Hannah Arendt - Şiddet Üzerine.pdf

HANNAHARENDT

•

Şiddet Üzerine

HANNAH ARENOT 1906 yılında Hannover'de, bir Yahudi mühendisin tek çocuğu olarak doğdu. Marburg ve Freiburg'da üniversite eğitimini tamamladıktan sonra Hc­ idelberg'de Martin Heidegger ve Karl Jaspers'ten felsefe öğrendi ve yimıiiki yaşında yine burada doktorasını verdi. Hitler'in iktidara gelmesi üzerine 1933'te Alman­ ya'dan aynlarak Fransa'ya geçti ve Yahudi göçmen hareketi içerisinde aktif olarak yer aldı. Daha sonra Amerika'ya yerleşti ve 1951'de ABD yurttaşlığına geçti. Amerika'da­ ki ilk yıllannda akademik bir iş bulmakta epey zorlandıktan sonra 1953 yılında Prin­ cewn'da Christian Gauss konferansianna çağınldı. Böylece Califomia, Chicago, Co­ lumbia, Nonhwestem, Comeli ve başka üniversitelerde verdiği dersleri içeren seçkin bir akademik kariyer başladı. 1 975 yılında öldüğünde New York'taki New School for Social Research'de felsefe profesörüydü. Kitapları: Tlıe Origins of Totalitarianisın (1951), The Human Condition (1958), On Revolution (1963), Eichınann injenısaleın (1963), Pası and Future (1961), On Violence (1970), Crises of the Republic (1972), Men in Darh Times (1968), Between Pası and Future (1961).

On Violence © 1969-70 Hannah Arendt, Harcourt Brace &: Company.

Akcali Telif Ajansı Iletişim Yayınlan 425

•

P�litika Dizisi 23

ISBN 975-470-629-8 © 1997 Iletişim Yayıncılık A.Ş. 1.

BASKI 1997, İstanbul

KAPAK Ümit Kıvanç DIZGI

Maraton Dizgievi

UYGUlAMA Hüsnü Abbas KAPAK BASKISI Sena Ofset

IÇ BASKI ve ClLT Şefik Matbaası

lletişim Yayınlan Klodfarer Cad. lletişim Han No. 7 Cagaloglu 34400 Istanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 Fax: 212.516 12 58 •

HANNAH ARENDT

Şiddet Üzerine On Violence ÇEVtREN Bülent Peker

V

t

'

m

HANNAH ARENOT ı 906 yılında Hannover'de, bir Yahudi mühendisin tek çocuğu olarak doğdu. Marburg ve Frciburg'da üniversite eğitimini tamamladıktan sonra Hc­ idel berg'de Martin Heidegger ve Karl jaspers'teıı felsefe öğrendi ve yi mü iki yaşında yine burada do ktoras ını verdi. Hitler'in iktidara gelmesi üzerine ı 933'te Alınan­ ya'dan aynlarak Fransa'ya geçti ve Yahu di göçmen hareketi içerisind e aktif olarak yer aldı. Daha sonra Amerika'ya yerleşti ve ı 951'de ABD yurttaşl ığına geçti. Ame ri ka'da­ ki ilk yıllannda akademik bir iş bulmakta epey zorlandıktan sonra ı 953 yılında Prin­ ceton'da Christian Gauss konferansianna çağınldı. Böylece Califomia, Chicago, Co­ luınbia, Nonhwestern, Comeli ve başka üniversitelerde verdiği dersleri içeren seçkin bir akademik kariyer başladı. ı 975 yı l ında öldüğünde New York'taki New School for Social Resean:h'de felsefe profesörüydü. Kitapları: Tlıe O rigi ns of Toıalirarianisnı (1951), The Human Condiıion (1958), On Revolution (1963), Eiclınıaıın injerusalenı (1963), Pası and Fuıure (1961), On Violeıı ce (1970), Crises of the Republic (1972), Men in Dark Times (1968), Between Pası and Fııtun: (1961).

On Violence © 1969-70 Hannah Arendt , Harcaurt Brace &: Company,

Akcali Telif Ajansı Iletişim Yayınlan 425

•

Politika Dizisi 23

ISBN 975-470-629-8 © 1997 lletişim Yayıncılık A. Ş. l. BASKI 1997, istanbul KAPAK Ümit Kıvanç DIZGI

Maraton Dizgievi

UYGULAMA

Hüsnü Abbas

KAPAK BASKISI Sena Ofset

IÇ BASKI ve ClLT Şefik Matbaası

tletişim Yayınlan Kiodfarer Cad. lletişim Han No. 7 Cagaloğlu 34400 istanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 Fax: 212.516 12 58 •

HANNAH ARENDT

Şiddet Üzerine On Violence ÇEVtREN Bülent Peker

e

t

'

m

Mary'ye Dostlukla

I

Burada aktaracağım düşünceler, 20. yüzyıl arkaplanından görüldüğü biçimiyle son birkaç yılın olay ve tartışmaların­ dan kaynaklanıyor. 20. yüzyıl, Lenin'in öngördüğü gibi savaş ve devrimlerin, dolayısıyla şimdilerde bu iki olgunun ortak paydası olduğu­ na inanılan şiddetin yüzyılı oldu. Ama bugünkü durumda başka bir etken daha var; kimse öngöremediyse de bu et­ ken, hiç değilse eşit ö nem taşıyageldi. Şiddet araçlarının teknik gelişimi artık öyle bir noktaya geldi ki, hiçbir siyasal amaç, insan aklının sınırları iç inde, bu araçların yıkıcı po­ tansiyel ine denk deği ldir; ne de silahlı çatışmalarda bu araçların fiilen kullanımını haklı kılabilir. Işte bu yüzden en eski dönemlerden beri uluslararası an­ laşmazlıklarda nihai ve amansız hakem olarak karşımıza çı­ kan savaş, artık tüm etkililiğini ve ihtişamını yitirmiş bulu­ nuyo r. Süper güçler, başka bir deyişle uygarl ığımızın en yüksek düzleminde hareket eden güçler arasındaki kıyamet habercisi (apokaliptik) satranç, tek bir kurala göre oynanı­ yor: "Içlerinden birisi kazanırsa ikisinin de sonu alacakg

tır" .1 Bu , daha önceki hiçbir savaş oyununa benzerneye n bir oyundur. " Rasyonel" amacı zafer değil, caydırıcılıktır. Da­ hası, silah yarışı artık savaşa hazırlık değildir ve ancak barı­ şın en iyi güvencesinin daha çok caydırıcılık olduğu ge rek­ çesiyle haklı kılınabilir. Bu durumun içerdiği gözle görülür çılgınlıktan kendimizi nasıl kurtaracağımız so rusuna verile­ cek bir yanıt yok. Iktidardan (p ower) , güç (Jorce) ve kuvvetten (strength) farklı olarak şiddet, Engels'in çok önceleri belirttiği gibi , daima araçlara muhtaçtır. 2 Dolayısıyla teknoloj ide, alet ya­ pımında yaşanan devrim , özellikle savaş alanında dikka t çekici boyutlara ulaşmıştır. Şiddete dayalı eylemin bizatihi esası, araç-amaç kategorisine dayalıdır. Bu kategorinin en temel ayıncı niteliği, insani olaylara uygutanırsa şöyle ifade edilebilir: Amaç, kullanımını haklı kıldığı ve gerçekleşmesi açısından gereksinilen araçların altında ezilme tehlikesine açıktır. Insan eyleminin nihai amacı, fabrika ü retimindeki nihai amaçtan farklı olarak, asla güvenilir biçimde öngörü­ lemez. Bu yüzden siyasal amaçlara ulaşmak için kullanılan araçlar, geleceğin dü nyası açısından , sık sık niyetlenile n amaçlardan daha belirleyici olabilmektedir. Dahası, insan eylemlerinin sonuçları eylemcinin deneti­ mini aşar. Ö te yandan şiddet, içinde fazladan bir de keyfilik öğesi taşır. Talih (jortuna), iyi ya da kötü şans , insani mese­ lelerde hiçbir yerde savaş alanında olduğu denli yazgı belir­ leyici bir rol oynamaz. Üstelik en beklenmeyenin bu ihlali­ nin böylesine davetsiz ve fütursuzca karşıı;nıza çıkıvermesi , ona "rastgele olay" y a d a "bilimsel açıdan kuşkulu olay" de­ diğimizde ortadan kalkmış olmuyor. Ne de simulasyon, se-

Harvey Wheeler, "The Strategic Calculaıors". Nigel Calder, llnlrss Pcace Coınes içinde, New York, 1 968, s. 1 0 9 . 2 Herm Eugcn Dılhrings Vmwalzung der Wissenschaft ( 1 8 78), Kısım l l , Bölüm 3 .

10

naryo , oyun kura m ı (game theory) ve benzerleri onu yok edebiliyor. Bu meselelerde kesinlik yoktur. Inceden ineeye hesaplanmış belli koşullar altında, karşılıklı toptan yıkımın bile kesinliği yoktur. Yıkım araçlarının mükemmelleştiril­ mesi işine girişenler nihayet öyle bir teknik gelişme düzeyi­ ne ulaşmışlardır ki, amaçları , yani bizatihi savaş , ona hasre­ dilmiş , ellerinin altında hazır duran araçlar yüzünden tü­ müyle ortadan kalkma noktasına gelmiş bulunuyor.3 Bizatİ­ hi bu durum, şiddet alanına yaklaştığımız anda karşımıza çıkan bu ezip geç ici öngörülemezliği ironik biçimde hatır­ latan bir gerçektir. Savaşın hala bizimle olmasının başlıca nedeni , ne insan türünün gizli ölüm istenci, ne bastırmaya gelmeyen bir saldırganlık dürtüsü, ne de daha inandırıcı ol­ sa qa silahsızlanmanın içerdiği ciddi toplumsal ve iktisadi tehlikelerdir.4 Savaşların hala varolmasının nedenini , ulus­ lararası ilişkilerde savaşın yerine siyasal sahnede başka bir nihai hakemin ortaya çıkmamış olmasında aramak gerekir. Hobbes, "kılıç olmaksızın sözleşmeler sözden başka bir an­ lam taşımaz" derken haksız mıydı? Aslına bakılırsa ulusal bağımsızlık, yani yabancı egemen3 General And re Beau[re'nin " 1 980'lerin Savaş Meydanlan"nda belinıiği gibi: Sa­ vaş, ancak "dünyanın nükleer caydıncılık kapsamına girmeyen bölümlerinde hala mümkündür". Bu "konvansiyonel savaş hali" bile' tüm dehşetine karşın daima varolan nükleer savaşa urmanma tehdidi nede niyle sınırlıdır. (Calder, age içinde, s.3)

4 Report from lron Mountain (New York, 1967). Rand Corporation ve başka dü­

şünce havuzlannın (thinlı tanlı) düşünme biçimi üzerine bir taşlama olan bu yapıt, belki de "barışın eşiğine ürkek bakışıyla" çoğu "ciddi" çalışmadan daha yakındı r gerçekliğe. Başlıca savı şudur: Savaş toplumumuzun işleyişi açısından öylesine teme l , öylesine vazgeçilmezdir ki, sorunlarııııızı çözmek ii;in daha ölümcül, daha caniyane yollar bulmadıkça onu ortadan kaldıramayız. Bu sav, ancak Büyük Depresyon'daki işsizlik bunalımının Ikinci Dünya Savaşı'nın paı­ lak vermesiyle çözülebildiğini unutanlar açısından sarsıcı olacaktır. Ya da bu­ gün sırt üstü yatmanın çeşitli biçimlerinin ardında sessizce bekleyen işsizliği işlerine öyle geldiği için görmezden gelen veya böyle bir şeyin olmadığını iddia edenler açısından ...

11

liğinden azade olma hali ve devlet egemenliği, u l uslara rası ilişkilerde denetimsiz ve sınırsız iktidar iddiasıyla özdeşleş­ tirildiği sürece, savaşı ikame edecek başka bir yo lun ortaya çıkması da olanaklı değildir. (Amerika Birleşik Devletleri , bağımsızlık ve egemenliğin tam anlamıyla birbirinden ayrıl­ masının -elbette Amerikan cumhuriyetini n temelleri bu ay­ rım nedeniyle tehlikeye girmedi kçe- hiç değilse kura msal olarak mümkün olduğu nadir ülkelerden biridir. Anayasaya göre yabancı ülkelerle yapılan antlaşmalar ülke hukukunun bir parçasıdır. l793'te Yargıç j ames Wilson'un işare t ettiği gib i , "Birleşik Devletler Anayasası açısından egemenlik söz­ cüğü tümüyle bir bilinmezden ibarettir. " Ama Avrupa ulus­ devletlerinin geleneksel dilinden ve kavramsal siyasal çer­ çevesinden böylesine net ve gururlu bir ayrılık artık geç­ mişte kalmış tır. Amerikan devri m i n i n m i ra s ı u n u tu l d u . Amerikan hükümeti , iyi ya da kötü , artık Avrupa m irasını kendi geçmişinin mirasıymışçasına kabul e tmiş bulunuyor. Ne yazık ki bunu yaparken, Avrupa'nın gerileyen kudreti­ nin gerisinde ve yedeğinde s iyasal i flasın , u lusdevletin ve ulusdevlete bağlı egemenlik kavramının i flasının yattığının ayırdında değildi. ) Azgelişmiş ül kelerin dış işlerinde sava­ şın hala ultima ratio (en son çare) , şu eski "siyasetin ş iddet aracılığıyla devamı" olarak kendini gösteriyor olması , sava­ şın köhneliğine karşı anlamlı bir sav değildir. Ö te yandan yalnızca nükleer ve biyolojik silahiara sahip o lmayan kü­ çük ülkelerin savaşa kalkışacak durumda o lması da kimseyi avu tmasın. Şu ünlü rastgele o layın o rtaya ç ıkmasının en muhtemel olduğu bölgelerin, eski " ya zafer ya ölüm" sloga­ nının i kna edici özelliğini hala koruduğu bölgeler olduğu gerçeği artık kimse için bir sır değil. Bu koşullar altında , gerçekten de son yirmi- otuz yıld ı r bilimsel kafalı danışmanların hükümet konseylerinde artan saygınlığından daha korkutucu pek az şey vard ı r. So ru n, 12

bunların "düşünülemeyecek olanı düşü nebilecek" denli so­ ğukkanlı olmasında değil, düşünmüyor olmalarındadır. On­ lar böylesine modası geçmiş, bilgisayar yardımı olmaksızın bile yapılabilecek bir etkinlikle zamanlarını harcayamazlar. Bunun yerine belli bazı hipotetik olarak varsayılmış kutup­ laşmaların sonuçlarına iman ederler. Ne var ki hipotezlerini gerçek olaylar karşısında sınama yetisinden yoksundurlar. Gelecek olaylara ilişkin bu hipotetik kurgulardaki mantıki çatlak her zaman aynıdır: Başlangıçta bir hipotez olarak (ustalık düzeyine göre içkin bazı seçenekleriyle ya da hiç bir seçenek ima etmeksizin) karşımıza çıkan bu savlar, ge­ nellikle birkaç paragraf sonra derhal "olgu" haline gelir. Ar­ dından bir dizi benzeri sözde olguyu doğutur. Sonuçta tüm girişimin katıksız spekülatif karakteri unutuluverir. Bunun bilim değil, sözde bilim olduğunu söylemeye gerek bile yok. Sözde bilim: Noam Chomsky'nin sözleriyle, " toplumsal ve davranışsal bilimlerin, gerçekten de anlamlı entelektüel içe­ rigi olan bilimlerin yüzeysel niteliklerini taklit etme yolun­ daki uroarsız çabaları" . Richard N. Goodwin'in sözde bilim­ sel kurarnların "bilinçdışı mizahını" işlediği bir makalesinde beliruigi gibi, bu tür stratejik kurama yönelik en açık ve "en derin öneme sahip itiraz, sınırlı kullanışlığı değil, tehlikesi­ dir. Çünkü bu tür kuram, olayları anladığımız ve üzerlerin­ de denetime sahip oldugumuz yanılgısına yol açar". 5 Olaylar, tanım geregi, tekdüze süreç ve işleyişieri kesinti­ ye ugratan ortaya çıkışlardır. Gelecekbilimcinin düşleri, an­ cak önemli hiçbir şeyin ortaya çıkmadıgı bir dünyada ger­ çek olabilir. Geleceğe yönelik tahminler, bugünkü otomatik süreç ve işleyişlerin, yani insanın eylemde bulunmaması ve

5 Noam Chomsky, American Power and New Mandarins. New York, 1 969; Ric­ hard N. Goodwin, Thomas C. Schelling'in Arnıs and l'!fl ucncc (Yale, 1 969) baş­

lıklı kitabı uzerine incelemesi, The New Yorlıer (17 Şubat 1 968) .

13

beklenmedik bir şeyin o rtaya çıkmaması halinde olup bi te­ cek olayların geleceğe tasadanmasından (projeksiyon) baş­ ka bir şey o lamaz. Iyi ya da kö tü her eyle m ve her kaza , tahminin içinde hareket ettiği ve kan ıtını buld uğu çerçeve­ yi parçalamak durumun dadır. (Proudhon'un geçerken söy­ lediği şu söz, "Beklenmedik olayın yaratıcılığı, devlet ada­ mının sağgörüsünü fazlasıyla aşar, " çok şükür hala geçerli bir sözdür. Beklenmedik olayın yaratıcılığı uzmanın hesap­ lamalarını haydi haydi ezip geçer. ) Bu tür beklenmedik, ön­ görülmedik, öngörülemez oluşlara " rastgele olaylar" ya da "geçmişin son iççekişleri" adını vermek, o nları konu dışı ' saymak ya da " tarihin çöplüğü"ne mahkum etmek, bu tica­ retin en eski hilelerindendir. Kuşkusuz bu h ile , kuramı ke­ sin ifade gücüne kavuşturur, ama kuramı gerçeklikten hep biraz daha uzaklaştırmak pahasına . Tehlike, kanıtlarım ger­ çekten de güncel, fark edilebilir olaylardan almaları nede­ niyle bu kurarnların ikna edici olmasında değil, iç tutarlı­ lıkları nedeniyle hipnotik bir e tkiye sahip olmalarındadır. Bu kurarnlar sağduyumuzu; gerçeklik ve olgusallığı algıla­ ma, anlama ve kafa yarma melekemizi uykuya yatırma gü­ cüne sahiptir. ,

Tarih ve siyaset üzerine düşünmeyi iş edinen hiç kimse, şiddetin insan işlerinde dai ma aynageldiği muazzam rolün ayırdma varmaktan kendini alıkoyamaz. Durum böyleyken şiddetin nadiren özellikle konu edinilmiş olması ilk bakışta şaşırtıcıdır.6 (Sosyal Bilimler Ansiklopedisi'nin son baskısm­ da şiddet konusuna ayınlmış bir başlık b ile yoktur. ) Bu du­ rum, şiddet ve keyfiliğin ne ölçüde verili olarak alındığını ve bu yüzden ihmal edildiğini gösterir. Herkesin açıklıkla ,

6 Kuşkusuz savaş ve savaş hali üzerine geni ş bir literatür vardır, ancak bu litera­ tür şiddetin kendisiyle de�il. şiddet araçlanyla ilgilidir.

14

gördüğü bir şeyi hiç ki mse sorgulamaz, incelemez. İnsan iş­ leri nde şiddetten başka bir şey görmeyenler, insan işlerinin "daima gelişigüzel , c iddiy et ten ve kesi nlikten uzak olduğu" (Renan) ya da tanrını n sonsuza değin daha bü yük olan or­ duların yanında olduğu kanısına varmıştır. Böyle ler inin şid­ det ya da tarih konusunda söyleyecek başka bir şeyi yoktur. Geçmişe ilişkin kayıtlara anlamlı bir şeyler bulmak için ba­ kan herkes, şiddeti marjinal b i r fenomen olarak görmek durumundadır. Clausewitz sava şı "siyasetin başka araçlarla sürdürülmesi" diye tanımlar ya da Engels şiddeti "iktisadi ge lişmenin hız l a n dırıc ısı" ol ara k gö r ü rke n 7 vurgulanan, hep siyasal ya da iktisadi sürekliliktir; ya da şiddet içeren eylemi öneeleyen bir şeyce belirlenen ve belirlenmekte olan bir sürecin sürekliliği vurgulanmaktadır. Aynı şe ki lde

ulus­

lararası i l işkiler a lan ında çalışanlar yakın döneme değin "Ulusal gücün daha derindeki kültürel kaynaklarıyla uyuşmayan bi r askeri çözüm hali istikrarlı olamaz", ya da Engels'in sözleriyle, "nerede bir ülkenin ik­ şunları söylüyordu:

tidar yapısı iktisadi gelişme düzeyiyle çelişirse" şiddet araç­ larına sahip siyasal iktidar yenilgiye mahkümdur. 8 Günümüzde savaş ve siyaset ya da şiddet ve iktidar ara­ sındaki ilişkilere dair tüm bu eski doğrular geçerliklerini yi­ tirmiştir. tkinci Dünya Savaşı'nın ardından gelişen barış de­ ğil, soğuk savaş ve askeri-sınai-emek kompleksi oldu. "Top­ lumdaki asli yapısal gücün savaş yapma potansiyelinin ön­ celiği olduğundan" söz etmek, "iktisadi sistemlerin, siyasal felsefelerin, yargı organlannın

(corpora juris)

savaş sistemi­

ne hizmet ettiğini ve bu sistemi yaygınlaştırdığını, tersinin geçerli olmadığını" ileri sürmek, "bizatihi savaşın temel top­ lumsal sistem olduğunu, başka ikincil top lu msal ö rgü tlen-

7 Bkz. Engels, age, Kısım ll, Bölüm 4. 8 Wheeler, age, s.l07; Engels, aynı yerde.

15

me tarzların ın bu sistem i çinde mücade l e e t t i ğ i n i ya da ayakta kalmaya çalıştığını" savunmak - tüm bun lar Engels ya da Clausewitz'in 19. yüzyıl formüllerinden daha ikna edi­ ci ge liyor kulağ a . Report from Iran Mountain'in adı bel irtilme­ yen yazarının bu basi t tersine döndürme işleminden -sava­ şın "dip lomasi n in (ya da siyasetin, iktisadi amaçlar g ütme­ nin) bir uzantısı o lması ndan z iya d e " , barış savaşın başka ara çlarla sürdürülmesidir- daha anlamlı olan, savaş teknikle­ rindeki ge l iş medi r. Rus fizikçi Sakharov'un de yiş iyl e , "Ter­ monükleer bir savaş, ( Clausewitz'in formülünde o lduğu gi­ bi) siy aset in başka araçlarla sürdürülmesi gibi görülemez. An cak evrensel intiharın bir yolu olarak görü leb ilir."9 Dahası biliyoruz ki "birkaç silah ulusal gücün tüm öteki kaynaklarını birkaç dakika içinde silip süpürebilir";10 "kü­ çük birey gruplarının . . . stratej ik dengeyi bozmasını" ola­ naklı kılacak ve "nükleer vuruş gücü geliştirmeye gücü yet­ meyen ulusların" bile üretebileceği denli ucuz biyolojik

si­

lahlar geliştirilmiştir;11 "birkaç yıl içinde" robot askerler "in­ san askerleri modası geçmiş yaratıklara dönüştürebilir";12 ve nihayet konvansiyonel savaş halinde yoksul ülkeler, tam da "azgelişmiş" oldukları için ve teknik üstünlük gerilla savaş­ larında "varhktan çok yük" haline gelebileceğinden büyük güçlerden daha güvenli konumdadırlar.13 Tüm bu rahatsız edici yenilikler şu duruma ekleniyor: iktidar ve şiddet ara­ sındaki ilişki bütünüyle tersine dönmüştür ve bu gelişme, küçük ve büyük güçler arasındaki geleceğe yönelik ilişkide

9

Andrei D. Sakharov, Progress, Coocisıcncc, and lntcllectual Frccdom. New York, 1 968, s.36.

10 Wheeler, age. ll Nigel Calder, "The New Weapons," age içinde, s.239. 12 M.W Thring, "Roboıs on the March," Calder, age içinde, s.l69. 1 3 Vladimir Dedijer, "The Poor Man's Power," Calder, age içinde, s. 29.

16

bir tersine dönmenin de habercisi olabilir. Herhangi bir ül­ kenin elinin altındaki şiddet kapasitesi kısa süre içinde ül­ kenin gücünün güvenilir bir göstergesi ya da ciddi ölçekte daha küçük ya da daha bü yü k başka bir ülke tarafından yı­ kıma uğratılmasına karşı ciddi bir güve nce ol maktan çıkabi­ lir. Bu, siyasal bilimin en eski açılımlarından birine meşum bir benzerlik gösterir: Güç zenginlikle öl ç ülmez , fazla zen­ ginlik gücü aşındırabilir ve zenginlikler cumhuriyetierin güç ve refahı açısından özellikle tehlikelidir. Bu bilgece buluşlar unutulmuş olmakla geçerliliğini yitirmez; hele doğrul ukları­ nın şiddet kapasitesine de uygulanabilir hale gelmesiyle yeni boyutlar kazandıkları bir zamanda ... Uluslararası ilişkilerde şiddet ne kadar müphem ve kesin­ likten uzak bir aygıt haline geldiyse de iç siyasette saygınlı­ ğı ve cazibesi arttı; özellikle devrim konusunda bu böyle . Yeni Sol'u n güçlü Marksist re toriği , Marksizm'de n tümü y le uzak bir kanın ı n yavaş yavaş güçlenme eğilimi göstermesiy­ le çakışıyor. Bu kanı Mao Zedung tarafından ilan edilmişti: "Iktidar, namlunun ucunda büyür." Kuşkusuz Marx tarihte şiddetin oynadığı rolün ayırdındaydı. Ama bu rol ona göre ikincil bir roldü. Eski toplumun sonunu getiren şiddet de­ ğil, kendi iç çelişkileriydi. Yeni bir toplumun ortaya çıkışını öneeleyen şiddetli patlamalardı; ama bunlar yeni toplumun ortaya çıkışı açısından neden oluşturmuyordu. Marx bunla­ rı doğumu öneeleyen doğum sancılarına benzetir, ama bun­ lar doğumun n edeni olarak görülemez. Aynı damarda iler­ leyerek, devleti egemen sınıfın denetiminde bir şiddet aygıtı o larak değerlendirir. Ama egemen sın ı fı n fiili iktidarı , şid­ detten oluşmaz ya da şiddete dayalı değildir. Egemen sını­ fın fiili iktidarını tanımlayan , toplumda oynadığı roldür; ya da daha açık bir deyişle üretim sürecindeki rolüdür. Sıklıkla farkına vanldığı ve bazen de hayıflanarak ifade edildiği gibi, Marx'ın öğretisinden etkilenen devrimci sol , şiddet araçları,

17

nın kullanımını reddeder. Marx'ın yazı larında açıkça baskı­ cı bir rejim o larak tanımlanan " p roleta rya di kt a t örl üğü devrimin ardından kurulacaktır ve Roma d i ktatörlüğü gibi kesinlikle kısa bir dönemle sınırlı olacaktır. Küçük anarşist "

grupların gerçekleştirdiği birkaç bireysel terör eylemi dışın­ da siyasal suikast, daha çok sağın tekelinde olmuştur. Ör­ gütlü silahlı ayaklanmalarsa askeriyenin özel menüsüdür. Sol şu konuda ikna olmuş ve bundan vazgeçmemiştir: "Tüm komplolar salt yararsız olmanın ötesinde, zararlıdır. Onlar çok iyi bilirler ki devrimler, ne niyedenerek ne de keyfi olarak yapılmamıştır; özgül parti ve sınıfların irade ve kılavuzluğundan tümüyle bağımsız koşulların zaruri sonu­ cu olarak gerçekleşmiştir. "14 Kurarn düzeyinde birkaç istisnadan söz etmek gerekir. Yüzyıl başında Marksizm'le Bergson'un yaşam felsefesini birleştirmeyi deneyen Georges Sarel, daha düşük bir usta­ lıkla da olsa tuhaf biçimde Sartre'ın bugün gerçekleştirdiği Marksizm-varoluşsalcılık karmasına benzer sonuçlara var­ dı. Sarel, sınıf mücadelesini askeri terimlerle düşünüyordu. Buna karşılık, ünlü genel grev mitinden daha şiddetli bir yol değildi, önerdiği. Bugün genel grevi, daha ziyade şidde­ te dayalı olmayan siyasetin bataryası içinde düşünmek daha doğru olacaktır. Elli yıl önce bu ılımlı öneri bile, Lenin'i ve Rus Devrimi'ni destekiemiş olmasına karşın, ona faşist damgası vurulmasına yetti. Sartre, Fanon'un Dünyanın La­

netlileri başlıklı yapıtma yazdığı önsözde, şiddeti yüceitme konusunda Sarel'in Şiddet Üzerine Düşünümler'de söyledik­ lerinden, hatta Fanon'un kendisinden çok daha ileri gider ve hala "Sorel'in faşistçe sözlerinden" bahseder. Bu, Sart-

14 Engels'ce 1 847'de yazılmış bir elyazmasında ileri sürülen bu ilk ifadeyi şu ya­ pıla borçluyu m: J ac o b Barion, 1963.

18

Hegel und die marxi stische Sraarslch re, Bon n ,

re'ın şiddet konusunda Marx'tan ne kadar uzakta olduğu­ nun ayırdında bile olmadığını gösterir. Ö zellikle şu cümle­ lerinde: "Bastırılması o lanaksız şiddet . .. kendi n i yeniden yaratan insandan başka bir şey değildir" ; "yeryüzünün la­ net lileri" ancak "çı lgın dehşetle" " i nsan hal i ne geleb i l ir" . Bu nosyonlar, kendini yaratan insan tasarımı, katı bir şekil­ de Hegelci ve Marksist düşünce biçimine özgü olduğundan çok daha çarpıcıdır. Bu tasarım, sol hümanizmin b izatihi temelidir. Fakat Hegel'e göre insan, kendini düşünce yoluy­ la "üre tir" . 1 5 Buna karşılık He gel'in " idealizmini" başaşağı çeviren Marx'a göreyse, insanın kendini yeniden yaratması­ nın aracı emektir; yani doğayla metabolizma kurmanın in­ sanca biçimi. Kuşkusuz insanın kendini yeniden yaratması­ na ilişkin tüm nosyonların bizatihi insanlık durumunun ol­ gusallığına karşı b i r isyanda ortak oldukları söylenebilir ( türün bir üyesi ya da birey olarak insanın varoluşunu ken­ di kendine borçlu olamayacağından daha gözle görünür bir gerçek olamaz) . Dolayısıyla Sartre, Hegel ve Marx'ın ortak paydalarının, bir olgu olmayan bu kendini yaratma beklen­ tisinin gerçekleşmesine aracılık edeceğini ileri sürdükleri etkinliğin (şiddet, düşünce ve emek) farklı olmasından da­ ha önemli olduğu iddia edilebilir. Yine de özde barışçıl o lan emek ve düşünme etkinlikleriyle tüm şiddet eylemleri ara­ sında derin bir uçurumun yattığı da yadsınamaz. "Bir Avru­ palıyı ö ldürmek bir taşla iki kuş vurmaktır. . .. Geriye kalan ölü bir adamla özgür bir adamdır. " Bu, Sartre'ın önsözde söyledikleri. Marx'ın asla yazmış olamayacağı bir cümle. 1 6 Sartre'den alıntı yaparken, devrimci düşüncede şiddete doğru bu yeni kaymanın, en temsil edici ve düşünsel açı15 Hegel'in bu baglamda, yani "Sichsclbstproduzic�n" baglamında konuşuyor ol­

ması hayli anlamlıdır. Bkz. Vorlesungen über die Gcschichte der Philosophie, cd. Hoffmeister, ldpzig, 1938, s. 1 H. 16 Bkz. Ek 1, s.97.

19

dan en ge lişmiş sözc ü lerin i n b i l e a yıfd ın a varmadığı bir du­ rum ol duğu n u göstermek ist i yo ru m 1 7 Açıktır ki bu kayma, düşünce tari h iyle sı n ı r l ı soyut bir n osyo n d eği l Bu y üz de n . de özelli kle değinmek g e re k i y o r d u . ("Id e alist" düşünce kavramını başaşağı çevirirseniz " materyal ist" emek lwvra­ mına varırsınız , asla şiddet n osyonuna varamazs ı n ız . ) Kuş­ kusuz tüm bunlar kendine özgü bir mantık içeriyor ve bu deneyim daha önceki tüm kuşaklara tü m ü yle yabanc ıdır. Yen i Sol'un sempati yaratma gü c ü (patlws) ve şevki , say­ gınlığı, çağdaş silahların tuhaf, intihara götüren gelişi m iyle yakından bağlantılıdır. Bu , atom bo mbasının gölgesinde büyüyen ilk kuşaktır. Anne ve babalarından, şiddetin siya­ set sınırlarını kitlesel ve canice bir şekilde ihlal etmesi de­ neyimini miras al mışlardı r: Yüksek o ku l l a rd a toplama ve imha kamplarını soykırım ve işkenceyi öğrendiler;18 sonra savaşta sivil lerin toptan katledilmesini , ki bu o lmaksızın çağdaş askeri operasyonlar " konvansiyonel" silahlarla sınır­ h olsa bile mümkün olamazdı. lik tepkileri şiddetin her tü­ rüne karşı çıkmak ve şiddete dayalı olmayan siyaseti so rgu­ lamaksızın desteklemek oldu. Tam da bu hareketin, özellik­ le medeni haklar alanındaki başarıs ı , Vietnam Savaşı'na karşı direniş hareketiyle sürdü. Unutmamalı ki Vietnam Sa­ vaşı'na karşı direniş, bu ülkede [AB D ] kamuoyunu belirle­ mekte hala önem li bir etkendir. Ama durumun o günden bu yana değiştiğini artık herkes b iliyor. Şiddete dayalı ol­ mayan siyaset yan daşları artık savunmaya çekild i . ,Dahası artık yalnızca " aşınhk yanlıları" nın (extremists) şiddetin yü­ celtilmesine kapıldıklarını ve yalnızca onların -Fanon'u n Cezayirli köylüleri gibi- "şiddetten başka hiçbir şey sonuç .

