Balkansko poluostrvo
-
Savremene političke promene na Balkanu se realizuju preko dva pravca: 1) Balkanizacija – političko-teritorijalno usitnjavanje. 2) Evropeizacija – uključivanje u evropske integracije.
Opšte geografske karakteristike Balkanskog poluostrva -
Naziv potiče od imena turskog porekla planine Balkan, koje znači planinski venac, venac , a naziv je ustanovio Johan Avgust Cojne, 1809. godine. Geografski položaj je evroazijski. Površina iznosi 505 578 km2, od koje ostrva zauzimaju 21 500 km2. Sadrži jedanaest država (Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Srbija, Crna Gora, Makedonija, Bugarska, Rumunija, Albanija, Grčka, Turska) i oko 45 miliona stanovnika. Prosečna nadmorska visina je 540 m. Okruženo je sa šest mora: Jadranskim, Jonskim, Sredozemnim, Egejskim, Mramornim i Crnim.
Savremene društveno-političke promene na Balkanskom poluostrvu
-
U kulturi Blakana ostali su tragovi starih civilizacija - grčke, rimske, vizantijske i turske, koji se mogu videti u tipovima sela,
-
gradova, kuća, arhitekturi, načinu života, religiji, jezicima, pismima. Gustina naseljenosti je veća u nizijama i rečnim d olinama nego u brdsko -planinskim predelima. U etičkoj strukturi stanovništva preovlađuju južnoslovenski narodi (Slovenci, Hrvati, Srbi, Crnogorci, Makedonci, Bugari...), zatim
-
zapadnoslovenski narodi (Slovaci i Rusini), romanski narodi (Rumuni, Vlasi...), ostali indoevropski narodi (Albanci, Grci, Romi...) i Turci. Najbrojniji narod su Grci (10, 6 miliona), zatim Srbi (9 miliona), Bugari (8,4 miliona), Hrvati (4,5 miliona). U verskoj strukturi najviše su zastupljeni pravoslavci ( oko 70%), muslimani (15%), katolici i ostali (15%). Prirodni priraštaj se znatno smanjuje kod hrišćanskog naroda, kod muslimanskog je još uvek visok, a stanovništvo Tu rske se
-
najbrže uvećava. Migracije stanovništva su u prošlosti bile česte, zbog loših političkih i ekonomskih prilika, nasilja i ratova, elementarnih nepogoda i epidemija.
Geografski položaj Srbije i njegov značaj -
Geografski položaj države predstavlja odnos fizičko-geografskih i društveno -geografskih elemenata njene teritorije. Može biti: 1) Apsolutni (nepromenljiv): • Matematičko-geografski (prema geografskim koordinatama) • Fizičko-geografski (prema tektonskoj strukturi) 2) Relativni (promenljiv)
• Sociogegrafski • Ekonomsko-geografski • Političko-geografski Matematičko -geograski položaj Srbije -
Srbija se nalazi između 1849’13’’ i 2300’43’’ istočne geografske dužine i 4151’05’’ i 4611’25’’ 4611’ 25’’ severne geografske širine . Najsevernija tačka: granički prelaz Kelebija, nedaleko od Subotice. Najjužnija tačka: nedaleko od sela Restelice. Najistočnija tačka: vrh Srebrna glava na Staroj planini. Najzapadnija tačka: nedaleko od Bezdana. Najviša tačka je vrh Đeravica na Prokletijama – 2 656 m nadmorske visine. Najniža tačka nalazi se na ušću Timoka u Dunav – 28 m nadmorske visine.
Fizičko -geografski položaj Srbije
-
Balkansko-panonska (na Balkanskom poluostrvu nalazi se 75,6%, a u Panonskoj niziji je 24,4%). Ravničarska (Panonska). Brdsko-planinska (Dinarska, Karpatska…). Dolinska (dolina Dunava, Save, Drine, Timoka…). Kotlinska (Kosovo, Metohija, Niška kotlina…). Kontinentalna – nema izlaz na more.
Sociogeografski položaj Srbije -
Sociogegrafski položaj Srbije je rezultat dugotrajnih civilizacijskih uticaja. Prostor je većinom vizantijsko-pravoslavni, ali zbog viševekovne austrijske i turske vladavine, zastupljeni su i zapadnokatolički i islamsko-orijentalni uticaji.
