ııitli kaynaklarla desteklonme}çte,ciiı:' Aneak, eskiden lıeri n"ürtrç o]'madrklan bilinen Ruslar ve 1sl6,ı'lari Türtrçlerde.n seyrnasffifi} gehebini anlemak gtlçtür. onu böyle hir neticoye vürd.lj:alr Iıı-ışuş eşki Ru$ idörİ teşkilff.tınııı Ttirktrerinkine }ıenzeııesi olabixir. Bu }:&bıın terciiınesinde, V. &Iinors}ıy ta,raflrirlan İnclia Offiae ve Bitis}ı Mugeurn'cla butrunan nüshalara dayanıIarak İngİ'lizce tercürnesi ve notlariyte bı-rlikte 1942 yılında tr on';lra'da n'eşre_ dilerı Çin, T'ürk ve xlind ülketerinden kıalı.sedeır hfrkıtrarı itıtiva" eden çalışmaya dayarulmIştrr. İbn Fazlflıı'ln eşerin:i.n terctir'n.esinde olduğu gibi, Ebü Dii1ef'in.-ve lvIervezl'rıin eser].e.ı:irıden tercümeşi verüen kısırrıiarda da açıkianmasr ge]:ekerr yğrler çeşitli ça}ışmalara Ve kaynaklara müracaat edilcre}ç notlan-
İnrş I'Az LAN sEyAHAtrşAMESİ TER,CüMEsİ
tMI]KADDİMIrl (19?a) Bu kitap Muhammed b. Siileyman'ın mevlöşı (cii_ ent) ve Halife el-Muktedir'in Bulgar (Sakölibe) ,ı lriikümdaııına etçilik vazifesi ile gönclerdiği Ahmed b. Fazlfln b. el-Abbf,,s b. Röşid b. Hammöd'ın eseridir. Miiellif bu eseıde Türk, Hazar' RuŞ, Bulgar (SakAlibe), Başgırt v.s. kavimlerİnin ülkele_ rİnde gördüğü dinl ayrılıklardan, hükümdarlarına, rlflir haber_ lerden ve yaşayışları hakkındaki müşahedelerinclen lıahser-trer. Ahmed b. Fazl'6n şöyle der:
1
SakElibe : ibn FazIAn tıurada BuIgartrarı Sak6libe llıılAvlar) diye
adIan_
dırır, Daha aşağıda Bulgarla:' balısiııd,e ise hükürndarın adının lıutbede *Bul' gar hiikümca11" şeklinde zikrectild:ği görülecektii-. ortaçağ'claki islim müelIif
|erİ sAdece Bu|garları değli, büı"ün l(uzey ve Doğıı Avrupa kavimlerini, Cermen_
leri ve İslğvları Eakölibe o!arak kabuI ederlerdi. İslAnı Ansiklopedisi'ndeki
b' şilkr Yıltıvilr'rn2 I}ulgor (Sa,kAlibe) hükümdan Almuş dınini- anlata_ İslflm lümİr cl-Mü'mintn (Halife) el_Muktedir'e ılrık, şcriatın hükümlerini öfietecek' ülkesi:ıde ''" |:'İij-*_ için minber ve Caml ya'ıı'ktıl.inde lrendi ad-ına hutbe okunması kogöndermesini ve düşman hükümdarlarrlan i,,r*rı. ni, heyet isteyen mektubu geldi r'ıınnlıilmek için bir kale yaptırmasın] kabul editdi' ğinde, bu konudaki isteği iso hiikiimBu konuda ,,'"' ığ"'ı" el-Haramf i61's Benhedi}'eleri tesgönderilen tlnrı, Halife,nin mektubrınu okumakla, nezaret etmekle görev_ lim ctrnekle, fakihlere ve öğretmenlere hancaımak' faki}ıI_ere lcndirildim. Yapılacak kaleiin inşasrnda tıutrümclara götürüteeek para İbn *Harezm'cleki ve iiffetmerrıe*e,reril**t ıçi" Artahuşmts€ns çiftlicl-F"uröt'rna çiıtıııiıerınaen ğinclen tahsis edildi' ;;ısar (Sakölibe) hükümdarı t*l1"qT'l'j:.:':Y*,T-
aı"'"ffiil;;;ü-ş*'* ! Beştü'"i:T1^i:*]İr' :*i: cevilbİ elçi ise ;ffifi;;;;";iil" il;;;
_;;'.-
9':'b::**" Tı*'::]:TI: Barİ' a_saı.ıJnı'nine de bulunduğu Nedr el-Hlaraml'niıı adları bu gün Çuvaşça,da görülmekt"dj,
nuşü uı,
"" ş* teiğffuz ,seklı olan Yıltıvar
._
s
Nezİr
EleiIik
nüfuzlu el-Harami Halifç Muktej'r.,"_.r'*rda buluııan ,bit.Jıedımdı. el_Bassi Sevse.n Elçl odur' ,*pleyen ;;;;il; :l*"T:.d'','j:l'; 'J'' i o'J' Jİou'ru*',"i,lıiru'''ıı rı.,"a i' zam an n cja'99.3]' nıİ"o^,_*, j I ]]:1: '"-r'L, makam,na getirilmiş, 3'l2 yıIınd'a ^ Muktedir'i* ı
,,n JroJ,',jlu''Jn'o"r"
omrlyle öldiirülmüştür. bir ka' _ 5 Artahuşmisen : Eugünkü Hive'nln kuzoy doğusunda bulunan
*,,o?o'loou,löh
b. Baştü el_Hazari
: Bu adam belki do Hazar müslümanların"
hükümdarı tarafından olçiliğe onun tomell edon siy8si bimuı'*i ldl' Bulgar olçllik heyotlnin Hazar gönderdikleri soçllmlş olması, suıgr.ir],; ürı.t",ı1''" Eöstoriyor' tlai0nı'ne karşl yöneltildiğini ", [' H rHT #,'ni', İ i, ni""t ü' ı'i* u i'' n,,:i'],ig:'T]::; : il L::"'*.:}1T:
;:;: ;; J'Ji * r,'l?'' "l*. ". llr"#ffi;,:,İiİ";"t-"i"""'a" l
mevlisı Sevsen el-Rasşİg idi. Bahsettiğim gibi, ben de onlarla beraberdim. Yanıma hii&ümdara, kaı:ısına, çoeuklanna vg ku_ mandaırlaıına verilmek üzere gönderilen hediyeleri, hüki.irndarın Nezir el-Harami'den isteüği ilö.çları da almrştım.
ünaş
ve IIoRAsAJd]
11Safer 309 (21Haziran 921) Perşembe günü Bağdad (Me_ dtnet el-Selflm)'tan haneket ettik' Bir gün Nehravin'da kal_ drktan sonra yolumuza hrzla devam ederek Deskere'ye vardık. Üç gün orarla ikamet ettikten gr}nx'a tekra;-" yoia çıktık'
Hicbir yerde duraklamadan doğruca TIulv&n'aıı vartrrl{. İki gün bu şehirde kaldık. oradan Karmİsİn'efz harc-Iret
ettik. Karmİsin'de iki gün kaldıktan sonra yolumuza devanıla Herned'an'a ulaştık. He'medan'da üç gün kaldık. Sonra, yolu_ rnuza devamlı Sflvc'yel3 va,rdık' Burada da ilri giin kalclıktan sonra vürüyüşümiizel rlı:vııın cdcrclr Rcy'eıı vfi,şıl tık]ıık. Ora. da, Su'Ifık'iiıı'5 lrırı:tlrlşi Ahınılıl h. Alİ'yiıa lıtlklcnıck iqin on bir güıı ottırrJı'ık. Zira,, Ahnıctl lıu gırtırlır T'Tııviııl el-Tley'de{z bu-
llteber'ın
(Bıttıvar) ünvanının bazı Türkler araslfi_
görulmektedir' . rla hükümdar Veya prens nıan6sında kullanıIdığı kaç noüta zikredilen bir Nezir el-Harami , i"Jı' kltaplarında
l
2T
rc.
s
BAriı el-Sıık!Öiıi : Btı
h6cibİ iken,
şıhıı
cjaha önce Samfin?trordon Ahını'ıd b" lsmöil'in hlzme_
lıir anlaşmazlıIı üzerine Bağdad'a kaçrnış, orada halifenin
tine girmiştir. onun "$aklabi" nisbesiııi taşırnasl ve adının B0ris (Boris, Pars) olroaııı Bulqar menşe|l oiması ihtimalini düşündürüyor. 9 sevsen el_Rassi : Bu şahıs el-Söbi tarafından zikredilen Sevsen el-Hac;b oln'ıalıdır. 10 Deskere : Bağdacl'ın kuzey - cloğusunda, aynı adı taşıyan kanal üzerindo kıırulrnuş bir şehirdir. 1'ı Hu|van : Cib6l sınırında, DiyAle ırmağının kollarınclan biri üzerinde kuru|muş bir şehirdi.
b
Karmisin : Bu günkü l(irmanşah şehri. Söv6 : Hemed6n ile Rey yo|unun ortaslnda bir şehirdi' Rey : Tahran yakınında bir şehirdi. Su'lük : Muhdmnıed b. Ali el_Deyleml'nin lAkabıdır' Ahmed b. Ali: Su'lük'üı kardeşi otup 311 (923-924 m.] yılında Yüsuf Abi'l-Sac tprafından öldürüln'ıüştür.
'ı2 1g x4 15 ı6
17
Huvör et-Rey : Tahran'ın doğusunda Kümis vilayetinde bir şelıirdi.
rBN g'AzI-AN
22
sEYAIıIATNAMEsİ ___----, r_-i"_*;-
Iunuyordu. oradan Huvflr el-Rey'e hareket ettik. orada da üç gün kaldık. Huvör el-Rey'den Simn6,n'a,ıı oradan da Dömeğiın'a geçtik. ora'da Dö'İ'nin'g adamı olan İbn Kf,,rin'e2o rastladrk. Kafilede kıyafet dğştirerek, cebri yürüyüşle yolumuza clevam ettik. Nihöyet, Nİşibür'a vardrk. Bu srrada Leytril b. Nu'mflı*r öldürülmüştü. orada, Horasan ordusu kumandanr Hammüya.
Küsfl'yı bulttuk. (197b) Nfuflbiır'dan Serahs'a, Serahs'tan Mcrv'e geçtik" Merv'den Amul çölüniİn kıyısın'rla bulunaır Kuşmahfln'a22 vardık. Kuşma.h0,n'da, çöle girmeden önce rleveleri dinlendirmek için üç gün kaldık. Sonra, Amul'ezı kadar çölü katettik. IMAVEIiAÜNNEIIIi] Ceyhun nehri'ni geçerek Tflhir b. Alİnin ribatı Afi'rabr'azo ulaştık. Cradan Beykend'e2s hareket ettik. Beykend'ten hareket}e Buhara'ya girdik. Horasan hükümdarının kötibi (vegiri) el_Ceyh&nİ'nip26 yanrna vardrk. Ceyhönİ, I{orasan'ria el-Şeyh 18 Simnön : Elburuz dağlarının eteğinde, HuvAr el-Rey'in kuzey doğu* sunda [-ıir selıin. DAmegdn : SimnAn'ın kuzey _ doğusunda bir şehir. ,l9 El-Dğ'i : Burada bahsedilen el-DE'i el-Sagir eI-|-lasan tı. Kösım olup 316 (92B m.) vılında Asfar el-Cili tarafından öldürülmüştür. 20 lbn Karin : ServTn b. Riistüm b. K;ırin'dir. 21 LeyIö b. Nu'mAıı :Deylenıilerdon tllı'ıp cıl_[Jtruş ve el_Hasaıı b. KAsıın'ın generalidir. 309 (921 m.) yılında Samğni kumandanı tlanınıüya KüsA tarıfından tevkif edilip öIdürülmi'iştür. LeyIA 30B (920 nı.) yılınd,a el-Haoan b. Klıım tarafından Nisöbür'a tAyin edilmişti' 22 Kuşmahön : Merv ile Amul yolu üzerinde ve Aııul çöliinün kıylsında Drr Koydu.
Burada bahsedilen Amul Horasan'ın ktızoy - d
23 Amul :
--_ :
f:':#=1:;ş*pİF1fl
ı8
el Amİd diye tanınır. Hemen %ize bir eV tahsis edilmesini emretti. İhtiyaçlarr[uzı temin edecek, istediğimiz hususlaıda yaralanmıza merhem olacak bir adamı görevlendirdi. Bu şekiıdo günlerce ka]dık. Sonra, S6,mönİ hükümdarı Nasr b. Ahmed'in27 huzüruna giırnek için vezir bize izin aldı. Yanına girdiğimizde kenclimizi sakalı bitnıemiş bir çoauğun karşrsında bulduk. ona emİrlik selaml verdik. oturmımızı emretti. Bizirrıle ilk sözü, şeklinde oldu. tsiz, dedik. o da dedi. Sonra, Halife'nin, *İbn el-Furöt'ın köhyası el-Fazl b' Müsi el-Nasranİ,den2s Aitaııuşmisan çiftliğinin teslİm alrnıp Ahmed b. Mfis6, el-Harezmİ'ye29 verilmesini, Harezm'deki völisine,. e]çilik vazifeşinde bize mani olunmaması ve Rab ııl-Tlirk'tekigo (Türk Kapısı) kumanrİa.nına, biziın rnn,iycıtimizc bir birlik verrnesi ve yolculuğumuz0, ongel rılmeımn,rıı lı;in nııılrt'uplar yazInasınr emrede'n-*- nıektubu ona okundu, Buııun i.izerinc, tlcdi. dedik. o, (Aılg,h uz'urı iimijrlcı:' vcrsin, Efendirn Emir el_Müminİn'in (Halifo) emrınjı:ı bıışıı]ı üstünde veri var.> dedi. İbn FazlA,n der ki:
2t Nasr b. Ahmed b. Nasr : l-licri 30',l-331 (914-943 m.) yılları araşında Sanı6ni hiikümdarIığı yaprnıştır. 28 Fazl b. MusÖ el-Nasrini : Hakkında başka bilgiye rastlanmayan bu harezmli hıristlyan belki de,bir nastüri idi. Barthold ise Harezm hıristiyanla' rlnın melki (ortodoks) otduğunıı idd'ia eder. 29 Ahrned b' Mus6 el_Harezmi : Hakkında başka bir kayda rastlanamayan bu şahsın halifenin sarayında bir vazifeli olması muhtemeldlr' 30 B6b el-Türk : Türk Kapısı manösına gelen bu yer' il'erİde Riböt-ı Zemcün adıy|a tekrar geçecektir Burası doğı'udan doğruya Samanilere bağlı bir hudut karakolu olmalıdır.
verileceği ha_ çtftllğin kendisinden alınrp Ahnıed b. Müsa'ya hİleye bae' hakkrnda b. Mose üeri uıaştı. Bunun ilaerine Ahmed yolu üzevırrrlu' Crınd Serahs'ton Beykeıid'e kddar [lorasan (keıvansarayrİncltı bulunan enıniyet ömirlerine, > diye mektup yazdı' Ahmed' yu'Irıılıırıd"r i,'e
tevkİf ediıdi.
]:]rıhara'dayirmiıekizgtinbekledik.El.F'azlb.Müsö,arkadaşlarımıdaP Abduııeh b. Baştfi ve başka bazr kimselerle anlaşmştı. Burrlar, demeye başladılar. İbn FazIAıı şöyle der:
garl arasrnda 3t denen ve bakırdan, tunçtan ve bakırdan basrlmrş (198*) bir çeşit para vardl. Bunlar tartılına-
danalrnrr,satıIır.100tanesibirgümüşdirhemedir.Buharahal. kırıın kadrnların başlrğ (mihri) rrıeselesindeki şartlarl < denerı başka bir bir dAnektir' çeşit dirhemleri de vardrr. Bunun 6 tanesi El-Ğıtrifiyye : H6rün e|-Reşid devrind,e Horasan vatisi olan Ğıtrif b. MüAttğb tarafından bastırılan dirhemlere verilen isimdir" Bu şahsın kardeşi
31
MaverğÜnsoyyeb tarafından bastırılan dirhemlere ise, .nrıüseyyoblyyeı denir. dövde işl6m dirheınler taşlyan adını nohr'do kı"ıllanılan vo .ınuhammedİyye' verbilgi t6fsilAtlı Sauvaire için dirhemleri Semerkand? rlnc}o basılmışlardı.
ınoktodir.
SEYAHATNAMmSİ F-
2,
-=:::
...nEI+
IHeR,EZM.l32 AbdullAh b. Baştfi ve diğ'erlerinin kışrn bastıracağına df,.ir beni ikaz eden gözlerini işitince Buhara'dan geriye, Ceyhuır nehrine doğru yola çıktık. Ha.rzm'e gitmek için bir gemi kiraladık. Gemiyi kiraladığımız yerden Harezm'e kadar olan mesafe 200 fersahtan fazladır. Soğuğun şiddetinden kıütün gün yolculuğumuza devam erlemiyor, ancak giiıdüzün bir lçısınıııda yot alabiliyorduk. NihAyet, H&rezm'e vardık. oranrn valişi (enıİ_ ri) Muhammed b. İrAk l{arezmşöh'rn33 yaflrna. girdik" Bire ikr&na ve kabut gösterip bir evde nıisafİr etti. Üç gün sonra bizi huzüruna çağrdı. Tiirk ülkelerine g:.rrrıek hususunda bizimie fikir teötisinde bulundu. Ve > dedi. Tegİn'e, işöret ederek, <ıtsen lıiliyorum. Bu İş, brı çocuğun (gulömın) uydurduğu bir hİledir. Zi_ ra o, bizim yanır"rıız.ıİa demirciydi.9ı Köfir iilkelerindc demir ticöı:eti yapmayı öğ'ı'encli. Nczfr'i alda'tın, onı,ı lTurlr el-Mü'nrinİn (Flalife) ile konrışma,yü vo Bulgar (Sakölibe) hükiimdarının mektubunıı Halife'ye ulaştırınaya sevkeden odıır.> dedi. Horasan Emiri'ni (Sflnıilnt Hiilçürrıd6,rı.'nr) kasted_erelr <
32 Harezm : Buracia lla:"ezrn kelimesivle Lıike değil, l4ıreznı'in o eaınanki ,merkezi Köt şehri kastediln'ıektedir' Ket şehrinin bu günkl1 aıiı ŞabbAz {Şeyh Abbas Ve|T) dir. Eskiden Köt'a Şehristarı da denirdi. 33 Harezmşah Mul"ıaınmed. b. lrak Afrigiler hanedanındandı. gA, Demirci : Tegin'in eskiden Harezm'dg demirciIikle ıııeçgul oldıığu anlaşılıyıır. Eski TürkIğr aresında dşmircinin ffletleri de Şaman'ın dletleri gibi mukaddesti. Kaşgffri'ye göre, Klrgızlar, Yabgu|ular ve .KıpÇakIar demiri takdis oderler ve demirle and iÇerlercjİ. Ayrıca, ortaçağ'da Nılaırerüünnehr ve Harezm_ le 'I-ürk ülkeleri araslnd,a geniş bir demir ticÖretinin m€Vcut olduğı-ı bilinmek_ tedlr.
35 Biiyük Emİr : Bu iföde ile t0m6ııT hükümdarı kastodilmektedir. SAmön'i :hükiinıdarı lbn Fazldn zaınanında halİfenin Horasan lıükiirndarıydı. Harezmşah'ın |.ıurııdcıki sözlerinclen anlaşılclığına gÖre o, halifenin kuzey ülkelerinin işlerine ikarışmasını arzu etmiyordu.
İBN FAzt'AN
2s
hak sabe okutmaya, dinin neşri işiyle uğraşmaya daha fazla arasın_ memleket hibi olurdu. Üstelik, sizinle bahsettiğiniz bu
tIabinlercekAfirkabİlesivar"Haüfebukonudakandrnl.mıştır. (Halife'ye) yaza* Ben size doğruyu tavsiye ediyorum' Sultan'a (Sömflni Hükümdfl_ rak meseleyi danrşma"i ıçı" Büyük Emir'e kadar rı'nı) melrtup yazmak gerekiyor' Siz, cevap gelinceye
tıeklersiniz.> diye ilÖve etti' Bunun tiçerine huzürundan a.yrıldık' Aynı gün teiırar ya_ nına girdik. D0,ima' ona karşı nezaketli davranrp, ra'zı etmeye bu koııucalışıyor, <İşte, Halife'nin 0mri ve mektubu' Tekrar yolquluğ'ııNihöyet' cliyorduk' cla ıııiiracaa,trn ne lüzumu var.> rnuza devam etmeye izin verdİ.
Bunun .iizerine Harezm'den Cürcflniyye'ygse doğrır indik" Cürcflniyye ile trIarezm arasrnda ııehir yoluyia 50 fersahlık bir mesafe vartiır. Harezrn dirhemlerinin bir kısrnı kalptır: kurşundaır, karr. şık madenden Ve san bakırdan mamirltiür. onlar dirheme < derler. Ağırlığı 4,5 dönektir. Sarrafları tavla zarı ciöneklet), topaç ve dirhem satarlar. (lsst]) Harezmliler dil ve tabiat bajrlmından en ibtid&İ kimşeleı.dir. Korıu$ma}arı srğırcrlr }ırşla,rınrn seslerine çok ben-
zer.orada'şehrebirgünlükmesa{.erleArdakiiızadındabirköy vardır. Halkına derler. Konuşm.ırları kurbağalarırı
Faz|6ıı Cürcaniyy'e : Bu günkü Kürıye-ÜrEenç şehrinin eski adıd'lr. lbn önornliydı' daha Kst'tan cılup, rjevrinde Cürcöniyye Harizm'in tic6ret merkezi
3s
isl6m Pek az şonra da, ülkenin başşehri otmuştur. Burası Tiirk i'ilkeleriyle Hazar, BuIoğuz, Buradan merkeziydi. biı'ıio,ğret lıüyük dünyıası araslrıda çok (]lkelerine' Çin ve gar,' Horasan MAveröünnehr, hattd Kuzey ve orta Avrupa ülke|oriyle tropi' kuzey Böylece genıiior kalkardı. Hind,e ticaret kervanbı ve
kalülkelerinmallarıİçinbirmübadelemerkezivazifesinigörürdü. d'oğru giden 'yol 3? Erdekü : Cürcaniyye'ye bir konak mesafede, güneye elde edile_ bilgi bir bulunan uir ı.ovjır. Kerdeliler hakkında kesin üzeriıde
I ti
;l
ii
Ebi Talib'i lanotlemeleri onlanıemİştir' Kerdelilerin namazlardan sonra Ali b. gösteriyor'rln koyu mu'tezili e'lduklarını
SEYAHATNAMESI
27
vakvaklarrna çok benzer. Her namazdan sonra h]mİr el-Ivlü'mi_ nİn Alİ b. Ebi Tfllib'e lAııet ede,rler. Cürcöniyve'de giİnlclree kaldık. Ceyhun nehri }ıaş&an başa clıındu. Buzun kalınlığr cın yedi karıştı. Atlar, katrrlar, eşekler ve a,rabalar yoldan geaer gibi brızırn iizerinden geçiyorlar. Buz tabakası olduğu gibi kalıyor, yerindeır bile oynamıyordu. Buz, bıı şckilde üc ay kaklı. Cehennem so1iuğuııdaıı üzerimize bir ka-: 1ıı aı2ıldığıııı zıınnettiğimiz bir iilkc gördük. orada kar yağmaya bıışlayınca mutlaka şiddetli bir firtına vc riizgflr çıkar. oı:anrn lıalkınclan biri arkadaşına bir ikrarnda brılunmak ve iyiiik etnıek isterse, ona' < der. Bunu da çok fazla iyilik etmelr vel yalrırıhk göstermek istediği zaman yapar. Yalnız, Allah onlara Dclmtş, tıol oclun vermiştir. Tağıe ağ'acı (saksavul) cıdunrınun biı: arabası <ınların dirherniyle iki dirhemedir. Bir ara}ıa odıın isc 0şa&. yrılrarr 3 000 ntl ağırlığindadır. Cürcöniyye'de dilenciler evlerin kapılarıncla bekle,mez. Doğ_ rudan doğrııya içeriye girerek rsınmak içiıı ateşin lrarşrsrnda lıiraz oturur. Sonra yfr,ni der. Bir şey ıre_ rjrlerşe alrr, aksi halde çıkar gider. CiircAniyye'de ikametimiz uzadı. Receb'in bir kısmı ile Şö_ bffn, Ramazan ve Şewal aylarrnı (Aralık _ Şulıat) orada geçir'rİik. Şiddetli soğuklar hüküm sürdüğü için burada fada lıalrna_ mız gerekmişti. Orada duyduğuma göre, iki kişi, on iki deve i]e ormandan odun getirmek için gitmişler, yanlanna çakmak taşr ve kav almayr unutmuşlar, ateş yakarnadan geeeyi geçir_ mişler. Kendileri ve develeri şiddetli soğuktan dolayı donup öimüşler. orada soğuğun şiddetinden çarşılarrn ve caddelerin bomboş olduğunu gördiim. o kadar ki, insan çarşrlarrn ve caddelerin çoğunu dolaşır, fakat hiçbir kimseyi bulamaz, herhangi bir kimse ile karşılaŞırnaz. Hamamdan çıkar eve şçirerdim. Eve girdİ-
38 TAğ : Türkçe tıir olduğunu söyler.
keliııe olup K6müs mütercimi bunun seksek
ağacı
,i,
İBnT r'AEI*eN
28
ğimile soğuktan sakalımın donduğunu görür, buzunu atöşin lıarşısında eritirdim. Bir evin içinde bulunan ikinci bir evin içinde uyurdum. İçteki evin içinde ise keç€ ile lraplı btr > vard.ı. Ben bu çadınn içinde kürkiere ve abalara sarınrrrış olarak uyuduğum halde Qoh defa soğuktan yanağım yastığ;a yapınirclı. ( L99a) ora.da küplerin, patlamasın ve yarıImasın diye, keıpostla,rla sarıldılçlannı' fakat bunun hiçbir fayderisinden 1ıııı dası olmadığını giirdiim. Soğuğun şiddetinden yerlerde büyük yarıklar açılrlığını, biiyiİk ve eski bir ağacın iltiye yarıldığını da giirrJiiın.