.

I 7 Bkz. Ek II, s.97. 18 Noam Chomsky haklı ol'arak açık isyanın arciında yatan itkilcr arasında " hepi­ mizin hor gormeyi öğrendiğimiz 'iyi Alınanlar' arasında yer almayı" reddetme iıkisinin de bulunduğunu belirtiyor. Age., s. 368.

20

ve rmez" demeye başladıkların ı söylemek anlamsızdır. 19 Yeni militanlar anarşist , nihilist, kızıl faşist, Nazi olarak nitelenip kınandı. Haklılık payı daha yüksek bir suçlamay­ sa, "makine düşman ları , makine parçalayıcılar" niteleme­ siydi. 20 Ö ğren ciler ise ayn ı ölçüde anlamsız sloganlada ya­ nıt verd i : "polis devleti" , "geç kapitalizmin gizli faşizmi" ve daha haklı bir deyişle, " tüketim toplumu". 21 Davranışları­ nın sorumlusu her türden toplumsal ve psikolojik etkende arandı: Amerika'da fazla hoşgörülü yetiştirme, Almanya ve Japonya'da aşırı otoriteye tepki , Doğu Avrupa'da özgürlük­ ten yoksunluk, Batı'da fazla özgürlük, Fransa'da sosyoloji öğrencilerinin işsizliği ve bunun felakete yol açıcı sonuçla­ rı, Birleşik Devletler'de her alanda iş bolluğu. Tüm bu açık­ lamalar yerel açıdan inandırıcı olabilir, ama öğrenci ayak­ lanmalar ı n ı n küresel bir olgu o lmasıyla çelişir. Hareketin 19 F ran tz Fanon, Tiıe Wrrtclırd

of ılır Eaı·ılı ( 1961, Yeryüzünün lanetiileri). Grove

Press yayını, 1 96 8 , s. 61. Bu yapııı, bugünkü öğrenci kuşağı üzerinde yaptığı

büyük etkiden dolayı kullanıyoruın. Buna karşılık Fanon'un kendisi şiddet ko­ nusunda hayranlarından daha çok kuşkuludur. Öyle göninüyor ki. kitabın yal­ nızca birinci bölümü yaygın ohırak okunmuştur. Fanon çok iyi biliyor ki, "ka­ tıksız ve tam acımasızlık, derhal mücadele edilmemesi halinde değiş mez biçim­ de hareketin birkaç hafta içinde yenilgisiyle sonuçlanır• (s . 147). Şiddetin öğ­ renci hareketi içinde tırmanması konusunda Alman haber d erg isi Dcr Spi­ egel'de (10 Şubat 1969 ve izleyen sayılar) yayımlanan "Gcwalt" baslıklı diziye ve "Mit dem Latein am Ende" başlıklı diziye (1969, 26. ve 27. sayılar) bakınız.

20 Bkz. Ek lll, s.99. 21 Bu sıfatiarın sonuncusu eğer tanımlansaydı anlamlı olacaktı. Ancak bu nitele­ menin ardında Marx'ın özgür üreticiler toplumuna dair yanılsaması yatar. Bu hayal, toplumun üretici güçlerinin özgürleşmesiyle gerçckleşecekti. Ama bu özgürleşme gerçekte devrimin değil, bilim ve teknolojinin başarısı oldu. Üste­ lik bu özgürleşme devrim sürecinden geçen tüm ülkelerde hızlanmak bir ya­ na, ciddi ölçüde rötara uğradı. Başka bir deyişle, ögrencilerin tüketimi reddet­ melerinin-ardında yatan üretimin idealleştirilmesi ve bununla birlikte gelen üretim ve yaratıcılığın putlaştırılıııası vardır. "Yıkıcılığın neşesi yaratıcı bir ne­ şedir" -gerçekten de öyle, eğer "emeğin neşesinin" üretken olduğuna inanı­ yorsanız. Makinelerin yardımı olmaksızın basit aletlerle yapılabilecek tek emek biçimi yıkımdır. Ama kuşkusuz makineler bunu çok daha verinıli b i r şekilde yapar.

21

toplumsal açıdan bir ortak paydasını bulmak a n lamsız gö­ rünebilir. Ama psikolojik açıdan bu kuşağ ı n her yerde or­ tak bir özelliği var: ödün vermez bir cesaret, şaşırtıcı bir ey­ lem istenci ve değişimin olanaklılığı konusunda aynı ölçü­ de şaşırtıcı bir güvenY Ancak bu niteli kler neden gibi gö­ rül memeli. Dünyanın her yerindeki üniversitelerde tümüy­ le beklenmedik biçimde ortaya çıkan bu durumun fiili ne­ deni sorulacak o lursa, hiçbir öncülü ve benzeri bulunma­ yan, ama en gözle görünür ve belki de en güçlü bir etkeni gözardı etmek saçma o lacaktır. Basit bir gerçektir bu: "Tek­ nolojik ilerleme" pek çok düzeyde doğrudan felakete gö­ türmektedir. 23 Dahası bu kuşağın öğrendiği ve öğre ttiği bi­ limler, öyle görünüyor ki kendi yarattıkları teknolojinin fe­ lakete götürücü sonuçlarım gidermeye muktedir olmak bir yana , gelişme sürecinde geldikleri nokta, "yapabileceğiniz lanet olası tek bir şey yoktur ki savaşa yöneltilmesin"dir.24 (Kuşkusuz, -Senatör Fulbright'ın deyişiyle hükümetçe fi­ nanse edilen araştırma projelerine bağımlı hale gelerek ka­ mu güvenine ihanet eden-25 üniversitelerin özsaygısı açısın­ dan hiçbir şey, savaşa yönelik araştırma ve buna bağlı tüm

22 Bu eylem isteği özellikle küçük ve görece zararsız girişimlerde daha dikkat çe­ kicidir. Öğrenciler, kafeteryalarda, bina ve sahalarda çalışanlara asgari ücretin altında ödeme yapan kanıpüs otoritelerine karşı eylemlerinde başarılı oldu. Berkeley öğrencilerinin üniversite mitlkiyetindeki boş bir araziyi "Halk Par­ kı"na çevirme mücadelesine katılma kararı da, otoritelerin şimdiye kadarki en kötü tepkisine yol açtıysa da, bu girişimler arasında �ayılmalı. Berkeley hadi­ sesine bakarak bir yargıya varılırsa, tam da bu tür "siyasal olmayan" eylemle­ rin öğrenci kitlesini radikal öncülerin arkasında topladıgı anlaşılır. •ögrenci oylamaları tarihinde en yüksek katılıma tanık olan referandumda kullanılan I 5.000 oyun yüzde 8S'i, arazinin bir halk parkı olarak kullanımı yönündey­

di." Sheldon Wolin ve John Schaıır'ın parlak raporuna bakınız: "Berkeley: Hal­ kın Parkı Meydan Savaşı," New Yorlı Review of Boolıs, Haziran 1969. 23 Bkz. Ek N, s.99. 24 M.l.T.'denjerome Lettvin, New Yorlı Times Magazine, 18 Mayıs 1969. 25 Bkz. Ek V, s.IOO.

22

girişimlerden kopma yönünde bastı rmaktan daha önemli olamaz. Ancak bunun çağdaş b i limin doğasın ı değiştirmesi­ ni ya da savaş çabaların ı ö n lemesini beklemek fazlasıyla safl ı k olur. Böylece varı labilecek bir kısı tlama n ı n pekala ü niversite standartlarının düşmesine neden olacağını inkar etmek de saflık olur.26 Bu kopuşun yol açmayacağı bir şey varsa, o da federal hükümet fonların ı n bir dalga halinde ge­ ri çekilmesi olacaktır. Çünkü M .I.T.'ten Jerome Lettwin'in yakınlarda işaret ettiği gibi, "Hükümet bizi desteklememeyi göze alamaz. " 2 7 Tıpkı üniversitelerin federal fonları geri çe­ virmeyi göze alamayacağı gibi. Ama bunun anlamı en fazla şudur: Üniversiteler, " mali desteği nası l sterilize edecekleri­ ni öğrenmekle yükümlüdür" (Henry Steele Commager) . Üniversitelerin çağdaş toplumlardaki muazzam gücü düşü­ nülürse bu o lanaksız bir görev değildir, ama zorlu bir iştir. ) Kısacası, teknik ve makinelerin görünüşte direnitmesi ola­ naksız artış ve yayılışı, belli sınıfları işsizlikte tehdit etmek­ ten ziyade, tüm bir ulusun , dahası tüm insanlığın bizatihi varoluşunu tehdit etmektedir. "Otuz yaşın üstündekilerle" karşılaştırıldığında yeni ku­ şağın kıyamet olasılığının daha ayırdında olarak yaşaması doğaldır; genç olduklarından değil, bu yeryüzündeki ilk ya­ şamsal deneyimleri olduğundan. (Bizim açımızdan "sorun" olan şeyler, " gençlerin etine ve kanına işlemiştir. " ) 28 Bu genç kuşağın her hangi bir üyesine şu iki soruyu sorun: "Dünyanın elli yıl içinde nasıl olmasını istersiniz?" "Kendi yaşamınızın beş yıl içinde nasıl olmasını istersiniz ? " Yanıt­ lar genelilikle şöyle başlayacaktır: "Eğer hala dünya diye bir

26 Yavaş yavaş temel araştırmaların üniversitelerden sanayi laboratuvariarına kayması oldukça anlamlıdır ve bu duruma bir ömek teşkil eder. 27 28

New Yorlı nmes Magazine, 18 Mayıs 1969. Stephen Spender, The Year of Young Rcbtls.

New York, 1969, s. 179. 23

yerin varo lacağ ı n ı kabul edersek . . . ve "hala yaşıyo r olur­ sam . . . " George Wald'ı n sözle riyle, "karş ı mızdaki, b i r gelece­ ğin olduğundan hiçbir şekilde e m i n o l amaya n b i r kuşak­ tır. "29 Çünkü gelecek , Spender' i n çok güzel ifade ettiği gibi , "gömülmüş bir saatli bomba gib i , a m a bugün ti ktakları n ı duyuyoruz . " Sıklıkla sorulan "bu ye n i kuşak kimlerdir?" sorusuna verilecek en iyi yan ı t : " Saatin tiktaklarını işite n ­ ler." Onları tümüyle inkar edenler kimlerdir sorusunun ya­ nıtıysa şu olmalı : "Durumu olduğu gibi görmeyi reddeden ya da bilmeyenler. " Öğrenci ayaklanmaları küresel bir durum . A m a ortaya çı­ kış biçimleri kuşkusuz ülkeden ülkeye , hatta üniversiteden üniversiteye değişiyor. Şiddet pratiği açısından , bu öze l l ikle doğru . Kuşaklar arası çatışmanın somut grup ç ı kadarıyla çakışmadığı yerlerde şiddet, çoğunlukla kurarn ve retarikle sınırlı kaldı. Kadrolu ve maaşlı fakültenin kalabalık ders ve seminerlerde deri n bir ç ıkarın ı n o lduğu Almanya'da b u , kayda değer biçimde böyleyd i . Ameri ka'daysa p o l isin v e polis barbarlığının , özde şiddet içermeyen gösteri lere mü­ dahale ettiği her yerde öğre nci hare keti rad ikalleşti: yöne­ tim bi nalarının işgal edilmes i , o turma eyle m leri vs. Ciddi ölçekli şiddet, ancak Siyah Iktidar (Black Power) hareketi­ nin kampüslere girmesiyle sahneye çıktı. Büyük çoğunluğu akademik ölçüdere bakılmaksızın ü niversiteye kabul edilen siyah öğrenciler, kendilerini bir çıkar grubu olarak gördü ve siyahi cemaatlerin temsilcisi olarak örgütlendi. Çıkarları , akademik standartları düşürmekten yanaydı. Beyaz asiler­ den daha dikkatliydiler. Ama daha başından i tibaren onlar sözkonusu olunca ( Cornell Ü niversitesi ve New York City College hadiselerinden önce bile) şiddetin bir kurarn ve re­ torik meselesi olmadığı açıktı. Ö te yandan Batı ülkelerinde 2 9 George Wald,

24

Thr New Yurlıer, 2 2 Man

l9ôlJ.

öğrenci hare keti ün iversite dışında halk desteği bulamaz ve şidde te başvurd uğu anda halkın açık düş manlığıyla karşıla­ şırken , siyah öğre ncilerin sözlü ya da fiili şiddetini destek­ leyen geniş bir siyah azı nlık vardır. 30 Nitekim siyah şiddet, bir kuşak ö nceki işçi hareketinin şiddetine benzetilebilir. Bildiğim kadarıyla , öğrenci hareketindeki şiddetle işçi hare­ ketinin şiddete başvu rması arasın d a açıkça bir benzerli k kuran tek yazar, Staughton Lynd oldu. 31 Buna rağmen aka­ demik kurum, tuhaf bir şekilde siyah hareketin açıkça aptal ve32 aşırı taleplerine, beyaz asilerin çıkar temelinde tanım­ lanmayan ve genellikle yüksek ahlaki temellere dayanan ta­ leplerinden daha fazla �arşı lık verme eğiliminde görünü­ yor. Ancak akademik kurum da öğrenci hareketini işçi ha­ reke tine benzeterek değerlendiriyor ve şiddete dayalı olma­ yan " katılımcı d emokrasi" yle karş ılaşmaktansa, çıkar ve şidde te daya lı bir hareketle karşı karşıya kalınca kendini daha rahat hissediyor. Ü niversite otoritelerinin siyah talep­ l erine boyun eğmes i , sık sık beyaz topluluğun "suçluluk duygusu"yla açıklanıyor. Bana kalırsa yönetimler ve müte­ vel l i heyetlerinin yanısıra fakülteler de, resmi Ameri ka'da Şiddet Rap oru'nun vardığı sonucun gözle görülür doğrulu­ ğunun yarı bilinçli bir şekilde ayırdında: ''Geniş halk deste­ ği sağladıklarında kaba güç ve şidde t, toplumsal denetim ve ikna açısından daha başarılı tek nikler gibi görünüyor. "33 Ö ğrenci hareketinin yeni ve inkar edilemez bir gelişme olarak şiddeti yüceltmesi, tuhaf bir özgünlük gösteriyor. Ye­ ni militanların retoriği açıklıkla Fanon'dan esinleniyor. Bu10 Bkz. Ek VI, s.IOI. 31 Bkz. Ek VII, s. 102. 32 Bkz. Ek VIII, s. l 02.

ııf Violt·ntc (Sidueıin Nedenleri ve Önlenmesi Konulu Ulusal Komisyon) raporu (Haziran ı 969), aktaran New York Ii m es, 6llaziran ı 969.

33 Bkz. Natimıal Comnıission on tlıe Caııses anel Prıwııtioıı

25

na karşılık kuramsal savları , Marksist artı klardan oluşan bir aşureyi andırıyor. Bu , gerçekte n de Marx ya da Engels oku­ muş herhangi bir insan iç in oldukça kafa karıştırıcı bir du­ rum . "Sınıfsız bozgezenlere" iman ede n , " isya n ı n ke n tsel ö n c ü g ü c ü n ü l u m p e n p ro l e teryada b u l a c a ğ ı n a " i n a n a n , "gangsterlerin halkın yolunu aydınlatacağına" güvenen b i r ideoloj iye kim Marksist diyebilir ki?34 Sözcüklerde mu tlu­ luk bulan Sartre bu yeni imana i fade gücü veriyor. Şimd i Fanon'un k i tabının verdiği g ü ç l e i n a n ı y o r k i , " ş i d d e t , " "Aşil'in mızrağı gibidir, açtığı yara ları sağa ltır. " Eğer b u doğru o lsaydı, intikam, t ü m derderimiz in her derd e deva ilacı olurdu. Bu mit, Sarel'in genel grev mitinden çok daha soyuttur ve gerçeklikten çok daha uzaktı r. Sartre' ın savı , Fanon'un " insanın kendine saygısını yitirmeden aç kal ması , kölelikte yediği ekmekte n daha yeğdir" derkenki gibi en kötü belagat aşırılıklarıyla boy ö lçüşür. B u son savı çürüt­ mek için hiçbir kurarn ya da tarih bilgisine gerek yok. In­ san bedenindeki süreçleri en yüzeysel biçimde gözleyen bir gözlemci bile bunun doğru olmadığını bilir. Ama özsaygıyı yitirmeksizin yenen ekmeğin köle kalarak yenen pastadan daha yeğ olduğunu söyleseydi , retorik açıdan bir şey söyle­ memiş olacaktı. Bu sorumsuz ve büyük lafları okuduğumuzda (alıntı yap ­ tıklarım, Fanon'un aslında gerçekliğe p e k çoğundan daha yakın kalmayı becermesinin dışında , adil biçimde tems i l edici niteliktedir) ve ayaklanmalar, devrimler tarihinden bildiklerimiz ışığında değerlendirdiğimizde, bunların öne­ mini inkar etmek, gelip geçici bir ruh haline bağlamak çe­ kici gelebilir. Ya da daha önce benzeri yaşanmamış olay ve gelişmelerle karşılaşan ve bunlarla başetmek için zihni açı­ dan hiçbir donanıını olmayan, bu yüzden (Marx'ın devrimi 3 4 Fanon, agr:, sırasıyla s . 130, 129 , 69.

26

bir çırpıda kurtarmak istediği türden) düşünce ve duygula­ ra sarılıp onları yeniden canlandırmaya kalkışan duygu in­ sanlarının cehalet ve sayiuluğuna bağlamak isteyebilir in­ san . Tecavüze uğrayanın şiddeti düşlediğinden , mazlumun "hiç o lmazsa güneşin doğduğu bir gün" zatimin yerini al­ mayı düşlediğinden, yoksulun zenginin mülkünü düşledi­ ğinden , baskı altındakilerin "av rolünü avcı rolüyle değiş­ tirmeyi" ve son krall ığı, "sonucunun birinci ve birincinin sonuncu" olacağı o mutlu ülkeyi düşlerliğinden kim kuşku duyabilir?3 5 Sorun şu ki, Marx'ın da işaret ettiği gibi rüyalar gerçek olmaz.36 Yoksul bırakılan ve ayaklar altında çiğne­ neoler arasında köle ayaklanmaları ve isyanların seyrekliği pek anlaşılır bir durum değildir. Az sayıda b irkaç örneği vardır ve bunlar da rüyaları herkes için karabasana çeviren " çılgın bir dehşet" tir tam da. En azından benim bildiğim kadarıyla, Sartre'ın deyimiyle bu "volkan patlamaları" , hiç­ bir durumda "onlara neden olan zulme denk olmamıştır. " Ulusal kurtuluş hareketlerini bu tür patlamalarla özdeşleş­ tirmek, kurtuluş hareketlerinin sonuna dair kehanette bu­ lunmaktır. Ö te yandan, böylesi hareketlerin pek de muhte­ mel görünmeyen zaferi, dünyayı (ya da sistemi) değil, yal­ nızca kişileri değiştirmekten başka bir sonuç vermez. Niha­ yet "Üçüncü Dünyanın Birliği" diye bir şeyin varolduğunu düşünmek ve Üçüncü Dünyalılara dekolonizasyon çağında "Tüm azgelişmiş ülkelerin yerli leri, birleşin!" (Sartre) diye slogan atmak, Marx'ın en kötü yanılsamasını daha büyük bir ölçekte yinelemektir; üstelik bu kez çok daha az haklı­ lık payı vardır. Üçüncü Dünya gerçeklik değil, ideolojidirY 35 Fanon, age, s. 37 vd , s. 53. 36 Bkz. Ek IX, s.l02. 37 lki süpergüç arasında sıkışan, Dogu ve Batı'ya karşı aynı ölçüde düşkınklıgına

ugrayan ögrenciler, "kaçınılmaz olarak Mao Çin'inden Castro Küba'sına bir üçüncü dünya ideolojisinin peşine ıakılacaktı". (Spender, age, s. 92). Mao, Cası-

27

* * * Bir soru hala ortada: Neden şi d detin yeni vaizleri n i n ço­ ğu , Marx'ın öğretisiyle aralarındaki ciddi anlaşmazlıkları n ayırdı nda deği l ler? Baş ka b i r deyiş le, olgusal gelişme lcrce çürütül müş olmanın yanısıra kendi siyasetleriyle de böyle­ sine açıkça tu tarsızl ık içindeki kavram ve doktrinlere , böy­ lesine inatla yapışmaları nın ardında yatan nedir? Yen i ha­ reketin ortaya attığı bir tek olumlu slogan var: " Katılımcı demokrasi . " Bu slogan dünyanın her yerinde yan k ı b uldu. Doğu ve Batı'daki tüm a ya k l a n m a l a r ı n o rt a k paydas ı n ı oluşturur hale geldi . Katılımcı demokrasi sloga n ı , devrimci geleneğin en önemli katkısına dayalıdır: Konsey sistemi ; 18. yüzyıldan beri her defasında yenilgiye uğratılan, ama her devrimin doğal büyüme sürecinin tek otantik sonucu olan konseyler. Ama ne Marx'ı n ne de Lenin'in öğretilerin­ de, bu amaca yönelik olarak ne sözde kalan , n e de öze iliş­ kin bir göndermeye rastlayabiliyoruz. Tam tersine, her iki­ si de devletle birlikte kamu eyleminin ve kamusal işlere katıl ı m ı n " sönüp yok o lacağı"* bir top l u m u amaçlad ı . 38 ro, Che Guevara ve Ho Chi Minh'in adını haykırrnalan, başka bir dünyadan bir kurtaneının çağnlma�ı yönünde sözde dinsel ilahilere benzer. Eğer Yugoslavya daha uzakta olsaydı, Yugoslavya'ya ulaşmak daha zor olsaydı, Tito'nun adını da haykırabilirlerdi. Ama Siyah Iktidar

(Biadı Power)

hareketi için durum farklıdır.

Onların varolmayan "Üçüncü Dünyanın Birliği"ne adanmışlıkları katı bir ro­ mantik saçmalıktan ibaret değildir. Siyah-Beyaz ikileminde açıkça bir çıkarlan vardır. Bu da kuşkusuz gerçekten kaçınayı yeğlemektir; siyahların dünya nüfu­ sunun ezici çoğunluğunu oluşturacaklan bir düş ülkesine kaçış.

" w i thering away" olarak çevirilen terim, "aujlı ebung" (supcrsession transencendence daha doğru bir çeviri olabilir), yalnızca bu çevirinin ta­ negatif içerimi taşımaz. Aujlıebung, olgusal bir durumu aşarken onun

(*) Ingilizeeye ya da şıdığı

olumlu momentlerini korumak anlamına gelir. Örneğin özgürlüğü aşmak, öz­ gürlüğün evrenselleşmesi, dolayısıyla özgül bir durumu kavrayan bir kategori olarak ortadan kalkması anlamına gelir. Bkz. lucio Colletti'nin

Early

York: Vintage Books - The Marx Library, 1975 (çn).

28

Karl Marx:

Wri lings'e yazdığı "terimce" . Çev. R. Livingstone ve G. Benton. New

Bunlara gerek kal mayacakt ı . P rati kteki yü rekliliğiyle karşı­ laştırı ldığında t u h a f olan ürkektiği yüzü ndendir ki, Ye n i Sol'un s loganı , h i tabe t aşamasında takılıp kaldı . Yalnızca Batı temsili demokrasilerine karşı (ki bunlar temsil işlevini bile, parti üyelerini deği l , salt yönetiCilerini "temsil" eden devasa parti mekanizmaianna kaptırmak üzeredir) ve Doğu Avrupa'nın katılımı ilke olarak reddeden tek parti bürokra­ silerine karşı, yeterince eklemlemeksizin yalnızca haykı r­ ınakla yetinilen bir slogan olmanın ötesine geçemiyor. Geçmişe b u garip sadaka tten daha şaşırtıcı olan, Yen i Sol'un, isyanm ahlaki karakterinin - k i bu artı k kabul edilen bir olgudur-39 Marksist retoriğiyle ne ölçüde çelişk ili oldu­ ğunun ayırdına varamamış olmasıdır. Gerçekten de hareke­ te ilişkin hiçbir şey, tarafsızlığından ve çıkar kaygılarından uzak o lmasından daha çarpıcı değildir. Common weal'deki (26. 7. 1 968) " 1 968 Fransız Devri mi" başlıklı dikkat çekici makalesinde Peter Steinfels çok haklıdır: "Peguy kültü rel

.38 Öyle görünüyor ki , Marx v e Lenin d e benze rı h i r tutarsızlıkla sudanabilir. Pa­ ris Komünü'nü yücel ten Marx değil miyd i ? "Tüm iktidar

sovyrtlere " diyen Lf"­

nin değil miydi? Ama Marx açısından Komün, devrimci eylemin geçici bir or­ ganından başka bir şey değildi: "sınıf egemenliğinin . . . iktisadi temellerini kö­ künden söküp atmak için kullanılan bir manivela . .. Engels haklı olarak bunu aynı şekilde geçici olan " proleterya diktatörlüğü"ne benzctiyordu. (Bkz .

The Civil War in France ( Fransa'da Iç Savaş) , Karl Marx ve f Engels, Selccted Worlıs , Londra, 1950, Cilt I. s . 474 ve 440) . Lenin'in durumu daha karmaşık­ tır. Ama sovyetleri devreden çıkaran ve tüm iktidan partiye ven·n de Lenin'dir.

39 Spender'in belirttiği gib i , "Onların devrimci tasarı mı ahlaki coşkudur"

(age.

s.

1 1 4 ) . Noam Chomsky bazı olguları anımsatıyor : " G e rçek şu k i . 20 Ekim 1 967'de Adalet Bakanlığı'na geri gönderile ri binlerce askere çagırıııa belgesinin çogu, askerden kaçabilecek, ama daha az ayrıcalıklı olanların yazgısıııı paylaş­ makta ısrarlı insanlardan geld i . " Üniversite ve kolejlerdeki askere çağrılmaya karşı di reniş gösterilerinin ve oturma eyle mlerinin tümü i çin de bu geçerlid ir. Başka ülkelerde de dunını aynıdır. Örncgin Der

.Spiegel A l m an ya d a '

ımışt ırma

görevlilerinin rahatsız edici, çogunlu kla aşagılayıcı koşullarını an laııyor:

"IJıı ko�ullar altında, asistanların radilıallcrin eıı ön ccphcsindı• yer almaması, nere­ deyse bir muci ;:ediı: " (23 Haziran 1969, s. 58). Her zaman aynı öyk ü : Çıkar grupları asilere katılmaz.

29

devrim a ç ısından çok yerinde bir önder o labilirdi. Çünkü sonradan Sorbonne mandarinlerini yerden yere vu rm uş vl' toplu m sal devrim ya ahlaki o lacak ya d a o l mayacaktır' de­ mişti . " Kuşkusuz her devri m ci hareke t , adalet d uygusu ve başkalarına şefkat duygusuyla dol u , çıkar kaygıları gütme­ yen insanların önderliği nde gerçekleşmiştir. Marx ve Lenin için de geçerlidir bu. Ama bildiğimiz gibi Marx , alabildiğine etkili bir biçimde "duygu" ve " coşku" ları tabu haline getir­ di. (Bugün ahlaki savları duygusallık d iye bir yana atan düzen, Marksist ideoloj iye asilerden daha yakın olsa gerek­ tir. ) Marx, çıkar kaygısı olmayan önderlik sorununu da in­ sanlık tarihinin nihai çıkarlarının taşıyıcısı ve tüm insanlı­ ğın öncü gücü nosyonuyla çözümledi. 40 Yine de bu tür ön­ derler bile ilkin işçi sınıfının spekülatif olm a yan ayağı yere basan çıkarlarını desteklemek zorundayd ı lar ve böylece b u , onlara toplum dışında sağlam b i r taban sağlamaya yetti. lş­ te bu , çağdaş asilerin başından beri yoksun o ldukları ve ü niversite dışında umarsızca müttefik a ray ı şlarına karş ı n bulamadıkla n şeydir T ü m ülkelerde işçilerin çağdaş asilere düşmanlığı artık kayıtlara geçmiş b u l unuyor.4 1 Birleşik Devletler'de kendi cemaatlerinde sıkı kökleri olan öğrenci­ lerden oluşan ve dolayısıyla ü nivrsitelerd e daha güçlü bir pazarlık konumuna sahip olan Siyah Iktidar hareketiyle herhangi bir işbirliği o lasılığının bü tünüyle çöküşü , beyaz asiler açısından en acı düşkınklığı o ldu. (Siyah İktidar ya n ­ daşlarının "çıkar gütmeyen önderlerin peşinde proleterya rolünü oynamayı reddetmelerinin doğru bir tutum olup ol'

"

"

,

.

'

"

4 0 Bkz. Ek X , s . 1 03 . 4 1 Çekoslovakya b i r istisna teşkil ediyor olabilir. Buna karşılık en ön cephelerin­ de ögrencilerin savaştığı reform hareketi, sınıf farkı olmaksızın tüm ulusun desteğini kazandı. Marksist dille öğrenciler burada ve belki de tüm Dogu Av­ rupa ülkelerinde Marksist kalıba sığmayacak kadar çok toplumsal desteğe sa­ hipti.

30

mad ığı başka bir sorund ur. ) Şaş ı rtıcı o l maya n bir gel işme olarak Almanya'da, Gençlik hareketinin eski yuvasında bir öğrenci grubu bugün " t üm ö rgütlü gençlik gruplarını" ken­ di saflarında topl amayı öneriyor.42 Bu önerinin saç malığı açıktır. Bu tutars ı z l ı kların açıklaması so nuçta nasıl olacak; b u n­ dan emin değilim. Ama bu tipik 19. yüzyıl öğretisine duyu­ lan sadakatİn derinlerdeki nedeninin Ilerleme kavramında yattığından kuşkulanırım. Bu kavram liberalizm, sosyalizm ve komünizmi bir "sol" cephede toplamayı başardı, ama hiçbir yerde Karl Marx'ın yazılarında gördüğümüz inandırı­ cılık ve ustalık düzeyine ulaşamadı. (Tutarsızlık liberal dü­ şünce açısından daima Aşil'in ökçesi gibi bir rol oynadı; li­ beralizm, ilerlemeye sımsıkı bağlılıkla, Marxçı ya da Hegel­ ci anlamda Tarihin yüceltilmesini aynı ölçüde katılıkla red­ detme tu tumu nu birleştirdi. Oysa ilerlemeye bağlılığı haklı kılacak ve güvence altına alabilecek tek yol böyle bir tarih anlayışıdır. ) Bütün olarak insanlığın ilerlemesi gibi bir şeyin olası ol­ duğu kavrayışı, 1 7. yüzyıla değin kimsenin aklına gelme­ mişti. Bu görüş, 1 8 . yüzyılda aydınlar arasında yaygınlık kazandı. 1 9 . yüzyıldaysa neredeyse evrensel olarak kabul gören bir dogma halini aldı. Ama kavramın ilk biçimleriyle nihai aşama arasındaki farklar belirleyici niteliktedir. Bu açıdan 1 7 . yüzyıl kavrayışının en iyi temsilcileri Pascal ve Fontenelle'dir. Onlara göre ilerleme düşüncesi, bilginin yüzyıllarca süren bir süreçte birikimini ifade ediyordu. 18. yüzyıldaysa ilerleme , " insanlığın eğitimi" (Lessing'in Erzi­ ehung des Menschengeschlechts kavrayışı) anlamını taşıyor­ du; bunun sonucu insanın kemale ermesiyle çakışıyordu. Ilerleme sınırsız değildi. Marx'ın tarihin sonu (sıklıkla Hı-42 Bkz. Christoph Ehmann'la röponaj, Dcr Spiegel, 1 0 Subaı 1 969.

31

ristiyan eskatoloj isinin ya da Ya h udi mcsi ya n i z m se k ü l e r­ leşmesi o larak yoru mlanır) ola b i l e c e ğ i n i d üş ü n d ü ğ ü ve öz­ gürlük a lanı olarak görd ü ğü s ı n ı fsız t o p l u m , ge rç e kt e h a l a Aydınlanma Çağı'nın iş a re t i n i taşır. Ancak 19. yüzyı l ın baş­ langıc ından itibaren tüm bu tür s ı n ı rlamalar k a y b o l d u . A r­ tık Proudhon'un d e y i şi y l e h a re k e t " i l kel i man" d ı ( le fa i t pri­ mitij) v e " yalnızca hareket yasa l a r ı eze l i ve ebecl i "y d i . Bu hareketin ne başı n e de so nu vard ı . " Le mou v cmen l cs t ; v o i l a tout! " (hareket vard ı r ; h e psi b u ! ) . Insana ge l i nc e t ü m söy l e ­ yebileceğimiz şuyd u : "Mükemme l leşeb i l i r canl ılar o larak doğduk ve asla mükemmel olamayacağı z . "43 Marx' ı n He­ gel' e borçlu olduğu ilerleme tasarımı ( h e r canlı organizma nasıl kendi yavrusunun tohumunu içinde taş ı rsa , h e r top­ lum da kendi ardılının tohumunu içinde barındırır) yalnız­ ca en açı k yüreklisi değil, aynı zamanda ta r i h t e ilerleme n i n ebedi sürekliliğinin mümkün o l a n tek kavramsal güvence­ sidir. Aynı zamanda i lerlemen in karşıt ve düşman güçle rin çatışması sonucu gerçekleşeceği varsayıldığından , her "gçri gidişi" gerekli ama geçici bir dönüş olarak yorumlamak ola­ naklıdır. Kuşkusuz nihai analizde bir eğretilemedcn ö teye geçme­ yen bir şeye dayanan bir güvence, bir öğreti açısından pek sıkı bir zemin oluşturmaz. Ama ne yazık ki b u , Mark­ sizm'in felsefe tarihindeki daha pek çok başka öğretiyle de paylaştığı bir durumdur. Buna karşılık bu öğretinin büyü k avantaj ları , " ezelt ve ebedi tekerrü r" [ " ta ri h tekerrürden ibarettir" l , imparatorlukların yü kse lişi ve düşüş ü , özde bağlantısız olayların veriml i sonuçları gibi başka tarih kav­ rayışlarıyla karşılaştırdığınızda hemen ortaya çıka r. Bu tür­ den başka tarih kavrayışlarının hepsi de eşit ölçüde belgele43 P.J . Proudhon ,

Philosoplı ie dıı Progn�s ( 1 853) , 1 946 ,

( 1 8 5 8 ) , 1 930, I ,

s.

s.