Ekonomsko-geografski položaj Srbije
-
Ekonomsko- geografski položaj Srbije nije u skladu sa njenim potencijalima, znatno je pogoršan usled ratnih sukoba. Privredni razvoj Srbije podstiče dobar saobraćaj . Kroz Podunavlje je planiam Koridor 7 , jedan od najvažnijih evropskih puteva, koji bi zajedno sa Rajnom i Majnom činio jedan od važnijih puteva na kontinentu. On bi se ukrštao sa Koridorom 10, koji povezuje centralnu Evropu sa Malom Azijom. Ukupan ekonomsko-geografski položaj Srbije poboljšaće izgradnja autoputa Beograd – Južni Jadran.
Političko -geografski položaj Srbije -
Male Azije, kao i proctora Političko-geografski položaj Srbije je za velike sile oduvek igrao ulogu veze između centralne Evrope i Male Azije između Crnog, Egejskog i Jadranskog mora. Srbija zauzima centralni položaj Balkanskog poluostrva , kao veoma značajnog prostora. Srbija ima osam suseda (Mađarska, Rumunija, Bugarska, Makedonija, Albanija, Crna Gora, Repu plika Srpska i Hrvatska). U periodima nestabilnosti, Srbija trpi posledice i probleme i to je glavna mana položaja države. Na savremeni položaj Srbije utiče moćni vojni savez, NATO i ekonomsko -politička integracija, Evropska unija.
Granice i veličina Srbije -
-
orijalnih Granica neke teritorijalne jedinice (opštine, okruga, pokrajine, države) je linija koja razdvaja teritorije susednih terit orijalnih jedinica od nje.
Državna granica ima više funkcija: • Predstavlja bezbednosnu barijeru, koju obezbeđuju policijske i vojne službe, koje k oje kontrolišu stepen ,,otvorenosti’’ pomoću pasoša, viza, carine… •Služi za kontrolisanje cirkulacije ljudi, robe i informacija. države, koji se ostvaruje unutar države i ispod i iznad površine teritorije, što znači da granica • Omeđava suverenintet države, predstavlja zavesu, a ne samo liniju. Granice mogu biti kopnene i morske.
Granice Srbije
-
-
Granice Srbije se dele na: 1) Stare - nasleđene iz doba Kraljevine Jugoslavije. 2) Nove - formirane prema novonastalim državama posle raspada bivše Jugoslavije. Ukupna granica teritorije Srbije iznosi 2 358 km. U severnom delu Srije granica je nizijska, a u centralnom i južnom uglavnom planinska. Srbija uglavnom ima povoljne odnose sa susedima, osim sa Albanijom i Makedonijom, čije granice ne kontroliše od 1999. Godine.
Dužina državnih granica Republike Srbije
-
-
-
Granica prema Mađarskoj se proteže od naselja Bezdan do naselja Rabe i dugačka je 174 km. Granični prelazi su: Bački Breg (kod Bezdana), Kelebija (kod Subotice) i Horgoš (kod Subotice). Granica prema Rumuniji je najduža granica i proteže se od naselja Rabe do ušća Timoka u Dunav. Dugačka je 546 km. Može se podeliti na dva sektora – banatski i đerdapski. Granični prelazi su: Srpska Crnja (kod Kikinde), Jaša Tomić (kod Zrenjanina), Vatin (kod Vršca) i Kladovo (na Đerdapu). Granica prema Bugarskoj se proteže od ušća Timoka u Dunav do sela Žeravino. Dugačka je 367 km. Granični prelazi su: planinski prelaz Vrška Čuka (kod Zaječara), Mokranje (kod Negotina) i Gradina (kod Dimitrovgrada). Granica prema Makedoniji se proeže od sela Žeravino do planinskog vrha kod sela Restelica. Dugačka je 273 km. Granični prečazi su: Prohor Pčinjski (kod Vranja), Preševo (kod Vranja) i Đeneral Janković (kod Skoplja). Granica prema Albaniji je najkraća granica i proteže se od sela Restelica do Tromeđe na istočnom delu Prokletija. Dugačka je 111 km. Granični prelazi su Ćafa Prušit (kod Prušit (kod Đakovice) i Vrbnica (kod Prizrena). Granica prema Croj Gori proteže se od Tromeđe na Prokletijama do sel a Dekara. Dugačka je 244 km. Granični prelazi su: Jabuka (kod Prijepolja), Brodarevo (kod Prijepolja) i Prijepolje. Granica prema Bosni i Hercegovini, odnosno Republici Srpskoj, proteže se od sela Dekare d o reke Save kod naselja Ja mena. Dugačka je 382 km. Granični prelazi su: Uvac (kod Priboja), Kotroman (kod Bajine Bašte), Bajina Bašta , Perućac, Ljubovija (kod Valjeva) i Zvornik (kod Valjeva). Granica prema Hrvatskoj se proteže od naselja Jemena do naselja Bezdana. Dugačka je 259 km. Granični prelazi su: Šid (kod Novog Sada), Neštin (kod Novog Sada), Bačka Palanka (kod Novog Sada), Bogojevo (kod Vrbasa) i Batina (kod Sombora).