ITt]IiK tJLKEtr IİnüİNm GtIiİŞ trIicri 309 yılı Şewal aylrun cırtalaıırırla (16 Şubat 922) havalar $rnmaya başladı. Ceyhun neh.rinin brızları çözütdü. Yo]euluk için ihtiyaclmız olan şeyleri tedarik ettik. Türk de* veieı'i satın aJdık. Türk ülkelerinde geçrnemiz gereken nehirlercten geçebilrnek için deve derisinden kelekler yaptık. Üç ay yetecek kadar ekmek, darr ve tuzlu et lrurutması tedarik eçlip l
j
i rl
li
I
arığırnızı düzdük. oranrn halkrndan tanıdıklarımız iiıtiyat fazla elhise alrrramrzı tavsiye ettiler. Meseieyi büyütüp v'aeiyetin kcırkunç olduğunıı söylediler. Sonra gerçeği gözlerimizle görünce bize anlatılanlaıdan kat kat beter olduğu anlaşıldı. Her birirnizin üzerİnde bir hrrka, bunıın üzerinde bir ka^ftan, onun üzerinde bir post, trıostun üzerinde ise bir kepenek, lrepeneğin ise bir baslığı vaı"dı. Başlıktan sadece gözlerimiz göriinüyordu, Ayrrca, vüeurlumuzun alt krsmrna yalrn bir şalvar, bunun iizerine astarlı başka bir şalvar, ayağımıza tozluk gibi bİr çizme, kİmaht mee_ ti, bır mestin üzerine başka bir mest giymiştik. o kadar }ri, iç.irrıizden biri deveye binse üzerindeki elbi$elerin fazlalığrndan kımıldanamıyordu. Bağdad'tan (Medİnet el-Selöm) bizimle lıeraber yola çıkan fakİh, muallim ve vazifeliler bu ülkeye girmekten korktukları
$EYAHATNAMESİ
.:-:E-
ffi
için Cürcfrniyye'de kıldılar. Ben, elçi, elçinin bacanağı, iki görevli Tegin ile Bfi,ris, yolumrıza devam ettik. Yola çıkacağmız gün yanınııİakilere <<.ıirkadaşlar ! Yanınızcla Bulgar hükümdarının clqisi var. Her şeyinizi bilyor. Avnca' beraberinizde Halife'nin mektuplaııı bulunı.ryor. Şüphesiz mek-
tuplarda hükümdnra 4000 ıs altrnrnı.n gönderildiğinden bahsedilyordur. Ynbnncı bir hükümdann yanına gidiyor,tunuz. Sizden bu parayı ınııtlaka istiyccektir.> dedim. on. lar, dediier. onları tekdir ederek dediysem de sözümü dinlemediler. Kafilenin hazırlrklan tamamlandı. Clircilniyye halkından denen bir delil kiraladık. Sonr&, Allııh'a tevekkül edip, işimizi ona havaJe ederek yola çıktık. 2 Ziİtköde 309 (4 Mart 922) Pazarteşi güniİ Ciirc0.niy.ı'e'den hareket e,ttik" (19s) Zamcönro adındaki bir ribiltu (hana} vardık. Burası Tiirk Kapısı denen yeıdedir. Ertcşi gllııü cıracları lrareketle Chtır denen başka bir yero inclik. Bıırnrln kır bastırdı" o kadar ki, develer dizlerine katİar kar içinrlo yürüyor ]ardı. Burada iki gtfuı kaldrktan soırra. boş vo elığsız bir bozIrırda, hiçbir kimşe ile karşılaşmadan, cobr{ yürüytişle Türk iilketeri içine daldık. on giin boz}urda yüriidiik. Bu esnatla" çok eziyet ve zahmet çektik. Şiddetü soğuklar olcluğunu ve devaıılı kar yasığını gördük. o kadar ki, Harezm'in soğuğu bunuı yanında yao gibiycti. Başımırdan geçen bütün sıkıntıları unutup mahvolacak reddeye geltİi}. . Bir giİı çok şiddetli btr soğuğa yakalandık. Bu arada Te-
s Mügeyyeb? : Daha önce bohşodilon ĞıtrIf b. Attöb'ın kardeşi Müseyyeb türafindan bastırılan paralara verllon isİmd|r. {s Rib6tı Zemc8n : Bu korvansaray Hazar Dcnlzl llc Aral Gölü arasında Üşt_Y*rt pl6tosu üzer|ndokl yokuşta bulunuyordu. Buraeı aynı zamanda "Tütft Kpısıo diye de tonınıyordu. Buranın s6m6nilorc bağlı blr hudut karakolu olduğundan daha önco bahsedıldi. jı1 Ctt : lbn Havkal vc lstahri tarefırdan Klt 9ekllndo kaydedllon bu mev{c* oüuz ü|kelorinjn modhallydi.
7 sEYAHATNA.MEsİ
:t0
e1
İE::.-'
g{ıı lı,ıılırıltı btıı'ııbeı'gidiyor, yanında bulunan bir fiirk onunla 'PllrIçı' kııtııışıı.ytırdu. Bir ara Tegİn güldü. Ve bana. dedi. Ben, Tegİn,e, ı()nıı,, Allıı,h sizden demenizi istiyor, d,e.> ıleıliırı' '|iirk buna gütdü, dedi. Ytılumrıza devamla odununun bol olduğu bir yere vrırdık. Orada konakladık. Kafiledekiler ateş yakıp rsındılar. Ii]lbirıe]erini çıkarıp, ateşin karşrsında sererek kuruttular. Sonra oradan hareket ettik. Her gün gece yarısından ikin_ tli vııktiııc veya öğleye kadar cebrİ yürüyüşle yürüyor' sonra kıııın,klıyorduk' on beş gün yürüdükten sonra çok taşlık, pı_ nnrlıır çıkan ve clerelerinde bol sular olan büyük bir dağa var_ tlık.
toĞuzL.4.
Ii, 1ıe
Bu dağdan geçtikten sonra oğuzlar diye bilinen bir 'f,ürk kabilesinin bulunduğu yere ulaştık. onlar, kıl çadıriarda ot'ilrotl Ve konup göçen yörüklerdi. Göçebeierde Adet olduğu gibi, mk sı]t yer değiştirdilıleri için yer yer onlara ait çadırlar gö_ riiliiyoııdu. Çok güç şartlar altında yaşıyorlardr. Bunlar yolurru kavbetmiş eşekler gibidirler. Bir dine inanmazlar, işlerinrle akıllarına başvururlar. Hiç bir şeye ibidet etmezler. Aksine büyüklerine ratıa3 derier. İçlerinden biri reisine bir şev rlanrşirsa' ona > cler. Ar.ırlaı:ındaki işleri meşvereıle hallederler. Bununla beralıer }ıir şc.yclc ittifak edip onu yaprnaya karar verirlerse, içIerı'ndcıı Cn aŞağ.ı vC Cn değersiz olan biri gelip ittifak]arını bozn,hiliı:. Allah'a 42. oğuzIar için sondal
43
44
'I
iil-kIcr aras!n-
dıı lıİiyiil
inandıkları için değil de, srrf yurtlannclan geçen müslümanlara yaranmak için aralarında der. Bu fiİrkqe demektir. Zira, fiirkçe'de < vöhid ve ise Allah demektir. Küçük ve büyük abdestten sonra temizlenrnezler. Cenabetten ve diğer hususlardan dolayı yıkanmazlar. Bilhassa kışnn su ile hig bir ilişkileri yoktur.4c Kadınları yerli ve yabancr erkeklerden kaçmazlar. Aynı şekilde, kadrn, vücu' dunun hiçbir yerini insanlardan gizlemez.os Bir gün bir adamın evine misafir olmuştulr. Adam ve kansiyle beraber oturuyorduk. Kadın bizimle konuşurken bir aralrk göziimüzün önünde avret yerini (fercini) açıp kaşımaya başladı. Biz utancımızdan yüzlerimizi kapayıp dedik. Kocası güldü' Tercümana, iledi. Zina diye birşey bilmezler. Böyle bir suç işleyen birini ortaya çıkarırlarşa onu iki perçaya. bölerler. Şöyle ki: Bu lıiınseyi iki ağacın dallannr bir yere yaklaştırarak bağlarlar. scı:r_ ra, bu dalları bırakrrlar. Dalların eski dunumuna gelmesi neticesi, o kimse iki parçaya böIünür. Içlerinden biri, dedi. okuyurrca }ıo$rina gitti. Tercümana dönerek, < dedi" Bir gün bu adam tercüman vasıtasilye bana, <> dedi. Ben ise onun bu sösiinü lıiiyük bir günah telfikkİ ederek tövbe ve istiğfarda btılundııı-n. o da, oğuzların ve şaıııanist Tijrklerin yıkanmaiııalaı'ındın ve oıı!ardrıki su
küItiinrIon scındaki açıktamalaı'cia "Cezalar" maddesinde ha!'ısedilecek. 45 0rlıiz kacIınlarının yalıancı ei_kek!erden kacrnadık!arına dair söy!enen Adet zaın;ınırnıza kadar Anedo,]u köy!üleri ve Türkmenler Rrasında yaşanııştır. cahiliye Devri arapIaı'ırıda da ılurunı ;ıynlydı. BunıınIa [ır:raber Türk kadınlarının çok i{fetli olduklaı'ındaıı çeşitii nıı'ıellifier bahsetmektedirIer.
32 i
iii
İgN
razıaş
benim gibi tövbe etti ve dedi. Tiirk'ün fldeti böyledir. Bir müsltİmanın teşbih ve tehlilao getirdiğni duyarsa onun söylediğini tekrarlar. Evlenme öcletleri şöyledir: İçleriııden biri diğerinin krzınr, kız kaı.deşini veya velflyeti altında bulunan bİr kadını şu kadar Harezrn kumaşı karşlı_ ğırıdıı işteı:. Başlığı veltye verdikten sonr& kıdr alır, evine (ça_ dırınn) gijtiiriir. Çcık kero başlık (mihr) deve, hayvan veya lıışkıı biıı şcy cılabilir. Velfşi ile anlaştığ başlığı (mihri) ödeıııeden hiç bir kimse kaclınln evlenemcz.4ı Bu meblflğı ödevince c;tllrİnmcden gelir, kaclının bulunduğu eve (çadıra) girer. Ba_ lrasının, anaslnln ve kardeşlerinin huzünında onu alıp götürür. önlar da buna mani olmazlar. Bir adnm ölür, arkasında karışı ı,e çocukları kalırsa, öz anası olmamak şartıyla, büyük oğlu babaşının dul karısıyle evlenir.a8 (200ıü) Ti.iccarlar ve diğer yabancılar cınlarrn yanlnda cü_ nüplükten yıkanamazlar. S&dece, geceleyin onlann göziİnden uzah olarak yikanabüirter. Zira, onlar bİyle bir harekette bulrınan birini görürlerse }ilzarlar ve (Brı adam bize şihir yapma& İstiyor. Çiınkü, sııya giriniyor.> derler. ondan bu harekdine kurşılık tazminat alrrlar. Herhangi bir miislümau, misafir olacak bir dost edinme_ den, İsıem iilkeşinden bu doştuna bir elbise ve karlsına bir br,şörttisü' bir miktar kara biber, d.arı, kunı üzlim ve ceviı hediye götiiımeden oıların ülkeşinden geçemeİ. Müsllİman, bu şekilde Tiirk arkadaşıDın yaİıına geıince, arkadaşı onun için kubbeli bir çadır kurar, imkönı elveıdiği nİşbette ona ko5ıun
ıts
Teşbih ve tehlil : .sübhfinellöhı vo ıL6 llühg illsll0h, ifüdolerine veri_
lcn kısa
ı7
ad.
Iıılihr : Başİık man8sınadır. Burado kız kaçırmanln kalıntıları görütmek trdir. Genİş bİlgi lçin sondaki açıklamalardan 'Evlenmoler. meddesıne bak. a8 Dul : Büyük oğulun, öz anası olmamak şartıyla, babaşından dul kalan
takdim eder. Müslüman bunlan keser. Zira, Tiirklcr ha}rvanları kesmezler. Koyunlaıı başlanna vurmak sııretiyle öldiirür_ 1er.'ı9
Misafir olan müslüman yoluna devam etmek isteyince, hayvanlarından yola'tahamrnül edemeyecekler bulunur Veyü bir şeye ihtiyacı olursa, yola tahammül edemeyecek hayvanlan Türk arkadaşrnm yanında bırakır, onun develerinden, hayvanlanndan ve malından ihtiyacı olanr ahp yoluna devam eder. Gittiği yerden döndüğü zam&n ona mallarrnı, develerini ve hay_
vanlanru iöde eder. Aynı şekilde, bir Tiirkün yurdundan, tanımadrğı bir kimse geçip ona < derse, Tiirk istediklerini ona verir. Eğer töcir bu yolculuğu esnasrnda ölür ve kafile geri dönerse, Tiirk, kafiledekilere, < dtye sorar. uöıdü, derlerse }rıfilenin yükterini indirtir. İçlerinde en akıllr tanıdığı tff,circ vararak yüklerini onıın gözü önünde Çözer. Bir zcrrc f-azlıı'ı,ız, ölcn t6.cire verdiği kadır, bu tficirin para,larınrlırn alır. Ayııı şekilde, bu tAcirin develerintİcn vc hayvanlarrndan, vcrdiği miktarı da alır. Bu tflcire, < der. Kendisindcn emffne't alan adam firar ederse de aynr hareketi yapar. Eınflneti geri aldığı t0,cire der. Eğer Türk, müslüman misafirine kervan yolu üzerinde dönerken rastlayamazsa onun nereye gittiğini sorar' der. Gittiği yer hakkında bilgi edinirse, onu buluncaya, ona verdiklerini ve hediye ettiklerini geri ahncaya - kats clar arar. Şu da Ti'irklerin f,.detlerindendir:
49 Eski Türklerde l''ayvanların boğazlanmaksızın, kanları yere akıtılmaksızın öIdürüIdüğünden ve kurban edildiğinden yine aynı kısımda tafs|lğtlı o|arak bahsedilecek.
r'. $
İnN razr,aN
ıı4
ü, '
IJir Türk, Cürc0niyye'ye girince misafir ettiğ miislümalun nerecle olduğunu sorar. onu bulunca geri dönünceye kadar evinde mİsafir kalır. Bir Türk, müslüman arkadaşının yanrnrla misafir iken ölür, bu müslümanrn bulunduğu kafile ölen Tiirk'iin kabileşinin bulunduğu yerden geçerse onun kabilesi bu müsliimanr öldürürler. ona, derler. Aynı şekilde, bir müsliiman, bir Tiirke nebiz (şarap) içirir ve bunun neticesi Türk damrİan diişcrek ölürse, ona nebfz (şarap) içiren müslümanr öldürürler. Iilğ<ır o müslüman kafilesintle bulunmazsa, kafilede bulunın en l:tiyiik kimseyi yakalayıp onun yerine öldürürler. ()ğlancılık onlar arasrnda çok büyük guçtur.so Bir defasın_ tlıı, Tliirk xrüIçümdarrnln (Yabgü'nun) vekitri Küzerktn'insr oyma_ ğına Harezmli biri gelmiş. Koyun Hhtın almalr rrıaksadiyle, daha önce misafir ettiği bir Tiirkün evinde bir müddet mişafir kalırı'lştı. Bu Türkün, henüz yüzünde tüy bitmerniş bir oğlu vardı. Ilarezmli, oğlanı durmadan kandırmaya ve isteğine röm etırıeye çalışryordu. Nihffyet, çoeuk onun isteğini kabul etti. Türtı de gelip onlan suçüstü yakaladı. Ixemen meseleyi Kfızer_ kirı'e götürdü. Küzerkİn ona dedi. o da topladı' Türkler toplanınca çocuğun babası olan Türke: diye sordu. Türk, dcd.i. Küzerkin, <<Öyleyse oğlunu getir.> dedi. Türk de getirdi. Küzerlrİn, dedi. T'iirk lıu_ na, razt olmadı. cevabrnr ver_ di' 'Iicir, oğluna yaptığ hareketten dolayı Türke bir rniktar, Küzerkin'e ise 400 koyun verdikten sonra Tİirklerin iilkesini terketti.
ğ0 51
oğIancllık : Bu suçu işleyen, Moğollarda cla ölüme mahküm edilirdi. K0zerkin : Biraz aşağıda, bizzat, lbn Fazlğn tarafından verilen izahata
göreı, yabgünun vekiline bu ünvan verllirdi. Bu kellmenln kadırhdn veya Kül-er-
kin ilo ilgili olması muhtemeldir.
sEYAHATNAMEsİ
-__:=-_=,.--------_
:: *
3ğ
Türklerin hükümdarlan ve reisleri arasında ilk gördüğiL müz Küçük Yınöt (Yinal el-Sağİr) icli.s2 Daha önce müsliiman olrnuş, fakat kabilesi,
demişler. Bunu.n üzerine müslümanlıktan vazgeçmiş. onuı bulunduğu yere varrnca dedi. Yumuşaklıkla hareket edip nihöyet, on dirhem değerindeki bir Cürcön kaftanı, bir parça pf,y-bf,.f ku' maş]'53 birkaç somun' bir avuç kuru üzüm, yruz ceviz54 vererek onu razı ettik. Bunları verince bize secde ettİ.55 Eu, fiirklerin ödetidir. Bir adam diğerine iyilikte bulunursa, iyilik gören adam, iyiük edene secde eder. Yinöl bu ikra_ rnilnlz üzerine dedi. Ve yanrmızdan aynlıp gitti. Biz de hareket ettik. Ertesi günü yolila giderken çirkin, üstü başı perişan, gğrünüşii pis ve kalbi kötü bir Tiirk karşrmrza çıktı. Şiddetli bir yağmura da tutıılmuştuk. Bu adam diye ba,ğırdı. Üç tıin kadar hayvan, beş bin kadar İnsandan mcydana gelen koca kafile durdu. Sonra, dedi. onun emri üzerine duruJı dedik. (201b) o, gülmeye başladı. Ve, dedi. Sonra, Harezm diliylc <> ydni ekmek dedi. ona birkaç somurl* verdim' onları alınca, dedi. sin.>>
52 Küçük YınAl : Bu kelime yabgfinun veliahdine verilon bir ünvandır. Daha şonralaiı oğuzların her reisine bu ünvan verilmeye başlanmıştır. 53 Pğy_bğf : Ayakla çalıştırılan bir öletle dokunmuş kumaş. Ayrıca dibğc ,kelimesinİn muharrefi çılabİlir. Tab6tğbğT bu kelimonİn Türkçe'doki bay kelimesi iie Farsçald*ki b6ft kelirneşinden meydana geldiğlnl söyler. 54 Ceviz : ortaçağ müellifleri Harezm ve kuzoy ülkolorlnde ceviz ağa cınln bulunrnadığını yazarlar. 55 Secde : Bulgarlar ve Hazarlarda da görüIen toşekkür gocdeşl blr putperest ödetidİr. Hııdüd el€lem, oğuzların bğrücü doktorlırı (şamanları) önürı de secde ettiklerini kaydeder.
--*
'
'
l'
I
'.
i.l
İBN F'AztAN
36
===#--:---:---
=---=a-
İbni F'aztön şöylde der: oğuzlarclanbirihastalantnca,okimsenincflriyelerivek& leleri kendisine hizmet ede'rler. Ev halkrndan, başka hiçbir Çadır evlerinden uzakta onun için bir kimse ona yaklaş ^maz. veya iyi oluncaya kadar onu çadirda çadır kurariar. öıürrceye bırakırlar. Eğer, bu kimse fakir veya köle olursa onu sahraya atıp giderler.so
AralarındanbiriöIürseonuniçinevgibibüyükbirçukur kazaı:lar. Eundan sonra ccsedini alrp hrrkasrnr (elbisesini} giydirir, lıusağınr ve yaymr kuŞrrntlırrrlar' Eline' içinde nebiz
ağag* oıan ağaçtan bir badeh verip, öırüne içinde nebiz brılunan tan bir lrap lıoyarlar. Sonra bütün şahsi cşyasınr getiri'p orıunla birlikte bu oda 'gibi çukura koyarlar' Daha sonra ölüyü gukıır_
dankub}ı.egibibirtümsekyaparlar.s7BundanSonraöltinüıı yüze veya hayvaniarrnrn yanrna varıp miktarına göre' birden ikıyüzekadarınrkurbanolaraköldürürter.onlarrnetleriniyerbir taraIer. Baştarınr, ayaklarrnlve derilerini ve kuyruklannr
faa5nrıp,burılarrkesilmişağaçlarüzerinekabrininbaşrnaasar"grrıou <Öıünün Cennet'e giderken bineceği ha3rvantrardır'>> ır*. kahramaıı derler. Itrğer ölen kimse, sağlığında insan öldürmüş yon_ süret ağaçtan biriyse olaııratgıı irrsanlarrn sıyılarr lradar' hizmetçi* tup bun}an kabrinin üzerine dikerlcr' <> dcrlcr's8 Bazanhayvanxarrkurbanetmeyibir-ilrigüngeciktiı.irler.' Bununüzerirıe,aralarrndakilıüyüklerrlenlıirihtiyar(şanıan} <Ölüyii rüyam* on]arı, kıır}:arıları çabuk öldürmeye teşvik cdcr" geçtiler' on_ bcni da gördünı. Bana: Görüyorsun, arkadaşlaı:ım yeti_ larr takib etmekten ayaklarımrn altı yara oldu' onlara detli'> der' Burrun iizeri_ şemiyorum. İşte, tek başıma kaldım,
uul;!.'* tedavisinden, ölüIerin göınüImesiııclrın ve mezarlardan daki açıklamalartla tafsiI6tIı bir şekilde bahsedilecek' 67 88
1i
u
Zikredilen kısımclaki Ggömme şot
scn*
sEYAI{ATNAMESİ
37
ne ölünün hayvanlarrna vaJrp hir miktarını öldürürler ve kabırinin yanına asarlar. Bir veya iki gün geçtikterı sjÖnra i}ıtİyar tekrar onlara gelir. der.59 İbn tr'azlön şöyle der: " Bütün Türkler sakallarinı yolup bıyı.klarınr brrakrrlar. Bazan, onlar arasrnda sakalınr yolmuş, çenesinin altınrla birkaç tüy bırakmrş, srrtına post almış ihtiyar bir adaın görürsiin' IJzaktan ona bakrnca keçi olduğunda tereddüt etmezsin. {'2,ü2a\ oğ'ıız Türklerirıin hükürndarına Vahgu denir.60 Bu kelime hükümdarın unvanrdır. Bu kabileye hilkürnclar oxan herkes bu isrni alrr. Gnrın vekiline ise t]cnir. Aynı şekilde, bir reisin vekili o}an herkese Kfızerkiır denir" Bunlarrn yanından ayrıldrktan sonra ordu lcunın'ndiınlarl_ ııın (Subaşl)s,ı yanma va.rdık. ona el-Ka{,ağılır oşilnı lı]tnnlt derle,r. Etral* bizim için <> lrurcltırclıı.oa ]Jizi orı]ar'cla misafir etti" onun büyük bir ailesi, kıılabalık mai'9ıycti vo pek çok evleri vardr. Kesmerniz için koyun, binrnerniz için haywan
s9 Burac}a ötrü için kul"lıan kesrneye toşvİk eden şüpl",esiz şaınaııd,ır' lerde ölülere takcim er"jiIeıı kıırkıaıı!ardarı asağıda bahseditrecel<.
Türk-
6ü Yabgü : Oğuz hükıimdarlnı Ve Karlük hükümdariarına verilen bu ünvan eelıIıiiye, ce$ığ0ye şekillcrirıcle r-io cıeı;er. Eu ünvan bazen cefuğive"İıffkfin şekIinde birIeşik oIarak kııllanılır. Bazi yerlerde ise hiıkAnlrı oğııllarına, erkek kardeşlerine ve yakın akrabasına da ya[ıEü clenir. 61 Su!:aşı : oğıırIaı'ın ordlı kı,ılıendanına vel-iIen lıir iinvl'ıııdır. Metinden uınlaşılrlığına çöre, bıl sı;baçıiıın f'],:"'iuzlar iizerindeki otorito9i 1ııılıqfidan daha kuvvetliydi. Zeki VeIidi Toğan, lıiıı'ıcn zillredilen şubaşının selçıı!ıiırln ataları ıılması ihtimaIine değinir. ihn eI-Arj?rı'in bir kaycı da bunıı rIestekIer ma|ıiyettcdir.
62
KubbeIi çad;r ; Türk çac]ırIarı kulıbe ş-'klinde olııy611ly. orta_Çağ'da çadlrları sadece Tüi'k!er ta:'a{ından değil, diğer komştıları taraflndan da kııllanılınaktayd!. Hğita, Peygaınlısr devı"iiıce Arabistan'clrı Türk çadır!arının kullanıldığına dair kayıtlara sahip bı-ılunmaktaylz. Bu çadırlar ev gibi c'lup oğaç dilmelerden inşö edi|en bir iskelet üzerine keçe kaplarnak suretiyle inşA
-fürk
.,rdilirlerdi.
!I!lSI',].'lr,. -,.,
38
- ------*---
İBN l'AzLAN ----------"-'
getirtti.Ailesindenveyahnlanntlanbüyükbirkalabalığıdaı. iet ederek onların yemeleri için pek çok koyun öldürttü' ona elbise, kııru iiziim, ceviz, kara biber' dan gibi hediye' ler verdik. Kansınr gördiim. Daha önce baba"sınrn karrsryrrırş'
ıil
SEYAHATNAMEST _----*-ffi_**=._-=..-_*-*
ııiş, bizimle beraber gidiyordu. Bu srrada üzerimizden uçarak bir ördek geçti. Etrak hemen yayını gerdi, atrnı onun altına dosu stirdü. Sonra, onu okla vurup yere düşürdü. '
yerden çılerden bir krsmını alarak çadır evlerinin bulunduğu göm_ kıp kıra gitti. Bir çukur kazıp getircliği şeyleri bu çukura -otı'. gı"şeyter söyledi. Tercümana diye sordum' Tercüman, dedi. . Gece olunca terciimanla beraber Etrak'in yaJıına girdim" Kubbeli çaclınnda oturuyordu. Yanımızda Nezİr el-Harami'nilı ona yazdıs mektup vardr. Nezİr bu mektubıında onu müslü' manlığa dövet ve teşvik ediyordu. Ayrrca, ona içinde rrıüseyyebİ altınlarr da bulunan elli altınla, üç miskal misk, tabaklan_ mıŞ deriler, kendisi için iki hırka kestiğimiz Merv kumaşları, (brocart) tabaklanmış deriden bir çift ayakkabı, bir kat dibf,,c
i
elbisevebeşkatipeklielbisegöndermişti.Buhediyelerinhep. sini ona verdik. Kaıısrna da bir baş örtiisü ile bir yüzük hedi_
ye ettik. <
Birkaç gün geçtikten sonra adam gönderip kendisindenı sonra gelen kumandanlan çağırttı. Bunlar, Tarhön, Vınal, bunlarrn kardeşinin oğlu İguz icliler. (202b) Tarhan, bunlar arasrnda en akıllı olan ve en ileri gelen kimseydi. Hem topal, hem kör, hem çolak biriydi. Etrak onlara, > dedi. TarhAn,Gs u3r, bizim görmediğimiz ve duymadığımız bir şey. Bizim ve babalanmızın zamanrnda buralardan hiçbir hü_ kümdann elçisi geçmedi. Bana öyle geliyor ki, Sultan (Halife) bir hile kurup, bizim iizerimize saldırtmak için bunlaı.r Hazarlar'a göndermiş olabilir. En iyisi bu elçilerin her birini iki parçaya ayrrrp, yanlanndaki eşyalan ve diğer malları alalrm.>> dedi.
Başka biri, dedi" Ba,şka biri ise,
olması biraz şüphelidir. Belki de, kelime burada müttefik manösına kullanıİ_ mış olabilir. Herhalde, o devirde ortşk düşmanları Hazarlara karşı oğuzlarla. Bulgariar arasında sıkı ilişkiler vardı. Bunu iyi bilen Bağdad hükümeti oğuz-
BuIgarlar arasındaki bu ilişkileri daha da kuwetlendirrnek ve onları lol6miyet'e kazanmak istiyordu. Bununla beraber, oğuzlar arasında yınalın tutumunda olduğu gibİ lslAmiyet'e karşı şiddetli rnuhalefet vardı. Müslüman olan KüzerkTne oğuzların "Müslüman olursan bize reislik edemezsin', demeieri bu muhalefeti gösteriyor. Etrek de bunu hesaba katmaya mecburdu' lsl6m'ı kabül
lırla
.tmesi için yapıIan davete oyalaytcı cevap vermesi belki de bundan ileri geliyordu.
sondaki açıklamalardan yaurtı,ğinaun -Bu husus Batı Hünlarında ve lskitlerde de mevcuttu'
\ I 1t
I
üi
bahsedilecelç_
r=-
65 Tarh6n : Şubaşıdan sonra geten ve asillerden üstün olan beye bu ünvan verilirdi. Emeviler devrinde Mdveraünnehr'deki müstakil bey|iklerİ idare cden beylere de tarhdn denilirdl.