2 7 - 3 0 , 49; Dr la ]ıısria

2 3 8 . Ayrıca bkz. William Harbold , " Progrcssivc Hunıaniıy in the Philosoplıy o r P.J . Proudhon," Rcl'icw of Politics, Ocak 1 969.

32

nebil i r ve doğruluğu gösterilebilir öğretilerd i r. Ama hiçbiri Marksist kavray ıştaki gib i doğrusa l bir zaman sü reğini ve tari hte ilerlemenin deva m l ı lığına gara nti veremez . Bu alan­ da Marksizm'in tek bir rakibi vardır: Kad im Altın Çağ nos­ yo n u . B u na göre , başlang ı ç ta bir A l t ı n Çağ yaşanmıştı r; sonraki her şey bu çağdan türemedir. Ama bu öğreti, sürek­ li b i r gerHeyişi ima eder ve bu hoş değildir. Kuşkusuz ınsa­ na güven veren daha iyi bir dünyaya kavuşmak için yapma­ mız gereken tek şeyin ile riye doğru sağlam adımlarla yürü­ mek olduğu, aslında bunu yapmaktan başka çaremizin de olmadığı tasarımının hüzünlü yan etkileri de va rdır. Her şeyden önce basit bir gerçeği anımsamak gerekir: İnsanlığın genel geleceğinin bireysel yaşam açısından vaad edebileceği bir şey yok ; bireyin kesin olan tek geleceği ölümdür. Bu dik­ kate a l ınmadığı ve yalnızca genellikler üzerinden düşünül­ düğü sürece , ilerleme kavramına yönehilebilecek gayet açık bir itiraz sözkonusudur: Alexander Herzen'i n deyişiyle, "İn­ san gelişimi krono lojik adaletsiz liğin bir tarzından ibarettir; çünkü sonradan gelenler aynı bedelleri ödemeksizin, kendi­ lerinden önce yaşayanların emeklerinin meyvesini yer. "44 Ya da Kant'ın sözleriyle, " Ö nceki kuşakları n yalnızca sonrakiler adına ağır yük altına girmesi . . . ve ancak son gelenin [ ta­ mamlanan ] binaya yerleşme şansına sahip olacak olması . . . daima şaşırtıcı bir durum olarak kalacaktır. "45 Yine de nadi ren fark edilen bu dezavantajlar muazzam bir avan taj ın gölgesinde kalır: Ilerle me, geçmişi zaman sü­ reği ni kesintiye uğratmaksızın açıklamakla kalmaz , aynı za­ manda gelecekte nasıl eylemde bulunmak gerektiğine dair bir kılavuz da sağlar. Marx'ın Hege l'i başaşağı çevirirken 44 Alexander Herzen'den aktaran ısaiah Berlin, " I n troducti o n " . franco Ven tu r i , Root s o f Rcvolııtions, New York, l 966.

45 " Idea for a Un iv ersal History with a Cosınopo liıan lnıen ı , " Üçüncü I lke,

Tlır

Ph i losoplıy of Kan ı , Modern Library basımı.

33

keşfettiği de buydu. Böylece t a ri h ç ini n bakacağı y ö n ü de değiş tirmiş oldu. Tarihçi, geçmişe bakın a k ta nsa a rt ı k gü ­ venle geleceğe bakabilir. ilerleme kavram ı , başbe lası b i r so­ ruya, "peki şimdi ne yapacağız? " sorusuna bir yan ı t verir. En alt düzeyde yanıt şunu söyler: Elimizdekini daha iyisi­ ne, daha büyüğüne vs. dönüştüre l i m . (Libcra l l c r i n bü y ü ­ meye yönelik -artık t ü m siyasal v e iktisadi k u ram ları mız ı n paylaştığı- ilk bakışta akıldışı gelen i manı, bu kavrayışa da­ yalıdır. ) Solda, daha sofistike düzeyde bu yanıt, mevcut çe­ lişkileri içkin sentez doğru ltusunda ge liştirme öğüd ü n ü içerir. Her iki durumda d a tü müyle yeni ve b e kl e nmedik bir şeyin olamayacağı konusunda güvence a l m ış o l uruz. Yalnızca hali hazırda bildiklerimizin " gerekli " sonuçlarıyla karşı laşacağız . 46 Bu öylesine güven vericidir ki, Hegcl'in de­ yişiyle , " hali hazırda orada olanın dışında hiçbir şey gelme­ yecek. "47 Oysa bu yüzyıldaki tüm deneyimlerimiz tümüyle beklen­ medik olanla yüzleşmemizi defalarca örnekledi. 20. yüzyıl­ daki deneyimlerin, bu öğreti ve kavrayışlada bariz bir çeliş­ ki içinde durduğunu ekleıneme gere k var mı? Ama bu öğ­ reti ve kavrayışların yaygın kabul görmesi, salt gerçeklik­ ten, huzurlu, spekülatif ya da sözde bilimsel bir kaçış sağlı ­ yor olmalarından kaynaklanıyor gibidir. Bizatihi neredeyse tamamıyla ahlaki kaygılara dayalı bir öğrenci hareketi de , bu yüzyılın büsbütün beklenmedik o layla rı arasındadır. Kendinden öncekiler gibi "benim pastadaki payım" top­ lumsal ve siyasal kuramları nın farklı biçimleriyle eğitilen bu kuşak , bize manipOlasyon ya da daha doğrusu manipü­ lasyonun sınırları ko nusu nda bir ders vermiştir; bu dersi 46 Bu konumun açık yan ı lsamaları konusundaki bir tartışma için b kz . Robert A .

N isbe t , " T he Year 2000 a n d A l l That ," Comnıcnlary, Hazinm l96fl yısındaki öfkeli açıklamalar.

47 Hcgcl, age,

34

s.

1 00 vd.

ve

Eyl ü l sa·

unu tmasak iyi ederiz. l nsan fiziksel zor, işkence ya da a ç ­ l ı k l a manipül e ed i l ebi l i r. Görüşleri key fi olarak kasıtlı, ö rgü t l ü yanl ı ş b i lgilendi rme yo l uyla b i ç i m lend i r i l eb i l i r. Ama i nsan görüş l eri , " gizl i ka n dırıc ılar yoluy l a , televiz­ yo n , r�klam ya da özgür bir toplumda varo lan başka psi ko­ loj i k araçlarla oluşturu l a maz. Ne yazık ki, kuramın gerçek­ likle yüzleştirilerek çürütülmesi daima uzun ve özen iste­ yen bir iş olmuştur. Manipülasyon müptelaları , umutlarını manipülasyona bağlayanlar kadar, bundan yersizce korkan­ lar da nerede duru lması gerektiğinden habersizdir. (Saçma­ lığa varan kurarnlara en güzel örneklerden biri Berkele y de yakın zamanlarda yaşanan " Halk Parkı" olayında verildi. Polis ve tüfeklerine· süngü takmış halde gelen U lusal Muha­ fızlar öğrencilere saldırıp helikopterden gözyaşartıcı bomba attığında ki öğre nciler "slogandan daha tehlikeli bir şey at­ mamıştı " - bazı muhafızlar açıkça "düşmanlarıyla" dostluk kurdu . Muhafıziardan biri ellerini indirip "artık buna daya­ namıyorum" diye bağırdı. Peki ne oldu? Yaşadığımız aydın­ lanmış çağda olanlar ancak çılgınlıkla açıklanabilir: "Apar topar psikiyatri muayenesine alındı ve 'bastırılmış saldır­ ganlık'tan muzdarip olduğu teşhis edildi . ")48 Kimsenin kuşkusu olmasın; çağımızın batıl itikatlar pa­ nayırında sergiye çıkan en ciddi ve en karmaşık mal ilerle­ medir.49 1 9 . yüzyılda s ı n ı rsız ilerlemeye dair akıldışı iman, özellikle doğa bilimlerinin çarpıcı gelişme düzeyi nedeniyle evrensel kabul gördü. Modern çağın yükselişinden beri do"

"

"

,

'

-

48 Olay, Wolin ve Schaar tarafından yorumsuz aktanldı (agd . Ayrıca hkz. Peter Bamcs , "An Outcry: Thoughts on Being Tear Gasscd," Newsweek, ı Haziran

1 969. 49 Spcndcr (age, s. 45) Paris'teki Mayıs olaylarında fransız oğrencilcrinin

"

'çıktı'

( rrndmıenı) ve 'ilerleme' ideoloj isini ve benzeri s•ıhte güçleri katcgorik olara k reddetıiğini" anlatıyor. Amerika'da ilerleme bahsinde b u henüz sözkon usu dc­ gil. Hiila " ilerici" ve "gerici" güç ler, " i leric i "

ve

"gerici hoşgörü"

vs.

siiylcnılt-­

riyle kuşatılmış durumdayız.

35

ğa bilimleri, fiilen " evrensel" bilimler haline ge l d i Böy l e c e , sonu ol mayan evre n i n muazzamlığı n ı keşfe t m e gö rev i n e göz dikebilirdi . Yeryüzünün ve d oğasının sonluluğuyla s ı ­ nırlı olmasa d a , bilimin sonu o lmayan ilerlemeye tabi olma­ sı gerektiği hiçbir anlamda kesin değildir. Ama beşeri bilim­ l e rde , insan ru hunun ürünleriyl e uğraşa n ve ge i s tes w i s ­ senschaften (manevi ilimler) a d ı verilen alandaki araştırma­ ların, tanım gereği bir yerde sona ermek durumunda oldu­ ğu açıkça ortadadır. Artık yalnızca geniş okuma ve araştır­ maların mümkün o lduğu birtakım alanlarda özgün akade­ misyenlik yönündeki sınırsız, anlamsız talepler ya bashaya­ ğı ilgisiz, yerinde olmayan çalışmalarda kaybolmaya (ünlü bir deyişle, biteviye daha az şeyler konusunda daha çok bil­ mek) ya da gerçekte nesnesini yı kıma uğratan � ir sözde­ akademisyenliğe yol açtı. 50 Bütünüyle ahlaki ya da siyasi it­ kilerden kaynaktanmadığı ölçüde, gençlik ayaklanmasının başlıca hedefini, bilim ve araştırmacılığın akademik anlam­ da yüceltilmesinin o luşturması kayda değer bir durumdur. Onların gözünde farklı nedenlerle o lsa da bu iki kurum bü­ yük ölçüde ödün vermiştir. Her iki alanda da belirleyici bir dönüm noktasına, " tahrip edici getiriler" * noktasına u laş­ mış olmamız hiç de ihtimal dışı değildir; bu doğrudur. Bi­ limde ilerlemenin insanlığın ilerlemesiyle (bu her ne anla­ ma gelirse gelsin) denk olmadığı bir noktaya gelmiş o l ma­ mız bir yana, bilimsel ilerleme insanl ığın sonunu telaffuz edebilir hale gelmiştir. Tıpkı akademik alanda daha fazla ilerlemenin bu alanı anlamlı kılan ne varsa yıkıma uğrat­ İnasının pekala mümkün o lması gibi. Başka bir deyişle iler­ leme, sahverdiğimiz, felakete yol açıcı nitelikteki hızlı deği.

SO Gereksiz olduğu kadar zararlı da o l a n bu girişim l e ri n m ü k e m m e l bir örneği için bkz. Edmund Wilson, The Fruits of the MUı, New York, 1 968 ( * ) Maıjinal yarar kuramma göre , belli bir doyum noktasından �onra ü retim sü re­ cine eklenen her üretim girdisi , birim getirisini azal ıaca ktır (çn).

36

şim süreçlerini değerlendirmek açısından bir ölçüt değeri taşıyamaz artık. Burada her şeyden önce şiddetle ilgilendiği miz için, çeki­ ci görünebilecek bir yanlış anlamaya karşı uyarmalıyım. Ta­ rihe sürekli bir kronolojik ilerlemenin , üstelik kaçınılmaz bir ilerlemenin terimleriyle baktığımız sürece , savaş ve dev­ rim biçiminde karşımıza çıkan şiddet , kesintinin olası tek biçimi gibi görünebilir. Bu doğru olsaydı, eğer şiddet pratiği insan ilişkileri alanında otomatik süreçleri kesintiye uğrat­ mayı mümkün kılabilseydi , şiddetin vaizleri önemli bir noktada haklı olurdu. (Benim bildiğim kadarıyla kuramsal açıdan bu nokta hiç ileri sürülmedi . Ama son birkaç yıldaki rahatsızlık veren öğrenci etkinliklerinin bu kanaate dayan­ dığı bana çok açık bir gerçek gibi geliyo r. ) Ancak salt dav­ ranıştan farklı olarak her eylemin işlevi, e ğer eylem yapıl­ masa o tomati k olarak işlemeye devam edecek ve dolayısıyla öngörülebilir olacak sü reçleri kesintiye uğra tacaktır.

37

II

Siyasal alanda şiddet sorununu , bu deneyimleri arkaplana yerleştirerek ortaya atıyorum. Bu kolay değildir: Sorel 60 yıl önce "şiddet sorunu hala hayli karanlıktadır" diyordu;51 bu yargı, o zaman o lduğu kadar bugün de doğrudur. Şiddeti kendi başına bir fenomen olarak ele almak konu­ sunda genel bir isteksizlik olduğundan bahsetmiştim. Şimdi bu ifadeyi açmalıyım. Iktidar fenarneni konusundaki tartış­ maya dönecek olursak, soldan sağa tüm siyasal kurarncılar arasında bir uzlaşmaya erişiimiş olduğunu çabucak görece­ ğiz: Şiddet, iktidarın en çok göze batan dışavurumundan da­ ha fazla bir şey değildir. C. Wright Mills, "Tüm siyaset ikti­ dar mücadelesinden ibarettir; iktidarın nihai biçimi şiddet­ tir" diyor ve Max Weber'in devlet tanımını şöyle yankılıyor­ du: "Insanın insan üzerinde meşru, ya n i meşru olduğu iddia edilen şiddet araçları yoluyla egemenl ik ku rması. "52 Bu uz51 Georgcs Sord , Reflecıions mı Violwcc, Ilk Baskıya Önsöz ( 1 906) . New York, 1 96 1 , s. 60. 52 Tiı e

Power Eli h ' ,

New York, 1956, s. 1 7 1 ; Max Wcbcr'iıı Politics as a \hcatiorı'ın

(M�slck Olara)< Siyaset) ( 1 92 1 ) ille paragrafıııcla söyledikleri. W�bcr, Sol'la ay-

41

!aşma pek tuhaf bir uzlaşmacl ı r. Z i ra s i y asa l i k t i d a r ı n '' ş i d d e ­ t i n örgü tlenmesiyle" e ş i t l e n m e s i a n c a k M a r x ' ı n , d e v l et i n , egemen sınıfın el i ndeki bir tahakküm a rac ı o l d uğu yö n ü n ­ deki tahm i ni deste k l e n i rse a nla m l ı o labil i r. Öyleyse, siyasal y a p ı nı n ve onun y asa b r ı y l a k u r u m l a r ı ­ nın sadece baskıcı üstyap ıla r, temelde yatan ba z ı güçle ri n ikincil dışavurumları old uğuna inan maya n yazariara baka­ lım. Örneğin Bertrand de jouvenel'e bakal ı m . j o u venel'in Power (Iktidar) adlı kitabı , konu üzerinde son zama nlarda yazılan en saygın , her hal ü karda en ilgi nç i ncelemelerden biridir herhalde . j ouvenel şöyle yazar: " Çağların kendi lerini açımlayışı üzerinde fi kir yü rü te n iere göre savaş, Devletlerin bir etkinliğidir ve onla rın özüne i l işkin bir etkinl i k t i r" . 53 Bu yargı , bizi derhal şu so ruya götürür: Öyleyse savaşın sonu , devletlerin de sonu mudur? Devletler arasında savaşın orta­ dan kalkması , i ktidarı n da sonunu getirir mi? Bu soruya verilecek yanı t , iktidardan ne a nladığ ı m ıza bağlı olacaktır. Iktidar, bir yönetim aracıdır deniliyor. Yö ne­ time gelince, o da varlığını " tahakküm içgüdüsüne" borç­ luymuş.54 jouvenel diyor ki: "Bir adam , kendini dayattığın­ da ve başkalarını kendi iradesine alet ettiğinde kendini da­ ha fazla insan hisseder" ; bu, ona " mukayese kabul e tmez bir haz verir" . ss Derhal Sartre'ın şiddet konusunda söyled ik­ lerini çağrıştıran yargılardır bunlar. " Iktidar" , der Voltaire, "başkalarını benim tercih ettiğim biçimde eylemeye mecbur etmekten ibarettir" . Iktidar, "direnişe rağmen kendi irad emi dayatabildiğim sürece" her yerde mevcuttur, diyor Max We,

ııı fi kirele oltl u�unuıı ayırd ında gôrü ıı ü)•Or. !lu baglarnda Troçki'ıı in B rcs ı -Li­ tovsk'ıaki sözlerini aktarıyor: "Her devlet şiddet üstüne kuru l muştur" , ve ekli­ yor, "bu gerçekten de doğrudur" . 53 Power: Tlıe Natural History

54 Age, s. 93.

'55 Age, s. 1 1 0.

of lt s Gmwtlı ( 1 945). Londra ,

1 9'5 2 , s.

I 22.

ber. Bu da Clausewi tz' i n savaş tanımını anımsatır: " Düşma­ nı bizim isted iğimiz gib i davran maya zorlayan bir şiddet eylem i " . Strausz-Hupe'ye göre iktidar sözcüğü , "insanın in­ san üzerin deki iktidarı nı" belirtir. 56 Tekrar jouvenel'e dönecek olursak: "Kumanda etmek ve itaat etmek: bu il işki olmaksızın iktidardan söz edilemez bu ilişki varsa başka bir özelliğe gerek yoktur. . . Iktidarın ol­ mazsa olmazı: işte bu esas, kumanda etmektir" _ 57 I ktidarın esası komu tun etkililiğiyse , o zaman silahın namlusu nda büyüyen iktidardan daha güçlü bir iktidar yoktu r. Öyleyse şunu söylemek de anlamlı değildir: "Bir polisin verdiği emir, silahlı bir adamın verdiği em irden farklıdır" . (Alexander Passerin d'En treves'in, iktidarla şid­ det arasmda ayrım yapmanın öneminin ayırdmda olan bil­ diğim tek yazarın kitabı The Notion of State'ten alıntı yapı­ yorum: " Kuvveti hukuka uygun olarak kullanmanın bizatİ­ hi kuvvetin ni teliğini nasıl değiştirdiğini ve insan i lişkileri konusunda nasıl tümüyle farklı bir manzara sunduğunu görebilmek için 'iktidarın' 'kuvvet'ten ayrı olup olmadığı ve nasıl ayrımland ığı konusunda karar verilmelidir" . Zira "kuvvet, bizatihi koşullara bağla ":ması temelinde kuvvet ol56 Bkz. Karl von Clausewitz , On \Var ( 1 832). New York, 19-fJ, bl. 1 ; Roben Sını­ usz-Hupc, Power and Communily, New York, I 956, s. 4; Max Weber"den yaptı­ �ımız alıntı Strausz-Hupe"dcn aktanlnuştır:

"

Be l i rl i bir toplumsal ilişlıi içinde

ke n di i rades i n i lı c r t ü rlü direnc lıarş ı s ı n da bile dayatabilme i m lıdııı i lıtidar de­ mekt i r. "

57 Örneklerimi rastgele seçiyorum , çünkü hangi yazara baktığınız p e k d e fark et­ miyor. Farklı bir ses çok seyrek duyu luyor. Sözgelimi Mc! ver şöyle diyor: " Zo­ ra dayalı iktidar devletin bir ökütüdür, ama esası değildir. . . . Her şeyin üstün­ de bir güç olmayan yerde devletin olmadığı do�rudur. . . . Ama gücün kullaııııııı bir devlet çıkartınaz ortaya . " ( Tiıe Moclem Staıe. Londra, 1926,

s.

222-225.) Bu

gelene�iıı ne kadar güçlü ol d u�unun en i yi göstergesi, Roıısseau'nun gelenek­ ten kaçış çabasıdır. Yönetimin olmadığı bir hükümet ararken bulup bulabildi­ �i şudur: ( " Ö yle bir birleşme biçimi ki . . . bu birl eşnıeye göre, her birey her­ kesle birleşirken, sonuçta kendi iradesine boyun egmiş olmaktadır. ") I taat

ve

dolayısıyla komuta üstündeki vurgu değişmemiştir.

43

maktan çıkar" . Li teratürde şimd iye değin en deri n l i k l i ve üzerinde en çok düşünülmüş olan bu ayrı m bile, meselenin özüne gitmez. Passerin d'Entreves'in an ladığı anlamda i kt i ­ dar, " koşul lu" ya d a " kurumsallaşmış kuvve t" t i r. Başka bir deyişle, yukarıda zikrettiğimiz yazarlar şidde t i , iktidarın e n bariz dışavurum u o larak tanırolarken Passer i n d'Entreves iktidarı , bir tür hafifletilmiş şiddet gibi tanıml ıyor. N i hai kertede bu da aynı şeydir. ) 58 Sağdan sola tüm düşünürler, Bertrand de Jouvenel'den Mao Zedung'a herkes , siyasal fel ­ sefenin , iktidarın doğası gibi böylesi ne temel b i r meselesi konusunda hemfikir o lmaları şart mıdır? Siyasal düşü nce geleneklerimiz açısından bakıldığında , bu tanımların desteklenmesi için pek çok gerekçe o labilir. Bir kere, egemen Avrupa ulus-devletlerini n yükselişine eş­ lik eden ve yetkin ifadelerini en erken ve hala en büyü k sözcüleri olan 1 6 . yüzyıl Fransa'sında j ea n Bodin ve 1 7 . yüzyıl Ingiltere'sinde Thomas Hobbes'da bulan şu eski mut­ lak iktidar nosyonundan türetilmişlerdir. Aynı zamanda, in­ sanın insan üzerindeki yönetimi anlamındaki hükümet bi­ çimlerini tanımlamak için kadim Yunan'dan beri kullanılan terimlerle çakışırlar - monarşi ve oligarşide tek ya da bir­ kaç kişinin egemenliği , aristokrasİ ve demokraside en iyi­ nin ya da çoğunluğun egemenliği. Bugünse bu tür egemen­ liğin en son ve belki de en güçlü biçimini eklemeliyiz: bü­ rokrasi ya da karmaşık bir bürolar sisteminin egemenliği ; burada hiç kimse , ne tek kişi ne de en iyi kişi, ne birkaç ki­ şi ne de pek çok kişi sorumlu tutolamaz ve en iyisinden Hiç Kimse'nin egemenliği diye adlandırılabilir. (Gele neksel siyasal düşüneeye uygun olarak tiranlığ ı , hesap vermekle 5 8 The

Notioıı of the Sı at c, Aıı

Introdu ction

co Political Theory,

i l k k e z !talyan c a ola­

rak 1 962'de yayımlandı . Ingilizce versiyonu yazar ıarafından yazıldığından sa­ dece çeviri değildir; nihai basımdır; l 96 7'de Oxfo rd'da yayı nılannıış t ı . A l ı n t ı ­ l a r için bkz . s . 64, 70 ve 1 0 5 .

44

yükümlü tutul mayan hükümet ol arak tan ımlayacak olur­ sak , H i<; Kimse'nin egemenliği n i n hepsinden daha tiranca olduğu açıktır. Çün k ü yapıl ı p edilenler ko nusu nda yan ıı vermesi istenebilecek bir kimse bile kalmamıştır. Sorumlu­ luğun nerede olduğunu ve düşmanın kim olduğunu tespit etmeyi olanaksız kılan bu durum, dünya çapındaki isyancı başkaldı rıların, bu başkald ırı ların kao tik yapısının, dene­ timden çıkma ve cinnete dönüşme yönünde tehlikeli bir te­ mayülü barındırınasının nedenidir. ) Dahası , b u kadim söz dağarcığı , Yahudi-Hıristiyan gele­ neğinin ve bu geleneğin "emir kipine dayalı huku k kavrayı­ şının" eklenmesiyle tuhaf bir biçimde onandı ve pekiştiril­ di. Bu kavrayış "siyasal gerçekçiler" tarafından icad edilme­ mişti. Daha ziyade Tanrı'nın "Emirleri"nin çok daha önce­ leri ve ne redeyse o tomatik bir tarzda ge nellenmesinden kaynaklanıyordu. Bu genellerneye göre "basit bir emir ve itaat ilişkisi" , gerçekten de yasanın özünü belirlemek için yeterliydi. 59 N ihayet, insanın doğasına ilişkin daha modern bilimsel ve felsefi kanaatler, bu hukuki ve siyasal gelenekle­ ri daha da güçlendirdi. lnsani hayvanın doğuştan gelen ta­ hakküm güdüsü ve saldırganlığının yakın dönemde defalar­ ca keşfedilmesi, hayli benzer felsefi beyanlarca öncelenmiş­ tir. John Stuart Mill'e göre , "uygarlığın ilk dersi, itaat dersi­ dir" . Mill , " temayüllerin iki durumundan" söz eder: "biri, öbürleri üzerinde iktidar kurma arzusu; . . . diğeri, . . . kendi­ leri üzerinde iktidar kuru lmasına isteksizlik. " 60 Bu konulardaki kendi deneyimierimize güvenecek olur­ sak, boyun eğme dürtüsünün , güçlü biri tarafından yönetil­ me arzusunun insan psikolojisinde en azından erk istenci

59

Age , s. l 29.

60 Conside rations on Representative Gove nıment ( 1 86 1 ) , Liberal Arıs Lihrary, s. 59 ve 6 5 . 45

kad a r güç l ü ve s i yasa l aç ıda n belki de d a h a yc ri,n de o l d u ğu ­

nu da bi liyo r o l ma l ıy ız .

Şu e s k i

" Eğilmeye n e k ad a r elverişliyse i nsan/ o ö l ç ü d e bece r i r b o y u n eğınes i n i " , h i r b i ­ çimiyle her yüzy ı l d a ve her ü l kede bi li n iy o r o l sa g e rc k t i r 6 1 Bu deyiş psi koloji k bi r h a kikale i ş ar e t e di yor o l a b i l i r : I k t i ­ dar iste nci ve itaa t istenci birbiri ne bağlıdır. Bir k ere d a h a vecize ,

Mill'e başvuracak olursak: " Tiranlığa gö nüllü itaa t " , h i ç de daima "aşırı bir edilgenlik te n " kaynaklanmaz . Tam tersine, güçlü bir boyun eğme isteksizliği , sıklıkla aynı ö lçüde güç­ lü bir tahakküm ve emretme iste ksi � liğiyle beraber g ider. Tarihsel açıdan konuşursak, Mill'in psi kolojisine dayal ı ola­ rak kadim köle e konomisini açıklamak mümkün değild ir. Köle ekonomisinin açıkça ifade edilen amacı , yurttaşları ev işlerinin yükünden kurtarara k , herkesi n eşit olduğu toplu ­ luğun kamu yaşamına girmelerini mümkün kılma k tı . Emir vermekten ve başkalarını yönetmekten daha tatlı bir şey ol­ madığı doğru olsaydı , efendi asla hanesini ter k etmezdi . Kaldı ki başka bir gelenek ve söz dağarı da vardır ve hiç de daha az eski, geçen z �man tarafından daha az onurlandı­ rılmış değildir. A tina kent-dev leti kendi anayasal düzenine

isonom i dediğinde ya da Romalılar hü kümet biçimlerinin civitas olduğu nu söylediklerinde , zihinlerinde esası emir­ itaat ilişkisi ne dayalı olmayan ve ikti darla , ege menlik ya da yasayla kumandayı özdeş leşti rmeyen bir i ktidar ve yasa kavrayışı vardı . 1 7. yüzyıl devrimcilerinin antiki te arşivle ri ­ ni yağmalamaya girişip bir hükümet biçimi, bir cumhuriye t inşa ederken yöneldikleri örnekler bunlardı . Bu yeni hükü­ me t biçiminde halkın i ktidarına dayalı yasa egeme nliği, "kölelere uygun hükümet biçimi" olarak gördü kleri insanın insan üzeri ndeki egemenliğine son verecekti .

61 John Wallace , Dest i n y His Choicc: The Loyalism of Andreıv Marwd l . Camlıridge, l 96H, s.BR-89 . Bu referansı G regory Dcsjardins'in dikkatine horçluyuın.

46 ·

Onlar da mutsuzlukla hala itaatten söz ediyordu - yasala­ ra i taatten , insana değil . Ama ge rçekte kast ettikleri , yurttaş topluluğu n u n rıza gösterdiği yasaların desteklen mesi ge­ reksinimiydi . 62 Bu tür bir destek, asla sorgusuz sualsiz bir destek değildir. Üstelik güvenilirlik sözkonusu olduğunda şiddet eyleminin ulaşabildiği gerçekten de "sorgusuz sual­ siz i taat"le boy ölçüşemez - bir bı ç ak s ayesinde cüzdanıını kapıveren ya da bir silah sayesinde banka sayan her suçlu­ nun güvenebileceği türden bir itaat . . . Bir ülkenin kurumla­ rına kudret veren, halkın desteğidir. Her şeyden önce yasa­ lara vücut vere n uzlaşının devamından başka bir anlam ta­ şımaz bu destek. Temsile dayalı hükümet koşullarında hal­ kın, kendilerini yönetenlere egemen olduğu varsayılır Tüm siyasal kurumlar, iktidarın dışavurumları ve maddi leşmesi­ d i r. Halkın yaşayan erki onları desteklemez olunca, bu ku­ rum lar çözülmeye ve çökmeye başlar. Madison, '' tüm hü­ kümetler kanaale dayalıdır" derken bunu kast etmiştir; bu, demokrasiler kadar manarşİnin çeşitli biçimleri için de ge­ çerli bir sözdür. üouvenel in işare t ettiği gibi , " çoğunluk e geme nl i ğinin yalnızca demokraside işlediğini varsaymak, masaisı bir yanılsamadır" : "Tek başına bir bireyden başka bir şey olmayan Kral, to p lumun genel desteğine başka hü­ kümet biçimlerinde olduğ u n dan daha fazla ihtiya ç duyar. " 63 Tiran, yani herkese karşı yöneten Tek Kişi bile, sayıları kı­ sıtlı olsa da şiddet işinde yardımcılara ihtiyaç duyar. ) Bunu nla birlikte kanaat İ n gücü, yani hükümetin i ktidarı, sayılara dayalıdır. I ktidar, " i l işki l i olduğu sayılara oranla vardır" . 64 Bu hesaba göre t iranlık, Montesquieu'nun belirtti­ ği gibi, en şiddetli ve en iktidarsız hükümet biçimidir. Nite,

.

'

62 Bkz. Ek X l , s. I OJ. 63 Powrr,

s.

98.

64 fhe Frıleralisl. No.49.

