Karen Horney - Ruhsal Çatışmalarımız

ф

ÖTEKİ PSİKOLOJİ : 6/2

Yayın Yönetm eni: Abdullah Keskin Amblem: Erol Durgut Kapak Tasarımı: Muammer Bozkurt Kapak Resmi: Mehmet Yılmaz Tuval Üzerinde Yağlıboya, 1990 50x50 cm (DETAY) D iz g i: Şubat B askı: Kasım 1991, Feryal Matbaası, Ankara

Kitabin Orijina! Adi: Our Inner Conflicts: A Constructive Theory of Neurosis

Öteki, Açı Yayıncılığın kuruluşudur.

Yönetim Y e ri: Ataç Sok. 72 /1 Kızılay / Ankara T e l: 431 33 53

ISBN : 975 - 7782 - 05 - X

Karen Homey

RUHSAL ÇATIŞMALARIMIZ (Yapıcı Bir Nevroz Teorisi)

Çeviri Selçuk Budak

Karen Horney (1885-1852) Hamburg doğumlu. Tıp öğreminderı sonra Berlin Psikanaliz Ensitüsü'ne girdi. Birçok enstitüde görev alan Homey, New York Psikanaliz Enstitüsü'ndeki görevine son verilmesinden sonra Association for the Advancement of Psychoanalysis'i kurdu. "Psikanalizin ilerlemesine ve bireyler arası ilişkilerin incelenmesine gerçek bir katkı" olarak

değerlendirilen Horney'in çalışmaları (Kendine Kendine Psikanaliz, Nevrozlar ve insan Gelişimi, Kadın Psikolojisi) ÖTEKİ PSİKOLOJİ dizisi içinde yer alıyor.

İÇİNDEKİLER Önsöz /7 Giriş /9

BİRİNCİ KISIM NEVROTİK ÇATIŞMALARI VE ÇÖZÜM GİRİŞİMLERİ Birinci Bölüm Nevrotik Çatışmaların Acıklı Doğası /19 İkinci Bölüm Temel Çatışma /28 Üçüncü Bölüm İnsanlara Yönelme /39 Dördüncü Bölüm İnsanlara Karşı Olma /51 Beşinci Bölüm İnsanlardan Uzaklaşma /59 Altıncı Bölüm İdeal İmaj /77 Yedinci Bölüm Dışsallaştırma/92 Sekizinci Bölüm Yapay Uyuma Yönelik Yardımcı Yaklaşımlar /105

İKİNCİ KISIM ÇÖZÜLMEMİŞ ÇATIŞMALARIN SONUÇLARI Dokuzuncu Bölüm Korkular /115 Onuncu Bölüm Kişiliğin Zayıflaması /124 Onbirinci Bölüm Umutsuzluk /143 Onikinci Bölüm Sadistlik Eğilimleri /152 Sonuç Nevrotik Çatışmaların Yenidert Çözümü /172

ÖNSÖZ

Bu kitap, psikanalizin ilerlemesine adanmıştır. Kitabın içerdiği konular, kendim ve hastalarım üzerindeki analitik deneyimlerime dayanmaktadır. Sunulan kuramın yıllarca süren bir dönemde ge­ lişmiş olmasına karşın, düşüncelerimdeki son netleşme, Ameri­ can Institute For Psychoanalysis gözetimindeki bir dersler serisi için hazırlanma görevini üstlendiğim döneme rastlar. Konunun teknik yanlarıyla ilgili olan ilk seri, "Problems of Psychoanalytical Techni­ que (Psikanaliz Tekniği Sorunları)" başlığını taşıyordu(1943). Bu­ rada ele alınan problemleri kapsayan ikinci seri, 1944 yılında "Kişili­ ğin Bütünleşmesi" adı altında verildi. Bunların arasındaki bazı ko­ nular —"Psikanalitik Terapide Kişilik Bütünleşmesi," "Coşkusal Yalıtım Psikolojisi" ve "Sadistlik Eğilimlerinin Anlamı" — Academy of Medicine'de ve Association for the Advancement of Psychoanaly­ sis'de sunuldu. Bu kitabın, bizim tedavi ve kuramlarımızı geliştirmeyle ciddi olarak ilgilenen psikanalistlere yararlı olacağını umuyorum. Ayrıca burada sunulan görüşlerden sadece hastalan için yararlanmakla kalmayıp, bunlan kendilerine de uygulayacaklanna inanıyorum. Psikanalizdeki ilerleme, sadece zor olan bir yoldan, kendimizi ve kendi güçlüklerimizi de işin içine katmakla sağlanabilir. Eğer statik kalır ve değişmekten kaçınırsak, kuramımız da kısır ve dogma ol­ maya mahkum olacak demektir. Ama aynca teknik ya da soyut psikolojik kuramların boyutlarını aşan her kitabın, kendilerini taramak isteyen ve kendi gelişimleri doğrultusunda verdikleri savaşımı bırakmayan insanlara da yarar­ lı olacağına inanıyorum. Zorluklarla dolu bu uygarlıkta yaşayan bizlerin çoğu burada tanımlanan çatışmalara yakalanmışızdır ve ulaşılabilecek yardımın tamamına ihtiyaç duyanz. Ağır nevrotik olayların uzman eline ihtiyaç duymasına karşın, dinmek bilmeyen 7

çabalarla kendi çatışmalarımızın üstesinden gelme konusunda uzun bir yolu kendi başımıza katedebileceğimize inanıyorum. Özellikle birlikte çalıştığım dönemlerde nevrozları daha iyi ta­ nımama olanak sağlayan hastalanma öncelikle teşekkür ederim. Aynca ilgileriyle ve sıcak anlayışlanyla çalışmamı destekleyen meslektaşlanma duyduğum minneti anmak isterim; bununla sade­ ce eski meslektaşlarımı değil, eleştirel tartışmalan kamçılayıcı ve verimli olan ve kurumumuzda uzmanlaşan genç arkadaşlanmı da sözkonusu ediyorum. Psikanaliz alanının dışında kendi özgün yöntemleriyle bana çalışmamı ilerletmem için destek olan üç kişiyi anmak istiyorum. Bunlardan birisi Klasik Freudçu analizin tek psikanalitik kuram ve tedavi olarak kabul edildiği bir dönemde bana görüşlerimi New School for Sodal Research'ta sunma fırsatı tarayan Dr. Alvin Johnson'dır. Özellikle New School for Social Research'ün Felsefe ve Libe­ ral Sanatlar Bölümü Dekara Clare Mayer'a teşekkür etmek isterim. Yıllarca süren kişisel ilgisiyle, analitik çalışmalardan toparladığım yeni bulgulan tartışmaya açma cesareti vermiştir. Ve yararlı öneri­ leri kitaplanmdaki birçok düzelmeye yol açan yayıncım W.W Norton'a teşekkür ederim. Son olarak, malzemenin daha iyi düzenlen­ mesi ve görüşlerimin daha net olarak biçimlendirilmesi için büyük yardımlan dokunan Minette Khun'a duyduğum gönül borcunu di­ le getirmek isterim. Karen Homey

8

GİRİŞ

Başlangıç noktası neresi ve yol ne kadar dolambaçlı olursa ol­ sun, ruhsal hastalığın kaynağı olarak sonuçta kişilik bozuklukları­ na varmamız gerekir. Aynı şey bir başka psikolojik buluş için de geçerlidir: Bu gerçekte bir yeniden buluştur. Her çağın ozan ve felsefe­ cileri, dingin, dengeli insanların değil, ruhsal çatışmaların ağına düşen insanların ruhsal bozukluklara kurban olduğunu biliyordu. Çağdaş terimlerle her nevroz, semptoma tik (belirtisel) tablo ne olur­ sa olsun, bir kişilik nevrozudur. Bu nedenle kuram ve tedavideki ça­ bamızın, nevrotik kişilik yapısının daha iyi anlaşılmasına yöneltil­ mesi gerekmektedir. Aslında Freud'un yolgösterici büyük çalışması — kökenci yak­ laşımın nevrotik kişilik yapısının kesin olarak tanımlanmasına en­ gel olmasına karşın — giderek bu kavrama yakmsamışhr. Ama Fre­ ud'un çalışmasını sürdüren ve geliştiren diğer psikanalistler — özellikle Franz Alexander, Otto Rank, Wilhelm Reich ve Harald Schultz—Hencke, nevrotik kişilik yapısını çok daha net bir şekilde tanımlamışlardır. Yine de hiçbirisi, bu kişilik yapısının kesin doğa­ sı ve dinamik güçleri konusunda bir anlaşmaya varamamıştır. Benim başlangıç noktam biraz daha farklıydı. Freud’un kadın psikolojisiyle ilgili varsayımları, beni kültürel etkenleri düşünme­ ye itti. Bu etkenlerin, bizim erkekliğin ya da dişiliğin içerdiği şeyler­ le ilgili görüşlerimiz üzerindeki etkisi açıktı ve bunlan hesaba kat­ mayı başaramadığı için, Freud'un bazı hatalı sonuçlara vardığı da benim için tam bir açıklık kazanmıştı. Onbeş yıl boyunca bu konu­ ya duyduğum ilgi giderek arttı. Bu ilgi kısmen, derin sosyolojik ve psikanalitik bilgisiyle toplumsal etkenlerin, kadın psikolojisine sı­ nırlı uygulanışının ötesinde bir öneme sahip olduklarının farkına varmamı sağlayan Erich Fromm'la olan ilişkilerim sırasında daha 9

da arttı. Ve 1932 yılında Birleşik Devletler'e gelince daha önceki iz­ lenimlerim doğrulandı. O tarihte bu ülke insanlarının tutum ve nev­ rozlarıyla Avrupa ülkelerinde gözlediklerim arasında birçok yol­ dan farklılıklar bulunduğunu ve bunlara ancak kültürel etkenlerin neden olabileceğini anladım. Vardığım sonuçlar en sonunda Çağı­ mızın Nevrotik Kişiliği adlı kitabımda dile getirildi. Bu kitapta sunu­ lan temel sav, nevrozların kültürel koşullar tarafından yaratıldığı —daha kesin olmak gerekirse, nevrozlann insan ilişkilerindeki ra­ hatsızlıklardan kaynaklandığı anlamına gelen bir görüş— yolun­ daydı. Çağımızın Nevrotik Kişiliğini yazmadan önceki yıllarda mantık­ sal olarak daha önceki varsayımlarımı izleyen bir başka araştırma çizgisinin peşindeydim. Nevrozlardaki itici güçlerin neler olduğu sorusu üzerinde duruyordum. Bu güçlerin zorlanmalı itkiler oldu­ ğuna ilk dikkati çeken Freud olmuştu. Bu itkilerin içgüdüsel yapı­ da olduklarını, doyumu amaçladıklarını ve engellemelere karşı es­ nek olmadıklarını savunuyordu. Sonuç olarak bunların kendi içinde nevrozla sınırlı olmadıklarına, ancak bütün insanlarda etkinlik gösterdiklerine inandı.. Ama eğer nevrozlar bozuk insan ilişkileri­ nin bir sonucuyduysa, bir olasılıkla bu önerme artık geçerli olamaz­ dı. Bu çizgide vardığım sonuçlar kısaca şunlardı: Zorlanımlı itkiler özellikle nevrotiktir; bunlar yalıtılmışlık, çaresizlik, korku ve kay­ gı duygularından kaynaklanırlar ve bireyin bu duygulara karşın yaşamla başa gkma yollarına karşılık gelirler; temelde doyumu değil, güvenliği amaçlarlar; zorlanımlı yapılarının nedeni arkala­ rında yatan kaygıdır. İlk önce bu itkilerden ikisi — nevrotik sevecen­ lik ve güç özlemleri— tam bir açıklık kazandı ve Çağımızın Nevrotik Kişiliği'nde sunuldu. Freud'un öğretilerinin temel ilkeleri olarak değerlendirdiğim şeyleri korumama karşın, o zamana dek daha iyi bir kavrayışa yö­ nelik arayışımın, Freud'la farklı doğrultulara girmeme yol açtığını anladım. Eğer Freud’un içgüdüsel olarak değerlendirdiği bunca et­ ken kültürel olarak belirleniyorduysa, eğer Freud'un libidoya bağ­ ladığı bunca şey gerçekte kaygı tarafından uyarlanan ve başkala­ rıyla güvenlik içinde olmayı amaçlayan nevrotik bir sevecenlik ihtiyacıydıysa, bu durumda libido kuramı artık nesnel bir temele sahip 10

olamazdı. Çocukluk deneyimleri önemini korudu ama bunların ya­ şamımız üzerindeki etkisi yeni bir ışıkta ortaya çıktı. Bunu kaçınıl­ maz olarak diğer kuramsal farklılıklar izledi. Bu nedenle kendi ko­ numunu Freud’un bulunduğu konum bağlamında belirleme, ka­ famda netleştirme zorunluluğu doğdu. Bu netleşmenin sonucunda New Ways in Psychoanalysis (Psikanalizde Yeni Yollar) adlı kitabım kaleme alındı. Bu arada nevrozlardaki itici güçlere ilişkin araştırmam da de­ vam etti. Zorlanımlı itkileri nevrotik eğilimler olarak tanımladım ve bunlardan on tanesini bir sonraki kitabımda ele aldım. O zamana ka­ dar ben de nevrotik kişilik yapısının merkezi bir öneme sahip oldu­ ğunu anlama noktasına ulaşmıştım. O zamanlar bunu, birbirlerini etkileyen birçok küçük-evrenden (microcosm) oluşan bir büyükevren (macrocosm) olarak değerlendiriyordum. Her küçükevrenin çekirdeğinde bir nevrotik eğilim vardı. Bu nevroz teorisi pratik bir uygulamaya da sahipti. Eğer psikanaliz temelde şu anki güçlüklerimizle geçmiş deneyimlerimiz arasında bir bağ kurma işinden ibaret kalmıyor, daha çok, kişiliğimiz içindeki mevcut güç­ lerin iç-etkileşimini anlamaya bağlı kalıyorduysa, birazcık uzman yardımıyla ya da hiçbir uzmanca yardımı almaksızın kendimizi ta­ nımak ve değiştirmek bütünüyle olabilirlik sınırlan içindeydi. Psikoterapiye dünya çapında ihtiyacın büyüklüğü ve bu çizgideki el­ de edilebilir yardımın yetersizliği nedeniyle, öz-çözümleme (ken­ di kendini psikanaliz) hayati bir ihtiyaca karşılık verme umudu su­ nar gibi gözüküyordu. Kitabın büyük bir bölümü kendi kendimi­ zi analiz etme olasılıkları, bunun sınırlan ve yöntemleri üzerinde odaklaşhğı için, bu kitaba Self-Analysis (Kendi Kendine Psikanaliz) adını verdim. Ne var ki bireysel eğilimlere ilişkin sunularım bana yeterince do­ yurucu gelmemişti. Eğilimlerin kendileri hatasız bir biçimde tanım­ lanmıştı; ama basit bir sınırlama içinde bunlann çok yalıtılmış bir yapıda gözüktükleri duygusuna kapılmıştım. Nevrotik sevecen­ lik ihtiyacı, zorlanımlı içtenlik ve bir "arkadaş" ihtiyacının birarada var olduklarını görebiliyordum. Anlamadığım şey bunların hep birlikte bireyin kendisine ve başkalanna yönelik temel tutumuna ve özel bir yaşama felsefesine karşılık geldikleriydi. Bu eğilimler 11

