Áîëîâñðóóëñàí:
ÑÕ-èéí ýäèéí çàñàã÷
Í.Áàòñàéõàí
Ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò1 1. Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí òóõàé Аливаа нэг улсын хөрөнгө оруулагч өөр улсад бизнесээ өргөжүүлэх замаар аж ахуйн нэгжийн хувьцааг эзэмших бөгөөд нийт хувьцааны эзэмших хэмжээ нь хөрөнгө оруулагчид аж ахуйн нэгжийн удирдлагын хяналтыг өгч байх үед гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт хийгдлээ гэж ойлгодог. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг санхүү /portfolio/-гийн бусад хөрөнгө оруулалтаас ялгаж байгаа гол зүйл бол удирдлагын цар хүрээ юм. Ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò, ñàíõ¿¿ãèéí õºðºí㺠îðóóëàëòûí àëü àëü òóõàéí óëñàä àøèãòàé áàéäàã. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт нь ихэвчлэн ¿ндэстэн дамжсан корпорац /multinational enterprises/-иуд байдаг. Үнэн хэрэгтээ, гадаад дах хөрөнгө оруулалт нь компаниудыг үндэстэн дамжсан болоход хүргэдэг. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт нь 3 хэсгээс бүрдэнэ: •
Хувьцаа эзэмших. Гадаадын хөрөнгө оруулагч аж ахуйн нэгжийн хувьцааг худалдаж авах,
•
Ашгаас дахин хөрөнгө оруулах /reinvested earnings/. Гадаадын хөрөнгө оруулагчид ноогдох ашгийг хувиарлаëг¿йãýýð, эсвэл гадаадын хөрөнгө оруулагч руу шилж¿¿лэëг¿й ýðã¿¿ëæ îðóóëñàí ашиг,
•
Компани
доторх
зээл
эсвэл
өөрийн
шилжүүлэг
/intra-company
debt
transactions/. Шууд хөрөнгө оруулагч болон харьяа компаний хооронд хийгдэх урт болон богино хугацааны зээл болон зээллэг. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын хувьд урсгал /flow/ болон òóõàéí õóãàöààíû ýöñèéí áàéäëààðõè /stock/ гэсэн ойлголт байдаг. Урсгал гэдэгт гадаадын шууд хөрөнгө оруулагчаас шууд хүлээн авсан хөрөнгийн хэмжээг ойлгодог бол òóõàéí õóãàöààíû ýöñèéí áàéäëààðõè гэдэгт толгой компанид хамаатай хөрөнгө болон нөөц хөрөнгийн хувь хэмжээний үнэ цэнэ /value/, дээр нь толгой компанитай хийх цэвэр өрийн хэмжээг нэмсэнтэй тэнцэнэ.
1
Ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò ãýäýãò ÎÓÂÑ-èéí òºëáºðèéí òýíöëèéí ãàðûí àâëàãàä ººð óëñûí îðøèí ñóóã÷-õºðºí㺠îðóóëàã÷ íü òóõàéí ¿éëäâýðèéí ãàçàðò 10-ààñ äýýø õóâèéã ýçýìøèã÷èéã õýëíý.
OLI /ownership, location, internalization/ онол OLI онолоор доорх 3 нөхцөл хангагдсан үед компани нь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт хийдэг. Үүнд: •
Компани нь гадаадад байрласнаас үүсэх дутагдалтай талыг давж чадахуйц ур чадвар, хөрөнгө /assets/-ийг эзэмшиж байх, энэхүү ур чадвар, хөрөнгө нь оюун ухааны өмч /технологи болон бренд нэрийг оруулаад/, зохион байгуулалтын болон удирдлагын ур чадвар, зах зээлийн сүлжээг багтаана.
•
Тухайн
бүтээгдэхүүнийг
нэг
улсад
үйлдвэрлэн
экспортлосноос
үйлдвэрлэлийг улсуудад хуваан явуулах ямар нэгэн байршлын давуу /location advantage/ тал байх ёстой. •
Тухайн пүүсийн гадаадад хөрөнгө оруулснаас олох ашиг нь ур чадвар, хөрөнгөө гадаадын компанид лицензи олгох ашгаас их байх ёстой ба хөрөнгө оруулснаас олох давуу тал нь том өргөн, газар зүйн хувьд тархсан компанийг янз бүрийн хуулийн болон соёлын өв уламжлалтай улсуудад удирдахад гарах зардлыг нөхөхөд хангалттай байх ёстой.
Энэхүү загвар нь доорх 3 зүйлийн үйлчлэлийн улмаас OLI онол гэсэн нэрэýð тархжээ. Энэ нь эзэмшил /ownership/, байршил /location/, зах зээлд өөрөө нэвтрэн орох /internalization/ юм. Эзэмшил Орон нутгийн орчинтой илүү танил орон нутгийн пүүсүүдтэй өрсөлдөхийн тулд гадаадын шууд хөрөнгө оруулагч нь өөрийн үйл ажиллагааг олон зах зээлд ашиглаж болохуйц, үүний зэрэгцээ нэмэгдэл зардал шаардахгүй ур чадвар, хөрөнгөд суурилуулдаг. Үндэстэн дамжсан компаниуд нь өөрсдийн технологийн давуу талыг тэдний хамгийн хүчтэй давуу тал гэж үздэг байна. Үүний дараагаар зах зээлийн болон удирдлагын ур чадвар ордог байна. Байршил Үйл ажиллагааны байршлыг тодорхойлдог зүйл нь мэдээж хэрэг хөрөнгө оруулалтын шинж чанар болон зорилготой холбоотой байршлын давуу тал юм. Зарим үйлчилгээний салбарт хил хоорондын үйл ажиллагааны зардал их өндөр байдаг бөгөөд үүний улмаас хэрэглэгч улсад арилжааны төлөөлөл байх шàардлага гардаг. Зочид буудлын үйлчилгээ үүний нэг жишээ юм. Гадаадын банкууд,
ерөнхийдөө, дотоодын банкуудтай өрсөлдөхийн тулд өөрийн сүлжээ, салбарыг байгуулах шаардлагатай гэж үздэг. Үйлдвэрлэлийн зардлыг бууруулахын тулд үндэстэн дамжсан корпорац нь үйлдвэрлэлийн процессийн янз бүрийн шат дамжлагыг өөр өөр улсуудад байршуулдаг. Энэ төрлийн гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг үйлдвэрлэлийн процессийн салбарлалт босоо байрлалтай учир босоо /vertical/ гэж нэрлэдэг. Үүний хажуугаар, ижил төрлийн болон яг адил бүтээгдэхүүний үйл ажиллагааг өөрөөр улсуудад байршуулсан байдаг. Үүнтэй холбоотой гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг хэвтээ /horizontal/ хөрөнгө оруулалт гэдэг. Ерөнхийдºº, ºðãºæèëòèéí ¿ð ºãººæòýé õºðºí㺠îðóóëàã÷ нь үйлдвэрлэлийн хэмжээг хангалттай хэмжээнд байлгах том зах зээл дээр байрладаг. Гэсэн хэдий ч, жижиг орнууд хангалттай
дэд
бүтцийг
байгуулж
чадвал
экспортын
чиглэлийн
хөрөнгө
