονομία καί τό κράτος, γιά τό δί­ καιο καί τά έθιμα, γιά τήν τέχνη καί τή λογοτεχνία. Μεγαλωμένος σ’ Βνα αυστηρά καθολικό περιβάλλον, εξελίχτηκε μέ μιά θαυμαστή συνέπεια, περνώντας άπό τόν θεϊσμό στόν αγωνιστικό υλισμό καί Αθεϊσμό, γιά νά ενσαρκώσει στό τέλος τούς πιό υψη­ λούς σκοπούς τής γαλλικής αστικής έπαναστατικής φιλοσοφίας του «αίωνα τοΰ διαφωτισμόΰ». "Άσκησε πάνω στήν κοινωνία

Ί

Κ ί«q e τ ή Qia

.01

τον χαιρυΰ του τήν πιο βαθειά χαί τήν πιο διαρκή Ιπίδραση. Ή σκέψη του, δμως, δέν κλείνεται μέσα στα στενά δρια ενός χυ­ δαίου ΰλισμοΰ. Βρίσκουμε χιόλας σ” αυτόν πολλά σπέρματα διαλεχτιχής σκέψης. Στις «Φιλοσοφικές σκέψεις» του (Χάγη, 1746), πού χάηχαν άπό τόν δήμιο μέ διαταγή τοΰ Παρλαμέντου, και στον «Περίπατο τοΰ σκεπτικιστή» (1747), πού κατασχέθηκε πριν άπό τό τύπωμα, χάνει τολμηρές Ιπιθέσεις ενάντια στήν Εκκλη­ σία. Τό άθεϊστικό του εργο: «Γράμματα σχετιχά μέ τούς τυ­ φλούς» (Λονδίνο, 1749), τοΰ στοίχισε ενα χρόνο φυλακή. Άχόμα, ό Ντιντερό θεωρείται δικαιολογημένα σάν Ινας πρόδρομος τοΰ Λαμάρκ και τον Δαρβίνου, γιατί ΰποστήριξε, μέ τρόπο φωτεινό χι αποφασιστικό, τήν ιδέα μιας έξέλιξης τών οργανισμών χαι τής αρχικής ύπαρξης Ινός «πρώτου δντος», απ’ δπου βγήκε μέ προο­ δευτική μεταβολή ή μεταγενέστερη ποικιλία τοΰ ζωϊκοΰ και φυ­ τικού βασιλείου. "Οπως υπάρχει μιά άτομιχή έξέλιξη, υπάρχει έπίσης, κατά τόν Ντιντερό, μιά έξέλιξη των είδων. "Ακολουθών­ τας λογικά τήν ιδέα τής εξέλιξης, ό Ντιντερό απαιτεί τελικά καί τήν αναγνώριση τής έξέλιξης δλης τής άψυχης υλης. Στό Ιργο του: «Σκέψεις γιά τήν Ιρμηνεία τής φύσης» (1754), ΰποθέτει, γιά νά. εξηγήσει τά ψυχικά φαινόμενα, τήν ύπαρξη ατόμων προι­ κισμένων μέ αίσθηση, πού θά ΰπάρχουν ακόμα και στά ζώα και πού θά καθορίζουν τή σκέψη στον άνθρωπο. "Ολες οί ένέργειες τής φύσης είναι εκδηλώσεις μιας ουσίας πού περιλαβαίνει δλόκληρο τό «είναι», μέσα στήν οποία εκδηλώνεται ή ένότητα τών δυνάμεων πού βρίσκονται σέ αδιάκοπη μεταβολή καί σέ άδιάκοπη αλληλεπίδραση. ’Ανάμεσα στά πιό τολμηρά χαι τά πιο σπινθηροβόλα υλιστικά του έργα, πρέπει ν’ αναφέρουμε: τις «Συζη­ τήσεις ανάμεσα στον Νταλαμπέρ και τόν Ντιντερό» (1769) χαι τό «“Ονειρο τοΰ Νταλαμπέρ», πού είναι ταυτόχρονα καί λογο­ τεχνικά αριστουργήματα. Ό Ντιντερό ήταν άκόμα έξοχος δρα­ ματικός συγγραφέας καί δάσκαλος τοΰ πεζοΰ λόγου. Στήν πάλη του γιά τήν αναμόρφωση τής τέχνης κα'ι τής σκηνής, υποστηρίζει τόν νατουραλισμό, τήν αναπαράσταση, χωρίς φτιασίδια, τής ζων­ τανής συγχεκριμμένης πραγματικότητας. Είναι ό ευνοούμενος συγγραφέας τοΰ Μάρξ. Έγραψε πολλά μυθιστορήματα και πνευ­ ματώδεις νουβέλλες, πού ή αξία τους φαίνεται άπό τό γεγονός δτι άνθρωποι σάν τόν Λέσσινγκ, τόν Σίλλερ καί τόν Γκαΐτε, δχι μόνο ΰπήρξαν θαυμαστές του, άλλά μετέφρασαν στά γερμανιχά

2.0?