şimdi "insanlara yönelme" olarak tanımladığım şeyin çekirdeğini oluşturmaktadır. Zorlanımlı bir güç ve saygınlık özlemiyle nevrotik hırsın ortak şeylere sahip olduğunu da görmüştüm. Bunlar ka­ baca, "insanlara karşı olma” diye adlandıracağım şeylerin içerdiği etkenlerden oluşmaktadır. Ama nevrotik eğilimlerin bütün özel­ liklerini taşımalarına ve nevrotik bireyin başkalarıyla olan ilişkile­ rini etkilemelerine karşın, beğenilme ihtiyacı ve kusursuzluk itkile­ ri, temelde kişinin kendisiyle olan ilişkileriyle ilgili şeyler olarak gözüküyordu. Ayrıca insanlaırı kullanma (sömürme) ihtiyacı se­ vecenlik ihtiyacından da, güç ihtiyacından da daha az temel birşey gibi gözüküyordu; sanki ayn bir bütünlük değilmiş de daha bü­ yük bir bütünlükten çıkarılmış gibiydi. Sorgulamalarım o zamana dek bir açıklamaya kavuştu. Bunu iz­ leyen yıllarda ilgi odağı, çatışmaların nevrozlarda oynadığı role kaydı. Çağımızın Nevrotik Kişiliği adlı kitabımda bir nevrozun, farklı nevrotik eğilimlerin çatışması sonucunda ortaya çıktığını söyle­ dim. Kendi Kendine Psikanaliz adlı kitabımda ise nevrotik eğilimlerin birbirlerini pekiştirip güçlendirmekle kalmayıp, yeni çatışmalar da yarattıklarını belirttim. Yine de çatışmalar sorunu bir yan konu olarak kaldı. Freud ruhsal çatışmaların önemini her gün biraz daha iyi kavrıyordu; ama bunlan bastırılan ve bastıncı güçler arasındaki bir savaş olarak görmüştü. Benim gördüklerimse farklı türden çatışmalardı. Bu çatışmalar çelişik nevrotik eğilim gruplan arasın­ da etkinlik gösteriyorlardı ve başlangıçta başkalanna yönelik çeli­ şik tutumlarla ilgili olmalanna karşın, zamanla öze yönelik çelişik tutumlan, çelişik nitelikleri ve çelişik değer gruplan da içlerine alı­ yorlardı. Gözlemlerimdeki bir artış, bu tür çahşmalann önemi konu­ sunda gözlerimi a ç tı. Dikkatimi en çok çeken şey, hastalann kendi içlerindeki açık çelişkilere yönelik körlük derecesindeki anlayışsızlıklanydı. Bunlara dikkatlerini çektiğim zaman kaçamak yollara sapıyor ve ilgilerini yitirmiş gibi gözüküyorlardı. Tekrarlanan bu tür deneyimlerden sonra bu kaçamaklı tutumun, sözkonusu çeliş­ kilerle uğraşmaya yönelik derin bir tiksintiyi dile getirdiğini anla­ dım. Ve son olarak, bir çatışmanın birdenbire algılanmasına göste­ rilen panik tepkileri bana dinamitle oynadığımı gösterdi. Hastala12

nn bu çatışmalardan bucak bucak kaçmalarının iyi bir nedeni var­ dı: Bu çatışmaların kendilerini paramparça edecek gücünden kor­ kuyorlardı. Derken bunları "çözmeye"* ya da daha kesin olarak, bunların varlığım inkar etmeye ve yapay bir uyum yaratmaya yönelik şu ya da bu türden umutsuz çabalara yatırılan enerjinin ve zekanm şaşır­ tıcı boyutlarını algılamaya başladım. Bu kitapta sunulana yakın bir düzende dört ana çözüm girişimi gördüm. İlk girişim çatışmayı karartmaya (gizlemeye) ve tersini öne çıkartmaya yönelikti. İkinci girişim, "insanlardan uzaklaşma" yolundaydı. Nevrotik coşkusal yalıtımın işlevi şimdi yeni bir ışıkta beliriyordu. Coşkusal yalıtım (insanlardan uzaklaşma) temel çatışmanın bir parçasıydı; ancak bu ayrıca bir çözüm girişimine de karşılık geliyordu, çünkü özle başkaları arasına bir uzaklık koyup bunu sürdürmekle birey, çatış­ mayı da devre dışı bırakmış oluyordu. Üçüncüsü oldukça değişik türden bir girişimdi. Nevrotik birey diğer insanlardan uzaklaşmak yerine kendinden uzaklaşıyordu. Güncel özün tamamı onun için bir ölçüde gerçekdışı birşey durumuna geliyor ve birey bunun ye­ rine, bu çatışmaların artık çatışmalar olarak değil de, zengin bir ki­ şiliğin değişik yanlan olarak belirmesine neden olacak kadar yüceltilmesine neden olan ve kendisiyle ilgili ideal bir imaj yaratıyordu. Bu kavram, bugüne dek anlayamadığımız ve bu nedenle tedavide de ele alamadığımız birçok nevrotik sorunun aydınlatılmasına yar­ dım a olmuştur. Bu, aynca daha önce bütünleşmeye direnen iki nevrotik eğilimi yerli yerine oturtmuştur. Kusursuzluk ihtiyaa ar­ tık bireyin kendi ideal imajını gerçek kılmaya yönelik yaptığı bir gi­ rişim olarak görülmüştür; bu bağlamda beğenilme özlemi, bire­ yin gerçekten de kendi ideal imajı olduğunun dışarıdan onaylan­ masına duyduğu bir ihtiyaç olarak ele alınabilecek bir duruma gel­ miştir. Ve bu ideal imaj gerçeklikten ne kadar uzaklaşmışsa bu son ihtiyaç da mantıksal açıdan o kadar büyük, o kadar dayanılmaz ola­ caktı. Bütün çözüm girişimleri içinde ideal imajı kişiliğin tamamı üzerindeki geniş kapsamlı etkisi nedeniyle belki de en önemli giri­ şimdir. Ama sonuçta bu ideal imajın kendisi de yeni bir çatlak yara­ *B kz. I. Bölüm, Dipnot 4.

13

tır ve dolayısıyla yeni yeni yamalan gerekli kılar. Dördüncü çö­ züm girişimi temelde bu çatışmayı ortadan kaldırmayı amaçlar, ayrıca, diğer çatışmaların tamamının gözönünden kalkmasına da yardım eder. Dışsallaştırma diye adlandırdığım şeyle iç süreçler, bireyin kendi dışında gelişen süreçler olarak algılanır. Eğer ideal imaj güncel özden bir adım uzaklaşmak anlamına geliyorsa, dış­ sallaştırma, daha köklü bir boşanmaya karşılık gelir. Ne var ki bu da yeni yeni çatışmalar yaratır ya da daha çok, özgün —özle (kişi­ nin kendisiyle) dış dünya arasındaki— çatışmayı büyük ölçüde ağırlaştırır. Bunlan dört ana çözüm girişimi olarak adlandırmamın bir ne­ deni, bütün nevrozlarda —değişen ölçülerde de olsa— düzenli olarak etkinlik göstermeleri ve bir nedeni de, bunların kişilik içinde belirleyici değişmeler yaratmasıdır. Ama elbette bunlar olası tek gi­ rişimler değildir. Bunların arasında daha az genel bir öneme sahip olanlar, temel işlevi bütün iç kuşkulan dindirmek olan keyfi haklı­ lık; parçalanmış bir bireyi kesin irade gücüyle bir arada tutan kah öz-denetim ve bütün değerleri küçümsemekle idealler bağlamın­ da çatışmalan devreden çıkaran inançsızlık gibi stratejik tutumlan içermektedir. Bu arada bütün bu çözülmemiş çatışmaların sonuçlan benim için giderek daha çok açıklık kazanıyordu. Yaratılan çok çeşitli kor­ kulan, enerji kaybını, ahlaki bütünlükleri kaçınılmaz zayıflamayı, kurtuluş olanağı olmayan bir tuzağa düşmüş olma duygusundan kaynaklanan derin umutsuzluğu görüyordum. Nevrotik umutsuzluğun önemini kavradıktan hemen sonra, sa­ distlik eğilimlerinin anlamı sonunda görüş alanına girdi. Şimdi bunlann, her zaman kendisi olmanın umutsuzluğunu yaşayan bir insanın bir başkasının deneyimini düşsel bir biçimde (temsili ola­ rak) paylaşarak yaşama yoluyla bir avuntu bulma girişimine karşı­ lık geldiğini anlıyordum. Ve sadistlik eğilimlerinde çok sık gözle­ nebilen tüketici tutku, bu tip bir insanın doyumsuz kinci zafer ihti­ yacından kaynaklanıyordu. Derken, başkalarını kullanmaya yöne­ lik yıkıcı ihtiyacın gerçekte ayrı bir nevrotik eğilim olmadığı, ancak daha iyi bir terim yokluğundan ötürü sadizm olarak adlandırdığı­ mız çok daha geniş kapsamlı bir bütünün şaşmaz bir belirtisi ol­ 14

maktan öte birşey de olmadığı benim için açıklık kazandı. Böylece dinamik merkezi, "insanlara yönelme," "insanlara karşı olma" ve "insanlardan uzaklaşma" tutumlan arasındaki temel bir çatışma olan bir nevroz kuramı oluştu. Nevrotik birey, bir yandan parçalanma korkusu, öte yandan bir bütün olarak işlevlerini sür­ dürme zorunluluğu yüzünden çatışmalarını çözmek için sonu gelmeyen umutsuz çabalar ortaya koyar. Bu yolla bir tür yapay bir denge yaratmayı başarabilse de, düzenli olarak yeni yeni çatışma­ lar başgösterir ve bunlan ortadan kaldırmak için de sürekli olarak yeni yeni ve daha ileri çarelere ihtiyaç duyulur. Bu birlik sağlama mücadelesindeki her adım, nevrotik kişiyi daha düşmanca, daha çaresiz, daha çok korkulu, kendinden ve başkalarından daha çok yabancılaşmış bir duruma sokar ve sonuçta çatışmalardan sorum­ lu olan güçler giderek daha da şiddetlenir ve bu çatışmaların ger­ çek anlamda yeniden çözülme olasılığı daha çok azalır. Nevrotik, sonunda umutsuzluğa kapılır ve sadistçe arayışlarla bir tür avuntu bulmaya çalışabilir, bu da sonuçta bireyin umutsuzluğunu artıra­ cak ve yeni çatışmalar yaratacak bir etkiye sahiptir. O zaman bu, nevrotik gelişmenin ve bunun sonucundaki kişilik yapısının tüyler ürpertici bir tablosudur. Peki neden, buna karşın kuramımı yapıcı bir kuram olarak adlandırıyorum? Herşeyden ön­ ce bu kuram, nevrozların saçmalık derecesinde basit araçlarla "iyi­ leştirebileceğimiz” inananı taşıyan ve gerçekçi bir temele dayan­ mayan sözde iyimserliği ortadan kaldırmaktadır. Ama bu ayrıca yukandakine eşdeğerde olan bir karamsarlık da taşımaz. Bu kura­ mı yapıa olarak adlandırıyorum, çünkü bu kuram ilk defa nevrotik umutsuzluğu ele almamıza ve analiz etmemize olanak vermektedir. Bu kuramı yapıcı olarak nitelemenin en büyük nedeni, nevrotik ruhsal problemlerin şiddetinin farkında olmamıza karşın, hem alt­ ta yatanlan dindirmemize, hem de bunların gerçek anlamda yeni­ den çözümüne olanak tanıması ve böylece gerçek b ir kişilik bü­ tünleşmesi doğrultusunda çalışmamıza olanak vermesidir. Nevro­ tik çatışmalar ussal kararlarla gerçek anlamda yeniden çözülmez­ ler. Nevrotik insanın çözüm girişimleri boşuna olmakla kalmaz, zararlı da olur. Ama bu çatışmalar, bunlan yaratan kişilik içindeki koşullann değiştirilmesiyle gerçek anlamda yeniden çözülebilirler. 15

îyi yürütülen her analiz kırıntısı, bu koşullarda değişmeler yaratır ve bireyi daha az çaresiz, daha az korkulu, daha az düşmanca ve kendine daha az yabancılaşmış yapar. Freud'un nevrozlara ve bunların tedavisine ilişkin karamsarlığı, onun insanın iyiliğine ve insan gelişimine duyduğu inançsızlığının derinliklerinden kaynaklanmaktadır. O, insanın acı çekmeye ya da yok etmeye mahkum olduğunu savunmuştur. Ona göre insanı sü­ rükleyen içgüdüler sadece denetlenebilir ya da olsa olsa "yüceltilebilir." İnsanın, var olan kendi potansiyellerini geliştirip onurlu bir insan olma arzusuna olduğu kadar bunu yapabilme yetisine de sa­ hip olduğuna ve kendisiyle ve dolayısıyla başkalarıyla olan ilişkile­ ri bozulduğu ve bu bozukluk sürdüğü zaman bu potansiyellerin yozlaştığına inanıyorum. İnsanın değişebileceğine ve yaşadığı sü­ rece bu değişmeyi sürdürebileceğine inanıyorum. Ve bu alandaki derin bir kavrayışla birlikte bu inanç da artmıştır.

16

BİRİNCİ KISIM

N EV RO TİK ÇATIŞM ALAR ve

Ç Ö Z Ü M G İ R İŞ İM L E R İ

Birinci Bölüm NEVROTİK ÇATIŞMALARIN ACIKLIDOĞASI Şunu belirtmeme izin verin: Çatışmalara sahip olmak demek nevrotik olmak demek değildir. Şu ya da bu dönemde arzularımız, ilgilerimiz, inançlarımız, çevremizde bulunan diğer insanlannkilerle mutlaka çatışacaktır. Ve tıpkı çevremizle aramızdaki bu tür ça­ tışmaların çok yaygın oluşu gibi, kendi içimizdeki çatışmalar da insanın bütünsel bir parçasıdır. Bir hayvanın edimleri büyük ölçüde içgüdüleri tarafından be­ lirlenir. Çiftleşmesi, yavrularına bakması, yiyecek arayışı, tehlike karşısındaki savunmaları bireysel kararın üstündedir ve şöyle ya da böyle önceden belirlenmiştir. Bunun tersine seçim yapma ve ka­ rarlar verme zorunluluğu insanlar için bir yük olduğu kadar insana özgü bir ayrıcalıktır da. Ters doğrultularda gelişen arzular arasın­ da bir karar vermek zorunda kalabiliriz. Örneğin, yalnız olmak iste­ yebiliriz ama ayrıca bir arkadaşla birlikte olmayı da isteyebiliriz; hem tıp, hem de müzik öğrenimi yapmak isteyebiliriz. Ya da yü­ kümlülüklerle arzular arasında bir çatışma olabilin Sıkıntıları olan birisinin ilgimize ihtiyaç duyduğu bir dönemde sevgilimizle birlik­ te olmayı arzulayabiliriz. Başkalarıyla iyi geçinme arzusuyla onlara karşı düşmanca bir görüşü dile getirmeyi içeren bir inanç arasın­ da kalmış olabiliriz. Son olarak, örneğin savaş zamanlarında tehli­ keli bir görev üstlenmeye ama ayrıca ailemize karşı duyduğumuz yükümlülüğümüzü de yerine getirmeye inandığımız zaman orta­ ya çıkan iki değer grubu arasındaki bir çatışmaya girebiliriz. Bu tip çatışmaların türü, yoğunluğu ve boyutları büyük ölçü­ de içinde yaşadığımız toplum tarafından belirlenir. Eğer toplum is­