40' G:
:--
IBN FA.ZI,AN
ş]klerl birbirleri ile münakaşa eclip durdular. Biz ise korku_ muzrlaiı ölmek üzereydik. Nihiyet, bizi derbest bırakıp geçmemize müsaade etmeye karar verdiler. Bunun üzerine Tarhfln'a bir Merv kaftanı, iki parça pöy_bflf, adamlanna birer hırka (iç elbisesi) hediye ettik. Yinff,I'a da TarhA.n'a verdiğimiz he_ diyelerin aynrnr verdik" A5ırrca, onlara kara biber, dan, birkaç somun verdikten sonra başımızdan savıışup gittiler. Buradan hareketle Yaginilt (Tchagan) nehrjne vardık. Ka,filedekiler, deve derisinden yapılmış kele1çlerinicQ çikararak yayclılar. Yuvarlak olan eşyalarrnr Türk develerinin üzerinden a,la.rak kelekler açılsın diye içlerini bunlarla doldurdular. Sonra elbiselerini ve diğer eşyalarınr da burrlara koydular. Eundan sonra her keleğin üzerine dörder, beşer, altrşar, daha az ı4eya daha çotrr kişilik gruplar halinde kıindiler. Ellerine kayın ağacr6? parçalari aiarak lıunları. kürek gibi kullandrlar' Durmadan ]ıürek çekiyorlar, daire şeklindeki keleğ'i su götiirüyordu; Nihöyet nehri geçtik. Devetrer ve hayvanlara bağırıyorIar, onlar da yüzorek rrrrıağr geçiyorlardr. Kafile geçerken Başgrrtlarrn bas_ kın .ya,pmasrndan korkulduğu için ewelf;, önaü cılaratrı siiöhlı bir mrıhırrip grulıun geçmesi zarunİ idi. I{akikaten öyle yapılrİı" Yııgindİ ııelırini bu şekiklc ş1eçtikten sonr&' yine kelek}erlc Cf,,m (Ilnıtıa), Cahş (Sagiz), Ilzil (oyil), Elrden (Zagsi'bay),
l,l
66 KeIek : [ı,İetinde "srı'frA" s;ekli;ırJe ç;eçen bı-ı vasıtalarıır lçine eşyalar kor,up ağzı büziİlerek kapandıktıın sonra nehri ıl1oçr;ıek için sahihi hı"ınun üzerine ot,.rruyor ve İ.ıir hayvana bağlı olaıı lıtı kelel< hayvaııla bir|ikte nehri
geçerdi. Bazen bu kelekier,
bı-lrada] ı:iduğı-ı
gibi, lıeşer
ve altışar
kişilik
büyüklükteydi.
G? Kayın ağacı : T{jı'kİerin nıukeıdç|es ağacı [
ceserjin bu ağacın üzerlnde i:eşhirinin nıakbül olduğundan daha aşağıda bah_ sedilcli. BirÇok Çesitleri olan kayın ağacı, kc'ruyılcu ve merha!"netli ana tanrı Umay iIe Ülgen tarafınclan yere indiriin]iş... Aİtayllların duaIaı'ında daima .bay kayın, in aciı anılır. r'ürklerde bazı fetişIer de kayın ağacı kabuğundan yopılır, kayııı ağaclna kurban ve yiyecek takdim ed'ilirdi'
nehirlerini de sırasiyle geçtik. Bunların hepsi büyiik nehirlerdir.
IPEçrNEKLtrüR,
-168
Bundan sonra Peçeneklerin ülkesine vardık. Bunlar, denize benz'er, akmayan bir suyun (büyük bir giilün) kenannda konaklamrşlar. Çok esmerler. (203a) Hepsi de sakallarrnr tıraş etmiŞler. oğuzlann aksine çok fakir kimseler. Zira, oğuzlardan on bin baş hayvana, ynız bin baş koyuna sa,hip olan kimseler gördüm. Koyunlar ekserİ karlar arasrndan tırnaklariyle eşeliyerek kuru ot ararlar. onu da bulamazlar.sa ka,ıı yerler. Buna rağrnen gayet serniz olurlar. Yaz gelip yaş ot ycyiııcc zayrflar'lar.
Peçeneklerin yanında bir gün kaldıktan sonra vo]'ırmuza devarn ederek Cayih (Yayık : Ural) nehrİnc vıırtlr]<.Go Bıl, şimdiye kadar gördüğümüz en büyiik, suyu cn bol olan, en hızlr akan nehirdi. Bu nehirden geçerlrc'n bir kelcğin ters çev_ rilcIiğini, içindekilerin nehirde lıattığrnr, pek çok insanrn telef olduğunu, bazi develerin ve hayvanlarrn boğulduğunu gördüm. Nihayet, binbir güçlükle nehri geçtik. Günle'rce yürüdükten' G8 Feçenekler : Peçenek!erin asıl yurt!arı
hakl<ında kesin
biIgi
yoktur.
rastlernıştır. Ebiı Dülef ise, daha doğurla Peçeneklerden bir grupu Eörclüğünij söy!er. Peçeneklerin büyiik kısmı IX. asırd'a Hazarlarln ve oğuztarın tazyiki altınrlo Volgıı'nın İraiI$lna geçmlş|erdir' Bunlar 889'da }"4abarları claha batıya çekilrneye zorlayarak Tuna'ya kadar uzanan gürıey Rusya bozkırlarıncla yayı!tIıtar. IsI6rn cor]rafyacıIarı daha çc,k bu batıya gicİen Peçeneklercİen bahsederler. Bı-ınlar X. asrın sonunda i,rnu'y, geçerek- Ba!kanlaı-a yayı!rJıtrar" Bizans'ın başına t-ıt'iyLik lıir ç1AiIe oIdular" Nih6yet, X!l. asrın başında A!exios tarafından im!ıd erlilerek katrıntılarr t3izans imparato,-luğu hizr,ıetine a!ındı. ibn Faz|6n ve ldrisi onların sakalsız 've bıyıksız olduklaı.ını söylerler. Ebü Dülef ise doğurlaki Peçenel
lbn Fa;i]6n onlara Yaylk nehrinin
söyler.
69 Yayık : Ural
l<ı-ızeyinde
nehrinin TürkÇe adı. Şamanİst Türklerdeki koı"uyııcu ilAh'
lardan birinin adı Yayık'tır. Bunun Ural Nehri'nin mukaddesliğiy|e aldkalı ınası muhtemeldir'
Başgırüaııİan çok korkuyorduk.Zira, onlar Tiirklerin en zararlılan, muharipleri vo insan öldürmeye en düşkiİn olanlarrdır" onlardan biri bir adama rastlarsa onun boynunu vurur, vücud"unu brrakarak başrnı alıp götiirür. onlar sakallannr tıraş ederler ve bitleri yerler. Hırkalarrnrn (iç elbiselerinin) dikiş yerlerini araştınp bulduklan bitleri dişleriyle rsrrarak yerler. Yanrmrzd& onlardan bize hizmet eden miislüman olmuş biri vardı. Bir gii[ orıu gördüm; elbisesinden bİr bit aldı. Trrnaklan ile onu ezdilı* ten sonra yaladı. Benim, kendisine baktıffmı görünce <Çok tat*
I
ri ll
lı.> dedİ.
Her biri bir ağaç parçafflıır zeker (erkeklik uzını) şeklindo yontup iizerine asar. Bir yolculuğa çrkacak veya bir düş manla karşılaşacak olursa onu öper ve önünde secde eder. der. Tercümana' <İç1e' rinden birine sor. Bu konudaki delilleri nedir? Niçin onu (tenf,_
?0 Başkırtlat : Başkırt kelimesi eski arap müelliflerinln eserlerinde burr da zikredilen Başgırtları olduğu kadar Macarları da lfade eder. lbn Havka} *Eaşgırtlar İki şınıftır. Bir kısmı oğuzlarla Bulgarlar arasıfrda otururlar, Bun lat ormanlar arasında yaşayan ve Bulgar hükümdarına bağlı olan 2.000 k!şf
kadar btr topluluktur. Başgırtların asıl büyük kısmı Peçeneklere komşu olı_ rak güney Rusya'da otururlar., der. Istahrl do benzer müt6leada bulunıs. Başgırt ve Macar kelimeleri her ne kadar bİrbirlerinden farklı görünüyo,rlar$t ca yapıIan çalışmatarla eski Başgırtlarla Macarların dillerinin aynı olduğu iobat edilmiştir. Rubrouck'e göre Xlll. asırda Başkırtlarırı dili Macarların dilirc bcnzİyordu. Bugünkü Başgırt Gumhuriyeti ibn Fazlğn'ın gördüğü Başgırtlarıfı yıırdunda bulunmaktadır. Bunlar batıya göçen Macarların geride kalan artıklaft olmalıdır. lbn Fazl6n' burada Başgırtları doğru olarak Türk kabul eder. Ayrıcı, hırada bir kafatası küItünden de bahsedilmiş olmalıdır. Fallus (Erkeklik ııcw) 'a ibadetten vc on iki ilöhtan ise sondaki açıklamalarda .Şamanizrn-
mıddesinde bahşedilecek.
i
,.
l,iI
siiı uzyunu) yaratau tanıyorlar?> dedim. Sortılan kimse cevaı
ben,
ratan bir şey tanımryorum.> dediAralarından bazıIan, on iki tane il0hlan olduğunu, klşııı, yazln' yağmunın, rüzgönn, ağaçlann, insanlann, ha5ıvanların, guJıuII' gecenin, gündüziin, öıiimiin ve hayatrn, yerin ayrl a}'Tl ilflhları olduğunu söylerler. Gökte olan ilflh ise hepsinin en büyüğüdüİ. F'akat o, diğerlerİ ile anlaşırak hareket eder. Bıınlardan her biri diğerinin yaptığna r&zı olur.
zannettiklerİnden bambaşkadır. ı İçlerincle yılanlara tapanlan, balrklara tapanlan gördiik. Bir (203t) kısmı tuırıa kuşıına tapıyorlar. Bana anlattıklanna göre, turna kuşuna tapanlar, bir giin düşmanlanndan bir ka' vimle harbederken mağlüp olmuşlar. Bu sırada düşmanlannın arkasından turnalar bağırmaya başlamış, onlar da bundaıı deh_ şete düşüp galip durumda iken kaçıp mağlüp olmuşlar. Bunun üzerine, turıalara ibfldet etmeye başlamışlar. eBunlar bizim itflhlanmızdır. İşte yaptıklan meydanda. Düşmanlarımızr mağ_ lüp ettiler.> demişler. Işte, turnalara ib&det etmelerinin sebebi bu imiş. Bunlann iilkesinden hareket ettikten sonra Cirimsön, IJraü, TJrem, Böyrıf,h (Mayna}, Vatİg (Utka), Niyasnö, C6'vşİz (Ag' tay} ırmaklarını geçtik. Saydığımız bu ırınaklar arasında ikİş"r, üç*, vc dörder günlük, daha az veya daha çok mesafeler YAr.
IBULGARLAn1zı
Elçİlik vazifesiyle gitmekte olduğumuz Bulgör (Sakölibe) hi.ikümdannın memleketine bir gün ve bir gecelik mesafe kalınca, hiiLkiimdar idaresi altındaki dört beyizz, kaıdeşlerini Yo 71 72
Bulgarlar hakkında tafsildtlı bilgi lçin sondakl açıklamalar kısmına balc Dört bey : Türkler ve Moğollardaki dört hükümdar sısteml imparaton luğun dört kabilesini veya dö* kısmını temsil eder. Cengiz-Han',ın dört büyük ordusunda görüldüğü gibi, bu husus dört esas nokta vo dünya hakimiyctI
)
Tirtio r l.,
I
it4
! I
I
IBN F'AZI,AN
Bunlar, yanlannda çocuklarrnl bizi karşılamak içirı gönderdi' beekmek, et ve darr7s olduğu halcle bizi karşıladrlar' Bizirnle raber yüriidüler. Hiikümdarın bulunduğu yere iki fersah kaAllah'a lınea, bizzat onun tarafrndan karşılandık. Bizi göniiııce, Yeninde sakladığı giiınüş şüküı'ler olsun
paral,n(dar?ıhim)üzerirnizesaçt1.74Bizimiçinkubbeliçadrr. lar kurdı'rrdu. Bu çildırlara indik' PaFlükümrlarrn yanlna ]-2 Muharrem 310 (12 Mayıs 92Z} yetmiş zar giinü vardık. Cürcöniyyc'ilcn onurr ülkesino içadar günleri giiniüı{ mesafe tuttu. Pazar, Paza'rtcsi' Salı' Çarşamlıa hükümdar' tr{alife'nin mej'ıtubu ğadırlarda oturduk. Bu aracla kumandanlanrı ve Jkuoruoken hazrr bulunmalarr için bcylarini' yarugilesi fertlerini topladı. Perşembe günü hepsi toplanrnca bigiıırle taraf,rndan mızcla getirdiğimiz iki tıayrağı açtık' Halife Kendisirıe siyah eğerle,dik. atını eğ"erıe hükümdarın ş;;;; Hatrife'nin sonra Bundan iliiatl** giydirdik. Sarrğını sardrk'zı o]ııı_ rneiltubu mekiubunu çıkardım. rıtııoıı*o*'a, <> dedim' FIükümdar çok meınleketinin ileri geı-enterı ayağa katktılar' şişınan ve gökıekli idi. Mektubu okumaya başladım. Gİriş kısuiınr
olıuyrrp,<< ,$aıra
tel5kkiIeriyie atAkalıd,ır. Aşağıda çlörıiIece$i üzere, ll"ın Fazlön bu dört kabi_ ledeiı sadece liçünün adını verrnel
4ğ
$I,]YAHATNAMEST
'
.il
başka ilah tılnınyun Allah'a hamdederim.> cümlesine gelince dedim' o ve yanındakiler hep birlikte selömr aldılar- Ben mektubu okuyorum, tercürnan harfi harfine'tercüme ediyordu. Mektubun okunmasını bitirin' sarsıldı. ce, oradakiler hep bir ağızdan tekbir getirdiler. Yerler
sel6,m olsun. Seninle beraber, kendisinden
Sonra,hükümdarayaktaikenvezirHömidb.el.Abbfrs'ıd6 mektubunudaokudum.otı.ırmasrnıemrettim.Nezirel.Hara. rni,ninmektubuokunurkenoturdu.(?o+u;Bumektubıınokunmasr tamamlanınca, adamlan hükümdarrn üzerine çoiı rni},ıtarc]agürnüsparasaçtılar.Bundansonraonavekarrsrnagetirdi. hediyeleri çıkardırn'. Brrirlağım]z ıtr, "ıbi*", inci gibi kıymetli rr birer birer ona ve karısrna takdim ediyordum. Nih6,yet, bu işidebitirincehalkınhuzfirunda,hükümdarrnkarrsrna]ıililt oturuyorcltr. T}u ıın as;ydirdim. Hatünzz hükürndirın yanında ,rn aa"tıaır. Hötüna hilat giydirinee, kadrnlar onun üzcrirıc 6ümüş paralar saçtrlar. Biz de çadrrlarımrza döndük' Biraz vakit geçtikten sonra bize adam göndcrip çağırttı" örıürrdıı otu_ Ya,nrna girdik. Kubbeli çadırında idi' Çocuklarr ise tahtl iizeörtülü ruyorıJı. Kendisi tek başna' Rum dibhcıyta rindeotunryordu.Herkestoplanclıktansonra'sofranrngetiril. sofrayı mesini ıstejı. üzerinde södece kızartı1mış et bulunan kesip veĞi' lokma Bir getirip önüne koydular. Bir bıçak aldı' parça bir defa da aynı şeyi tekrarladr. Sonra iiı""i ve üçüncü "sevser,'e verdi' Sevsen bunu alrnca ona küçük bir o"'ti. nı*ı sofra geldi. öniine kondu' Adetteriböyledir.Hükümdar,ke.ndisinebirlokmaİ/ertne76H6midb.el.AbbÖs:Hlcri'306.311(918-923m.]yıllarıarasındaHalife
Muktedir'in vezirliğini yapmıştır'
,I7HAtün:KadınınumumimerasimlerekatılmasıeskiTürklerdeadettl. BuhususAraplarayabancıydı.Bununiçin,ibnFazldn"Buonların6detidk., Battüta" TirklerJeki bu ödet Moğotlarda da görülmektedir' lbn ,iun "ı.tuaı.. yanında karılarlnın oturmalarına iır"nuL-rıun,,n Eörünmelerİnc hayret eder'
ve başları örtüsüz başkalarına
BN FAZLAN
E6
dikçehiçbirkimseyemeğeeliniuzatmaaflükiimitannverdiği tokmayı alanı bir sofra ge1ir'78 bir sofra geldi' Bir Sonra, bana bir ıoüa verdi' Bana da da bir sofra geldi' paJça daha kesip sağuıdaki beye verdi' ona geldi' Soniorrr, ikinci teye ni lokma vsdi' Ona cla birdasofra geIdi' sofra bir ra üçiincü beye bir lokma kesip ver{i' ona geldi' sofra da bir dördiincii u"v* rı' lokmi verdi' ona
Sonra, "tı"' parça verdi' onlara cla sofralar geldi' Sonra, çocuklarına başkasının sofraHer birimiz kendi sofrası;dan yemek yiyor' sofrasrndan arta yeyince y"*"giri srna, cıI rrzatmıyortlu. Ve götürüyordu' knla,ırı kcncli eviıro (çadınna) bir gün ve bir ge_ Vcrncğimizi yedikten gÖnra'ı lrükümtlar onlar buna
ctıu',,sdiyorlar.o-veti,bundanbireılkadehiçtik.Sonraaya. Emtr el-Mü'minİn'e uzun ömürler ğa lıa,lkıp dedi' onlrn
versin. Bu, ona olan memnuniyetimin dört bey ve Qocukları da aya_ ayağa kalkrırasr tızerine sağ-ınoaırı kalktık' Hükiimtİar bu hareketi iiç ğa katktıIar. Biz ae 'v'gJ i"ro, ,.ı.rurladr. Sonra yanrndan ayrıldık" eamisinin minberinde onun tsen gelmecten tınee ııiitümdarın Bulgarların hükümdaıı YiltivAr'ı isadrna, hutbe şeklinde ok""'yo'*uş' ona' Efendim trmlr _doğuda adla anılamaz' trr. Minberde aııun ia" taşn's'bu ken_ minberlerde ve batrdaki el-]üü'minİn tııuıir"lJıle Ca'fer trmİr et_Mü'minİn disine is16'h el-İnnflm el-Muı
lıarret-ı
--_-.----.--_-.78ibnBattütaveMarcoPoloı,nunverdiklerimal0matagörl€ Moğollarda ;r!r;;; herkesin ayııı bir ma$ası ve sofrası vardı.
da hanın meclisinde
bir nebizden Burada sarhoş edici bir içkiden zlyade Sücüv, Sücü kımız eski hafifletilmiş lckisi' darı ve Bal (şıradan) bahsedilmiş oI*'ı*'' Ömer de Hazreti ;biz-gibı tel6kki edilirdl. 'rnüslüman Türkler , uriyelilere bal şırası içmeyi müsdade etmlştir'
7g
lll,ıl l
{'r
: ;frd;
smYAHATNAMESİ
47 i:::_tiİİn?çji'it]
'r iffii
i:iiui.. i
övdükleri gibi, beni aşın derecede övmeyin. Ben sadece bir kulum. Bunun için, A]lah'ın kulu ve resülü deyiniz.> buyurmuş-
tur.> dedim.
Bunun üzerine, dedi. Ben de dedim. }Iüküm_ dar dedi. Ben, dedirn. Ilükümdar dedi. Ben de dedim. Bunun üzerine, dedi. Hatİloe, iıutbeyi bu isimle olıumasrnr ernretti. o da bu emri yerine getirdi. Burı.dan gonra' onıın adrna hutbe şeklinde okunuyordu. Mektubun okunmasrndan ve hediyelerin verilmesinden üç
gü'rı sonra, hükümdar bana adam gönderip huzüı.una çağırtlı.
lTalife'ııin gönderdiği dört biır altrn meselesini ve bunlarrn geci.knıesine sebep olan hıristiyan el-Fazl b. l\{ü_sö'nın yaptığı hi_ lc1ıi öffenmi$ti'i,Zira, mektupta altmlardan balısediliyordu". Yanııı'tr girince oturInaını emretti. oturdum. }Ialife'nin nıektılbu_ ılı.ı ijnürne atarak dedi. > de> dedi. Yiııe < dedim" dedi. Ben, dedim. Hükümdar,
ha_
'ıt8 ,s===='=:|-.-g'-
--
:
-
* "=
İBN FAZLAN
- -
-_-*_:=-:-':.=='==::=# ise benim gönderdiğim elçİ kadar masrafta bulundu' Hediyeyi g"'' udvet' doğru' Biz elimizden ge' dahi getirebilirdi'> J"aı böyle olctu'>> dedim' Bunun üze* leni yaptık- w" vupJ"'' ş"u"" ben tunbn tanrmryorum. Sadece rine tercümrrr, uoru_i" ı.ı; insanlardrr' Eğer vezir senin seni tanıyo ru*' zi"i onıar caııı kanA'at getirseydi' hukukuma yaptiğın şeyi onıarıi' yupu"'ğ*a ve cevabrnr dinlemen içİn riilyet etmen, mektubu bana okuman da_ Senden başkasından bir dirhem seni buralaru go''a;;'"zdi' için daha hayırlıdır'>> dedi" hi istemem. u"'v''n*"]'g" '""ı" koı:lru içinde ayrrldim" Bunun üzerine, yaıırndan üzgün.vc neyictıi' ciisseli ve şişman viicut_ Irısa,na tesiı: eder ;#;;il içinclen lronuşuyordu. Yanı-ndan lrı bir adarndı. Sr"i;;; küp onun topıaclırn' (2or') Benimle sonra adamrlan çıktıktan ';;;;;ilmı anlattım' onlara < dedim' ederken ozanln iffr'deleriıj Hüküııdarın müezzini kömet Itrükümdara'
_
maç
kılıyorl*'
sEYAHATNAMEsİ
49 .'r:4
cler?> dedi. Cevöben <
dedim.
ile mi? Yoksa ihtilaf ile mi?> dedi. <İcmö, ile> dedim.gı Bundan sonra tercümana, dedi. Ben < dedim. <İcmö ile mi? Yoksa ihtilef ile mi?> dedi. Ben Icnıö ile> dedim. Sonra tercürnana, dedi. Cevatıen <> dedim. dedi. Yine dedim. }Iükümdar, < dedi. Ben, dedim. Bunun üzerine tercürnana, dedi. Bu sözler üzerine lıizi haptetti. Venecek cevap bulamadık. Yanından aynldık.
8ı
Ez6n
:
ı|;ıir hükürndar
Buı"ada ik6rnetin ifadelerinin tol
ilg lbn FazlAı'l arasında yapılan münakaşa aslında bu bölgede
ll;ıııefi ve Ş6fiİ mezheplerinin nüfuz yarlşrnas!nln b'ir tezdhürüdür. lsldmiyet'i l\ıllıv<ıröünnehr vş Harezrn yoluyla kabul eden Bulgarların Hanefi l"{ezhebi'ne ııy11tın oIarak ikametin if6delerini tekrarlanraları tabi? idi. Şifii Mezheblnde ,,lılıl ltın Fazl6n ise' kendi benimsediğİ mezhebe uygun ofarak ik6rnetin ifd. ılıılıırinln tekrorlanmasında ısrar ec|iyor. işin mahiyetini önce kavrayamayan ll(lküındar müezzlnine lkameti lbn Fazl6n'ın ıstediği şekildo okumasını emreıllyıır. $onra hanefi fakihlerinin müdahelesi netlcesı yaptığı hatanın farkına Vittlyor vg miiezzlnino lkğnıetin ifadelerini yine tekrarlamasını emredİyor.
F.4
IBN FAZLAN
ğ0
İE.
Ibn Fazlön der ki: Bu konuşmadan sonra, hükiirndar ar_ kadaşlarıma itibar göstermediğ halde, beni başkalarına tercih eder, yanından ayrrmaz ve bana derdi' (z05b) Bulgar hükümdannın ülkesinde sayılamıyacak kadar çok acöip şeyler gördtirn. Bunlardan biri şudur: onun ülkesinde ilk kaldığımız gece güneş batmadan tam bir saat önce semanın iyice krzardığını gördüm. Gökten şiddetli sesler ve büyiik bir gürültü getdiğıni işittim. Başımı kaldırdım. Yalrınrmda ateş gibi krrmızı bir bulut vardı. Bu giirültü ve sesler ondan geliyorilu. Dikkatle baktım. Bulutun içinde insa.na, ve hayıana benzeyen hayaller, bunlarrn ellerinde yaylar' mızraklar ve kılıçlar bulunuyordu. Bu karaltılara dilrkatle bakıyor, iyice farketmeye çalışıyordum. Tam bu sırada, bu buluta benzer başka bir bulut ortaya çıktı. onda da insanlar, }rayvanlar ve silihlar görünüyordu. Bir süvari birliğinin diğerine hücum ettiği sibi bu birliklerden biri, diğerinin üzerine sa]dıı1naya başladı. Biz, bu durırmdan çok korktuk. Allah'a yalvar_ maya ve dua etmeye başladık. Yerliler ise bize gülüyorlar ve bu }ıa,limize hayret ediyorlardı.82 Ibn Fazlfrn der ki: Biz, bir birliğn diğerine hücumuna bakıyorclıık. Iki birlilr birbirlerine giriyorlar, bir müddet so;ıra ayrılıyprlardı. Bu hal gecenin cpey bir krsmrnda devaın etti. Son_ ra her iki bfulik de kayboldular. Hükümdara bunun ne olduğunu sorduk. Cevöben, atalannrn
E2
Kuzey şafağı : Buraca güneş batinazdaıı biraz öneo ıicıılıaırın l<ız;ırdığın-
dan ve klrmızı bulut!ar içinde cinIerİn çarpıştığlndaıı lıalı,ıodilnıc'ktodir. Bu lıusus giineşin yüksekliğinin rnaks!muıı dereceye vardı(.lı zrıırıan vukubulan bir kuzey şafağlnılan başka bir şey değild'ir. Estonya rirıı1ınııırla ve kuzey
efsanelel'inde kuzey şafağı gökteki orduların muhareboslno lronzetilmektedir. Bu husus Cern]en efsanelerlnde pek yaygın bir tomacJır. [lurada muharebenin mü'min ve kAfir cinler erasında geçtiği söylonrnel
SEYAHArNAMESİ
6ı,
ile köfirteridir"> dediklerini, çok eski zaırıanlardan beri her akşam bu şekilde çarp$tıkıarını söyıedi. İbn Fadfln şöyle der: Sonra, hiikümdarın aslen Bağdad'tan olup tesadİifen bu taraflara gelmiş olan terzisi ile konuşmak için kubbell çadınma girdik. Kur'6,n'dan yaqm sübu (1/14) okuyacak kadar za' man geçmemişti. Konuşuyıır, yatsı ezanınln okunmasını bekü_ yorduk. F'.zanrn okunduğunu duyduk. Çadırdan çıktık. Bir de ne göreyim. Sabah olmrış. Bunun üzerine müezzine dedim. Müezzin dedi. deilim. dedi. > diye sordurn. Cevfrben, dedi. Ayrıca, saba,h namaz]'nı kaQınnm korkusuyl.a bir aydır geceleyin uyuma.dığını söyledi. Öyle ki, nkşamleyin tencereyi ateşe koyan bir kimse, tencercnin iı:indcki
yemek piemederı sabah na,nrazrnr krlar. İbn Fazlön şöyle ıler: onların ülkesinde giindüzlerin çok uzun olcluğ'uııu göı:rliim. Senenin bir krsmrnda gündüzler çok uzar, geceler çcık lrısalı.r. Sonra geceler çok uzar, gilndüzler çok kısalır. Varrlığınıın ilrinci gecesi kubbeli çadrnmrn drşrnda oturup semayı scyrcttim. (206a) Pek az yıldız görekıi}dirn. Zannederim şurada burada on bcş ka
84 Vis0 : Bunlar Ladoga gölünün doğusunda Beyaz göl civarında oturan Ilııs amalistlerinden Vies kabilesidir' Bulgarlar Visü ve Yura ülkosino kızak
lılrlo elbiso, tuz, işıennIiş eşya götürürler, Bunları kürklerle doğişirlerd|. Bu bir sessiz ve muğayebe İle değişim tarzındaydı. Sessiz doğlşlm ıa-
(l(j0rot
''r'1"TT'r'F-" '-
İgw rAzI"AN
*-._
52 , *--^*=€,
Eu
Bqlggd baıififf?fiffi. qab*"sgH iŞaoıaııı ziridan daha -g3iE
u. Dehşet
f"gio, Sevsen, Bafis
içi@
Ş6ffidffiş""-
ve arkadaşla-
ylrrrmırda bulunnn hükümdar:ıı
*---
göre' oskiden zenci olduğu gibi' Mervozi'ye manımızdaki ibtıdöi kabilelerdo [*i'ıu'inJu "u"uttu' Aynı müellif kaydetterde, Çin ve Hind 'a''"i*o'; Josslz değişiınln h0kinı otduğunu KimAkların bir zürnresl "*;*d"-J; meKedlr.