Ε.ύο 1 1 ήρι ο

αρκετά άπό τά εργα του. Τό περιφημότερο έργο του, «Ό άνεψιός τοΰ Ραμώ» (1762), πού δ Ένγκελς ονομάζει «■αριστούργη­ μα διαλεχτικής», μεταφράστηκε στά γερμανικά άπό τόν Γκαΐ· τε. Σημειώνουμε ακόμα: τά «"Απαντα» τοΰ Ντιντερό (1875), και «’Αναμνήσεις, αλληλογραφία και ανέκδοτα Ιργα» (1830). ΝΤΥΡΙΝΓΚ Ευγένιος (1833 — 1921).—Γερμανός φιλόσο­ φος καί οικονομολόγος, δίδαξε ενα διάστημα φιλοσοφία καί έθνική οίκονομία στό Πανεπιστήμιο τοΰ Βερολίνου. Επειδή σέ λίγο τυφλώθηκε έντελώς, εζησε ώς τόν θάνατό του σάν συγγρα­ φέας, στήν αρχή στό Βερολίνο, υστέρα'στή Νοβάβες. Υπήρξε ό σημαντικώτερος αντιπρόσωπος Ινός αστικού σοσιαλισμού, πού Ιβλεπε στ'ις «φυσικές προσπάθειες τοΰ ατομικοί πνεύματος·* τά θεμέλια τής κοινωνικής τάξης, κήρυχνε τή θεωρία τοΰ αυξανό­ μενου μεριδίου τών εργατών στό κοινωνικό προϊόν και περίμενε άπό τόν συμβιβασμό τών ταξικών ανταγωνισμών τή μελλοντική σωτηρία. Θεωρούσε τόν εαυτό του σάν εναν αναμορφωτή τής Ανθρωπότητας. Ό Ντΰρινγκ έκανε μπροστά σέ πολυπληθή Α­ κροατήρια διαλέξεις μέ τά πιό διαφορετικά θέματα, άλλά, πολύ γρήγορα, ?ντονες δημόσιες επιθέσεις του ενάντια στους καθηγη­ τές τού Βερολίνου Ιγιναν αιτία νά χάσει τήν εδρα του. Ά νάμρσα στά 4870 και 1880, είχε εναν πολύ μεγάλο αριθμό οπα­ δών στή σοσιαλδημοκρατική παράταξη. Ό Ντνρινγκ ανάπτυξε στά πολυάριθμα εργα του. έ'να ιδιαίτερο σοσιαλ - φιλοσοφικό σύ­ στημα, πού τό είχε κατασκευάσει μέ τή βοήθεια ενός αριθμού άπα* «άμετάκλητες Αλήθεκς», Απόλυτες, πού πίστευε δτι είχε ανακα­ λύψει. Ή τα ν Αντίπαλος τού χριστιανισμού καί φλογερός άντισημίτης. Πρόσφερε, εμμεσα καί παρά τή θέλησή του, μεγάλη υ­ πηρεσία στόν έπιοτημονιχό κομμουνισμό* οί παθιασμένες Ιπιθέσεις του ενάντια στόν Μάρξ καί τόν Λασάλ καί ή «Φιλοσοφία της πραγματικότητας», Ιργο του δπου ήταν αποτυπωμένη ή μεγα­ λομανία, προκάλεσαν στό τέλος τήν απάντηση μέ τήν περίφημη κλασική πολεμική τοΰ Έ νγκελς: «Ό κ. Ευγένιος Ντΰρινγκ Α­ ναστατώνει τήν Ιπιστήμη_(’Αντι - Ντΰρινγκ)», Ιργο πού Ιγινε αμέσως δ φιλοσοφικός δδηγός τής Ιπαναστατικής εργατικής νεο­ λαίας. Μέ τό Ιργο αυτό. δ Ένγκελς ξετίναξε Αλύπητα δλο το σύστημα μοιρολογιών τοΰ Ντΰρινγκ και Ικανέ, γιά πρώτη φορά, μέ υποδειγματικό τρόπο, μιά πλήρη και φωτεινή ίκθεση τοΰ διαλεχτικού υλισμού.

Ευρετήριο

ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ.—Συμφωνία γνώμης μέ τήν αναγνωρισμένη γι" αληθινή θρησκευτική πίστη. Χρησιμοποιείται ακόμα, κατ’ έπέκταση, για νά ορίσει τή συμφωνία μέ τή σωστή καί αρχική Αντίληψη μιας θεωρίας φιλοσοφικής, επιστημονικής κλπ. ΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟΣ.—Σύστημα πού στηρίζεται στή λογική, α’ αντίθεση μέ τά συστήματα πού στηρίζονται στή θρησκευτική αποκάλυψη. ’Ορθολογισμό ονομάζουν καί τό σύστημα κατά τό όποιο οί ίδέες προέρχονται άπό τό λογικό, σ’ αντίθεση μέ τόν έμπειρισμό, πού διακηρύσσει πώς δέν μπορούμε νά γνωρίσουμε παρά μόνο τά δεδομένα τής έμπειρίας. Εννοούν, τέλος, μ* αυτή τή λέξη καί μιά μέθοδο σκέψης πού εμπιστεύεται τό λογικό καί αποκρούει κάθε μυστικισμό. Για μας, ό ορθολογισμός είναι πριν απ’ δλα ή μέθοδος επιστημονικής σκέψης, πού μάς βάζει σάν καθήκον νά μήν εμπιστευόμαστε παρά μόνο τό λογικό καί ν’ α­ ποφεύγουμε κάθε τι πού βγαίνει άπό ανεξέλεγκτη φαντασία, άπό θεωρητική φαντασίωση καί άπό τήν «πίστη». Πρέπει άλλωστε νά σημειωθεί, δτι μόνο ή βοήθεια τής διαλεχτικής επιτρέπει στόν ορθολογισμό νά είναι γόνιμος καί «συγχρονισμένος». ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑ.—Επιστήμη πού άσχολεΐται μέ τά απολιθώματα, δηλαδή μέ ζώα καί φυτά πού διατηρήθηκαν σάν λείψανα ή Αποτυπώματα μέσα στά γεωλογικά στρώματα. ΠΑΡΑΓΩΓΗ.—Συλλογισμός πού, ξεκινώντας άπό μια πρό­ ταση ή έ'να γεγονός, συνάγει τά συμπεράσματα πού Απορρέουν Απ’ αυτό—ή ακόμα πού συμπεραίνει άπό τό γενικό τό μερικό. Π ΑΣΤΕΡ Λουδοβίκος (1822—1895).— Γεννήθηκε στή Ντόλ. Διάσημος χημικός καί βιολόγος, πού μέ τις πολυάριθμες επι­ στημονικές καί πραχτικές ανακαλύψεις του συνέβαλε στήν πρόοδο τής επιστήμης στήν πάλη ενάντια στις μεταδοτικές άρρώστειες. ΠΛΑΤΩΝ (428—347).—Έλληνας φιλόσοφος, δ μεγαλύτε­ ρος ιδεαλιστής στοχαστής τής αρχαιότητας. Μαθητής τοΰ Σω­ κράτη. Ιδρυτής τού αντικειμενικού ιδεαλισμού. Κατά τόν Πλάτωνα, τά αισθητά πράγματα πού αντιλαμβα­ νόμαστε δέν άποτελούν τήν αληθινή πραγματικότητα' δέν είναι παρά φαινόμενα, άντανακλάσεις, Αντίγραφα. Ή Αληθινή πραγ­ ματικότητα δέν Ανήκει παρά στις Ίδέες, αρχικά πρότυπα τών αι­ σθητών πραγμάτων καί μετέωρες μέσα σ’ ενα πνευματικό στε-