19

tikrarlı ve gelenekler oturmuşsa, kendilerini sunan seçeneklerdeki değişkenlik sınırlı olacaktır ve olası bireysel çatışmaların boyutları da buna bağlı olarak dar olacaktır. Bu durumda bile çatışmalar hep­ ten yok olmaz. Bir bağlılık bir başka bağlılığın sınırlarını zorlayabi­ lir; kişisel arzular grup içindeki yükümlülüklerle çatışabilir. Ama büyük ölçüde çelişik değerlerin ve bütünüyle farklı yaşam biçim­ lerinin yanyana varolduğu hızlı bir geçiş dönemi yaşayan bir top­ lumda bireyin yapmak zorunda olduğu seçimler çok yönlü ve zor­ dur. Toplumun beklentilerine uyabilir ya da asi ve bireyci olabilir, dışadönük olabilir ya da dünyadan elini eteğini çekmiş bir yaşam sürebilir, başanya tapabilir ya da başarıyı küçümseyebilir, çocuk­ ların katı bir disiplin altında tutulması gerektiğine inanabilir ya da pek fazla karışmadan yetişmelerine izin verebilir; erkek ve kadınlar için farklı olan bir ahlak standardıyla yaşayabilir ya da her iki cinse de aynı kuralın uygulanması gerektiğini savunabilir, cinsel ilişkile­ ri insanca yakınlaşmanın bir dışavurumu olarak görebilir ya da bunları sevecenlik bağlarından koparabilir; ırk aynmı yapabilir ya da insanca değerlerin derinin rengine ya da burnun yapısına bağlı olmadığını savunabilir ve vs vs... Kuşkusuz, toplumumuzda yaşayan insanlar sık sık bu tür se­ çimler yapmak zorunda kalırlar ve dolayısıyla bu çizgideki çatış­ maların oldukça yaygın olması beklenir. Ama dikkati çeken şey, birçok insanın bu ça tışmalann farkında olmaması ve bu nedenle net bir kararla bunlan çözüme bağlayamamasıdır. Bu insanlar sık sık oraya buraya sürüklenirler ve kazara sapmalara kendilerini bırakır­ lar. Nerede olduklarını bilmezler; farkmda olmaksızın uzlaşmalar yaparlar; bilmeden zıtlaşmalara girerler. Burada, ne ortalama, ne de ideal, sadece nevrotik olmayan normal insanlardan sözediyorum. Öyleyse çelişik konuları algılamanın ve bu temelde kararlar ver­ menin birtakım önkoşulları olmalıdır. Bu önkoşullar çok yönlü­ dür. Arzulanmızm neler olduğunun, dahası, duygularımızın neler olduğunun farkında olmamız gerekir. Bir insandan gerçekten hoş­ lanıyor muyuz, yoksa hoşlanmamız gerektiğine inandığımız için mi hoşlandığımızı sanıyoruz? Annemiz ya da babamız ölürse ger­ çekten üzülür müyüz, yoksa sadece gerekenleri mi yerine getiririz? Bir avukat ya da doktor olmayı gerçekten istiyor muyuz, yoksa sa­ 20

dece saygın ve kazancı bol bir iş olarak mı dikkatimizi çekiyor? Ço­ cuklarımızın mutlu ve bağımsız olmalarını gerçekten istiyor mu­ yuz, yoksa bu görüş lafta mı kalıyor? Çoğumuz bu tür basit sorula­ rı yanıtlamayı bile güç buluruz; yani, gerçekten ne hissettiğimizi ya da istediğimizi bilmeyiz. Çatışmalar çoğunlukla inançlarla, yargılarla ya da ahlak değer­ leriyle ilgili oldukları için, bunların anlaşılması kendimize ait de­ ğerler toplamını geliştirmiş olmamızı gerektirir. Bizim bir parça­ mız olmayan ve sadece üstlenilen inançlar, kolay kolay çatışmalara yol açacak kadar ya da kararlar almakta yol gösterici bir ilke olarak iş görecek kadar güçlü olamazlar. Bu tür inançlar yeni etkilerle kar­ şılaşınca kolayca başkalanna terkedilir. Eğer kendimizi sadece çevremizde beslenen değerlere uyarlamışsak, en önemli çıkarı­ mızda başgöstermesi gereken çatışmalar ortaya çıkmaz. Örneğin bir erkek çocuk darkarfalı babasının bilgeliğini hiçbir zaman sorgulamamışsa, babası onun kendi tercih ettiği işin dışında bir işe gir­ mesini istediği zaman, önemli bir çatışma ortaya çıkmayacaktır. Bir başka kadına âşık olan evli bir erkek aslında bir çatışmanın ku­ cağına düşmüştür; ama evliliğe ilişkin kendi inançlarını oluştur­ mayı başaramadığı zaman çatışmayla yüzleşmek ve şu ya da bu şekilde bir karara varmak yerine, en az direnmenin olduğu yöne sürüklenecektir. Kaldı ki bir çatışmayı çatışma olarak algılarsak bile, çelişen ko­ nuların birisinden vazgeçmeye hazır olmamız ve bunu yapabilme­ miz gerekir. Ancak, net ve bilinçli bir vazgeçme yetisine oldukça en­ der rastlanır çünkü inanç ve duygularımız bulanıklaşmıştır ve bel­ ki de son çözümlemede birçok insan herhangi birşeyden vazgeçe­ cek kadar güvenli ve mutlu değildir. Son olarak, bir karar vermek bunun sorumluluğunu üstlenmeye gönüllü ve üstlenme yetisine sahip olmayı gerektirir. Bu, yanlış bir karar verme riskini göze almayı ve bunun sonuçlarına, bunlardan ötürü başkalarım suçlamaksızın katlanmaya hazır olmayı da içe­ recektir. Bu, "bu benim seçimim, benim işim" duygusunu içerir ve şu günlerde birçok insanın sahip olduğundan daha çok yapısal bir içsel gücü ve bağımsızlığı gerektirir. Çoğumuz —bilmeksizin— çatışmaların yırtıcı pençesine düş21

lüğümüz için, yaşamları'bu çalkantıların olumsuz etkilerinden pzak ve düzgün bir yoldan akıp gidiyor gibi gözüken insanlara im­ renme ve hayranlık duyma eğilimi gösteririz. Bu hayranlık nesnel bir temele dayanabilir. Sözkonusu insanlar kendilerine ait değerler basamağını oluşturan ya da çatışmalarla geçen yıllar ve karar ver­ me ihtiyacının alt-üst edici gücünü yitirmesi yüzünden bir dingin­ lik ölçüsüne ulaşan güçlü insanlar olabilirler. Ama dış görünüm aldatıcı olabilir. Bizim imrendiğimiz insanlann birçoğu duygusuz­ luk, uydumculuk (conformity) ya da fırsatçılık yüzünden, bir çatış­ mayla gerçek anlamda yüzyüze gelme ya da bunu kendi inançları temelinde gerçek anlamda çözmeye çalışma yetisinden yoksundur ve sonuçta sadece anlık çıkar peşinde sürüklenmektedir. Can sıkıcı olabilse de bir çatışmayı bilerek yaşamak, değer biçil­ mez bir yarar sağlayabilir. Kendi çatışmalarımızla ne denli çok yüz­ yüze gelir ve kendi çözümlerimizi ararsak, o kadar çok içsel özgür­ lük ve yapısal güç kazanacağız demektir. Ancak gerilime katlanma­ ya hazır olduğumuz zaman kendi gemimizin kaptanı olma idealine yakınsayabiliriz. Kökleri içsel (ruhsal) körelmede yatan düzmece bir dinginlik hiçbirşey değildir, ama imrenme uyandırabilir. Bu, bi­ zi mutlaka zayıf düşürecek ve herhangi türden bir etki karşısında kolay bir av yapacaktır. Çatışmalar yaşamın temel konulan üzerinde yoğunlaştığı za­ man bunlarla yüzyüze gelmek ve bunlan gerçek anlamda çözmek çok daha zorlaşır. Ama yeterince canlı olduğumuz sürece kural ola­ rak, bunu yapmamamız için hiçbir neden yoktur. Kendimize ilişkin daha büyük bir ayrımsamayla yaşamımızı ve kendi inançlarımızı geliştirmemiz için eğitim büyük ölçüde yardıma olabilir. Seçimin içerdiği etkenlerin öneminin kavranması bize, uğruna çaba gösterebiliceğimiz idealler ve bu seçim içinde yaşamımıza bir yön ka­ zandırabilir* Bir çatışmayı algılamanın ve kesin olarak çözmenin taşıdığı ya­ pısal güçlükler, nevrotik bir insanın durumunda her zaman, sapta* Sadece çevresel baskılar tarafından köreltilen insanlara, Harry Emerson Fosdick'in On Beinga Real Person adlı kitabı gibi bir kitap önemli ölçülerde yararlı olabilir.

22

yamayacağımız kadar çok artacaktır. Nevrozun her zaman için bir derece sorunu olduğunu söylemek gerek ve ne zaman bir "nevrotik"ten sözetsem, değişmez olarak, "nevrotik olduğu ölçüde nevrotik bir insandan" sözediyorum demektir. Nevrotik için duygula­ rın ve arzuların farkına varılması düşük bir düzeydir. Sık sık, bi­ linçli ve açıkça algılanan duygular sadece bireyin duyarlı noktaları­ na gelen darbelere gösterilen korku ve kızgınlık tepkileridir. Ve bu tepkiler bile bastırılabilir. Zorlanımlı standardlar mevcut ideallere öylesine sızar ki, bu idealler yön verme gücünden yoksun kalır. Bu zorlanımlı eğilimlerin baskısı altında, konunun içerdiği vazgeçme becerisi gücünü yitirir ve birey kendi sorumluluğunu üstlenme ye­ tisinden hepten yoksun kalır.* Nevrotik çatışmalar, normal insanların kafasını karıştıran aynı genel sorunlarla da ilgili olabilir. Ama bu çatışmalar öylesine farklı bir türdendir ki her ikisi için de aynı terimi kullanmanın doğru olup olmayacağı sorusu gündeme gelmiştir. Sanınmbu olası ama bu du­ rumda farklılıkların farkında olmak gerek. Öyleyse nevrotik çatış­ maların tipik özellikleri nelerdir? Açıklama amacıyla bir ölçüde basitleştirilmiş bir örnek vere­ lim: Makina araştırmalarında başkalarıyla çalışan bir mühendis, sık sık yorgunluk ve sinirlilik nöbetleri yaşıyordu. Bu nöbetlerden birisine aşağıdaki olay neden olmuştu. Teknik konulara ilişkin bir tartışmada onun görüşleri, diğer iş arkadaşlannın görüşlerin­ den daha az ilgi görmüştü. Kısa bir süre sonra da onun bulunmadı­ ğı bir anda konuya ilişkin bir karar alınmıştı ve sonuçta ona kendi görüşlerini açıklama fırsatı tanınmamıştı. Bu koşullar altında, bu işi bir haksızlık olarak değerlendirebilir ve mücadeleye girişebilir­ di ya da çoğunluğun kararını saygıyla karşılayabilir, benimseyebi­ lirdi. Bu durumda bu iki tepki de tutarlı olurdu. Ama o bunlardan hiçbirisini yapmaz. Derin bir yara aldığına inanmasına karşın mü­ cadele etmez. Bilinç düzeyinde sadece sinirlendiğinin farkındaydı. Kendi içindeki öldürücü öfke sadece rüyalarında ortaya çıkmıştı. Yorgunluğunun baş sorumlusu bastırılmış bir öfkeydi: Bu, başkalanna yönelik öfkesiyle kendi pısırıklığından ötürü duyduğu *Bkz. 10 B 1. Kişiliğin Zayıflaması.

23

kendine yönelik öfkenin bir karışımıydı. Tutarlı bir yoldan tepki göstermeyi başaramayışma bir etkenler grubu neden olmuştu. Desteklenmesi için başkalarının saygısına ihtiyaç duyan ve kendine ilişkin olan bir ideal imaj yaratmıştı. Bu, o zamanlar bilinçsizdi: O sadece, alanında kendisi kadar zeki ve usta bir başka mühendisin daha bulunmadığı önermesi temelinde hare­ ket etmekle yetinmişti. En küçük bir saygısızlık bile bu önermeyi işlemez kılabilir ve öfke yaratabilirdi. Ayrıca, başkalarını azarla­ maya ve küçük düşürmeye —bu onun için öylesine kabul edile­ mez bir tutumdu ki bunu aşın dostluk gösterisiyle gizliyordu— yönelik bilinçsiz sadistlik dürtülerine sahipti. Buna, onun için insanlann gözüne girmeyi yaşamsal bir zorunluluk durumuna geti­ ren bilinçsiz bir başkalarım kullanma itkisi eklenmişti. Genellikle uysallık, teslimiyetçilik ve kavgadan kaçınma tutumlanyla birleşen zorlanımlı bir onaylanma ve sevecenlik, ihtiyacı başkalarına olan bağımlığını artırmıştı. Bu nedenle bir yandan yıkıcı saldırılarla — tepkisel öfke ve sadistlik dürtüleri— öte yanda kendi gözünde us­ sal ve iyi gözükme arzusu eşliğindeki sevecenlik ve onaylanma ih­ tiyacı arasında bir çatışma vardı. Bunun sonuncuysa farkına varma­ dan geçen iç patlamaydı, buna karşın bunun dış belirtisi olan yor­ gunluk, bizim mühendisin etkinliklerini bütünüyle felç etmişti. Çatışmaların içerdiği etkenleri gözden geçirirken dikkatimizi ilk çeken şey bunların mutlak anlamda uzlaşmaz (uyuşmaz) yapı­ landır. Gerçekten de tanrısal saygı talepleriyle yağcı uysallık ara­ sındaki karşıtlıktan daha zıt olan kutuplar düşünmek çok zor ola­ caktı. İkincisi, çatışmanın tamamı bilinçaltında kalır. Bu çatışma içinde etkinlik gösteren çelişik eğilimler algılanmamış, tersine de­ rinlere bastınlmıştır. içeride sürüp giden savaşın ancak küçük ka­ barcıktan yüzeye yaklaşabilmiştir. Coşkusal etkenler ussallaştınlır: Bu bir haksızlıktır; bir hakarettir; benim görüşlerim daha iyiydi. Üçüncüsü, her iki doğrultudaki eğilimler de zorlanımlıdır. Aşın is­ teklerinin ya da bağımlılığının varlığını ve yapısını düşünsel ola­ rak algılamış bile olsaydı, bu etkenleri isteyerek değiştiremezdi. Bunlann değiştirilmesi önemli bir analitik çalışmayı gerektirecek­ ti. Her iki doğrultuda da üzerlerinde hiçbir kontrole sahip olmadığı itici güçler tarafından güdülendiriliyordu: Büyük bir olasılıkla, ha­ 24

yati iç zorunluluğun kazandırdığı bu ihtiyaçların hiçbirisinden vaz­ geçemezdi. Ama bunlardan hiçbirisi de onun gerçekten istediği şe­ ye karşılık gelmiyordu. Ne başkalarım kullanmayı ne de boyun eğ­ meyi isteyecekti; aslında bu eğilimleri küçümsüyordu. Ancak, bu tür ilişkiler durumu, nevrotik çatışmaların anlaşılmasında geniş kapsamlı bir öneme sahiptir. Bu, hiçbir kararın olası olmadığı anla­ mına gelir. Başka bir ömek benzer bir tablo sunmaktadır. Serbest çalışan bir yapımcı, iyi bir arkadaşından küçük miktarlarda para çalıyor­ du. Dış ortam hırsızlığı gerektirmiyordu; paraya ihtiyacı vardı ama arkadaşı, geçmişte olduğu gibi şimdi de bu parayı ona seve seve ve­ rirdi. Çalma yolunu seçmesi özellikle ilginçti, çünkü gerçekte dost­ luğa büyük bir değer veren saygın bir insandı. Bunun altında aşağıdaki çatışma yatıyordu. Bu kişinin belirgin bir nevrotik sevecenlik ihtiyacı, özellikle bütün pratik konularda özel bir ilgi görme özlemi vardı. Bununla birleşen bilinçsiz bir başkalarını kullanma (sömürme) itkisi vardı, yöntemi hem kendi­ ni sevdirme hem de karşısındakini yıldırma girişimiydi. Kendi içle­ rinde bu eğilimler, onu yardım ve destek almaya hazır ve hevesli kı­ lacaktı. Ama ayrıca duyarlı bir gururu da içine alan bilinçsiz ve aşın bir de kibir geliştirmişti, insanlar ona hizmet etmekten onur duyma­ lıydı: Onun için yardım istemek küçük düşürücüydü. Bağımsızlı­ ğa ve özyeterliliğe duyduğu güçlü özlem, birisinden birşey isteme zorunluluğuna yönelik tiksintisini öylesine pekiştirmişti ki, onun için herhangi birşeye ihtiyaç duyduğunu kabul etmek ya da bir yü­ kümlülük altına girmek göz yumulmaz birşeydi. Bu nedenle alabi­ lir, ama kabul edemezdi. Bu çatışmanın içeriği ilk örnekten farklıdır ama temel özellik­ ler her ikisinde de aynıdır. Ve bir başka nevrotik çatışma örneği de, çelişen şeyler arasında bir karara varmayı her zaman için ola­ naksızlaştıran çatışık itkilerde benzer bir uyuşmazlık ve bunların bilinçsiz ve zorlanmalı yapılarım gösterecektir. Belirsiz bir sınır çizgisini kabul edersek, bu durumda normalle nevrotik çatışmalar arasındaki temel fark, normal insan için çatışan çıkarlar(ilgiler) arasındaki uyuşmazlığın, nevrotik birey için olan­ dan çok daha az olması gerçeğinde yatar. Normal insanın yapmak 25