оруулалтыг татах боломжтой. Хөрөнгө оруулалтын байршлыг тодорхойлоход зайлшгүй бодолцож үзэх нэг асуудал бол эрсдлийн төрөлжүүлэлт /risk diversification/ юм. Үндэстэн дамжсан корпорациуд санхүүгийн õºðºí㺠оруулагч нарын адил хүлээгдэж буй ашиг, эрсдлийн үнэлэмжээр хөрөнгө оруулалтын шийдвэр гаргах нь элбэг тохиолддог. Зах зээлд өөрөө нэвтрэн орох Гуравдах з¿йл нь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын зах зээлд өөрөө нэвтрэн орохтой холбоотой асуудлыг авч үзнэ. Энэ нь орон нутгийн аж ахуй эрхлэгчтэй гэрээ хэлцэл хийх замаар бус харин хөрөнгө оруулагч өөрөө ур чадвар хөрөнгөө ашиглан áóñäûí зах зээлд нэвтрэн ажиллах гэсэн үг юм. Орон нутгийн аж ахуй эрхлэгчтэй гэрээ хэлцэл хийх нь бүрэн дүүрэн ойлголтгүй хуулийн болон институтийн бүтэц, бизнесийн өөрөөр уламжлал, шинэ хэл, соёл гэх мэт саадтай зах зээлд нэвтрэх зардлын багасгаж чадна. Гэсэн ч гэрээ хэлцэл хийх нь хэд хэдэн дутагдалтай талтай. Үүнд: •
Шинэ технологи эзэмшигч нь лиценз эзэмшигчид бүх төрлийн нарийн мэдээллийг өгөхөөс зайлхийж болох юм. Ер нь, шинэ технологийг компаниуд өөрсдөө зах зээлд орж ирж ашигладаг, харин хуучин технологийг гэрээ хэлцэл хийх замаар øèëæ¿¿ëýí ашигладаг явдал ажиглагдсан байна.
•
Ур чадвар, хөрөнгийг хөрөнгө оруулагч компаниас авахад түвэгтэй байж болох юм.
•
Лиценз эзэмшигчийн үйл àæèëëàãàà хөрөнгө оруулагч компаний нэр хүндэд ñºðºã íºëºº учруулж болзошгүй гэсэн болгомжлол байдаг.
•
Шүүхийн тогтолцоо нь лиценз эзэмшигч гэрээ, хэлцлийн нөхцлийг зөрчсөн үед албадан хууль мөрдүүлэх чадвар нь сул гэсэн ойлголт байж болно. Дээрх бэрхшээлүүдийн улмаас хөрөнгө оруулагч компани нь өөрөө áóñäûí зах
зээлд нэвтрэн үйл ажиллагаа явуулахыг эрмэлздэг. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä çàðèì óëñûí Çàñãèéí ãàçàð íèéòèéí çîðèóëàëòòàé òºñëèéã õóâèéí ñåêòîðûí õºðºí㺺ð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ áîëñîí áàéíà. Ýíý íü òºñâèéí õºðºí㺠õîìñ, Çàñãèéí ãàçðûí àãåíòëàãóóäûí òºñºëä øóóä îðîëöîõ áîëîìæã¿é çýðýã øàëòãààíòàé õîëáîîòîé. Íèéòèéí çîðèóëàëòòàé òºñëèéã õóâèéí õºðºí㺺ð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ íýã àðãà áîë Áàðèõ, Àæèëëàõ, Øèëæ¿¿ëýõ /Build, Operate, Transfer/ çàãâàð þì. Ýíý çàãâàðûí ãîë îíöëîã áîë õóâèéí ñåêòîð òºñëèéã áîëîâñðóóëæ, ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ, áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã áèé áîëãîæ, óëìààð óã íýãæèéã õýâèéí àæèëëóóëæ, õýñýã õºíãºëºëòòýé õóãàöààíû äàðàà ýçýìøëýý Çàñãèéí ãàçàðò øèëæ¿¿ëíý. Óã çàãâàð íü õóâèéí ñåêòîðûí õºðºíãèéã àøèãëàí äýä á¿òöèéí òºñëèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ íýã àðãà þì. Ýäãýýð òºñë¿¿ä íü íèéòèéí õýðýãöýýã õàíãàõ, íèéòýä ¿éë÷ëýõýä, ìºí õóâèéí ñåêòîðûí ýäèéí çàñãèéí èäýâõèéã äýìæèõýä ÷èãëýñýí áàéäàã. Æèøýý íü: çàì, ã¿¿ð, öýâýð óñíû áîëîí áîõèðûí øóãàì, îíãîöíû áóóäàë áîëîí áàðèëãà çýðãèéã äóðüäàæ áîëíî. Õºíãºëºëòèéí õóãàöàà íü èõýâ÷ëýí 25-40 æèë áàéäàã. ªºð òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ îëîí çàãâàð áàéäàã áºãººä ýäãýýð íü õîîðîíäîî òóõàéí òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ó÷èð÷ áîëîõ ýðñäëèéã õóâèéí áîëîí óëñûí ñåêòîðò õýðõýí õóâààñíààð ÿëãàãäàíà. 2. Ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí òàëààð õèéãäñýí ñóäàëãààíû òîéì Ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí òóõàé îëîí ñóäàëãààíû àæèë õèéãäæýý. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò áîëîí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò õî¸ðûí õîîðîíä ýåðýã õàìààðàëòàé áàéíà ãýñýí ¿çýë áàðèìòëàë ºñ÷ áàéíà. Ýíýõ¿¿ ¿çýë áàðèìòëàëûã ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ºñºëòèéí îíîëä îðóóëæ ºãñºí òåõíîëîãè, ¿ð àøèã áà á¿òýýìæèéí ºñºëò íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã äýìæèíý ãýñýí íü òîäðóóëæ ºã÷ áàéíà. ¯¿íèé äàãóó, ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºä àæ ¿éëäâýðæñýí îðíîîñ õºãæèæ áóé îðíóóä ðóó îð÷èí ¿åèéí òåõíîëîãèéã øèëæ¿¿ëýõ çàìààð íºëººëæ áàéíà. Äýýðõ ýåðýã íºëºº /externality, spillovers/ íü äîòîîäûí àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí á¿òýýìæ, ¿ð àøãèéí ñàéæðóóëàëòàíä õýä õýäýí ñóâãààð íºëººëæ áàéíà. Õàìãèéí ò¿ð¿¿íä эерэг нөлөө нь орон нутгийн пүүс үндэстэн дамжсан корпорацийн ашиглаж
буй технологийг хуулах замаар бүтээмжийг өсгөснөөр илэрч болно. Өөр нэг нөлөө нь, үндэстэн дамжсан корпораци орон нутгийн зах зээлд орж ирснээр өрсөлдөөний дарамт өсч, орон нутгийн пүүс ººðèéí ýçýìøèæ байгаа технологи, нөөцөө илүү үр ашигтай зарцуулах эсвэл илүү дэвшилтэт технологи хайх зайлшгүй шаардлага бий болдог. Үүн дээр нэмээд, үндэстэн дамжсан корпорацийн салбар орон нутгийн ажилчдад шинэ техник, арга барил зааж өгч, сургалт явуулснаар эерэг нөлөө үзүүлж байна. Учир нь эдгээр ажилчид нь хожим орон нутгийн компанид ажилд орох эсвэл өөрсдийн бизнесээ эхлэх зэрэг үйл ажиллагаа явуулдаг. Эерэг нөлөөний бас нэг чухал суваг бол үндэстэн дамжсан корпорацийн салбар ба орон нутгийн нийлүүлэгч, үйлчлүүлэгч нарын харилцаа юм. Lall /1980/ орон нутгийн пүүсийн бүтээмж, үр ашгийг нэмэгдүүлэхэд тус дэм болох үндэстэн дамжсан корпораци, нийлүүлэгч хоёрын харилцааг доорхи байдлаар тодорхойлсон байна. Үүнд: •
Ирээдүйн нийлүүлэгч нарын үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмжийг бий болгоход тус дөхөм үзүүлнэ.