Εύρετήςιο

ρέωμα, Αμετάβλητες, αιώνιες κ.τ.λ. 'Υπάρχουν λοιπόν τόσες Ί ­ δέες δσα και πράγματα: μιά ’Ιδέα τοΰ τραπεζιού, μιά ’Ιδέα τής καρέκλας κ.τ.λ. Θά πρέπει νά νοιώσουμε καλά δτι, γιά τόν Πλά­ τωνα, αυτές οι Ίδέες δέν είναι άπλές παραστάσεις μ έ σ α μ α ς, άλλά πραγματικά δντα πού έχουν μιά ύπαρξη άνεξάρτητη άπό μάς. Γιά τόν Πλάτωνα, ή γνώση δέν είναι δυνατή παρά γιατί «θυμόμαστε» τις Ίδέες ποΰ άντιληφθηκαμε σέ μιά προγενέστερη ζήση μας, πριν άπό τή σωματική μας γέννηση. Είναι ή θεωρία πού ονομάζεται «θεωρία τής ανάμνησης». Ό Πλάτων ανάπτυξε τά στοιχεία τής διαλεχτικής, άλλα με έναν τρόπο ίδεαλιστικό και φραστικό. Στις πολίτικο - κοινωνικές θέσεις του, ό πλατωνικός ιδεαλισμός είναι ή ιδεολογία τών κυ­ ρίαρχων τάξεων τής άρχαίας δουλοχ^ητικής κοινωνίας στήν πε­ ρίοδο τής παρακμής της, πού επιταχυνόταν αδιάκοπα άπό τήν άνάπτυξη τής έμπορικής και τοκογλυφικής οικονομίας. Ό Πλά­ των εκθέτει τις ίδέςς του γιά τό ιδανικό Κράτος στό έργο του «Πολιτεία», δπου ζητάει τήν κοινοκτημοσύνη τών άγαθών γιά τήν κυρίαρχη μερίδα τών αριστοκρατών, πράγμα πού άποτελεϊ τήν πιό μεγάλη διαστρέβλωση τών σοσιαλιστικών ουτοπιών τής άρχαιότητας. Τά κΰρια έργα του παρουσιάζονται μέ μορφή διαλόγων: «Κρίτοίν», «ή ’Απολογία τοΰ Σωκράτη», «Φαίδων», «Τίμαιος», «Φαιδρός»· «Γοργίας», «Συμπόσιον», «θεαίτηνος», «Πολιτεία», «Νόμοι» κ.τ.λ. ΠΟΡ-ΡΟΥΑΓΙΑΛ (άββαεϊο τοΰ...).— Ιδρύθηκε στά 1204. Περίφημο ίανσενιστικό άββαεϊο κοντά στή Σερβέζ (επαρχία Σέν δ-Ούάζ), στό δήμο τοΰ Μανύ - λέ - Ά μώ. ’Οφείλει τή'φήμη του στή διαμάχη άνάμεσα στούς Ίανσενιστές και τούς ’Ιησουίτες, «τά χρόνια τοΰ Λουδοβίκου 14ου, και στό «’Εγχειρίδιο Λογικής» (μέ αριστοτελικές τάσεις) πού συντάχτηκε έκεΐ. Καταστράφηκε στά 1710 μέ βασιλική διαταγή. ΓΙΡΟΥΝΤΟΝ Πέτρος - ’Ιωσήφ (1809 — 1865).—Γάλλος συγγραφέας και οικονομολόγος. Κλασικός άντιπρόσωπος τοΰ μι­ κροαστικού σοσιαλισμού. Παιδί φτωχών χωρικών, ό Προυντόν Ιργάστηκε σάν διορθωτής στό Παρίσι, στή Μασσαλία και σ’ δλλες πόλεις. Διεύθυνε κάποιο διάστημα ένα τυπογραφείο στή Μπεζανσόν. "Εγραψε: «Τί είναι ή ίδιοχτησία;», πού δημοσιεύτηκε στά

Ε ί>0 F t ή ο ι ο

1840 καί περιέχει τήν περίφημη φράση «ή ίδιοχτησία είναι κλεψιά», «Οικονομικές άντιθέσεις ή Φιλοσοφία τής αθλιότητας >, πού δημοσιεύτηκε στά 1846 καί στο όποιο ό Μάρξ απάντησε μέ τήν «’Αθλιότητα τής φιλοσοφίας». Ό Προυντόν έγραψε επίσης τήν «Πολιτική Ικανότητα των εργατικών τ«ξεο)ν* (1851), πού άσκησε βαθειά επίδραση πάνω στό γαλλικό σοσιαλιστικό Ιργατικό κίνημα. Σέ τελευταία άνάλνση, είναι έ’νας μικροαστός ούτοπιστής, πού οΰτε ενα έπιχείρημά του δέν άντεξε μπροστά στήν κριτική τοΰ Μάρξ καί πού ή αντίδρασή τον βρήκε πολ­ λές φορές τήν εύκαιρία νά εκδηλωθεί. Τήν επομένη τής επανά­ στασης τοΰ 1848, ό ΙΙρουντόν ονομάστηκε μέλος τής Συντακτι­ κής Συνέλευσης. Μετά τό πραξικόπημα τοΰ Λουδοβίκου—Ναπο λέοντα, κατέφυγε στό Βέλγιο, δπου κι Ιμεινε ως τόν θάνατό του. ΣΠΙΡΙΤΟΥΑΛΙΣΜΟΣ.— Φιλοσοφική διδασκαλία, κατά τήν όποία τό πνεΰμα υπάρχει σάν μιά πραγματικότητα ξέχωρη άπό την ΰλη, πού αύτό τήν έμψυχώνει καί τήν κατευθύνει. Βλέπει συχνά στον Θεό τό ανώτερο πνεΰμα, πού απ’ αύτό Ιξαρτιώνται δλοι οί νόμοι τής φύσης. Παραλλαγή καί συνέπεια τοΰ ίδεαί.ισμοΰ. ΤΕΛΕΟΛΟΓΙΑ.—Υπόθεση κατά τήν όποία δλα τά δντα τής φύσης πρέπει νά έχουν ένα τέλος, εναν καθορισμένο σκοπό, πού τον ορίζει συνήθως ό Θεός ή ή θεία Πρόνοια. Ή πιο τρα­ βηγμένη μορφή αυτής τής Ιρμηνεία; διατυπώθηκε άπό τόν Μπερναρντέν ντέ Σαίν—Πιέρ (18ος αιώνας), πού υποστήριζε οτι, αν τό μήλο κρέμεται στο κλαδί τοΰ δέντρου, είναι γιά νά μπορεΐ ό άνθρωπος νά τό πιάνει εύκολα, καί δτι, αν ή κολοκύθα ανα­ πτύσσεται καταγής κι δχι πάνω σέ δέντρο, είναι γιά νά μή κιν­ δυνεύει νά σκοτωθεί ό περαστικός, κ.τ.τ.... Αύτή ή υπόθεση υ­ ποστηρίζεται άκόμα καί στις μέρες μας, μέ μορφή λιγώτερο γε­ λοία, άπό ορισμένους βιολόγους. ΦΛΟΓΙΣΤΟΝ.—°Αρχή ή ρευστό πού φαντάστηκαν οί χημι­ κοί γιά τήν ερμηνεία τοΰ φαινόμενου τής καύσης, τής φωτιάς. ΦΟΥΈΡΜ ΠΑΧ Λουδοβίκος (1804 1872).—Γερμανός φι­ λόσοφος, υλιστής, γιος τοΰ διάσημου, στήν έποχή του έγκλημ ατο­ λόγου Παύλου -Άνσέλμου Φόϋερμπαχ. 'Υποχρεώθηκε νά Ιγκαταλειψει τήν ακαδημαϊκή τού καρριέρα Ιξ αιτίας τών φιλοσοφι­ κών του αντιλήψεων καί έζησε άπό t o t s στήν έξοχή μέσα στή