Veličina Srbije -
Površina Srbije: 88 361km2. Maksimalna dužina teritorije Srbije (N ↔ S) iznosi 488 km. Maskimalna širina teritorije Srbije (E ↔ W) iznosi 246 km.
Problemi pograničnih teritorija -
U pograničnim regionima procenat stanovništva je mali, pa su zbog toga te teri torije u ekonomskom zaostatku. Pogranična zona je stalno izložena ekološkim rizicima iz susednih država, pogotovo ako su u blizini opasna ekološka postrojen ja (nuklearke u Mađarskoj i Bugarskoj).
Osnovne morfotektonske karakteristike reljefa
-
Reljef Srbije je nastao tokom tercijara na odrazima Karpata, Balkana i Dinarida. Sastav stena ukazuje da se na ovom prostoru sudarilo nekoliko blokova litosfere i da su se prilikom sudara pojedini delovi Zemljine kore izdigli u vidu planina, a pojednini spustili u vidu kotlina.
Nizije i visije Srbije
-
Nadmorska visina terena utiče na klimu, hidrografiju, vegeta ciju i zemljište. Reljef Srbije je pretežno nizijsko-planinski (nizije, pobrđa i niske planine zauzimaju 88%, srednje viske planine 12%, a planine
-
iznad 2 000 m samo 0,2%). Nizije su zastupljene u Vojvodini, Mačvi, Pomoravlju i Ključu (kod Đe rdapa). Brda su zastupljena u Pocerini (kod Cera), Šumadiji, Stigu (kod Smedereva), ka o i obodu kotlina Velike i Južne Morave. Srednje planine su sve više zastupljene idući od severa prema jugu. Visoke planine, preko 2 000 m predstavljaju planinske vrhove Midžor, Đeravicu i druge na Balkanu, Šar -planini i Prokletijama. Proečna nadmorska visina reljefa u Srbiji iznosi 473 m, dok je u Evropi 340 m. Najniža tačka se nalazi na ušću Timoka u Dunav (28 m). Najviša tačka se nalazi na Prokletijama, vrh Đeravica (2 656 m).
Geološki sastav Srbije -
Najrasprostranjenije stene u Srbiji su sedimentne stene, nastale taoženjem sedimenata u jezerskim basenima. Veoma su rasprostranjene u Karpatsko-balkanskim i Dinarskim planinama. Pod uticajem atmosferske vode nastaju kraški oblici reljefa i
peščari u ovom području.
-
Druge po redu rasprostranjene stene su metamorfne, naročito serpentiniti i kristalni škriljci, dok su mermer i gnajs ređi. Kristalni šriljci su rsprostranjeni u pojasu Rodopske mase, serpentiniti u Dinaridima , mermer na Venčacu, a gnajs na Vršačkim planinama. Postoje i magmatske stene, u slivu Crnog Timoka, na Kosovu Kopaoniku i drugim planinama, koje ukazuju na nekadašnju vulkansku aktivnost. U Paonskoj niziji su zastupljeni nevezani sedimenti – pesak, šljunak i glina.