47

kim şiddetle i k tidar a rasındaki en bariz ay r ı m l a rda n b i ri ş u ­ d u r : İktidar h e r zaman sayılara ge reks i n i m d uya r; oysa ş i d ­ d e t , araçlara dayalı olduğundan b i r yere kadar sayıların g ü ­ cü olmaksızın d a idare edebi l i r. Yasal açıdan sı nırlanmamış bir çoğun luk yöneti m i , yani anayasası ol mayan b i r demok­ ras i , şiddet kullan maksız ı n azı nlıkların h a k la rın ı n hastm l ­ masında hayli güçlü, başkald ı rının boğulmasıncia hayli ct­ kin olabilir. Ama b u , şiddetle iktidarın aynı şey o l d uğu a n ­ lamına gelmez . iktidarın aşırı uçtaki biçimi , Bir'e karş ı Herkes'tir. Şiddetin aşırı biçimiyse, Herkes'e karşı Bir'dir; ve böylesi, şiddet a raç­ ları olmaksızı n mümkün değildir. Dolayısıyla, sıklıkla yapıl­ dığı üzre, sınıflarda silahsız küçük bir azınlığın, şiddet yo­ luyla -bağırarak, sıraları tekmeleyere k vs. - n o rmal ders usu­ lünden yana olan çoğunluğu rahatsız edcbildiğini iddia e t­ mek yanıltıcıdı r. (Bir Alman üniversitesinde yüzlerce öğren­ ci içinde tek bir "asi "nin böylesi tuhaf bir zaferi kazandığı i ddia ediliyor. ) Bu tür durumla rda gerçekte o rtaya ç ı kan şey, çok daha ciddidir: Çoğunluk, açıkça iktidarını kullanıp " ra­ hatsızlık yaratanları" susturmayı reddetmektedir; akade m i k süreçler kesintiye uğramaktadı r, çünkü h i ç kimse , statülwyu desteklemek için ayiarnada parmağını kald ırmaktan fazlası­ nı yapmaya istekli değildir. Ü niversitelerin karşı karşıya ol­ duğu şey, Stephen Spender'in başka bir bağlamda sözün ü et­ tiği "muazzam olumsuz birlik" tir. Tüm bunlar bir azınlığın, kamuoyu yoklamalarında kafa say ınakla tahmin edilebilece­ ğinden çok daha fazla bir po tansiyel iktidara sa h i p ol duğu­ nu gösterir. Ö ğrenciyle profesörün ağız dalaşını şaşkınlıkla seyretmekle yetinen çoğunluk, azınlığı n gizi l müttefi kidir. (Küçük "militan azınlı klarda n " söz etmenin absürdl üğünü görebilmek için, Hitler öncesi Almanya'da b irkaç silahsız Ya­ hudi öğrencinin antisemilik bir profesö rün dersi ni engelle­ meye kalkıştığını düşünmek yeter. ) 48

*

*

*

Düşü nüyorum da, si ya s albilim te rminoloj isinin " iktidar" , "güç , " kuvvet" , "otorite" ve nihayet " şiddet" gibi anahtar terimler arasında ciddi ayrımlar yapamaması üzüntü verici­ dir. Tüm bu teri mler birbirinden ayrı , farklı fenome nleri im­ ler ve eğer böyle olmasa y dı va rl ıklarının bir neden i de ol­ mazd ı . (D'Entreves'in deyişiyle: güç iktidar, otorite: Bun­ lar, gündelik konuşmada kesin içeri mlerine hiç ağırlık veril­ meyen sözcükler; en büyük düşünürler bile rastgele kullanır bu sözcükleri. Yine de bu sözcüklerin farkl ı özelliklere gön­ derme yaptığını varsaymak doğru olacak. Anlamları da böy­ lece özenle değerlendirilip araştırılabilir. . . Bu sözcüklerin doğ r u kul lan ımı, yalnızca mantıki gramere değil, tarihsel bakış açısına da i lişkin bir sorundur. ")65 Bu sözcükleri eşan­ laml ıymış gibi kullanmak, yalnızca lingüistik anlamlara sa­ ğırlık göstergesi değildir. Aynı zamanda, bunların tekabül et­ tiği gerçekliklere de kör kalmaya yol açmıştır; bu da, bir o kadar cidd idir. Böyle bir durumda yeni tanımlar getirmek daima cazip olmuştur. Bu cazibeye kısa bir süre için kendi­ mi kapııracak olsam da, sorun basitçe d ikkatli konuşma so­ runu değildir. Görünürdeki kafa karışıklığının ardında öyle­ sine güçlü bir inanç vardır ki, bu inancın ışığında tüm ay­ rımlar, en iyisinden az bir önem taşır: Bu inanca göre en önemli siyasal sorun, "Kim kimi yönetiyor? " sorunudur ve daima da böyle olmuştur. Iktidar, güç , kuvvet, otorite, şid­ det - tüm bunlar, insanın insan üzerindeki egemenliğinin "

"

,

65 Tlır Notiım oj ılır Starr, s. 7. Ayrıca bkz. s. 1 7 1 . "Ulus'' ve " u lusallık" nos)'onla­ rıııın tanı ıanıınlarıııı tat1ışugı bu sa)'fada haklı o larak ısrarhı şöyle dcr: "Bu kadar c;ok farklı an lamiann balta ginııemiş ormanında )'etkin kılavuzlar ancak dilbilimdler ve tarihçilerdir. Yardmı için yalnız onlardan nıedeı u ıııabi liri z . "

Otoritcyi ikti dardan ayınrken kendisi de Çiçero'nuıı potrstııs in popu lo,

aucto­

ritas i n srnatu (iktidar lıalkıa, otorite senatodadır) hükmıinc döner.

49

araçlarından başka hiçbir şeye işaret etmeyen sözcüklerden ibarettir. Eşanlamlı gibi kullanılmaktadırlar, çünkü ayn ı iş le­ vi görmektedirler. Ancak siyasal meseleler idare ya da haki­ miyet sorunlarına indirgenmekten vazgeçildiğindedir ki, in­ san meseleleri alanındaki özgün veriler, kendi sah i h (otan­ tik) çeşitliliği içinde ortaya çıkmaya, ya da daha d oğrusu ye­ niden kendini göstermeye başlayabilecektir. Buradaki bağlam çerçevesinde bu veriler şöyle sıralanabilir: 11ıtidar (power) , insanın sadece eyleme kabiliyetine değil , uyum içinde eyleme kabiliyetine tekabül eder. lktidar asla tek bir bireyin mülkünde değildir; bir gruba aittir ve grup birarada bulunmaya devam ettiği sürece varolabilir. Bir kişi­ nin "iktidarda" olduğun u söylediğimizd e , aslında onun bir grup i nsan tarafından, onlar adına eyleme kudretiyle dona­ tıldığına işaret etmiş oluruz. Daha en başında iktidarın kay­ . naklandığı grup ( potestas in p op ulo, bir halk ya da grup ol­ maksızın iktidar da yoktur) ortadan kalktığında , bu kişinin " i kti darı " d a yi ter. Bugü nkü kullanımıyla " iktidar sahi­ bVgüçlü bir kişi" den ya da "güçlü kişilik"ten söz ederken, zaten " iktidar" sözcüğünü eğre t i l e m e ( meta forik) o larak kullanıyoruz. Eğretilemeyi kaldırdığımızda söylemek iste­ d iğimiz şey, gerçekte " kuvvet"tir. Kuvvet (strength) su götürmez bir biçimde tek olan , bi­ reysel bir şeyi niteler. Kuvvet , bir nesne ya da kişide içkin (inlıerent) olan ve onun karakterine ait olan bir niteliktir; bu nitelik başka nesne ya da kişilerle ilişkilerde kendini · gösterebilir, ama özde onlardan b ağı ms ı z o larak mevcuttur. E n güçlü kişinin bile kuvveti, birçok kişi tarafından altedi­ lebilir; bu birçok kişi, genellikle tam d a bu kendine özgü bağımsızlığı n ede niy l e k u vve ti yok etmek için biraraya g e ­ lir. Eflatun'dan Nietzsche'ye, çokluğun tek olana bu içgü­ düsel husumeti, daima hınç duygus u na ( resentmen t) , z ayı ­ fın kuvvetliye haset etmesine ba ğlan m ış t ır. Ama bu psiko50

l oj i k yoru m , ası l soru n u gözden kaçırmaktadır. Bi reysel kuvvetin niteliği olan bağı msızlığa karşı olmak, bir grubun ve onun iktidarının doğasında vardır. Güç (force/zor) , yalnızca terminoloj ik dilde fiziki ve top­ lumsal hareketlerin serbest bıraktığı enerjiyi belirtmek için kullanılmalıdır; yani "doğa güçleri" ya da "koşulların gücü (dayatması) " (la Jorce des choses) . Güç, gündelik dilde ge­ nellikle şiddetle aynı anlamda [ kaba güç] kullanılır; özel­ likle şiddet bir baskı aracı olarak kullanılıyorsa. Otorite (authority) , bu fenomenler içinde en kaypakların­ dan biridir. Terim olarak da en sık kötüye kullamlanıdır.66 Otorite , örneğin analbaba-çocuk ya da öğretmen-öğrenci ilişkisinde olduğu gibi kişilere ait olabilir; ya da Roma Se­ natosu'nda (auctoritas in senatu) veya Kilise'nin hiyerarşik makamlarında (bir rahip sarhoş bile olsa günahları bağışla­ yabilir ve bu geçerli olur) olduğu gibi makama ait olabilir. Otoritenin en önemli belirtisi, baskı ya da iknaya gerek ol­ maksızın, itaat etmesi istenenierin verilen kararı sorgusuz sualsiz kabul etmesidir. (Bir baba, çocuğunu dövdüğünde ya da onunla tartışmaya başl'a dığında, yani ona bir tiran gi­ bi ya da sanki eşitiymişçesine davranmaya başladığında otori tesini yitirebilir. ) O toriteyi korumak için, kişi ya da makama duyulan saygıyı ayakta tutmak gerekir. Dolayısıyla otoritenin en büyük düşmanı ve onu zayıflatmanın en ke­ sin yolu, kahkahadır.67 66 Otoriter h ü k ü met diye bir şey vardır, ama tiranlık, diktatörlük ya da totaliter yönetinıle cırtak bir noktası olmadığı kesindir. Terimin tarihsel arka p la n ı

ve

si­

yasal anlamı konusunda şu denememe bkz. Bcıwetn Pa51 and Fııtıırt: Excn: i ses

in Political Thouglı ı . New York, 1 968 ( " Otorite Nedir? " , Geçrn i ş ı•c Gelec ek Arasında, çev. Sina Şener, Istanbu l , 1 996) ve Karl-Hciıız Lubke'nin değerli ça­ l ışması Aucıaritas bei Augııstin, Stutıgart, 1 968; burada kapsa}·ıcı bir kayııakça­ ya da yer verilmiştir.

67 Woli n ve Sc haa r, daha önce zikredilen çalışmalarında söylediklerinde türnCıyle haklıdır: "Kurallar yık ı l ına ktadır çünkü üniversite otoriteleri , yöneticiler ve fakülıe öğrencilerin çoğunun saygısını yitirmiştir. " Ardından şu sonuca van.

51

Şiddet ( violence) ise, d a h a ö n c e d e be l i ntiği m g i b i , araı.;­ sal kara kteriyle ayrıl ı r. Fenome nolo j i k açıdan ba k t ığım ızda kuvve te yakınd ı r. Çünkü tüm başka alet edavat gi b i şidde­ tin araçları da, doğal kuvveti ç a ğ a l t m a k amacıyla t a s a rl a n ı r v e kullanılır; t a ki gelişimleri n i n son safhası nda doğal kuv­ vetin yerine geçer hale geli nceye deği n . H iç d e keyfi o l m a ma kla b i rl i k te b u ta n ı m l a r ı n gerçek dünyada sugeçirmez aynın lara tekabül etmediğini söyleme­

ye bile gerek yo ktur, elbette. Ancak b u ta n ı mlar, ta m da gerçek dünyadaki bu ayrım lardan türetilmiştir. Dolayısıyla örgü tlü topluluklarda kurumsallaşmış iktidar, sık l ıkla oto­ rite kılığı altında ortaya çıkar; derhal ve sorgusuz s ualsiz kabul görmek ister: Kuru msallaş m ış i ktidar o lmaksız ı n hiç­ bir toplum işleyemez. (Toplu msal i l işkilerde sahi h o tori te­ nin, tü re v i olan , tamamen işlevsel olan biçimiyle bile işleye­ meyecek ölçüde iflas etmesi halinde n e ol ac ağı n ı göstermek iç i n , New York'taki küçük ve yal ı tılmış b i r örnek yeter. Metro sistemindeki küçük bir aksaklık -bir trenin kapıları çalışmamıştı- hattın dört saat kapatılmasına yol açan ve SO.OOO'den fazla yolcunun gündelik hayatını etkileyen cid­ di bir duru mla sonuçlanmıştı. Çünkü ulaşım o toriteleri yorlar: "Otorite gidince iktidar gelir. " Bu da doğrudur, ama korkarım ki kas­ tenikieri anlamda değil. Berkeley'de devreye ilk giren öğrenci iktidanydı ; kuş­ kusuz bu , basitçe sayısal üstünlükleri nedeniyle her kampüste en güçlü ikti­ dardır. Oıoritelerin şiddete başvurması, işte bu i ktidarı kırmak içindi. Tanı da üniversite otoriteye dayalı bir kurum oldugu ve dolayısıyla saygıya muhtaç ol­ duğu içindir ki, iktidarla şiddete dayanmaksızın uğraşmak bu kadar zordur. Üniversite bugün kendisini korumak için polisi çağı nyor - tıpkı Katolik kili­ sesinin, devletle kilisenin ayrılınasının onu sadece otoriteye dayanınaya zorla­ masından önce yaptığı gibi. Bir kurum olarak kilisenin en keskin bunalımınlll üniversitenin , hala otoriteye dayalı tck seküler kurumun tarihindeki en derin bunalımıyla rastlaşması tesadüften daha fazla bir şey olsa gerektir. Heinrich Böll'ün kilisedeki bunalım konusunda söylediği gibi, her ikisi de ··ezcli ve ebe­ di bir istikrar içinde olduğu iddia edilen 'itaat' atomunun yayılan pat layışııı:ı" bağlanabilir. Bkz. " Es wird imnıer spater" , Ant wort an Sadıarow içinde , Zürih, 1969.

52

yolculardan arızal ı treni terk etmelerini istediğinde onlar, bu isteği basitçe reddettiler. )68 Dahası , göreceği miz gibi hiçbir şey iktidarla şiddetin içiçe geçmesinden daha yaygın ve hiçbir şey bu ikisinin katıksız ve dolayısıyla aşırı biçimlerinde görünmesi nden daha nadir d eğildir. Bundan o tori te , iktidar ve şiddetin bütünüyle bir­ birinin aynı olduğu da çıkarsanamaz. Yine de kabul etmek gerekir ki, hükümet (ya da devlet) iktidarını tartışırken (ki bu gerçekte iktidarın özel durum­ larından yalnızca biridir) iktidarı, emir ve itaat terimleriyle düşünmek ve böylece şiddetle eşitlemek oldukça çekicidir. lç işlerinde olduğu kadar dış ilişkilerde de şiddet, tek tek meydan okuyuculara ( dış düşman, suçlu yerli) karşı iktidar yapısını ayakta tutmak için son çare olarak ortaya çıkar. Bu yüzden , gerçekten de şiddet iktidarın önkoşuluymuş ve ik­ tidar da bir peçeden öte bir şey değilmiş gibi görünür - de­ mir yumruğu saklayan ya da sonunda kağıttan bir kaplana ait olduğu anlaşılan kadife eldiven . Oysa daha yakından ba­ kıldığında bu tür bir kavrayış inandıncılığından çok şey yi­ tirir. Bizim amaçlarımız açısından , kurarula gerçeklik ara­ sındaki uçurum, devrim fenomeninde tüm çıplaklığıyla or­ taya çıkar. Yüzyıl başından beri devrim kurarncıları bize, hükümet­ lerin eşsiz tekelindeki silahların yıkım kapasitelerindeki ar­ tışla orantılı olarak, devrim ihtimallerinin de ciddi ölçüde azaldığını söyleyegelmişlerd i r. 69 Buna karşılık devrim ve 68 Bkz . New }(ırlı n mrs, 4 Oca k 1 969, s. ı ve 2 9 . 69 Bu yüzden Franz Borkenlı u , lspanyol devriminin yen i lg i s i konusundaki müıa­ laasında şöyl e der: "Daha önceki devrimlerle muazzam bir tczat içindeki bu o l ayd a bir olgu yansı nıasım bulmuşt ur. Geçtigirniz bu yı l la rdan önce karşı de v r i m , genellikle teknik ve enıelektüel açıdan devrimin g ü ç l e ri nd e n daha aşagı olan gerici güçlerin destegine baglıydı. Faş i zm i n yükse l işiy l e bu degişti . Ş i m d i her devri m , mevcut o l an en modem , en ve ri m l i , en azg ın makinelerin saldırısıyla karşılaşnıil)'il hilz ır olmalıdır. Bunun a n lamı şudur: Devrim ierin 53

dev r i m g iri ş i m l er i konusunda o lağanüstü b i r re ko ru olan son yetmiş yılın tarihi, b ütün üy l e fa rk l ı b i r h i k aye a n l a t ı r Böylesine ez ici düşman iara k a rşı k a lk ı ş a n i n sa n l a r ç ı l g ı n mıyd ı? K al d ı ki, tam başarı ö rn e k l e r i n i b i r y a n a b ı raksak bile, geçici bir zafe rle sonuçlanan d u r uml a r nasıl a ç ı k l ana­ bilir? Gerçek şu ki, devletin elindeki ş idde t a ra çl a r ı yl a hal­ kın e line geçirebildi kleri -bira şişe le r in d e n molotof kokte y l­ Ieri ve silahiara kadar- arasındaki uçurum (modern zaman­ larda) daima öylesine muazzam o lmuştur ki, te kn i k geliş­ meler pek de farklı bir d urum yaratmamıştır. Başkaldırıdan komploya, direnişten silahlı ayaklanmaya adım adım "bir devrimin nasıl yapılacağı" n ı gösteren el kitaplarının tümü , devrimierin "yapıldığı" yönünde yanlış bir anlayışa dayalı­ dır. Şiddete karşı şiddet şekl i n dek i bir çarpışmada devletin üstünlüğü daima mu tlak o l muştur. Ancak b u üst ü n l ü k , devletin iktidar yapısı bozulmadığı sürece mümkündür; ya­ ni emirlere i taat edildiği ve polis ya da ordu sila h kullanma­ ya hazır olduğu sürece . . . Bu durum geçerliliği n i yitirdiği andan itibaren her şey hızla değişir. Yalnızca isyan bastırıla­ mamakla kalmaz , silahlar da hızla el değiştirir - bazen Ma­ car devriminde olduğu gibi birkaç saat içinde. (Vietnam'da boşu boşuna bunca yıldır savaştıktan sonra bunları biliyor olmamız gerekir: Vietnam Ulusal Kurtuluş Cephes i , Ruslar­ dan muazzam bir yardün almazdan önce ABD yapısı silah­ larla savaşıyordu. ) Ancak bu gerçekleştikten sonra , i k tida r ­ daki hükümet çözülüp isyancılar silahlanabildikten sonra "silahlı ayaklanma"dan söz edebiliriz . Ki bu , çoğunlukla ya .

kendi yasalarına göre evrilmekte hür olduklan devrim çagı sona emıiştir" . Bu, otuz yıldan fazla bir zaman önce yazılmıştı ( The Spanish Cochp i t , Londra , 1 937; Ann Arbor, 1 963, s. 288-289) ve bugün Chomsky tarafından onaylana­ rak aktarılmaktadır (American Power, s. 3 1 0 ) . Chonısky. Vietnam'daki iç savaş­ ta Fransız ve Amerikan müdahalesinin Borkenau'nun tahminlerini dogruladı­ ğını belirtir; sadece " faşizm" yerine "libera l emperyalizm" demek gerekir. Ba­ na kalırsa bu örnek, tam tersini kanıtlanıaya daha yatkındır.

54

hiç gerçekleşmez ya da artı k gerek kalmadı ktan sonra ger­ çek l eşi r Emirlere artık itaat edil me y e n b i r yerde ş i dde t araçları y aray ışs ı zdı r; şimdi bu itaat sorunu, e mir i taa t i l iş kisince değiL kanaat tarafından ve k u şk u suz , bu kanaati paylaşanların sayısına göre karara bağlanır. Her şey şidd e t in a r k as ı n daki i kt i d ara da yalıd ır Iktidarların devrimlerle do­ ruğa u la şa n ani ve d rama t ik çöküşü, h ı z l a çakıp sönen bir kıvılcımın ışığında ya sa lara yö net e nl ere k uru m l a ra s ivi l ita a t si zl i ğ in, destek ve rıza no sy o nl ar ın ı n ortaya ko nu ş u n ­ dan başka bir şey olmadığını g ö s ter i r. I ktidarın çözüldüğü bir yerde devrimler mümkündür, am a g e r e kl i de ğ ild i r. Alab i l d iğ i n e i k t i d a rsız rej i mierin u z u n bir dönem için varolmasına izin verildiği p e k ç o k ör­ nek b i l i yoruz - ya güçlerini sınayacak ve ne denli zayıf ol­ duklarını gösterecek kimse ol ma dı ğ ı için ya da savaşa gir­ me y e cek ve b o z g un a uğ ram ay a c ak denli şanslı oldukları için. Çözülme , sıklıkla ancak doğrudan bir çatışma duru­ munda ortaya çıkar. Bu durumda bile iktidar zaten sokak­ lardaysa, önünde sonunda bu iktidarı eline alacak ve so­ rumluluğu üstlenecek, böyle bir kaçınılmazlığa hazır bir grup insana ihtiyaç vardır. Daha yakınlarda Fransa'da göre­ ce zararsız ve özde şiddet içermeyen öğrenci ayaklanmala­ rının, tüm bir siyasal sistemin ne kadar zayıf olduğunu or­ taya koyuvermesine tanık o lduk; burada sistem, öğrencile­ rin şaşkın bakışları arasında çöküverdi. Bilmeden sistemi sınamışlardı. Aslında onlar yaln ızca fosilleşmiş üniversite sistemine meydan okumuştu ; ama devasa parti bürokrasi­ leriyle birlikte tüm devlet iktidar sistemi ayakları önünde devriliverdi " une sorte de desintegration de toutes les hi­ erarchies" (tüm hiyerarşilerin bir tür çözülüşüdür) . 7 0 Bu, devrime yol açmayan ama tam da kitabı tanırnlara uygun .

-

­

.

-

,

,

-

-

70 Raymond Aran, La Revolution lntrouvablt, 1 968, s. 4 1 . ss

bir devrimci durumd u . 7 1 Çün kü i k lidarı ve o n u n l a birl i k te giden sorumluluğu ele geçirmeye hazır o lan ki mse yoktu ­ hele öğrenciler hiç hazır deği l d i . Kuşkusuz de Gaulle ha­ riç. Daha bi rkaç yıl önce neler olduğu düşü n ü l erse, duru­ mun ciddiye t i n i , orduya başvurusu , Massu ve Alma nya'da­ ki generallerle görüşmek için yo l c u luğa ç ı k ması ve Canos­ sa'ya yür ü yü şü nden daha iyi h içbir şey gös teremezd i . A ma aradığı ve b ulduğu destekti, yoksa i taat deği l ; b u yo lda ki aracı da emir değil tav iz d i . 72 Emirler yeterli olacak o lsayd ı , Paris'ten adımını atmasına h i ç gere k o l maz d ı . Bütünüyle şiddet araçları temelinde ayakta duran b i r h ü ­ kümet hiçbir zaman varolmamıştır. En başta gelen egemen­ lik aracı işkence olan totaliter yönetici bile, iktidarı için bir tabana ihtiyaç duyacaktır - gizli polis ve mu hbirler ağı ör­ neğin . . . Daha önce de zikrettiğimiz gibi , ancak i nsan e tke­ nini tamamen ortadan kaldıracak ve belki de bir tek ada­ mın bir düğmeye basarak kimi isterse yok e tmesini müm­ kün kılacak robot askerlerin geliştirilmesi, iktidarın şiddet karşısındaki b u temel üstünlüğünü değiştirebilird i . Bildiği­ m iz en zorbaca tahakküm b i ç i m i , efendinin sayıca daima kendinden daha fazla olan kö leler üzerindeki egemenliği bile, yalnızca zor araçlarının üstünlüğüne deği l , iktidarın örgü tlenmesindeki üstünlüğüne, yani e fend ileri n ö rgü tlü dayanışmasına dayalıdır. 73 Kendisini deste kleyecek başkala71 Stephen Spcnder aynı kanıda deği ldir ( Tiır Yea r ) : " Devri mci durumdan �·o k daha bariz olan devriınci ol mayan b i r d u rumd u . " " H e rkesin eşref saatinde o l ­ duğu b i r dönemde . . . devrimci b i r durumun yaşandığını düşünmek ·çok z or " olabilir, ama devrimierin başlangıc.:ıııda y� şanan gene llikle b u d u r - yani baş­ langıçtaki kardeşlik duygusunun verdiği haz süresince. 72 Bkz. Ek XII, s. l 04 . 73 Kadim Yunan'da bu tür b i r i ktidar örgü tlenmesi ıııılis'ıi. Xeııophoıı'a göre 1'"­

li s'in en önemli başansı , "yurtıaşlarıııın köle ve suçl ulara karşı bi rbirin i n mu­ hafızı gibi davranmasına izin verınesiydi; öyle ki yurttaşlardan hiçbiri şiddcı l i b i r ölümle yaşama veda cımeyecekıi . " (Hienı, IV, 3 ) .

56

olmaksız ı n tek bir insan , asla şiddeti başarıyla kullanacak kadar iktidara sahip değildir. Bu yüzden iç işlerinde suçlu ya da asilere -yani çoğunl uğu n uzlaşısı sayesinde iktidara tabi ol maya zorlanan ve bunu reddeden tek tek bireylere­ karşı şiddet , ancak bir son çare olarak iş görebilir. Fiili sa­ vaşa gel ince, şiddet araçlarında muazzam bir üstünlüğü n , iktidarı ç o k daha fazla olan , donanıını yetersiz ama iyi ör­ gütlenmiş bir düşmanla karşı karşıya gelindiğinde ne denli umarsız olduğun u Vietnam'da gördük. Kuşkusuz bu ders , geri lla savaşları tarihinde zaten vardı. Bu , Napoleon'un o zamana kadar yenilgiyi tatmamış olan ordus u n u n tspan­ ya'da uğradığı bozgu n kadar eskidir. Bir an için kavramsal dile geçelim: lktidar gerçekten de devletin özüne ilişkindir, ama şiddet değildir. Şiddet, doğası gereği araçsaldır; tüm diğer araçlar gibi, daima amacın reh­ berliğine ve onunla meşrulaştırılmaya gereksinir. Ve başka bir şeyle meşrulaştınlma ihtiyacındaki hiçbir şey, başka hiç­ rı

bir şeyin esası o lamaz. Savaşın ereği (amacı ve sonu) , ya ba­ rıştır ya da zafer. Ama "ya barışın ereği nedir? " sorusunun yanıtı yoktur. Kayıtlı tarihte savaş dönemleri neredeyse da­ ima barış dönemlerinden uzun olmuşsa da, barış bir mut­ laktır. l ktidar da aynı kategoridedir; söylendiği gibi , "kendi içinde bir amaçtır" . (Kuşkusuz bu , hükümetlerin birtakım politikalar güttüğü ve önceden belirlenen amaçlara ulaşa­ bilmek için iktidarlarını kulla ndığım inkar etmek anlamına gelmez . Ama bizatihi iktidar yapısı, tüm amaçlardan önce vardır ve onlardan son ra da sürer. lktidar, bir amacın aracı olmanın çok ö tesinde , fi i l iya tta b i r i nsan toplu luğunun amaç-araç terimleriyle düşü nmes i n i ve eylemesini müm­ kün kılan koşulun ta kendisidir. ) Dolayısıyla devlet, örgü t­ lü ve kurumsallaşmış iktidar olduğuna göre, şu sıralar çok sorulan " Devletin ereği nedir? " sorusu da a n lamlı değildir. Verilecek yanıt, ya yeni sorulara yol açacak -insanların bira57

rada yaşaması n ı m ü m kü n k ı l mak- ya da t e h l i k e l i ö lı.; üel e ütopyac ı o lacaktır m u t l u l u ğu yay mak y a da s ı n ı fsız topl u m veya siyaset d ışı b a ş ka b i r i d ea l i gerçe k l eş t i r m e k - ; k i b u , dü r üs t ç e d e n e nd i ği nd e b i r t ü r t i ra n l ı k t a n başka b i r so n u ç v e r m ez. Iktidar, bizatihi siyasal t o p l u l u k la r ı n v a ro l u şuna i ç k i n o l ­ duğundan d o l ayı h iç b i r hak l ı l aş t ı rm aya i h t i y aç d u y ma z Ama yaptığı şey, meşrulaştırılmaya m u h taç t ı r. Bu i k i sözcü­ ğün ya yg ı n l ı k l a eşanlamlıymışçasına k u l l a nı l ması ş i m el iler­ de ya pı l d ığı gibi i t a a t ve el estek ter i m l erin i n eşlenmesinelen daha az ya n ı lt ı cı ve daha az kafa ka rışt ı r ı c ı değil d i r. I nsanlar nerede biraraya g e l i p uyum i ç i n d e eylemde bu lunsalar, ora­ da iktidar ortaya çıkar. Ama i ktidar, meşruiyetini bu birara­ ya gelişin dağuracağı eylemden d e ğ i l bizatihi başlangıçtaki bu biraraya gelişten alır. Meşruiyet, sorgulandığında temeli­ ni geçmişe oturtur. Haklılaştırma ya da gerekçelendirme edi­ miyse, gelecekte yatan bir ereğe ilişkindir. Şiddet gerekçele­ rini göstererek haklılaştırılabilir, ama hiçbir zaman meşru olmayacaktır. Şiddetin gerekçeleri , niyedenilen amaç gelece­ ğe kaydırıldıkça inandırıcılığını yitirir. Kimse meşru müda­ faa amacıyla gerçekleştirildiğinde şiddeti sorgulamaz. Çün­ kü şiddet yalnızca açık değil ,_ aynı zamanda mevcuttur ve aracı haklı kılan amaç hemen o rada durmaktadır. Her ne kadar iktidar ve şiddet birbirinden ayrı fenomen­ ler olsa da, genellikle birarada ortaya çıkarlar. Bu iki olayı ne zaman birleşmiş olarak görsek, iktidarın öncel ve baskın etken olduğunu anlarız. Oysa durum, bu iki o layı katıksız hallerinde ele aldığımızda fa rklı olacaktır - örneğin yabancı istilasında ve işgalinde o lduğu gibi. Günü müzde şiddetin iktidarla eşitlenmesinin, hükümet kavramının , insanın in­ san üzerindeki şidde t araçlarına dayal ı iktidarı o larak anla­ şılınasına bağlı olduğunu gördük. Yabancı bir istilacı, ikti­ darsız bir hükümetle ve siyasal iktidarı uygulamaya alışık -

.

,

,

olmayan bir ul usla karşı laştığında, tahakkümü nü kurması çok ko la yd ı r Diğ e r tüm duru m larda ge rçekten de büyük zorluklarla ka rş ı l a şa ca k ve derhal Q u i s l ing türü hüküme t­ ler inşa etmeye , yani tahakkümünü destekleyecek yerli bir iktidar dayanağı bulmaya g iri ş ecek tir. Rus tanklarıyla Çe­ koslovak halkının şiddeti bütünüyle dışlayan direnişi ara­ sındaki kafa kafaya çarpışma , katıksız halleriyle şiddet ve iktidar arasındaki karşılaşmaya ilişkin standart bir örnektir. Yine de böyle bir d u rum d a tahakkümün inşa edilmesi ne kadar zor olsa da olanaksız değildir. Hatırlamalıyız ki şid­ det, sayılara ya da görüşlere değil , kullanılan araçlara daya­ .

,

lıdır. Ve , daha önce de belirttiğim gibi, tüm diğer aygıtlar gibi şiddet aygıtları da insan gücünü katiayarak arttırır. Şid­ dete salt iktidarla karşı koyanlar kısa zamanda insanlarla değil , insan elinden çıkan araçlarla mücadele ettiklerini an­ layacaktır. Bu araçların gayrı insani doğası ve yıkıcılık açı­ sından etkililikleri , her iki tarafı birbirinden ayıran uzaklığa orantılı olarak artar. Şiddet, daima iktidarı tahrip gücüne sahiptir; bir silalım namlusunun ucunda en etkin komutlar gelişir, anında ve en mükemmel itaate neden olur. Ama bir silah namlusunun ucunda asla iktidar gelişemez. Şiddet ve iktidar arasındaki kafa kafaya bir çarpışmada ortaya çıkacak sonuç pek kuşkuya açık değildir. Gandhi'nin muazzam bir iktidar içeren başarılı şiddetsiz direnişi farklı bir düşmanla (Ingilte re yerine Stalin Rusyası, Hitler Alman­ yası , hatta savaş öncesi Japonya) karşı karşıya olsaydı, so­ nuç sömürgeciliğin sona ermesi değil, katliam ve boyun eğiş o lurdu. Oysa Hindistan'da Ingiltere'nin ya da Ceza­ yir'de Fransa'nın kendilerini kısıtlamak için iyi nedenleri vardı. Katıksız şiddete dayalı yönetim, iktidarın kaybedildi­ ği bir süreçte devreye girer. Rusya'nın Çekoslovakya soru­ nuna getirdiği "çözüm" , tam da Rus hükümetinin içeride ve dışarıda iktidarını yitirmekle oluşunun bir dışavuru mu59

dur - aynen dekolon izasyonla katliam arası nda yapılan se­ ç i m l e ri n , Av rupa e m perya l i z m i n i n i k t i d a rı n ı yavaş yavaş kaybediyor oluşunun dışavurumu o l d uğu gibi . Iktidarın yeri ne şiddeti koymak zafer get i rebilir, ama bu­ nun bedeli ço k yükse k t i r. Zira bu bedeli yal n ı zca yen ilenler ödemez, muzaffer olanlar da iktida rlarıyla öder b u bedeli. H e l e mu zaffe r taraf a nayas a l h ü k ü m e t l e y ö n e t i l i y o r s a . Henry S teele Commager tamamen hakl ıdır: "Dünya düze­ ninin ve dünya barışının kuyusunu kazacak olursak, kaçı­ n ılmaz olara k önce ke ndi siyasal kurumlarımızın kuyusun u kazmış v e onları tahrip e t m i ş oluruz" 7 4 Emperyalist dönem­ de " tahakküm al tındaki ırkiara hükümet e t m e n i n " (Lord Cromer) ülke hükümeti üzerindeki o çok korkulan bume­ rang etkisi; uzak ülkelerd e şiddete dayalı hükümetin bizatİ­ hi I ngiltere hükümetini de etkisi; altına alacağı , yani s o n " tahakküm altındaki ı rkın" bizatihi I ngilizler o lacağı end i­ şesi anlamına geliyordu. Berkeley kampüsüne gaz bo mbasıyla yapılan saldırı , "ge­ riye tepme" olayının mükemmel bir örneğidir. Burada yal­ nızca gözyaşı bombası deği l , başka bir gaz daha , " Cenevre Sözleşmesi uyarı nca yasaklanan, ama ABD ord usunca Viet­ nam'da gerillaları kızartmak için kullanıla n " bir gaz kul la­ nıhnış; gaz maskesi takan m uhafızlar " gazla kirJetilen alan­ dan kaçmaya çalışan" herkesi durdurmuştu . Iktidarsızlığın şiddeti beslediği sıkça söylenir. Psikolojik açıd a n , en azın­ dan moral ya da fiziki olarak doğal kuvvete sa hip kişi l e r i ç i n bu oldukça doğrudur. Siyasal açıdan mesele şudur: Ik­ tidar kaybı, iktidarın yerine şiddeti i kame etme yönünde bir hırs haline gelebili r - l 968'de Chicago'daki Demokratik Konvansiyo n sırasında bu süreci televizyondan izlemiştikJ 5 74 " Can We Limiı l'resideııtial Power?" rlıc Neıv R�puhl i c , 6 N isan 1 lJôH. 7 5 Rkz. Ek X l l l , s . l 04 .

ve bizati hi şiddet i k t i d a rsı z l ı k ge t i reb i l i r. Şiddeti n artık ikti­ dar tarafından destek len mediği ve kısı t l a n ınadığı yerd e , amaç v e araçlar arasındaki ç o k iyi bil inen muhasebe tersine döner. Araçlar, yıkım araçları, artık amacı belirlemeye baş­ lamıştı r - sonuçta amaç , tüm iktidarın yıkı m ı olacakt ır Şiddetin iktidara karşı zaferindeki k e n d i kendi ni mağlup edici etken , tahakkümü korumak için terörü n (ki bu tür te­ rörün tuhaf başarı ve nihai başarısızlıklarını biz daha önce­ ki kuşaklardan daha iyi biliyoruz, belki de) kullanılmasın­ dan daha bariz değildir. Terörle şiddet aynı şey değildir. Te­ rör, daha ziyade şiddetin tüm iktidarı tahrip ettikten sonra geri çekilmediği, tam tersine tüm ko ntrolü e linde tuttuğu bir anda varol maya başlayan bir hükümet biçimid ir. Terörün etkililiğinin ne redeyse tümüyle toplumsal ata­ mizasyanun derecesine bağlı olduğu sıklıkla belirtilmiştir. Terörü n tüm gücünün ortalığa salmabilmesi içi n , önce ör­ gütlü muhalefetin her türünün ortadan kalkmış olması ge­ rekir. Bu atamizasyon (ki atamizasyon sözcüğü , olayın ima ettiği dehşet karşısında insanı öfkelendirecek ölçüde soluk bir akademik sözcüktür) , muhbirin her taşın altında sak­ landığı anlayışıyla ayakta tutulur ve yoğunlaştırıhr. Muh­ bir, sözcük anlamıyla her yerde bu lunabilecek bir yaratık­ tır; çünkü artık yal nızca polisten maaş alan pro fesyonel bir ajan deği l , potansiyel olarak kişinin temasa geçtiği herkes­ tir. Böylesine tamamen gelişmiş bir polis devletinin nasıl kurulduğu ve nası l çalıştığı (ya da daha ziyade onun ege­ men olduğu yerde nası l hiçbir şeyin çal ışamadığı) art ı k Aleksandr I . Soljenitsin'in The Fi rst Circle adlı yapıtından öğrenilebilir. Bu kitap, Stalin rej iminin en iyi belgeselidir ve muh temelen 20. yüzyıl edebiyatının başyapıtlarından biri olarak da kalacaktır. 76 . . .