zorunda olduğu seçim, oldukça bütünleşmiş bir kişiliğin çatısı al­ tında her ikisi de olası olan iki eylem yolu arasındadır. Şematik ola­ rak konuşursak, normal insandaki çatışan doğrultular birbirlerine doksan derecelik ya da daha az bir sapma gösterirler, oysa nevrotik bireyde bu sapma yüz seksen dereceye ulaşacak düzeydedir. Ayrımsama (farkında olma) düzeyindeki farklılık da bir derece farklılaşmasıdır. Kierkegaard'm dediği gibi:* "Gerçek yaşam öyle­ sine farklı, öylesine çok yönlüdür ki, bütünüyle bilinçsiz olan bir umutsuzlukla bütünüyle bilinçli olan bir umutsuzluk gibi karşılık­ lı kıyaslamalarla tanımlanamaz." Ancak şu kadarı da söylenebilir: Normal bir çatışma bütünüyle bilinçli olabilir; nevrotik bir çatışma ise olanca temel öğeleriyle her zaman bilinçsizdir. Normal bir insan çatışmasının farkında olmasa bile bunu oldukça az bir yardımla sağlayabilir, buna karşın nevrotik bir çatışmayı yaratan asal eğilim­ ler derinlere bastırılır ve ancak büyük bir direnmeye karşı su yüzü­ ne çıkarılabilir. Normal çatışma, bireyin gerçekten de arzu edilir bulduğu iki olasılık ya da gerçekten değer verdiği iki inanç arasındaki güncel bir seçimle ilgilidir. Bu nedenle onun için zor olsa ve bir tür vazgeç­ meyi gerektirse de akla yatkın bir karara varması olasıdır. Bir çatış­ manın pençesine düşen nevrotik bireyin seçme özgürlüğü yoktur. Karşıt doğrultulardaki eşdeğerde zorlayıcı olan güçler tarafından güdülendirilmektedir ve bunlardan hiçbirisini izlemeyi isteme­ mektedir. Dolayısıyla genel anlamda bir karara varması olanaksız­ dır. Ortada kalmıştır, hiçbir çıkar yolu yoktur. Çatışma ancak, ko­ nunun içerdiği nevrotik eğilimler üzerinde çalışılarak ve böylece bu eğilimlerden hepten vazgeçebilmesi için bireyin kendisiyle ve başkalarıyla olan ilişkilerini değiştirerek gerçek anlamda yeniden çözülebilir. Bu tipik özellikler, nevrotik çatışmalann acıklı doğasından so­ rumludur. Bu çatışmaların hem algılanması zordur, bir insanı çare­ siz bırakırlar, hem de bireyin korkmakta haklı olduğu yıkıcı bir gü­ ce sahiptirler. Bu tipik özellikleri kavramadığımız ve gözönünde * Sören Kierkegaard, The Sickness Unto Deatk (Ölüme Yatmak), Princeton University Press, 1941.

26

bulundurmadığımız sürece, nevrotik bireyin kalkıştığı ve nevro­ zun ana parçasını oluşturan umutsuz çözüm * girişimlerini anla­ yamayız.

*. Kitap boyunca nevrotik bireyin çözümü sözkonusu olduğu sürece "çö­ züm" terimini, nevrotiğin çatışmalarını ortadan kaldırma girişimleri bağla­ mında kullanacağım. Bu çatışmaların varlığını bilinçsizce inkâr ettiği için, kesin anlamda konuşursak o, bunları "gerçek anlamda yeniden çözmeye" çalışmaz. Bilinçsiz çabalan sorunlannı "çözmeye" yöneliktir. 27

İkinci Bölüm TEMEL ÇATIŞMA Çatışmalar nevrozlarda genelde kabul edilenden sonsuz ölçüde daha büyük bir rol oynarlar. Ancak bunların tespit etmek —kısmen temelde bilinçsiz oluşlan, dahası nevrotiğin bunlann varlığını inkâr etmek için elinden gelen herşeyi yapması yüzünden— kolay bir iş değildir. Öyleyse altta yatan çatışmalardan kuşkulanmamızı gerek­ tirecek belirtiler nelerdir? Bir önceki bölümde verilen örneklerde her ikisi de oldukça açık olan iki etken bu çatışmaların varlığına dikkati çekmişti: Birisinde yorgunluk, ötekinde hırsızlık. Her nevrotik belir­ ti (semptom) altta yatan birçatışmayı gösterir; yani, her belirti bir ça­ tışmanın şöyle ya da böyle dolaysız bir ürünüdür. Çözülmemiş çatış­ maların insanlara neler yaptığını, nasıl kaygı, ruh çöküntüsü, karar­ sızlık, durgunluk, coşkusal yalıtım, vb durumlar yarattığını düzenli olarak göreceğiz. Nedensel ilişkinin kavranması burada dikkatimizi açık (görünen) rahatsızlıklardan, bunlann kaynaklanna —kaynağın kesin yapısı açıklık kazanmasa da— yöneltmemize yardım edecek­ tir. Çatışmalann devrede olduğunu gösteren öteki belirti tutarsızlık­ tır. ilk örnekte, bir işin yanlış yapıldığına ve kendisine haksızlık edil­ diğine inanan, buna karşın bir karşı çıkma tutumu geliştirmeyen bir adam gördük. İkincisinde, dostluğa büyük bir değer veren bir insa­ nın arkadaşından para çalmaya yönelmesini. Bazen bireyin kendisi de bu tür tutarsızlıkların farkında olacaktır; çoğunlukla, deneyimsiz bir gözlemci için açık oldukları zamanlarda bile bireyin kendisi bun­ lara gözlerini kapar. Tıpkı beden ısısındaki bir artışın fiziksel hastalığın belirgin bir göstergesi oluşu gibi, tutarsızlıklar da çatışmalann varlığının açık bir göstergesidir. Genel birkaç tanesini anmak gerekirse: Bir kız ev­ 28

lenmeyi herşeyden daha çok ister, yine de bir erkeğin kendisine yak­ laşmasından ürküp kaçar. Çocuklarına aşırı düşkünlüğü olan bir an­ ne sık sık onlann doğum günlerini unutur. Başkalarına karşı her za­ man cömert olan bir insan kendisi için en küçük harcamaları yapma konusunda bile cimrilik gösterir. Yalnızlığın vereceği dinginliği öz­ leyen bir başkası, asla yalnız kalmayı başaramaz. Birçok insana karşı bağışlayın ve esnek olan bir insan kendisi konusunda aşırı şiddetli vebuyurgandır. Belirtilerden (semptomlardan) farklı olarak tutarsızlıklar, altın­ da yatan çatışmanın yapısına ilişkin sık sık geçici varsayımlara ola­ nak verir. Örneğin anlık ve yoğun (akut) bir ruhçöküntüsü sadece, bir insanın bir ikilemin pençesinde olduğunu ortaya çıkarır. Ama eğer görünüşte kendini çocuklarına adamış olan bir anne onlann yaşgünlerini unutuyorsa, bu annenin çocuklanndan çok, kendi iyi bir anne olma idealine düşkün olduğunu düşünme eğilimi göstere­ biliriz. Aynca onun bu idealinin, çocuklanru engellemeye yönelik bi­ linçsiz bir sadistlik eğilimiyle çatışmış olabileceği olasılığını da ka­ bul edebilirdik. Bazen bir çatışma yüzeyde gözükecektir; yani, bilinç düzeyinde çatışma olarak algılanacaktır. Bu, benim nevrotik çatışmaların bi­ linçsiz olduğu savımla çatışıyor gibi gözükecektir. Ama bilinç düze­ yinde beliren şey aslında gerçek çatışmanın çarpıtılmış ya da kılık değiştirmiş bir şeklidir. Bu nedenle başka türlü iyi işleyen kaçamak yöntemlerine karşın bir birey, büyük bir karar verme zorunluğuyla karşı karşıya kaldığı zaman bilinçli bir çatışmanın altında ezilebilir. Şu kadınla mı, bu kadınla mı evleneceğine, yoksa evlenmemesi mi gerektiğne, şu işe mi, bu işe mi gireceğine,bir arkadaşlığı sürdürece­ ğine mi yoksa bitireceğine mi, karar veremez. Bu durumda kesin bir karara varma yetisinden hepten yoksun, bir uçtan ötekine mekik do­ kuyarak acıların en büyüğünü yaşayacaktır. Bu bunaltı içinde, konu­ nun içerdiği özel zorlukları netleştirmesini umarak bir analiste baş­ vurabilir. Ve mutlaka düşkırıklığma uğrayacaktır, çünkü o anki ça­ tışma, içsel sürtüşmeler dinamitinin en sonunda patladığı nokta ol­ maktan öte birşey değildir. Arkasında gizli olan çatışmaların algılan­ masına yönelik uzun ve dolambaçlı yol katedilmediği sürece kişiyi bunaltan bu özel sorun çözülemez. 29

Diğer olaylarda iç çatışmalar dışsallaştırılabilir ve bireyin bilinç düzeyinde, onunla çevresi arasındaki bir uyuşmazlık olarak gözü­ kebilir. Ya da arzuları bağlamında araya giren görünüşte asılsız kor­ ku ve ketlemelori gören bir insan kendi içindeki karşı-akımlann de­ rin kaynaklardan geldiğinin farkında olabilir. Belli bir insana ilişkin ne kadar çok bilgi edinirsek, belirtilere, tu­ tarsızlıklara ve yüzey çatışmalarına neden olan çatışık eğilimleri de o kadar iyi tanınz ve şunu da eklememiz gerekir ki, çelişkilerin değiş­ kenliği ve çokluğu yüzünden tablo da o kadar karışık bir görünüm alır. Bu nedenle şunu sormamız gerek: Bütün bu çatışmaların altında yatan ve özgün bir şekilde bunlann hepsinden sorumlu olan temel bir çatışma olabilir mi? Çatışmanın yapısı, diyelim ki hepsi de ilişkinin kendi içindeki bir uyumsuzluğa dikkati çeken ve arkadaşlar, ço­ cuklar, parasal konular, yemek zamanlan, hizmetçiler üzerindeki açıkça ilgisizolansayısızdeğişkenlikteki kavgalannvetartışmalann yer aldığı uyumsuz bir evliliğin terimleriyle betimlenebilir mi ? İnsan kişiliğindeki temel bir çatışma inancı eskilere dayanır veçeşi tli din ve felsefelerde önemli bir rol oynar. Işığın ve karanlığın, tannmn ve şeytanın, iyinin ve kötünün güçleri bu inanan dilegetirildiği yollardan birkaçıdır. Çağdaş psikolojide Freud, diğer çizgilerde ol­ duğu gibi bu çizgide de yolgösterici bir çalışma yapmıştır. Freud’un ilk savı, temel çatışmanın, doyumu amaçlayan dürtüler eşliğindeki içgüdüsel itkilerimizle yasaklayıcı çevre —aile ve toplum— arasın­ daki bir çatışma olduğu yolundaydı. Erken bir yaşta yasaklayıcı çev­ re içe yansıtılıyordu ve ondan sonra da yasaklayıcı süperego olarak ortaya çıkıyordu. Bu kuramı gerektirdiği ciddiyetle burada tartışmak pek uygun olmasa gerek. Bu, libido kuramı karşısında yükselen bütün tartışma­ ların bir özetini yapmayı gerektirecektir. Gelin bunun yerine, Freud'un önermelerini kabul etmesek de, bu kuramın kendisini anlama­ ya çalışalım. Bu durumda geriye kalan, bencil itkilerimizle yasakla­ yıcı bilincimiz arasındaki zıtlaşmanın, çok yönlü çatışmalarımızın ana kaynağı olduğu görüşüdür. Daha sonra da göreceğimiz gibi ben de bu karşıtlaşmaya —ya da benim düşünce yapımda bununla ulu­ orta karşılaştırılabilecek olan şeye— nevrozun yapısında önemli bir yer veriyordum. Benim tartışma konusu ettiğim şey bunun temel ya30

pisidir. Bunun büyük bir çatışma olmasına karşın, tali olduğuna ve bir nevrozun gelişimi sırasında zorunlu olarak başgösterdiğine ina­ nıyorum. Bu karşı-savm nedeni daha sonra açıklık kazanacaktır. Burada şu kadarını belirteyim; arzularla korkular arasındaki çatışmanın, bir nevrotiğin kendi içinde bölünmesine neden olabilecek ve gerçekten de bireyin yaşamını yıkabilecek kadar belirleyici bir sonuca yol aça­ bileceğine inanıyorum. Freud'un öne sürdüğü türden bir ruhsal du­ rum, nevrotik bir insanın birşey uğruna bütün kalbiyle çaba göster­ me yetisini koruduğu, sadece, bu çabaların, korkuların köstekleyici etkisi tarafından engellendiği anlamına gelecekti. Görebildiğim ka­ darıyla çatışmanın kaynağı, nevrotiğin birşeyi yürekten isteme yeti­ sini yitirmesi çerçevesinde yoğunlaşmaktadır. Çünkü nevrotiğin ar­ zulan bölünmüştür, yani bu arzular karşıt doğrultularda etkinlik göstermektedir* Gerçekten de bu, Freud'un görüntülediğinden çok daha ciddi bir durum oluşturacaktır. Temel çatışmayı Freud'un savunduğundan daha yıkıcı olarak ni­ telememe karşın, benim gerçek anlamda nihai bir çözüm olasılığına ilişkin görüşüm onunkinden daha olumludur. Freud’a göre temel çatışma evrenseldir ve kural olarak çözülemez; yapılacak tek şey da­ ha iyi uzlaşmalara ya da daha iyi bir denetime ulaşmaktır. Bana göre ise herşeyden önce temel nevrotik çatışma zorunlu olarak başgösterme ve ortaya çıktığı zaman çözülmesi —birey konunun içerdiği zor­ lukları ve önemli bir çabayı üstlenmeye hazır olduğu sürece— olası­ dır. Bu farklılık bir karamsarlık ya da iyimserlik sorunu değildir, ama önermelerimiz arasındaki farklılığın kaçınılmaz bir sonucudur. Freud'un temel çatışma sorununa önerdiği sonraki yanıt felsefi açıdan oldukça ilginçtir. Onun düşünce çizgisinin farklı anlamlarını yine bir yana bırakırsak, onun "yaşam" ve "ölüm" içgüdüleri kuramı, insanlardaki yapıcı ve yıkıcı güçler arasındaki bir çatışmaya indirge­ nir. Freud'un kendisi de bu kuralı çatışmalara uygulama konusuna, bu iki gücün kaynaştığı konusundan daha az ilgi göstermiştir. Örne­ ğin Freud, mazoşizm ve sadizm itkilerini, cinsel ve yıkıcı içgüdüler * Bkz. Franz Alexander, "The Relation of Structural and İnstinictual Conf­ licts," Psychoanalytic Quarterly, XI. Bl. No 2 Nisanl933. 31