K i\o ε τ »ι q i o

φτώχεια. ’Από τόν ίρκηερό χεγγελιανισμό πέρα«ε στόν υλισμό. « Ή σκέψη βγήκε από τύ είναι κι δχι τό είναι άπό τή σκέψη.» ‘Ο άνθρωπος είναι προϊόν τής φύση;, ή θρησκεία είναι ή μυ­ θική αντανάκλαση τής Ανθρώπινης φύσης. «Μέσα στον Θεό του αναγνωρίζεις τον άνθρωπο και μέσα στον Ανθρωπο Αναγνωρίζεις επίσης τόν Θεό τον είναι και τά δυο αυτά Απαράλλαχτα. > Δέ δημιούργησε ό Θεός τον Ανθρωπο, ΰλλά ό «νί>ρ<»πος δημιούργη­ σε κατ' εικόνα του τόν Θεό. Ή φιλοσοφία τον Φόϋερμπαχ άποτέλεσε τόν ενδιάμεσο κρίκο ανάμεσα στή φιλοσοφία τοΰ Χέγγελ καί τή φιλοσοφία τοΰ Μάρ;. "Αν και εκφράζεται κάπου μέ πο­ λύ περιφρονητικό τικί.το γιά τυν γαλλικό υλισμό τοΰ 13ου αιώνα, δ Φόϋερμπαχ ήταν ότήν πραγματικότητα ό ανανεο>τής τοΰ υλι­ σμού τοΰ 18ου αιώνα, μέ δλες τις μεγάλες του αρετές και ολα του τά ελαττώματα, μέ τό γεμάτο αξιοπρέπεια μΐσο; τον, υπε­ ρήφανο και επαναστατικό, ενάντια σέ κάθε «θεολογία-' και τήν απόκλισή του στόν Ιδεαλισμό δταν πρόκειται νά ερμηνεύσει κοινωνικά φαινόμενα καί κοινωνικέ; εκδηλώσεις. *0 Μάρξ καί ό ’’Ενγκελς, πού έκαναν ενα διάστημα μαθη­ τές τοΰ Φόϋερμπαχ, καταγγείλανε αμέσως τις Ανεπάρκειες τοΰ υ­ λισμού του καί τόν αναπτύξανε, δίνοντας του τόν συνεπή και διαλεχτικό χαρακτήρα πού τοΰ έλειπε. ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ.—Έπιστήμη πού μελετάει τή ζωή καί τις δργανικές λειτουργίες μέ τις όποιες ή ζωή εκδηλώνεται. ΧΕΓΓΕΛ Γεώργιος — Γουλιέλμος— Φρειδερίκος (1770— 1831).—Ό σημαντικώτερος γερμανός ιδεαλιστής φιλόσοφος. Ση­ μαντικός κυριώτερα γιά τή διαλεχτική μέθοδό του, πού τή συνέλαβε με ιδεαλιστική αλλά σωστή στή βάση μορφή. Ό Χέγγελ είναι αντικειμενικός ιδεαλιστής· Γ ι5 αυτόν, ή πρώτη αρχή τής πραγματικότητα; είναι ή Απόλυτη ’Ιδέα, πού Αρχικά Ιξωτερίκεύε* ται στή φύση, ΰστερα γίνεται πνεύμΛ καί γνώση. Αυτή ή έξέλι­ ξη τής ’Ιδέας Αποτελεΐ μιά εξέλιξη λογικο-διαλεχτική, πού ή πραγματική ιστορία δέν είναι παρά ή έκφραση της. Ή καθαρή λοιπόν Ιδέα δημιουργεί τόν κόσμο καί τήν Ιστορία του Ό κόσμος είναι ή έκδήλωση τής ’Ιδέας αυτής. "Οπως τό άπόδειξε δ Φόϋ­ ερμπαχ, αυτή ή ’Ιδέα δέν είναι τελικά τίποτ’ Αλλο παρά δ θεός τοΰ χριστιανισμού μέ ενα άφηρημένο καί λογικό περικάλυμμα. *0 Μάρξ καί δ “Ενγκελς Αναποδογύρισαν τή διαλεχτική τοΰ Χέγ-

.·. υ «.· e τ ή

q

ιο

20 7

γελ, «τήν ξανάστησαν οτά πόδια της» δίνοντας της ενα υλιστικά περιεχόμενο, κάνοντας την ετσι ενα θεωρηηκό δπλο αληθινά Iπαναοτατικό. ΧΙΟΥΜ Δαυίδ (1711-1776).—'Άγγλος φιλόσοφος, σκεπτι­ κιστής και αγνωστικιστής στή ίριλοσυφία, δραστήριος στήν πολι­ τική, συνέθεσε δοκίμια σχετικά μέ τά προβλήματα τής πολιτικής οικονομίας καί ήταν ενας πρωτότυπος Ιστορικός. Ή φιλοσοφία του αντιπροσωπεύει τό άκρότατο σημείο τοΰ προσανατολισμού τής ιδιαίτερης σκέψης τής αγγλικής άσοκής τάξης, πού αρχίζει μέ τήν εμπειρική φιλοσοφία τοΰ Λόκ, κλίνει δμως υστέρα στόν υποκειμενισμό τοΰ Μπέρκλεϋ, γιά νά καταλήξει στό τέλος, σχε­ τικά μ’ ολα τά θεμελιακά προβλήματα, στόν αγνωστικισμό, δη­ λαδή στή θεωρία πού βεβαιώνει τήν αδυναμία τής αληθινής γνώ­ σης. Ό Χιούμ δέν άρκεΐται, δπως ό Μπέρκλεϋ, στήν άρνηση τής ύπαρξης τής ύλης, αλλά επεκτείνει τόν σκεπτικισμό του στήν αιτιακή σχέση τών πραγμάτων, διακηρύσσοντας δτι οί σχέ­ σεις αιτιότητας δέν έχουν αντικειμενική υπόσταση, άλλά δημιουργοΰνται απλώς άπό μιά υποκειμενική συνήθεια. 'Ο άνθρωπος διαπιστώνει τήν κανονική ε π α ν ά λ η ψ η σειρών φαινο­ μένων καί συμπεραίνει, άπ* αυτή τή διαπίστωση καί μόνο, δ η τό ένα είναι ή αιτία τοΰ άλλου. Διαπιστώνω, λέει δ Χιοΰμ, δτι χάθε φορά πού ή άσπρη μπίλια χτυπάει την κόκκινη μπίλια, αδτή μπαίνει σέ κίνηση. Εκφράζω αυτή τή διαπίστωση λέγοντας: τό χτύπημα τής άσπρης μπίλιας είναι ή α ί τ ι α τής κίνησης τής κόκκινης μπίλιας. Άλλά ποιός μέ βεβαιώνει δτι ίπςίρχει καί καλά σ’ αυτό άναγκαία και αντικειμενική αιτιότητα καί δχι μιά απλή αυταπάτη; ΙΙοιός μέ βεβαιώνει δτι αϋριο πάλι τό χτύπημα τής άσπρης μπίλιας θά κινήσει τήν κόκκινη μπίλια καί θά είναι ακόμα αιτία τής κίνησής τη ς; Ό Χιούμ άρνιέται λοιπόν χάθε βεβαιότητα στήν αιτιακή σχέση, πού άποτελεΐ δμως £να θεμε­ λιακό στήριγμα γιά τήν Ιρμηνεία καί τή γνώση τοΰ κόσμου. Γι9 αυτόν, ακόμα καί δ έξωτερικός κόσμος δέν εΐίαι τελικά παρά μιά υπόθεση, μιά «πίστη». Ειδικά γιά ν ' «αναιρέσει» τόν Χιούμ, δ Κάντ άνάπτυξβ τήν «κριτική» του θεωρία. Ή θεωρία τοδ Χιούμ γιά τό χρήμα, πού άναλΰει δ Μάρξ στήν «Κριτική τής Πολιτικής Οικονομίας», είναι μιά έφαρμογή της άποπλανητικής Αστικής άντίλτιΦήο τον ' οίχονομικές σχέσεις, δπου ή έπιφα-