76 Bkz. Ek XIV, s. l.OS. 61

Teröre dayalı total iter tahakkümle, şiddet yoluyla kuru ­ l a n tiranlık v e diktatö rlükler a rasındaki e n b e l i rleyici fark, totaliter rej imin yalnızca düşmaniarına değil , aynı zamanda dostlarına ve destekçilerine ka rşı da işleyebi l m es i nd ed i r. Çünkü totaliterizm tüm iktidarlardan , dostları n ı n i k t idarı n ­ dan bile korkar. Polis devle ti çocukları n ı ye meye başladı­ ğında, dünün celladı b ugü n kurban haline geld iğinde, te rö­ rizm d o ruğuna ulaşır. Bu , aynı zamanda iktidarın tümüyle ortadan kalktığı andır. Bugün Rusya'n ı n Stal i n izmden arın­ ması hakkında pek çok ikna edici açı klama vardır. Bana ka­ lı rs a bunların hiçbiri , Stalinist bürokratların rej i m i n deva­ mının tüm ülkenin felce uğramasına (yoksa is ya n a d e ğ i l , çünkü terör isyana karşı e n iyi güvencedir) yol açacağından korkmaya başlamış o l du ğ u yolundaki açıklama kadar g ü ç lü d e ğil dir. Ö zetlemek gerekirse: S iyasal aç ıda n i ktidar ve ş idd etin aynı şey olmadığını söylemek yeterli değildir. Iktidar ve şid­ det birbirinin karşıtıdır. Birinin mutlak hakimiyetini kurdu­ ğu y e rd e diğeri barınamaz. Şiddet, i ktidarın tehlikeye girdi­ ği anda ortaya çıkar. Ama kendi başına· bırakıhrsa , iktidarın kayboluşuna yol açar. Bunun anlamı şudur: Şiddetin karşı­ tını şiddetsizlik olarak düşünmek yanlıştır. Şiddete dayalı olmayan iktidar diye bir şey yoktur gerçekte. Şiddet, i ktida­ rı yıkıma uğratabilir. Şiddet, iktidar yaratma kabiliyeünden alabildiğine yoksundur. "Yadsımanın gücü " : Bu sayede kar­ şıtlar birbirini tahrip etmez, ama yavaş yavaş birbirine dö­ nüşür; çünkü çelişkiler gelişimi felce uğratmaz, tam tersine mümkü n kılar. Hegel ve Marx'ın bu kavrama duyduğu gü­ ven çok daha eski bir felsefi önyargıya dayalıdır: Şer, iyinin menfi bir tarzından başka bir şey değildir, şerden iyi çıkabi­ lir; kısacası şer, kendini hala g!zleyen iyinin geçici bir dışa­ vurumundan başka bir şey değildir. Çağlar boyu nca el üs­ tünde tutulan bu tür gö rü şl er artı k tehlikeli bir hale geldi. 62

Bu tür düşünceler, Hegel ya da Marx'ın adını bile duyma­ mış olan pek çok düşünürce paylaşıldı. Her şeyden önce , bu tür düşünceler umut verir ve korkuyu savar - ihaneti. meşru korkuları savmasından kayn aklanan bir umut. Bun­ dan kastım şiddeti şerle eşitlemek değiL Yalnızca şi ddetin karşıtından, yani iktidardan çıkarsanamayacağını ve şiddeti olduğu gibi anlayabilmek için köklerini ve doğasını sorgur lamak gerektiğini vurgulamaya çalışıyorum.

63

III

Kaynakların toplumsal bilimcilerin çeşitli araştırma projele­ rine sel gibi aktığı, konuya ilişkin kitapların mantar gibi tü­ rediği, ö ndegelen doğa bilimcilerin (biyolog, etnolog ve zo­ ologların) insan davranışındaki "saldırganlık" bilmecesini çözmek için saflarını birleştirdiği, hatta "polemoloj i" (çatış­ mabilim) adında yeni bir bilim dalının piyasaya sürüldüğü bir dönemde, şiddetin doğası ve nedenleri hakkında şimdiye kadar kullandığım terimlerle konuşmak, haddini aşmak gibi görünebilir. Yine de bunu denemek için iki özürüro var. llki n , zoologların pek çok çalışmasını büyüleyici buluyor olsam da, vardıklan sonuçların bizim sorunumuza nasıl uy­ gulanabileceğini anlamakta zorluk çekiyorum. Insan toplu­ luklarının anayurtları için savaşacaklarını anlamak için ka­ rınc a , balık ve maymunlarda "grup yurtsallığı " ( terri tori­ ality ) güdülerini keşfetmemize pek gerek yoktu sanırım. Aşırı kalabalıklaşmanın tedirgi nlik ve saldırgan lığa yo l aça­ cağını öğrenmek için farelerle deney yapmaya fazla bir ihti­ yacımız olduğu nu da sanmıyorum. Herhangi bir büyük kentin gecekondu mahallelerinde geçirilen bir tek gün , bu67

nu gösterm eye yeterdi. Baz ı hayva n ların insanla r gi b i d av­ ra ndığını öğre n m e k beni m için şaşı rt ı c ı , çoğu zaman d a z e v k verici bir deneyim oldu. Ama b u n u n insan davranışı­ nın haklılığını nasıl göstereceğini ya da kınarnaya nasıl ge­ rekçe oluşturacağını görmekte zo rlandı ğ ı ın ı i t i ra f e t m e l i ­ yim. " I nsa n ı n g r u p y u rtsallığı o la n b i r hayva n t ü r ü g i b i davrandığını kabul etmemiz" n i ç i n talep ediliyor da tersi is­ tenmiyor - yani , niçin bazı hayvan türlerinin i nsana benzer davranış biçimleri olduğunu görmemiz istenmiyor ;77 bunu a n lamakla güçlük çekiyo ru m . (Hayvan d avranışı konusun­ daki Adolf Portmann'ı izleyenlerce geliştirilen bu yeni b u l ­ gular, insanla hayva nlar aras ı n d a k i u ç u ru m u kapat maya ye tmez ; ancak " kendimize ilişkin bildiklerimizin sandığı­ mızdan daha fazlasının hayvanlarda d a o lduğunu " gös te­ rir. " /8 Hayvan psikoloj isi alanındaki t ü m insan benzeştir­ melerini (antropomorfizmleri) " giderdikten" sonra (ki, bu­ nun başarılıp başanlmad ığı ayrı bir meseledir) " insanların ne kadar hayvans ı olduğunu " göstermeye çalışmanın ne ya­ rarı o labilir? 79 Davra nış bilimlerindeki insansıhk ve hayvan­ sı lık açıklamalarının aynı "yanılgının" iki yanını oluştur­ dukları yeterince bariz değil mi? Dahas ı , insanı hayvanlar alemine ait bir yaratık olarak tanımlayacaksak , insanın dav ­ ranış standartlarını diğer hayvanlardan almasını niçin iste77 N ikolas Tinbergen, "On War and Peace in Animals and Man ,"

Scicncc, 1 60:

1 4 1 1 (28 Haziran 1 968) . 78

Das Tier als soziales Wcscn (Toplumsal Varlık Olarak Hayvan) , Züri h , 1 9 53, s. Kim olgularla derinlemesine uğraşırsa . . . tespit edecektir lıi, lıayvani davranışların farlılılılılarına ilişlıin yeni gözlemler, bizi, yülıselı hayvan cinsleriy­ le ilgili basit düşünceleri bütünüyle bir lıtnara bı ralımaya zorlamalıtadı r. Anealı buradan, hayvanİ olanın insani olana giderek dalıa çok yalılaştığı sonucuna varı­ lamaz - bazen lıolaycılılı edilip hemen buna hülımedilebiliyor. Buradan o lıan so­ nuç sadeec şudur: Kendimizden bildiğimiz bazı şeylere hayvanlarda da rastlanıl­ malıtadı r.

237-238:

79 Bkz. Erich von Hols ı ,

Zur Verlıaltcnsphysiologit bei Ticren und Menschen,

sammelte Abhandlungen, c i l ı 1 , Münih, 1 969, s. 239.

68

Gc­

ye !im? Ko rkarım ki bunun yan ıtı basittir: Hayvanlar üze­ rinde deney yapmak daha kolaydır ve bu yalnızca insancıl kaygılardan ö türü böyle değildi r - bizi kafeslere kapatmak hoş olmazd ı ; ama sorun şu ki, insanlar kandırabilir. I kincisi, hem toplumsal hem de doğal bilimlerdeki araş­ tırma sonuçları , şiddet içeren davranış kalıplarını, bizim bu araştırmalar olmaksızın varsayacağımızdan daha fazla "do­ ğal" tepki olarak gösterme eğilimindedir. Doğada, içgüdüsel bir dürtü olarak tanımlanan saldırganlığın, beslenme ve cinsellik güdülerinin birey ve türün yaşam süreçlerinde gördüğü işievin aynısını yerine getirdiği söyleniyor. Oysa bir yandan zorlayıcı bedensel gereksinimierin ve öte yan­ dan dış etkilerin harekete geçi rdiği bu güdülerden farklı olara k , hayvanlar alemindeki saldırganlık güdülerinin bu tür tahriklerden bağımsız olduğu anlaşılıyor. Tam tersine, öyle görünüyor ki tahrik yokluğu güdülerin engellenmesi­ ne , "bastırılmış" saldırganlığa yol açıyor. Bu da psikologlara göre " e n e rj i " ni n yığılmasına neden o l u r ; yığılan enerj i önünde sonunda patlayacak v e b u da daha tehlikeli olacak­ tır. (Sanki insanlardaki açlık duygusu, aç insanların sayısı­ nın azalmasıyla birlikte artacakmış gibi geliyor kulağa . ) 80 Bu yoruma göre tahrik olmaksızın ortaya çıkan şiddet "do­ ğal"dır. Eğer gerekçesini ( rationale) , yani temel anlamıyla özkorunma açısından işlevini kaybetmişse "akıldışı"dır (ir­ rasyonel) ve bunun insanın niçin diğer hayvanlardan daha fazla "canavarlaşabileceğinin" yanıtı olduğu iddia edilmek­ tedir. (Bu literatürde sürekli olarak, yenilgiye uğrattıkları 80 Bu sonucun saçma sapnnlıjlıııı dengdemek için sa l d ı rganlık gibi dahili, kendi­

li jli nd en içgüdülcrle açlık gibi tepkisel içgüdüler arasmda bi r aynın yapılmış­ ur. Ama i çse l i ıkiler tanışılırken kendiligindenlik ve tepkisellik arasında yapı­

lan bir ayrım anlamsızdır. Doğal dün yad a ıam anlamıyla kendiliğindcıılikıen söz eınıek mümkün değildir ve içgüdüler ya da dürıü lcr, yalnızca in san dahil

ı üm yaşayan orga niznı a lan n doğal süreçlere aya k uyd u rmas ı n ı sağlayan alabil­

diğine kar nı aş ı k tarzları dışavurmakıad ır.

69

düşmanlarını öldürmeyen kurtların cömertliği hatı rlatı l ı r. ) "Enerj i " ve "güç" gibi fiziksel terimierin biyoloj i k ve zo­ oloj i k ve riye yü kle nmesi yanıltıcıdır; çünkü burada "ene rj i " ve "güç" ölçülemez ve bu yüzden anlamlı değildir.81 Bunu bir yana bırakacak olursak, korkarı m ki tüm bu yeni " keşi f­ lerin" ardında çöreklenmiş olarak yata n , i nsan doğasına ilişkin şu eski tanımdır: Insanın animal ratiana le (akıl yetisi olan hayvan) olarak tanımı. Bu tanıma göre i nsan , d iğer hayvanlardan salt akıl fazlasıyla ayrılır. Bu eski varsayımı eleştirmeksizin yola çıkan çağdaş bilim, insanın hayvan lar aleminin bazı türleriyle diğer tüm özellikleri de paylaş tığını " kanı tlamaktan" öteye gidemed i - tek istisnayla: insana faz­ ladan bahşedilen "akıl" , o nu diğer hayvanlardan daha tehli­ keli bir canavar yapar. Bizi tehlikeli bir biçimde "akı ldışı" yapan akıldır; zira akıl , "özgün olarak güdüsel bir varlığın" niteliğidir. 82 Bilimciler kuşkusuz, kendisini ha yv anlar ale­ m i n i n " doğal" kısıtlamalarından kurtaran tüm b u uzun menzilli silahları icat edenin , alet yapan insan olduğunu ve alet yapımının alabildiğine karmaşık bir zihni faaliyet oldu­ ğunu biliyorlar. 83 Bu yüzden bilim, güdülerimizi manipule ederek ve denetleyerek aklın ya n etkilerini tedavi e tmeye B l Konrad Lorenz'in On Aggre ssion ( New York, 1 966) adlı kitabının hipoteıik ka­ rakteri , Alexander Mitscherlich tarafından yayımlanan saldırganlık saglama konusundaki hayli ilginç derlcnıedc açıklık kazanmıştı:

ve

uyum

Bis hicrlıcr

und nichı weiter. Ist die menschliclıe Aggression unbefriedbar?, Münih, l 968. 82 von Holst,

Zur Verlıaltensphysiologic bei Tiaen und Mcıısclıen, s.283: "Zihinsel varlılılar oldugu muz için degil, bunun yanısıra kadim güdüsel varlı klar olduğıı­ muz içindir lı i, te knoloji çagında, mt-vcudiyetimiz tehdit a ltın.dadı r. "

8 3 Polemologlar, uzun mcnzilli silahların insanı n saldırganlık dürtüleri n i , türü koruyan denetimierin artık işlevini yitirmesi ölçüsünde özgürleştirdiğini söy­ lüyor (bkz. Tinbergen, "On War and Peace in Animals and Man" ) . Oıto Kliııc­ berg kişisel saldırganlıgı daha çok, "savaşa neden olan itkiler arasında önemli bir rol oynamayan" bir belini olarak görüyor ( " Fears of a Psychologist ," Cal­ der,

Unless Peace Comes içinde, s. 208 ) . Kli neberg'in savından devam eımek

gerekirse, askerler katil degildir; hatta kişisel saldırganlık dürı üsüyle han·kcı eden katiller iyi asker değildir.

d av e t e d i l m i ş t i r B u n u ge n e l l i k l e g ü d ü l e r im i z in " yaşa m ı .

d e s t e k l e y en işlev l e r i " o rtadan kal k ı n c a , o n lar için zararsız boşal m a a l a n l a r ı bularak yapmaya çalışıyo r. Davranış stan­ dard ı , y i n e h a y a t i güd ü l e r in insan aklının m üdahalesiyle t a h r i p o l madığı diğer hayvan tü rlerinden çıkarsanıyor. Ke­ sin k o n u ş m a k gerekirse, i nsanla hayvan arasındaki özgül ayrım artık a k ı l (insan adlı hayvan türünün l umen natura­ le'si [ doğal ışığı ] ) değil bilimdir, yani bu standartları n ve onları uygulayan tekniklerin bilgisi. Bu görüşe bakılırsa in­ san , bilimcileri dinlemeyi redderler ya da son bulgularından habersiz kalırsa akıldışı bir tarzda ve canavarca davranır. Tüm bu kurarnlara ve içerimlerine karşı , bu bölümde şid­ detin ne canavarca ne de akıldışı olduğunu savunacağım bu terimleri insanbilimcilerin sıradan diliyle mi, yoksa bi­ l i msel kurarnlar uyarınca mı anladığımız fark etmez. Şid d e t i n sıklıkla hiddetten kaynaklandığı görüşü çok yaygındır. Gerçekten de hiddet akıldışı ya da patolojik ola­

b i l i r ; a m a b u , tüm i nsan duygulanımları için geçerlidir. Şüphesiz i nsan ı n i nsan l ı ktan ç ı ktığı koşu l l a r yaratmak mümkündür - örneğin toplama kamplan, işkence ve açlık felaketi . . . Ama bu , insanların böylesi koşullarda hayvansı­ laştıkları anlamına gelmez. Kaldı ki böylesi koşullarda in­ sanlıktan çıkmanın en bariz işaretleri hiddet ve şiddet değil, bunların aşikar yokluklarıdır. Hiddet, hiç de tek başına se­ falet ve acı çekmeye karşı otomatik bir tepki değildir. Hiç kimse tedavisi olmayan bir salgına , depreme ya da değiş­ mez görünen toplumsal koşullara hiddetle tepki göstermez. Ancak koşulların değiştirilebileceği yönünde bir şüphe var ve buna rağmen koşullar değişmiyo rsa hiddet gelişir. Ancak adalet duygumuz rencide olduğunda hiddet gösteri­ riz; bu tepki hiç de kişisel bir zarar görme halini yansıtmaz. Tüm devrimler tarihi bunun kanıtlarıyla doludur: Her ör­ nekte üst sınıfların bazı üyeleri zulüm ve mağduriyetten ra71

hatsız o l muş, mazlum ve mağdurların isyan ı na önderlik et­ miştir. Hiddet doğuran o lay ya da koşu llar karşısı nda şidde­ te başvurmak, şiddete içkin anındalık ve aci l i yet nedeniyle muazzam bir cazibeye sahiptir. Kafa yora ralı v e d a h a ağı r eyleme geçmek, hiddet ve şiddetin özüne aykı rıd ı r. A m a b u aykı rılık h i d d e t v e ş i d d e t i n akıld ışı o l d uğunu gös t e r m ez . Tam tersine , kamu yaşamında olduğu kada r özel yaşamda da, tam da şiddetin anındalığını n uygun o lan tek çare oldu­ ğu durumlar vardır. Söylemeye çalıştığı m , bu gerçeğin insa­ nın patlayıvermesine cevaz verdiği değil - ki, bu da masaya vurarak ya da kapıyı çarpara k pekala yapılabilir. . . Söylemek istediğim, kesin bazı durumlarda şiddetin (argüman ya da konuşma olmaksızın ve sonuçlar hesaplanmaksızın eyleme­ nin) adaletin terazisini yeniden dengelemenin tek yolu ol­ duğudur (Billy Budd'ın kendisine karşı yalancı tanıklık ya­ pan adamı öldürmesi klasik bir örnektir) . Bu anlamda hid­ det ve her zaman değilse de zaman zaman onunla birlikte karşımıza çıkan şiddet, "doğal" i nsan duygularındandır ve insanı buna karşı tedavi etmek, onu insanlıktan ç ıkarmak ya da hadım etmek anlamına gelir. losanların adalet adına kanunları kendi ellerine ·aldıkları bu tür eylemlerin, uygar­ Iaşmış toplulukların anayasalarına aykırı olduğu inkar edi­ le mez bir gerçektir. Ama bu tür eyle m l erin Melville'in o muhteşem öyküsünde ortaya konan antipolitik karakteri , bunların gayrı insani ya da "sadece" heyecaniara bağl ı old u­ ğu anlamına gelmez. Duygu ları n yokluğu ne rasyo nel liğe neden o l u r ne de onu teşvik eder. "Dayanılmaz bir traj edi" karşısında " tara f­ sızhk ve soğukkanlı lık" , denetimden kaynaklanmıyo r da kavrayışsız lığı n bir dışavurumu o larak o rtaya ç ı kıyo rsa , gerçekten de "dehşet verici " olabilir. 84 Makul bir tepki gös84 N oam Chomsky'n in bir cümlesini değiştire re k kullanıyo ru m (Ame rican Pı ı­ wer,

72

s. 3 7 1 ) ; Chomsky, özellikle Vietnauı'a ilişkin tartışmalarda "dolmı dohm

terebilmek için kişinin öncel ikle " müteessir" ol ması gere­ kir. Duygusallığın (eırıotional) tersi rasyonellik değil (her ne anlama gel i rse gelsin) , mü teess i r olma yeteneğinden yo ksun olma (ki , genellikle pa t oloj i k bir duru mdur ) ya da aş ırı hassas olma (sentiırıental i ıy ) , yan i duygulanı ın ın sap­ kın bir halidir. Hiddet ve şiddet , yalnızca asıl nedenlerine değil, o n ların yerine ikame edilen ba ş k a nesnelere yönel­ diklerinde irrasyonelleşir. Korkarım ki bu , tam da insan sal­ dırganlığıyla ilgilenen psikiyatrist ve polemologların (çatış­ mabilimciler) tavsiye ettiği şeydir. Daha kö tüsü genellikle toplumda belli bazı davranış tarzı ve üzerinde düşü nülme­ den takınılan bazı tutumlara tekabül eder. Ö rneğin hepimiz biliyo ruz ki, beyaz l iberaller arasında siyahların ö fkesine hepi m iz suçluyuz" diyerek tepki vermek moda haline gel­ di. Black Power hareketi de bu " itiraf' tan yararlanarak akıl­ dışı bir "siyah hiddet" i tahrik etmeye girişti. Herkesin suçlu olduğu yerde kimse suçlu değildir. Toplu günah itirafları , "

"

"

mücrimlerin ortaya çıkarılmasına karşı en iyi guvencedir ve bizatihi suçun büyüklüğü , hiçbir şey yapmamak için en iyi bahanedir. Dahası bu somut örnekte bu tür " itiraflar" , ırk­ çılığı tehlikeli ve şaşırtmacalı bir şekilde daha yüksek, daha az elle tutulabilir yerlere kaydırmaktadır. Siyahtarla beyaz­ lar arasındaki gerçek çatlak, toplu masumiyetle toplu gü­ nahkarlık arasında uzlaşması daha zor bir çatışmaya dönüş­ türmekle tedavi edilemez . "Tüm beyazlar suçludur" sözü yalnızca tehlikeli bir saçmalık değil , aynı zamanda tersine ırkçılıktır; siyah nüfusun gerçek şi kayetleri ve rasyonel he­ yecanları için irrasyonel bir boşalma alanı yaratmakta, ger­ çeklikten kaçışa yö neltmektedir. Dahası, kendini bir davaya adamış olanları (erıgagcs) hid­ dete yöneiten (enrages) nedenler hakkında tarihsel bir sodüşünmek ve sözıle bilim kisvesi ni"" ve bu kisvenin arkasındaki cnıe lckt ücl '"hoşl uğu '" gözler ö nü n e sermektc hayli ustalık göstermiştir.

73

ruştu rmaya girişecek olursak, i l k sırada ge len adalet deği l , ikiyüzlülüktür. lkiyüzlülüğün Fransız Devrimi"nin sonraki aşamalarında oynadığı canalıcı rolü hatırlamak yete r: Ro­ bespierre'in ikiyüzlülüğe karşı savaşı , "özgü rlüğü n despo ­ tizmini" Terörün Hüküm ranlığı'na dönüştürmüştü . Fakat bu savaşın, çok daha önce Fransız ahlakç ılarınca açıldığını hatırlamak önemlidir. Fransız ahlakçıları , i k i y ü z l ü l üğü n kötü lüklerin e n kötüsü o lduğunu ve "iyi toplu m " u n , sonra­ ki adıyla burj uva toplumunun her yerinde hüküm sürdü­ ğünü ilan etmişlerdi. Şiddeti şiddet için yücelten yazarların sayısı fazla değil­ dir. Ama bu azınlık (Sore l , Pare to , Fanon ) , merhamet ve ateşli bir adalet arzusundan esinlenen Gelene ksel Sol'la kar­ şılaştırıldığında, burj uva toplumu na karşı çok daha derin bir nefretten yola çıkmış ve bu toplum u n ahlak standartla­ rıyla çok daha radikal bir kopuş yaşamışlardı . tkiyüzlülük maskesini düşmanın suratında parçalamak , d üşmanın ve şiddet kullanmaksızın ege menliğini sürdürmesini mümkü n kılan şeytani düzenbazlık ve manipülasyonların ın maskesi­ ni düşürmek - yani yok olmak pahasına bile o lsa gerçeğin ortaya çıkması için eylemi tahrik etmek; bunlar hala karn­ püslerde ve sokaklarda süren bugü n kü şiddetin en güçlü motivasyonlarını oluşturuyor. 85 Ama bu şiddet de akıldışı değildir. I nsanlar görüntü lerin dünyasında yaşadığı ndan ve onunla uğr:aşırken dışavururnlara dayanmak d u ru mu n d a olduklarından , riya nın (kestirme hilelerde n farklı o l arak , çünkü bunlar zamanı gelince ortaya çıkar) kendini beğen-

85 "SDS yayınları o k u nacak o l u rsa, b u rada s ık l ı kl a p o l isin ı a h rik c d i l nıcsi n i ıı

otoriıclerin şiddet i n i n 'nıuskesini dü �iı rı n e k ' için b i r stratej i o larak ıavsiyc e d i l d iği görülecekti r. " Spender ( Tiıe Year, s. 92) şu yorumu yapar: Bu ı ü r şid·

deı , " ıahrikçinin aynı zamanda s ald ı rgan ve kurban rolünü oynadığı hır çift a n l a m lı lığa yol açar. " lkiyüzlülüğc karşı savaşın bir dizi buyük ıehlilteyi içinde taşıdığını

74

On Revoluıion'du anlatmıştım

( New York, 1 963, s. 9 1 - 1 0 1 ) .

mişl iklerine makul davra n ı ş denilen şeyle karşılık vermek m ü mkün değildir. Kelimelere , ancak işlevleri gizlemek de­ ğil de açığa çı karmak olursa güvenebil iriz. Hiddeti tahrik eden, rasyo nalitenin arkasındaki çıkarlar değil, mevcut şek­ lidir. Akıl bir tuzak olarak kullanılıyorken, aklı kullanmak "rasyo nel " değildir; tıpkı meşru müdafaa halinde silah kul­ lanmanın "irrasyonel" olmadığı gibi. lkiyüzlülüğe karşı bu şiddete dayalı tepki , kendi terim leriyle nasıl gerekçelendi ri­ lirse gerekçelendirilsin, özgül amaçlara yönelik olarak ken­ di stratej isini geliştirmeye giriştiği anda varlık neden i n i kay­ beder; " rasyonelleşt iri ldiği" anda " irrasyo nel leşir" . Söyle­ mek istediğim şu: Bir mücadele sürecinde tepki ( re-action) eyleme (action) dönüştüğü anda, şüpheiiiere yönelik bir sü­ rek avı da (ve beraberinde gizli dürtülere yönelik psikolojik bir sürek avı da) başlar. 86 Daha önce de işaret ettiğim gibi, şiddetin etkililiği sayıla­ ra dayalı değildir - tek bir makineli silah, yüzlerce iyi ör­ gütlenmiş insanı denetim altında tutabilir. Yine de kolektif şiddette en tehlikeli biçimde cazip nitelikleri öne çıkar. Bu­ nun nedeni hiç de sayılarda güvenlik olması değildir. Dev­ rimlerde olduğu kadar askeriyede de "kaybolan ilk [ değe­ rin ] bireycilik olduğu" mükemmelen doğrudur; 87 bireycili­ ğin yerine , daha az kalıcı da olsa , sivil ya da özel dostluğun tüm biçimlerinden çok daha kesif bir şekilde hissedilen ve çok daha güçlü olduğunu kanıtlayan bir tür grup bağı bu­ luruz . 88 Kuşkusuz suça yönelik olsun, siyasal olsun tüm te­ şebbüs örgütlenmelerinde grup, kendi güvenliği adına " her

8 6 Bkz. E k XV, s. l05. 87 Fanon , nıe Wrddı�d

88

:f . G lenn G ray, nıt

of the Earı h , s. 47.

Warriors ( N ew York, 1 959) , bu konudaki e n ögretici yapıt­

tır. Şiddet pratigiyle ilgilenen herkes tarafından okunınalıdır.

75

bireyin geriye dönüşü o l mayan bir eyleme g i rişmesi ni" is­ ter. Böylece birey, şiddet cemaatine kabul edilmezd en ö nce kendi saygın top lumuyla olan tüm köprülerini yakmış ola­ caktır. Ama birey bir kez cemaate kabul edi ldiğinde " ş iddet pratiği nin" sarhoş edici büyüsü altına girmiş olur; bu p ra­ tik, " tü m bireyleri bir bütün olarak b irbirine bağla r; z i ra her birey büyük zinc irde şedit b i r halka oluşturur ve başını kaldırmış olan o büyük o rganizmanın bir parçası hali ne gelir" . 89 Fanon'un bu sözleri , iyi bilinen "savaş alanında kardeş­ lik" fenomenine işaret eder; burada en soylu, en benlikten sıyrılmış edimler, sıklıkla gündelik olaylar halini alır. Tüm eşitleyiciler arasında en m u ktedir olanın ölüm o lduğu gö­ rülür; hiç değilse ölümün siyasal bir rol oynamasına izin verildiği az sayıdaki olayda bu böyledir. Fiilen ölümle karşı karşıya kalındığında olsu n , kişinin kendi ölüm lülüğü ko­ nusunda içsel farkındalığında olsun, ölüm, varolan en anti­ politik deneyimdir. Görünüşler dü nyasından ve dostların arasından ayrılacağımız gerçeğini simgeler; ki bunlar, tüm siyasetin olmazsa olmaz koşuludur. lnsan deneyimi üzerin­ de düşünülürse , ölüm, yalnızlığın ve kudretsizliğin aşırı bir biçimidir. Ama kolekti f olarak ve eylem sırasında bu dene­ yimle karşı karşıya kalındığında ölümü n ç e hresi değişir; şimdi hiçbir şey, canlılığımızı ölümün yakınlığı kadar yo­ ğunlaştıramaz . Genell ikle ayı rdı nda almadığımız bir şey, adını koymak gerekirse, kendi ölürnümüzün ait olduğumuz grubun potansiyel ölümsüzlüğüne ve nihai analizde i nsan türünün ölümsüzlüğüne eşlik ettiği gerçeği , deneyi mimizi n odağına yerleşir. Ade ta hayatın kendisi , bireysel üyelerin i n ezeli v e ebedi ölüm üyle besl enen insan türünün ö lümsüz hayatı, şiddet pratiğinde "başını kaldırır" , fi ile dönüşür. 89 Fano n , 76

Tlıe Wreıclıed of ı lıc Ea ı-ılı ,

s. 85 ve

93.