•
Нийлүүлэгч
нараас
бүтээгдэхүүнийг
найдвартай,
чанарын
өндөр
түвшинд
хийгдсэн
тухайд
шаардах,
үүний
хажуугаар
тэдãýýðò
цаг
нь
бүтээгдэхүүнээ сайжруулах эсвэл шинэ санаачлагыг дэмжих үүднээс мэдээллээр хангаж, техник туслалцаа үзүүлж тусладаг. •
Сургалт явуулж, удирдлага, зохион байгуулалтын талаар туслаж, зөвлөгөө өгнө.
•
Нийлүүлэгч нартаа өөрийн бусад улсад орших охин компаниуд болон өөр шинэ õàðèëöàã÷èéã олоход тусалдаг. Ýäãýýð нийлүүлэгч íü дараа охин компаниуд руу нь экспортлоод зогсохгүй өөр хамааралгүй компанид экспортолж эхэлдэг. Эмпирик үнэлгээний хувьд гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын эерэг нөлөө
байдаг
гэсэн
компаниудын
дүгнэлтүүд бүтээмж
байна.
òóõàéí
Хөгжингүй
óëñàä
îðøèõ
орнуудын гадаадын
хувьд,
дотоодын
компаниудын
үйл
ажиллагаатай эерэг õàìààðàëòàé байна /Caves, 1974; Globerman, 1979; Nadiri, 1991; Imbriani&Reganati,
1997/.
Хөгжиж
буй
орнуудын
хувьд,
ерөнхийдөө
эерэг
хамааралтай гэж гарсан боловч зарим судалгаа ямар ч нөлөөгүй гэж гарсан байна. Жишээ нь: Blomstrom /1986/, Kokko /1994/ нар Мексик, Уругвайн хувьд; Sjoholmn /1999/ Индонезийн хувьд гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт эерэг нөлөөтэй байсан гэсэн эконометрик үнэлгээ хийжээ. Тэгвэл Aitken&Harrison /1991/ Венесуэлийн хувьд статистик хамаарал олоогүй бол Harrison /1996/ Марокко, Венесуэлийн
хамтарсан үйлдвэрүүдийн хувьд á¿òýýìæ íü äîòîîäûí ¿éëäâýð¿¿äòýé õàðüöóóëáàë ºíäºð áàéñàí ÷ áîãèíî õóãàöààíä ãàäààäûí ¿éëäâýð¿¿ä äîòîîäûí ¿éëäâýð¿¿äèéí á¿òýýìæèä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëæ ÷àäààã¿é áàéíà. Èéìä çàðèì ýðäýìòýä ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò áîãèíî õóãàöààíä äîòîîäûí ï¿¿ñ, êîìïàíèóäûí ¿éë àæèëëàãààíä çàõ çýýëèéí õýìæýýã íü áàãàñãàí óëìààð á¿ðýí õ¿÷èí ÷àäëààðàà àæèëëàõàä íü ñºð㺺ð íºëººëæ, õàðèí óðò õóãàöààíä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áîëîõ þì ãýñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ð÷ýý. Ýåðýã íºëººíû öàð õ¿ðýýã äîòîîäûí áîëîí ãàäààäûí êîìïàíèóäûí àøèãëàæ áóé òåõíîëîãèéí çºð¿¿ /technology gap/-íèé õýìæýýãýýð òîäîðõîéëæ áîëíî. ªºðººð õýëáýë äîòîîäûí êîìïàíèéí ãàäààäûí òåõíîëîãèéã ýçýìøèõ ÷àäâàðààñ õàìààðíà ãýñýí ¿ã. Òåõíîëîãèéí çºð¿¿ áàãà áàéõ òóñìàà ýåðýã íºëºº íü èë¿¿ áàéäàã áîë çºð¿¿ íü õýò ºíäºð ¿åä ýåðýã íºëººã îëæ õàðàõàä õ¿íäðýëòýé áàéäàã. Moran /1998/ ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýåðýã íºëººíèé öàð õ¿ðýýíèé íýã òîäîðõîéëîã÷ áîë õºðºí㺠îðóóëàëòûí îð÷íû òºðºë ãýæ ¿çñýí áàéíà. Òýðýýð ëèáåðàë õºðºí㺠îðóóëàëòûí îð÷èí íü èë¿¿ õ¿÷òýé ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ¿éö äèíàìèê õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòäàã áîë, íºãºº òàëààñ õÿçãààðëàãäìàë õºðºí㺠îðóóëàëòûí îð÷èí íü áàãà ¿ð àøèãòàé, õóó÷èðñàí òåõíîëîãèò õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòäàã ãýñýí ä¿ãíýëò õèéæýý. ̺í öààø íü ëèáåðàë õºðºí㺠îðóóëàëòûí îð÷èí íü ýêñïîðòîä ÷èãëýñýí õºðºí㺠îðóóëàëò /áîñîî ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò/-ûí òààòàé íºõöºë á¿ðä¿¿ëäýã áàéõàä õÿçãààðëàãäìàë õºðºí㺠îðóóëàëòûí îð÷èí íü äîòîîäûí çàõ çýýëä ÷èãëýñýí õºðºí㺠îðóóëàëò /õýâòýý ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò/-ûã òàòàõ õàíäëàãàòàé áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ðñýí áàéíà. Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòàä ÿìàð õ¿÷èí ç¿éëñ íºëººëæ áàéãààã ñóäëàà÷èä äîîðõ áàéäëààð ãàðãàñàí áàéíà. ¯¿íä: •
Îðîí çàé/òýýâðèéí çàðäàë: òóõàéí çàõ çýýë ðóó ýêñïîðò õèéñíýýð íýâòðýõ íü ºíäºð çàðäàëòàé áàéâàë õýâòýý õºðºí㺠îðóóëàëò ýêñïîðòûã îðëîõ ó÷èð õýâòýý õºðºí㺠îðóóëàëò ºñºõ ìàãàäëàëòàé. Ãýñýí ÷ áîñîî õºðºí㺠îðóóëàëò òýýâýðëýëòèéí çàðäàë ºíäºð ¿åä àøèãã¿é òóë ýíý òºðëèéí õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ ñàíàà÷ëàãà áàéõã¿é áîëíî. Èéìä ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòàä òýýâðèéí çàðäëûí öýâýð íºëºº òîäîðõîéã¿é áàéíà.