?ο>-

Ε >>ο f t ή ρ ι υ

νειαχή δψη τών πραγμάτων αντικαθιστά πάντα τις ουσιαστικές θεμελιακές λειτουργίες. Κύρια φιλοσοφικά έργα του: cΠραγμα­ τεία πάνω στήν ανθρώπινη φύση» (1739—1740), ^’Αναζητή­ σεις πάνω στό ανθρώπινο λογικό» (1748). ΧΟΛΜΠΑΧ Παύλος - Ερρίκος - Ντήτριχ, βαρωνος τοΰ... (1723—1789).—Γάλλος υλιστής. ’Απόγονος μιά; οικογένεια; οδγγρων βαρώνων, σπούδασε στή Γαλλία πού έ'γινε ή πραγματική του πατρίδα. Ό Χόλμπαχ, μαζί μέ τόν Ντιντερό, πήρε ένεργητικώτατο μέρος στή σύνταξη τής «’Εγκυκλοπαίδειας». Έγραψε σ’ αυτήν άρθρα καί περιλήψεις σχετικά μέ τίς φυσικές επιστή­ μες. Τό σαλόνι του ήταν ό τόπος συνάντησης τών καλύτερων τότε στοχαστών τή; Γαλλίας. Έ κεΐ διαμορφ(όθηκε ή Ιπαναστατική Ιδεολογία τής Τρίτης Τάξης, Ικεϊ διατυπώθηκαν, σ’ ενα στενό φιλικό κύκλο, οί αρχές τής φιλοσοφίας πού θά ονομαζόταν αρ­ γότερα γαλλικός υλισμός τον 18ου αιώνα. Στά έργα του, ό μη­ χανιστικός υλισμό; βρήκε τή συστηματική καί τελική έκφρασή του. Ό Χόλμπαχ δρθώθηκε ενάντια στον δυϊσμό, ενάντια στον διχασμό τοΰ κόσμου σέ ΰλη καί σέ πνεΰμα. Ό άνθρωπος δέν εί­ ναι παρά τό αναγκαίο προϊόν τής φύσης. Ή φύση είναι ή δλη σέ κίνηση. Ή ΰλη είναι αύτό πού επιδρά άμεσα ή εμμεσα πάνω στά δργανα τών αίσθήσεών μας. Τά σπιριτουαλιστικά καί θεολογικά συστήματα δέν είναι παρά εγκεφαλικά καίασκευάσματα τοΰ άν&ρώπου, ό καρπός τής άγνοιας του και τής συνειδητής εξα­ πάτηση; τής πλειοψηφίας ά τό κείνους πού δφελοΰνται άπ’ αυτήν, πρώτ’ άπ’ ολα άπό τήν 'Εκκλησία. Κνριο εργο του: «Σύστημα τής φύσης», πού εκδόθηκε τό 1770. Αύτό τό εργο άσκησε στον καιρό του μιά εξαιρετική Ιπαναστατική επίδραση.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ε Ν Γ Κ Ε Λ Σ : ‘Η καταγωγή τής οικογένειας, τής Ατομικής Ιδιοχτηοίας καί τον Κράτους. (Edition Costes.) — Ό κ. Ντνρινγκ άναστατώνει τήν έπιστημη ή Ά ντι·Ν τύ· ρινγκ. (Editions sociales, 1950 ) — Ουτοπικός σοσιαλισμός καϊ έπιστημονικός σοσιαλισμός. (Editions sociales, 1945·) — Λουδοβίκος Φόϋερμπαχ και τό τέλος τής γερμανικής κλα· σικής φιλοσοφίας. (Editions sociales, 1945-) —*0 ρόλος τής βίας στήν Ιστορία. (Editions sociales, 1 9 4 6 .)

Λ Ε Ν Ι Ν : Ό 'Ιμπεριαλισμός, τελευταίο στάδιο τον καηιταλι. σμοϋ. (Editions sociales, 1945·) — Υλισμός και Έμπειριοκριτισμός. (Editions sociales, 1 9 4 8 .)

—Ό Κάρλ Μάρξ καϊ ή διδασκαλία τον. (Editions socia­ le s , 1 9 4 6 ·)

—Τό Κράτος καί ή 'Επανάσταση. (Edition sociales, 1946·) ΜΑΡΞ καί Ε Ν Γ Κ Ε Λ Σ : Τό Μανιφέστο τοΰ κομμουνιστικού κόμματος. (Editions sociales, 1948·) Μ ΑΡΞ: Ή 18η Μπρνμαίρ τον Λουδοβίκον - Βοναπάρτη. (Edi­ tions sociales, 19 4 5 ) Μ Π Ε Ρ Κ Λ Ε Ύ ’ : Διάλογοι μεταξύ Ύ λ α xal Φιλόνον. (Συλλογή «Οί κλασικοί γιά δλους», librairie Hatier.) ΝΤΙΝΤΕΡΟ : Γράμματα σχετικά μ ί τούς τυφλούς. («Άπαντα», τόμος I, σελ. 304. Edition Assezat et Tourneux.) Σ Τ Α Λ ΙΝ : Διαλεχτικός ύλισμός καϊ Ιστορικός ύλισμός. (Edi­ tions sociales, 1945*) Δέ δίνουμε έδω παρά τούς τίτλους έργων τοΰ Μάρξ καί τον “Ενγκελς «ού είναι έντελώς απαραίτητα, άπ* τή μιά, καί εΰκολόβρετα, άπ’ τήν άλλτ>