Sanırım burada yalnızca hissiyanan söz etmek doğru ol­ maz. Her şeyden önce insanlık durumunun ö n d ege l e n nite­ liklerinden biri , burada kifayetli bir deneyim sahası bulu­ yor. Fakat bizim üzerinde durduğumuz bağlamda mesele­ nin özü şudur: Asli gücü kuşku gö türmeyecek kadar açık olan bu deneyimler asla kurumsal , siyasal bir ifade bulma­ mıştır ve bir eşitleyici o larak ölümün siyasal felsefede bir rol oynadığını söylemek zordur; eski Yunanlıların söylediği gibi insanın " fani" olduğu gerçeği , insan ölümlülüğü , felse­ fe öncesi siyasal düşüncede siyasal eylemin en güçlü dürtü­ sü olarak görülmüş olsa da, siyasal felsefe için bundan söz etmek pek mümkün değildir. İnsanın yaptıklarında ve söy­ lediklerinde ölümsüz ünü aramasının ve potansiyel olarak ölümsüz olan siyasal bünyeyi geliştirmesinin nedeni , ölü­ mün kesinliğiydi. Bu yüzden siyaset, tam da ölüm karşısın­ daki eşitlikten bell i bir ölçüde ölümsüzlüğü güvence altına alan bir payeye kaçışın yoluydu. (Hobbes, yapıtlarında ölü­ mün, şiddetli ölüm korkusu biçiminde görünerek canalıcı bir rol oynadığı tek filozofdur. Ama Hobbes için belirleyici olan ölüm karşısındaki eşitlik değildir; doğa durumunda insanı siyasal topluluğa katılmaya razı eden, herkesin eşit olarak sahip olduğu öldü rme kabiliyelinden kaynaklanan korku eşitliğiydi . ) Her halükarda benim bildiğim hiçbir si­ yasal yapı, ölüm karşısında eşitlik ve bunun şiddette fiile dönüşmesi temelinde kurulmamıştır. Tarihte gerçekten de bu temelde kurulan ve kendilerini "kardeşlik örgütleri" (ta­ rikat) olarak adlandıran intihar timlerini siyasal örgütlen­ meler arasında saymak herhalde zordur. Ama kolektif şid­ detin beslediği güçlü kardeşlik duygularının pek çok iyi in­ sanı, kolektif şiddetin "yeni bir insan"la birlikte yeni bir ce­ maati doğurabileceği umuduna sürüklemiş olduğu doğru­ dur. Bu umut bir yanılsamadan ibarettir ve bunun basit bir nedeni vardır: Hiçbir insan ilişkisi, bu kardeşlik türünden 17

daha geç i c i deği l d i r ; bu t ü r kardeş l i k l e r, ancak i nsan hayatı­ na ve b e d e n i n e karşı fi i l i olarak m evcut bir tehlike n i n o l d u ­ ğu koşu l l a rda g e rç e k l e ş i r Yi n e de bu , s o ru n u n yalnızca bir yanıd ı r. Fano n , ş i d d e t p ra ti ğine d üzdüğü methiyeden ş u so n u c u ç ı ka r ı r: B u tür mücadelelerde i nsanlar, "yaşamın bi tmeyecek bi r ya rı ş m a o l d u ğ u n u " , şiddetin yaşamın bir öğesi o lduğunu fark e d e r­ ler. Gerçekten de bu hüküm ikna edici gelmiyor m u size? !nsanlar daima, ö l ü mü " ebedi huzur" la eşi demed iler mi? Buradan çıkarılacak en doğal sonuç hayatın o lduğu yerde mücadele ve huzursuzluğun o l ması gerektiği değil midir? .

Huzur cansızlığın ve çürümenin en bariz belirtisi değil mi­ dir? Şiddet eylemleri gençlerin , yani tamamen canlı o lanla­ rın bir ayrıcalığı o larak görülmemeli midir? Dolayısıyla ya­ şamı övmekle şiddeti övmek aynı şey o lmaz mı? Her halü­ karda Sarel, altmış yıl önce bu çizgide düşünüyord u ? Avru­ pa'da sınıf mücadelesinin çöküşüne ilişkin bariz işaretler gördükten sonra , Spengler'den önce "Batı'nın çöküşü "nü i lan etmişti . "Burj uvazi," d iyord u , "sınıf mücadelesindeki rolünü aynaması için gerekli 'enerj i'yi yitird i . Ancak prole­ tarya şiddet kullanmaya ikna edilerek sınıf farklarını yeni­ den belirginleştirir ve burj uvazinin savaşçı ruhunu uyandı­ rırsa Avrupa kurtan labilir" .90 Böylece, Konrad larenz hayvanlar aleminde saldırganlı­ ğın yaşamı destekleyici işlevini keşfetmeden çok ö nce, şid­ det, yaşam gücünün bir d ışavurumu ve yaratıcılığının bir özelliği olarak övgüye mazhar bulunmuştu. Bergson'un elan vital (yaşam a tılımı) kavramından esinlenen Sare l , "üreten­ ler" için tasarlanan ve polemik olarak tüketim toplumunu ve aydınlarını hedefleyen bir yaratıcılık felsefesi geliştirme-

90 Sore l ,

Reflections,

C lasse s . "

78

2 . bölüm:

"On Violence and the Decadcnce o f the M iddlc

yi amaçlamıştı . Sorel'e göre hem tüketi m toplumu hem de bu toplumun aydınları paraz itti . Yapıtında, huzurlu, ken­ dinden memnun, ikiyüzlü, zevke düşkün, erk istencinden yo ksun, kapitalizmin temsi lcisi olmaktan ziyade, onun son­ rala rı ortaya çıkardığı bir ürün ü olan burj uvanın ve geliştir­ diği kurarnlar "iradenin ifadeleri" olmaktan ziyade "kurgu­ lar" olan aydının imaj ıyla işçini n imajının terazide birbirini dengelediği kanısındaydı.91 Sorel, işçiyi "üretici" olarak gö­ rür. " Ü retimi iyileştirecek [ yeni] ahlaki kaliteleri" yarata­ cak, " hissedarların toplantıları kadar dolu o lan Parlamento­ ları"92 yıkacak, " tota l felaket tahayyülünden başka bir şey olmayan . . . llerleme tasavvuruna" karşı çıkacak olan onlar­ dır; tüm bunlar, "bir tür karşı konulmaz dalga, eski uygarlı­ ğı avuçlarına aldığında" olacaktır. 93 Yeni değerler pek o ka­ dar da yeni görünmüyor aslında. Bunlar onur duygusu , ün ve zafer arzusu , nefret etmeksizin ve "intikam ruhundan uzak" olan b i r savaşçı ruhu ve maddi çıkariara kapılma­ maktır. Yine de bunlar, burj uva toplumunda aşikar biçimde eksik olan erdemierin ta kendisidir. 94 "Toplumsal savaş, tüm organize o rdularda öylesine doğal bir tarzda gelişen o n u r d uygusunu işe koşarak, ahiakın kudretini elinden alan tüm o şer duygularını ortadan kaldırabilir. Bu tek ne­ den bile olsa . . . bana öyle geliyor ki, tek başına bu bile şid­ deti savunanlar lehine belirleyici bir gerekçe oluşturur. " 95 Insanları soyu t düzeyde şiddeti yüceltmeye i ten itkiler konusunda Sorel'den öğrenecek çok şey vardır; hatta kendi-

9 1 Age, " lntroducıion, Letter to Da n i e l Halevy," IV.

92 Age, 7. Bölüm: T he Ethics of the Producers,"� I . "

93 Age, 4. Bölüm: 'The Proleıarian Strike , " l l .

9 4 Age ; özellikle b kz 5 . Bölüm, lll ve 3. Bölüm: "Prej udices against Vio lencc

,"

III.

95 Age, Ek 2 : "Apology for Violence." 79

si de Fransız formasyonuna sahip olan ve kuşkusuz daha derinlikli olan İtalyan çağdaşı Vil fredo Pareta'da n öğrene­ cek çok daha fazla şey vard ı r. Her ikisine göre şiddet prati­ ğiyle sonsuz derecede daha fazla içli dışlı olan Fano n , So­ rel'den etkilenmiş ve kendi deneyimi Sarel'in kategorilerine bariz biç imde aykırı olmasına rağmen , o n u n kategorilerini kullanmıştı. 96 Pareta gibi Sorel'i de devrimlerde şiddet etke­ nini vurgulamaya ikna eden belirleyici deneyim , Fransa'da­ k i Dreyfus o layı o l d u . Bu o l ayda , P a re t a ' n u n deyişiyl e , D reyfusçuların " muhaliflerine karş ı , bizatihi kend ilerinin daha önce kınadıkları aynı vahşi yöntemleri kullanmalarını görünce şaşkınlığa düşmüşlerd i " . 97 Bu dönüm noktasında , daha önce Sistem denilen ve bugün Düzen dediğimiz şeyi keşfettiler ve bu keşif, şiddete daya l ı eylemi övmelerine, Pa­ reto'nunsa işçi sınıfına yönelik umud unu yitirmesine neden oldu. (Pareto , işçilerin h ızla ulusun toplu msal ve siyasal bünyesine entegre edilmelerinin fiiliyana "burj uvaziyle ça­ lışan insanlar arasında i t tifak kurulmasına " , işçilerin "bur96 Bu nokta, Barbara Deming wrafından şidde tsiz eylem çağrısı olarak yazdığı denemede ifade edildi: "On Revolution and Equilibri u m , " Revol ution: Vi olent and Non violent (Liberation , Şubat 1 968 sayısından tıpkıbası m ) . Fanon hakkın­

da şöyle diyor: "Bana kalırsa Fanon'dan şiddetsizliği savunmak için de alıntı yapılabilir. . . . Satırlarında gördüğümüz her 'şiddet' sözcüğü n ü n yerine, ·radi­ kal ve ödünsüz eylem' yazın. Birkaç pasaj hari ç , bu değişiklik yapı labilir. Fa­ non'un davet ettiği eylem , pek ala şiddet içermeyen eylem olarak da anlaşıla­ bilir" (s. 3 ) . Buradaki tartışma açısından daha önemlisi, Bayan Deming iktidar ve şiddet arasında açık bir ayrım yapmaya da çalışıyor; "şiddet içermeyen baş­ kaldırının" "güç kullanmak" anlamına geldiğini kabul ediyor: "�iddc t i ç e rm e ­ yen eyle m , fiziksel güçten başka bir isim vercmeyrceği miz türden bir güce de haşvurabilir" ( s . 6 ) . Bununla birlikte karışıklığın bu gücünün nasıl bir etkisi olabileceğin i yeterince görmüyor gibidir. Ona göre kullanılan güç, fiz iksel za­ rardan kaçınmalıdır yalnızca: " Karşıdakilerin insan haklarına saygı duymak gerekir" (s. 7). Fiilen karşıdakinin yalnızca yaşama hakkına saygı d.u yulmakta­ dır. Kuşkusuz aynı şeyler " kişilere karşı şiddet" yerine "nesnelere karşı şid­

ıJet"i savunanlar için de geçerlidir.

97 S. E. Finer, öğretici denemesinde aktarıyor: " Pareıo and Pluto- Deınocracy: The Retreat to G alapagos ," The American l'oli tical Science Review, Haziran 1 968 .

80

j uvalaşmasına" varacağı nı anlamıştı . Pareta'ya göre bu illi­ fak ya da burj uvalaşma, " P luto-demokrasi" adını verd iği ye­ ni bir sistemin doğruasma yol açıyordu. Burj uva rejimi plu­ tokrasi , işçilerin rejimiyse demokrasiydi ; pluto-demokras i , b i r t ü r karma rej imdi.) Sarel'in işçi sınıfına duyduğu Mark­ sist i nanc ı korumasının neden i , işçilerin "üretici" , topl um­ daki tek yaratıcı öğe olmalarıyd ı . Marx'a göre onlar, insan ırkının üretici güçlerini özgürleştirmeye mecburdu . Tek so­ run şuydu ki, işçiler, tatm i n edici çalışma ve yaşam koşulla­ rına kavuştukları andan itibaren proleterya olarak kalmayı ve devrimci rol lerini oynamayı inatla reddediyorlardı. Oysa ancak Sarel ve Pareta'nun ölümünden onlarca yıl sonra tam anlamıyla açıklığa kavuşacak olan başka bir şey, bu görüş açısından mukayese kabul etmez biçimde çok da­ ha fec i olmuştur. Çağdaş dünyada üretkenliği n muazzam artışı, h iç de işçilerin üretkenliğinin sonucu değildi; bütü­ nüyle teknoloj i k gelişmeden kaynaklanıyordu . Ve bu, ne iş­ çilere , ne de burj uvaziye dayalı olan bir gelişmeydi; yalnız­ ca bilim adamlarına bağlıyd ı. Sarel ve Pareta'nun onca ho r gördükleri "e ntelektüeller" , aniden marj inal bir toplumsal grup ol maktan çıkıp yeni bir seçkinler grubu haline geldi­ ler. Entelektüellerin çalışması, yirmi-otuz yıllık bir sürede insanın yaşam koşullarını neredeyse tanınmayacak ölçüde değiştirdi ve bu çalışma, toplumun işleyişi açısından asli bir konuma yerleşti . Bu yeni grubun henüz iktidar seçkinleri haline gelmemesinin pek çok nedeni vardır. Ama Daniel Be ll 'le birli kte şu yargıya i nanmak için bütün gerekçeler oluşmuştur: "Yaln ızca en iyi ye tenekler değil , önünde so­ nunda tüm sosyal prestij ve toplumsal konum ağları, ente­ lektüel ve bilimsel cemaatlerde kökleneceklir. "98 Bu grubur. üyeleri , eski sınıf sistemiyle karşılaştırdığımızda daha dağı9!:l

"Noıes on ı he Posı- Indusırial Socicty, " Tlır Public /ntcresı. No.6, 1 967.

81

nıktır ve onları birbirine bağlayacak yeterince açık ç ı karlar sözkonusu değil d i r. Bu yüzden ö rg ü tle n m e k için bir i t k i mevcut değildir v e iktidara i lişkin t ü m meselclerd e denc­ yi msizdirler. Kaldı ki , bu topluluklar kü ltüre l gelenekiere (ki devrimci gelenek bunlardan yalnızca biridir) daha s ı k ı sıkıya bağlıdırlar. Dolayısıyla geçmişin ka tego rilerine daha sıkı bir inançları vardır ve bu da, bugünü ve bugünkü ro lle­ rini anlamaları açısından bir engeldir. Ö ğrencilerimizin en isyancı olanlarının ne nostaljik d uy­ gularla girdikleri beklentileri izlemek, hayl i dokunaklı b i r deneyimdir: Onların "gerçek" devrimci kalkınışı bekled i l< ­ leri toplum kesimleri , tüketim toplum u nun sorunsuz işle­ yişine zarar gel mesinden ne kadar zarar göreceklerse , öğ­ rencilere de o kadar tepki göstermektedir. lyisiyle kötüsüy­ le (ki ben kendi adıma umut edilecekler kadar korkulacak şeyler de olduğu kanısındayım) gerçekten de yeni ve potan­ siyel o larak devrimci olan toplum sınıfı , entelektüellerden o luşacaktır. Onların po tansiyel i ktidarı çok fazladır; belki de insanlığ ı n iyiliği açısından bakılırsa çok faz l a . 99 Ama bunlar hep spekülasyon . Her n e olursa olsun , b izim içinde do laştığımız bağlamda Bergson ve Nietzsche'nin yaşam felsefelerinin Sorelci biçim­ leriyle tuhaf canlanışları i lgi çekicidir. Şiddet, hayat ve yara­ tıcılığın bu eski kombinasyonunun şimdiki kuşağın isyancı zihinsel durumunda ne kadar somutlandığını hep imiz bili­ yoruz. Yaşıyor o lmanın ve dolayısıyla hayatı n en m u hteşe m dışavurumu olarak aşk yapmanın katı o lgusal lığına yapı lan vurgu , kuşkusuz , bir kıyamet makinesi yapıl ması ve yeryü­ zü ndeki tüm hayatın yok edilmesi yolu ndaki ge rçek ihti­ male bir yanıttır. Ama hayatı n yen i yücelticileri n i n , kendi­ l erini anlaması na arac ılık eden kategoriler yeni d e ği l d i r. 99 1l kz . Ek XVI, s . I 06. 82

Toplumun üretken l iğini hayatın "yaratıc ıl ığı" i mgesinden gö rmek, hiç değilse Marx kadar eskidir; şiddetin yaşamı destekleyen bir güç olduğu inancı, N ietzsche kadar eskidi r; ve yaratıc ıl ığın insanın en büyük iyiliği olduğunu düşün­ mekse Bergson kadar eskidir. Kaldı ki şiddeti n bu yeni biyoloj ik haklılaştırımı, yine en eski siyasal düşünüş geleneklerimizdeki en sık karşımıza çıkan öğelerle bağlannlıdır. Gördüğümüz gibi şiddetle eşit­ lenen geleneksel iktidar kavramında erk, doğası gereği ya­ yılmacıdır. Erk, "içsel olarak büyüme dürtüsüne sahiptir" ; yaratıc ıdır, çünkü " büyüme dürtüsü o na münasiptir" . 1 00 Nasıl organik hayat alanında her şey ya büyür ya da çöküşe geçer ve ölürse, insan ilişkileri alanında da erkin kendini ancak yayılarak ayakta tutabildiği farz edilir; aksi takdirde daralır ve ölür. Çariçe Katarina'nın repertuvarından alınan bir Rus deyişinde olduğu gibi: "Büyümesi duran her şey ko­ kuşmaya başlar" . Krallar, deniyor, " tiranlıkları yüzünden değil, zayıflıkları yüzü nden öldürüldü. Halk, despotizme karşı ahlaki bir ceza olsu n diye değil, zayıflığa karşı biyolo­ j i k bir ceza olsun diye darağaçlarını kurar" (abç). Dolayı­ sıyla devrimler, " yalnızca dışarıdan görün�üğü kadarıyla" kurulu iktidarı hedefler. Gerçek "neticeleri, Iktidara yeni bir gençlik aşısı yapmak ve onları yeniden ayağa kaldırmak; gelişimlerini uzun zamandır engellemiş olan etkenleri yerle yeksan etmektir. " 1 0 1 Fanon, şiddete dayalı eylemde ortaya çıkan "yaratıcı çılgınlık" tan söz ederken , hala bu gelenek içerisinde düşünüyordu . 1 02 Bana kalırsa hiçbir şey, iktidar ve şiddetin biyolojik te­ rimlerle tartışıldığı organik siyaset düşünce geleneğinden 1 00 Jouvcnel , The Power, s. 1 1 4

ve

1 2 3.

101 Age, s . 187 ve 1 88. I 02 Fanon, The Wrrtchcd of the Earıh,

s.

95. 83

daha tehlikeli değildir. Bugün anlaşıldığı anl a m ı y l a h a ya t ve hayatın varsayılan yara tı c ı lı ğı , iktidar ve şidde tin o rtak pay­ d as ıd ır; öyle ki ş i d d e t , ya ra t ı c ıl ı k g erekç esin e dayanı larak haklılaştırılır. B u k on u la rda öze l l i kle a y a k l a n m al a r ko n u­ sunda bugü n yürütülen t ar tı ş m ala rda ya yg ı n i ı ld a karş ı m ıza çıkan o rganik e ğre t ilemele r (ö rneğin ayaklanmanın be l i rt i olarak ortaya çıktığı "hasta t opl u m nosyonu, ateşin hasta­ lık belirtisi olması gibi) sonuçta şiddete açılır. Bu yüzd e n " kanun v e nizam"ı tesis e tmek için şiddete d ayal ı yöntem ­ ler önerenlerle şiddet dışı yöntemler önerenler a rasındaki tartışma, hastalarının ameliyatla tedavi edilmesini savunan­ lara karşılık ilaçla tedaviyi savu nan d oktorlar arasındaki tartışmalara dönmektedir giderek. Hastanın ne kadar hasta olduğu varsayılırsa, cerrahın son sözü söyle mesi olası l ığı o ,

"

kadar artacaktır. Dahası , siyasal terimler yerine biyoloj i k te­ rimlerle konuşmayı sürdürdükçe , şiddeti yüceltenler, inkar edilmesi mümkün olmayan şu gerçeği yüzümüze çarpacak­ lardır: Doğanın hanedanlığında yıkım ve yaratış, doğal sü­ recin iki yanından ibarettir; öyleki kolektif şiddet eylemi , içkin cazibesinden bütünüyle ayrı olarak, insanlığın kolek­ tif yaşamı için doğal bir önkoşul gibi görünebilir; tıpkı hay­ vanlar aleminde türün idamesi için mücadelenin ve yaşa­ mın sürmesi için şiddetli ölüınierin doğal önkoşullar olma­ sı gibi. . . Organik eğretilemelerin aldatıcı yerindeliğinin bizi peşi­ ne takma tehlikesi , ırk meselelerinin devreye girdiği yerler­ de özgül bir ağırlık taşır. Beyaz olsun siyah olsun ırkçılık, tanımı gereği şiddetle yüklüdür. Çünkü ırkçılık, doğal o rga­ nik olguları hedefler - beyaz veya siyah deri . Bunlar ne ik­ na, ne de kudret yoluyla değiştirilebilir. Bütün yapabileceği­ miz, sırası gelince karşı olduğumuz organik olgunun taşıyı­ cıları nı ortadan kaldırmaktır. Irktan farklı olarak ırkçılık, yaşamın bir gerçeği değil , bir i deoloj idir; bu ideoloj i nin yol 84

açtığı eylemler refleks eylemleri değil, sözde bilimsel ku­ ramlara dayalı kasıtlı, üzerinde kafa yorulmuş eylemlerdir. Irklar arası mücadelede şiddet, daima katli amaçlar, ama bu "akıldışı" değildir; ı rkçılığın makul ve mantıki sonucudur. Burada ırkçıl ıkla, her iki tarafta belirsiz bazı önyargıları de­ ğil, açık bir ideoloj i k sistemi kasde ttiğimi de bel irtmeliyim. I ktidarın baskısı altı nda önyargılar, çıkar ya da ideolojiler­ den farkl ı olarak boyun eğebilir - hiç de şidde te dayalı ol­ mayan yurttaşlı k hakları hareketinin büyük başarısında gördüğümüz gibi. ( " 1 964 yılına gelindiğinde . . . Amerikalı­ ların çoğu tahakkümün ve daha az da olsa ayrılığın (segre­ gasyon) yanlış olduğunu görmüştü . " ) 1 03 Fakat boykot, otur­ ma eylemleri ve gösteri yürüyüşleri Güney'de aynıncı yasa ve kararnarnelerin ortadan kadınlmasını başarmış o lsa da, büyük kentlerdeki toplumsal koşullarla karşı karşıya kal­ dıklarında istenenin tersi sonuçlara yol açarak başarısız ol­ dular - buradaki gerçekliği , bir yanda siyah genoların acil gereksinimleri, öbür yanda düşük gelirli beyaz kesimlerin konut ve eğitim gibi daha önemli çıkarları oluşturuyordu. Bu eylem tarzının bütün yapabileceği (ve gerçekten de ya­ pabildiği) bu koşulları açığa, sokağa çıkarınaktı ve burada çıkarlar arası ndaki temel uyuşmazlık tehlikeli bir şekilde sergilenecekti. Ama bugünkü şiddet, siyah ayaklanmaları ve beyaz geri tepmenin potansiyel şiddeti bile, henüz ırkçı ideoloj ilerin ve katilee mantıklarının dışavurumu değildir. (Yakınlarda söylendiği gibi isyanlar, "sahici sıkıntılara karşı iyi ifade edilen protesto hareketleridir" ; 1 04 gerçekten de aşırılıktan

1 03 Robert M. Fogelson, "Violencc as Proıcsı , "" Urban Riots: Violence and Soı ial Change, Proccediııgs o f the Academy of Po liıical Science , Columbia Univer­ sity, 1 968. 1 04 Age. ss

kaç ınma ve seçic i l i k , ya da . . . makul o l mak, kesinli kle e n belirleyici öze l l ikleridir" . 1 0 5 B u , g e r i tep m e fe nom e n i i ç i n çok daha geçerl idir; tüm tahminlere karşın b u tür olaylar şimdiye değin şiddetle karakterize olmamı ş tır Kötü tasar­ lanmış entegrasyon politikalarının bedelini tek başına öde­ meye mahkum edilen ve bu yüzden hiddetle protestoya gi­ rişen bazı çıkar gruplarının mükemmelen makul tepkisid i r bu. Ü stelik bu politikaların sorumluları , kendi tasarılarının sonuçlarından kolayca kaçabilmiştir. ) 1 06 E n büyük tehlike "

.

öbür yönden gelir: Şiddet daima haklılaştırmaya muhtaç ol­ duğu için sokaklardaki şiddetin tırmanması, bunu hakiılaş­ urmak için gerçek anlamda ırkçı bir ideoloj inin geliştiril­ mesiyle sonuçlanabilir. james Forman'in "Manifesto"sunda yüksek sesle kendini gösteren siyah ırkçılığı, büyük olası­ lıkla son yılların kaotik ayaklanmalannın nedeni olmaktan çok, bunların sonucudur. Kuşkusuz gerçekten de beyazlar arasında şiddetli bir geri tepmeyi tahrik edebilir. Bunun ge­ tireceği en büyük tehlike , beyaz önyargılarının tam istim bir beyaz ırkçılığına dönüşmesi olasılığıdır. Böyle bir ırkçı­ lık için "kanun ve nizam" gerçekten de bir bahane olmanın ötesine geçmeyecektir. Hala pek muhtemel olmayan b u du­ rumda , ülkedeki düşünce ikli rrı, i o kadar kö tüye girlebilir ki , yurttaşların büyük bir çoğunluğu , polis devletinin so­ kaklarda kanun ve nizarn adına estireceği terörün bedelini ödemeye önceden razı o labilir. Şimdi karşımızda bulunan, polisle sınırlı bir tür geri tepmedir; hayli vahşi ve gözle gö­ rünür o lmasına rağmen, söz ettiğimiz tehlikeden uzaktır. Çıkar çatışmalarında davranış ve savlar, " rasyonellik" le­ riyle göze çarpmaz pek. Ne yazık ki hiçbir şey, " aydınlan-

1 05 Age. Ayrıca bkz. aynı derlernede A l lan A . Silver'in muazzam makalesi: "Offi­ cial Inıerpretalion of Racial Riots . " 1 06 B kz . Ek XVII , s. 1 06.

86

mış özçıkar" s loga n ı kadar ( n e ke l i me a n lamıyla, ne de da­ h a safisıi ke o l a n

M ar k s i s t biç i m iyle) böyles i n e sürekl i b i r

şekilde gerçeklik tara fından çürütülmemiştir. Tam tersine , b i raz d e n e y i m ve biraz da iç tartış m a , ayd ın lanmışl ığın öz­ çıkarı n bizatihi doğasına aykırı olduğunu öğretmeye yeter. G ü n d e l i k haya ttan bir örnek vermek gerekirse , günümüzde kiracılarla evsahipleri arasındaki çıkar çatışmasında aydın­ lanmış çı kar, insan yerleşimine uygun bir bina kavramında odaklanacaktır. Ama b u , evsahiplerinin daha fazla kar ve kira c ı l a rı n daha az k i ra yönündeki ö z ç ı karlarından ç o k farklıdır ve p e k çok du rumda bu özçıkarları n ta m tersid ir. "Aydı n lanmışlık" adına konuştuğu varsayılan bir hakemin hükmü, hem de

uzun vade d e binanın kiracının gerçek ç ıkarı

çıkarı n ı n , hem evsahibinin olduğu yö nünde o labilir. Bu

hüküm , tara flar açısından her şeyin üstünde olan zaman fa ktörünü d i kkate almaz . Özçıkar

(selj)

(self-interest) ,

benlikle

ilgilidir; be nlik ö l �, taşınır ya da evi satar. Değişen

koşullar nedeniyle , yani önünde sonunda insanın ölümlü­ lük durumu nedeniyle, kendi

olarak

benlik uzun vadel i çı­

karlar adına, başka bir deyişle sakinlerinin ardından yaşa­ mayı sürdüren dünya adına hesap yapamaz . Binanın duru­ munun kötüye gi tmesi yıllar alan bir o laydır; kira artışı ya da karda azalmaysa bugü nün ya da yarının meselesidir. Bazı kelimeleri değiştirirsek

(mutatis mutandis) ,

aynı cümle ler

işçi-işveren çıkar çatışmaları ve benzerleri için de aynen ge­ çerlidir. Özçıka r, " gerçek" çı kara (yani benliğin çıkarından farklı olarak yeryüzünün çı karlarına) boyun eğmesi isten­ diğinde daima şöyle yanıt verecektir: Gömleğim yakın, ama derim daha yakı n ! Bu özellikle makul bir yanıt olmayabilir, a ma alabildiğine gerçekçidir. Bu , insanların özel yaşamla� rıyla kamusal dü nyanın bütünüyle farklı olan yaşam bek­ lentisi arasındaki zamansal uzakl ığa dayalı olarak verilebi­ lecek en soylu yanıt olmayabilir, ama o ldukça yeterli bir ya87

nı ttır. Bugü n res p uh l i w , kamusal işler hakkında e n u fak h i r kavrayıştan yoksun olan i nsan ları n ken d i ç ı ka rları s ö z k o ­ nusu old uğunda şiddete başvurmaksızı n davra n ma l a rı v e rasyonel savlarla karş ı mıza ç ı k ma larını b e k l e m e k n e ge r­ çekçi, ne makul ne de gerçekçidir. *

*

*

Doğası gereği araçsal olan şiddet , kendini haklılaştırması beklenen a maçlara ulaşmakta etkin old uğu ö lçüde rasyo­ neldir. Ve eyleme giriştiğimizele yaptığımızın nihai sonuçla­ rını kesin o larak asla bilemeyeceği mize göre şiddet, ancak kısa vadel i amaçlar gü ttüğü zaman rasyonel kalabilir. Şid­ de t , davaları destekleyemez; ne tarih i ne de devri m i , ne ilerlemeyi ne de tepkiciliği destekleyebilir. Ama sıkıntılan dramatize edebilir ve o nları kamu gündemine getirebilir. Conor Cruise O'Brie n ' i n F i k i rler Tiya t rosu'nda şiddetin meşruluğuna ilişkin tartışmalarda, 1 9 . yüzyılda lrlandalı bir tanıncı v e ulusal aj itatör William O'Brien'den alıntı yaparak belirttiği gibi: Bazen "şiddet, ılımlıhğın sesini duyurabilmek için tek yoldur ! " Mümkün olana ulaşabilmek için i m kansı­ zı istenıek, her zaman ters sonuç vermez. Kaldı ki, gerçek­ ten de şiddet, peygamberlerinin bize söyleyip durdukları­ nın tam tersine, devrimden çok refo rmun silahıdır. Eğer Fransız öğrenciler ayaklanmamış olsalard ı F ransa, Napale­ on'dan beri artık antikalaşmış eğitim sistemini değiştirme yolunda en radikal yasa tasarısına kavuşamayacaktı. Bahar dönemi ayaklanmaları o lmasaydı C o l u m b ia Ü n iversite­ si'nde kimse , reformların kabul edilmesini düşleyemezeli bile. 1 07 Muhtemelen Batı Almanya'da "aynı fikirele o lmayan

1 07

"Ö rnegin Colunıbia'da geçen yılki ayaklan maya kadar ögre ncilcrin yaşam koşul ları ve fakültenin konut gere ksinimi konusundaki iki rapor, rckıörün

88

az ınlı klar tahrik eylemlerine girişmeselerd i , " varlıkları n ı n b i l e fark edilmeyeceği yargısı hayli doğrudur. 108 Kuşkusuz "şiddet sonuç verir" . Ama sorun şu ki, sonuçlarında ayrım yapmaz ; gerçek re formlar kadar Swahili'de öğrenim ya da "saul dersleri " gibi so nuçlar da verebilirdi. Şiddet ve huzur­ suzluk taktikleri ancak kısa vadeli amaçlar sözkonusuyken anlam l ı o lduğundan, son olarak Birleşik Devletler örneğin­ de de olduğu gibi , kurulu iktidarın saçma sapan ve bariz olarak zararl ı taleplere (gerekli şartlan taşımayan öğrencile­ rin üniversiteye kabulü ve olmayan konularda öğrenim gör­ meleri gibi; yeter ki bu tür " reformlar" görece kolay yapı la­ bilsin) boyun eğmesi, şiddetin daha uzun vadeli yapısal de­ ğişim amacına ulaşmak açısından etkili o l masından daha olasıdı r. 109 Ü stelik şiddetin tehlikesi (şiddet, bilinçli olarak kısa vadeli amaçlar güden aşırılığa karşı bir çerçevede hare­ ket etse bile) her zaman şudur: Araçlar amaçlara galebe ça­ lar. Amaçlara hızla ulaşılamazsa, sonuç yalnızca bozgun de-

odasındaki tozlu rafiara kaldırı lmıştı " . Fred H ec hi nge r, New Yorlı Times . 4 M ayı s 1 969 tarihli "The Week in Review." 1 08 Ri.ıdi Dutschke'den aktaran Der Spiı:gı:l, lO Şubat 1 969, s.27. D utc h ke'ye kar­

ş ı 1 968 Balları'nda yapılan saldırıdan sonra ayıu tonda konuşan G ü nt er G rass da, refor ml a rl a şiddet arasındaki il işkiyi vurguluyordu: "Gendigin

protesto hareketi, yetersiz bir tarzda kurulan demokrasimizın kırılganlıgını k.ınıtladı. Bu olayda başarı gösterdi, ama bu başarın ın nereye gideceği belli değil; ya çok gecikmiş olan rcfornıalann anık ya p ı l masma yol a ça cak . . . ya da . . . açığa çıkmış bulunan be l irsi z l i k , sahte peygamberlere elverişli bir pazar ve bedavadan reklam olanağı sağlayacak. " Bkz. " Violcncc Rehabil üatcd , " Spt·alı Oııt! i çi n d e , N e w York 1 969. 1 09 Burada tartışamayacağımız başku b i r s o nııı ekı , t ü m üniversite sisteminin

kendi bünyesi nde reforıı� yapmaya ne ölçüde m u htedir olduğudur. Bana ka­ lırsa bu so ruya genel bir yanıt vermek müı'nkün değil. Öğrenci a}·aklanmala­ rı l<ılresel . bir fenomen olmakla birlikte, üniversite sistemleri hiç de tek tip değildir; sadece ülkeden ülkeye deği l , kuru mdan kuruma d eğiş i kl i k gösterir. Bu soruna ge ti r i l e c e k tüm çözümler, kesinlikle yerel ko şu llardan doğ ııı al ı ve yerel koşullara tekabül etmelidir. Bu açıdan bazı ü l kelerde üniversite bunalı­

mı , h ü k ü me t bunalımına bile dönüşebilir. Al manya'daki durumu tanışan Dtr Spiegel de (B Te m mu z I 969 ) bu ını n mümkün olduğu kanısındaydı.