•
Òóõàéí çàõ çýýëèéí õýìæýý: òóõàéí çàõ çýýë òîì áàéõ íü ºðãºæèëòèéí ¿ð ºãººæ, íýãæ á¿òýýãäýõ¿¿íä íîãäîõ áàãà òîãòìîë çàðäàë çýðãèéí óëìààñ ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé êîìïàíè íü çàõ çýýëä íèéë¿¿ëýõ á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý ¿íèéã áóóðóóëæ ÷àäíà. Èéìä õýâòýý õºðºí㺠îðóóëàëò íü çàõ çýýëèéí õýìæýýòýé ýåðýã õàìààðàëòàé áàéäàã áîë áîñîî õºðºí㺠îðóóëàëò íü çàõ çýýëèéí õýìæýýòýé
õàìààðàëã¿é áàéíà. Ýíäýýñ ä¿ãíýõýä ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò íü çàõ çýýëèéí õýìæýýòýé ýåðýã õàìààðàëòàé áàéõ ìàãàäëàëòàé. •
Íÿãòðàë /agglomeration/-ûí íºëºº: íÿãòðàëûí íºëºº èë¿¿ èõ õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòäàã ó÷èð áîñîî, õýâòýý õºðºí㺠îðóóëàëòàä õî¸ëàíä íü ýåðýã íºëººòýé. Íÿãòðàëûí íºëººã áèé áîëãîäîã õ¿÷èí ç¿éëñ ãýâýë äýä á¿òöèéí õºãæèë, àæ ¿éëäâýðæñýí áàéäëûí ò¿âøèí, áà òóõàéí õóãàöààíû ýöñèéí áàéäëààðõè /stock/ ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýý þì.
•
Õ¿÷èí ç¿éëèéí ¿íý /Factor cost/: Áîñîî õºðºí㺠îðóóëàëò íü õ¿÷èí ç¿éëèéí ¿íý áàãà áàéõ òóñàì õ¿÷òýé áàéíà. Õ¿÷èí ç¿éëèéí ¿íý áàãà áàéõ íü õýâòýý õºðºí㺠îðóóëàëòàä ìºí ýåðýãýýð íºëººëíº. Éèìä ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò íü õ¿÷èí ç¿éëèéí ¿íýòýé ýåðýã õàìààðàëòàé áàéíà.
•
Òºñâèéí ñàíàà÷ëàãà /Fiscal incentives/: òºñâèéí ñàíàà÷ëàãà íü àëü ÷ òºðëèéí õºðºí㺠îðóóëàëòûí áàéðøëûí äàâóó òàëûã ºñãºõ ìàãàäëàëòàé. Ãýõäýý, áîñîî õºðºí㺠îðóóëàëò íü çàðäàëä èõ ìýäðýìòãèé ó÷ðààñ èë¿¿ õàìààðàëòàé áàéõàä, õýâòýý õºðºí㺠îðóóëàëò íü òºñâèéí ñàíàà÷ëàãààñ èë¿¿ ººð áîäëîãî /èìïîðòûí òàòâàð ºñãºõ, êâîò ã.ì./-ä èë¿¿ íºëººòýé áàéíà.
•
Áèçíåñ/õºðºí㺠îðóóëàëòûí îð÷èí: èë¿¿ òààòàé áèçíåñ/õºðºí㺠îðóóëàëòûí îð÷èí íü ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã èë¿¿ òàòàõ íü îéëãîìæòîé.
•
Õóäàëäààíû ñààä/íýýëòòýé áàéäàë: õýâòýý õºðºí㺠îðóóëàëò òóõàéí çàõ çýýë íýýëòòýé áîëîõ òóñàì áàãàñàõ ìàãàäëàëòàé. Áîñîî õºðºí㺠îðóóëàëò íü ãàäààä õóäàëäààíä èë¿¿ èõ îðîëöäîãèéí õóâüä çàõ çýýë íýýëòòýé áîëîõ òóñàì ºñíº. A.T.Kearney ï¿¿ñèéí Global 1000 êîìïàíèéí ã¿éöýòãýõ çàõèðàë íàðûí äóíä
ÿâóóëñàí ñàíàë àñóóëãààð ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòàä íºëººëºã÷ õàìãèéí ÷óõàë 5 õ¿÷èí ç¿éëñýýð çàõ çýýëèéí õýìæýý, óëñ òºðèéí áîëîí ìàêðî ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé áàéäàë, ÄÍÁ-èé ºñºëò, õóóëü õÿíàëòûí îð÷èí, àøãàà áóöààí àâàõ ÷àäâàð øàëãàð÷ýý. 1994 îíä Äýëõèéí áàíê ßïîí óëñûí 173 ¿éëäâýðëýã÷ õºðºí㺠îðóóëàã÷ íàðûí äóíä ñàíàë àñóóëãà ÿâóóëñàí áàéíà. Ñàíàë àñóóëãûã íýãòãýñíýýð Äýëõèéí áàíê çàõ çýýëèéí õýìæýý, õºäºëìºðèéí õºëñ, ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí òàëààðõ áîäëîãî íü õàìãèéí ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éëñ áîëîõûã òîãòîîæýý. Ñîíèðõîëòîé íü, òºñâèéí áîëîí òàòâàðûí ñàíàà÷ëàãà íü õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ øèéäâýðò áàãà áóþó íºëººã¿é ãýñýí ¿ð ä¿í ãàð÷ýý. Åðºíõèé人, ñóäëàà÷äûí ýêîíîìåòðèê ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íä çàõ çýýëèéí õýìæýý íü ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí õàìãèéí õ¿÷òýé ýåðýã òîäîðõîéëîã÷ íü áîëæ
áàéíà. Äýä á¿òöèéí õºãæèë, àæ ¿éëäâýðæñýí áàéäàë, êîìïàíèóäûí íÿãòðàë çýðýã íü ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòàä ýåðýãýýð íºëººëæ áàéõàä óëñ òºðèéí ýðñäýë, ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðã¿é áàéäàë çýðýã íü ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòàä ñààä òîòãîð áîëäîã áàéíà. Áóñàä õóâüñàã÷ íàðûí õóâüä ñòàòèñòèêèéí õóâüä ÿíç á¿ðèéí ¿ð ä¿í ãàðñàí ó÷èð ä¿ãíýëò õèéõýä õ¿íäðýëòýé áàéíà. 3. Ìîíãîë äàõ ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò2 Ìîíãîë äàõ ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýýã Õàâñðàëò 1.-ä ¿ç¿¿ëýâ. Õàðèí íýã õ¿íä íîãäîõ ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýýã Õàâñðàëò 2.-ò õàðóóëàâ. Ìîíãîë äàõ ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýýã áóñàä øèëæèëòèéí ýäèéí çàñàãòàé îðíóóäòàé õàðüöóóëàõ ¿¿äíýýñ Åâðîïûí Ñýðãýýí Áîñãîëò, Õºãæëèéí áàíê /EBRD/-íààñ õýâëýí ãàðãàñàí Øèëæèëòèéí òàéëàí /Transition Report/ äàõ ñòàòèñòèê ¿ç¿¿ëýëòèéã àøèãëàí ýäãýýð îðíóóäûí ìýäýýëëèéã Õàâñðàëò 1. 2.