λ

Βιβλιογραφία

Πρέπει πάντο)ς νά σημειώσουμε, δτι αυτά τά εργα καί δλλα, μπορούμε νά τά βρούμε καί στήν αξιόλογη συλλογή : Φιλοαοφικίς μελέτες τών Μάρξ και "Ενγπελς (Editions sociales, 1947) καί στά Φιλοσοφικά έργα τοΰ Μάρξ (Edition Costes, 1928). Σημειώνουμε ακόμα τή μεγάλη σημασία τής επιθεώρησης τοΰ συγχρόνου ορθολογισμοί», «la Pensee», πού συνεργαζόταν σ’ αΰτή προπολεμικά ό Πόλιτσερ καί δπου θά βρεϊ κανείς τις πρόσ­ φατες εφαρμογές τοΰ διαλεχτικοΰ υλισμού στους πιό διαφορετι­ κούς τομείς καί τ ’ απαραίτητα στοιχεία γιά νά είναι σέ θέση νά καταπολεμάει τις πλαστογραφίες καί παραμορφώσεις τοΰ μαρξι­ σμού, πού παρουσιάζονται συνέχεια. Συνιστοΰμε τέλος θερμά τό διάβασμα τής «Nouvclle Cri^ tique», έπιθεώρησης τού αγωνιστικού μαρξισμού, πού προσφέρει κάθε μήνα έ'να μεγάλο πλούτο μαρξιστικής επιχειρηματολογίας • γιά τις μεγάλες πνευματικές συζητήσεις τής εποχής μας.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Σελ. ΠΡΟΛΟΓΟΣ στήν .'λληνική μ ε τ ά φ ρ α σ η ....................................3

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Τά φιλοσοφικά η β ο β λ ή μ α χ α . ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. 2. 3. 4. δ.

.

.

.

·

·

· * .............................5

Γ ια τ ί π ρ έ π ε ι νά μ ελ ετά μ ε τί) φ ιλ ο σ ο φ ία ; . . . .5 Ή μ ελέτη τή ς φ ιλ ο σ ο φ ία ς ε ίν α ι ενα π ρ ά γ μ α δύσκολο; . £ Τ ί ε ίν α ι φ ι λ ο σ ο φ ί α ; ..................................................................... 6 Τ ί ε ίν α ι υ λ ισ τικ ή φ ιλ ο σ ο φ ία : . . . . . ' . Τ Π ο ιέ ς ε ίν α ι ο ί σ χέσ εις α νά μ εσ α στόν υλισμό κ α ί στόν μ α ρ ξ ισ μ ό ; ........................................... . . . . .8

6. ’Εκστρατείες τής αστικής τάξης ενάντια στόν μαρξισμό 10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ.— Το Φεμβλιαπό πρόβλημα τής φιλοσοφίας II l·. 2. 3. 4. 5. 6.

Π ώ ς πψιτει ν ’ α ρ χ ίσ ο υ μ ε τή μ ελ έτη τής φ ιλ ο σ ο φ ία ς; . H Δυό τ ^ ο π ο ι ίρ μ η ιε ί α ς τοϋ κ ό σ μ ο υ ........................................... )*t Ή ΰλη κ α ί τό π ν ε ύ μ α ........................................... ........ . . ΐΜ Τ ί ε ίν α ι ΰλη ; Τ ί ε ίν α ι π ν ε ύ μ α ; . . . . . .1 4 Τ ό θ ε μ ε λ ια κ ό ζή τη μ α ή π ρ ό β λ η μ α τής φιλοσοφίας . . 15 ’Ιδ ε α λ ισ μ ό ς ή υ λ ισ μ ό ς ......................................................................

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΛΕΥΤΕΡΟ— Ο ΙδβαΧ κτμός....................................1£) 1. Ή(Ηκύς ιδεαλισμός καί φιλοσοφικός Ιδεαλισμός . . 1Ί 2. Γ ι α τ ί π ρ έ π ε ι ν ά μ ελ ετά μ ε τόν ιδεαλισμό τοϋ Μπέρκλεϋ ; 2ο ο. Ό ιδεαλισμός τοϋ Μ π έ ρ κ λ ε ϋ ...........................................12 4. Συνέπειες τών «ίδεαλιστικών» συλλογισμών . . . 15 5. Τά ίδεαλιστικά επιχειρήματα . . . . . . .5 5 α) Τό πνεύμα δημιουργεί τήν ΰλη . . .■ . . . 2C β) Ό κόσμος δέν υπάρχει έξω άπό τή διάνοια μας . . . J i γ) Οί ίδέες μας δημιουργούν τά πράγματα. . . . 1? ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ . - Ό ϋ ι σ μ ό ς .......................................... *8 1. Γιατί πρέπει νά μελετάμε τόν υλισμό; . . . . 2S 2. Ά π ό ποΰ προέρχεται ό υλισμός; . ' .............................Μ 3. Πώς καί γιατί εξελίχτηκε ό υ λ ι σ μ ό ς ............................ 31 4. Ποιες είναι οί αρχές καί τά έπιχειρήματα τώ ν υλιστών: 3< α) Ή ΰλη δημιουργεί τό πνεύμα . . - . . . .3 2 β) Ή ΰλη υπάρχει έξω άπό κάθε πνεύμα . .3 2 γ) *Η επιστήμη, μέ τήν πείρα, μας επιτρέπει νά γνωρί­ σουμε τά π ρ ά γ μ α τ α .............................". . - 32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ.— Π ο ιό ς Ιχ » ι δ ίχ α ιο . ·6 13*α1ιστής $ ό ϋ ισ τή ς ; ........................................................................33 1. Πώς πρέπει νά θέσουμε τό πρόβλημα . . · . . 33 2. Είναι άλήθεια πώς ό κόσμος δέν υπάρχει παρά μόνο μέσα στή σκέψη μας ;■ . ........................................... 34 3. Είναι αλήθεια ότι ot ίδέες μας δημιουργούν τά πράγματα; 36

21?

Π ίν α κ α ς Π εριεχομέναν 4. Είναι αλήθεια δτι τό πνεύμα δημιουργεί τήν ΰλη; . -3 ?' δ. Οί υλιστές έχουν δίκαιο καί ή ίπιστήμη αποδείχνει \ήν ορθότηταν τών απόψεων τ ο υ ς ...........................................39

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜ ΠΤΟ.—Ύ η ά βχ ·ι τρ ίτη φ ,Ιοοοφ ία ; Ό Α γικ ο σ τιχ ισ μ ύ ς......................................................... U0 1. Γιατί μιά τρίτη φιλοσοφία; . . ΪΟ 2. Συλλογισμός αύτής τής τρίτης φιλοσοφίας . ϊί 5. Ά π ό ποϋ προέρχεται αύτή ή φιλοσοφία; . kl x*3 4. Οί συνέπειες της .................................................. 6. Πώς πρέπει ν* άνασκευάζουμε αύτή τήν «τρίτη» φίλοσ ο φ ία ........................................... .W 6. Συμπέρασμα ' ......................................................... 47 .