Geotektonska struktura Srbije
-
Geotektonska struktura Srbije sastoji se od: • Rodopske mase (centralno- istočni deo Srbije) • Unutrašnjih Dinarida (centralno-zapadni deo Srbije) • Centralnih Dinarida (zapad i jugozapad Srbije) • Karpatsko-balkanske mase (istočni deo Srbije) • Panonske nizije (sever Srbije)
Panonska nizija
-
Panonska nizija predstavlja dno velikog isušenog jezera, koje je iščezlo t okom tercijara, prilkom nastanka Đerdapske klisure. Obuhvata južni deo Panonskog basena , severno od Save i Dunava . Blago je nagnuta od severa prema jugu.
Prekrivena je jezerskim, rečnim i eolskim sedimentima. Ispresecana je širokim dolinama Dunava, Tise, Tamiša i Karaša (k od Vršca). Najveći deo prostire se ispod 200 m nadmorske visine, a ravničarsku idilu remete ostrvske planine (Fruška Gora i Vršačke), aluvijalne ravni, lesne zaravni i peščare.
Ostrvske planine
-
-
Ostrvske planine predstavljaju ostatke unutrašnjih Dinarida . m). Prostire se na uporedničkom pravcu od Šida do Fruška Gora je planinski masiv u Sremu. Najviši vrh je Crveni čot (539 m). Slankamena, na dužini od 80 km. k m. Viši delovi planine su pod listopadnim šumama, a niži pod njivama i voćnjacima. Na Frškoj Gor i postoji 17 crkava i manastira, pa je poznata i kao ,,srpski Atos’’ . Vršačke planine se uzdižu u jugoistočnom delu Banata. Najviši vrh je Gudurički vrh (639 m). Viši delovi planine planine su pod listopadnim šumama, a niži pod vinogradima i voćnjacima.
Aluvijalne ravni
-
Aluvijalne ravni su prostrane plodne ravnice pored reka, nastale taloženjem peska i mulja.
Aluvijalne ravni Dunava, Tise, Tamiša i Karaša su blago nagnute niz rečni tok. Radi navodnjavanja su prokopani kanali, među kojima je najpoznatiji Dunav-Tisa-Dunav.
Lesne zaravni
-
Lesne zaravni su eolski oblici reljefa, nastali taloženjem lesa (žute prašine) u uslovima hladne i suve klime. Na lesu je obrazovan černozem – najplodnije zemljište u Panonskoj niziji. Lesne zaravni u Panonskoj niziji: rana. • Sremska lesna zaravan leži između Dunava i Save, okružujući Frušku Goru sa svih st rana. • Bačka lesna zaravan zahvata centralni deo severne Bačke, od Subotice do Telečike. • Titelski lesni plato se nalazi sa desne strane Tise, pre njenog ušča u Dunav.
• Južnobanatska lesna zaravan okružuje Deliblatsku peščaru sa svih strana. • Tamiška lesna zaravan leži između Tamiša i Begeja. Peščare -
Peščare su oblici reljefa sa nedostatkom vode, nastali eolskom erozijom i akumulacijom. Javljaju se peščane dine, od peska koji je nekad bio pokretan i dolazio sa obala Dunava, a sada je umiren šumskom vegetacijom.
-
Peščare u Panonskoj niziji su: • Subotička peščara leži između Subotice i granise sa Mađarskom. Deo je velike Bajske peščare u Mađarskoj. Ukupna površina peščare iznosi 150 km 2. Dine su visoke od 4 do 6 metara. • Deliblatska peščara leži u jugoistočnom delu Banata. Ukupna površina peščare iznosi 360 km 2. Najviša tačka u peščari se nalazi kod Devojačkog bunara. Reljef se sastoji od izduženih peš čanih dina, visina od 1o do 20 metara. Zbog velike bezvodnosti, sela su podignuta na obodu, a u unutra šnjosti se nalazi samo Šušara.
Južni obod Panonskog basena -
Južni obod Panonskog basena predstavlja deo Panonskog basena južno od Save i Dunava , koji odvaja Panonsku niziju od planinske oblasti.