-ò ìºí ¿ç¿¿ëýâ. Ìîíãîë äàõ ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýýíèé õóâüä ìýäýýëëèéí õî¸ð ýõ ñóðâàëæ áàéäàã ó÷ðààñ ººð ººð õî¸ð ñòàòèñòèêèéã õî¸óëàíã íü ¿ç¿¿ëýâ. Ìýäýýëëèéí õî¸ð ýõ ñóðâàëæ íü Ìîíãîëáàíêíû Òºëáºðèéí òýíöëèéí àëáà, íºãºº íü Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò, ãàäààä õóäàëäààíû àãåíòëàãèéí ñòàòèñòèê þì. Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò, ãàäààä õóäàëäààíû àãåíòëàãèéí ñòàòèñòèêò á¿ðòãýãäñýí íèéò ãàäààä øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýýã òóñãàäàã. Õàðèí Ìîíãîëáàíêíû Òºëáºðèéí òýíöëèéí àëáà Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò, ãàäààä õóäàëäààíû àãåíòëàãèéí ñòàòèñòèêèéã õ¿ëýýí àâ÷ òóõàéí æèëä áîäèòîîð õè÷íýýí õýìæýýíèé õºðºí㺠îðóóëàëò îðñíûã òîäðóóëàí ñòàòèñòèê-äàà òóñãàäàã áàéíà. Ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýýã áîäèòîîð òîîöîîëîõ íýã àðãà áîë ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãóóäûí äóíä ñóäàëãàà àâàõ ÿâäàë þì. Èéì ñóäàëãààã Òºëáºðèéí òýíöëèéí àëáà ÿâóóëäàã áºãººä ¿éë àæèëëàãàà íü òîãòìîëæèæ áàéãàà íü ñàéøààëòàé þì. Òºëáºðèéí òýíöëèéí àëáàíû ñòàòèñòèêèéã èë¿¿ áîäèò ñòàòèñòèê ãýæ îéëãîæ áîëîõ áîëîâ÷ ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûã ñàëáàðààð íü àíãèëäàãã¿é äóòàãäàë áèé. Ìîíãîë äàõ ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýý áóñàä øèëæèëòèéí ýäèéí çàñàãòàé îðíóóäòàé õàðüöóóëàõàä áàãà áàéãàà íü Õàâñðàëò 1.-ýýñ õàðàãäàæ áàéíà. Øèëæèëòèéí ýäèéí çàñàãòàé îðíóóä äàõ ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí äèéëýíõ õóâü íü ºì÷ õóâü÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä îðæ èðñýí áàéíà. Ãýñýí 2
Äîîð ÿðèãäàõ ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò õýìæýý íü á¿ãä óðñãàë ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò þì. 2002 îíû ìýäýýëëèéã á¿õ óëñûí õóâüä óðüä÷èëñàí áàéäëààð àâ÷ òîîöîîíä õýðýãëýâ.
õýäèéí ÷ çàðèì óëñ ºðãºí ºì÷ õóâü÷ëàëûí õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýëã¿é /Àçåðáàéæàí/ èõ õýìæýýíèé ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàæ ÷àäñàí áàéõàä çàðèì óëñûí ºì÷ õóâü÷ëàëûí ¿éë ÿâö /Óíãàð, Ïîëüø, ÎÕÓ/ õºðºíãèéí çàõ çýýëèéí ìàø èõ õýëáýëçýëä õ¿ðãýæ óëìààð ýäãýýð ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûã ñàíõ¿¿ãèéí õºðºí㺠îðóóëàëò áîëãîí á¿ðòãýõýä õ¿ðãýñýí áàéíà. ̺í çàðèì îðîí äîòîîäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷ íàðò õàíäñàí /×åõ, Ñëîâàê/ õóâü÷ëàëûã ÿâóóëñàí áºãººä ýíý íü èõýâ÷ëýí ºðººð ñàíõ¿¿æèãäñýí áàéñàí íü äîòîîä ýñâýë ãàäààä çýýëòýé õîëáîîòîé áàéâ. Õóâü÷ëàëòàé õîëáîîòîé øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò íü òºñâèéí àëäàãäàë ºíäºðòýé îðíóóäàä àëäàãäëûã íºõºõºä çîðèóëàãäñàí áàéíà. ̺í ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò íü ºð ¿¿ñãýäýãã¿é óðñãàë ó÷ðààñ óðñãàë òýíöëèéí àëäàãäëûã íºõºõ àøèãòàé õóâèëáàð þì. Àçåðáàéæàí, Êàçàõñòàí, ÎÕÓ, Òóðêìåíèñòàí óëñóóäûí áàéãàëèéí áàÿëàã ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàõ íºõöºë áîëñîí áîë Ïîëüø, Ðóìûí, ÎÕÓ óëñóóäûí òîì, ºðãºí çàõ çýýë ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò îðæ èðýõ òààòàé íºõöºë áîëæ ÷àäñàí áàéíà. ̺í Åâðîïûí Õîëáîîíä ýëñýõ ãýæ çýõýæ áàéñàí îðíóóäàä ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò èõ õýìæýýãýýð îðæ áàéæýý. Ìîíãîë óëñ äàõ ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò íü Òºâ áîëîí Ç¿¿í Åâðîï, Áàëòèéí óëñóóäààñ
õàìààã¿é
äîîãóóð,
õàðèí
Òóñãààð
Òîãòíîñîí
Óëñóóäûí
Õàìòûí
ͺõºðëºëèéí îðíóóäûí äóíäæààñ äýýã¿¿ð áàéíà. Øèëæèëòèéí ýäèéí çàñàãòàé îðíóóä äàõ ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýý 2002 îíä 31 òýðáóì àì. äîëëàð õ¿ðýõýýð áàéãàà íü õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò þì. Ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýý çºâõºí õýäõýí óëñóóäàä òºâëºðñºí õýâýýð áàéíà. Ïîëüø óëñ æàãñààëòûã òýðã¿¿æ áàéãàà áîë àðààñ íü ×åõ, Óíãàð óëñ îðæ áàéíà. Êàçàõñòàí óëñ õóó÷èí ÇÕÓ äîòðîî ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòààðàà òýðã¿¿ëæ áàéíà. Ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò, øèëæèëòèéí îðíóóä, á¿ñ íóòãààð /ñàÿ àì.äîëëàð/ 70
25000
60
20000
50
15000
40
10000
30 20
5000
10 0
0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 CIS
SEE
CEB
Mongolia-BOP (RHS)