arasındaki bir kaynaşma olarak açıklama olasılığım görmüştür. Bu kuramı nevrozlar konusuna uygulamak, ahlak değerlerinin ele alınmasını gerektirecekti. Ancak Freud'a göre bunlar, bilim dün­ yasına zorla giren davetsiz konuklardı. Kendi inançlarıyla uyum içinde, ahlak değerlerinden yoksun bir psikoloji geliştirmeye çalıştı. İşte bu doğal bilimler anlamında "bilimsel" olma çabasımn, Freud'un doğal bilimlere dayanan kuram ve tedavisinin böylesine daracık sı­ nırlara sıkışıp kalmasının en önemli nedenlerinden birisi olduğuna inanıyorum. Özellikle, bu bilimsel olma çabası onun bu alandaki ge­ niş çalışmalarına karşın çatışrrfâlann nevrozlardaki rolüne gereken değeri vermeyi başaramay ışına katkıda bulunmuş gibidir. Jung da insanlardaki karşıt öğilimlere önemli bir yer vermiştir. Gerçekten de birey içinde etkinlik gösteren çelişkiler onu öylesine et­ ki lemiştir ki, bunu genel bir yasa olarak, yani, herhangi bir öğenin varlığının zorunlu olarak kendi karşıtının varlığım gösterdiğim ka­ bul etmiştir. Ona göre dışadönük bir dişilik, içedönük bir erkeksiliği; yüzeydeki bir dışadönüklük, gizli bir içedönüklüğü; dıştaki bir dü­ şünme ve mantık yürütme üstünlüğü, içteki bir hissetme üstünlüğü­ nü anıştırır, vb. Bu noktaya kadar, Jung'un çatışmalar, nevrozların temel bir özelliği olarak değerlendirdiği izlenimi edinilecektir. Ne var ki o daha da ileri gider ve bu karşıtların çatışmadıklarım, birbirle­ rini tamamlayan şeyler olduklarım —amaç, her ikisini de benimse­ mek ve böylece bütünlük idealine yakınsamaktır— söyler. Ona göre nevrotik insan, tek yanlı bir gelişmeye kendim kaptıran insandır. Jung, bu kavramları, tamamlayıcılar yasası olarak adlandırdığı şey içinde formüle etmiştir. Şimdi ben de bu karşıt eğilimlerin, bütünleş­ miş bir kişilik içinde hiçbirisinden vazgeçilemeyecek olan tamamla­ yıcı öğeler içerdiklerini anlıyorum. Ama benim görüşümde bunlar zaten nevrotik çatışmaların ürünleridir ve birey ısrarla bunlara tutu­ nur çünkü bunlar, onun çatışmalarını çözme girişimlerine karşılık gelir. Örneğin eğer içedönüklük, insanlardan uzak olma, kendi duygulanyla, düşünceleriyle ya da hayal dünyasıyla başkalarmmkilerden daha çok ilgilenme eğilimini doğal bir eğilim— yani, yapısal ola­ rak oluşan ve aeneyimle pekiştirilen bir eğilim olarak— değerlendir­ seydik, Jung’un bu sonuçlandırması doğru olurdu. Bu durumda ak­ tif terapi çalışması, bireye gizli "dışadönüklük” eğilimlerini göster­ 32

mek, her iki yoldan birisindeki tek yanlı gelişmenin tehlikelerine dikkati çekmek ve her iki eğilimi de benimseyip bunlarla yaşaması için onu yüreklendirmek olurdu. Ancak, içedönüklüğü (ya da benim adlandırmayı yeğlediğim gibi, nevrotik coşkusal yalıtımı) başkala­ rıyla girilen yakın ilişkilerde yükselen çatışmalardan kaçmaya yöne­ lik bir araç olarak ele alırsak, işimiz onu daha dışadönük olmaya özendirmek değil, altta yatan çatışmaları analiz etmek olacaktır. Yürektenlik amacına ancak bu çatışmalar gerçek anlamda çözüldükten sonra yakınsanabilir. Benim kendi konumumun evriminden geçersek, nevrotik bire­ yin temel çatışmasının, onun diğer insanlara karşı geliştirdiği temel­ de çelişik olan tutumlarında yattığını görüyorum. Ayrıntılara geç­ meden önce Dr. jekyll veMr. Hyde öyküsündeki bu tür bir çelişkinin dramatize sunusuna dikkati çekmeme izin verin. Onu bir yandan iyilik dolu, duyarlı, canayakm, yardımsever birisi olarak, öte yandan da vahşi, acımasız, kaba ve bencil birisi olarak görürüz. Elbette nev­ rotik bölünmenin her zaman bu öykünün kesin çizgisine bağlı kaldı­ ğım söylemek istemiyorum, amacım sadece bireyin diğer insanlarla olan ilişkilerindeki tutumlarının temel uyuşmazlığına ilişkin canlı bir örneğe dikkati çekmek. Sorunu köken açısından yaklaşmak için, anlamı potansiyel bir düşmanlığa sahip bir dünyada çocuğun duyduğu y alıülmışlık veçaresizlik duygusu olan ve temel çatışma * olarak adlandırdığım şeye geri dönmemiz gerekir. Çevredeki geniş bir zararlı etkenler alaru ço­ cukta bu güvensizliği yaratabilir: Doğrudan ya da dolayb buyurgan­ lık, umursamazlık, tutarsız davramş, çocuğun bireysel ihtiyaçlarına yönelik bir saygı yokluğu, gerçek bir yolgöstericilikten yoksunluk, küçümseyici davranışlar, çok fazla beğeni ya da beğeni yokluğu, gü­ venilir yakınlık yokluğu, anne-baba arasındaki tartışmalarda taraf tutma zorunluluğu, çok fazla ya da çok az sorumluluk, aşın koruyu­ culuk, diğer çocuklardan yalıtım, haksızlık, ayrım gözetme, yerine getirilmeyen vaadler, düşmanca hava vs vs... Bu bağlamda özellikle dikkati çekmek istediğim tek etken, çocu­ ğun çevrede gizli olan ikiyüzlülüğe yönelikduygusud ur: Bu, annesi­ * Karen Homcy,Çağımızın NevrotikKişiliği.

33

nin ve babasının sevgilerinin, cömertliklerinin, dürüstlüklerinin, iç­ tenliklerinin vb bir aldatmacadan başka birşey olmayabileceği duy­ gusudur. Çocuğun bu bağlamda hissettiği şey kısmen gerçekten de ikiyüzlülüktür; ama bu duygunun bir bölümü de onun büyüklerin davranışlarında yakaladığı çelişkilerin tamamına gösterdiği bir tep­ ki olabilir. Yine de genellikle bir ezici etkenler toplamının varlığı sözkonusudur. Bunlar açık ya da oldukça gizli olabilir, bu nedenle ana­ lizde bunların çocuğun gelişimi üzerindeki etkileri ancak aşamalı olarak anlaşılabilir. Bu rahatsız edici koşuların altında ezilen çocuk, varlığım koruya­ bileceği, bu düşmanca dünyayla başa çıkabileceği yollar arar. Kendi zayıflığına ve korkularına karşın, bilinçsizce, çevresinde işleyen Öz­ gün güçlerle savaşma taktikleri geliştirir. Bunu yapmakla sadece ad hoc( özel amaçlı Ç.N.) stratejiler değil, ayrıca kişiliğinin parçalan olan kalıcı kişilik eğilimleri de geliştirir. Ben bunlan "nevrotik eğilimler" olarak adlandınyorum. Çahşmalann nasıl geliştiğini anlamak istiyorsak, bireysel eğilim­ ler üzerinde fazla odaklaşmamamız, bunun yerine bir çocuğun bu koşullar altında alabileceği ve aldığı ana gelişim doğrultulannın ke­ sintisiz bir tablosunu elde etmemiz gerekmektedir. Bir süre için aynntılar görüşünü yitirsek de, çocuğun çevresiyle başa çıkmak için gi­ riştiği temel eğilimlere ilişkin net bir görüş açısı kazanmış olacağız, ilk bakışta karşımıza oldukça karmaşık bir tablo çıkabilir, ama za­ manla bu tablo içinde üç ana geli şim doğrultusu netleşecektir: Bir ço­ cuk bu durumda insanlara yönelebilir onlara karşı bir tutum takınabi­ lir ya da onlardan uzaklaşabilir. insanlara yönelirken kendi çaresizliğini kabul eder ve yabancılaş­ masına ve korkularına karşın başkalarının sevgisinin kazanmaya ve onlara yaslanmaya çalışır. Ve ancak bu yolla onlarla kendisini gü­ venlikte hissedebilir. Eğer ailesinde birbirleriyle anlaşmayan taraf­ lar varsa, ailedeki en güçlü kişi ya da gruba bağlanacaktır. Onlara bo­ yun eğerek, kendisini daha az zayıf ve daha az yalıtılmış yapan bir ait olma ve destek duygusu kazanacaktır. İnsanlara fcarşı bir fwfKmtakmırken, çevresinde kendisine yönelik bir düşmanlık olduğuna inanır ve bunu kabul eder, bilinçli ya da bi­ linçsizce,kavga etmeye karar verir. Öteki insanların kendisine yöne­ 34

lik duygu lanna ve niyetlerine kesinlikle güvenmez. Kendisi için açık olan her yoldan başkaldınr. Kısmen kendini korumak ve kısmen de öç almak için daha güçlü olmak ve onları yenmek ister. İnsanlardan uzaklaşırken ait olmayı da kavga etmeyi de istemez, ancak insanlardan uzak durmaya karar verir. Diğer insanlarla öyle pek fazla ortak şeyleri olmadığına, onların şöyle ya da böyle kendisi­ ni anlamadıklarına inanır. Kendisine ait bir dünya —doğadan, oyuncak bebeklerden, kitaplardan, düşlerden oluşan bir dünya— kurar. Bu üç tutumun heF birisinde temel kaygının içerdiği öğelerden bi­ risi aşın bir önem kazanır: ilkinde çaresizlik, İkincisinde düşmanlık, ve üçüncüsünde yalıtım. Ama çocuk bu üç yoldan birisinin isteyerek seçmez. Çünkü bu tutumlann geliştiği koşullar altında mutlaka hep­ si de var olacaktır. Genel tabloda gördüğümüz şey, sadece baskın çı­ kan tutumdur. Şimdi tam gelişmiş bir nevroza geri dönecek olursak, bu tam bir açıklık kazanacaktır. Hepimiz, tanımladığımız tutumlardan birisi­ nin belirgin olduğu yetişkinler tanınz. Ama diğer eğilimlerin devre dışı kalmadığını da görebiliriz. Belirgin bir şekilde başkalarına yas­ lanan ve boyun eğen bir tipteayrıca saldırganlık eğilimleri vebircoşkusal yalıtım ihtiyacı da gözleyebiliriz. Yine belirgin bir biçimde düşmanca olan bir insanda uysallık eğilimleri de vardır ve o da coşkusal uzaklığa ihtiyaç duyar. Ve coşkusal açıdan yalıtılmış bir kişi­ lik, düşmanlıktan ya da sevecenlik arzusundan yoksun değildir. Yine de ağır basan tutum, güncel (gerçek) işleyişi en çok belirleyen tutumdur. Bu, belli birinsanın başkalarıyla başa çıkma ko­ nusunda kendisini en rahat hissettiği yollara ve araçlara karşılık ge­ lir. Bu nedenle coşkusal açıdan yalıtılan tip gerçekte başkalarım gü­ venli bir uzaklıkta tutabilmek için bütün bilinçsiz yöntemleri kulla­ nacaktır. Çünkü onlarla yakın bir ilişkiyi gerektiren bir ortamda ken­ disini çıkmazda hissedecektir. Aynca ağır basan tutum her zaman olmasa da çoğunlukla bireyin bilinç düzeyine ulaşmaya en elverişli olanıdır. Bu, daha az belirgin olan tutumlann daha az güçlü olduğu anla­ mına gelmez. Örneğin açıkça bağımlı, uysal olan bir insandaki başkalanna egemen olma arzusunun sevecenlik ihtiyacından daha az 35

yoğun olduğunu; saldırganca dürtülerini dile getirme yollarının da­ ha dolaylı olduğunu söylemek sık sık zor olacaktır. Dibe çöken eği­ limlerin gücünün çok büyük olabileceği, ağır basan eğilimle uyarla­ nan tutumun tersine çevrildiği birçok olayda açıklık kazanır. Bu tür bir tersyüz edimini çocuklarda görebiliriz, ama bu sonraki yaşamda da başgösterebilir. Someres Maugham'm The Moon and the Sixpence (Ay ve Altı Peni) adlı eserindeki Strickland buna güzel bir örnek olurdu. Kadınların özgeçmişleri sık sık bu tür bir değişmeyi ortaya çıkanr. Daha önce hırslı, erkeksi, asi olan bir genç kız, aşık olduktan sonra uysal, kesinlikle hırstan yoksun, bağımlı bir kadın olabilir. Ya da ezici deneyimlerin baskısı altındaki yalıtkan bir insan hastalıklı bağımlılığa girebilir. Bu tür değişmelerin, sonraki deneyimlerin önemli olup olmadığı, çocukluk yaşantımızın bizi kesinlikle belli bir doğrultuya yönelterek değişmez bir şekilde koşullandırıp koşullandırmadığı yolunda sık sık dile gelen bir soruya belli ölçülerde ışık tuttuğunu eklemek ge­ rek. Nevrotik gelişmeye çatışmalar açısından yaklaşmak, bu soruya genelde önerilenden daha doyurucu bir yanıt vermemizi sağlar. Olasılıklar şöyle sıralanabilir: Eğer ilk çocukluk ortamı kendili­ ğinden gelişim üzerinde aşın yasaklayın bir etki yapmazsa, sonraki deneyimler, özellikle ilk gençlik yıllanndaki deneyimler şekillendi­ rici bir etkiye sahip olabilir. Ancak eğer ilk deneyimlerin etkisi çocu­ ğu katı bir yapıda şekillendirecek kadar güçlüyse, yeni hiçbir dene­ yim bir dönüm noktası yaratamayacaktır. Bunun bir nedeni kısmen, bireyin her yeni deneyimi kendi kurulu düzeninin diliyle yorumla­ masıdır. Örneğin dostlukla karşılaşan saldırgan tip, bunu ya aptallı­ ğın bir daşa vurumu ya da onu kullanmaya yönelik bir girişim olarak görüntüleyecektir; böylece yeni deneyimler eski yapıyı pekiştirme­ ye eğilim göstermenin ötesinde pek bir işe yaramayacaktır. Nevrotik bir insan kendini farklı bir tutama uyarladığı zaman bu, sanki sonra­ ki deneyimler kişilik içinde belli bir değişme yaratmış gibi gözükür. Yine de değişme gözüktüğü kadar köklü değildir. Aslında burada olan şey, iç ve dış baskıların birleşerek onu baskın çıkan tutumundan öteki uç lehine vazgeçmeye zorlamasıdır; ama herşeyden önce çatış­ malar olmasaydı bu değişme de olmayacaktı. Normal insan açısından bu üç tutumun birbirini karşılıklı olarak 36

dışlayıcı olması için hiçbir neden yoktur. İnsan, başkalarına boyun eğme, kavga etme ve kendini tutma becerisine sahip olmalıdır. Bu üç tutum birbirlerinin tamamlayıcıları olabilir ve uyumlu bir bütünlük oluşturabilir. Eğer birisi ağır basıyorsa bu, sadece tek çizgi boyunca aşırı bir gelişmeye dikkati çeker. Ama bu üç tutumun nevrozlarda uzlaşmaz oluşunun birkaç ne­ deni vardır. Nevrotik insan esnek değildir; tutumu belli bir duruma uygun düşsün ya da düşmesin, boyun eğmeye, kavga etmeye ya da uzak durmaya itilir ve başka türlü davranırsa paniğe kapılır. Bu ne­ denle bu üç tutumun hepsi aynı insanda belli bir oranda bulunduğu zaman birey mutlaka ağır bir çatışmanın kucağına düşecektir. Çatışmanın boyutlarını genişleten bir başka etken de, bu tutum­ ların insan ilişkileriyle sınırlı kalmaması, habis bir urun organik ya­ pının tamamına yayılması gibi, bu tutumların da yavaş yavaş kişili­ ğin tamamına sızmasıdır. Bunlar sadece bireyin başkalarıyla olan ilişkisini değil, ayrıca kendisiyle ve genelde yaşamla olan ilişkilerini de içine alarak son bulur. Eğer bu kapsamlı yapının tam anlamıyla farkında olmasaydık, sonuçtaki çatışmayı, nefrete karşı sevgi, savun­ maya karşı boyun eğme, buyurganlığa karşı uysallık vs gibi sınıflandırmalı terimlerle ele almaya yatkın olabilirdik. Yine de bu, dine ya da iktidara yaklaşımlardaki farklılık gibi basit bir karşıtlık üzerinde odaklaşarak faşizmi demokrasiden ayırdetmek gibi yamtlıcı olurdu. Elbette bunlar da farklılıklardır ama yalnızca bunlar üzerinde vur­ gulama yapmak, faşizmle demokrasinin birbiriyle kesinlikle uzlaş­ mayan iki ayn yaşam felsefesi ve iki ayrı dünya olduğu gerçeğini bu­ landırmaya yarayacaktır. Bir çatışmanın başkalarıyla olan ilişkilerimizde başgöstermesi ve zamanla tümel kişiliği etkilemesi rastlantı değildir. İnsan ilişkileri öylesine belirleyicidir ki bunlar geliştirdiğimiz nitelikleri, kendimiz için oluşturduğumuz amaçları, inandığımız değerleri mutlaka şekil­ lendirecektir. Bütün bunlar da sonuçta başkalarıyla olan ilişkilerimi­ zi etkileyecektir ve bu nedenle kopmaz bir biçimde içiçe geçmişler­ dir.* * Başkalarıyla olan ilişkiyle öze yönelik tutum birbirlerinden aynlamayacağı için, ara sıra psikiyatri yaymlanndarastlanan ve şu ya da bu etkenin pratik ve teoride en önemli etken olduğu anlamına gelen sav inandırıcı olmaktan uzaktır. 37