-
Sastoji se od nekoliko površi, koje postaju sve više od severa prema jugu. Ispresecan je rečnim dolinama, među kojima dominiraju doline Velike Morave i Kolubare.
Planinska oblast
-
-
-
Planinska oblast zahvata oko 75% površine Srbije. Planine su grupisane u pojaseve: Srpsko-makedonske mase, Karpatsko-balkanskh planina i Dinarskih planina. Srpsko-makedonska masa (Rodopidi) je pojas gromadnih planina. Planine su rastavljene kotlinama, koje su nataložene jezerskim sedimentima. Planine: Dukat, Besna kobila, Vardenik, Čemernik, Babička gora – sa desne strane Južne Morave, Bukovik i Rožanj – severno od Aleksinca, Goljak, Kukavica, Radan, Jastrebac, Juhor, Crni vrh – sa leve strane Južne i Velike Morave. Kotline: Vranjska, Leskovačka, Niško-aleksinačka, Paraćinsko-jagodinska i Velikomoravska. Klisure: Grdelička, Stalaćka i B agradinska. Nekada je ovo područje imali vulkansku aktivnost, što ukazuju vulkanske kupe Oblik i Grot – severno od Vranja. Karpatsko-balkanske planine su planinski pojas od Đerdapske klisure do Suve planine . Planine su isprecesane kotlinama, koje su nataložene jezerskim sedimentima. Postojalo je i prisustvo krečnjaka, pa su preko jezerskih sedimenata obrazovana ležišta mrkog uglja. Dolazi do vulkanskih aktivnosti u okolini Bora, pa nastaju vulkanski oblici reljefa – Crno brdo. Planine: Homoljske, Beljanica, Kučaj, Rtanj, Ozren, Devica, Kučaj, Krš, Tupižnica, Tresibaba, Svrljiške, Belava, Vlaška, Miroč, Deli Jovan i Stara planina. Kotline: Zviška, Homoljska, Sokobanjska, Niška, Crnorečka, Svrljiška, Belopalanačka, Zaječarska, Knjaževačka i Pirotska. Razvijen je kraški reljef sa vrtačama i uvalama. Najpoznatije kraško polje je Odorovačko kod Dimitrovgrada. Pećine: Bogovinska, Cerjan ska,
Resavska, Rajkova, Lazareva, Vernjikica, Ceremošnja… Unutrašnji dinaridi : 1) Kopaonička grupa planina – Kopaonik, Željin, Goč i Stolovi. Srednjevisinske planine, izuzev Kopaonika, bogate gvožđem, olovom i cinkom. 2)
-
-
Šumadijska grupa planina – Avala, Kosmaj, Bukulja, Venčac, Rudnik i Gledićke planine. Niske planine, bogate živom,
olovom i cinkom. 3) Valjevsko-podrinjska grupa planina – Cer, Gučevo, Boranja, Jagodnja, Sokolske, Povlen, Maljen i Suvobor. Venačne planine, bogate antimonom, olovom i cinkom. Centralni dinaridi : 1) Starovlaška grupa planina – Tara, Zlatibor, Zlatar, Čemerno, Javor, Golija, Giljeva i Grozna. Presecaju ih kotline P ribojska,
Sjenička i Novopazarska. Vulkanski oblici reljefa su najizrazitiji kod Đurđevih stupova i Gradine. 2) Prokletijska grupa planina – Junička, Bogićevica, Hajla, Žljeb i Mokra Gora. Usečene su klisurama Ereničkom, Dečanskom i Pećke Bistrice. 3) Šarska grupa planina – Šar-planina, Koritnik i Paštrik. Postoje brojni cirkovi na planinama, u kojima se nalaze mala jezera ,,gorske oči’’. - Između prokletijske i šarske grupe planina leži Metohijska kotlina. Ostrvske planine su Fruška Gora i Vršačke planine.
Elementi i faktori klime
-
Klimatski elementi su vazdušni pritisak, temperature vazduha, oblačnost, insolacija, i padavine. Na klimu Srbije imaju uticaj: 1) Spoljašnji klimatski faktori : uticaji Atlantskog okeana, Sibira i Severne Amerike. 2) Unutrašnji k limatski limatski faktori: geografski položaj (geografska širina i dužina), reljef, tipovi zemljišta, vegetacija, uticaj
čoveka, vode i meteorološki procesi.