Íýã õ¿íä íîãäîõ ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýýãýýð ×åõ, Ñëîâàê óëñóóä áóñàä îðíóóäòàé õàðüöóóëàõàä ìàø ºíäºð áàéíà. Åðºíõèé人 Òºâ Åâðîï áîëîí Áàëòèéí îðíóóä ðåéòèíã òîãòîîäîã êîìïàíèóäààñ ºíäºð ¿íýëãýý àâäàã áºãººä ýíý íü ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷ íàðûã òàòàõ òààòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Ç¿¿í ºìíºä Åâðîïûí óëñóóäûí õóâüä Ìàêåäîíèàñ áóñàä íü ñàéæðàõ òºëºâòýé áàéãàà ó÷èð ¿¿íèéã äàãààä ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Òóñãààð òîãòíîñîí õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóä äàõ ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò íü áàéãàëûí áàÿëàãò ÷èãëýñýí áàéõ íü ýëáýã áàéíà. Ìîíãîë óëñ ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýýãýýðýý áóñàä øèëæèëòèéí ýäèéí çàñàãòàé óëñóóäòàé õàðüöóóëàõàä áàãà áîëîâ÷ íýã õ¿íä íîãäîõ õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýýãýýðýý õóó÷èí ÇÕÓ-ûí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéñàí çàðèì óëñóóäààñ ºíäºð áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Íýã õ¿íä íîîãäîõ õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýýãýýð ÒÒÕÍÎ-ûí äóíäàæòàé îéðîëöîî, ç¿¿í ºìíºä Åâðîïûí îðíóóäûí äóíäæààñ õî¸ð äàõèí áàãà, Òºâ Åâðîï áîëîí Áàëòèéí îðíóóäûí äóíäæààñ äàðóé àðàâ ãàðóé äàõèí áàãà áàéíà. Íýã õ¿íä íîãäîõ ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò, øèëæèëòèéí îðíóóä,á¿ñ íóòãààð /ñàÿ àì.äîëëàð/ 30.00
300.00
25.00
250.00
20.00
200.00
15.00
150.00
10.00
100.00
5.00
50.00
0.00
0.00
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Mongolia-BOP
CIS
SEE (RHS)
CEB (RHS)
Ìîíãîë äàõ ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòàä ÿìàð õ¿÷èí ç¿éëñ íºëººëæ áàéãààã ñòàòèñòèêèéí àðãà õýðýãëýí ýêîíîìåòðèê ¿íýëãýý õèéõýä øààðäëàãàòàé ºãºãäºë õàíãàëòã¿é áàéãàà ó÷ðààñ íºëººëæ áîëîõ çàðèì õ¿÷èí ç¿éëñèéã äóðäúÿ. Ìîíãîë óëñûí èìïîðòûí òàðèô 203 õóâü /èìïîðòûí 5, íýìýãäñýí ºðòãèéí 15/ áàéãàà íü õýâòýý õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàõ õàíãàëòòàé íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéíà. ¯¿íèé îðîíä ãàäààäûí ï¿¿ñ, êîìïàíèóä á¿òýýãäýõ¿¿íýý øóóä Ìîíãîëûí çàõ çýýë äýýð áîðëóóëàõ íü àøèãòàé ãýæ ¿çýæ áàéíà. ¯¿íèé íýã æèøýý íü Êîêà-Êîëà êîìïàíè 3
Ìîíãîë óëñ Äýëõèéí Õóäàëäààíû Áàéãóóëëàãàä ýëñýõäýý èìïîðòûí òàòàâàðûã 20 õóâèàñ õýòð¿¿ëýõã¿é ãýñýí ãýðýýòýé
ººðºº çàõ çýýëä íýâòðýõèéí îðîíä ëèöåíç îëãîõ íü àøèãòàé ãýæ ¿çñýí ÿâäàë þì. Ýíý íü ìàíàé õî¸ð õºðøèä ººðèéí ¿éëäâýðòýé, õóäàëäààíû ñààä áàãà çýðýã íü íºëººëñºí áàéíà. ̺í õýâòýý õºðºí㺠îðóóëàëò íü çàõ çýýëèéí õýìæýý òîì áàéõ ¿åä èõýâ÷ëýí îðæ èðäýã ó÷èð ýíý òºðëèéí õºðºí㺠îðóóëàëò îðæ èðýõ ìàãàäëàë áàãà áàéíà. Áîñîî õºðºí㺠îðóóëàëò õóäàëäààíû ñààä òîòãîð áàãà ¿åä îðæ èðäýã ÷ òýýâýðëýëòèéí çàðäàë ºíäºð, áóñàä êîìïàíè îðæ èðæ àìæèëòòàé àæèëëàñàí òóðøëàãà õîâîð, ìýðãýæëèéí àæèë÷äûí õîìñäîë çýðãèéí øàëòãààíû óëìààñ áàãà áàéæ áîëîõ þì. Ìîíãîë óëñ 1997 îíä èìïîðòûí òàòâàðàà òýãëýñýí òóðøëàãà áàéãàà áà ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò ¿¿íä íýã èõ ìýäðýìòãèé áóñ áàéñàí íü áîñîî õºðºí㺠îðóóëàëò ººð øàëòãààíû óëìààñ ìàíàé çàõ çýýëä îðæ èðýõýýñ òàòãàëçñàí íü òîäîðõîé. ̺í áóñàä îðíû õºðºí㺠îðóóëàëòûí áèé áîëãîñîí îð÷èí íü Ìîíãîë óëñààñ èë¿¿ àøèãòàé áàéâàë ìýäýýæ õýðýã õºðºí㺠îðóóëàã÷ ººð óëñàä áàéðøèõ íü îéëãîìæòîé. Õàìãèéí ãîë íü óëñ òºðèéí áîëîí ìàêðî ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé áàéäàë ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàõàä ìàø ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áàéíà. Ìîíãîë äàõ ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýý ýäèéí çàñàãò ÿìàð íºëºº ¿ç¿¿ëñíèéã òîäðóóëàõ ¿¿äíýýñ ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûã ñåêòîð á¿ðýýð íü àâ÷ ¿çüå. Ýíä ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí ñàëáàðûí àíãèëàë çºâõºí Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò, ãàäààä õóäàëäààíû àãåíòëàãèéí ñòàòèñòèêò áàéäàã ãýäãèéã äóðüäàõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó. Äýýðõ ñàëáàðûí àíãèëàëûã Õàâñðàëò 3.-ä õàðóóëàâ. Èéìä ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò ýäèéí çàñàãò õýðõýí íºëººëñíèéã äýýðõ áàéãóóëëàãûí ìýäýýëëèéã àøèãëàí òîîöîâ. Èíãýõäýý Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò,
ãàäààä
õóäàëäààíû