*t8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ.—Ή ν ΐη nal οί νΧιατίς . . 1. Τί είναι ΰλη; ......................................................... 2. Διαδοχικές θεωρίες γιά τήν ΰλη . . . . 3. Τί είναι ή ΰλη γιά τούς ύλιστις . . . . 4. Ό χώρος, ό χρόνος, ή κίνηση καί ή ΰλη . 5. Σ υ μ π έ ρ α σ μ α .........................................................

Μ •Α

ΕΡΩ ΤΗΣΕΙΣ Ε Λ Ε ΓΧ Ο Υ ....................................

.

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Ό φ ιλ ο σ ο φ ικ ό ς ύ λ ισ μ ό ς .

50 51

51 53

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ. — Τ ί «ημαίνβι νά tlo a i νΐισ τή ς 55 1. 'Ενότητα θεωρίας και π ρ ά ξ η ;............................ 65 2. Τί σημαίνει νά είσαι οπαδός τοΰ ΰλισμοϋ στόν τομέα 55 τής σκέψης: ......................................................... 3. Πώς είναι κανείς υλιστής στή* πράξη ; 58 α) Πρώτη δ^η τοϋ ζητήμ ατος............................ 5β β) Δεύτερη υψη τοΰ ζητήματος . . . . 54 4. Σ υ μ π έ ρ α σ μ α ......................................................... C1 ΚΕΦΑΔΑΙΟ Τ ΡΙΤ Ο . — 'Ι σ τ ο ρ ία ·οΰ ν λ ια μ ο ϋ . 1. ’Ανάγκη νά μελετήσουμε τνν ιστορία αύτή. 2. *0 προμαοξιστικός υλισμός . . . . α) 'Η ελληνική αρχαιότητα . . . . β) Ό αγγλικός ύ λ ι σ μ ό ς ............................. γ) Ό νλισμός στή Γ α λ λία ............................. δ) ‘Ο υλισμός στον 18ο αΙ ώνα. . . . 3. Ά π ό που π·ν>ο^ρχεται ό ιδεαλισμός; .·\ ^ 4. ’Από ποϋ προερχεται ή θρησκεία: 5. Τά προτερήματα τοϋ προμαρξιστικοϋ -υλισμοί» 6. Τά ελαττώματα τοΰ προμαρςιστικοΰ νλ.ιάμ»»ϋ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΕΓΧΟΥ .

.

.

.

.

.

62 63

6Μ 64 66 ζΐ η

»π 8ο

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ Μ ελέτη τής μεχαφύσικης. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΜΟΝΟ.— Τ ί ά α ο τ β ίβ ΐ 4 «/***“ ?>«cuxj) μβ&οΛος». 81 1. ΟΙ ιδιότητες τής μεθόδου αύτής . . ·. . α) Πρώτη Ιδιότητα: Ή άρχή τής ταυτότητας . . .$3

Πίνακας Περιεχομένων

2. 3. 4. δ. 6. 7.

Ρ) Λεύτερη Ιδιότητα : 'Απομόνωση ιών πραγαάτων . 86 γ) Τρίτη Ιδιότητα : ΑΙώνιες καϊ αξεπέραστες διαιρέσεις. 9? δ) Τέταρτη ιδιότητα: Εναντιότητα τών αντιθέτων . . 98 Συγκεφαλαιώνουμε καί προχωρούμε................................... <30 *Η μεταφυσική αντίληψη γιά τή φύση . . . , <71 ‘Η μεταφυσική αντίληψη γιά τήν κοινωνία . . £)3 Ή μεταφυσική αντίληψη γιά τή σκέψη. . ^Lj Τί είναι ή λογική; ........................................... qj Ή ερμηνεία τής λέξης «μεταφυσική» . , . .

ΕΡΩ ΤΗ ΣΕΙΣ Ε Λ Ε Γ Χ Ο Υ ................................................................ <Τ8

ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΕΡΟΣ Μ β λ έ τ η τ ή ς δ ια ίβ χ χ ιΜ ή ς . ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΡΩΤΟ.— ΕΙσαγωγή στή μ*1ίτη τής βιαλβχτίΜής^^ 1. Προκαταρκτικές π ρ ο φ υ λ ά ξ εις........................................... 2. 'Από ποϋ γεννήθηκε ή διαλεχτική μέθοδος; . . .ioi 3. Γιατί έπικράτησε, γιά πολΰν καιρό, ή μεταφυσική κι όχι ή διαλεχτική αντίληψη ; ...........................................103 4. Γιατί ό υλισμός τοΰ 18ου αίώνα ήταν μεταφυσικός ; .ism 5. Πώς γεννήθηκε ό διαλεχτικός ύλισμός : Χέγγελ καί Μάρξΐ06 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ·—Οί νόμοι της iiaXt χτ ιπής. - Πρώ­ τος νόμος : ή Stale χτιπή μ β τ α β ο ΐ ή .............................109. 1. Τί εννοούμε μέ τήν έκφραση : Διαλεχτική κίνηση •Ιοί 2. «Γιά τή διαλεχτική δέν υπάρχει τίποτα τό οριστικό, τό απόλυτο, τό Ιερό...» (ΕΝΓΚΕΛΣ) 111 3. Τό π ρ ο τ σ έ ς ............................

■αι

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ.—Α ·ντιρ ο ς νόμος : ή ά ίλ η ΐίπ ϋ ρ α σ η H6 1. Ή αλυσίδα τών π ρ ο τ σ έ ς .................................... •116 2. Οί μεγάλες ανακαλύψεις τοΰ 19ου αίώνα . •ίΐο α) Ή ανακάλυψη τοΰ κύτταρου καί τής εξέλιξής τον ■ίΪΟ Ρ) Ή Ανακάλυψη τής μετατροπής τής ενέργειας .■m γ) Ή ανακάλυψη τής έξέλιξης τοΰ ανθρώπου καϊ των ζ ώ ω ν ........................................................ . ·* 1 3. Ή Ιστορική ή σπειροειδής έξέλιξη . •in 4. Συμπέρασμα ................................................. •V23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ. — Τρίτος νόμος: 4 Αντίφαση •125 1. Ή ζωή καί ό θάνατος . . •116 2. Τά πράγματα μετασχηματίζονται στό αντίθετό τους ill 3. Κατάφαση, άρνηση καί άρνηση τής άρνησης ■ISo 4. Συγκεφαλαιώνουμε . . ... . . , 5. Ή ενότητα τών α ν τ ι θ έ τ ω ν ............................ ■ι% 3. Πλάνες ποϋ πρέπει ν ’ αποφεύγουμε. . ' . •m. 7. Πραχτικές συνέπειες τής διαλεχτικής . . ■iHO ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ.— Τέταρτος νόμος: μ ιτα τρ ο π ή τής ποσότητας σε ποιότητα ij νόμος τής προόδον μ ί £Χμι τα ίΗ) 1. Μεταρρυθμίσεις ή ε π α ν ά σ τ α σ η ;................................... 143 α) Ή πολιτική ε π ιχ ε ιρ η μ α τ ο λ ο γ ία ............................ <44 Ρ) *Η ιστορική έπιχβιρηματολογίά . . . . . ^4 γ) Ή έπιστημονική επιχειρηματολογία. . . .