-
Tipovi klime u Srbiji: 1) Kontnentalna – Panonska nizija. 2) Umereno kontinentalna – planine preko 800 m. 3) Planinska – planine prko 1 400 m. 4) Župna (izmenjen oblik umereno-kontinentalne) – Vranjske kotline, Metohije, Aleksandrovačke župe, d oline Lima. 5) Izmenjena sredozemna – Prokletije i Šar -planina.
Klima Panonske nizije
-
-
-
Zastupljena je u Vojvodini, Zapadnom Pomoravlju, Velikom Pomoravlju i u dolini reke Nišave . Uticaji ove klime se osećaju do 800 m nadmorske visine. Odlikuje se:
• Duga i topla leta. • Oštre i hladne zime. • Jesen su toplije od proleća. Prosečna temperature vazduha je 10⁰C. Maksimalna temperature vazduha je iznosila 44, 9⁰C, 9⁰C, zabeležena je 2007. godine u Smederevskoj palanci. Minimalna temperature vazduha je iznosila -32, 9⁰C, 9⁰C, zabeležena je 1963. godine na teritoriji Vrbasa. Na teritoriji Panonske nizije duvaju: • Košava – dolazi iz Rumunije, a formira se iznad teritorije Karpata. Uglavnom je zastupljena u Panonskoj niziji, ali duva i u dolini
Niša. Najizraženija je tokom zime, u oktobru, novembru i decembru. Košava je jako hladan, dosadan vetar. • Severac – dolazi sa severa. Pojavljuje se kada pada sneg i veoma je hladan vetar, hladniji od košave. Dužina trajanja insolacije oznosi od 1 990 do 2 230 časova godišnje. Prosečna oblačnost iznosi oko 56%. Maksimalna oblačnost iznosi 73% u decembru. Minimalna oblačnost iznosi 40% u julu i avgustu. Prosečna količina padavina iznosi 624 mm godišnje. Maksimalna količina padavina iznosi 750 mm, na Fruškoj Gori. Minimalna količina padavina iznosi 516 mm, nedaleko od Čoke. Najkišovitiji mesec je jun, a najsušniji mesec je oktobar. Najsušnija godina u Srbiji bila je 2000. kada je u Kikindi izmereno samo 220 mm padavina.
Klima planinske oblasti
-
Obuhvata varijetete umereno-kontinentalne, planinske, župne i izmenjeno sredozemne klime. Umereno-kontinentalna klima je zastupljena iznad 800 m nadmorske visine. Planinska klima je zastupljena iznad 1 400 m nadmorske visine. Župna klima je zastupljena u Vranjskoj kotlini, Metohijskoj kotlini, Aleksandrovačkoj župi i dolini Lima. Izmenjena sredozemna klima je zastupljena na Prokletijama i Šar-planini, zbog otvorenosti Belog Drima ka Jadanskom moru. Odlike su:
• Umereno topla i suva leta. • Umereno hladne zime. • Jeseni su duže i toplije od proleća. -
Minimalna temperatura vazduha je iznosila -39⁰C, 39⁰C, zabeležena je 26. 1. 2006. u Sjenici na Pešterskoj visoravni. Duvaju vetrovi: severac, severoistočni i zapadni. Dužina trajanja insolacije iznosi od 1 500 do 2 000 časova godišnje. Prosečna oblačnost iznosi 60% i najveća je u zimskom period. Prosečna količina padavina iznosi od 1 000 do 1 338 mm godišnje. Najkišovitiji meseci su jun i novembar, a najsušniji jul i avgust . Najkišovitije mesto je Junička planina , 1 417 mm godišnje. Palanke, 525 mm godišnje. Najsušnije mesto je prostor između prokuplja i Bele Palanke, Snežni pokrivač se najduže zadržava na Šar-planini i Kopaoniku, oko 150 dana godišnje. Snežni pokrivač se najmanje zadržava u Niško-leskovačkoj kotlini, kotlini , oko 25 dana godišnje.