'i;i;"
ıiven kimse onun emlİsiıan> z06b) Rqgdan yedik-Tpdrsok <
_("-@
elrrıalarr var. Bu elma
kızlar
lann
bilmed-iğim bir esr
ise ince hurma
tereddiitjilLetü.ez__ Pulmadaq ondan ?.ra-
olduğur-ıda gİt,-elği,
en da}ıa . Yeü
daha
rdüm.
hurma ağacının benzer. fakat esinin bir bal-
rda
rlan
gşç-şıı3p .g*i *-u*h9ş-9qu9l"Rusds.v Ve alPg]Lbol g_lmasına -rığuıçı-cn .çob-ı|arı_ve-
ıL!etiKrler.Fir
t:dcr. Hükümdar'rn bırndan hissesi vokturJalnız, h0ı: cv gener]c bir, hükürndara bir samur kürk verir. Hükünıdar ns!çerle-
rini herhangi bİr yere akın yapmak için gönclerir ve ıskerleı'i ga'nimet elde ederlerse bundan muaJ4yen bir hissc alır. Düğtin va,pan veya d&vet tertip eden herkesin, vercliğİ ziy&fete göre, }ı ii]iümdara bir hisse &yrrması' bir söhreca8 bal nclıİzi ve bİr
m. Di ve-Izgn hernen ağacın kalınlısna ormarun
ğlr
aclarnlarrnd.an biriyle ağaçlar arasrna girdik. daha uzun, yeşil ve küçük bir ağaç g'ğrc!ı& mar, bu damann ucunda genrş Ve yere
i
mış bir muş
SEYAHATNAMESI
===
geeenin bir saatten daha kısa bulunduğunu, onla'rın ülkesinde olduğunu söyledi' fun Fazlön şöyle der: dağiar ve göziin görebii' orada, güneş doğarken her 191' haGüneş ise büyük bir hulut diği her şey kızıl uı'-i*ı' alıyor' devam geliııceve kadar kızrllık linde doğuvo,' çogü' o'tu'ın' uİ'ş- nuraaa geceler gündüzier ediyor. Memleket i'*' ı'u'u' krsalrr. Hattö, bizdeıı kadar uzar, günd#;^j";l"ı.r"ı.*arr bulunan Et'il nehrirıe u' mesafede bir adam uı, te's';i;; a'ıiu orava varmatlı'n ı'"kşaln }ragitmek için sabahleyin yola çrksa' c] cr1ii er' aoğrp' gökyüzünü k1I'I-T.: nııtıirlialJıu, basar, ranlığı g'."uı., ,ru*rş, gündüzler kısalBiz oradan ,yrıaürirr;'; i'mıştı. ^'-"-orır, uğurlu sayarlar' Böyle köpeklerin havlamasrnı çok ve stı'lh senenin bo-lluk, bereket o sevintrler' du5nınca bir şey serıesi olacağrnı söylerler'
hemen hemen
'
B5 Fındık : Mervezi "Bulgar
ü|kesindeki hadenk (kaylnnğacı) ağaçIarı
nrasında fındık çoktur." der. Volga kıyıIarından orta Asya'ya golen fındıklara . bu
I
gar'
ggL"
den
i l i
rc
i.
Gövd.es
i
n
jg-gıLı-_blı.mav
-
i
ç
tı6 S&hrec : Bu kelirne Türkçe'deki osağrak" kelimoşinin doğişik şeklid.ir. lbn Rusteh "Hükümdar her dilğünden vergi olarak bir at alır., der. Buna' 11iire, vaktiyle at şeklinde alınan bir vergiden bahsedilmelidir. Kellme "sğh ı'ııh, şeklinde de okunabilir.
IBN r.AZLAN
5&
şJ
=:ı===-:::3'
|:
'Zita' on]'ann miktar bozuimuş buğday verm*i mecburidir's? saklayacair Yiyeceklerini ülkeşi rutubetli u" ır?u*, ağırdır.oe kazıp yiyeceklerini kııyular yerae yerleri de yoktur' Arıcak, gün geçtikten şonı:a kokar ve bunlara koyabilirler' o da uırı
bunlann
rirler.
etini, kızlar
F
. Yalmz,
ffi;;';nında
muhafrz bulunmaz' Sokaklardan kıükar' Kalpaklarınr çüave çarşrdan geqerten"herkes a5ıağa Hükürntlar geçince tek(20?atr rıp koltuklannuı aıLna alrrlar' huzürııns' girar başlarrn* giyu';;ay"' ş*ı'ııae' hükiimdarın binu'vtıt'hattf,' çocı'ıklarr Y"-}*-uleri ren herkes; küçiik "* koltuklarınln alle, onu gördükleri zema; kalpaklannr çıkarıp Daİıasonra tını alırtrar. Sonra, başlariyle *"ıa* verip otunrrlar' avat!3 kadar kalkıp, hiiıjaümdar ot"**uy' emreılinceye 'durur: oturur'' Kalpağnı diz iernes çökerek lar. onun önünde;t"*" lıadar gaklgr" koltuğunctran çrkarmaa' Huztırund'an çrk'rncaya giyer'oı Yanından a5rrrldıktan sonra tekrar
u,rr;;#;.
değlil' buğdaydan
kondislnden Bozulmıış buğday : Burar]a buğdayın bahsedilmektodir' içkiden bir imüt edilen l'ikayesinde uo,rf,rÇ', iur"ıimun sellİİm'ıı'ı seyahatlnin Rutubetıi kullanılır' (pis.koku.Iu toprakJ "* Ebu'l-Fid6'nın eserinde aynı ifade ve 's oltalarının çok bulunuşu balık yağı ' *'ü' i'g'nu
ffi
8c
Balık
'ii'lıalık avcılığının revaçta olduğunu gösteriyor'
geçon lıu ke|ime Kalpak : ııetınjJ'-*ka]un"uu" şeklinde giydlkıeri'şapka" şeklinde izah edllm6mul yüksek külah, iJrı.'r,uiı.ir.nın elbisolerine benzer' iııüuıiı*anların mektedir. lbn Rusteh "ö"ıl''" "ıu,r*ıeri Türk clbiseleri olarak kaydeder' der. Mervezi, ı,rırn"uuJue kabayı f,deti' ;;;; hallerde baştaki şapkayı çıkarmak 9t Şapkayı çıkarma gu gelen Türkler'o,larak askor ülkelerine islğm aJ;tı Türkler arasında c6ri ıdi. de ve Moğollarda da görmekteyiz'
s}
nkeçedon
SEYA-IIATNAMnSİ
t
ü
:-
Hepsi kubbeli çadırlaıda cıtururlar.92 Yalnız, hiikünıdurın çadırı çok büyüktür. Bin ve daJra fazla insan alabilir. Içi ltr_ meni kumaslariyle döşenmiş olup ortasrnda Rum dibacıyla (brocart) örtiİlü bir taht vardır. onlann ödetlerine göre, bi:' kinısenin oğIrınun erkek çocu_ onu babası değil, dedesi alır. < der.93 Eir adam öliiıce ona çocukları değil, kardeşleri mirasçı olurlar.s'ı Fliikümdara, ful6"miyet'e sğre bunun cöiz olmadığını söyledim. Mirasrn nasıl intikal edeceğini iyice anlaymcaya kadar iza}ı ettim.
onların ülkesinde en çok gördüğüm şeylerden biri c1e yüclırırndı. Bir eve (çadıra) yıldırım düşiince ona yaklaşşiayrp' içinde bulunan insan, eşya ve diğer şeylerle kendi haiine }ııratrı:ı'lar. Bıınlar zamanla mahvolurlar. Ve derler.9s
en değerlilori zirveıle birleşen ı'ızun nğaç dilnlelenlrı lnş;1 rıdlli1ı, iiııttcın duma" ırın çıkn:ası için bir de!ik bıı.akılanl.gı,dı" ltın üattütı 1'ııı'afınrlllrı t;ı''ılllf r:dilen çadiı.cliiııolidir' Bu büiüi< çaclır!arı lficle için .harr.;ilı' l
s4 Kardeşlerin veraseti : &ir adarn ö!ünco orıa çrıcuklarının doğil, kardeşlerinin varis oIması 6deti anaerkil aİle diizenlnden ç1clmokteldir. Bu 6d'et Türklerde, I\loğollarda, Berborilerde ve çeşitli kavinılorde görülür. Bu verdset yırensibi siyasi ver6set husı-ısunda da geçeı:Iidir. 95 Yıidırım : Türklerde olduğu gibi, Moğollarda da yıldırım isabet eden
eşya, hayvanlar, insanlar, hülasa |',erşey bir müddet btiytik l"ıanın' ordugahından uzakta tutulurdu. Bazı şamanistİerin yıldırım tanrıslna ibddot ettiğlnden bahsedilecek. onlara göro bu tanrı yerdeki kötü ruhları taklbod'er. Uygurlar İse yıldırtmı uğurlu sayarlardı.
İBN FAZLAI"I
50
olarak onu da öldürürler. ffiından bir sandık yaparlq1 K1t! naffc-camun, birTesti su bıraktı!|4g
P' Yant-
sEyAHATNAMI]Sİ
sın&-ğğgtti&,Eğer, -' bir kimse silöhlarını çıkanp bir kıyıya koy_ Tilktu, sonra idı'arınr yapars& bu hareketini kflbiüyetine ve bilgisine yorarlar. Ona dokunrnadar. ışk ve erkekler r. ınirb_ırle4ı&rı ükg+ıda şı hir ş.ekııae-ziıa_etıq9zlel. dört kim olursa oisun, biri zina ederse, ji='!:::rF:f lardandır. Iclerinden j:tY,--'a#i::*-:;i-:::;.--:1ş^:J_ g*5?'j= -*-.-,-_..---.--.-,.: ;;;::--;;l:ji: şry
kpçTızlar.'F@ Zina@ş]ıÇi-
-
Ccwflfuglra
r=
ş.:*=::t==:=--:
traz4E-ç-a^kp
rünceye kadar bu şekilde asılı kalrr.96
57
mi
<
çii€lw
bırnızJ hizmet etrnesi serekiu-der]er-*onu-vakalRyüp-b'oynıı4|a
r
zina ö&-nin el
yeeygldaq@
frffi**ı
!
*p'ıler"Farİrı şe
-ffiiĞğı ikiye ayrrdrktan sonra viicutlarınrn trıarçalanndan }ıer birini bir ağaca asarlar. tsadın]La'" s'ıgeııken enkeklerjen- k' çın ıı''ı "'" dwe tnk *atş 1
ı|
yerli üalktan bazıları ticöret için bir yere gitmek işteditrer. (20?b) Sindli onlarla beraber gitmek için hükümd.ardan izin istedi. Hiikümdar önce buna razr olrnadr. Fakat, Sindiiırin israrr üzerine gitmesine izin verdi' Gemideküer onun cewAl uekfllı, akılli bir adarn olduğunu görünce birbirleri ile konusup ciediİer. Yolları üzerindeki bir orrnandan geçerken adamı gemiden indirip boynuna bir ip geçirdiler. Aclamı, bu şekiltle yüksek Iıiıı
L,
ağacın başına astıktan sonra bırakıp gittiler. Yolcla vürürlerken iclerinden biri idrarını yarınrali ister ve -yaparsa oqF üzerindeyken idrarrnr si]ihı sayarluJzsrhdefii-;-*-_--*.-** ,*-*-*-:-:-:;::-r _-_r--r:_i ^i -_-___ siiAhınr, elbisesini ve her şeyini alrrlar.
I
98 Haia ile biı"ini öldüren kimseyi Ruslar da aynı şekilc|o cezalanclırırlardı faş. lık.). Bu şekilde cezalaııdırma ölüme mahk0m eciilen kimseııin tesadüfler sebetıiyle kurtuIrnası veya aç!lğın, susuzluğun, soğı-ığun sıcağın tesirİyIe ölnıesi içindir.
tıvsam da muvaffak olamadım. '-*.ffi_iızı da zina yapan gibi öldürürler.
iktardı ba'l buiuılluı:" onlar, bu yuvalarr tanrrlar, ballarını almak için ormana girerler' Ba.zan, bu esnada di"işnranlarının baskınııılı, rığı:ayıp, cınilır tarafrrıdan öldürüldükleri de olur. Aralarrnda pek çok tüccar vardır. Bu tüccarlaı: Tiirk ü1lrelerine gidip koyun, Vİsü ülkesine gidip samur ve siyah titrki kürkü satın alrrlar. tsulgarlar arasında beş bin kadın ve erkekten miiteşelıkil, Barancer diye tanınan büyiü bir öile gördük. Heırsi de müsliim'an olmuşlar ve nillr,az kılacak ahşap bir cami yapmışla.rdı. lı'akat, Kur'ön okumasınr' bilmiyorlardı. Içlerinden bir kısrnına namaa kılacak kadar Kur'ffn öğrettim. Benim eümle Teıüt adında biri müslüman oldu. ona Ab_ rlullah adını verclim. Bunun üzerine, dedi. Adını hemen Muhammed olaralr de_ ğiştirdim. Bu adamrn karısı, anasl ve çocukları miislüman olup hepsi de Muhammed adınr aldılar. ona, ve surelerini öffettim. Bu iki sııreyi öğrenmekten dolayr duyduğu sevinç, Bulgar hükümdarı olşa du_ yacağı sevinçten daha fazla idi.
rimtrIs,'*i":rw f' '
"'
SEYAHATNAMEST
5B
(20sa) Hükiimdann yanüa vardığımızda onu Hallece kurmuş ola_ tl(helletch6)9s denen bir suyıın yanında ordug&h n"ıooı..'B, *, üç gölden meydana ge.lir. Eunlardan ikisj "rt büyiik, biri küçüktür. tr'akat, her üçü de çok derindir' Burası ke' i]e Hazar fJenizi'ne dökiilen Etil nehri_ arasınıla bir" fersah ve kurular:ı srk ;;rfi bi, mesafe vandır. n"i6ili, Effi"oa sık pek çok değerli şeyıer sat'ılan bir çarşı (panaylr) bulunur'gg
r lüzumundan'faı-
Bazan adam ve eJi aldıkHg_giin-lou şek{$P se: (z08b) Diğe{ ta-
a
ülkesinde
i,, l,', ii
Yencfi.c
I'l t,
buraya bir
l,
irtl F,
giiıltik
mesofedo olan
E$!5ısbıi
;;*a
',i_
=-:::i'1ff:_:"
ve Me'ctrc Sedrli bu-
ktadrr-Allıtı onlann
ğeaaın açrlmbsı
fizyoi'ıonrirıindc+ıı başlra bir
sonra, Yecüc Vg l\fie müsIürnnn o!=ı','a igrnistiı". $ıından conra. Ye'cüc vo fule'cüc'üıı
{ır
Efr şen
ffi
runlu, yuvaılalt yü;Iü kavirı .kuu
ffintrn-Tçimö-aö a . Bizden
ık mesafede bıılunan
Hallace : Volga'nın Karna ile birleştİği yerln yakınında bulıınan bu üç Eölün adı Çuvaşça olup kışlak man6slnadır' 99 Etil nehrİ kıyısında ktıruİan bu panayırın yerinde daha sonra|arı Bulgar şehri teşekkül edecektir.
9s
azmanının Ve'c0c ve sle'
-ggsJgtğoü-ğğylğe Ye'cüc ve Me'cüc seddi !.şkkıncıaki kana'atler do aynı şekild'e değişmek' Derbend, lıazıları Denıirkapı, bazıları işp
Jsıebü,ja-,
İBN FAuı,Alı
ü0
İbn Fazıfln şöyle der: rn üd det y #-.-*-Y-*
6ı.
:-:._-:-:=ü
diye tanınan bir bey ile berabendi. Henüz.rnüslürnan olmamış olan bu bey, Bulgar hükümdanna bağı idİ. Hükümdar yukarıdaki haberi gönderince her ilri kısrm kor_ kup onunla beraber Cavş1z nehri kıyısına göçtüler. Bu nehir beş zir6, kadar genişliğinde ve sulan göbeğe kadar çüan }:ir ırrnaktır. Bazı yerleri ise köprücük kemiklerine kadar çıkar. Pek çok yerinde ise boyu aşar. Etrafinda çok miktarda kayın a'ğaer ve diğer cins ağaçlar vardrr. fui|ıos fogyi
Bu adarnın ne olduğunu hükiimdara sordum. Cev&ben
.r'#%,*-j.--_-ğ2
SEYAHATNAMESI
anrmrzd a gt !ıIgu. _EgEaq, q"ıg sq"gn:*--*::"::-.--
!e -
ç
f'Fr hamile \ağın- qocuğung dlişiirüyo{g. Bir ıışeglJg}glffi* ,ofrii 6ıaııriınceve kadar sıI=a;-;-:--*L dedi. .sını görmek istiyorsan, gel beraber gidelim, reTi-}jö"_ hi-ğffi m;vl ar zu-bıı vofr m;ffi gjluk, B.lÜ1ıggc: bir ormana büyük bulunan cEfi{an_dğ'ilar oh-e,rrin;?6-*mm*Atrjffi irlTömiffi "aava ı şGh;._b ak-tl m;T o c am a -fu_4€
._-,.#."%
i
x#şaşşı
ırı"rı
ffi aynı
@ n_b-L1@nlffi ;1_ı-r,--uq
tte büyüktü
ud,-soı- "'* kaJ-
İbn Fazlön şöyle der: Sonra hükümdar, Hallece suyu başından Cayşİzro{ 1ç}lşi lııyı*uıa gitti. İki ay kadar burada oturduktan sonra göçmek isteyince $uyflı'{0z denilen bir kavme adam göndererek kendisiyle birlikte gelmelerini emretti. Orla@ ııabır-dm q+i!gr. Eunlaİ-jkl-k}sT3*?ya
@}gi*l19--!93terğ--[irağ .adam onlann başrna zorla bey olmuştu.
adındaki tıu Hükümdar onlara
k'ir adam göndererek
leıtine mensubiyetle takviye etti. Ben, Halife'nin hizmetlıffrı_ yım. Bıı rnillet, hükümdarlığı bana tevcih etti. Kim sözürnii t'titmazsa onun karşısına kılıçla çıkanm.> dedi. Diğer kısım ise Es_
1q{ Cevşiz : Karıa
ycrdıi.
nehrİnin bir kolı-ıdur. Rulgar
şehrinin kılzeyine
düşü_
t$2 SuvAr : Zeki Velidi Toğan lıiı lsııin Çı.ıvaş kabilesinin oski adı oldı.lği-ı_ nu söyler. Bu isim, daha sonra Bulgai' şehriııin yakınında kurulan bir şehrin adı o|acaktır. Şehrin bir cuma mescid! vardı. ibn Havkal -Suvar şehrinde hatip olan biri bana, b;".ı iki şehrin (Bulgar, Şıı,ı6r) nüfuııınuıı 10.000 kadar old'ıığııı^ıu, binalarının alışap inşö ediIdiğinİ, halkının kışın şehirde evlerde, yazııı ise kırIarda çacırlarca oturduklarını söyledi", der. l
L
öküz k
ırııaklan öküz
(209a) gövdesi katıı:
ve
niha
lne
kalm
*llğ-Lj1glak gqq \ gl-aI \3laı, jlgl bir bçgrueu, plan ..bir sgşg Bu hayvanin boynuzunun uzunlıığu iiç ila 'h,m-g@şJga }:eş zirö, d,aha az veya daha çok olup kendisi çok veşi] ağary yaprakları yermiş. Bir süvari çörlg"şç-*üzerino hiiıcum ctlcrmiş. H hıgğ"ffijıfid"-iyi_ L.9. ş tq ı,i" i,t- n;ı üuş* * ]
$a€ıv_qlt
,s3
Eskil : Dört lıulEar ka!::ilesindon birinin
eI-ölern'da zİkrediIrnektedir'
"
artrı
olup lbn Rustelı ve Hudüdo
{[i4 Biraz şoiıra, burada bahgedilen havyanın ha!enç l"akçaağaç) ağaçIarı* arasında yaşadığı söylenecektir. Bu ağaç lüğat kitaplarında "neyaz ile-siyah, kırmızı i!e saı'ı renkler {
ağacın, Çin, Rrıs 'ıe Bıılçar ıiİkelerinde büyük boylu olr:iuğunu. ondan vazolar, tabaklar ve oklar yapıldığını ix6ve eder. El_BTrüni "Ha!enc çizgili yoiIu, daınaılı ve bsnekli bir ağaçtır. Bu gğaÇtan Türk ülkelerinde masalar, barılak_
lar, srı ve İçki içmek için kadeh|er, lekeleri ince olunca bıçak, sapı voya vo Harezın'e ihraç ettikleri hançerlerln sap|arı yapı_ lır., der. Ayrıca, bu ağactan ),apı!an çanak|ara, tabaklara vo vazolara dı ha!enc deniı"di. Arapça eserIei'de Ernevi!er devrinden İiibaren şAirlerin ve yazarların eser|erinde ha!ençten m6mül eşyadan bahsectrilir. Kayın aiıacı ihacenk) gibi, bu ağaÇtan oklar, yay sapları, kuntariyeler de imöt ediliyorrlu. Kayın ağacl ile, akçaağaçtan &ynı eşya yapıldığı için kitaplarda hadenk ve tsrılgarların llorasan'a
lıalenç kelirııeleri birbirine karıştırılmıştır' Bahsedilen hayvanln kergedan olup olmadığında, Ibn Fazldn zamanında ),aşaylp yaşamadığında tereddüt edilmektedİr. Zeki Velidi Toğan, bu hayvanın gerçolrten kergedan olduğunu söylemekte, bu konuda lbn el_Fakih'e dayan-
82 *--_İ-1
SEYAIIATNAıIESİ _--- ilil
sB
ffirjfr::::ı | ]-". ".
öıtı4i11 arkasıngaıı kaqml Şöyle_ki; bir adam öldüğü gün erkekler gelip ölenin kubbeli çadrnnın kapısında dururlar. En ..
atmın üzerinden aJarak havaya atar' aşa$ya e
öi*nı, halkı bozkırlarda ı'e ormanlalda bu hayvanı
araJnp aV_ la'7ifi*ellerindeki deriden örme kır
ŞJbıaıırıınce}ıe kadar üzerine Hükiimdarın yanmda Yemen a
ry
lki
İbn Fazlön şöyle der:
sene do]unca çadrnn kapısı ij,zeriıüdek$3Jr4ğı jn4iü.ip sacı;;ifr;-şGffiş-Ttraş orudar]. frazrrlarlar. Bu ziyöfetle m0temden çıktıkları anlaşılrr. Olenin Bu pel,tıjdekiF 9$1 tıalaı kq4sı v.3rs_a. bgr.ıd3,ıl s<ınrq evlpnir.. ige öliilerine_şfldecp r"Fj9"9Jlııuııg.-JJa"ıtneze merasimleri b.Jl* möİffiffi Giin TiF-R-ısmmr ya par. iilkesindeki her ev lraşrna, TTazar hükümdanna bir samur kiirk vergi vermek mecburiyeündedir. IIazarlar iilkeşinden Bulgaq jŞ.ak6,ljbe) ülkesine l?ir ticF.ıp][ ._r-t
bu hasta"Iık süt
fup gömecekleri alırlar. n
ri
maktadır. Kovalevşky ise, lıu hayvanln tarihi dcvirlerde vaşaıııad,ığını, Ebü H6mio el_Ende!üsi'ye dayanarak brı hayvanın olduğıı söylenen boyntızun tarih öncesi devirlerd,e yaşamış otan mamutun fosilİeri olabileccğlni söylemektedir. Kendisinden kernar, tarak, tabak ve çeşitli eşya yııp1lan bu inaddeye hutüwden imal edilen eşyanln Çin'do, lliııd'de ve "hutüw, clenir. fuİereevİ, Türk ülkelerinde yapıldığını kaydetnıektedir.
öıüyü gömme : Bulgarlar müglüman olduktan sonra ölülgrini bu şe" kltde gömmeye başiamışlarür. Putperest Bulgarlar lsg ölülerini oturmus
l05
olarak gömüyorlardı.