Bana göre uzlaşmaz tutumların yarattığı çatışma nevrozların çe­ kirdeğini oluşturmaktadır ve dolayısıyla temel olarak adlandırmayı hak etmiştir. Ve burada çekirdek terimini bunun önemli oluşundan ötürü sadece benzeştirme anlamında değil, ayrıca nevrozun kay­ naklandığı dinamik merkez olduğunu vurgulamak için kullandığı­ mı eklememe izin verin. Bu varsayım, sonuçlan bunu izleyecek bö­ lümlerde açıklık kazanacak yeni bir nevroz kuramının çekirdeğidir. Geniş anlamda ele alınırsa bu kuram, nevrozlannın insan ilişkilerin­ deki bir rahatsızlığın belirtisi olduğu yolundaki daha önce savun­ duğum görüşün bir gelişimi olarak değerlendirilebilir.*

* Bu görüş ilk önce Çağımızın Nevrotik Kişüiği adlı kitabımda sunuldu veN ew Ways in Psychoanalysis (Psikanalizde Yeni Yollar) ve Self-Analysis (Kendi Kendi­ ne Psikanaliz) adlı kitaplanmda geliştirildi.

38

Üçüncü Bölüm İNSANLARA YÖNELME

Temel çatışmayı, bunun işleyişini birkaç insanda kısaca göstere­ rek sunmak olanaksızdır. Bu çatışmanın yıkıcı gücü yüzünden nevrotik birey, bunun çevresine hem bunu gözden ırak tutmasına hem de an bir biçimde yalıtılamayacak kadar derinlere gömmesine yara­ yan bir savunma duvarı çeker. Bunun sonucu olarak yüzeyde görü­ nen şey çatışmanın kendisinden çok, çeşitli çözüm girişimleridir. Dolayısıyla durum tarihçelerinin basit bir biçimde aynntılanna inil­ mesi bu çatışmanın tüm sonuçlarına ve küçük farklılıklarına tam bir açıklık kazandırmayacaktır; böyle bir sunu zorunlu olarak gereğin­ den çok ayrıntı taşıyacak ve bu nedenle oldukça bulanık bir tablo oluşturacaktır. Bunun yanısıra bir önceki bölümde çizilen tablonun da tamam­ lanması gerekiyor. Temel çatışmanın içerdiği herşeyi anlayabilmek için, karşıt öğelerin her birisini ayn ayn ele alıp inceleyerek işe başla­ mamız gerekiyor. Şu ya da bu öğenin ağır bastığı ve birey içindaha çok benimsenebilir olan öze karşılık geldiği bireysel tipleri gözleye­ rek bunu başanyla yapabiliriz. Basitlik uğruna uysal, saldırgan ve yalıtkan kişilik gibi tiplerle sınıflandırma yapacağım.* Her biı du­ rumda, gizlediği çatışmalan olabildiğince konu dışı tutarak, birey için en çok benimsenebilir olan tutum üzerinde odaklaşacağız. Her bir tipte başkalarına yönelik temel tutumun, belli ihtiyaçlar, nitelik­ * Burda "tipler" terimini sadece farklı tipik özelliklere sahip bireyler için bir basitleştirme amacıyla kullandım. Bu ya da bundan sonraki iki bölümde ye­ ni bir tipbilimi oluşturmaya kesinlikle kalkışmış değilim. Birtipbilim elbette arzu edilir birşey amadahagenişbir temel üzerine oturtulması gerekir.

39

ler, duyarlılıklar, kaygılar ve özel bir değerler grubu yarattığını ya da en azından bunları besled iğini göreceğiz. Bu yolla ilerlememizin bazı hataları olabilir ama aynca belli ya­ rarlan da vardır. Herşeyden önce belli bir davranışlar, tepkiler, inançlar vb grubunun işlevlerini ve yapısını, bunların oldukça belirginolduğu tiplerde ele alırsak, bunlann bir ölçüde bulanık ve kanşık olduğu olaylardaki benzer bileşenlerini tanımak daha kolay olacak­ tır. Aynca sulandınlmamış tabloya bakmamız, üç tutumun yapısal uyuşmazlığına tam bir açıklık kazandırmamıza yarayacaktır. Faşiz­ me karşt demokrasi örneğimize dönecek olursak: Demokratik ve fa­ şist öğretiler arasındaki farka dikkati çekmek isteseydik, bazı de­ mokratik ideallereduyulan birinancm faşistyöntemlereyönelikgizli birözlemlebirleştiği bir insanı sunarakişe başlamazdık. Bunun ye­ rine, ilk önce nasyonal sosyalist yazılardan ve etkinliklerden faşist bir kafanın tablosunu elde etmeyf^alışır ve bunları da demokratik yaşam biçiminin en belirgin özellikleriyle karşılaştırmaya geçerdik. Bu bize, iki inançlar grubu arasındaki karşıtlığa ilişkin net bir görüş kazandırırdı veböylecebu ikisi arasında bir uzlaşma sağlamaya çalı­ şan bireyleri ve gruplan anlamamıza yardımetmişolurdu. 1.guruptaki uysal (boyun eğmeci) tip, insanlara "yönelmeye" uy­ gun düşen bütün özellikleri sergiler. Belirgin bir sevecenlik ve onay­ lanma ihtiyacı ve bir "eşe" yönelik—yani, "bütün yaşam beklentileri­ ni onun için yerine getirecek ve iyiye ya da kötüye bütün sorumlulu­ ğu üstlenecek, başanlı kullanımı en önemli konu olan"* bir arkadaş, sevgili, koca ya da kanya— duyulan özel bir ihtiyaç sergiler. Bu ihti­ yaçlar, bütün nevrozlarda ortak olan tipik özelliklere sahiptir; yani bunlar, zorlanımlıdır ve koşul ya da durum aynmı gözetmeyen ihti­ yaçlardır ve engellendikleri zaman kaygı ya da umutsuzluk yaratır­ lar. Bunlar, bireyin öteki insanlara yönelik gerçek duygusundan ol­ duğu kadar, "bu insanların" yapısal değerlerinden de neredeyse ba­ ğımsız olarak etkinlikgösterirler. Bu ihtiyaçlardışavurumlarında ne kadar farklılık gösterirse göstersin, hepsi de insan yakınlığına yöne­ lik bir arzu, bir "ait olma" arzusu çevresinde yoğunlaşır. İhtiyaçların koşul ya da durum ayrımı gözetmeyen yapısı yüzünden uysal tip, * Horney'in Kendi Kendine Psikanaliz adlı eserinden alıntı. 40

kendi uyumluluğunu ve çevresindeki insanlarla olan ortak ilgilerini gözünde büyütmeye ve ayıncı etkenleri gözardı etmeye yatkın ola­ caktır* . İnsanları bu yolla yanlış yargılamasının nedeni cahillik, ap­ tallık ya da gözlem yetisinden yoksunluk değildir, bunu belirleyen şey, onun zorlanımlı ihtiyaçlarıdır. Kendisini —bir hastanın resimle­ rinde gösterdiği gibi— garip ve tehlikeli hayvanlarla çevrili bir be­ bek gibi hisseder. Sözkönusu resmi çizen hanım hasta, resmin orta yerine minicik ve çaresiz oturmuştu, yakınında onu ısırmaya hazır kocaman bir ayı, onu dişleyecek olan bir köpek, üzerine atlayabile­ cek bir kedi, onu boynuzlayabilecek bir boğa vardı. Aslında bu du­ rumda, daha çok ürkütücü olan daha saldırganların, "sevgisi" en çok gerekli olanlar oluşunun dışında diğer varlıkların gerçek doğasının hiçbir önemi yoktur. Kısaca bu tip hoşlanılmaya, istenmeye, arzulanmaya, sevilmeye; beğenildiğini, benimsendiğini, hoş karşılandı­ ğını, onaylandığını, kabul edildiğini hissetmeye; ihtiyaç duyulma­ ya, başkaları için özellikle belli bir insan için önemli olmaya; yardım edilmeye, korunmaya, özel ilgi ve bakım görmeye, elinden tutulma­ ya ihtiyaç duyar. Analizin akışı içinde bir hastanın dikkati bu ihtiyaçların zorla­ nmalı yapısına çekilince,bütün bu arzuların oldukça "doğal" olduğu­ nu öne sürmeye yatkın olacaktır. Ve elbette burada hastanın savun­ ması sözkonusudur. Varlığının tamamı sevecenlik arzusunun hep­ ten kötürüm edilmesine yol açacak kadar sadistlik eğilimlerine (da­ ha sonra tartışılacak) kapılan insanları katmazsak, herkesin hoşlaruldığını hissetmek, ait olmak,yardım görmek vb istediğini varsayabi­ liriz. Hastanın yanıldığı nokta, sevecenlik peşindeki çılgınca arayışı­ nın tamamının içten olduğunu öne sürmesidir, buna karşın gerçekte onun kendini güvende hissetmeye yönelik doyumsuz dürtüsü, bu arayışın içten olan bölümünü aşın ölçüde gölgeler. Bu dürtüyü doyurma ihtiyacı öylesine sürükleyicidir ki, herşey bu amaca yöneltilir. Ve birey süreç içinde kendi kişiliğini şekillendi­ ren belli nitelikler ve tutumlar geliştirir. Bunlardan bazıları kendini sevdirecek nitelikler olarak adlandırılabilirdi. Başkalarının ihtiyaç­ * Bkz. Çağımızın Neurotik Kişiliği, sevecenlik ihtiyacıyla ilgili 2. ve 5. bölümler, age; ve Kendi Kendine Psikanaliz,hastalıklı bağımlılıkla ilgili 8. bölüm.

41

larına yönelik —coşkusal açıdan anlayabildiği şeyler çerçevesin­ de— bir duyarlılık kazanır. Örneğin yalıtkan bir kişinin insanlardan uzak durma arzusunun farkında olmayabilir ama bir başkasının ya­ kınlık, yardım, onay, vb ihtiyaçlarına karşı uyanık olacaktır. Otoma­ tik olarak, başkalarının beklentilerini ya da onların beklentileri oldu­ ğuna inandığı şeyleri, çoğunlukla kendi gerçek duygularını gözden yitirecek ölçüde yerine getirmeye çalışır. "Özgecil," özverili ve — sevecenlik için duyduğu sınırsız ihtiyaç dışında— kimseden pek birşey istemeyen bir insan olur. Kalbinin derinliklerinde, başkalarına pek fazla ilgi duymadığı, onları ikiyüzlü ve bencil olarak değerlen­ dirmeye yatkın olduğu gerçeğine gözlerini kapar. Ama —bilinçsiz gelişen birşey için bilinçli bir terim kullanabilirsem— kendisini, her­ kesten hoşlandığına, onların "hoş" ve gü venilmeye değer insanlar ol­ duklarına inandırır, bu, içler acısı düşkınklıklan yaratmakla kalma­ yıp, ayrıca bireyin genel güvensizliğini de artıran bir aldatmacadır. Bu nitelikler bireyin kendisine gözüktüğü kadar değerli değildir, bunun nedini kısmen kendi duygularına ya da yargısına başvurmak yerine başkalarından istemeye itildiği herşeyi körü körüne onlara vermesi ve bir nedeni de bu verilenlerin karşılığı gelmediği zaman derinlemesine rahatsız olmasıdır. Bu niteliklerin arasında, bunlarla içiçe geçen ve öfkeli bakışlar­ dan, tartışmalardan, rekabetten kaçınmayı amaçlayan bir başka tu­ tum daha vardır. Kendini arka planda tutmaya eğilim gösterir, ilgi merkezini başkalarına bırakarak ikinci planda kalır; uysal, uyumlu olur ve — en azından bilinç düzeyinde— çekememezlik duymaz. Herhangi bir öç alma ya da zafer arzusu öylesine derinlere bastırılır ki, böylesine kolayca gönlünün alınmasına ve hiçbir zaman uzun sü­ reli içerleme duymamasına kendisi bile şaşırır. Bu bağlamda önemli olan birşey deotomatik olarak suçu omuzlanma eğilimidir. Yinegerçek duygulan ne olursa olsun —yani gerçekten de suçluluk duysun ya da duymasın— başkalanndan çok kendini suçlayacak ve kendine eleştirel gözle bakmaya eğilim gösterecek ya da kesinlikle asılsız olan bir eleştiri veya beklenen bir saldın karşısında özür dileyici ola­ caktır. Bu tutumlardan, belirgin ketlemelere yönelik belirsiz bir geçiş vardır. Her türlü saldırganca davranış onun için tabu olduğundan, 42

burada kendini ortaya koymayla, eleştirel olmayla, hak talebinde bulunmayla, bir emir vermeyle, bir izlenim bırakmayla, hırslı amaç­ lar için çaba göstermeyle ilgili ketlemeler buluruz. Ama ayrıca yaşa­ mının tamamı diğer insanlara yöneldiği için, ketlemeleri sık sık, onu kendisi için birşey yapmaktan ya da birşeyden kendi başına haz duy­ maktan alıkoyan Bu, bir başkasıyla paylaşılmayan deneyimin — ister bir yemek, ister bir gösteri, müzik, doğa olsun— anlamsızlaş­ ması noktasına ulaşabilir. Eğlence üzerindeki bu denli katı bir sınır­ lamanın onun yaşamını zayıflatmakla kalmayıp, başkalarına duy­ duğu bağımlılığı daha da artırdığını söylemeye gerek bile yok. Az önce adlandırılan niteliklerin idealleştirilmesinin* dışında bu tip, kendine özgü bazı tutumlara sahiptir. Bunlardan birisi kendisini zayıf ve çaresiz birisi olarak görme duygusudur. Bir "zavallı küçük ben"duygusu. Kendi kaynaklarıyla başbaşa bırakıldığı zaman pala­ marları sökülen bir gemi gibi ya da peri annesinden yoksun kalan Cindrella gibi kendini yitik hisseder. Bu çaresizlik kısmen gerçektir; hiçbir koşul altında belki de kavga ya da rekabet edemeyeceği duy­ gusu elbette gerçek bir zayıflık yaratır. Bunun yanısıra çaresizliğini açıkça kabul eder ve bunu başkalarından saklamaz. Çaresizlik, rüya­ larda da abartılı bir şekilde vurgulanabilir. Bu tip sık sık buna bir ya­ kan ya da savunma aracı olarak başvurur: "Beni sevmeli, korumalı, bağışlamalısın, beni terketmemelisin çünkü öylesine zayıf ve çeresizimki." İkinci bir özgünlük, bu tipin kendini arka planda tutma eğilimin­ den kaynaklanır. Herkesin kendisinden daha üstün, daha çekici, da­ ha zeki, daha iyi eğitim görmüş, daha değerli olduğuna inanır. Kedi­ ni ortaya koymaktan ve yapısal güçten yoksun oluşu sahip olduğu yetileri zayıflattığı için bu duygu da gerçek bir temele sahiptir; ama kesinlikle başarılı olduğu alanlarda bile bu aşağılık duygusu onun bir başkasının —gerçek yeteneği ne olursa olsun— becerisinin ken­ disininkinden daha büyük olduğuna inanmasına neden olur. Saldır­ gan ya da kibirli insanların bulunduğu ortamlarda kendi değerliliği­ ne ilişkin duygusu daha da azalır. Ne var ki yalnız olduğu zamanlar­ da bile kendi niteliklerine, yeteneklerine, becerilerine olduğu kadar *Bfcz.6.Bölüm, İdeal İmaj