89

ği l , daha kötüsü si y a s a l alana ş i d d e t i n gi rişi o lacakt ı r. Ey­ lem geri alınamaz ve ye n i lgi halinde .� tatü koya d ö n ü ş d a i m a o lasılık d ışıd ı r. He r eylem gibi şiddet pratiği de d ü n ya yı d e ­ ğiştirir; a m a en o l a s ı değişim, d a h a ş i dd e t l i bir dü nya doğ­ ru ltusu ndadı r. Son olarak tekrar Sa re l ve Pareta' nun teş h i s e t t i k l e ri sis­ temi mahkum etmeleri konusuna geri dönmek gere k i rse, kamusal yaşam ne kadar bürokratikleştiril irse, şidde t i n ca­ zibesi de o kadar artacaktır. Tam olarak gelişmiş bir bürok­ raside tart ı ş ı laca k ; s ı k ı n t ı l a rı n anlatı lab ileceğ i , iktidarın haskılarına maruz bırakılabilecek kimse kalmaz. Bürokrasi , herkesin siyasal özgürlükten, eyleme kudretinden yoksun bırakıldığı bir hükümet biçimidir. Zira Hiç Kimse'nin yöne­ timi yönetimsizlik değildir ve herkesin eşit ö lçüde iktidar­ sız olduğu yerde , tiransız bir tiranlık vardır. Dünya çapında öğrenci ayaklanmalarının temel niteliği , her yerde egemen büro krasiye isyan etmeleridir. B u , i l k bakışta o raha tsız e d i c i görünen şeyi açıklar: Doğu'daki ayaklanmalar düşünce ve konuşma özgürlüğü talep eder­ ken, Batı'daki genç asiler tam da bunların yerinde o l ma­ yan talepler olduğunu düşü nerek küçümsemektedi r. Tüm bu olay Ideoloj iler düzeyinde kafa karıştırıcıdır; ama bariz bir olgudan, her yerde, konuşma ve ö rgütlenme özgürlü­ ğünün hala ayakta olduğu ülkelerde bile, devasa parti ma­ kinelerinin yu rttaşlarının sesini duyulmaz hale ge t i rdiği olgusundan başlarsak, o lay bu kadar karmaşık görünme­ yecektir. Doğu'daki direnişçiler ve asiler, siyasal eylemin önkoşulu olarak, konuşma ve düşünce özgürlüğü talep ediyor; Ba­ tı'daki ayaklanmacılar, tam da bu önkoşulların eylem ka­ nallannı açmak, özgürlüğün anlamlı bir şekilde yaşama ge­ çirilmesi gibi bir işlevinin olmadığı koşullarda yaşıyor. On­ lar için mesele, Alman öğrenci Jens Litten' i n çok yerinde 90

i fade e t tiği gibi , eyle m i n a s k ı ya a l ı n m a s ı d ı r ( " Praxi s e n t ­

zung" ) _ ı ı o

Hükümetin idareye ya da cumhuri y et i eri n bürokrasilere dön üşümü ve beraberinde kamu s al alanın feci b i r tarzda küçülme s i , çağı mızda uzun ve karmaşık bir tarihe sahiptir. Son yüz yıllık dönemde parti b ü rokrasilerini n y üksel i ş iy l e birlikte bu s ü reç h ızlandı. ( Paret o , 70 yıl önce farkına var­ m ı ştı : " Ö zgür ve demokratik denen ülkelerde özgürlük . . . yani eylemde bulunma kudreti , suçlular hariç herkes için günden güne azalıyo r. " ) 1 1 1 Insanı siyasal bir varlık yapan, eyleme melekesidir. Bu meleke ona, eşitleriyle biraraya gel­ me, birlikte eylemde bulunma ; kalbinin arzulan bir yana, bu armağanla ödüllendirilmiş olmasa aklına hiç gelerneye­ cek amaçlarına ulaşma ve girişimlerini başarma -yani yeni bir şeye atılma kabiliye ti verir. Felsefi açıdan, eylemde bulunmak, doğu rganl ı k (natality) durumu na ( bkz. Insan l ı k Durumu, ç . n . ) insanın cevabıdır. Hepimiz dünyaya doğum sayesinde, yeni gelenler ve baş­ langıçlar olarak geldik. Bu yüzden yeni bir şeye başlamaya muktediriz. Doğum olgusu olmasaydı , yeniliğin ne olduğu­ nu bile bilemezdik; bütün "eylem" ya da� ranış ya da koru­ ma olurdu. Dil yelisinden başka hiçbir yeti, ne akıl ne de bilinç, biZi diğer hayvan türlerinden böylesine radikal bir şekilde ayırabilir. Eylemek ve başlamak aynı şeyler değildir, ama sıkı bir bağlantıları vardır. Yaratıcılığın özgül niteliklerinden hiçbiri, yaşam sürecin­ den çıkarsanan eğretilemelerle yeterince ifade edilemez. Ö l­ mek ne kadar yok ediciyse, dağuma sebep olmak ve doğur­ mak da o kadar yaratıcıdır; bunlar, yaşayan tüm varlıkların büyülenmişçesine içinde kaldıkları o her daim süregiden ve 1 1 0 Bkz. Ek XVIII, s . l 07. l l l Pareıo'dan aktaran Finer. '"Pareıo and Pluıo-Democracy "

91

yinelenen ayn ı döngünün farkl ı aşamala rıd ı r. Ne şiddet n e d e iktidar doğal olaylar, yan i yaşam sürecinin dışavuru m l a­ rıdır. lnsan olayları n ı n siyasal alanına aitti rler ve bu olayla­ rın asli insancıl niteliği , eyleme yetisiyle , yeni bir şeye baş­ Iayabilme yetisiyle güvence altına alınmıştır. Dahas ı , san ı ­ rım başka hiçbir i nsan ye tis i , çağdaş l ı ğ ı n ilerlemesinden dolayı bu kadar kayba uğramamıştır; zira ilerleme , bugü n anladığımız manasıyla büyüme , daha fazla ve daha büyük olma anlamına geliyor. N ü fus, nesneler, mülkiyet açısından bir ülke ne kadar büyü rse, yöneti m gereks i n imi ve berabe­ rinde yönetimin isimsiz iktidarı da o kadar artacaktır. Çe­ koslova kya' n ı n özgürlük deneyi m i n i n doruğuna u laştığı günlerde Çek yazar Pavel Kohout, "özgür yurttaş"ı "Birlikte Yöneten Yurttaş" olarak tanımlıyordu. Son yıllarda Batı ül­ kelerinde bu kadar çok işittiğimiz " ka t ı l ı m c ı d e m o kra­ si"den başka bir şeyden söz etmiyordu aslında. Kohout, şu­ nu da ekliyordu: " Ö nümüzdeki bi rkaç bin yıl süper uygar­ Iaşmış maymunların çağı olmayacaksa" ; hatta daha kötüsü, gerçekten de düşü nce havuzlarındaki adamların clüşünü r olduğunu ve /ya da bilgisayarların düşünebileceğini sanan " entelektüel danışmanların ı n . . . bilgece öğütleri n e " uyan "seçkinler"in egemenliği altında " tavuk ya da fareye dönüş­ müş insanın" çağı o l mayacaksa, d ü nyan ı n bugü n en çok gereksinimini duyduğu şey pekala "yeni bir örnek" de ola­ bilir; " danışmanlar inanılmaz ölçüde sinsileşebilir ve insan amaçlarını gütmek yerine yapay beyinde öngörülemez bir tarzda dönüştürülmüş olan tamamen soyut sorunların peşi­ ne düşebilir. " 1 1 2 Her ne kadar bugün şiddetin böylesine yüceltilmesinin

1 1 2 Bkz. Günter G rass ve Pavel Kolıouı, Briefe ülıa die Grenze, Hamburg, ı 961l. s . All ve 90; Andrci D . Sakharov, Progreu, Coo:istencc, and lntellectııal Fre­ cı/, •ııı. 92

çağdaş d ünyada eyleme yetisi n i n o l abildiğince tedi rgin edil­ m e s i nde n kaynakland ı ğ ı n ı düşünüyor olsam da, bu yen i örnek, şiddet tarafından o l uşturulmayacaktır. Gettolardaki ayak lanmaların ve kampüslerdeki isyanları n " insanlara pek yapamayacakları bir tarzda birlikte eylemde bulunma ola­ nağı tanıdığı " , bas itçe doğrudur. 1 1 3 Tüm bu olayların yen i b i r şeyin ( "yen i bir örneğin" ) başlangıcı mı, yoksa i nsan tü­ rünün yitirmek üzere o lduğu yetinin ölüm sancıları mı ol­ duğunu bilemiyoruz. Bugünkü durumumuzda , süpergüçle­ rin kendi devasa büyüklüklerinin ağırl ığı altında alaşağı ol­ duğu şu aşamada, "yeni bir örnek" oluşturu labilecekse , bu şans, küçük bir ülkede ya da büyük güçlerin kitle toplum­ larının küçük ve iyi tanımlanmış bazı kesimlerinde ortaya çıkacak gibi gö rü nüyor. Son yıllarda böylesine açıklık kazanan çözülme (disintcg­ ration) süreçleri (oku l , polis , posta, çöp toplama, ulaşım vs. gibi kamu hizmetlerinin çöküşü ; otoyollardaki ölüm oran­ ları ve büyük ken tlerin trafik sorunları , hava ve suyun kir� lenmesi) artık idare edilmesi olanaksız hale gelen kitle top­ luıniarına ait ihtiyaçların otomatik sonuçlarıdır. Bu sürec;­ ler, çoğu kökenini az ya da çok son zamanlarda bulan ve ki tle toplumla r ının siyasal gereksinimlerine yanıt vermek üzere tasarlanan çeşitli parti sistemlerindeki eşzamanlı çö­ küşü de beraberinde getirdi ve sık sık bu çôküşleri hızlan­ dırdı. Bu parti sistemleri, John Selden'in deyişiyle "salonlar herkesi almayacağından" doğrudan demokrasi artık müm­ k ü n olmadığı için Batı da temsili demokrasiyi gerçekleşti r­ mek üzere, Doğu'daysa geniş ülkeler üzerinde mutlak yö­ netimi daha etkin kılmak amacıyla tasarlanmıştı. Büyü klük, tehlikeye açıklığı da beraberinde getirir. Küçük Ü lkeler ha'

I 13 Herben j. Gans, " The G heuo Rebcllions and Urban Class Coııflic ı , " Urhan Riots içinde. 93

riç tüm ülkelerin iktidar yapılarmdaki ç a t l a kl a r g id ere k ge ­ n iş l iy o r. Gerçi kimse kırılma noktasma ne zaman ve n e rede u l a ş ı l cl ı ğ ın dan emin olamaz. Ama ku ru m la r ı mızdan d a m l a d a m l a s ı z a n g ü ç v e e s nek l i ğ i n nas ı l s i nsice tah ri p e d i l d i ğ i n i g ö z l e m l e y e b i l i r ne re d e y se ö l ç e b il ir iz. Dahas ı , g ene ll i kl e sağa ka y m a o larak an laşılan y en i tür m i l l iy e t ç i l iğ i n son zamanlarda tuhaf b i r t arz d a yük s e l d i ğin e ta n ı k o l d u k. Ama bu be l k i de daha ç o k " b ü y ü klüğe" karş ı d ü n ya ç a p m da gidere k büy ü y e n b i r h ı n ç d uygusu n u n işare­ t i d i r. Daha önce ulusal d u y g u l ar s i ya sa l d u yguları bir b ü ­ t ü n o l a rak ul usa odaklama yo l u yl a çeş i t l i e tn ik g ru p la rı b i r ­ le şt ir m e i şl e vi g ör ü y o rdu Ş i m d iy s e etnik " mi lliyetç i l iğ i n " en e s k i ve e n y er l e ş i k ulus-devle tleri nasıl parç a l a n m a y l a tehdi t ettiğini gözleml iyoruz . l s ko ç l ar ve Galliler, B re to n l a r ve Provensliler, b a ş a r ılı b i r şekilde asimile edilmeleri u lus­ devletin doğuşu için bir önkoşul olan ve gerçekten de ta­ mamlanmış gö r ü n e n e tn i k grupla r, Lo n d ra ve Paris'teki merkezi hükümetlere isyan içinde ayrılıkçılığa yöneliyorlar. Tam da büyüklüğün etkisi altında merkezileşmenin ters et­ ki yaptığı bir dönemde, federal ilke üzerine kurulan, a y rı l ı ğa saygı gösterildiği sürece erklerin ve yetkil ilerin ayrılığına d ayalı olarak kurulan bu ülke (ABD) , tüm "ilerici" g üç l er i n alkışiarı altında Amerika için yeni olan merkezi yönetim deneyimine atılıverdi (Federal hükümet eyalet-devletlerin iktidar y e t k i l e ri n i n ü z e r i n e ç ı ka r k en , y ü r ü t m e erki d e Kongre erklerini aşındırmaya başladı . 1 1 4 Adeta e n başarıl ı Avrupa sömürgesi , çökmekte olan anavatanlarının kaderi ni paylaşmak, tam da kendi anayasa mimarlarının d ü zeltme k ya da gidermek istediği hataları b ü y ü k bir aceleyle yi ne l e rnek istiyor. M e rkezileşm e n i n ge t i receği fı rsa t l a r ve sakıncalar n e ,

,

,

.

­

­

l 1 4 Bkz. Henry Steele Commager'in 74. dipnotta zikredilen önemli makalesi . 94

olursa olsu n , siyasal sonucu daima ayn ıdır: Iktidarı n tekel­ leşmesi, ü l kedeki tüm özgün i ktidar kaynakları nın kuru­ masına ya da sızarak tükenmesine neden olur. Büyük bir iktidar çoğulc uluğuna, karşılıklı dene tim ve dengelerneye dayanan Birleşik Devletler'de yalnızca iktidar yapılarının dağılmasıyla değil, hala ye ri nde duruyor ve kendini ortaya koyma serbesdiğini koruyor gibi görünmesine rağmen ha­ kimiyetini yitiren ve giderek etkisizleşen bir iktidarla karşı karşıyayız . Iktidarın iktidarsızlığın dan söz etmek artık nük­ te olsun diye söylenen bir paradoks değil. Senatör Eugene Mc Carthy'nin l 968'de "sistemi test etmek" için başlattığı haçl ı seferi, halkın emperyalist maceralara karşı biriken hıncını açığa çıkard ı ; Senato'daki muhalefetle sokaklardaki muhalefet arasında köprü kurdu; uygulanan politikalarda hiç değilse geçici olarak gözle görünür bir değişim dayattı ; ve genç asilerin büyük çoğunluğunun, sistemi yıkmak yeri­ ne yeniden çalıştı rmaya yönelik bu ilk fırsatı kaçırmamak için nasıl saf değiştirdiklerini gösterdi. Ama yine de bütün bu iktidar, ancak parti bürokrasisince ezilebilir. O parti bü­ rokrasisi de, tüm gelenekiere aykırı olarak, bir aparatçik ol­ duğu anlaşı lan ve halk desteğine sahip olmayan bir aday g ö s t e re re k b a ş kan l ı k s e ç i m l e r i n i kay b e nneyi yeğled i . ( Cumhuriyetçilerin ku rultayında, Rockefeller adaylık yarı­ şını N ixon karşısında kaybettiği nde de benzer bir şey ol­ muştu . ) Iktidarın iktidarsızlığında içkin olan tuhaf çelişki leri gös­ terecek başka örnekler de vardır. Çağdaş bilime Amerikalı­ ların yaptığı en büyük katkı olan ekip çalışmasının muaz­ zam etkin liği sayesinde en karmaşık süreçleri öylesi ne ke­ sin bir şekilde denetleyebiliyoruz ki , aya yolcu luklar, sıra­ dan hafta sonu gezintilerinden bile daha az tehlikeli hale geldi artık. Ama yeryüzünün "en büyük gücü" olduğu söy­ lenen devlet, dünyan ın en küçük üll
r işt iğ i ve t ü m taraflar için ne çok fe l ak e t getirdiği a l ab i l eliği ­ ne b a r i z olan bir savaşı bi ti re mi yo r. Adeta mümkün o l a n ı yapma yeti mizi ka yb e tm ek p a h as ı n a bize i m kansızı yapma, günelelik ihtiyaçlarımızı k a rşı l a m a ye t imi zi kaybetmek pa­ hasına muazzam kahraman l ı klar gösterme k u d retini veren bir periler ülkesi büyüsünün etkisi altına g i rd i k . Eğe r ikti­ dar sa d ece bir "yapabiliriz " in ötesinde "yapmak istiyoruz ve yapabiliriz" le ( we-will.:and-we-can ) i l g i l iys e , ikticlarımızı n iktidarsız kaldığını itiraf etmek z orund a y ız . Bilimin sağlad ı ­ ğ ı ilerlemelerin , "istiyorum"la (1-will) hiçbi r ilgisi yo k t ur; kendi amansız yasalarını takip eder, sonuçlarına bakmaksı­ z ı n yapabileceğimiz her şeyi yapmaya zorlarlar. "Istiyorum " v e "yapabilirim" beraberliği sona m ı erdi artık? Valery 50 yıl önce şöyle derken haklı mıyd ı ? "Tüm bildiklerimiz, yani

yap maya muktedi r olduğuı1ıuz her şey n i hayet ne idiğim i ze karşı döndü denebili r. " Bir kez daha , b u gelişmelerin b izi nereye götüreceğini bil­ miyoruz. Ama iktidardaki her gerilemenin şiddete açık bir davetiye olduğunu biliyoruz ya da bilmeliyiz - Hükümetler olsun yönetilenler olsun i ktidarı elinde tutup da ellerinden kaymakta olduğunu hisseden herkes, kaybettiklerinin yeri­ ne şiddeti koymanın cazibesine direnmektc zorlanmıştır. Salt bu bile yeterli bir gerekçedir.

96

E KLER

1.

BÖLÜM

I, SAYFA 1 9 , DIPNOT 1 6 Hull Üniversitesi'nden B . C . Parckh, Marx v e E ngels'in Alman Ideolojisi 'nde ( 1 846) Fcuerbac h üzerine yazdıkları bir pasaja dikkatimi çekti: "Gerek bu komü­

nist bilincin kit lesel çapta ü retimi , gerekse hizatihi davanın başanya ulaşması için insanın 1 des M ensehen 1 kitlesel çapta değiştiri lmesi gerekir; böyle bir degişim, an­ cak pratik bir anda, bir devrimde gerçekleşebilir. Dolayısıyla bu devrim yalnızca egemen sınıf başka yollardan devrilemeyecegi için degil , aynı zamanda onu devi­ ren sınıfın kendisi de çagların pisliğinden başka türiii kurtulamayacagı ve yeni baştan bir toplumu kuracak niteliklere kavuşamayacağı için gereklidir." (R. Pascal

e d isyonu, New York, 1 960, s . xv ve 69. Engels daha sonra bu kitap konusunda

şöyle yazacakıı : "Bitirdigimiz parÇa , . . . yalnızca o zaman iktisadi tarih konusunda­ ki bilgimizin zayıflıgını gösterir. " ) Bu Marksizm öncesi sözlerde bile Marx ve Sart­ re'ın konumlaı:ı arasındaki uzaklık barizdir. Marx , "insanın kitlesel çapta değişti­ ril mesinden" , "bilincin kitlesel üretiminden" söz eder; yalıtılmış bir şiddet eylemi

yoluyla bireyin özgürleştirilmesinden degi l. (Almanca metin için bkz. Marx/En­ gels Gesamtausgabe , 1 93 2 , I, Abte ilung, vol . 5 . s . 59 vd. ) I l , SAYFA 20, DI PNOT 1 7 Yeni Sol'un bilinçdışı bir tarzda Marksizm'den kopm:ısı , geregince kaydedil­ miştir. Bkz . Leonard Schapiro'nun New York Re v i e w of Books'ıa ( 5 Aralık } 968) ve Rayınond Aron'un La Revolution lnt rııııvable'de ( Par is. 1 968) öğrenci hareketi üze­ rine yorumları. Her ikisi de şiddetin vuıgulannıasının Marx öncesi düşüncelere bir kayma oldugu kanısındadır: Aron'a göre ii topyacı sosyal izme, Schapiro'ya göre Nechaev ve Ba kun i n'i n gelişti rdiği Rus :ınar�nıine bir kayma yaşanmıştır. Rus

97

anarşist leri , "Aynı !ikirler b ir yüzyıl sonra Jean-Paul �arı re

ve

Fraıı z l 'aııon'uıı kı­

ıaplarında yeniden orıaya ç ıkmazdan önce , bir birlik e t keni o l ara k , bir toplum ya da gru pta bağlayıcı hir güç olarak şiddetin önemi konusunda pek çok scy sö y l e ­ mişti zaten" (Schapiro ) . Aron'da benzeri bir noktayı öne sürer: "Ma y ı s de v ri m i n i n sözeii ieri Ma rlıs izm 'i ast ı lı/arına in an ıyorla rdı. . . onlar b i r a.< ı rl ı lı b i r t a ri l ı i ım u ı uyor­ la r. " (s. 14 ) . Kuşkusuz böyle hir geri dönüş Marksist o l mayanlar açısından anlam l ı

b i r sav deği ldir. A m a örneğin Sartre açısından kayda değer hir i t i raz o l m a l ı d ı r Sartre şöyle yazar: "Ma rlısi zın 'in '.<özde aşılması en lıötıi bışu lda M arlı s i zm önces i n e b i r dönıiş olur; en i y i b i r yoru m la bu, aşı ldığı sanı lan birfelsefe i ç i nde ver a l a n hi r d ı i ­

şiinccn i n yeniden lıeşfedi lmesidi r. " ( Quest ion de Mctlıode ", C r i t i q u e ı l e la ra i son di ­

a lec t i q u e . " Paris , 1 960 , s. 1 7 . Siyasal açıdan b i rb i r i n e m u h a l i f o l a n Sarı n· ve

Aron'un bu konuda tamamen aynı fi kirde o lması kayda değer bir noktad ı r. Hc­ gel'in tarih felsefesinin Marksisı ve Marksist olmayanları ne ölçüde egemenliği al­ tında tuttuğunu gösterir) . Sartre'ın kendisi Cri t i q ue de la raison dial c ct iqu c't c şiddeti desteklemesi konu­ sunda Hegelci bir açıklama geliştiri r. Kalkış noktası şudur: G ünümüz ıarihindt• "eylem ve ahiakın Manikcistik temelini belirleye n , gereksinim ve kaynakların kıt­ lığıdır" ; "doğruluğu kaynakları n kıtlığına dayalıdır ve kend i n i , sınıflar arasındaki düşmanlıkta ortaya koymak zorundadır. " Saldırganlık, kaynakların "herkes için yeterli olmadığı" bir dünyada ortaya çıkan ihtiyaçların sonucudur. Bu tür koşul­ larda şidde t , artık marj i nal bir fenomen değild i r. "şiddet ve karşı-şiddet arız i (oluşsal) olabilir, ama bunlar arızi gerekliliklerd i r v e b u i nsani olmayan halleri yok etmek yolundaki tüm çabaların zorunlu sonucu şudur: Karşıtımda karşı-insa­ nın i nsani o lmayan yönünü tahrip etmekle, aslında ancak insanın insancıl olan yönünü tahrip etmiş olurum ve onun insani olmayan yönünü kendimde gerçek­ leştirmiş olurum. Yaptığım öldürmek olsun, işkence ya da köleleştirmek olsun, . . . amacım onun özgürlüğünü bastırınaktır- o , yabancı bir güçtür, hem d e gereği n­ den fazla (de

trop) . "

Sartre'ın " herkesin tckbaşına olduğu . . . herkesin bir diğeri için faz/al ı lı olduğu "

durum için kullandığı mode l , otobüs kuyruğudur. Bir kuyruğun üyeleri kuşkusuz "birbirinin farkında bile değildir, yalnızca nice! bir dizinin rakamları olarak görür­ ler birbirleri n i . " Sanre'a göre bir otobüs kuyruğundaki b ireyler, "Birbirlerinin iç dünyaları arasında herhangi bir bağlantı kurmayı karşı lıklı olarak reddcdcrlcr. " Buradan şu sonucu çık;ırır: Praxis, " kendisi bir yadsı ma o lan ötekiliğin yadsıması­ dır. " Bu anlaşılır bir sonuçtur, zira yadsımanın yadsıması olunılamadır. Bu savdaki çatlak bana çok açık görünüyo r. "Birbirinin farkında o lmamakla" "reddetmek" , "bir bağlantı kumıayı reddetme kle" "ötekiliğini" yadsımak arasında muazzam farklar vardır. Kald ı ki, aklı başında bir i nsan açısından bu yadsıınayla öldürme, işkence ve köleleştirme arasında da hayli uzak bir mesafe vardır. Yukarıdaki alıntıların çogu şu kaynaktan aktarılmıştır: R . D . Laing vd D . G . Cn­

and Violence. A Decade of Sa rı res P lı i losop lıy , 1 9 50- 1 960 , Londra, 1 964, Bölüm lll. Bu bana meşru görünüyor, çünkü Sartre ö nsözünde şöyle diyor:

oper, Reason

Bana t ma n et ettiğiniz çal ı ş ın a n ı zı dilı lıat l i bir biçimde okudum dık bi r çal ışmayla karşıla.smış olmaktan bıl_yiilı lıaz aldı m . "

98

ve

diişıinceme çolı sa­

l l l , SAYFA 2 1 , DIPNOT 20

Gerçekten de karışı k bır topluluk. Rad ikal öğrenciler, okul kaçkınları, hi pp il e r, uyuşturucu bağım lıları ve psikopaılarla kolaylıkla biraraya ge l e b i l i yor. Yerleşik otoriteterin suda kuralsızlık arasındaki derın aynnu gözden kaçırınası da durumu iyice karmasıklaştırıyor; bunlar büyük önem taşıyan ayrımlardır. Oturma eylemi ve işgal , k undaklama � silahlı ısyanla aynı s e y değildir; aralarındaki fark derece farkından ibaret değildir. ( Harvard Müıevclh Heyeti'nin bir üyesinin i fad e e tt i ği gö rü şl e rin aksine, öğrenciler tarafından bir ü niversite binasının işgal e d i lme siyl e First National City Bank'in sokaktaki isyancı bir kalabalık tarafından işgal edilme­ sı aynı şey olarak görülemez . Çok basi t bir nedenle: Ü niversite binalarının kulla­ nımı kuşkusuz kurallara tabidir; ama öğrenciler, ait oldukları, fakülte ve idare ka­ da r kendilerine de ait olan bir binayı işgal etmiştir. ) Daha da kaygı verici olan, fa­ kültenin ve idarenin uyuşturucu bağınılılan ve suçlu tara (New York City Col le ge ve Comel i Ü ni ve rs i t e s i) karşı, sahici isyancılara karşı olduğundan daha esnek davranma eğ i limind e olmalarıdır. Alman sosyal bilimci Helmut Schesky, daha 1 96l 'de bir "metafizik nihilizm" olasılığından söz e d iyordu (Der Mrnsh in der wissensdıafılidırn Zivilisation, Köln ve Opladen, 1 9 6 1 ). Bunda n kas tet tiği , " insa nın bili ms e l - t e kn ik yeni de n üretim sürecinin tamamına yön eli k" bir rad ikal toplumsal ve ru hsal inkardı; yani "bilim­ sel uygarlığın yükselen dünyasına" hayır demek. . . Bu tutumu nihilist diye nitele­ mek, çağdaş dünyanın mümkün olan tek dünya olduğu önvarsayımına dayanır. Genç asilerin meydan okuması, tam da bu noktayla ilgi lidi r. Masaları ters çevirip Sheldon Wolin ve John Schaar gibi konuşmak gerçe kte n de çok makul görünü ­ yor: "Bugü n en büyük tehlike, yerleşik ve saygın olanların . . . mümkün olan en derinden nihilistçe bir yadsımaya, yani kendi çocuklarını , geleceklerinin taş ıyıcı­ larını inkar ederek geleceği yads ı maya hazır olmalarıdır" ("Berkcley" ) . Nathan G lazer şöyle yazıyor: "Radik.·ıl öğrenciler, bana işçiler adına yunıaşhk haklan ve i kt i da r e: l d e eden Sosyalist sendikacılardan çok , Ludist makine parçala­ yıcılarını anımsatıyor. " Buradan yola çı karak Zb ign iew Brzezinski'nin Columbia hakkındaki ma kale sind e ( The New Republic, 1 Haziran 1 968) öne sürdü ğü leşhi­ sin doğru o l ab ile c e ği sonucuna varıyor: " Devrimler sıklıkla geç m işi n son çırpınış­ ları olarak ortaya çıkar; bu yüzden ge rç e kte devrim d eği l , devrim adıyla faa liye t gösteren karşı-devrimler olarak görü l m e l idir. " ( "Student Power at Be rkele y, " Tlıe Public lnıerest özel sayısı: The Universilies, Güz 1 968) . Bu iki muhafazakar yazarın her ne pa ha sı na olursa olsun i lerle m e d e n yana tavır takınmaları biraz tuhaf değil mi? Hele Glazer'in 1 9 . yüzyıl başında I ng iliz imalat makineleriyle 20. yüzyılda ge­ lişen ve en yararlı görün dü ğü zaman bile hayli yıkıcı olan donanım (nükleer ener­ jinin keşfi , otomasyon, sağaltıcı gücü aşırı nüfusa ve dolayı sıyl a kitlesel açlığa ve hava kirliliğine yo l açabilecek olan tıp vs. ) arasındaki b e lirleyic i farkı hala bilmi­ yor olması mümkün mü?

IV. SAYFA 22, DIPNOT 23 Geçmişten, özellikle iki d ünya savaşı arası dö n e mden ders çıkarmak gere ktiğ i bahanesiyle olmadık yerde öncüller ve benzer durumlar arayışı, olayların kendi baglaınlannı rapor etmekten ve bu tarzda düşünmekten kaçınmak, günü m üz de ki

99

büyük ta n ı şın a l a rı n çoğUllllll karak ı cr isı i k b i r ö z e l l iğ i h a l i n e ge l d i . s ı ,· p lı c n Spc ı ı ­

der'in öğrenci hareketi üzerine m u h teşem vr bi lgece y a z ı l ım :, raporu , bu t ü rd l' ı ı

kaçışçılığın tüm ö ğel er inde n tamamen uz a k t ı r. Spcııckr, k e n d i k w;ağ ı ıı d a ruh ha l i , tarz , düşünce ve eylem açısından farkları ay ı rt edebilecek kadar heııı b u g u n u ya­ şayan lıcııı de gençligini hatı rlayan b irkaç kişiden b i n d i r. ( " Bugü n ü n oğre n c i l l' r i . Oxbridge, Harvard, Princeton ya da I leidclberg'i n kırk yıl önceki oğre n c i l e r ı n d l' n tamamen farklıdır, " s . 1 65 ) . Ama Spender'iıı t u t u m u , hangi kuş a k ta n o l ursa o l s u n dünyanın ve i nsanın geleceğiyle oyun oynayanlardan farklı o l a r a k . ge lecek k o n u ­ sunda gerçek anlamda kaygılı olanların t a m a m ı tara fından paylaşılınaktad ı r. ( Wn ­ lin v e Schaar, kuşaklar arasında b i r köprü olarak " ortaklaşa kader konu�undakı kaygılarda" ; " bilimsel silalıların tüm hayatı yok edeceği , t e k n o l oj i n i n tıpkı yeryü­ zümin değerini düşürdüğü ve gökyüzünü kara rt tı ğ ı gibi gıderek ke n t t e yaşayan insanın şeklini de bozacağı ," "sanayinin 'ilerleme'si n i n ç a l ıs ın a n ı n i l gi n ç l iğın i or­ tadan kaldıracağı ; 'iletişim' araçlarının en cah i l toplu mlar hariç herkesin m i ra s ı olan farklı kültürlerin son izleri ni de sileceği " yolundaki "ortak korkuları ınızda" bir canlanış olduğundan söz ediyor, age . ) Her ne kadar fizi k

ve

biyoloj i oğrencilcri

isyana katılmakta sosyal bilimler öğrencisi arkadaşlarından daha yavaş davrannııs o lsalar da, bu kaygıların fizikçiler ve hiyologlarca sosyal bilimcilerden daha fazla hissedilmesi doğal görü nmektedir. Ü nlü İsviçreli biyolog Adolf Portma n n , kuşak­ lar arasındaki uçurumun Gençlerle Yaşlılar arasındaki bir çalişmayla hiçbir i lgisi olmadığı kanısında. Ona göre bu uçurum, nükleer bilimin yük�e lişiyle ça kışıyor: "Sonuçta ortaya çıkan dünya hali tamamen yenidir . . . . Geçmişın e n güçlü devrim­ leriyle bile karşılaştırılamaz" (Man ipu laı ioıı des Mmsdıcn als Sdı i dısal und Bedm­ hımg, Zürih, 1 969) . Harvard Ü niversitesi'nden Nobel Ö d ü l ü sahibi George Wald , ünlü M . I . T. konuşmasmda (4 Mart 1 969) bu tür ögretmenlerin "öğrencilerinin huzursuzluğunu onlardan daha iyi anladığı m " , dahası paylaştığıııı haklı o larak vurguluyordu (dipnot. 2 9 ) .