ücc
ı06
Gürnrük resrni
:
Bu|ç;ar i1lkesine gelen
arl a r
-
ggtmak-için-&ğ-
bu gem!lor Volqa ve
kolla-
nından Bulg'ar şehrinin kurulduğu yordeki panaylra goltrlerdi. Hiikümdar bura'
ya gelen
yabancı genıilçrdeki ııallardan istİsnasız öşür alırdı. Kuzeydon gelen Qemiler ekşeri köle, samtır, siyah. tilki, sincap ve l
günçyden gelenler ise işlenmtş macdelor ve zİrel mahsiiltor getirirlerdi. Şu noktaya da İş6ret etınek gerekir ki, bu sırada Hazarlar vo kuzoylerİndeH' kavimler para yerıne sincap derisi kullanırlardı. lbn Rusteh, .on]ar araşında
İBN FAZLAN
6&
]::.:-]5::::=:::]
Hazat hükümdarıBu n, n y@ğa_ ffhindix-sir gün Hazq$}ğ4$-ary ğılgry*( ş.#
çtilffi
.E"_
_
?,";lt ;";J kı zı istcm ek icin e rl am eöndermis.,ııtıı
;{aae*üE-ii@g
j_ryı_:ğ*rglİL_"4ffi
ötmüş. Bunun üzerine, hükümdara s]gi,3ffi913grghja&ka_!]ğ
-4gıııpç-a-bu-kıaı*d&"_g9İı3 jk a j m asrnd an kork arak h emen k endisin- g _b-a ğlr-_oian*Eskü-bnyj 'övlencliffiiŞ. -BulseF*TsöıiöIi6öi_-iitıı.tımaarınr Halif, e' ye ( $u}-
öna;} Pi f k'E- i!şP eııj,!q;siü-"ısı,.11]ımtrffiyeö* ;a *"vu sevı.eaenlusüş "Eı lIazıi ııiıiiurr_ıdarlıdan }orjrus*rı. p]"
ü
-i--*.*rıustur. _*-Tnn
r
ki: Bir gün hükümdara dedim. Cevap olarak
s.qık oldrığunu, vergilerinin helf,.Iinden alındığını gördüğünı için }ııı teşe]ıbiiste bulundum. Ben kendi mallarımla altından ve3ıa giimüşten bir kale yaptırmak istesem bir güçIük çekmen-ı. FIa-
life'niı malının uğur getirrıeşini arzu ettiğira için ondan bu par&)n istedim> ddi.
tn'UsLAIı']{07
l
İbn FazlCI,n şöyle der: ficaret iqitr Etil aehp-}:yısıüdaki-.pana.wa.-_konşıya+ıoe bir sİncap derisi iki lıtıçuk .dirhem yorino goÇer. Yuvaı'lak beyaz dirİemler ise lsl6ın ülkelerinden gelir., 6g1. 10? Rustar hakkında geniş bllgl için sondaki açıklamalara bak. ,08 Flusların gemilerle ticaret için geld'ikleri bu çarşı Bulgar şehrinln
I
buIunduğu yerdeki ponayırdan başka bir yer değildir. Rusya'dan geIen bu t'üocarlar urnumiyetle Vareçlerdi. onlar ticaret lçin bazan kara yoluyla Bağ-
ded'a kadar gelirlerdi. lbn Rusteh c|o Rusların gürbüz vo güzel manzaralı olduklarını söyler' tVlarco Polo "onlar çok güzeldir. Hepsi de beyaz vüeıdltı |;,l,
Ii,
$EYAIİArNAMESİ
j::j
ffi
_::-_:
65
ssrH:i}$"bir"ı-hwı*eeıe-glhümffi
*"
Y9_ry.I9Lz*ıışağ]aI"JIe hırka (iç elbisesi) ne de k;i_ü;*g"i:F;: ffi-E kel-ıeri vücutlannın bir ı.i"-,",-iurr,rir;;";ffi; ;ffilerinden biri dışanda kalan bir çeşit elbise gıyerler.ıog
Eer* {?İ0a)biİLJ3!** uıç_ bİr zarnan bunlarr .Y**]psgn_agrınaz--xüçd'gu;iş ytıritı r* ffr;iüffip' ffi;k küçü;; Tlrnaklann,n ucundan "i"-d;ir. boyunlanna kadar İıılüıjegglh*:-aeg_ffimmffi
şffisFıı"ıı"-orı,a*rrı
-.*- I{adınlardan her birinin memesi üzerine, kocasrnrn zen,rinve mevkiine göre, demirden, giimüşten, bakrrdan veya aI_ I*}* fuırdan bir hukka bağlıdır. Her hukkanın içinde bir halka, na"ıkanın içinde memeye bağlı bir bıçak vaıdo.'', 4*.*, boyrn_ Ve sartş|n olduklarınd,an erkek|eri kadınları gibi güzeldir., der. Mes,0di, Leon Diacı'e ve ProccıpIus'tın kayıt!ıırından rnıaşiıcı,g'nn Eörrı, Rus kelimosiylo Yunanca'dakl roıısios (kırrnlzı, ltızıl) kelirneieı'i ara*;ınrJaki benzerlikten dolayı Bizanslılar Rusİara "kırı.nızılar, cierlerdl. Eizzat Ruslar da kendi isimIeriyle ecık keştane renqi manösına gelen rus,,j sıfatı arasında bir kelime o|rn, yu. parlar- Mes'üdi ve Kazvinf'ye göre, İ?uslarin bir kısrnı sakallarını tıraŞ eder" ler; bİr klsmı burerlar, bir kısmı ise örerler. ı0$ {bn Fazidn tarafından Buslaı-ln elbiseleri hakkında verilen mal0mat İbn Rusteh ve lbn Flavka!'in verdikleri ııe tezaa teşkil eder. a"irş,ı"r'o"""ıe| l!1 Fazl,n'ın kaydettigı şekilde giyinen Ruslar sonradun t,rı.u, trttrn gibi elbiseler giymeye baş!an"lışIardır. lbn Rusteh, .onlar iyi gi|in*n ."*r, kirnşeierdir." der. {10 tsalta, kılıç : lbn Miskevevh de Rı.ıs muharlplerinln hem kılıç, hem bal. ta, testere, çekiç ve balyoz taşıdıklarını eöyler. Zeki Ve|idi Togan, Rus ve Frank kılıçlarından ZDİüG, XC, 29 daki bir makalesinclo tafsilğtlı olarak batı-
6etmektedi!,.
111 Dövme : 'İiuslar gİbi İskitler de vücutlarını baştan aşağı hayvan vo oşya motİflerinin dövmeleriyle doldururlardı. lskitlord,u'i tuı'" Luo,falun*ış cesedle:'de bu huğus açık olarak ç1örülmektedir, Bu dövınelor belkl je onıarı kötülüklerden koruyacak fetişlerin suretleridir. ll2 Hukka : Göğüsler üzerine bağlanan bu hukkalar kadınların göğüslerİ formunda kalması ve fazla büyümornesi İçin kullanılırc}ı. Zeki veıiaı] üiı<ıgn_ ler arasında kullanılan hukkalardaı, oval biçimindekl çengel vo bıçaklardan
bahşeder.
F.5
İnı'ı
66
ı'agıaş
::-:];: j:.:i::i:i]-]];l.:..::-İi||s:-E::'::1::
larındaaltınveyagümüştengerdanlıklartaşrrlar.Zira,R.tıslarbir gerdaırrr.. adam ]-0 000 dirheme sahip olunca karısrna Jrn-yu1rur. gerdanu1^_{iİ?j; 20 000 dirheme sahip oJunca iki. ırı* Aynı şekitde, kazandrğı her 10b00 dirhem 'n}" _r^T 9::İ::i:} il"; ;;;;"; Brr." bir kadının boynunda pek çok ger'danlık bulunur' ..^*.lilzlari ziynet ziıınaf os eşya$ gemilerin üzer' inrle En çok değer verdikIeri satrlanseramikeşyanrnçamurundanyapılanyeşilvemavilıon. Erkekleri bu boncuklardır. Bunun için çok para harcarlar' kanlanna bundan alıp crrkların tanesini birer dirheme satın gerdanlık yaparlar. Ruslar,Allah'ıneııiş--ııü]ü-t]-ıı'sç"-Ptuü&_v-e*bs'ıüh,ab;
.destten irı;"mdfictı.rtıpıiıı*t.,' dolayı yrkanrnazla'r' sonra İg:Riale desttensol.Ig.-!9l-r-ılurerun9uıc.L*lv(llltrl'rq y.:ly: Ş.anne=eJlff ıgı*yık tuı.p4gr- _A*."'1 biıl tıüyüt< :.1: gelince, gibidirler. Memleketlerinden ",ş"ı-le,r nehirolanEtilnehrindegemilerİnidemirlerler.Venehinkıkiyr*r"u ahşap büyük evler yaparlar' Her evde onar' yirmişer
kiilelori satmiıkla ve kürkleri lerini savaş, tİearet Vo lslavlarclan kaçlr
a
oIan Vikingler olmalıdır'
SEYAHATNAMEST :
67
şi, daha az veya daha çok gruplar halinde toplanırlar. Hgr-pİ rinin üzerine oturdı ığır bir di_vaı+. y aJdır." Ş-qEH&.-ıçI3*H9qıqıE; lffi-üzerine otururlar. Bazan. iclerin_
p-.eden
işine devam
r" Fakat, eder.
IIer gün bir defa yğzlerini ve başlarını en pis ve en fena grı ile ırıkamalarr f,dettir. Şöyle ki, h9ı"ş9!9[jg-9gıy9 g'ıaı b:-y:* ğry te]r- rs}"49 "şg q9!,IP: B * q-gl"Aqlşıdorunc -ııo.var..Efendisi bu kabın içi"9@ıbar-.ve.saç!pnııı' -:-----!-**^'
e.jj":J*=ğ.şy'*'_wş*j-*tİi,jlj.1"l
ryLi$sıgağrgı-İlş]İk--b_*}"!gğg." -(&ı0$* İşinı " hİfi rrırç_e, - ;aJiYısu kabınr alın onun J3ı}gğık_ir.ı_-o-.gö-tğniı-]Bu._nçIıı.ıp_{ı vanrnda'kino çıötilrİir Tlıı nrlniıı rlo g*pğe'ş oşL-,!--' "li IrP,!, ılı&gıgt gğLJgpgr. CArive bL ğ9}ı.lğe-kabı'b-irıniı öniınııen_nlın-.*rlltçıı: }rı-ğuil4g-giıtüIuri E:&sıbeıl.9grı 9&.ı;Iü*_ -dolaştıı:ır. nunur' dan herbiri kabın içindö eiini' yııztı"E;;;üil;;'fr saçlarınr yıkar, içine sürnkürür ve tükürür. GemİIeri bahsedilen iskeleye gelinee herbiri elinde bir miktar ekmek, et, soğan, süt ve nebİz (şarap)ı{ı i|g gemiden ka_ ra5ı4 4,p*r' Sonra, İnsan yüzüne benzeyer, ı.o.r*ri yi.ieü olan, etl'afinda kiiçük süretler ve bu sfiretlerin arkasında uzun kü_ "ı14 Ekırıe[<, et, süt, soğan, ve nebiz : Burada Bulgar şehrinin bulunduğu yerdeki çarşıda fiUslara iit bir şamanıst m,beJinden bahsedilmektedir. Cahı. fiyc' Devri araplarının putlarının buİundukları v".luru benzoyen bu rnevkldekl putlara on'ların saçı verdikleri görütüyor. oni" oncu de bahsettiğimiz gibi, ınezarlara ve putlara saçı yapllan bıı yiyecekler kıymetl| *rv,lrn veya bir kavmin kendi elde ettiği mah$üllerden çok "ivuarn olurdu. ıı^ raria, ,,'un,n. da şamanlst a'!an Ruşlar aynl asr|n ııonlarında (375 hicri yılından soııra) Bizanslıların tesiriyle hıristiyanIığı kabul etmişlerdir' Nebiz : Burada, buğdaydan yapılan ve *merz, denllen içkiden bahse"
dtlmektedir..
ilr" i I
sEyAIIATNAMESİ
I'r
tükler bulunan, yere dikiü uzun bir kütüğiin öniine geiir' tsu
f ,r,
rnaırı.iyle kendi haline bırakırlar. Hasta kendi kendisine iyile_ şip geri dönerse ne Alö. (21ra; Iyileşmeyip öliirse cesedini yakar]ar.117 Ölen kimse köle ise cesedini kendi haline bırakırlar. Kiipekler ve yırtıcı kuşlar gelip leşini yerler. }.Iırsrzlık ve soygun yaparken birini yakalarlarsa. onu uzun ve kalrı bir ağacın yanına getirirler. Boynuna sağlam bir ip bağladıktan gonra ağaca asarlar. Zaman|a, rüzgO,rlar ve yağmurlar selıebiyle ip kopuncaya kadar ağaçta asılı kalır. Eana, Rus1a*ı-}iiyli&leğ .ğğıısi*gglq9ı94"*b"aŞjti*dıüsi*
uzak büyük suretin tınıınae secde eder. Sonra, der. Getirdiği biitün ticöret mallaıını he* saydrktan sonra' depp yanındaki bu suretin öniine koyar.
etmeyecek,altınvegümüşparasıbolbirtüccarnaşİbetrrıerı-
djr.> der. Sonra, çekip gider.
Eğer malınr satmasr güçleşir ve ikameti uzarsa ikinci lıir he der. Her suretin önüne gelip ondan şefiat diier ve ona yalvanr. Bazen bu halde malrnr satmak imkÖnı çrkarVe şatar. der. Bir miktar koyun ve öküz kurban edeı:. Etlerinin bir kısmını sad"aka olarak dasttıktan sonra geri kaianınr götürüp büyük kütükle etrafındaki küçük kütükJerin ön-
ıızakta bir çadır kurarlar. Hastayı bu çadırın içine atarla,ı'" Yanına biraz ekmek ile su verirler. ona yaklaşmazlar ve onunla konuşmaz|ar. Hattö, hasta olduğu bütün günlerde onunla ilgilenmezler.rro Bilhassa kimsesiz ve köle biri olursa onu ta_ ı'5 Kurban ediIen hayvanların derilerinin başlarıyla biı'likto kütüklero ve kazıklera ası|ması. aşağıda bahsedileceği gibi, bir şamanlst Adetinden başka bir şey değildir' Kurban edilen hayvanların etlerinin putlar tarafından yenildi_ ği lnancı İse Hİndistan'da dahi mevcuttu.
l16 Hastaiarın ted6visi konusunda RusIar tarafından tatbik edilen bu usül, oğuzlardaki şamanist ted6vi şeklinden başka bir şey değlldir. Şam*
I
ıl
69
i:::-:
JpugEa."*_ffi görmeyi çok arzu j{ıııayer' ediyold-urn.
nist[ere göre hastalıktan aşağıda bahsedilecek. Heriillrır nrnılııırla lı;e hasta'
lar
öldiırüIürdü.
117 RusIarda ölülerin yakı!ması rnilfdi Xl. asra kn<]nr tltıvrın"l etmıştir. il,4i|ğttan sonra ilk bin yıl zarfıncl.a Ruslarda öIüleri ynknın vo 1'iiııınıo ğdotleri 'beraber yaşamlşt|r. X!l|. asra Ait bir Farsça motindo [iuslnrtlon lılr kısmının
ölüleri ayakta mezara gömdükleri belirtiliyor. Buslıırtlo gıiirtilıın lııı gön-ıme şekilİeri, Türklerde olduğu gibi, bir şamanist Adetinden [ınşka tıir şLy de.ğildir.
11ü Ö}ü kayıkları ve gemileri : öıümden scnraki haya.tlnda öIüniiıı emrlne lkayık veya gemi verme 6deti Fin, iskandinav ve Ural _ Altay kavimlerinde görülmektedir. Bu ht-ısustan Mıslr efs6nesinde cle bahsedilir. {19 Busların içkiye düşkünlükleri zamanlmızda'dahi meşhurdur. Eski Rus_ İarda yapılan ortak İçki 6lernlerinden Marco Polo da bahsetmektedlr. Eski isveçlilerde bu Alem|çrç müziğin refakat ettiğine dair pek Çok misol vardır"
_
7ı.
$i:[şYAHATNAME*SI
1
Nihflyet, öIiinün ve cfuiyesinin yakılacağ' gü1 geıcıi.,.Öıi]' lerinevekölelerine<diyesorar.vaz_ artık lar. İçlerinden biri der" o' bunu söyleyince Çok bırakmazlar" de g"ç**ı imkönsızdır. Vazgeçmek istese üeia efenoileriyle yakümayı isteyenler eöriyelerdir'ızo hanginir Bahsedilen adam ölünce, cöriyelerine <'' biri ölrnek İsteı*?> diye sordular' İçlerinden kı_ genç iki için korumak ve nere'ye giderse yanında bulunmak zı görevlendiıdiler. o kud"' ki, bu kl/Jrat bazen elleriyle onıırr lcin oyJkırrrr[ bile yıkıyorlardr.l2l Bu arada cenaze merasimi
itn döşeı<ıer Yç I{öiöfr> dediktegi !h:u döşekleri ve yastı
bağışlanmasını kııtlbn Rueteh ölü yakılrlığl zalnalı, rabbi tarafınılan onun ceçxaz6
4ed'ıd''*"
kı
söylüyordu.
--ı<ı isıavıar'n rniizik AlemIeri yaptıklarını söyler. AtiIIA'nın n'ıeraşımı eonunda Hunlar da a1ını şeyi yapınışlardır'
;;;rk-;';
iyeleri ölıliiren y ciddi ve z, atlet vücutlu
]rl,8Kızkurbanı:EfendilerininV6yahükürndarlarınölüıniiüzerlrıe,zor!.ş.Bu örneklçri vardır' ı*r*ı.ıu genç kızların kurban edİlmeşinin bir çok
uryi
bahsedİl.en geılç huru"tun aşağıda mufassal cılarak bahşedilecek. Burada ciriye kelimesi hür kız bir cariye veya hür bir kız olabilir' Zir6 Arapça'da : içın de kullanıllr. ibi'ı Rusteh bı-ı konuda şöylo der g;ni t 1ıiri' Aralarıncjan yakartar. 8teşte 'rı., .Bir odam iilünccı ontı vc [laclınlarınt soııra' oesecli )ıakıldıktan Öıünıin yiizlcrini keserlor. ve ölünce tılçaklo ellorini alırlar'. Bunları bir ertesi günü sabahloyin varıp ydkıldığı yorclen ki'illorlnj
tıi tup""ik i1oy.1ı üizoriııde saklarlar' Ölümden' juar,"a, bal alıp htiyüıiün yanına götürürler' Ölünün' bir seno sonra 20 tıp ve tliğer şeylori yiyip - iÇer!er"' aiIesi fertleri mezarln u'ş'nou toplanıp balı varsa ve bunlardan biri onuı karısl üç Ve gonra çekip giderle'' Lou' ölünün yanına iki ağaç dilmesi götürüp mezarln ederse' daha çok sevdigını idclia yatay olarak bu'İkı parça$l'}l bunları toprağa dlker. Sonra üçüncü bir ağaç ip b.ağlar. lpin' bir ortaşına dilmenin başları arasına yerüeşiiri.. Bu.ağ.acın ayaktadır' üzerinde sandalyenin bir sırada Bu diğer ucunu da boynuna uJıu.. bç
toprak vazoya ııaba) koyurı
ölünceyo kadar
Boğultıp Kadın işlerini oıtirince aıtıı]oaki sandalye alıııır. yakarlar'"' allp ateşo atarlar.Ve ölüııce kalır. ş;iıı;"';;,i, kocasıyla beraber diri diri' Yine aynı müellif, nr"ır'ju dul kalan kadının Iskitlerde, Moğcıllarda yaygın old'uğunrnezara gömü|düğünü *'u;;;. ;; al"tin dan aşağıda bahşedilecek
l, i'
"Ş#ijĞ;Ji*****i9y*:#tr*h";}H'ft gp - *?lix:
ba}ışedilec
vardlı. Başına samur
l
122 öl1ım Melegi denen ihtiyar
.T
SEYAİ{ATNAMffiİ onun onune j\,!y.9-böliip ggrciye- attılan*Daha sonra, öıtlnüp büliilsilAlıla_
Bunları terletinceye kadar koşturdular. Sonr&, kesip 91-----r' ----' küçIa :=şqnrç i\i igek-ggti:dileL onl?n --ğa tılıçı e p?rça parce ke- t nra bir holgejüg*b:lı IgvuB setjrğil"er. oqlg.n.da ö]{üı$.uE!$ soi?agemiye attulsr_-öıT_ürülecek ılurylçgp} olan gidip geliyor, srrasiyle lıub_ -ol91-9g1ryg-(kız) beli çadıflİıL? giriyor, safii6i-o@ çad]Lnn -.-J.*€
Nüöyet,
c
J€ps
s*rıy9J[
şe
ei ç"'e"iru berıre-* Cöri ye, ay aE] & ny]e eğa!-nlauı
@
t
_aYuçI
;',İtğfi*
j$ı
çer_
qlg}_e başprq-L -J4.ı}e_
Bi"*şuı49ı şsIıeq, :-s9!ı1*9lr, I]99L -yere indirip tekrar avuçlannın üzerine çıkardllar. Birinci -de-1$_ı :gp*n_r',-^Ep;. tekraxladı. Şon^ra ün e jıçUıL ti çi i n cii d-efa _
ti,n Porphvrooenetıt9'a cıörq Fiıglar Kıradoniz'e rlnöl-ıı ıcwal-,qt|eı"!nds hr';rr,olşr kurban ederIerdi. Bı"ı|clar kıralı Krırı'ım iııırıarator V. Leon'Ia müzakereleri esna. sında Altı'n Kapı'nın öııiindo köpekler, insonIar, clnvırIaı' ve cl,omuz!ar kıırban etmiŞtir' 'ıİd Bı.ı cadırlarrjaki adgmlar ölünün vakın akrabalarıdır' Kıırbnn cdilecek c6rİve iIe öIünün akrabalıklarının ciıısİ münasebette hultınması, hı-ı"ıda bir ölii düğününün bahİs konusı-l olduğunu gösterınektedir. Mes'iidi Ruglarrlaki bu ö!ü düği]inleri 6rletini biliyordu. N/loöollarda da [ıunun bir ook örnoğine rastlanmaktadır. Kovalevsky'ye Eöre. burada qtırup hatinde evlenme Adetlnin bir kalıntısı da qörülnıektedir. Ayrıca bı.ırada, yeğenleri ve vakın akrabaları da İçİne alan kardeşler cnklu evlenmesinin biı: çeşidinin oldtlğıı dıı düşüniile!.ıilir. 12E Kapı çörçeves!ne henzer .şey kurlıan edileııek çArivenln rıideceği öb,ür
dünyanın kapısının şenbolü'otrnaIı. Kızın söylediği sözler, onun ölümden sonra rıideceğini tahayyiİl ettiği 6lemi gerçekten gördüği'inii zannettiğini iföde edİyorlar' YaşadıĞı mı.ıhİt, sarhosluk vo daha önce duydtığtl hik4yeler onu bu hayati görrneye hazırlamıştır' Bıı cerçeve fikri öbür d(inyaya bakılan şihirli pencere fikriyle de alğkalı olma|ıdır.
73
avuçlarırun üzerine çıkardıIar. Yine atmı şeyleri yaptı. Bun&.-._ı-y---g-+--r
vurygrc İ " PİLgg cilrİve ile cinşİ münasebet yapt1ktq-n-sonra onu eİenclrslnrn ya.çflnıçng !ıga.k]?"Ll, js ışl ğ*: üern, tut#ffiüm freleği denen ihtiyar kadrn, uçlarr iki ayrı
tl
-;:.-:J:.:.--
I
*
--::
fu -]: --
-g-ffi k üzerecAriygnin- boyau*ıa-Jıi-r _ı"ussgıL4ı*P* -ss}e; rı çekmete*i içip, kalan ıı*:- *{qgı -Y91*'ff:ga-gç:g]ş*yWlii'
de* çlplg$ gjğgğu- jgx&-d$: iö yr,r,r, cıdurıq tu1uy9r. -ğEğ1 -e'!yle-. rö.11vı ç$g"ğ,şi"ıır y 1" !ırsu ı !i k lıp atı yo rd u, $ih-ğ,yet, .-ql_dürüleq_ qdgpllrl l']ha?rı}qnaB geminln altında sonra ııına konljııktan -elleiinde 'tu.,şfurau.tutuşturulmiiş' uçları DaıiJ sonia' insiıili'r;" birer sgpa. p]d-uğu"haldç*.gd-ıın ve-- klıtiik getirip-.geminiu*altg"a ,!qryı]ı"ş]gğrlqığısg-gğ.ıulqr,ğo.4lp-gqmi,_dahas_o-]r'Jq&pFn uı lçe& jada1qJç---c_ilıy ı çrş-e-y -tıt-ıışup yanmo,ya başla*. *Lqşlndan-şid{plli}İırüggar_9şjpqç-etçaql,Cyl-e_ldivş;ı199tu(21P!) .3eraberim-şştu*Yazun4+r- BuşIardan*uış-ad'am-rıardı--. ı
[ı t
lil I
ıi[.
,i' I
76
lj:.*=.*;jjj]:j-:--]1]:ı:]-*ffi=i:-.:=-;-.=='
-lı"
'ıffi Kalkanlara vuru!nıasının sebebi;. caıılılar etrafında dolaşmaya gelecek öIünün ruhunu kovn'ıak, daha doğruısı_ı evlenme icr6 edilecek ve ölünün huzuı.unda yapılacak çiftleşrne merasimini karıştırmaya gelebilecek olan bütürb ruhları korkutmak iÇindir. 130 Burada ölünün en yakın erkek. akrabası diye zikredilen kirnse, şüphe* siz, cariyeyle münğsebette bulunan akraba.Iardan biridir.
-t*!ğggıJiacrinde"._hahşççlİleı" huzürunda cinsj-4ügeqebette bulunur. Tabiİ ihtiyacını görAtı]ra-bın:'_ rıek*jşterşe, ab tütır-ı_jygplgg*ggtjrılir*ona,. İahtın111 üzormüçıı-binenjHayvandan inrnek isterşe hayvanı tıhtın yanma çekjlir. onun iizerinden tahtın üzerine iner. Hükümrlarrn, ordu_ _ifrii-
ffi@cr}-onun*isinc.y-apq,r
131 Eski TürkIerde, kuzey Cermenlerinde ve HindOlarda da yakılan ölüı nün Cennet'e kabulünüın alAmeti"şidcJetli rüzgbrın ateşi tl|tuşturmasl ve yakılan odınların dumanının cok yükselmesidir.
yu İdare eden, düşmanlariyle muharebe eden ve devlet
rinde kendişine vek6.let eden bir halifesi (vekiü) vardır.l3İ
işIe_
rHAZA&LAR:1133
Hazarlann hükiimdarına trIökğ,ıı denir. Gezinti için ancak dört ayda bir drşarı Çıkar.l34 Buna Büyük Hökön, vekilİne ise xIakan sglr f,g1'tg1.ı35 orduyu kumanda ve eevkeden,
memleketin işlerini yürüten, halk arasına çrkan ve harbe gid*n H6kğ,n Beh'dir. Etraftaki hükümdarlar bağlılıklurr* ooi. ur_ zederler. (*) IIer gün mütevfrzİ, sakin ve mahcup, yalrrı ayak bir vaziyette, elinde bir sopa otdrığu halde rııyııt H&kön,ın huzüruna çrkar. İçeri girip selAm verince önijnde bu sopayi ya' kar. Bunu yaktütan Hökfrn'ın sağna tahtın tızerine otu'onra
{*) Meşheil niishası burada sona ormoktoaıif. mscri neşıı.ıedeıııtrer tıundan sonraki hışmı YflIrfft'un H.anar rrıaddesinglon almışIardır. 1g2 Rus
!ıükİimctarı hakkında burada söylenenler Mervezi'nin eski oğuzların h6könı Tokuz-oğıız-hök6n hakkında verdlği bilqile:.e çok henzemektedii. Anlaçılan bı_ırada balıııediIen hfjkiimclar Rus h0kAnıc|ır" RusIarda clevlet işlerini
-:---
7'ğ
rur. Irökön Beh'e de Kiiıdür llff,könr36 denen biri vekölet eder.. Kündür lİökfln'a ise Cflvşigirısz denen bir adam yekAJet eder. Büyük Hökön'ın ödeti hatk için meclis tertip etmemek, onIarla konuşmamaktır. Bahsettiğimiz kimselerden başkasr onun huzüruna ğiremez. Anlqşmalar ve töyinler yapmak, eezalar ver_ mek, memleketin idöresiyle meşgul olmak Hff,kön Beh,in vazifesidir. Adet otduğu iizere Büyük Hök&n ölünce onun için, içinde yirmi oda bulunan büyiik bir saıay yapllrr. odalardan her birinde onun için bir mezar kazllır. Bundan sonra taşlar süı"me toru haiine getirilinceye kadar kınlır. Kabrinin içi bununla döşenir. Bunun üzerine de sönmemiş kireç atılır. Evin altından akan büyük bir nehir ya1ğ11.l38 Nehri bu kabirin üzerinden geçecek şekilde düzenlerler. Böylece <Şe}ıtan, insa.n, kurt ve ha* şeröt ona dokunamasın> derler.
asıl ldare eden bu lı6k6nın vtıkilivcİi. Buracln lrıhsedilen 400 kişilik muhafız Tokıız-oğuz_hök6rı'ın nıuI'afıı birliğini vc VareqIerln drujinasını d'iisün-
birliği
dürüycır. Rı-ıs kıralının gevşekliği hakkında veriIen bilç1iler cle Rus hökönına ait olmalıdır. Bus hAk6nının halifesi hakklnd,a vorilen ınalümat da Hazarlardaki H6kğnbek hakkıncfuı veri|en bitgilere çok benzemekterJir. l33 Hazarlar hakkında tafsil6t[ı bilgi için scındaki açıklamalara. bak.