àãåíòëàãèéí
ñòàòèñòèêèéí
ñàëáàðûí
àíãèëàë
Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ñàëáàðûí àíãèëàëòàé òîõèðäîãã¿é ó÷èð Õàâñðàëò 4.-ä çààñíààð õóâèðãàâ. ÄÍÁ-èé ñàëáàðûí àíãèëàë ðóó õóâèðãàñàí ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí òóõàé ìýäýýëëèéã Õàâñðàëò 5.-ä ¿ç¿¿ëýâ. ÄÍÁ-èé ñàëáàðûí àíãèëàëûã 1995 îíîîñ õîéø õýðýãëýæ èðñýí ó÷èð ºìíºõ îíóóäûí ÄÍÁ-èé ñàëáàðóóäûí ºñºëò, áóóðàëò áàéõã¿é áîëíî. ÄÍÁ-èé ñàëáàðóóäûí ºñºëò, áóóðàëòûã Õàâñðàëò 6.-ä ¿ç¿¿ëýâ. Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò, ãàäààä õóäàëäààíû àãåíòëàãèéí ñòàòèñòèêò á¿ðòãýãäñýí íèéò ãàäààä øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýýã òóñãàäàã ãýäãèéã ñàíóóëàõàä èë¿¿äýõã¿é áèç ýý. Èéìä ýíä ä¿ãíýëò õèéõäýý áîëãîîìæòîé õàíäàõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó. Ýíãèéí æèøýý äóðüäàõàä, Õóäàëäàà õºãæëèéí áàíêèéã 2002 îíä 12.23 ñàÿ àì. äîëëàðààð õóâü÷èëñàí áàéõàä Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò, ãàäààä õóäàëäààíû àãåíòëàãèéí ñòàòèñòèêèéí áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë àæèëëàãàà ãýñýí ñàëáàðûí 2002 îíû ä¿í 4 ñàÿ àì. äîëëàð áàéíà.
Ìîíãîë óëñàä îðæ èðñýí Ò¿¿ Ìàðò êîìïàíè /Ñêàé õóäàëäààíû òºâ/, Þíèâêîì /Ñêàéòåë/, Àìèêàëü /Ìîíãîë Àìèêàëü/, Ìèëëåíèóì Ñåêþðèòèç /×èíãèñ Õààí/, Æåðàëüä Ìåòàëç-Ëóãàíî áàíê êîíñîðöèóì /Õóäàëäàà Õºãæëèéí áàíê/, Áîðîî Ìîíãîëèà Ìàéíèíã êîðïîðàöè /Áîðîî ãîóëä/ ãýõ çýðýã òîìîîõîí õºðºí㺠îðóóëàã÷ íàðûã äóðüäàæ áîëíî. Õàâñðàëò 5.-ä ¿ç¿¿ëñíýýð 1991 îíîîñ õîéø Ìîíãîë äàõ íèéò /cumulative/ ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí äèéëýíõ íü óóë óóðõàé, îëáîðëîõ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðò îðñîí áàéíà. ¯¿íèéã äàãààä òóõàéí ñàëáàðûí ÄÍÁ ÷ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ºíäºð ºñºëòòýé áàéñàí áàéíà. Òóõàéëáàë, 1999, 2000, 2001 îíóóäàä òóõàéí ñàëáàðò òóñ á¿ð 25, 17, 57 ñàÿ àì. äîëëàðûí õºðºí㺠îðóóëàëò îðñîí áîë ñàëáàðûí ºñºëò íü òóñ á¿ð 3.2, 6.1, 10.1 õóâü áàéñàí áàéíà. ¯¿íèé äàðàà áîëîâñðóóëàõ ñàëáàðò îðæ èðñýí ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò îðæ áàéãàà áºãººä ýíý íü èõýâ÷ëýí õºíãºí ¿éëäâýðëýë /textile/-èéí ñàëáàðò îðñîí áàéíà. 1999, 2000 îíä òóñ ñàëáàðò òóñ á¿ð 31, 38 ñàÿ àì. äîëëàðûí õºðºí㺠îðóóëàëò îðæ èðñýí ÷ òóõàéí ñàëáàðûí ÄÍÁ-èé õýìæýý áóóðàëòòàé ãàðñàí íü ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí íºëºº õóãààöààíû õîöðîëòòîé íºëººëñºí áàéæ áîëçîøã¿é. Õàðèí 2001 îíä áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðûí ºñºëò 31.8 õóâü áàéñàí áàéíà. ̺í òýýâýð, àãóóëàõûí àæ àõóé, õîëáîîíû ñàëáàð,
Ẻíèé
áîëîí
æèæèãëýí
õóäàëäàà,
ãýð
àõóéí
áàðààíû
çàñâàðëàõ
¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðóóäàä íèéò õýìæýýãýýðýý 1991 îíîîñ õîéø òóñ á¿ð 103, 119 ñàÿ àì. äîëëàðûí ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò îðæ èðæ òóõàéí ñàëáàðóóäûí ºñºëò ÷ ºíäºð áàéñàí áàéíà. Ñàíõ¿¿ãèéí ã¿éëãýý õèéõ ¿éë àæèëëàãààíû ñàëáàðò 1991 îíîîñ õîéø íèéò 31 ñàÿ àì. äîëëàðûí ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò îðæ èðñýí íü áóñàä ñàëáàðóóäòàé õàðüöóóëáàë áàãà ÷ ñàëáàðûí ºñºëòºä õ¿÷òýé íºëººëæ 1999 îíä 39.9 õóâèàð, 2000 îíä 7 õóâèàð, 2001 îíä 22.4 õóâèàð òóñ òóñ ºññºí áàéíà. 2001 îíä "×èíãèñ õààí" ÁÁÑÁ, 2002 îíä Õóäàëäàà õºãæëèéí áàíê çýðýã ãàäààäûí òîìîîõîí õºðºí㺠îðóóëàã÷ íàð îðæ èðñýí íü òóõàéí ñàëáàðûí äèéëýíõ íü áîëæ áàéíà. Ñàëáàðóóäûí õóâüä 2002 îíû ºñºëò, áóóðàëòûí òîîöîî õàðààõàí ãàðààã¿é áàéãàà ó÷èð ä¿ãíýëò õèéõ áîëîìæã¿é áàéíà. Ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò ìºíãºíèé áîäëîãîä õýðõýí íºëººëæ áîëîõ òàëààð äîîð äóðäúÿ. Ýíý òîõèîëäîëä òóõàéí óëñ ãàäààä âàëþòûí õàíøíû ÿìàð áîäëîãî áàðèìòàëæ áàéãààãààñ øàëòãààëàí àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý íü ÿëãàãäàæ áàéíà. Òîãòìîë õàíøèéí áîäëîãî áàðèìòàëæ áàéõ ¿åä Òºâ áàíê õàíøèéã òîãòâîðòîé áàéëãàõ ¿¿äíýýñ ãàäààä âàëþòûã õóäàëäàí àâàõ, õóäàëäàõàä áýëýí áàéäàã. Èéì ¿åä
ìºíãºíèé íèéë¿ëýëòýíä òàâèõ õÿíàëòàà àëäàõ òîõèîëäîë ãàðäàã. Òºâ áàíê äîòîîäûí çýýëèéã ºñãºõºä ýíý íü íèéò õýðýãëýýã ºñãºæ óëìààð óðñãàë äàíñíû àëäàãäàë ºñ÷, õàíøèéã ñóëðóóëàõ áîäèò øààðäëàãà ãàðíà. Òºâ áàíê õàíøèéã òîãòìîë áàéëãàõ ¿¿äíýýñ ãàäààä âàëþòûã çàðæ ýõýëâýë ýíý íü ýðãýýä óëñûí âàëþòûí íººöèéã õîðîãäóóëäàã.