ΤΙ ίνα κα ς

ί I tQ Γχομένων

9. 'Ιστορικός υ λ ι σ μ ό ς .........................................................ίΐ*7 ο) Πώς θά έξηγήσουμε την Ιστορία ; . · •148 8) Ή Ιστορία είναν εργο τών ανθρώπων . . . .|^8 ΕΡΩ ΤΗ ΣΕΙΣ Ε Λ Ε Γ Χ Ο Υ ................................................................ iSi

ΠΕΜΠΤΟ ΜΕΡΟΣ Ισ το ρ ικ ό ς ύ λ ισ μ ό ς .

Ό

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ. —Ot Μ τητήριις 3νψάμ*ις τής Ιστορίας.153 1. Μιά πλάνη πού πρέπει ν’ αποφεύγεσαι . . . .153 2. Τό «κοινωνικό είναι» καί ή συνείδηση .154 3. Ίδεαλιοτικές θ ε ω ρ ί ε ς .................................................. 155 4. Τό «κοινωνικό είναι» κι οί συνθήκες ύπαρξης ,\ςζ 5. Ή πάλη των τάξεων, κινητήρας τής Ιστορίας . . •ij'j ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ.—' Α η ό πον προίρχοψται οί τά(*ις xai ot οίχονομιπίς σ ντ& ήχβς...........................................Ιί>0 1. Πρώτος μεγάλος καταμερισμός τής εργασίας . . ·1έο 2. Πρώτη διαίρεση της κοινωνίας σέ τάξεις . . . .161 3. Δεύτερος μεγάλο; καταμερισμός τής εργασίας . . 4. Δεύτερη διαίρεση τής κοινωνίας σέ τάξεις . . -1CJ 5. Τί καθορίζει τις οικονομικές συνθήκες . . . U. Οί τρόποι παραγωγής . ; ....................................fag 7. Παρατηρήσεις . . ,/ ....................................^ζζ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΕΓΧΟΥ

......................................................... ιο

ΕΚΤΟ ΜΕΡΟΣ Ό δ ια λ ε χ τιπ & ς ύ λ ισ μ ό ς χ α ΐ ο ί Ιδ ε ο λ ο γίε ς . ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΜΟΝΟ . —'Ε φαρμογή τής βιαΙ*χτικής μτ&ό3ον στις Ι δ β ο λ ο γ ΐ β ς ................................................................168: 1. Ποια είναι ή σημασία τών ιδεολογιών γιά τόν μαρξισμό ;Ι68 ' 2. Τί είναι μιά ιδεολογία: ( ’Ιδεολογικός παράγοντας καί Ιδεολογικές μ ο ρ φ έ ς .)-......................................................... Ιίβ 3. Οικονομική διάρθρωση καί ιδεολογική διάρθρωση . .['(■ο 4. Γνήσια καί νόθα συνείδηση . ....................................|?3 5. Δράόη καί άντίδραση τών ιδεολογικών παραγόντων .| fif 6 Μέθοδος διαλεχτικής α ν ά λ υ σ η ς ................................... iff7. ’Αναγκαιότητα τής ιδεολογικής π ά λ η ς ............................ | p) 8. Σ υ μ π έ ρ α σ μ α .......................................... ....... . . .|gl ΕΡΩ ΤΗΣΕΙΣ Ε Λ Ε Γ Χ Ο Υ ................................................................ IS2 ΑΣΚΗΣΗ ΓΕΝ ΙΚ Η Σ Α Ν Α Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΩ ΣΗ Σ.............................|31 ΕΥ ΡΕΤΗ ΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΛΕΞΕΩΝ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ . .. ...................................

.

.

.

.

J«3

·

·

4ΡΊ

ε

κ

δ

ό

σ

ε

ι

σολωνος

ς

ε ι ρ η ν η

77 — α θ η ν α

τηλεφ. 631.622

κ υ κ λ ο φ ό ρ η σ α ν 1.

2.

3.

4.

5. 6. 7. 8. 9. 10.

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΟ ΤΗΣ Γ' ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ (Β' Εκδοση) ΚΑΡΑ M A PS:

Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ (Β' Εκδοση)

50

35

ΚΩΣΤΑ ΘΕΟΥ : ΕΡΓΑΤΙΚΑ ΣΥΝΔΙΚΑΤΑ Η ΠΑΛΗ ΤΟΥΣ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΟ ΦΑΣΙΣΜΟ

25

ΛΕΝΙΝ - ΣΤΑΑΙΝ - ΛΗΜΗΤΡΩΦ : ΣΤΡΑΤΗΠΚΗ ΚΑΙ ΤΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΡΟΛΕΤΑΡΙΑΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ (Β' Εκδοση)

50

Β. I. ΛΕΝΙΝ : ΕΝΑ ΒΗΜΑ ΜΠΡΟΣ, ΔΥΟ ΒΗΜΑΤΑ ΠΙΣΩ I. Β. ΣΤΑΑΙΝ : Π Α ΤΟ ΛΕΝΙΝΙΣΜΟ

130 70

I. Β. ΣΤΑΑΙΝ : Ο ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ

80

Β .Ι. Λ ΕΝΙΝ: Ο! ΝΟΜΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΕ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ ΣΤΗ ΓΕΩΡΠΑ

50

Β. I. ΛΕΝΙΝ : Π Α ΤΑ «ΑΡΙΣΤΕΡΑ» ΠΑΙΔΙΑΡΙΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΜΙΚΡΟΑΣΤΙΣΜΟ

is

Κ. MAPS— Φ. ΕΝΓΚΕΛΣ : ΤΟ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟ ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ

40

11.

ΜΕΓΑΛΗ ΣΟΒΙΕΤΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ : Η ΠΑΡΙΣΙΝΗ ΚΟΜΜΟΥΝΑ 1871 20

12.

Ι.Β.ΣΤΑΛ1Ν:

Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΠΑΤΡΙΩΤΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 80

13. G . P O L I T Z E R : ΣΤΟΙΧΕΙΩΔΕΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

70

14. ΓΙΩΡΓΗ ΜΩΡΑΊ-ΤΗ : ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΡΠΥΣΤΡΙΕΣ ΤΩΝ ΤΑΝΚΣ

20