1ı4
Burada Hazar hökönı hakklnda verilen bilCıiler bazı coörafya kitapla_ rında Uygur hğk6nı ve eski oğuzların hğkğnına dair verilen bilgilere Çok benzemekteclİr. on|ar da' ancak. dört ayda b,r halk İçine çrkarlardı. Hazar 'hfikf,nını gören Tüı:klerin ve komşu mi]letlerin onunla harbetıncmosi Türklerde l",5kAnın gök meı;şe'li olrnaslyla izah ediiebi!ir. t35 l-i6k6n-Bek veya işö hakkında geniş bilgi içln soncJaki açıklamalara
bak-
'İ36 Kiindür H6k6n : Bir ünvan olan bu kelirnenin Maçor
l<ıra!ının ünvşnl
c,lan Kündü veya Künde ile a],ını kelime olması rnı.ıhtemetclir. lshak b' Kündöcik'in babasının adı (veya ünvanı) lıu kelimenin küçültmo sığasldır. Zajackow" skİ bu kşIimenin hğkim (l
-Byr1*buı
ıügğry,.
ve cf,.riye olan bu kadınla
{37 Cavşigir : Bu unvan hekkında tatmin erJici bilgi verilmomlştlr' Farsça biı kelime 6|6ç "ç6şnigir, Veya Türkço "çavuş, ilo Farsça "gTr' ı.eıi;uuınoeo mürekkeb bir ke|ime olabilir. Burada Hazar lıfik,nının yatağına gömüldüğü söylenen nehlr EtİI '38 nehriclir. Vizigot kıralı Alarik'ln ve Atilld,nın ."ru,iu., {Volga) J, nuti.'vrtrtlarında inş6 edilmişti. Oğuzların bir kısmının ölülorlni Ceyhun n"r,riiu'gö* düklerinİ İse el-Biı.0nİ haber vermektedir. Hazar hğkünlnın mezannı' İnşt
edenler ve onu gömenler öldürüldüğü gİbi, Atille ve AJarik,ln mezarlarını İnş& edenler ve onları gömenler de öldürülmüşlerdir.
açip kapayıneaya, kadar hadım, cöriyeyi Hökön'rn döşeğine getirir. Kubbeli çadırrnın kapısr önünde bekler" Hök6n işini lıitirince, cöniyenin elinden tutup hemen acele olarak kubbeli ça_ dırrna götiirür. Büyük HökAn atına binip maiyyeti ile bir yere hareket ederse, cliğ'er askerler de hayvanlanna binip onunla birlikte hareket ederler. Yiirüyüşü esnasrndı, onunla birlikleri arasrnda bir millik mesafe bulunur. }bees.ııdaı" qnu gğ"rrLğgLeş-bg -
ry-en -öıriinÖe*şesdeys"*kapa!-ır._
o
geçinc 9y__9'E9-1
L ş"99t9ğn
ıı a
_
şını kaldlrmaz-"-.-_-gakAnıırın -ş*'_ t tıırı;ımğarııt mdde'ti _en -fazla }g"E sggs|ic. EIiikümdarlı*, bu ııü4ğeu nj- gg**ğqhi -şrrsa ?QŞr Jıe-ğe:. ivvetı onu öl düIürler,-sEu bg44dü y9*mı:glggğLa*de*leışs --_-_ggEE!-!g-y9lüş3el-g-Ql&rıIşg jg"-eş"Leg9l_b9ıIeğaı-Fll *ilüılde-v_elıiçhir-şehçd-e.:gü9r€h9g9n_L?gg9ğEı.J$llp-qi*L
larsa,..d_önenterin*hepslö1diirjiliirler*-Qnun kumandaulQ$_ve Ve.ru_aı.g.ır. Eçllı) *ağlüp_ phıp- geri d_önerlerse, onl&rı. k;dfiib-
}ü
rI9ly-Q-gqçqklarlnrhuzurunagetiı:tir.onı-agulğl'rffi ,-.önüığ;lııı: "-ü"!"*rn:-ye_ çqcuklanml -başkp!+uıq .b!bç ç!çı.--Ay.ır $ekikie* hawanleltır* silfl hlannı ve qy-lgryini de başkola-r1na. verir* Bazt, n' onları lkişeı partaya, htüerek cesedl*eJini"--çpru$b4-gerer. B.azep
l39 Hazar hAkğnının tebaası tarafından öldürtilmesiyle ilçilİ kısımda Fnıin el-R6zi şöyle der ' "Hazar ülkesi clahi Türk ülkelerinden lıiricir" Bı-ırada oturanlar srın dere_ ce güzel ve şevinıli kimselerdir. Hükümdariarının h6kİmiyotl kırk yıll aşarsa onu azledeı"ler. Dinleri ise, gündüze, g6ceye, rÜzghra, toproğu, göğe, ve l,eJ şeye bir ulOhiyet atfotmekten ibarettir. Fakat göğün tanrısı dlğer tanrılardan daha büyüktür.D BU parça eserİn müsllifi tarafından eski kltaplardan alınmış olmalıdır' Burada putperest Hazarların dinleri hakkıncta veriIen bitgİ lbn Fazl6n tarafındarı Başgıı"tların dinlne dair verilen bilgiye benzemektedır. Ve :
,ş-1'9'par.-U9 HazarHökönı'nınEtilnqlı[ıalajık!_t-ugıüıığgJuzuIub'"gy!i\, bir şefiii-vardır. Eeıırin bir tarafınğq- Iu'üşIğ!qanlaı,..-diğqr-la.; n, Müslümani arın başrn_ ;arit*ıileiind#Hrryg-L{r"r"L j1şyğ+-!ıT-;9wıil; min ;?rri[rr1-ffi;ar-ittk;i"dfiffir" ;;-tice""t Gn burava gejlp_ödfi *üslürnanların hukuki işleri bu müşlürnan vazifeliye havale edilmiştir. ondan başkası Miisl'i.imaniarrn işlerine'bakatrnaz ve aralarındaki anlaşmazlıklarda hükiim veremez'
;r*?;mffirJ ffi
ng şg}ıise, \4jislilmlnlann lİı-maz EıIclıklarl-ve
Çu.Ir-ta
qügl
teri toplandıtıaılğıemılqİ, uırğırj1s*q }ıı dnares' Eiikaç müezzini bulunur. Hqnı-ffiÖg1-lrjçdl:n
-*.,#:
'İ40 Hazar hik6nının siyasi iktidariyle ilgili olarak Zeki Velid,i Togaıı şöyle
der
;
"IJakiki iktidardan tnınarrıiyla nııhrı-ıııı cılnn l:ı.ı hiıkiin oynı zııııanda tamarniy|e gerçek bir iktidara sahiptir. Bu da lııutIak bir hf,kinıin illtidarıdır. onı_in kıralliğı, şam6ni Eöçebe kııbilelgrde oldu1]u gibi, mukadcjes bir l
sahiptir. Bu kabiIelerdc kıral tamanıi)ıle halktşn ayrılmıştlr. 0nıın [
141 Etil şehri hakkında geniş İıilgi, icin s<ıııdaki açıklaınalara baIı. 142 Hazz : Bu ke!imenin etimolojik izaiıı yapıimamıştır. Fakat, Etil şeh' rindeki Müslümanların hukuki işlerine bakan bir müslüıııan kndıd'an bahşedıldiği ÖşikArdır. Bu husus Ibn Fazlğn zarnanında Etil şohrindeki müsltiman_ ların hukı.ıken ayrı bir statükoya tdbi oldukIarını göstermektodir. lstahri V8 İbrı Havkal zamanında iee Etil şehrinde ikisi Müslüınanlara, lkisi YahucJilgre, ikısİ Hıristiyanlara r,e biri şamaııistlere ait olınak üzoro yedi kadı vardı. Müslümanların siyasi Ve ıÇtımaı dı.ıruınu daha da kuvvetlonmlşti. Ayrıca, bu hİiklmterle hfikğrı*oy araşında aracılık yapan biri vardı. Bazı meeelelerde hA_ klmler bu'aract Vasltasıy|a H6kön-bey'o danışırlardı. lhtllğflı nıühim konular içln hükümdar ayrı oturum tertİp ederdi.
{,ıt3 Cğmi : lbn Fazlğn zamanında bir tane olan caml 6dedi Mes'üdİ ernanında otuza yükselmiştir.
r- Rui gac aı' ( S n k6 tibe töbiüırle:' 9ga-beslük
}u ırr irr
i
_
)*lıe*
İkinci l(ısını
EBü DÜr,EF''İN ((nİsAtE) SİNDEN
Türk üıneıeriyle İıgİıı Kısmın Tercümesi
lili It|ü
1M D6r el-BAbünec : Bu yerin de nerede olduğu t6yln odllememiştir. Hazarların H6rün el-Reşid devrinde Müseviliği kabOl ettlklorlnden yukanda bahsedllmİşti. lbn FazlAn zamanında Hazar ülkesinde azıntıkta olan Müsltiman}ar lbn Ruşteh ve ibn Havkal zamanlarında çoğunluk durumuna geçrnİ$t. Etıl" Somender, Hanbalığ ve Sarığşen şehirlerinde kalabalık müslüman cemaat' loritoşekkületmişti.qgş!ğ1qed9lJehu-drl-ere_4!-s-b"9J]ç-daha-(alebaLKı-W$ bütün bun lara rağmen halk şaqgıi*ğg-!9t!ıl _ L"ly._hg9m9lıışlg(, :-_-'
ı!*giirştinlpş.ş145 f,g-rnçkle akıl.sahipJ.erine, .ihret"alanlarfl.^'Ve-üs"ü^; nık insanlara bu lrususta teşvikte bulunnıaktadır, \ _*'rr*tm6ar Nasr b. Ahmed b. Ismail el-Sffmönİ'nin huzüru'--*a-:;t:: yanrgla*_Çlp' na vardığımda hıit-ümdarı Kf,.lİn b. el-Şahİr'inrao
op]a'1-N.ps"ş ilg şıhr_jy"et lıuryrıqyı arzu_'eı1iy'orl.rgını istiyorlaığ1, Nasr k1ryp ı<-a.$r bir hü-kürndar J*4*_"-Trd_ap ile ev1e-4neşin"ın- din-en mahaıırlu-".olmaşı -sebehiyle-_.onlan-ııjs.
elçilerini
-ggrdüıI4.
145 lfur'ön lX, 30, Xıı' l09, XXl' 40... 146 Bu hükümdarın kim olduğu kesin olarak tesbit ğdilemiyor. Bunun bİr Çin İmparatoru olduğu kabul edilirse, 907 960 tarihlorl arasında T'ang sülölesinin yıkılışını takibeden beş sül6leden blrine mensup olduğu veya
Apaoki tarafından ^kurulan Hitai sü|ilosine mensup olduğu düşünüleblllr. Bu şahlsın Çin lmparatoru değil, Çin'in çeşitli yerlerinde hüküm süren tebl hükümdarlardan blri veya bir eyölet valisi olduğu da düşünü|ebilir.
83
$Flc$nı.."katuletmedıl$s*gııula_qnümjtle.rjrükeşilc.g]r-qşç]; ı1;ı.gutlg^rından biriyJe Çin hiİkündapının kızının evlenmesjg.i" tek]if."ettiler. Nasr--bunu ka.bul.etti,Jçinti elçilerle birükte Çüı hükümdarına bir elçi heyeti göndercli. Bu-ngn.üzerine, Çin ve T**-'kalıeterini öğrenme} f**İP gaıiıiıet bilerek Affih:"ııı: yj.r_dıpq$eı srğındrm ve he_yetle bçr"ab-e-r ygla.gıktım. l (ş 7) Horasan ve Möveröiinnehr'i geçtikten sonra islöm iİlkelerinden vardığmız ilk kabile el-Harg6Jıı47 denilen ülkeyd.i. Buğday ve arpa yiyerek bu ülkeyi bir ayda katettikten şonra Ta,htalır48 denilen bir şehre vardık. orada arpa, darı, çeşitli etler ve sebzeler yedik. Bu iilkede emniyet ve rahatlık içinde yir_ mi gıİn yiirüdük. Bu ülkenin halkr müsliİman olduklarından ve islörn ülkesine komşu bulunduklanndan dolayı el-Hargf,,h ülkesine bağlıydılar. onlara vergi vermekteydiler. Bunlar miislü. man olduklarından, çoğu zaman el-Hargffh ülkesi halkıyla ittifak ederek, daha doğuda Çin hükiimdanna bağlı olan müşriklere karşı gaz6. yapıyorlardr. Sonra, Necö denilen bir kabilenin ülkesine vardık. orada
"dan,ffi'noııuı"vıveiölivöktimizigeğiidik:ıao*N-ecöiJi. ömiiıyet içinde bir ay yürüdük."Efrüİmüşriüffi Tah_tah şehri hükümdanna haraç verirler. Buranrn halkı hü_
147 Bu kelime ile Karahanlıların başşehri ordu-kent (Kaşğar) kasted,llmlş 'olmalıdır. Biraz sonra Karahanlılardan Buğraç kabilesi adı ile tekrar bahsedl. lecektlr.
l48 l49
Bu şehri t6yin etmek mümkün olmadı'
Bu kabile kaynaklarda geçmemektedir. Bu ismln Gerdizl'de Çln yolu üzerinde olduğu bahsediİen Kuca şehrİ ile ilgisi olup o,lmadığı düşünüIebilir.
.Ancak, Ebü Dülef bu kabilenin öküzü mukaddes tanıdığını, orada ıncİr yetış. tiğini söylemektedir. Buna göre, kablle halkının hlndO olduğu, Ebü Dülef,iti burada bir karışıklık yaptığı düşünülebllir. Öküzün mukaddes bİr hayvan kabul edİlmeşi günümüzdo dahl Hindli.
ler'50 arasında
mevcuttur.
iril
84
EBü'DÜLtr;r
G;aır. Hıristiyan yolcular bu ağacın
u._
ağaçtan-
39t]* şIap4ış_
Is_ffiilrmıhq-sglıEigı
u bir uII- IleuitL nebat vardrr.,Ru vaI'urI'.1J5ü
ciffIffirE*LTecenekier arasınila on iki sün yürüdük. Bize. bun' nıtışiı* Sqkölibe'itGffiLilG*ir. -ffiitık"sının tuzeyde J a ş
*raç verı4.ezleıı!ğt-* o,aa.aan sç"", sğ şiuiı ülkesine -v1r{$.r52 Bıınlar sadece arna. fasulve ve koyun eti verler. Deve k_eşmezfçr. r-..;..i.::
_L_L*__*!.^._
::at
36
- : r
1:::+==.*-:
h nebatı etle Urada orarla bezoari ma4epafl dmffi;r;"ü;;d;:ffibıI-ggğıLff!3ug "L9pyf,!*el.henek*denen
tffi-yffila;11ıg
---
StrYAHATNAMESI
%*-r.j:**;:ffi
;.
.J++
Sü_
l5l Eb0 Dülef Peçeneklerl lbn Fazlğn'ın tam tersıno zengln ve uzun sakalIı, bıyıklı olarak tavsif eder. onların ülkesi hakkında verdiği izah doğ rudur. Peçenekler Çin yolıına çok uzak mıntakada oturduklarına göre müelllfin onların üIkesinden geçtiği düşünülemez' Yalnız, Çin yolu üzerinde bit Peçenek gurubunun yaşadığı akla gelebilir. l52 Hud0d eİ-6lem'deki haritada Çiğiller Karluklarln ve Tuhsllerİn doğtı. sunda gösterilir. Kaşgari Talas yakınındaki ÇiğiI şehrinde, Kaşgar yakınındah Çiğil köyünde oturanlarla Kuyaş şehri yakınında yaşayan göçebe Çiğillerdai bahseder' Ayrıca, Ceyl'un ile Yukarı Çin arasındaki Türklere oğuzların Çiğil adınl verdiklerini söyler. Karahan|ıların ordusunun esaslnt Çiğiller teşkİ| edlyordu. Mervezİ'nin dediği gıbi, ÇiğiIler Karlukların boylarındandır. Eski lran Edebiyatı'nda çiğil güzelleri meşhurdur.
vardık. Bu ın sak nur..-punlann kudretli hükümdarlan vardır. Bu hükümdarlarrn Alevi j9g (:g3gLyü1ree_!9?!ulı_au-ııshalv4lğır. da tezhinli bİr Bu mushafın ır
Araplann hükümdarı, Alı b. Ebi Telib ise ilöhıdır.- BaşIarına aneak bu Alevinin sürflresinden geren birini tayin ederler. Bu kabile mensuplan göğe baktıklan zaman ağızlarını açarlar, göileri dışarı fırlar. denler. Zeyd sülölesinden gelen hükümdarlar, kendi_ lerine has alömet olarak, sakallıdırlar. Bu kabilenin burıınlan düzgün, gözleri büyüktür. Askerleri kahraman kimselerdir. SiIfrh imali ile meşgul olup çok gilzel silöh yaparlar. Darr ve erkek koyun etİ yerler. ülkelerinde öküz ve teçı bulunmaz.
ls3 Buğraç kabilesiyle KarahanlıIar kastediImektedİr. EbO Dülef,in geyahatl AbdüIkerim Satuk Buğra-h6n zamanına rastlar. Bu zamanda Karahanlı|ar müslümandılar. Fakat, zannediIdİği Eibi aIevi değii sünni vo
hane[i ldiler. Eb. Dülef onların' AIi b' Ebi,Talib neslinden geldigini söylüyor. ayn, tonu|u'srtrt {Juğra_hAn destanında da temas edilır. Fakai, bu iddünın ge.c.tı" ' ,ıaı,rs'
yoktı.ır.
Vahyö b, Zeyd, babasıyla birlikte Emevilere karşı
lsyan otmlş, 122 -1Mm') yılında babasının Küfe'de (740 şehidedilmesl üzerino Hgrasan,a i uç*,ş. ofgda Emevilere karsı mücadelelerl esnasında 125 (743 !:'I: m.)'do C0zec6n,da öldürülmüştür' ı55 Zeyd b' Ali b. et-Hüseyn b. Ali b. Ebı Talib, Şia,nın Zeydlyye kolu '122 nun kurucusudur. Emevİlete isyan etmiş, hicrl tzao'rn'i'-v,ı,rou 'karg1 Emevilerin lrak valisi tarafından Küfe'de .oldtirilmıştıır. Bundan önceki notta bolısedilen Ya|-ıy6'nın babası olup mezhebi bu gün Yemen'da resmi mezheptıf.
?f__ n:==-=--
EBü DÜLffi',-::=::: :- : :=
giyerler' Bir av bu kabile (s' t0} Sadece keçeden yapılaı elbise Ş9X: - -^ ^.*
l ^ Iznrlzıı ııp r] e-hset
ı.ırae-vıııuoııİSffi'ffi
e-"]Jg9
lerd
fibetliler arasüda krrk gün buğday' ffiardık. artrıa, sebze, et, üzüri-'" -"you .y'y"'*.."11r:'::**: j*l* ;'fii#;;';i' ;;aştan yapımış elbise g1yerler. Kamıştan yaprlmış büyük bi,
sEYAHATNAMEsİ
87
verdır.' BHlsJu js9lllgr.r-:eren Jıağınr'r ynğclıqplar.ıss Kinıflklann ülkesİncle, bir düzlükte altın ıqgı_ğ9g!--va1ldlr. üu madende parçalar halinde altın bulun'il orırrrn iilkesinde selle_
3ı4$gJa-çra**İ1lç3&}g*9-gm*İı:r-ffi ıü]ı t'G.İiı @1ı.*v-9*te8-eJqıyuga4ak*glaL_!."allJJ]Lne'_ ğglsaıdır. Kim0kların belli
yayıImışlardı. Fakat, bundan v6di o|abılır. Zlra, çeşitll dınlel bu yol civarıııcta öit ğdetlerden bahTibotlllere sonraki paragrafta Kimaklarclan balisoc|erkon
yaşamaktaydı' Kimalç 157 Diğer müe!trtlere göre Kimaklar dahrı kuzoyde : lki'.lmak',Tatar' ayrılıyorlardı yedı kabileyo lar bir foderasyon teşkil idip göre' klmal< kelimesi lki ilg rııa'quart'a u;'rcıaa' ııiıg" Bayundur, Kıpçak, ıIk iki -kabileslnin adlarıııın bileşimidir. _;i;; imak,ln kısaltması oıup ?uj"r*vonun mürnkün cloğildir. Kaynaklar onların t6yin Kimakların yerini kesin değiştırkışın kışlaklara, yazın yaylakIara gittiklerinı y9 ver
göçebe olup Kır-' rcırg,zlarln batısındayd,ılar" Avfi ise onIarı dikIerinl belirtirler. n"ı.ş'ir"' uzanah kadar lrtiş'e obi'den onIar oızların kuzeyinde no-tJrir. AnllşıIan Gerdizi'ye- göre Kimaklar lrtiş nehrina ffiH ,r#rı<*"ra'ı"'* ı'ıituı'irn' denirdi. Vamt ı., onların Çin hududunda taparlardı. Bunların ,","in"'iriuı. Kimaklar hakkında yazdıklarınırı Dülef'ln yaşadıkıarını belirtir. nıl'qrr",-euo ffi;;;k Tibetlilere uygun düştüğünü söyler''
ve
Sof giymezler" oııların bjıltış-y&dırl Avrı_ ca krlrcrn yüzüne sürüiünce onu'hiçbir seyi kesmcz hn,lc gclı.iren bir taş da bulunur. onlar arau$1 gpıı.yet'v.9 srıı],mciıp-biE
İ58 Yağmur yağdırmak için kullanılan bu taş yada taşı olmıılırlır. Bu taştan Vğküt ve Kasgari cLe bahseder. Bu taş bu katııoyo mahı*ılş tlotjil, Şanıa. nİst Türkler arasında yaygındı. t$g Burada bahsedilerı 0ğuzlar do("iıı oğuzlaı"ıydı. Bılnlar lılıtı oğuzlarına nİsbetle daha med,eni idiler' Yoksa' Ebü Düle't blırıldo Tokıız_OğıızlorJan bahsetmiş olamaz. Zira, hemen peşinde ç,nlardan buhııoclcıcııktlr. Nitekim, Ger-
tİr. Eb0 Dülef'in burada Tokuz - oğuzlar dlye bahsottlği kavmln Uygurlar olduğu ğşikardır. Uygurlar Türk Medöniyeti tarlhlnde mühlııı rol oynamışlar. ancak Moğollar devrinde ortadan kaldırılmışlardır. onların Moğol kültürü
'q
rtsü DÜLEF'
E8 TgEuz-oğuzla"J9*ihış--vgIçşılıgçIgiş-bp
pamffi
yven-etiniyenIer_
"keged9'''''''''''u*Iqilgg--ç'lbşç--gıı-e_üHEguL*
Cok ivi
gJrrffiffiH€n"-ö li I
ffiı"u - ş_
zaman kanın akmasını .slığil9ğ_"b:ı-g9şil-taştak'ıtüs ---
ÇffiGo
^-ı^_
fuödetlerini güneşin battığı tarafa yönelerelr
nn altındafi'ffi_kiişk üzerine kurulmuş olan, yüz kişiyi alabilen ve on fersah öteden göriinen bir çatlın vardır. oglan4--bgTo
vardıkJ
--:ffirgaaı
dan, pirinç, deve hariç öküz, koJrun, keçi v's'
hayvanlarrn etini yerler. o*ye*99ıgly"Ig9g]9ı MöHlprı*_re' yp-z' yazın ak iq_iu-hullanilrklan*a_lf ab9l.eğvardı1-Kendilerine-baş .-B' "ı: İşffi v" merasimleri üe vardır. Lömbalann içindeki madde tnş-a;ça;arşşiaffi*sön*.a*" rşrğını söndiiıırıezler. thff.dst-* skudgkta,r'lJnp'n3lm dııaJan ve- il.6}rileri "ııardrr_ onların lğ*Egu :üiffisınde az miktarda misk de bulunur. Senede üç defa bayram
üzerindekl etklsl cok kuwctlidlr. Türktor arasında hayvanları boğazlamadan, darbe vurmak $uretiylo kurban gtmenln vo hayvanlarln et|ertnl bu şekildo öldürerek yemenin yaygın otduğundan aşağıda bahsedecek. {6.I ilk defa m. ö' 201 yıIıııda Çin kaynaklarında bahsodilen Kırgızlar Yukarı Yenisey'deki Sayan dağlarının kuzeyind,e yaşıyorlardı. lslöm kaynaklarının ve Çinlilerin tavsiflerine göre Kırgızlar mavl gözlü, sarı saçlı, beyaz tenlidirler. Buna göre, türkleşmiş Yenisey Qstiyakları olmalıdır. 750 yılında Uygurların hakimiyeti altlna girmişler, fakat B40 ta lsyan ederek Uygurları o"_Tokr, - oğuzları Moğolistan'dan kovmuşlardır. onlar tarafından kurulan bu yeni devlet 917 yılında Hitaylar tarafından ortadan kaldırılmlştır. lslAm kay' nakiarına göre, Kırgız ülkesi meskun olmayan kıızey ülkelerlne ve Büyük ok' yanus'a kadar uzanıyord,u. Batıda bir dağ onları Kimaklardan ayırmaktaydı. Yenı Toku, - oğuzların kuzeyindeydiler. Kırgızlar daha sonra Moğolların istİlfr' ,,nu ,ğ.u*,ş|aidır.'Bu gün S.S.Q.B. ne bağlı bir Kırgızistan Cumhuriyeti vardır.
ınffAHATNAil{Esİ aG.
.-'--__:€_
7lllıııl ve y!Ü}r.-I(
_
-.a___:-:--.'-_.
gııeı"{ç ııksı.'.ı:t
89
.
bu taşı kulpurpg.;p" trJ
l,'rinl-]diŞiiffi?ti
b;şkrJ;rd"l;ıofrffi
r'.