43

nesnel varlığına da olduğundan azdeğer biçmeyeeğilimgösterir. Üçüncü bir özgünlükde başkalarına olan genel bağımlılığının bir parçasıdır. Bu, onun kendini başkalarının onun hakkında düşün­ dükleriyle değerlendirmeye yönelik bilinçsiz eğilimidir. Özsaygısı, başkalarının onu onaylamasıyla ya da ayıplamasıyla, onların seve­ cenlikleriyle ya da bunun yokluğuyla birlikte inip çıkar. Bu nedenle her reddedilme onun için gerçek bir felakettir. Eğer birisi yaptığı bir çağrıya karşılık vermeyi başaramazsa, bu konuda bilinç düzeyinde mantıklı olabilir, ama içinde yaşadığı özgün dünyaya uygun olarak, özsaygı barometresi sıfıra düşer. Başka bir deyişle hereleştiri, redde­ dilme ya da terkedilme ürkütücü bir tehlikedir ve kendisini bu yolla tehdit eden kişinin saygısını yeniden kazanmak için en umutsuz ça­ baları ortaya koyabilir. Bu konudaki arsızlığının nedeni gizemli bir "mazoşizm" eğilimi değildir, bu, kendi iç önermeleri temelinde ya­ pabileceği tek mantıksal şeydir. Bütün bunlar onun özel değerler grubunun oluşmasına katkıda bulunur. Doğal olarak değerlerin kendileri de az ya da çok ussaldır ve onun genel olgunluk düzeyine bağlı olarak onaylanır. Bu değer­ ler, iyilik, yakınlık, sevgi, içtenlik, özgecilik, alçakgönüllülük doğrultulanndadır; buna karşın bencillikten, hırstan, kabalıktan, saygı­ sızlıktan, güç kullanımından —bu niteliklere "güçlü olmaya" karşı­ lık geldikleri için aynı zamanda gizliden gizliye hayranlık duyabilse de— tiksinir. Bu durumda bunlar, nevrotik insanlara "yönelmenin" içerdiği öğelerdir. Bunları uysallık ya da bağımlılık gibi herhangi bir terimle tanımlamanın ne kadar yersiz olacağı açıklık kazanmış olsa gerek, çünkü bunların içinde bir düşünme, hissetme, edimde bulunma yo­ lunun tamamı— bütünbiryaşam biçimi— yatmaktadır. Çelişik etkenleri tartışmayacağımı söylemiştim. Ama karşıt eği­ limlerden bastırılanların, ağır basanları ne ölçüde pekiştirdiğini farkedemediğimiz sürece, bireyin bu tutumların ve inançların tamamı­ na ne kadar katı bir biçimde tutunduğunu tam olarak anlayamayız. Bu nedenle tablonun öteki yüzüne şöyle bir göz atacağız. Uysal tipi analiz ederken derinlemesine bastırılan çeşitli saldırganlık eğilimle­ ri buluruz. İnsanlara yönelik görünüşteki ilgisinin tam tersine kaba bir ilgi yokluğuna, dikbaşlılık tutumlarına, bilinçsiz asalaklık ya da 44

başkalarını kullanma eğilimlerine, başkalarını kontrol etme ve yön­ lendirmeye başkalarından üstün olmaya ya da kinci zaferden haz duymaya yönelik dinmeyen ihtiyaçlarla karşılaşırız. Bastırılan itki­ lerde doğal olarak tür ve yoğunluk farklılıkları görülür. Bunlar kıs­ men başkalarıyla olan eski elverişsiz deneyimlere tepki olarak yük­ selir. Örneğin bir yaşam öyküsünde sık sık, beş ya da sekiz yaşma dek, sonradan yerini uysallığa bırakmak üzere ortadan kalkacak olan huysuzluk ve öfke patlamaları buluruz. Ama birçok kaynak ke­ sintisiz olarak düşmanlık yarattığı için, saldırganlık eğilimleri daha sonraki deneyimler tarafından da beslenir. Bu noktada bütün bunla­ ra ayrıntılarıyla eğilmek konudan epeyce uzaklaşmamıza neden ola­ caktır; burada öz-gizlemenin ve "iyiliğn," çiğnenmiş ve yaralanmış olma duygusuna davetiye çıkardığnı; aynca diğer insanlara duyu­ lan bağm lılığn, sonuçta beklenen bolca sevgi ya da benimsenme ufukta gözükmediği zaman bir baştan savılmış, reddedilmiş, ihmal edilmiş ve küçük düşürülmüş olma duygusuna yol açan kuraldışı bir duyarlılıkyarattığnı söylememiz yeterli olacaktır. Bütün bu duyguların, itkilerin, tutumların "bastırıldığını" söyler­ ken, bu terimi Freud’un sözkonusu ettiği anlamda yani, bireyin bun­ ların farkında olmamakla kalmayıp, bunları hiçbir zaman farkına varmamaya yönelik, bunların izlerinin kendisi ya da başkaları önün­ de açığa çıkabileceği korkusuyla, her an bunlan kaygıyla gözetleye­ cek kadar kah ve değişmez bir ilgi duyduğu anlamında kullanıyo­ rum. Bu nedenle her bastırma bizi şu soruyla karşı karşıya getirir: Kendi içindeki belli güçleri bastırırken bireyin gerçekte ilgilendiği şey nedir? Uysal tip durumunda birkaç yanıt bulabiliriz. Bunların çoğunu ancak, daha sonra ideal imajı ve sadistlik eğilimlerinin tartı­ şırken anlayabiliriz. Bu noktada anlayabileceğimiz şey, düşmanlık duygularının ya da bunu dile getirmenin, bireyin başkalarını sevme ve onlar tarafından sevilme ihtiyacını tehlikeye sokacağıdır. Buna ek olarak, herhangi bir türden saldırganca, hatta kendini ortaya koyucu bir davranış bile ona bencilce gözükecektir. Bunu kendi içinde ayıp­ layacak ve dolayısıyla başkalannın da ayıplayacağma inanacaktır. Ve bu tür bir ayıplanma riskini göze alamaz, çünkü öz-saygısı bütü­ nüyle başkalarının onayına çok fazla bağlıdır. Bütün saldırganca, hırslı, girişimci duyguların ve dürtülerin bas45

tınlmasmm bir başka işlevi daha vardır. Bu, nevrotik bir insanın ça­ tışmalarını ortadan kaldırmaya ve bunun yerine bir birlik, bütünlük duygusu yaratmaya yönelik olarak yaptığı birçok girişimden birisi­ dir. Kendi içimizde bir bütünlük özlemi mistik bir arzu değildir, an­ cak yaşamdaki — birey sürekli olarak karşıt doğrultularda itildiği za­ man olanaksız olan— işleyişi koruma zorunda olmanın pratik ger­ çekliği tarafından ve sonuç olarak ürkütücü parçalanma korkusuna eşdeğerde olan birşey tarafından artırılır. Bütün tutarsız öğeleri dibe bastırarak bir başka eğilimi öne çıkarmak, kişiliği belli bir düzene sokmaya yönelik bilinçsiz bir girişimdir. Bu, nevrotik çatışmaları çözmeye yönelik ana girişimlerden birisidir. Böy lece bütün saldırganca dürtüler ü zerinde kesin bir denetleme kurup bunu sürdürmeye yönelik çift yönlü bir ilgi ortaya çıkarmış olduk. Başka türlü bireyin yaşam biçiminin tamamı tehlikeye gire­ cek ve yapay bütünlüğü yerle bir olacaktı. Ve saldırganca eğilimler ne kadar yıkıcıysa, bunları devre dışı bırakma zorunluluğu da o ka­ dar hayati olacaktır. Birey, hiçbir zaman kendisi için birşey istiyor gi­ bi gözükmemek, hiçbir zaman bir isteği geri çevirmemek, her zaman herkesten hoşlanmak, her zaman geri planda kalmak vb için saldır­ ganlık eğilimlerini denetlemeye çalışacaktır. Başka bir deyişle uysal­ lık ve boyun eğme eğilimleri pekiştirilip güçlendirilir; bunlar daha zorlammlı ve koşul ya da durum karşısında daha az ayrım gözetici bir durum a lır* Doğal olarak bütün bu bilinçsiz çabalar bastırılan dürtülerin işle­ yişine ya da kendilerini ortaya koymalarına engel olamaz. Ama bu dürtüler, bireyin yapışana uygun düşen yollardan etkinlik gösterir­ ler ve kendilerini dışa vururlar. Birey birtakım isteklerde bulunacak­ tır, çünkü "çok perişandır," ya da "sevgi" kılığı altında gizliden gizli­ ye karşısındaki insanı baskı altına alacaktır. Artan ve bastırılan düş­ manlık ayrıca duruma bağlı sinirlilikten yoğun öfke patlamalarına dek uzanan bir alanda küçük ya da büyük şiddet patlamalarında da ortaya çıkabilir. Bu patlamalar, incelik ve yumuşak huyluluk tablo­ suna uymamalarına karşın, bireyin kendisine bütünüyle haklı tepki­ ler olarak gözükür. Ve kendi önermelerine göre oldukça haklıdır da. *Bkz.l. Bölüm, SadistlikEgüimleri. 46

Başkalarına yönelik isteklerinin aşın ve bencilce olduğunu bilmez­ ken, ara sıra, kendisine öylesine haksızca davranıldığına ki buna ar­ tık daha fazla dayanamayacağına inanmaktan kendini alamaz. Son olarak, bastınlan düşmanlık kör bir öfkenin gücüyle karşı karşıya kalırsa, baş ağnlan ya da mide rahatsızlıklan gibi her türden işlevsel rahatsızlıkyara tabilin Uysal tipin sahip olduğu tipik özelliklerin çoğu çifte bir güdüleni­ me sahiptir. Örneğin kendini arka planda tuttuğu zaman, sürtüşme­ lerden kaçınmayı ve böylece başkalarıyla uyum içinde yaşamayı amaçlar; ama bu ayrıca, üstün gelmeye duyduğu ihtiyacın bütün iz­ lerini ortadan kaldırmaya yönelik bir araç da olabilir. Başkalarının kendisinden yararlanmalarına göz yumduğu zaman bu, uysallığın ve "iyiliğin” bir dışavurumudur, ama başkalarını kullanmaya yöne­ lik kendi arzusundan uzaklaşma çabası da olabilir. Nevrotik uysallı­ ğın ortadan kaldırılması için, başından sonuna ve uygun bir düzen içinde çatışmanın her iki yanı üzerinde de çalışmak gerekir. Bazen, muhafazakar psikanalitik yayınlardan, "saldırganlığın özgür bıra­ kılmasının" psikanalitik terapinin temel ve zorunlu bir parçası oldu­ ğu izlenimi ediniriz. Bu tür bir yaklaşım, konunun içerdiği karmaşıklıklann ve özellikle nevrotik yapılardaki farklılıkların yeterince anlaşamamasına yol açar. Bu sadece tartışma konusu ettiğimiz uysal tip için geçerlidir ve burada bile geçerliliği sınırlıdır. Saldırganlık it­ kilerinin su yüzüne çıkarılması özgür bırakıa bir süreçtir ama "öz­ gür bırakma" kendi içinde bir son olarak değerlendirilirse bu, bire­ yin gelişmesine kolayca zararlı da olabilir. Sonuçta kişiliğin bütün­ leşmesi için, bu özgür bırakmayı, çatışmaların en ince ayrıntılarına dek ele alınıp incelenmesi izlemelidir. Dikkatimizi, sevgi ve cinselliğin uysal tip için oynadığı role çevir­ me gereğini duyuyoruz. Onun için sevgi, sık sık, uğruna çalışmaya ve yaşamaya değen tek amaç gibi gözükür. Sevgisiz yaşam onun için kuru, kısır, bomboş birşeydir. Fritz VVittles’in zorlammh arayışlara uyguladığı bir deyimi * kullanmak gerekirse sevgi, bunun dışında herşeyin bir yana itilmesine dek arkasından koşulan bir yanılsama * Fritz Wittles, "Unconscious Phantoms in Neurotics," Psychoanalytic Quar­ terly,Vol. VIII,2. Bölüm, 1939.