V, SAYFA 2 2 , DIPNOT 2 5 Ü niversitelerin bugünkü poliıizasyon u ndan şikayet edenler, bu yüzden gencl­ likle öğrencileri suçluyor. Onlara göre asi öğrenciler ü niversite !ere sald ırıyor, çün­ kü universile kurulu düzenin en zayıf halkası n ı oluştu ruyor. Ü niversitelerin "en­ telektüel uzaklı k ve doğruyu arayışında ıara lsızlık" o l maksızın ayakta kalanıaya­ cağı tamamen doğrudur. Daha kötüs ü . temel toplumsal ve siyasal işlevi tam da toplumsal baskı ve siyasal iktidar karşısındaki tarafsızlık ve bağımsızlı kları nda ya­ tan bu tuhaf kurumlar olmaksızın uygar toplumun ayakta kalabileceği de şüpheli­ dir. Kendi açılarından nıü kemmelen meşru olan hakikat ve i ktidar, özde farklı fe­ nonıenlerdi r ve hakikat arayışıyla iktidar çabası tamamen farklı yaşanı tarziarına götürür. Zbigniew Brzez inski "America in the Teclıno tronic Age" adlı makalesinde Encounter, Ocak 1 968) bu tehlikeyi görüyor, ama ya bir yeniklik duygusunu yaşı­

yor. ya da e n azından u fu kta yatan olasılıklar onu gereğince kaygılandı rmıyor. Brzezinski, teknotronikteki gelişmelerin " uygulamaya yatkın ve o rganizasyon yö­ nelimli enıelektüelleri n " kılavuzluğu nda yeni bir "süperkülıür"e yo l açacağıııa inanıyor. ( Ö zellikle bkz. Noam Chomsky'nin "Objectivity and Liberal Scholars­ hip" başlıklı makalesindeki eleştiri , age. ) Daha önce ıeknokrat o larak bilinen b u

1 00

yeni mahsul e nıclektuellerin hizi, hir tiranl ı k ve m u t lak kısırlık çağına ı:ıotü rcce�ı cok daha büyük hir olası lıkı ır. Söylemek istedigim şu: Ü niversııcler, bugün oğrcncile rcc politiklest irilnıcden önce kurulu iktidarca poli tikleşt i rilmişt i . Bu kon udaki olgular yeterince biliniyor: o yüzden yeniden vurgulanıaya gerek duymuyoruın Ama bunun sadece askerı araştırınalardan ibare t olmadığını anınısatnıalıyı nı . I lenry Stecle Commager, son olarak " İ ş Bulma Kurumu Olarak Ü niversite"yi cleşıirmişti ( Tiır New Repıılılic. 24 Şubat ı 968) Gerçekten de " Dow Chemical Company, Donanma ya da C I A: nin eğitim teşekkü lleri olduğunu" ya da tenıci amacı haki kati aramak olan kurumlar olduğunu "söylemek için hayal gücü hile yetmez . " Belediye Başkanı john Lındsay, "emlak spekülasyo nuyb uğraşı rken , Vietnam'daki ordu için planlanıaya yardımcı olur ve projeleri değerlendirirk e n , üniversitenin kendini d ü nyevi uğraşlardan uzak özel bir kurum" olarak adland ırmasının haklıl ığını sorguladı (New York TI­

mrs, "The Week i n Review" , 4 Mayıs ı 969) . Ü niversitenin .. toplumun·· ya da ikti­ dar yapısının "beyni" olduğunu söylemek, tehlikeli ve kibirli bir saçmalı ktır - en azından toplumun bir gövde olmadığın ı , hele hele beyinsiz bir gövde hıç olmadı­ ğını hatırlamak gerekir. Yan lış anlamaları önlemek açısından şunu da belirteyim: Öğrencilerin üniversi­ teleri tahrip etmesinin budalaca olacağı konusunda Stephen Spender'lc aynı kanı­ dayını ( he r ne kadar basit hir nedenle, sayıca fazla olmalan ve gerçek iktidarı elle­ rinde t u t malan nedeniyle , bunu etkın bir şekilde yapabilecek olan yalnızca onlar olsa da) . Zira kampüsler onların yalnızca gerçek temelini değil, ayıı ı zamanda tek temelini oluşt uruyor. "Üniversite olmaksızın hiçbir öğrenci olmaz" (s.22). Ama üniversiteler, ancak toplumda iktid:ırın son sözü söylemediği yer olarak kaldığı sürece ( t ü m sapmal:ır ve i kiyüzlülükler hir yana) öğrenciler için bir temel olarak kalmaya devanı edecek. Bugünkü durunıda }'3 öğrencilerin ya da Berkcley'de ol­ duğu gibi mevcut iktid:ırm cinnete kapılması tehlikesi var. Eğer bu olursa. genç asiler, çok ye ri nde bir tabirle, " felaket örgüsü" ( Pri nceton Üniversitesi'nden Profe­ sör Richard A. Faik) denilen yolda bir adım daha atmış o lacaklar.

V I , SAYFA 25, DIPNOT 30

Fred M. Hechinger ( " Campus in Crisis" , New Yorll Times, "The Week in Revi­ eW" , 4 Mayıs 1 969): "Özellikle siyah öğrencilerin talepleri özde haklı olduğu için . . . tepki genellikle sempatik oluyor." James Forman'in "Birleşik Devlet ler'deki Beyaz Hıristiyan Kiliseleri ve Yahudi Sinagoglan ile Tüm Diğer ırkçı Kurumlara Manifesto"sunun halka açık olar.ık okunması ve dağıtılmasına, dolayısıyla kesin­ likle "basılmaya değer haber" olmasına karşın, Ntw York Revitw of Boohs'ıa (1 O Temmuz 1 969) giriş bölümü çıkanlarak yayımianmasına kadar hiçbir yerele ya­ yınılanmanıış olması , bu konulardaki güncel tutu mun karakteristik bir örııeğidir. Manifesıonun içeriği kuşkusuz kısıİıeıı yan cahil f:ınıaz ilerindeıı ibarettir ve ciddi bir kasıda söylenmemiş olabi lir. Ama bunlar şakadan ibaret değildir ve günümüz­ de Zenci cemaatlerinin karamsar bir tarzda bu tür Canıazilere gömüldüğü de yeni bir haber olmasa gerek. Otoritelerin korkuya kapılması anlaşılır bir durumdur. Aniaşı lamaz ve göz yumulamaz olan, hayal gücünden yoksun olmalarıdır. Bay Fomıan ve izleyicilerinin cemaatlerinde bir m u halefetle karşılaşnıanıaları, hatta 101

ge ç i ş i i rm e k amacı y l a biraz para yard ı m ı alınaları h a l i n d e ke n d i l e r i n i n h i l e i n a n ­ madığı h i r programı uygulanıaya k o y ma y ı d e n e m e y e zorlanacakları gozle g
VI I , SAYfA 2 5 , D I PNOT 1 1 New Yorlı Tinıes'a yazd ığı b i r m e k t u p t a (9 N is a n 1 969 t a ri h l i ) , ya l nı z ca "grev ve otur m a eylenıleri g i b i ş i d d e t i ç ermeye n karışı k l ı ld a rı " z i k rc d i y n r ve ka­ sıtlı olarak l 9 2 0 ' l erde işçı sın ı fı nın gürü l t ü l ü ve ş i d det l i ayak lanmalarını gazard ı ediyor. Ardından şu soruyu s o r uyo r : "Bi r k u şa k boyunca ışçi-yönetım i l iş k i l e r ı n ­ Lyn d ,

d e normal kabu l edilen b u taktikler. . . kaınpüslcrde uygulamaya konduğunda n ı ­ ç i n reddediliyor? . . . Bir sendikacı b i r fa b r i ka kurulundan atıld ığında, sendika üye­ leri mesele c;; ö zümleni nceye kadar işi b ı r a k ı r. " Öyle anlaşılıyor k i Lyn d , ka m p ü ­ s ü n ü niversite ınü tevel l i h eyetinin malı olduğu , b u heyetin kendi m ü l kiye t i n i y ö ­ netmek için idareyi , idareni nse müşteril ere , y a n i öğrencilere h i z m e t vermek üze­ re fakülteyi istihdam e t t iği bir ü n iversite i ınajına sah ip. N e yaz ı k k i . m ü t e \·e lli heyetleri ve idareler arasında da sıklı kla kabul gördüğü anlaşılan bir i m aj d ır bu. Bu "imaj " a tekabü l eden hiçbir gerçekl ik yokt ur. Akademik d ü nyada an laşmaz­ l ıklar ne kadar sert olursa olsun, bunlar çatışan çıkarlar ya da s ın ı f savaşıyla ilgili değildir.

V I I I , SAYFA 2 5 , D IPNOT 3 2 Siyah medeni haklarının önderi Bayard Rus t i n , bu meseleye dair söylenmesi gereken her şeyi söyledi aslında: Kolej yönetimleri "Siyah öğrencilerin aptalca ta­ leplerine taviz vermekten vazgeçm e l idir" ; bir grubun "suçlu luk duygusu ve mazo­ şizmi toplumun diğe r bir kesiminin adalet adına silaha sarıl masına izin veriyorsa" bu yanlıştır; Siyah öğrenciler "entegrasyon şokuna yakalanmıştır" ve "soru nların­ dan kurtulmak için kolay bir yol a ramaktadır" ; Siyah öğrenci lerin ihtiyac ı , "mate­ matik öğrenmelerini ve düzgü n cümleler yaznıalarını" sağlayacak " takviye derslc­ ridir," "soul dersl eri" deği l . ( Aktaran Dai l y Nnvs, 28 N isan 1 969. ) To plumun bu­ günkü ahlaki ve entelcktüel durumunda bu mese leler hakkında sağduyuyla ko­ nuşnıanın cesare t gerektirdiğini söylemek ne büyük bir buluş o l urdu ! Daha da de hşet verici olan ve çok da uzak olmayan bir olasılık, beş-on yıl sonra Swahili d i ­ l i ( 1 9 . yüzyı lda Arap fildişi ve köle t üccarlarınca konuşulan , Bant u diyalektiğiyle Arapça sözcüklerden ol uşan melez bir karış ı m , bir yok-d i l ; bkz. En cvclopaedi a

B riıannica, 1 96 1 ) , Afrika edebiyatı ve başka olmayan ko nularda "eğitim" görme yolundaki bu isteğin de beyaz adam ın Siyahları yeterli eğitım almaktan alıkoymak için hazırladığı başka bir t uzak olarak yorum lanacak o l masıdır.

I X , SAYFA 2 7 , DIPNOT 36 S iyah Iktisadi Kal kınma Ko nferansı tarafından da benimsenen J am e s For­ ' ınan'in Kilise ve Sinagoglara "Manifesto"su , "söınürülmüş ve aşaj\ı lanmış, acıma­ sızlıkla karşılaşmış, öldürülmüş ve i n faz edilmiş olan halkımıza borç l u o l u nan lazminatların yal nızca başlangıcı"ydı . Bu manifest o , bu tür boş düşlerin klasik bir örneğidir. Forman'e göre "devrimin yasaları gere ğince devrimi yapacak olan . en

1 02

a mac ı , Bi r l e ş ik D e v l e t l e r' de va­ ele ge çinııe nıızdir. Bizim k u ma n da

çok z ul m e uğramış olan halktır. " Devrimin nihai ro lan . . her şeyin t a nı d e n e t i m i n i ve ö n d e r l iğ i

"

alt ı n d a i ki n ci l b i r ro l de o l d u g u m u z ve be ya z çocukları n en ust te o ldugu zamanlar Bu tersyüz oluşu başarmak için, "sömürgeciyi alasağı e t m e k için si l alt ı n güç ve iktidarı da dahil olmak üzere gereken her araç k ullanı l acak tı r. Böylece bır yandan ce maa t adına (ki kuşkusuz arkasındadır) " savaş i lan eder," "iktidarı be­ yazla rla p ay laşm ayı redeleder ve "bu ü l ke n i n be yaz insanlarının . . . si yahla rı n ön­ ded i ğ i n i gö n ü ll ü olarak kabul etmesini" talep ede r ke n aynı zamanda i k ti dar ı n e l e geç i ri l di ği s ü re ç t e t ü m H ı r i st iyanla rı ve Yahudileri sabır, ho şgo rü aniayıs göster­ nıeye ve şiddetten k aç ııı nı aya" çağırır - "bu bin yıl sürse de fark etmez . "

geç t i . "

"

"

"

,

X , SAYFA 30, DIPNOT 40

Alnıanya'daki e n titiz ve zeki sosyal bilimcilerden Jürgen Habernıas, bu Mark­ sisılerin ve eski Marksistlerin, üstadııı yapıtının h erhang i b i r p arça s ın d an ko p ­ ınakla ne kadar zorluk çektiğine iyi bir ornektır. Son zamanlarda çıkan Tcdın i lı u nd Wisscnschaft als 'ldeologic' (Frankfurt, 1 968) başlıklı yapıtında "Marıc'ııı kura­ nıının anahtar kategorilerinin , yani suııf mü cade le si \'C ideoloji ka t egoril erini n ar­ tık sorunsuz bir şekilde ( u mstandslos ) uygulanmasının ne kadar zor oldugunu" defalarca zikreder. Yukarıda al ı nı ı lad ı ğını ı z Andrei D . Sakharov'un de nem esiyl e bir karşılaştırma yap ı lır sa " kapiıalizm"e Doğu Avrupa'nın feci deneyimlerinden bakanlar i ç i n yı p ran m ı ş kuranı ve sloganlardan vazgeçmenin ne kadar kolay o ldu ­ ğ u a n la ş ılı r. ,

II.

BÖLÜM

Xl, SAYFA 47, D IPN O T 62

Yasaların yaptırım gücü ( ki yasaların özünü olusıurnıaz), yasalara destek ver­ mekten vazgeçmedikleri halde kendileri için istisna yaratmaya çalışanları hedef­ ler; hırsız , yeni elde ettiği nıülkiyetin korunmasını hala hükümetten bekler. En er­ ken dönem yasal sistemlerde yaptırırnın olmad ığ ı belirtilmiştir. (Bkz. jouvenel, age, s. 276) Yasaları çiğneycnlerin cezası toplumdan atılmak ya da yasadışı ilan edilmekti; suçlu, yasaları çiğnediğinde yasalann oluşturduğu topluluğun dışına çıkmış oluyordu. "Hukukun, hatta Devlet hukukunun karmaşıklığın ı " di kkate alan Passerin d'Enıreves (agr , s. 1 28 vd . ) hala "emir" ol maktan ziyade "direkıiP' olan, "dayaııl­ mış" olmaktan ziyade "benimsenınis" olan ve "yapıınınlar" ı bir "egemen" tarafın­ dan güç kullanımına dayalı olmayan yasalann olduğuna işaret eder. Bu tür yasala­ rı "oyunun kurallarına, bir kulübün ya da Kilise'nin kurallarına" benzetir. Bunlara riayet ederim, çünkü bunlar "diğer yurttaşlarınıdan farklı olarak benim için 'ge­ çerli' kurallardır. " Sanırım Passerin d'Entreves'in "oyunun geçerli kuralları" dediği türden kural­ ları daha ileri götürebiliriz. Zir;ı bu kuralların meselesi, bunlara gönüllü olarak ri­ ayet etmem ya da ku ramsal olarak geçerliliğini kabul eııncm değil, pratikte bu ku­ rallara uyum göstennediğim sürece oyuna giremeyecek olınanıdır. Kabul rtmenı1 03

deki sai k , oynama isı cgiııı d i r ; ı nsanlar ancak çoğu l o larak v.ını l a h i lccq!,iııdcıı o y u ­ na ka tılma isıeğim yaşama isıcğinıle özdcşıir. l l e r i nsan b i r to p l u l u k i c i n ele dogar ve burada kendisinden önce yasalar vard ı r ; lıu yasalara " riayc ı ·· ı·dn ı;iınkü du ıı­ yanın büyük oyununa katılmas ı n ın başka b i r yo l u yok t u r. Ocvrinıci l ı- ri n ya p t ı ğ ı gibi oyu n u n kurallarını değişt i rm e k ya da suçluların yaptığı gibi ken d i m i ç i n bir istisna yara t ma k isteyebiliriııı. Ama i l ke o larak b u n ları yadsı m a k , sa,J.:cc " i t aatsiz­ lik" deği l , insan topl u l uğuna kat ı l ınayı rcdd c t m c k t i r. " Ya yasa m u t l a k olarak ge­ ç e rlidi r ve meşruiyet açısından ö l ü msüz ve ilahi bir yasama kayn.ığına i h t iyaç du­

yar ya da yasa basit ç e ardmda şiddet t e k e lind e n başka lı k b i r şey o l mayan bir e m i rdi r " şeklindeki yaygm kabu l gören ı k i l c ııı, b i r ya n ı l sa ıııa d ı r. Tü m yasalar,

eıııırden ziyade "yöncrge " niteliğindedir. N a sı l kumilar oyun u yönlendirirse, yasa ­

lar da insanlar a rası ilişkileri yönlendirir. G e ç e r li l i k l e r i n i n n i h a i güvences ı , eski

bir Roma deyışinde gizlidir: Pacıa s unr savanda ( a l ı d e vefa ) .

X I I , SAYFA 5 6 , DlPNOT 72 De Gaulle'ün ziyaretinin amacı bimz tartışmalı bir konudur. Olaylar, ordudan sağladığı destek k a rşı l ığmda ödemek zorunda kaldığı bedeli n , bazı düşmanları mn it ibarını iade etmek o l d ugu n u gösteriyor: General Salan'ın a[fı, Bidauh'un geri dö­ nüş ü , " Ce z ay i r işkencecis i " Albay Lache roy' n u n geri dönüşü. Yeniden " Vcrd u n muza rre ri " olarak yücel t ilen Pctain'in itibarının iadesi ve dahası de G a u l l e' ü n dö­ nüşünun hemen ardından Komünist Parti 'yi F rans ı zla rı n In o'vı'nements dedikleri olaylar için ama n s ı z c a suçlamasının da pa z a rlığ ın s o n uçla rı old uğ u n u düşünüyor insan. Tanrı bilir, hükümetin Komünist Parti ve sendikala ra yöneltebileceği tck

eleştiri, !es evenements'i (olayları) önleyecek iktidardan yoksun olmalarıdır.

Xlll, SAYFA 60, DlPNOT 75 Faili meçhul ka la n suçların oranındaki tedirgin edici yukselişin sadece suç işle­ me o ran ı n daki kayda değer artışla değil , ama yanı zamanda polisin saldırganlığın­

daki artışla ilişkisi olup olmadığını ya da ne ölçüde ilişkisi oldugunu bilmek ilginç olacaktı. ] . Edgard Hoover tararından yakınlarda yayı m lan an Un ifornı C rime Re­ port for ılı e United States (FBI, ABD Adalet Bakanlığı ; l 96 7 ) , " t utu klamayla sonuç­ landı" ibaresinin dışında suçların kaçının gerçekten de çözümlendiği konusunda bir işaret vermez. Ancak özet kısmında ciddi suçların polis tarahnelan çözilmien­

me oranında l 967'de yü zde 8 bir düşüş olduğundan bahseder. Tüm suçların yal­

nızca yuzde 2 1 . Tsi (ya da yüzde 2 1 .9) "tutuklamayla sonuçlanmıştır" ve bunların da sadece yüzde 75'i mahkemelere sevk edilmiş; mahkemelere sevk edilenlerin sa­ dece yüzde 60 civarında bir kısmı suçlu bulunmuştur! Dolayısıyla suçlunu n ldıi­

ne olan şans o kadar yüksekıir ki, suç işleme oranının sürekli olarak arıışı do�al­ dır. Polis verimliliğinin gerilemesinin ardındaki nedenler ne olursa olsun, polisin elindeki iktidarın geriteyisi barizdir. Bu gerilemeyle birlikte polisin saldırganlığı

da artmaktadır. Suçlulardan farklı olarak öğrenciler ve diğer gö ste ri c ile r, suçlu ya­ kalamaya pek de alışık olmayan polis için bowling kukası gi bidir. Durumun başka ulkelerle karşılaştırmasını yapmak zordur; zira [arklı istatistik yöntemleri uygu lanmaktadı r. Yine de öyle görüntıyor ki, aydınlaulmayan suçların artışı genel bir sorun olmakla birlikte, hiçbir yerde Amerika'da olduğu kacL'lT te-

1 04

d i rgın edici boyut l a ra u lasmanuş t ı r. O rııeğin , Paris'te çözüme ulaşılan suç oranları 1 46 Tde yüzde 6 2 ' d e n l lJ6H'te y üz d e Sfı'ya, Alnıanya'da 1 9 54'te yüz d e 7 3 . 4'ten l 96 7'dc yüzde 5 2 . 2'ye düşmüş ve l sv e ç 'te l 967'de suç olaylarının yüzde 4 l ' i çü­ zülmüst ür. ( I> kz . " O e u t sc he Po l iz e i , " Da Spiege l , 7 Nisan 1 967)

XIV, SAYFA 6 1 , D I PNOT 76 Soljeniısi n , Stalin yöntemlerinin rasy o nel iktisadi ka lkın ınay ı nasıl harap eti!·

ğini som u t a y rıntı l a r la gösterir. Bu kitabın , terör

ve

mu az z a m i nsan yaşamı kayıp­

l a r ını n ü lkenin hızlı iktisadi ge li şmesi için ödenmek zorunda kalınan b i r be del ol ­ d uğu milini onadan ka ld ı racağ ı m umarım. Hızlı i ler le m e , ancak Stalin'in ölümün­ d en sonra gerçekleşcbildi. Bugünkü Ru sya' da daha da çarpıcı olan şudur: Ülke bugün hala yalnızca Batı'yla ka rş ı l a ş ı ı n l dığında d e ği l , uydu ü lkelerle ka rşı laş t ırı l ·

dığında d a geri kalmıştır. Rusya'da bu konuda pe k bir yanılsama kaldığını sanmı­ yoru m . G e n ç kuşaklar, özellikle I I . Dü nya Savaşı'nda savaşmış olan gaz iler. l 94 l 'de Rusya'nın yenilgiden kunulmasının mucize olduğunu bilirler. Bu mucize

şu kaıı gerçekten ibare ııir: D üşman , yerli egemenden bile daha kötüydü. Bunun ard ından güç dengesini değiştiren , ulusal olağanüstü halin baskısıyla polis terörü· nün azalmasıydı; böylece halk rahat bir nefes alıp tekrar biraraya gelebildi ve ye­ terli gücü toplayarak yabancı i s t i lacı y ı bozguna uğratabildi. Esir kamplanndan ve

işgal görevlerinden g e ri döndüklerinde derhal toplama kamplarına gönderildiler: Özgü rlük alışkanlıklarını kaybetmeleriydi amaçlanan. Bugün kü rejimin tiranlığı­ na meydan okuyan, tam da savaş döneminin özgürlüğünü ve sonrasının terörünü yaşayan bu kuşakıır.

III.

BÖLÜM

XV, SAYFA 75, DlPNOT 86 Sağduyu sahibi hiç kimse, Alman öğrencilerin son zamanlarda teorisini de yap­ ııgı şu sava i nanamaz: Hükümet "şiddeti açıkça uygulanıaya" zorlandtğında , is­ yancılar, "bu boktan topluma (Sclıtissgcscllsclıajt) karşı yeterli araçlara sahip ola­ rak saviljŞacak ve bu toplumu yerle bir edebilecektir" (Der Spiegel, l O Subat 1 969, s. 30). l 930'ların bu eski komünist saçmalığının (faşizmin zaferi en çok karşııları­ na yarayacaktı) lingüistik açıdan kabalasıırılmış (ama buna karşııı enıelektüelleş­ tirilmemiş) yeni biç imi, ya hasbayağı bir oyun, ikiyüzlülüğiin "devrimci" biçimi­ dir; ya da "iman edenlerin" siyasal açıdan ne kadar aptal olduğunu gösterir. Bir is­ t isnayla: l 9 30'larda bu tür bir ikiyüzlülük Stalin'in kasıtlı Hitler yandaşı politika­ sıydı ve arkasıııda sadece aptalca bir s iy as al teori yoktu.

Kuşkusuz Alman öğrencilerinin kuramiaştırma çabalarına kendilerini daha faz­ la vernıelerinde, ya da siyasal açıdan daha şanslı olan diğer ülkelerdeki arkadaşla­ rıııa kıyasla siyasal eylem ve yargı gücü açısından daha az yetenekli olmalarında şaşıracak bir şey yoktur. Ne de "Aimanya'da . . . zeki ve hayat dolu zihinlerin tecrit edilmesinin" daha gözle görünür olmas ı , kutupsaliasmanın başka ye rl e rde oldu­

ğunda daha uroarsız ol ması ve geriye tepme fenomeni dışında ülkelerinin siyasal iklimine yaptıkları etkinin neredeyse hiç denecek kadar az olması şaşınıcıdır. Bu

1 05

ülkedeki du rumda h a l a yakın olan geç mişin oy n a dı gı ro l k o n u s u n d a da S pc ı ı ­ dcr'le hem fi kirim. (Bkz . "The He rl i n You ı l ı Model , " age . ) B urada ögrc n c i l cr c "yal­ ıı ızca şiddete başvurd ukları i ç i n h ı n ç du y u l ma m a k tadı r ; a y n ı z a m a n d a h a t ı rl a t ı n oldukları; . . . o kadar ö z e n l e ü s t ü ka patılmış b u l unan mezarlard a n ç ı k m ı ş J ı .ıya k ı ­ lcrin bakışiarına sah i p o l d u kları i ç i n el e h ı n ç cluyu luyor. " Yine el e , t ü m b u n l a r ' iı y ­ lense ve gereğince hesaba katılsa d a , hala -t uhaf ve t e d i rgin e d i c i bir g er ç e k vard ı r : Haşka ülke lerin milliye tçi ve e m pe ry a l i s t pol i t i kalarına k a r ş ı benzcrsız h i ç ı ıııdr

aşın bir muhalefet gösteren Alman sol g ru p l a r ı nda n hiçbiri, Odcr- N c isse Hatt ı ' n ı n

kabul edilmesi konusunda ciddi bir i l g i gösterıııeıniştir. Halbuki b u k � ııu , H i t l e r

rej i minin bozguna uğratılıııasından beri A l nıanya dış pol itikası n ı n c a n a l ı c ı ıncsr­ lesi ve Alman m i liyetçiliğinin yum uşak ka mıdır.

X V I , SAYFA 82, DIPNOT 99

Daniel Beli, temkinli bir umut taşıyor. Çünkü bilimsel ve teknik çalışmaları n "çıkar güdü lmeksizin araştırı lan , sınanan v e yazıya geçirilen kuramsal bi lgiye" da­ yalı olduğunun farkındadır (age . ) . Belki de bu iyimserlik, bilimadamlan ve tekno­ loj i uzmanlan iktidara karşı ilgisiz oldukları ve toplumsal saygınlıktan daha fazla­ sını istemedikleri, yani ne hükümet ettikleri ne de yönettikleri sürece nıeşruclu r. Noam Chomsky'nin "ne tarih ne psikoloji ne de toplumbilim, yeni mandarinierin gelecekteki yönetimine umutla bakmamız için özel bir neden sunuyor" d iye ifade ettiği kötümserlik de aşırı o labilir. Halen tarihsel öncüilerimiz yok; korkunç bir tu tarlılıkla iktidarda oldu kları sürece tüm hükümet lere hizmet eden bilimadamla­ n ve entelektüel lerse "ıneritokrat" değil , toplumsal katmanlarını yükseltmek iste­ yen kişiler olagelmiştir. Ama Chomsky, şu soruyu ortaya atmakta bütünüyle hak­ lıdır: "Oldukça genel bir düzeyde, iktidar üzerindeki iddialarınlll dayanağı bilgi

V<'

teknoloj i olanların, iktidarlarını uygularke n , iktidar i ddialarının dayanağı zengin­ lik ya da aristokratik kö kenieri olanlardmı daha iyi n i ye tl i o lacaklarını varsaymak için hangi gerekçeler vardı r?" (age , s.27) Bunu tamamlayan başka bir soruyu daha sormak için bütün gerekçeler vardır: Egemenliği tamamen "doğal" yetene klere , yani beyin gücüne dayanan bir " meritoluasi"yc (liyakata dayalı iktidar. ç . n . ) ka rşı hınç duygusunun, hiç değilse durumlannın kendi hatalarından kaynaklanmadığı­ nı düşünerek avunan daha önceki mazlum gru pların hınç duygusundan daha teh­ likeli, daha şiddetli olmayacağını varsaymak için hangi gerekçe ler mevcu ttur? Bu hınç duygusunun, sadece sınıf mücadelesinden farklı olarak, değiştiri lmesi müm­ kün alınayan doğal verileri içermesi, dolayısıyla daha yüksek

!Q

sahibi olan her­

kesi yok ederek kurtulunamayacak bir durum olduğu ölçüde ı rksal bir antagoniz­ nıanm tüin ölümcül izlerini taşıyacağını varsaymak da mümkün değil midir? Bu tür bir kutupsaliasmada daha avanıajsız durumda olanların sayısı ezici olacağına ve toplumsal hareketlilik neredeyse sıfır olacağına göre, deınagogları n , halk ön­ derlerinin nıeritokrasiyi tiranlığa ve zorbalığa itecek kadar tehlikeli alınası müm­ kün değil midir?

XVI I , SAYFA 86, DlPNOT 1 06 Stewan Alsop, "The Wallace Man" (Newsweek , 2 1 Ekim 1 968) başlıklı öğretici bir kö$e yazısında bu noktaya değiniyor: "Wallace halkının çocuklarını e nıegnıs-

1 0fi

ok u l la ra gö n d rrnıeıncs i , l i beral o l mayan b i r tutum o labil ır, ama de doğal ol mayan b i r tuıuın değildir. Nr d e karısı nın tecavüze uğramasından ya da d i nd e avucunda olan t ü m b i ri ki m i n i n e v i n d e n çal ınınasından korkması do­ ğal ol mayan b i r t u t umdu r ! " George Wallace ' ı ıı deınagogca yaptığı etkili bir ko­ nuşmayı da aktarıyor: " Kongre'n i n 535 Ü\'esi var ve bu lıberallerin çoğu çocuk sa­ hibi. Bunların kaçının çocuklarını Washington'daki devlet okullarına gönderdiği­ ni biliyor musunuz ? Yalnızca alıısı:· Kötü tasarlanmış bu entegrasyon politikalarının başka bir iyi örneği , yakınlar­ da Neil Maxwell tarafından Tlıc Wall S ı rert Joıırnal'da yayımlandı. ( 8 Ağustos 1 968) Federal Hükümet, G üney'de okul entegrasyonunu entegrasyona karşı cı ­ yon adına k ö t ü hi�

kanlara ! mülki birimlere, ç_n_ ] ve rilecek federal fonları keserek destekliyor. Böyle bir örnekte 200.000 dolar t u tarında yıllık yardım geri alınmışt ı . Oysa "bunun ı 75.000 doları Siyah okulları na gide�ekti ... Beyazlar, geri kalan 2 5 . 000 doları kar­ şılamak için derhal vergıyı arııırdılar. " Kısacası Siyahların eğitimine yardımcı ol­ mak amacıyla tasarlanan bu politika, Siyahların mevcut eğıtimi üzerinde "ezici bir etki" yaparken beyazlara hiçbir etki yapmadı. XVIII, SAYFA 9 1 , D IPNOT l l O

Batı'daki öğrenci tanışmalarında tanı k oldui(umuz i deoloj ik çene yarışnmıa ve ikiyuzlülüğün bulanık ikliminde bu meselderin açıklığa kavuşması pek mümkün

değildir. Gerçekten de Günter Grass'ın dediği gibi, "Sözde bu kadar radikal olan bu cemaat, daima bir kaçış kapısı aramış ve bulmuştur. " Bu du ru mun Alman öğ­ renci hareketinde ve Yeni Sol'u n d i ğer üyel e rinde özellikle dikkat çekici ve öfke­ lendirici bir boyutta oldugu da do ğ r u dur. G rass'a göre Prag'da genç bir tarihçi şöyle d i y o rdu : "Hiçbir şey bilmiyorlar ve her şeyi biliyorlar t " Hans Magnus En­ zensberger Almanların genel tutumunu seslendiriyor: Çekler, "aşırı ölçude sınırlı u fka sahip olmaktan müzdariptir. Siyasal tözleri çok zayıfıır" . (Bkz. G ü nt e r G rass , age, s. 1 38-1 42) Bu apta ll ı k ve sebatsızlık kanşımına karşılık dogunuıı isyancıları arasındaki atmosfer, insan b u n u n için ödenen bedeli düşününce ıirperse de , daha rahatlatıcıdır. Çek öğrenci lideri ]an Kavan şöyle yazıyo r: "Batı Av rupa'daki dost. larını sıklı kla burjuva-demokratik özgürlükleri için mücadele ettiğimizi söylıiyor. Ama nedense ben, ka p itali sı özgürlüklerle sosyal isı özgürlükler arasında bir aynm yapmayı beceremiyorum . Benim gördüğüm temel insan özg ürl ü kle ri dir." (Ram­ paris , E y l ü l ı 968) " I le r ici ve gerici şidde t " a ras ın da ayrım yapmakta da benzeri bir zorluk çekeceğe benzer. Bununla birli kte sık sık ya p ıldığı gibi, Batı ülkelerinde özgurlük konusundaki şikayeılerin meşru gerekçelerinin olmadığı sonucuna var­ mak doğru deıtildir. Kuşkusuz "Çek ögrencilerin batılı ögrencilere karşı tutumun­ da biraz imrenme payının" olması doğrudur. (Bir öğrenci bildirisinden aktaran Spender, age. s. 72) Ama batılı öğre nc ilerin, daha az a c ımasız olsa da, siyasal düş kırıklığı konusunda kesin ve bir o kadar belirleyici deneyimler yaşadıklan da doğ­ rudur.

1 07