Ýíý
òîõèîëäîëä
ìºíãºíèé
íèéë¿¿ëýëòýä
íºëººëºõ
àðãà
áîë
ñòåðèëèçàöè /sterilization/ þì. Ýíý àðãûí ãîë äóòàãäàë áîë Òºâ áàíê èõ õýìæýýíèé ¿íýò öààñ õóäàëäñàí òîõèîëäîëä õ¿¿íèé òºëáºðèéí çàðäàë èõ ºíäºð áîëäîã ÿâäàë þì. Õºâºõ õàíøèéí áîäëîãî áàðèìòàëæ áàéãàà òîõèîëäîëä Òºâ áàíê ãàäààä âàëþòûí çàõ çýýëä èíòåðâåíöè õèéõã¿é. Èéìä Òºâ áàíê ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéã õÿíàæ, èíôëÿöèéã òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé. Ìàíàéõ øèã æèæèã, íýýëòòýé èìïîðòîîñ èõ õàìààðàëòàé ýäèéí çàñàãòàé îðîíä âàëþòûí õàíø íü ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò, èíôëÿöè õî¸ðûí õîîðîíäàõ íýã íýìýãäýë ñóâàã áîëæ ºãäºã. Äýýðõ õî¸ð òîõèîëäîë ïðàêòèê äýýð õîâîð áºãººä èõýíõè óëñ ÿìàð íýã õýìæýýíèé èíòåðâåíöè õèéæ, âàëþòûí çîõèöóóëàëòòàé õºâºõ õàíøíû áîäëîãî áàðèìòàëäàã. Èõýíõè óëñ õºðºíãèéí óðñãàë îðæ èðýõýä íýã õýñãèéã íü èíòåðâåíöè õèéí õóäàëäàí àâàõ, íºãºº õýñãèéã íü ñòåðèëèçàöè /sterilization/ õéèõ çàìààð íºëººã íü àðèëãàõ àðãà õýìæýý àâäàã. Õàðèí ¿ëäñýí õýñýã íü íººö ìºíãºíèé õýìæýýã ºñãºæ óëìààð ¿íèéí ºñºëò áèé áîëæ, áîäèò õàíø ÷àíãàðàõàä õ¿ðãýæ áàéíà. 4. Ä¿ãíýëò Ìîíãîë óëñ äàõ ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò áóñàä øèëæèëòèéí ýäèéí çàñàãòàé îðíóóäòàé õàðüöóóëàõàä áàãà áàéãàà íü ãàçàð ç¿éí áàéðøèë, çàõ çýýëèéí õýìæýý áàãà çýðãýýñ øàëòãààëæ áàéíà. Õàðèí îðæ èðñýí õºðºí㺠îðóóëàëòûí äèéëýíõ íü áàéãàëûí áàÿëàãò /óóë óóðõàé, îëáîðëîëò/; Ìîíãîë óëñûí ÀÍÓ-ûí çàõ çýýëä íýâòðýõýä ¿ç¿¿ëæ áóé õºíãºëºëòèéã àøèãëàñàí õºíãºí ¿éëäâýð; õîâîð ò¿¿õèé ýä áîëîõ íîîëóóðûí ñàëáàð; ¿éë÷èëãýýã øóóä çàõ çýýë äýýð íü íèéë¿¿ëýõýýñ ººð àðãàã¿é íèéòèéí õîîëíû ñàëáàðóóäàä ÷èãëýñýí áàéíà. Ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò, åðºíõèé人, Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñàãò ýåðýãýýð íºëººëñºí ãýæ ä¿ãíýæ áîëîõ áîëîâ÷ òóõàéí ñàëáàðò ãàðñàí ºñºëò íü çºâõºí ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí íºëºº ãýæ îéëãîõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé þì. Ìîíãîë óëñàä îðæ èðæ áóé ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýý áàãà áàéãàà íü ìºíãºíèé áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä õ¿÷òýé íºëºº ¿ç¿¿ëæ ÷àäààã¿é áàéíà. Õàðèí Ïîëüø, Óíãàð, ×åõ ãýõ ìýò èõ õýìæýýíèé õºðºí㺠îðóóëàëò îðñîí îðíóóäàä ìºíãºíèé áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõ, èíôëÿöèéã áóóðóóëàõ, õàíøèéí áîäèò ÷àíãàðàëòààñ ñýðãèéëýõ çýðýã àñóóäàëòàé òóëãàðñàí áàéíà.
Ñàíõ¿¿, áàíêíû ñàëáàðò õèéãäñýí õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýý ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýð÷èìòýé ºñ÷ áàéãàà íü èðýýä¿éä òóõàéí ñàëáàðò ºðñºë人í íýìýãäýæ, øèíý á¿òýýãäýõ¿¿í çàõ çýýëä îðæ èðýõ íü îéëãîìæòîé. Õàðèí õºðºí㺠îðóóëàëòûí ¿ç¿¿ëýõ ýåðýã íºëºº íü èðýýä¿éä ºñºõ ìàãàäëàëòàé.