İi
olduklari ııükümdarlan vardır. Bu hü_ kllmdarın huzünında ancak kırk yaşını geçenler oturabilir. *}gy-eğ-yg ı"ıuzıı: jç,ldç g' sti\leı
İ()İlI:tı
^
"*nd'.Iqı6eJ
|!2 Karluklar 745 yılında -lorıll Hicri 133 (75l
.Göktürklerİ yıkmak için Uygurlara yardlrn otmıs.
m.) yılında ıııislı'imanlarla Çinliler arasında
dH'; golun Talas muharebesinde onları Müslümanlar tarafında göriiyoruz. onlar bu ınıılliırebede l\ılüslümanlara yardım etrnekle İsl6rniyet'in cjh, h'v. aq hatt6 yayılmasına yardım etı'nişIerdir. Bunun hemen Çlnkle arkasınclan onların, 766 yılınrla Suy6b ve Talas'ı işgöl ettiklerİni görüycıruz. Biraz önoe bellrttiğImlz şı'ıkllde CAhız onların uygurlara galip gelr;elerine iş6ret etmektecllr. Gordtzİ Knrlı'ıklarla Yabgulular {yine Karluklardan bir purup cıImalıJ arasınclrıki miinaıı,ıIrı;t[ere temas eder. Avfi onIarın TüIis dağ1ınja otı"ırtjı-ıklnrını, i.jncoIori Tokuzofiıızların tabaasl o|dukIarını, onlariı karşı isyan orjeırol< T(irkintnıı,ın blr kısıİıını eIe geçirdiklerini beIirtir ve şöyIe clevaiıı orler..oıılırııı lılızıllırı l..;|üm dlyılrına bile geldi. Mğveriünnehr'deki bazı şehirlercle rınlnr otıırııyrıri,,.a,. xuu
luklor dokuz boydıır: üçünü çiğıI, üçünü Heskl, diğrırlorlnl tso Bed_ Kivalin ve Tuhsİn boyları rneydana getirir' Karohanlılor Knrluklarla ÇlğilIeriıı eIinde olan Çü havzasına hücıım etnıişlerdir. Knrluklıırın |ıIr dlğer
. .ftü DüIef burada Kar|ukları çok doğuda göstcrınok.torllr. RuraıIo Kar|uk kadınIarı hakkında ileri sürülen iddiaların onIoiın buzı [:cıyIlırıııo has oImaşı nıümkündür. orta Asya kavimleri hakkında burıa lıonzor ltlı.llalara rastlanııınktadır. lbn el-Fakih $ukub şehri halkı, Morco Pcılcı Dcığu T|tirklstan,dakl Cu. ıııul ve Çİn'in Cayındı ey6leti sakinIeri için de oynı mıılılyotto Ifadeter kuIIanırlar. Nitekim, lbn Fazlğn Ruslar hakkında da bonzer lfatiolor kullanmıçtır'
Karluk hükümdarlarına Yabgu denilmekteydi' TabarT vo cllğor islam kayılakları Emeviler zamanında Miislümanlarla Orta Asya vo ü_ıornsiin,clakü hükümdarlar arasında yapllan savaşlarda Kar|uk Yabgusu'ndrın bahsedorlgr. Buna. g0re, gerek Toharistan gerek Seyhun nehri kıyısına Karlılkların oldukça arken gelmiş olmaları l5zırn gelir. Ya'k0bi T6rIh'lnde Karluk Yabgusu'nun daha Halife Mehdi devrinde lslamiyet'i kabul otmiş olduğunu söyleıiektedır.
ve mercimek yerıg: 9qtqe*=hir-es*9je -#M3ohut ı.ıirp;r ffi *rcr"ryşffi "v"_"--4.r"ı._(-._iaivmiüm-rş 'elüJiıer.
Duvarlinnda ileri gelen hükümdarlarının resimleri
*
Kutluklır
sadece buğday ve kesilmemiş hayvan eti yerler.
JottutJEtIafErydakı
_!qağıüp-
ölen kadın bir daha ev-le.-
akarlar. Onlar
eden katlın ıırasrnda
idyeilekurta--" bİIİi_](tTTilmşi.kumar.gi-q}iiiİ;-oriaarr.nedenf *."--._4 rılabilir. Fakat, meclis dağıldıktan sonra kazanan kişi üttükteklann kadrn lde sata onların bjğJıaf"ıJe-gg],İnçe
r
ih
k
ler.
kadrmn bir
acı old
temin eder"
zalnan ona
luklprın iilkesin.rle helile ağacr yerine kullanılan, gövdeşi di& bir*' ağac vardx. Bu ağacın usflresi bedendeki ateşli şişler üzerİne ülkesinde, mukaclrle* @Karlukların tanıdıklan, dibinde anlaşmazlıklan hallettikleri ve kurban kestikleri bir taş vardrr. (s" 14) n*-lpıeşılğııonların ipekli elbiseler giydikleri bir bayramlarr vardır. Bu bayramda ipekli elbİse giyemeyenler, elbiselerine bir parça ipekli kumaş yarnar' lar. Kgduklar arasında yirmi beş gün emniyetle gittikten sonra
xuuuı
-..-":f
{64 Kutluk Türkleri hakkında kaynaklarda başka blr bilglye rastlıya" madık. EbO Dülef onların kahraman bir kabile olduğunu belirtmektedir. orts ların evlenme Ve ceza khnunları ıle ilgili olarak burada verilen bilgller doğ. ru olabilir. Zira, eski kavimler arasında bu gibi adetler çoktu. Ayrıca bk. sondakİ açıklamalar kışmı.
-
) olarak
!ıu't'
bir tatbik
oae4;g- Yaralanan tazminat aldıktan sonra öIürse kanı
heder olur.
zulmü,
etmer ve ev-
utluk Türklerl I gün yiİrüdükten sonra Kitayf,,n (Ilitay) denilen kabilenin
ül_
kesine vardık.
Kitöyöııta,ı (Hitaylar)ı66 aıTa, fasulye ve sadcctl kesilmig hayvan eti yerler. şaruanna uvgun biı"ffe çıı-lçnidcıJdarede tatbik ettikleri'ahköm, aklİ hüktimlerdİr. onlı4n-lıc'lli başlı sultanlan yoktur.. onlarclaıı her on kişi anlanmızlıklard"i_aT:f* vo (s. 15) fikir sahibi bir ihtiyara müracaat ederler. Aralannıİa oıru hakem yaparlar. I{j ülkelerinden geçen yabancrla-
l65 orta Asya Türkleri arasında hükümdarın ovlonıııtırılnln yıısok olduğu başka bir kabi|eye rastlanmıyor. AksIne, eskl knvlınlordo lıtiküırıdarların çok kadınla evlenmesl frdetti. Kutluklar bu konud,a blr lstlşnn toşkll etnıektedİr. {eE Burada HitAyön şekIinde geçon kıvlm Çln kaynakloırınııı K'ltan, oski türk kitabelerının Qytai vo daha şonrakl lslüırı kııynaklnrınııı Kara - Hitaylar {ediğl kabiIedir. Bunlar Uygurların doğusuntlrı oturııyorlordı. Başka kaynakların Kıtayanıar hakkında verdigl bllgllorle EbtJ Diilof'In verdiği bilgi" ler bİrblrine uymuyor. Ebü Dü|ef'e göre Kltğy0ıılorın hük(iıııdarı yoktur' Sulh sevordirler. Çin kaynaklar ise X. asırda ApaokI lIo Kltan'ln anIaştığını vo 924 te Kırgızların başşehri Karabalgasun'u zaptettlklerlni, homen hemen b{.+' tün Moğolistan'a hakim oldukIarını blldirlr. Ebü Dülef eşerinde KitdyAnların ülkesinden Çln'e geçtlklorini şöyler, Bı.ına göre. Kitf;y6nlar Çin'in batıdakl llk komşusuydu.
^ı
9ü lsİi-;-;j;.ii*i
rerü u,t}r.pr'
ay iükAfa "bİr giymezler. çekildikleri bir mibedleri vaıdır.\Boyalı hiçbir onlaqqüIkesinde çok koka. biı şey -var_
"eş
kim'seleri öldüren lanlar bir dağda o}up, as10, oradaı keşeo bir çeşit taş
Riv6yete göıe, onlann ülEkmazlar. o:üg,nı
ill1
Üçüncü I(ısıırı
Behİ ülkesine vardık...
Eserinin Ttirklerle
İıgİıı B6bının Tercümesİ
""TE
I
ıIEBvEZı'NİN 'EısER,İNİN rünKLEBLs İıGİıİ BABININ TERCÜMEsİ (s.
u)
IX}KUZI]NCU BAB TÜRKLER IIAKI{INDADIIi
Türkler pek cok cinslere, kabilelere' orımaklara avrrları bübir millettir.lBir kşmr şehirlerde ve köylerde, bir kısmı bozviik kırlaıda ve töllerde 9|ııı'urtn1.r67 'ı67 Mervezi burada Tiirklerin çeşitli kabİlelere ve oymaklara ayrılan lılr ırıillet olduğunu belirtmektedir. Bu çüıı olduğu gibl ^o ğırada Türkler Man-
çuryn'dan Macaristan'a'kadarki sahada çeşİtIi siyasİ teşekküller ha|inde ya_ ürk kabilelerini keşııyıın bir milletti, ü-ştelik lcynyaı:ı-'lıqkıry ııln rılarak t6yin etmek müınkün değiIdir. Ka-şgari Türkleri batı Türklerl ve * ılıııJıı Türkleri olma'k üzere iki kısrna avırır.
Burada görüldüğü üzere, Kaşgari Türk kabileleri arasına Bulgarları($azar_
lıırı aImamıştır. Hattğ, eserinin bazl yerlerİnde burada müstakil gösterdIğl lııızı kabileleri başka bir kabilenin bir boyu olarak zikretmlşt|r. Başka müellll'lor ise, onun müstakil kabul ettiği bazı kabileleri yine blr kabllenln kolu çoklindo kabul etmişlerdir. _Bu cihetle Türk kağ|eİıJıin_&eslJı_jayj9İınl-Je_
ııcll-rırını vermek mümkİin .tağİldir. Mervezi de oserlndo Tt'lrklgr hakkında ayrı lılr tasnlf yapmlş, hatta Ruslar, lşlövlar gıbl Türk o|madıkları kati olan bazı
kavlmleri Türk olarak kabul etmlştlr. Şu noktaya lş6ret etmek gereklr ki, müelllf haklı olarak Türklerl modonı
98
MERYfrZİ".: -:-
(s.ı.s) Tiirklerin büyük kabilelerinden biri oğuztar'dır. oğuı_ lar oniki kabileye ayrılrrlar. Bir kısmrna Toguz-ğuz, bir liısmını Uy_gur, bir kısmına Üç-ğu, (Üç-ok)r6s denir. Hükümdarlarını ise Tokuz-hökff,n ğgrriı'.l69 Tokıız-hökf;,n'ın büyük bir orduşu vardır. onlann hiikümdarlarının eskiden-bin muhafızr-dijr4+ıiig cfiriyesi vegıı-Bu muhafızlar her gün hükiimdarla üç defa ye. fre-E-yerler. Yemekten solıra üçer üçer içki içerlerdi. Hükümdarları ancak senede bir defa halk arasına çıkardı. oğuzlann siyfiset hususunda vözettikleri güzel merasim ve kanunları vardrr. Bir kısmı şehirlerde ve evlerde, bir kşmı krrlarda ve sahr6larda çadrrlarda ve hargflhlarda otururlar. oğuzlarrn boz. kırlarınııı bir kısmı Mfi.verfrünnehr, bir krsmr ltrarezm ile hu_ cluttur. islöm hudutlarrna bir kşmı müslüman oldu an olmaold '.@. Makbul müsliimanlar oldular. Blın:-i-ar köfir sovdaşlanna gaupEIİ -ve göçebe olmak üZere iki kısım olarak kabul ede-ıL Böylece, Türkterİn büyiiIt bir kısmını medeni millettrerden sayar. onun bu görüşü Türkleri göçebc
milletlerden kabııl edenlere karşı verilecek en kesin cevaptır. l 168 Mervezl Tokı-ız . oğuzlorla Uygurları birbirinden ayırır. Bunlann h6r
ikisinİn de Oğuzların kollarından olduğunu söyler. Uy _ ğur kellmesinin İkİncl hecesi Ğuz kelimesiyle yakın bir benzerlik arzetmekteclir. Kaşgari Uygurları ayrı bir kabile kabul eder. Reşidüddln ise Mervezi glbl Uygurları oğuzlardan sayar. Buna göre Tokuz - oğuzlar Uygurların akrabalarldır. Bu yakınlık lsltın coğrafyacılarının Uygurları Tokuz - oğuz kabul etmelerinl blr dereceye kadat
haklı gösterir.
Üç - ğuz metlnde Üç - ğur şeklinde geçer. Bu ketİme do ğur lle ğuz kel} melorinin aşlında aynı olduğunu göstermektedir. 169 Tokuz - hğk6n veya Tokuz - oğuz _ hğkğn unvanı gerçekte Tüİ{i hiikümdarlarına has bir unvandır. Bu isim geleneksel olarak orl"ırn ğbideleriıs. de ve başka yerlerde geçer. Burada bahsedilen hAk6nın Tokuz . oğuzlanıl '(Uygurların) hğk6nı o|ması muhtemeldir. Bu hakanın 400 muhafızından b# sederken ş6klrİ kelimesi kullanılmaktadır. Bu kelIme Farsça'dakl @ ker kellmesinhı arapçalaşmış şeklidır. Abbasllerde blr eekerİ eınıfı ve oı{ü Asya hükfundıı{s'rnın' muhafızlarına bu isim verillrdl.
,ı'(}RKL,IüR ",,.r'_:
HAKKINDA -.1..:-1.:"'.
:._-jj'J.::jl.:=:-i-::i-;:;".i."-.-
07 j
!;
eı,ırcklılrin ülkesine pıttiler. Miislüman olanlur (Tlİrknıcnlcr) lı*c islöıu-iilkelerine dabldılar. o@jİı]1ğoraların lıİilrii islAm ılıı'r]arı ve sultanları oldular-ızo t Türklerd-en diğer bir }rrsmına Kun (Hun)171 denır. Bıııılı,r Na'stur mezhebindedir. Ki€,y (Hitay) HAkönı'ndan korktuklılı:r ve meröları dar geldiğ için Kitöy ülkesinden aynldılar. llııreznışah Ekinci b. Koçkar (ölm.491 h. : 1097 rn.) onlarılııııclrr. Kunlan daha kalabalrk, daha kuwetli olan Köyla,r tal
'l78 Bııı'ada SelÇukiulaı" vo orılarla beı'abeı' İslöm c.lünyasına Eelen Türklorle l'.ı1ıçakIarın önüncjeı"ı kaçarak Karadeniz'in kuzeyine ve oradan Balkanlara ,1itlen oĞılzlaı'a i.9eret edilmektedir. Tl"ıi'kııen teı'imi ilk defa X. asrın çonlarıncta lt4akdisİ tarafından kullanılıııı:;ltıı'' B[I ke|irıenirı ortaya eikması 0ğuzlarin islömlaşmosıyla aynı zamana ıiılıl-lıır. Fı'atikt*ı türkmen'kşİirneçi daha so,nraları oğtız yerino kııllaı'ıılınıştır. l(ıışonri Tiirkmeıılerin oğuzlar olrİıığunu söylor. Bıı l
ü\ Kunlaı', bı-ı ka!ıilonin adinı taşıyan'l-|ı.ın lrnparntorlı.ığu m. ö. lll. asrın ılıııılarıntJa o*a Asya'da kurL!lrfiuştu. Bu devlotin yıkılmasındnn ooııra Hun' ll,ı (|(uıılarj'ın lıiı' kısrnı Doğu Avrupe'ya ve N'lacaristDn'a çJöÇotn'ılşlor, orada liıı1ı [lunları devlçtiııi kurrnı.ışlardı. l,,i!ervezi tarafındon İınhcodIlon l|unlar Knylnrın lıııtısın' ',ı;ki Hunların orta Asi,a'daki kalıntllarl olmalıdır. Bunlor ılııydılar. Müeliifimiı lıatıya coğru, Kitaylardan korl
Eklncl'nln
Harezmşah
F.7
rrÜııKI,nR HAKKINDA :fr
;irar%}ilii
; r,.:
oglgıı kib a1.) r73 (San U rin etti.r?2
nGy arasındadır. 'gııne_y-;t, 172KitaylarınKırgız|arıMoğolistan'danattkılar.ndanyUkarıdabahsedıldi, ıvıançu.ya'o, görünürler. Adetleri Mc"ho' onlar illı defa lV' "*,ror kesgrler. X. asırda Moğolistan'ı ele lora ve Türklere o"nrur"-aiui..,na ı.uruan1027 tarihinde gelen Kitay geçirdikten sonra bu hanedan kuweflenmişti' bahsetmiştir' Bu iki kabile elçisi el-Birüni'ye röre' ?;-yl"au'ı * Kitaylardan Anlaşılan bu büyük göç doğusundaydı' bahsedİlen tarihte Kırgızl*"n ç,ınuo ' b' Koçkar bu göçün son safhalarına Ltincı b;;i;;';l''' sonra tarihinrlen 1027
ş8hıtolmuştu,.Ma,quu*"bugöçiın1013-1050tarihloriarasındaolablleceğini uzun bir müddet d'evam etmiş tahmin ederse a", ı'unjaiimüe göre daha olmalıdır.
günlük doğusunda yaşayan bu kabilgnin rnüs_ muhtemtldir. Şansuların on uoş ı"çt'ı'ıaiı söylenmektedir' Bunlarln Kansu' lüman oimanıa!< için aooö'iot* ismi j#^i' oüug' go'ııiiyor_ Barthold bu ismi Kıpçak nun Sarı Uygurlarıyla golen bir foderas_ rneydana iiruiıe.lerden İle muka,:ess oo*r. rc'p'ç]üut. çuiiiıı Uyquilar onlgrın bir parçası olabilir' vJn oıargrnn göre sari -i'tJı*'i' Urmiye ve Van göllerinden. haşka-'bir şey n"ni'i '174 [ı'meniyye
Için kullanılnıamıştır. oerekııetı.tedi
r'
1ira,
çl*, g,ıt'*
j"i**ı'ıu',n
Denizi
.(KaraclenizJ
Şeklinde değiştirmek
l",{acarları, oğuz|arın Peçenekleri
Karade_"
iiz'in kureyinden attıkları malümdur'
batıya doğru genişIemesi Kayları 175 )il. asrın ilİ< yarlsında Kİtayların Hunları tazyik etmeye tıa'$Iadı' tazyik etmeye urşıuo,. x"vir. ff uat,ıur,"duki az gelen Hunlar Şörilerin meraları ve -ı'ı"" lar. KAylar 'ıarafınden (Kar' edilen "'v'ı' tazyik Şdrİler Türkrnen|erin gelaileil'öJ'a'" yurtlarına dogru Karadeıiz'in ülkeslne' cle oğuzların -üıkesıne 'oğuzlar lukların) ülkesine, ınrı
urı,.rrt şa'ııerin xıpçaklar iaimi batıya doğru haroket halinde olduklannı k"b;i;;'i" bu vezi, 0öç edan pu ilı.t,i.,; ıÇin *ıttebea" fiılinı kuı|anmaktadır' il -_L_l^ meydana *^.,Jana gel'en nc kadaı'kl sahada Marçurya'dan rc*-o""i';i^ tuzevıne yakın asra bir gelmemiş' moydane kuzeyİne
.atmalarına
kavimler giçü birkaç ,lıi't-oi' 'u'nunt'. Türkmen' Guı va Peçeblr devre oevam etmi{'i'' ıiii*'_*av: 1'.l' Ş&riye' ıırıavereınneıır' Hareım, Karadenizlin giiçleri, iı<ı
nek
kııeyı ve
vonoe'hareket'odorok
Balkanlarda d'üğümieıımlştir'
nıaıarıdrr. vıırd_ı. (s. 19)
K
F'akatJIiistümanlarla komşu olduktan şonra ölii-
1,pı,goJ,,'T. nlln (şaman olmalı) denen bir adam yafi11.179 Her sene belü lıir günde bu adam getirilip başrna şarlııcılar, çalgıcılar ve bun_ toplanır. Bıpleı-ıgL-eğüm-eye roriorıur. l-:^r. lli"' :"yil* Mcclis lıoş bir h6J alınea ,i|İ parıse9ııen aqam adam llr. sqr,a tifni!& bir kimse s.ibi düşer. Bu hal{e iken yurı *r*a.*oiiluı. ıılaylar gorulur. o aa-tiinin-66]ii[lilil kıt Cafisa na9e;-_ye.rir. onlar, ,olduğuna |naq3fu1..180
uu
timse
ı.ıerını'r-"Jogru
176 Yağmalar : GercJizi'nin. nakline göre Tokuz _ oğuzların blr kısınlyla 'Karluklar |ıirleşmişlerdi. aı'Ği*n bu reİsinin adı Yağma idı. l_ludücl .Karluklarlavrt*.v,"ıven Tokuz - oğuzlai.ııı ,Türkis. - şan,da ve Çin .e!6leıı'c,e tanı'nda dclaşen bir şahıs o|arak görı]yorur.'nvn, eserdeki haritada Yağma-*r"rına" lar KerItıkiarın güneyinde gösterii';ekteoı.rcuşgrrı, ııı ,"ı,ri ma, Tuhsi ve Çiğil kabile|erini zikreder. g,rndrn Gerdizi,nin bahsettiği ğağ" "ro. nıaların ikiye ay.,|gı1ş1 anlaşılıyor. aunır,.,n ,ııinı gurubu Kaşgar,ın kuzeyin'ı",ıı.*}au.,n, 'je ,tog|a11ı* bulunqyordu. \'ağmaların Buğrahön denirdl. Bu lfade Eb, DüIef tarafından ıki yerrle b"hu*;i;; Karahanlılara uygun düşmek_ "ıul'ı"a"n tedlr. Karahcnlı!aı.ın hükümdar ailesinin cr otduğunda lso şüpho yoktur' Mşrvozi, Yağmalarla..Karluk!atı ri'g,.i;nn ba{ısında oİarak göstorlr. 'tsı, İfadeli güney _ batı şeklincle tası,ııı mümkündür. l77 Kucfi ve'Erk|er hakkında bir kaydaetiıei rastıanarnadı. l78 . Şondaki açıklarnaİar kısmına bak. l79 Fağinün şek|inde kaydedi|en bu şahsın blr şaman o{duğunda yoktur.
t80
şüphe
.Köprülü ktph. nr' 1623 (?1o a) de aynı To*uz _ oğuzlar ar*. sında da olduğu söylenir. Bu şahsın saru ,*ruş şeylerin gibi vecd hallnde bulunması ,onun ş€rıan olduğunu isbatlamalçtadır.
MERVEZT: v:-_İağlar ar&sındaıı
Kırgrzlarıı ülkesinde derin-v&diler bir nehre dö}ülen 9ö* *:'" *l; "ı.n-tt]rı:* da Karluuar teşkil 'ılırı{lçıuçrı pıı TT.j'} Bu dağ Altın Das,dır. kiden Ttılislsı dasnda oturuyorlard ^:---ı^._* ^şirla-
lslMinorsky,TülişdağınınTlyen.şanclııÖlarıııldtığunusöylor.$'4erve. iken Tokuz - oğuzzi,nln ifadesi bu hususıı doğrulaıııaktadır. Onlar tıurada larınemrialtındaydılar.cah..,nclcdiğigibi.tJahaşonraTokuz.oğı;zları ortadan olan Türgiş|eri ınağ|ibederek batıya gelmişler, bu sıiada .zayıflamı9
ıaljırarat on|arın yurtlarınja yerleşmiş|erdir' 1Ü2Karluklerdandahaöncebahsedildi,BuradaAekolllerşeklindegeçon o1" Avfi'dek| Bedv5 kelime Avfi'deki Heskiler, BuI6ktar şsklindekl kelirno do iklnci kabile Yagmaların bir kolu olarak geçmektsdİrolmalıdır' Kiv0|in Göğercinler ise Avfi'deki
;;il;,..
Hud&d ei€teııo,de
'&ıTuhsiler:Hud0del.ğlenn'dekiharitadaTuhsilorÇ0havzasınınkuzo. gösterilmiştir. Kuzey _ doğularında Çiğiller' günoylerinde Karluklar' yinde
Tuhsiler büyük Türgiş fodebatılarlnrja Kırgızlardan bır gurup*bulunmaktadır. vadisinde oturduklarıııı' rasyonunun kaiıntıtarı olmalı-dır. Gerdizi, bunların Ç0 bgllı.tir, "l(astek ve Kıırday itigiş ,n""şuli iki dihkanın ldaresinde olduklarını uzanır'ı de-1' Kaşmom|eketi Türglş yaşadığı guçiainin doğusunda Tuhsilem yani $ı1ervozt'nin dedİğ{ glbi Kar_ Çiğillerln bir kolu olduğunu,
i".i_i"t"ııurın
-'
:
:lfw:
r:jr ri.;
101 . --:1t-
r::r' :::::::r:r
knr, l(ıır bu şekilde fazla yağarsa Kim&klar hayvanlarını oğuzlııı'ııı iilkesİne doğru giiti.iriirler. Zira, oğızlarla onlar arasınılıı ııırl}ı vardrr. Kimökların, kışın şiddetli.soğuklarda oturcluk-
:j:?-::'-ffi
erubunu Çiğillor. üq s"uuny.
ffif,t8z
T.(ııtı(LI,R HAKKINDA
luktarın blr boyu olduğunu söyler'
Kimflklann sağında (kuzeyinde) ateşe ve sulara tapan üç Bunlar yabaneılarla karşılıklr olg.rak konıışıiııı,üİıın, södece işffretle airş_veriş yaparlar. Şöyle lri, yabancı sa_ tıca,ğr malr bir tahta üzerinde getirir, bırakrr. Sonra, Kim6.klıırt]an olan da alacağ malın karşılığnı getirir. Diğer kimseııin malrnın yanına koyar. Eğer malınr değiştirmeye razr ise iihür malı alır, kendi malrnı diğer kimsenin tahtası iizerine bırırkır. Razr defflse diğer kimsenin malını olduğu gibi bırakır. (')nlar, ekseri şatın alrnak için sarıdan mamül taşlar ve kırmızl l'tıstiler ararlar. Senede bir n tutarlar. Öıüıerinı vakar_ ın takdirine razıyrz ]rlı,tıile vardır."l84
-J&rleI.'--
Kimfr.kların kıble tarafrnda Nasriye
( ?) {85
denen bir knbi_
lc vardrr. Bunlann daiınİ reisleri bulunur. Bunlar yaz ve
lrrş
ağ'açlıklarda ve koruluklarda otururlar. Pqçenekler göçebe }i1. kg\ıirnğiy.ıa6 DA,ima, yağmrırlu ve otlu bir yer ararlar. onlarrn ülkesi uzunlarnasrn& ve genişliğine ottızar günlük yol tutar. Etraflannda pek cok kabileler yaşar. 184 Daha önce KimAkların irtİş nehrine taptıklarını söylorniş1.lk. bahsedilen üç kabiIeniıı Kirn6klardan olup olmadlöı bollrtllnıiy,ır.
,85
Burad,a
Nasriyye adındaki bu kabilc lıakkında başka bir kayda rastlanamadı.
186 Mervez?, Peçenekleri zengin ve teşkilAtll bir kabilo olarak tafsif etPoektedir. Bu tavsif Ebü Dülef'ln tafsifine uygun düşer. onun burada bah_
settiğİ Peçenşklerin bulundukları yer lbn FazlAıı'ln gördüğü vo şartlar aItında yaşadıklarını söylediği Peçeneklerİn yeridir.
çok
9ü"
MERYF.Zİ:
702
103
tlazat],at' Güney* Kuzeylerinde Kıpçaklar,rs7 Güney-BatıIarında (Sakölibe} Doğuiarında oğuzlar, (s. 21) Batılarında Bulgarlar yğrıar. Bütıin bu komşu kavimler onların ülkesine, onlar bıı loo,şuıa"urn ülkelerine akrnlar yaparlar' Peçenekler zengin giimiişe' olup çok miktarda hayvana, ko;nına' eşyaya" altına' ise Hiızarlabo.yraklara ve tarradeiur" *urrıpiı"ıer. Peçenelrler yol tugiintiü rrn arasl bozkırlar ve ağaçlıklar arasrndan on yoktur" tar. Bu iki kabileler grubu araşınd,a belli başlı bir'yol
A
Ilnzarla,nn iilkesi ise geniştir. onlarrrr ülkesinin bir tarafı büyük bir dağa bitişir' Eu dağın teııeş!}dı!ürlılerdea-Tül&ş' \za"' . ve ı ivar'ıarıaı bulunur. Bu dağ-Ti[]E]ıııauıuuıa-Ee9er Hanna-ııglöö'öe-' 6rıo"* nrr. Irazarır"* nffi }ışın bu iki şeHazarlar -ffiü; vardrr. daha bir şehirleri
hirdeohınırlar'Bahargeldiğind.e}ıozkrrlaı.açıkarlar.Eütiİn yazoralardakalrrlar.Hükiimdarlaribirtarafagtderoeonbirı irtşı iı" beraber yola çıkar, onlann ğ.det1erinden biri de şudur; agkerlerbirsefereçıktülanz&|T\an,herbiriyan:.nda,ilgırı ağacrndanİkişerarEnboyıındakazıkbu]undurur.Biryerde' konaklamok için inince her biri bu kazıklarr kendi hizasında
l87 önceleri Kİmak ferlerosyonuno bağll olan Kıpçakiar lX. asrın sonundo vğ federasyondan ayrıIarak oğuzların kuzoy komşusu olmuşlardır. Ceyhöni xaşgari' Kıpçakların bazı Adetleriııln ve lehçelerlnin oğuzlara bĞmediğin*
ueıiıtııer. Bundan sonra, KıpçakIara yeni boyların l
(Hazdrhn) denirdi.
: ::::a::::İt1-*
yt,rıı ça,ka,r. Sonra, kalkanlar bunlara dayanır. Böylece bir saıılll,tııı tla.lıiı a.z bir zamanda karargöhın etrafı bİr sur gibi ı;1'vrilııiş olur. Hiç bir kimşe onlara baskrn yaprmaa.
Türklerden bir kabile de BurdfişIaıdır"ıgo Burclfls ülkeoi llıı,zıı,r' iilkesinden sayılır. onlarla Haaarlar arasrnda on bcş günliik bir mesöfe vardır" onlar l{azar Hök0nr'na bağlıdırlar. Rur_ ,lıi,rılııı: 10 000 kİşiıik bir süvari kuweti çıkanrlar. 0nları aapt u ı'ıılıt a,ltına alan ve idffre eden bir hükiimclarlarr yoktıır' Her ıılııhallede hakemliğine baş vurduklan bir büyük vardır. Anala_ ı'ıııtlaki anlaşmazlıklarda ona baş vuıırrlar. üıkeıerı geniştir. ı )rnıanlrklarda otururlar. Burdöslar, Bulgarlann ve Poçenekle_ ı'ilı iilkelerine yağma akınlarrnda bulunurlaı:. onlar giizcl yüz_ lli, hoş manaaralr ve cüsseli kimselerd"ir. onlardan tı-ir kılı hülfığı erince babasının itiatirıc]en qrgggE eÇıe.nmeır rnaı**;ai': " i secdf ffitar do-"'" lıluz Vö sığır beolerler. IVlallarının ffiGıncap aöTişirtir. Hur_ ılii,slar iki sınıfa ayt'ılı.r. Bir kışmr öliilerini yıkaı:la'r. Diğeı: liıs_ ll'ıt ise gömerler. Ağaçlık olmahla boı:aber ütkeleri rlügliik* l'iir'. (r- 2P) üııieıerındeki ormanlann çoğtı kayın ağacıdır. :\yn* ı'a geıriş oyalara da sahiptirler. tİkeleriniı uzunluğu ve geniş_ liği on yedişer günlük yol tutar. orada meırve bJlunrnaz. lçr.* *. kilerİ ise baldır. *@-de-Eırklerdeııdir.r9r Qfla1p memleketi yiiı fersıa,h urunluğa yüz feiffi gefr'fiiiğe;hip olan büyiik bir ü]kedir.
__
190 İşlğm coğrafyacıları tarafından baheodilen bu kahile Etil vadisinde |lazarlara |ıağlı olarak yaşarnaktaydı. Bunların Türk olduğu çok şıi|heIıdır. onlar Morİvansiar diye de tanınır. Burdaslar arasında evıonoceı< kızlar'eslerini "*hrld" kendilerİ seçerIerdi. lbn Havkal nBurtHslar Etil vııdislsin,J" ;r;;;; yaşarlar. Evleri ahşap olup kalabalık vu dağlnıktırlar., der. corüıaüg,ı gını, Mervezi do aynı şoyi söyler. Burada onların malı olarak bahsedilenğ pararlan başka bir şey değildir. ölüleri yakma ğdeti bel'kl de onlara Rusiaraan
t1eçmisti.
ls'
Macarlar önceleri Kuzey Kafkasya'da Kuban nehri civarında Hazarlara
lıağIl olarak yaşıyorlardı. Onların devlet teşkiletında Hazar tesiri görülmek_
tcdir. 860 yıllarında Peçenek|er ge|dlği sırad,a Macarların başında Ar"pad bulu-
'ry
,r()
ıltıııon bir cle vekili vardrr. Hükümdann husust beygirleri var_ ılır. Yiyecekleri bu kEraklann sütünden te'min ecliliı'. Hiikİ"iıııtlnrın bulunduğu şehre Hajer&t ( ?) ıga denir. Bu şehircle üç aşılıı bir panayrr kurulur. İslövlann ülkesi çok soğuktur'jgg]$ı
kuwetine sahip
*P Hükümdarlan 20000 kişilik bir süvari işim hükiimdann unvanıdır' crlBu -d;;;;;'' (Kiirıdür) Künde _ gö_ ot durumuna göre konar lar çadırlard, o,,-"',-r*r"*"ra' ve p"* j'"ıane1Karadenız) tJi. nir tarafı çerler. onlaraı tııııesınin iki nehir tişir. Euradu "o, g.;r, denize aoırtı1 '''** İ:.İtbüyüktür' ]çIacarların yuıtla'fı hirlerden biri CeyhuJdan daha birine Duna' diğerine E{il bu iki nehir arasınJ'o''' Eunlardan Ayrıcao zirflıt yatı,l_ denir. Macarlarrn ,"p*roir* ormanlıktrr. etraflanndaki İs}avlara' Iı'cak sahalara aa sat'ıptırler' onlaı' esir,eri, R.urdaı'a feRuslara galip geliri"". brrıu"aun aldıkla,rr gösteriçli' ci'isse}i' çolt titirip satanIar. },çaearıar güzel yiizlü' mülk sshibi kimselerdir' vupt klan için seıryet ve "ar*tİs!fr,vlar ise birçolJrgbıLc]ql9-9ylilg' onlann ülkesiy}e Pe_ uzififr[ bozkırlardan, ağaçiık ve ffii ülkesi l çeneklerin bahserliLen orsuiak yerlerden geçen on günlük yol{ur' onlar yerine bol miktar_ manlarda otururlaJ. Bağları yoktur' Üzıim yetiştirirler' domuz da bal istihsal ederler' önıar çok miktarda . En çok dan }'etiştirir_ Feıç-çoır_çeşit_ müpik-aleüğlnı jğ @ h'lptirlç*r lki zirfl ""::-,i ffi;.'-ıüz cıltı'ı iizıcrinde sekiz tel bulırnur. Udlarının tel1erininbaşilaııacıkaya,ryerlerininbonculrlırrıyolttur.Bükiileı3ıc::. leri diizdür. onlar müreffeh bir hayata dn sahip cleğilltrdir' kutrlanrrlar' Silf,.h olarak mrzrak, harbe ve mükemmel kallran
günki, aurg,rtla-rın yurdunda yerleştiler' Mervezi burada Başgırtlarla larlberabercebahsetmİşoImalıdır.Zira,onlarınmemleketlerininEtilveTunaislai' *t''ı-'l *.rnautı şrıra, oıJuğun, söylemektedir. Burada bahsedilen larınCermenlerideşümulüiçinealmaslmümkündür,Künde(Kündür)unvanı |]azarlardA Clahi görüımektedir'
rastlanamacı. Mer_ Sın,it ve Şaric unvanlaı'ı hakkında bir açıklamaya bİraz Türklere yaşaylş!nt vezl, isl6vlaı'ı Türklerden kabul etmekte' onların
l9a
beneetmektedir. l
,rı[[]ül
105
IlKt,IıR IilAKKINDA
tırlar
lar ve
.
oturrıı:lar. Krşın Macarlar onlar iizerine akınlar }-aparlar. (s.23).ğHv1ar birbırıpnni ynğmatadıklari için elleinde boi ıqiktarda Jsir_TıJiü:"^**-_
ı-}]l]L-_
}&ııslar ise, deniz ortasrnda, genişliği ve uzrınluğu üçer günlük yol olan iıir adada otrrrurlar.rgA orada ormanlrklar ve koruluklar bulunur. Bu adanın etrafı clenizle çevrilidir. Rus!.ar ka}abalıktır. Hayatlarını ve kazançlarınr kilıçla temirı elderler. n jglgı]g4 bulunan bi lir*Qğam ijlil{şg,ıil{ıLi_ı}l _n ve oğııügIL kılıqlariyle başbaşa bırakırlaı". + kızlarrna verirler. oğul}annı > derleı'. Hicrİ 300 (912-91.3 _d'Şi yaş ıı ı riştiyan o lunca v a k ad5F6fr i arü" ş t at gL}g-uı-ıq ıoıLj"çy_: nl_q:LjıliçI}* Ji, Ni}ıeyet, hı"ıstl lrırlnYına soktıı. Kazan1 kapıları kapandı. Zarar ve ifi$.şa düştiiter" }trayatlarr güçleşti. Bunun üzerine gazö" ve muharebenin nıübah olmasr, eskisi gibi gaza yaparak vaziyetlerini diizelt_ me}r için İsıam dinine girmek istediler'fijikiimdarlarnırı ya}r:ı.] . _
aıılarından dört kişi yi@9--göntlert1iter onJann müstakil ve Vladimırısa unvanını t'aşıyıl,ıı nır nııIiiidü* ad
Vladimir unvanl mesetesine gelince, bu kcliınılınin Unvan olduğu tıiraz şüphelidir. ilk defa bı.ı isimde tınıdığiıiıız hi'lkijmdar X. aslrdo Bizans1ıların tesirivte HıristiyanIığı rosmen kabul eden Vladinılr'dir. Bu hükümdar İs}6nılyet hakkında biIgi aImnk için VolCa Bıılgarlorınıı da bir e!çi göndorRuslarda tahto geçen prcnslorin i-ıı"ı unvanl miştir. Mincıı'sky .aldığı Eöriilüı-
"
"Hakikaten
der.
li;l lii.
iilrii
lı
ll.,l
ıi. l1
iıl
MERVEZT:
106 -İ]]şl:jiürffiffiill]:
rlarları bulunur. Niteirim, aynı rckilde Türk hükümdarı H&}rİn, Bulgar hiıkümdan da Bıltıvör (IltabA,r) unvaurnr taşır. Rusların elçileri Harezmr hükümdanna geüp dunımu bildirdi_ ler. Onlar İsıöm'a
gon-
"gl İ6i-ıar
da mii,slüman oldular. Ruslar kuwetii ve idin çok uzak yerlere yaya gi@i clerler. A5ırrca, Hazar denizine gemiler|e sefer yatrıatrak, ora,lardaki gemileri gasbedeler ve insanların ma,llarını yağrnalarlan. yapıp Kara
bir kişi hakkınd
nenleri'ta"zta tafsilAta'ıe
özete
'latrlamrvacak kadarrlqhLur.-
Zira. onlave &detleri an-
}d) Hipokrııt vo Galinos'un onlar iraklçında söytrediklerinden bir kısmını buraya alryorıız:{ss (!$.
Ilipokrat şöyle ıs5
Mervezi, Hipokrat ve Galinus'un eserlerinin arapça tercümelerinderr fayda|anmlş olrnalıdır. N|tekim, Ya'kübi Kitğb el-tsüldğn vo Tğrih'inde bu İki Yunan müellifinin arapça tercümelerinden faydaIanmıştır. Mervezi'niı fay* dalandığı bu eserler insanlar ve hayvanların tabiatlarını konu almış olmalıdır. 1!ı6 Bu Ttirk kavmi lşkitler olabilir.
.fIIRKLPR
I{AKKINDA
'ryi:--=----:::E=j-EF--
.'
]
lOT
{*alinos (sürrneta denen inganlar kücüE-.eözliı.-oıup_ııza-k* ı cz ]_C5ğcJ!-_gİiriider''-iıeı Flipokrat. <
13,ı,
er-
()ılar .--. şekil ve ade{lqlunından başka milletlerden aynıırıe;; İ9r. oığe, bir yerde der. 1 (s.25)
bir yeıde
tlrnirle.rine göro hareket ederler. Bir krsmı İse ba,şı boottıı:' Hlç bir kimseye bağlı değillerdir. Hiçbir kimşe onlırı hnkimiyetleri altına alamaz. Bu sorıuncular daha cearır V0 kıüranıaırrlır.ı> der. Raşka bir yerde,
sebat gösterdiklerinden aldıklaı:ı ganimeti nıiisflvİ cıla,rak pay_ la'şırlaru der.
gözlü, ifadesi eski arap miiolllflr:rlniıı Tiirklrır htkkında kul; '97 "Küçük landlkIarı ifadeleri hatlrlatıyor. Doğu ülkelorlno ç;lrl'rın l]lzans olçilorinIıı
raporlarlnı toplayan Menander Protector Türkloro ıİncolorl $aka dondığlni söyIer' HatAy . nğme Türlarla Türkleri ayn| sayar. Flrdgvgi do aynı kanöattedir. lbn el- Fakih olskitiırye" ifadesiylo Ermenlstan, Hrırasınn, Hazar ve Tairk üIkelerini kasteder. Mervezi de Yunan yazarlarının lgklt|orını Türkler o|arak kabut eder.
be
ınos . Bu kadınlar kuwetleri ko!
larr
sevkeden husus, ka mek d zirmek ve nesli mani olmasrn den birini, at üzerinde ok atmq olanlaı: ve lid hühümdarl
Dördüııcü Iİısım Eseri Taunaınlayıcl
-*-ı--
NOTLAIt (Alfabetik Sırayla)
Hazrrlıyan
:
Iiarnaaaa Şqoıı
İ98 Mervezi tarafından Amazonlar hakkında verilen Lıu biIgilor Ve etimo' loJik izah doğrudur. Amazo_.nlar hakkında verilen'bu bi|giler hitit kitabelerinde ve Yunan efsanesinde verilen malümı,tla mutabakat halindedir. Hititlerin ve Yunanlıların kadın dedikleri bu savaşçılaı'ın bazı tarihÇiler tarafından uzun saçlı iskit muharipleri oldı"ığu da daişünülmektedir
NOTLAR
--------:-::::+j_::_:.n:. .-r_.
ı-].ı" :
BALüi,LLAB l
[eki "|-ürkler ölen bir kimsenin mezarllllİt iizerİne tı kinıscnin hayatta lltıııı tlldürd,üğü düşmanları temsi|on ağaçlardaıı veya taşlardan yapılmış kaba lıııykoller dikerler, bunlara balbal derlerdi. onlar, bu balbalIarın tenısil ott|k lorl kişilorin ölümden sonraki hayatta ölüye hizmet edeceklerine iııanırlardı. llıılbalların sayısı mezardaki ölünün, hayatta iken öld,ürdüğü düşmanlorının .ı(lyl$lna çöre değişir, bazan binleri bulurdu. Eu konuda lbn Fazlan'ın oğuz_ llıl' içln verdiği malümat diğer tarihçiier ve soyyahlar tarafından doğrulanmak_ _oıduk|arlnı tıııJır. fi'ubrouck, balbalların iyi yontuımamış ve iyi şekil verilmemiş tl(lylcr" Kaşgarİ balbal ke|imesinden ve ifade ettiği manödan baiıseder. BLILG,ARI_AR ı . Bıj, esgrcle Satabile q garlar Ttir!< kqv@le]-udendlr. Baıı ıııilellifleriseonlarllslÖvlardansayariar.rıı@tite ıılılklgjir zamanında |ıqq!q el'ı Bu nin SIEvIar iie Türffiffi* l
kıırışıml bjr ırk
oıııdan yul
_ı
ar uzanan
_krnıtİılı
ı/nı'l l1)iııı -FIüif
_.*
Eulgar guruplarının doğudan gelen onoğiırialo_liayn}ş-n-fii4ırıu txırçlütlür.jFa} kaÇ 6-üTmnTffi/a şffiaT ıİarymnaa: Rı bitit'ı ıi TIü iı ü d ol l ı,ı ı ri ı, o g ü ur ı arasında parçalandı. Bu parçalardan biri Kı-ıbnıı vo }(nfl
ı
| l
kuzoyinde
doğı''ıdan batıya doğru ilerleyen Hazıırl+ırın hİikIınlytıti ııltııııı ç1irdi. 1.1nlarııı lçinde eridi. Kubrat'ın oğullarından başka blri l'arıohyı.ıylı g,rçtll.,ık Avarlara t6bi oldu.' Diğer biri Asparuh iso Tuniı'yı goçı.ırıık, Iu,,ıi uoy,,'L}alkiın t}ulgar kırallığını .kurdu. Dördüncüsü de kuzoy - cJoğuyıı ı1ır1,1rı.ı yöııoll1) 0rtüı Volga üzerihde Volga BuIgarları kırallığını kurdu. llk clofıı tj27 ,ı,rrıegin,jo Bizanslılann müttefiki olarak tarih sahnesinde görülen lij|zarlıır ckı l-ürk ııenşeli olup
.B=ulparlaıa
alggba
id
i
ler.
Di
ğer
müel
l
if l ori
n aks'iii]*IgTfrı raffiaintmr eski lloAnlyet köklorindon
Bulgarların diIine benzediğinl cöylor. Bu dJl ten bir taraftan
vğrisl
çrkmıştır.
-iEi-razığn'ı
tah
n gofğretnömesi'nden vo lşlAm coğrafyacıtrarının esetlerlnden
NOTI,AR
NOTLAR
11?
Allııy kaviırıleri hlrsızlık yapanlara biiyük ccz;ıIar vtlrirlcrdi. Ibn
lV' asrın başlnda is|öm dünı'asıyla anlaşıldığı üıere, Volga Bu!garları hiçri bağlı olan Harezrnle' hattğ nit-ilıascbetle iciIer. onİar Ş;i;; Seııanılere. yoluyla .ticari- ııünasebetlerine devam lıizzilt ,Am.n?ielerle "";i, ;; kara yayılmaya başlarnış' l
ı;ılı ;ll
",;inri.crr|i
lı.:Iıı i;i]ınana bİjyük
bir tazrxinat ödeme-si
Iski Oğuzlarda' CücenIerde ve
gerekiı.di.
Moğoİlarcla sıı cla tabu idi. onu kirlet_ ıııı:ıııek gerekirdi. Bu sebeple vücudu ve elbisetreri su ile yıkamak yasaktı" llliylo bir harekette buIuııan kiınseyi üıapıVor" cliye cezalandıiır!ardı. ()aitrzlar ve Moğollara göre, yıkanma "biiü,ü kötü ı.uhları celbeder, şimşeklerin ve yılrlırımların tıclşanmasına sebep olurcıı. Suyun yere dökülmesi suçttı. Makrizİ ,,()ü)n\:iiz |-laıı'ın yasasında hiq lıir kimsenin elini suya batıramayacağı, fakat llıı l
l,;ıyı.Iodor. $uı/i-ın tahu oİmasının sebebi, kan gibi onrja cla hayati ve sihri l.ılVyotleriı"] olciı-ığı-ına inanılmasıydı. Bunun için eski şamanist kavimler ellıi_ ı;rılerini yıİ
llrlrcdot'a göre lskitleı'de, Anırnianıls Marcellİnııs'a ç1öre Batı Hunlarınc!a- da
iç'n,d" kımseyi öIclt}reni b!r sandıl< 1_s1",1^İİuil,T-],,',.n,,- Buna benzer. ddet'leıe
j.';-'::"il;,'ilTİ#i;+İİ**ı:;";'lLffi yetle T um um }'Iş#s'lf ';İı, :l- :, }:,l:--';-'';"1ffi iln*i.' vl'.i.,,uı.,a a i
l: J
ediiirdi, ta$ikk ediiirdi' rı a Çi n kayn akl ar ı
çö
ro,
H
r
lr:",r::-:
::^
kısas
=';"uo*il: kimseyi
-_-li ı.ı- t,arlını klrlcten bir
::'j
]TH;# ff l"i"i:',:HTJJ
^:l', ; .,-*lff il*':ı#":::J;;;;;;;*'::::l"::1İIH;IJI*"',"JTfr İl"e#'",1"#"*: ;yff#'}'#,;tİ::#,T;J#;#::*:i*"'ıfi -,1;: soııra da iki parçay'""'"""'lJiaiıı.i*rıni söyler. EbCı Dülef'e r-"J'H!:'t'-ı'gi:*l:İ'İ*.'ff önce iğdiş edilir' HJiil"-İfi ka
" lldlE^,tl ::H,Hil-lT."l}i#.Ti:,I::FIJj"j;^;i*::ln':,l"1'ıffitll"x,Jl1t idenı aynı tıareketl '9' kavimlere göre düşmanlarla bu uuiiin IJİ-*li*.i,
suç sayılınazdı'
ırılclırjını kaydeder.
lliıri:ın sayılan yerlere Ve eşyaya hürmetsizlik de büyiik cezayı gerekti. ııııll" l)Iiııı Carpin tarafından nakIedilen Eünahlar Iistesinde bıçaiı ateşe ltııyıııiıl<, tencereniıı içindeki etten bıçakla aImak, bir çadıra işemek, odunu ıılı'i;iıı yanında tutmak, dizqinle ata vurmak gİbi şeyler sıralanır. Bir kimse l,ıı sııçları kasden işlerse öItime mahküm ediIirdi. Kasden islemezse kendini 1ıılııizlcıııesi, cadırı ve çacllrda bııiunan şeyleri iki ateşin arasından geçirmesi
aiIcsinin cİiğcr fertlcri'";;i;;;;;I;ıışlardı' -Bulıarıru lşt*l şartlar içinde, hül
CEZ,ILAH
FazIAn,
llııl11ııı'l;ırııı hırsıza ölüm cezası veı:diklerinI söyler. Tuyı'ı-l.ıueıılore göre at ı.:ıılıılılk lıiiyijk hir suçtu. Rubı'ouck, koyun çalan bir kiınsenin ıJayak cezasına
hükÜmdarı ha!ifenln sara_
oi*a'' H;ıat"t ylırıtını Bıı -i,'r"''r' kıralına göl'ıdeı'tJi' '""(1i'ti'''"ı Eııl1ır h'lyctiiıl ;,;iffi;;l.,' ve zlıaatBulç;iırlar !ıu sırada çobanlık <1iirt:. llın Ceşir!i kayrlr:l,ı.r,n lliıl:io,,'nc başlamışlardı' ycrlrı1ik }ıııy.ıta çtcıçnreye laı n.ıoşç1ı.'iıJüIer. Yavaş vrurş Bulgar şehri i'uniiz ieştıkkül etnıenıiş olan FazlAıı'ın seiaretl u'*"uu'i'ıo teşekkül etmiş buiurıilyüfdu' ,ıeurln,ıe ıvıer'oıi hııııoun otuz serte ı,uau."'rJir. bir durumdaydı,rir,rri.', ,"rıir hiikiırıına yarı bağlı i"",n Faziiıı çlttiği sırada -*iaukça'yııyılmıştı'. s65 yılınrla Rusların taarruzu Bulgatlar lar. isl8lıiyet o'uı"'n'ı' oo variıklarıııı devam ettiren netic*,i Hazarların ,ö;;;.;;;;;,'*onroi geiişinden sonra Bulgar h,4oğrı!!orın gelişine r"]''' v'o-*'şlıl'clr',Moğolların Altin _ Ordıı Dtıvleti kurulmuştur' De'ıieti çökmiiş, on"n yu'i"a*
113
ıl
lCVCuttu.
ETİL
:
l'Iazarlarırı lıasşehri önceleri Semender şehriydi. Errıeviler devrinde liiileyrrıön lı. fi'abiat eI-B6hİI? Semerıder'i fethedİnce başşehir Etİl cıIdu. Etil l;rıl-iri VoIga tarafından üç kısrna ayrılıyordu. Doğu tarafta t\ılüslürrıanlar ve i;ımanist İ]azarlar, batıcla yahııdi ve hıristiyan Hazarlar, nehrin ortasındaki iıclada ise h0k.6n oturuyordu.. i,bn Fazl6n zamanınc|a bir ticöret merkezi olan (.I()f]u klslrnda 10.000 kadar müslüman oituruyorclu. Bıınlalticfiretle Uğraş_
ıııal
Mes'üdt EtiI şehri'hakkıııda şu mal0rnatl vernıckterlir: .l'lazarların başi;trhri önceleri Semender idi. Siileymin lı. fihbTat al-tjjihili oı.asıııı fcthodince
lliışşehir Etil şehri oldu. Bu cıiin Hazar lıükiimdarınıı'ı otur(ltıtjtı .Etil Türk iilkeIerinin uzaklarından gelen büyük bir nehir taro[ırııliın iiç kısııa ayrılır. Bu neh!rden Bıılgar ülkesİne doğru kollar ayrılır... Bu noIırin ortısında bir ada vardır.." Hükümdarın sarayı btı adanın bir kıyısıırdadır. Adudan her ilg tarafa gemilerden yapılmış bir köprü bulunmaktadır. Etil şehrinde Müslümanlar, Hıristiyanlar, Yalıudller ve cahiliye dinlerino ıl]en-sup insanlar oturur. Hükümdar ve etrafındakler yahudl ve gerçek Hazar-
F.g
NOTLAR
TT4
il1İı|:*=İi=-=::ş=ş=n=-1:=şE=L-'::.=:j
'i'1,-.
lar
çok j]o_manos üzeriııe islAm şehirlerına"n-"" Biuan,'ton imparatoru olan Ruırı yılınela yani 322, zu*un"ııila
tine girnıiştir. ülketindekiyahuciierizorlahirstiyaıilaştlrıııış...üunı:ni,ızerine,Bizansi:lkeHazar h8l<ğnının yahudi olma' sindeki bir çok yahııdl hazar ulkesıne Eitmiştir'Eıınlardan daha önoeki kitapla_ başka l,ru.rıoi. de varılır.
sı
hakİ<ında
daha
rımrzıJa balısettik.
t
L".lLji*J-.,n
^r.l
EtiIhalkııııncoğuıılıığumüs!ümanılır.ZirAolıiarhüküı,ı,ıdarınordusı.ınu tanınırlar' Onlar Harezrn tarafından teşkil etlcr ve bu ülkc
yapırınk,ezıırlokurnakvetıAkllıııııvcziıliğiııiyapnıiıkbuşartiardarıdır.Zanıa. Ali b. i.iııyc'clir. l-lazar lıtiküııdarı rnüolüman_ nımızdıı l-laıar veziri
";lr;;;;
larlatrıar[ıedersebu,-ı.*,l*."htırbctmezlor.l.{akfrııınyanındakik6filasker!eı. bu çün 7'000 llaılar zırtılı asker harbecjer{er. Bu mtslunıaıı ııskerierincleiı gibl' bunlar N/,ilslülnanIai arasında olduğu hiiIçümcarIa beraber h;;; ;;-' vardır' de al'as,ndu mızrakIl süvariler