47

olup çıkar. İnsanlar, doğa, iş ya da şu veya bu türden bir eğlence ya da uğraş, bunlara tat ve haz katacakbir sevgi ilişkisi olmadığı sürece kesinlikle anlamsızlaşır. Bizim kültürümüzün koşullan altında bu saplantıya kadınlarda erkeklerden daha sık rastlanması gerçeği, bu­ nun özellikle kadınca bir özlem olduğu görüşünün doğmasına yol açmıştır. Aslında bunun kadınlıkla ya da erkeklikle hiçbir ilişkisi yoktur, ama usdışı ve zorlanımlı bir itki oluşu nedeniyle nevrotik bir olgudur. Uysal tipin kişilik yapısını kavrarsak, sevginin onun için neden bu kadar önemli olduğunu, neden "alıklığında bir yöntem" bulun­ duğunu anlayabiliriz. Aslında çelişik zorlanımlı eğilimleri açısından bu, onun için bütün nevrotik ihtiyaçlarını doyurabileceği tek yoldur. Bu, hoşlanılma ihtiyacını doyurmayı olduğu kadar başkalarına (sev­ gi aracılığıyla) egemen olmayı, ikinci planda kalma ihtiyacını doyur­ mayı olduğu kadar (eşin kesintisiz saygısı aracılığıyla) üstün gelme­ yi de vaad etmektedir. Bu, bir yandan kazandığı ve onu sevimli ya­ pan bütün niteliklerini dile getirmesine izin verirken, öte yandan da bütün saldırganca itkilerini haklı, masum, hatta övgüye değer bir te­ melde doyurmasına olanak verir. Ayrıca sorunlarının ve çektiği acı­ nın kendi içindeki çatışmalardan kaynaklandığının farkında olma­ dığı için sevgi, bütün bunların emin bir çaresi gibi gözükür; eğer ken­ disini sevebilecek birisini bulabilirse, herşey yoluna girecektir. Bu umudun bir aldatmaca olduğunu söylemek kolay, ama aynca onun az ya da çok bilinçsiz olan sonuçlandırma mantığım da anlamamız gerekir. Şöyledüşünür: "Zayıf ve çaresizim; bu düşmanlıkdolu dün­ yada yalnız olduğum sürece çaresizliğim bir tehdit ve tehlike içer­ mektedir. Ama beni herkesten çok sevecek birisini bulursam, arbk tehlikede değilim demektir, çünkü o beni koruyacaktır. Onunlayken kendimi ortaya koymaya ihtiyaç duymama gerek kalmaz çün kü ben istemeden ya da açıklamadan o istediğim şeyi anlayacak ve bunu ba­ na verecektir. Aslında zayıflığım bir servet olsa gerek çünkü o benim çaresizliğimi sevecek ve ben de onun gücüne yaslanabileceğim. Ken­ di başımayken kesinlikle toparlayamayacağım girişimgücü, eğer bu onun için birşeyler yapmak, hatta o istedi diye kendim için birşeyler yapmakanlamma gelirse, serpilipgelişecektir." Yine formüle edilmiş mantık yürütme terimleriyle, kısmen düşü­ 48

nüler», kısmen hissedilen ve kısmen de oldukça bilinçsiz olan şeyleri kurarak şöyle düşünür: "Yalnız olmak benim için bir işkence. Bu, sa­ dece paylaşamadığım birşeyden haz alamamam değil. Daha büyük birşey; kaygıya, yitiklik duygularına kapılıyorum. Elbette bir Cu­ martesi gecesi tek başıma sinemaya gidebilirim ya da evde kalıp bir kitap okuyabilirim, ama bu küçük düşürücü birşey olurdu çünkü bu, hiç kimsenin beni istemediğini gösterirdi. Bu nedenle bir Cumar­ tesi akşamı —ya da bu anlamda hiçbir zaman— yalnız kalmamayı özenle tasarlamalıyım. Ama eğer büyük bir aşık bulabilirsem, o beni bu işkenceden kurtarır; asla yalnız kalmam; ister kahvaltı hazırla­ mak, ister çalışmak olsun, ister bir günbatımını izlemek, şimdi an­ lamsız olan herşey o zaman bir sevinç olur." Ve düşünmeyi sürdürür: "Kendime hiç güvenim yok; her zaman, başkalarının benden daha usta, daha çekici, daha yetenekli oldukla­ rını hissediyorum. Sonuna dek götürebildiğim işler bile önemli de­ ğil, çünkü bunlardan ötürü kendime bir övünç payı çıkaramıyorum. Blöf yapıyor olabilirdim ya da bu sadece şans eseri olabilirdi. Ve el­ bette bunu yeniden yapabileceğimden emin olamazdım. Ve insanlar beni gerçekten tanımış olsalardı, benden hiç de hoşlarunazlardı. Ama kendisi için temel bir öneme sahip olduğum ve beni çok seven birisini bulsaydım, ben de herhangi bir insan olurdum.” O zaman el­ bette sevgi bir serabın büyüsüne sahip olurdu. O zaman elbette bunu elde etmek isteyen bir bireyin bunu, bir içerden değişme sürecine tercih etmesi gerekirdi. Dolayısıyla cinsel ilişki de — biyolojik işlevinin yarusıra— isteni­ yor olmanın kanıtım içeren bir değere sahiptir. Uysal tip yalıtılmış olmaya ne kadar eğilimliyse —yani coşkusal katılımdan ne kadar korkuyorsa— ya da seviliyor olma konusunda ne denli umutsuzlu­ ğa kapılırsa, cinsellik de sevginin yerine konmaya o kadar elverişli olacaktır. O zaman cinsellik, insanca yakınlaşmaya giden tek yol ola­ rak gözükecek ve sevgi gibi bu da gözde büyütülecektir, çünkü bu­ nun gücü de onun için herşeyi çözecektir. Her iki aşın uçtan da —yani hastanın sevgi üzerindeki vurgula­ masını "doğal" ve bunu gözardı edişini "nevrotik" olarak değerlen­ dirmekten— kaçınırsak, uysal tipin bu doğrultulardaki beklentileri­ nin, onun yaşam felsefesinin manbksal bir sonucu olarak başgöster49

ğini görürüz. Nevrotik olaylarda sık sık —ya da her zaman mı?— hastanm bilinçli ya da bilinçsiz mantıksal sonuçlandırmasının ku­ sursuz olduğunu ama yanlış Önermelere dayandığını görürüz. Ya­ nıltıcı önermeler, hastanm kendi sevecenlik ihtiyacını ve buna eşlik eden şeyleri bir sevme yetisi sanması ve kendi saldırganca, hatta yı­ kıcı eğilimlerini denklemin bütünüyle dışında bırakmasıdır. Başka bir deyişle hasta, nevrotik çatışmanın tamamını konunun dışında bı­ rakır. Umduğu şey, çözülmemiş çatışmaların zararlı sonuçlarını, ça­ tışmaların kendi içlerinde herhangi birşeyi değiştirmeksizin, orta­ dan kaldırmaktır; bu, her nevrotik çözüm girişiminde tipik olan bir tutumdur. Bu girişimlerin kaçınılmaz olarak başarısızlığa mahkum olmasının nedeni işte budur. Yine de bir çözüm olarak sevgi için şu­ nu söylemek gerekir. Uysal tip, hem güçlü hem de ince ruhlu olan ya da nevrozu kendi nevrozuna uyan bir eş bulacak kadar şanslıysa, çektiği acı önemli ölçüde azalabilir ve ortalama ölçüde bir mutluluk bulabilir. Ama kural olarak, dünyadaki cenneti kendisine sunmasını umduğu ilişki onu daha derin bir perişanlığın kucağına atar. Kendi çatışmalarını ilişkiye aktarmaya ve böylece bu ilişkiyi yıkmaya çok yatkındır. En elverişli olasılık bile ancak güncel bunaltıyı giderebilir; çatışmaları gerçek anlamda çözülmedikçe gelişmesi yine engellen­ miş olacaktır.

50

Dördüncü

Bölüm

İNSANLARA KARŞI OLMA Temel çatışmanın ikind yanını, yani insanlara "karşı olma" eğili­ mini tartışırken, saldırganca eğilimlerin ağır bastığı tipi inceleyerek, önceki bölümde tuttuğumuz yolu izleyeceğiz. Tıpkı uysal tipin insanların "iyi, hoş" olduklan inancına sıkı sıkı­ ya sarılma ve tersinin kanıtlarıyla sürekli olarak şaşırtılması gibi, sal­ dırgan tip de herkesin düşman olduğuna inanır ve böyle olmadıkla­ rını kabul etmeyi reddeder. Onun için yaşam, amansız bir kavgadır ve cephe gerisini şeytan tutmuştur. Kabul ettiği istisnaları isteksizce ve sakmımla kabullenir. Tutumu bazen oldukça açıktır, ama çoğun­ lukla ince bir kentsoylu nezaket katmanıyla, yansızlıkla ve iyi arka­ daşlıkla gizlenir. Bu "maske" çıkarcılığa yönelik makyavellice bir tu­ tuma karşılık gelebilir. Yine de bu, aldatmacalardan, içten duygular­ dan ve nevrotik ihtiyaçlardan oluşan bir tablodur. Hiç kimsenin ka­ fasında onun buyurgan olduğu yolunda bir soru işareti bulunmadı­ ğı sürece, başkalarını iyi bir dost olduğuna inandırma arzusu gerçek bir içtenlikle birleşmiş olabilir. Nevrotik sevecenlik ve onaylanma ihtiyacının saldırganca amaçların hizmetine verilen öğeleri buluna­ bilir. Uysal tip için bu tür bir "maske" gerekli değildir çünkü onun de­ ğerleri şöyle ya da böyle toplumsal onayla ya da îsavari erdemlerle çakışır. Saldırgan tipin ihtiyaçlarının da en az uysal tipinkiler kadar zorlanımlı olduğunu anlamak için, temel kaygının bu insanları da di­ ğerleri kadar yönlendirdiğini kavramamız gerekir. Bunu vurgula­ mam gerekiyor, çünkü uysal tipte oldukça açık olan korku bileşeni Şimdi ele alacağım tipte hiçbir zaman kabul edilmez ya da sergilen­ mez. Saldırgan tipte herşey güçlü olmaya, güç kaianmaya ya da en azından böyle gözükmeye yöneltilir. 51

İhtiyaçları, temelde dünyanın, Darwinci bir anlamda sadece çev­ reye en iyi uyum sağlayanın yaşadığı ve güçlünün zayıfı yok ettiği bir arena olduğu yolundaki inancından kaynaklanır. Ayakta kalma­ ya en çok katkıda bulunan şey, büyük ölçüde bireyin içinde yaşadığı topluma bağlıdır; ama her zaman için, kaba bir kendi çıkan peşinde koşma tutumu en önemli yasadır. Böylece saldırgan tipin temel ihti­ yacı, başkalannı denetleme ihtiyacı olur. Denetleme araçlanndaki farklılıklar sonsuzdur. Açıktan açığa bir güç uygulaması olabilir, aşın bir ilgililik ya da insanlan yükümlülükler altına sokarak onlan do­ laylı yollardan kullanma sözkonusu olabilir. Perde arkasındaki güç olmayı tercih edebilir. Mantık yürütme ve önsezgi yoluyla herşeyi başarabileceği anlamına gelen zeka yoluyla yaklaşım sözkonusu olabilir. Özel denetim biçimi kısmen onun doğal becerilerine bağlı­ dır. Kısmen de çatışan eğilimler kanşımına karşılık gelir. Ömeğinbu tipaynı anda coşkusal bir yalıtım eğilimi de gösterirse, doğrudan bu­ yurganlıktan kaçınacaktır, çünkü bu onu diğer insanlarla çok yakın bir ilişkiye sokacaktır. Ama eğer sevecenliğe yönelik gizli ihtiyacı büyükse aynca dolaylı yöntemler tercih edilecektir. Eğer arzusu per­ de arkasındaki güç olmaysa bu, sadistlik eğilimlerinin varlığım gös­ terir çünkü bu, kendi amaçlanna ulaşmak için başkalannı kullan­ mak anlamına gelir. * Aynı zamanda başkalarından üstün olmaya, başarıya, saygınlığa ulaşmaya ya da şu veya bu türden ilgi çekmeye de ihtiyaç duyar. Bu doğrul tudaki çabalar, rekabetçi bir topl umda başarı ve saygınlık güç kazandırdığı sürece, kısmen güce yöneltilir. Ama bunlar aynca dışandan onay, alkış alma ve üstünlük gerçeği yoluyla öznel bir güçlü­ lük duygusu da yaratır. Uysal tipte olduğu gibi burada da ağırlık merkezi bireyin kendisinin dışında yatmaktadır; sadece başkalanndan istenen onayın çeşidi farklılık gösterir. Aslında birisi de öteki ka­ dar boşunadır. İnsanlar başanmn neden kendilerini daha güvenli hissetmelerini sağlamadığını merak edince, buna neden olarak sade­ ce ruhsal sa vsaklamalannı gösterirler, ama bunu yapmaları gerçeği, başanmn ve saygınlığın genellikle ölçü çubuğu olarak değerlendiril­ mesinin boyutlanna dikkati çeker. * Bkz. 12. Bölüm, Sadistlik Eğilimleri. 52

Başkalarını kullanma, onları dolandırma, onlardan kendisi için yararlanma ihtiyacı tablonun bir parçasıdır. Her duruma ya da ilişki­ ye —ister parayla, saygınlıkla, insan ilişkileriyle olsun ister görüşler­ le— "Bundan ne kazanabilirim?" açısından bakılır. Bireyin kendisi bilinçli ya da yan-bilinçli olarak, herkesin bu şekilde davrandığına ve bu nedenle önemli olan şeyin, bunu başkalarından daha etkili bir şekilde yapmak olduğuna inanır. Geliştirdiği nitelikler uysal tipinkilere hemen hemen tam bir karşıtlık gösterir. Katı ve güçlü olur ya da kendine bu görünümü verir. Başkalarının olduğu kadar kendi duy­ gularını da "içli duygusallık" olarak değerlendirir. Sevgi onun için gözardı edilebilir bir rol oynar. Onun için önemli olan hiçbir zaman "aşık olmaması," ya da asla bir ilişkiye girmemesi veya evlenmemiş olması değil, birçok kişiden daha çok arzu edilir olan ve çekiciliğiyle, toplumsal saygınlığıyla ya da ekonomik güvencesiyle kendi konu­ munu sağlama alacak bir eşe sahip olmaktır. Başkalarına karşı dü­ şünceli olmak için bir neden görmez. "Neden ben düşüneyim? Bıra­ kınız onlar kendi başlarının çaresine baksınlar." Bir sal içindeki iki in­ sandan ancak birisinin hayatta kalabileceğine ilişkin ahlak sorunu terimleriyle, elbette kendi canını kurtarmaya —aptal ve ikiyüzlü ol­ maya değil— çalışacağını söyleyecektir. Şu ya da bu türden bir kor­ kusu olduğunu kabul etmekten nefret eder ve bu korkuyu denetim albna sokmaya yönelik güçlü yöntemler bulur. Örneğin, haydutlar­ dan korkmasına karşın kendisini boş bir evde kalmaya zorlayabilir; atlara yönelik korkusumryeninceye kadar at sırtında kalma konu­ sunda ısrar edebilir; yılanlara yönelik korkusundan kurtulmak için bilerek yılanların bulunduğu bilinen bataklıklarda dolaşabilir. Uysal tip boyun eğme eğilimi gösterirken, saldırgan tip iyi bir kavgacı olmak için elinden gelen herşeyi yapar. Tartışmalarda uya­ nık ve zekidir ve haklı olduğunu kanıtlamak için yoğun bir püskürt­ me savaşma girer. Sırtını duvara dayadığı ve kavga etmekten başka seçeneği kalmadığı zaman ustalığının ve gücünün doruğuna ulaşa­ bilir. Bir oyunu kazanmaktan bile korkan uysal tipin tersine kolay kolay kaybeden bir insan değildir ve kesinlikle zafer ister. Uysal ti­ pin suçu kendi üstüne almaya hazır oluşu kadar o da başkalarım suç­ lamaya hazırdır. Her iki durumda da suçluluğun ele alınması her­ hangi bir rol oynamaz. Uysal tip, suçluluğa sığınırken karşısındaki 53

insanı yatıştırmaya itilir. Benzer bir biçimde saldırgan tip de, karşı­ sındaki insanın hatalı olduğuna inanmaz; sadece kendisinin haklı olduğunu savunur çünkü tıpkı bir ordu nun herhangi bir saldırıyı ge­ ri püskürtmek için güvenli bir kilit noktasına ihtiyaç duyması gibi, o da bu öznel eminlik temeline ihtiyaç duyar. Kesin anlamda zorunlu olmadığı sürece bir hatayı kabul etmek ona, tam bir aptallık olmasa bilebağışlanmazbir zayıflıkgösterisi gibi gözükür. Saldırgan tipin kötülük dolu bir dünyaya karşı kavga etmek zo­ runda olma tutumu, keskin bir gerçekçilik duygusu geliştirme gere­ ğiyle uyum içindedir. Hiçbir zaman başkalarındaki herhangi bir hırs, açgözlülük, savsaklama ya da onun kendi amaçlarım engelle­ yebilecek bir başka şey belirtisini gözden kaçıracak kadar "saf' olma­ yacaktır. Rekabetçi bir toplumda bu tür nitelikler gerçek bir incelik­ ten daha yaygın olduğu için, saldırgan tip kendisini gerçekçi olarak değerlendirmekte haklı olduğuna inanır. Aslında elbette o da uysal tip kadar tek yanlıdır. Gerçekçiliğinin bir başka yanı da tasarlama ve önsezgi üzerindeki vurgulamasıdır. Her iyi strateji uzmanı gibi o da her ortamda kendi şansım, rakiplerinin güçlerim ve olası tuzakları değerlendirmede çok dikkatlidir. Kendisini her zaman en güçlü, en zeki, arkasından en çok koşulan insan olarak ortaya koymaya itildiği için, böyle olmanın gerektirdiği yeterliliği ve becerikliliği geliştirmeye çalışır. İşine bağladığı haz ve zeka onu çok sayılan bir işçi ya da kendine ait bir işte başanlı yapabi­ lir. Ne var ki işine kendini kaptıracak denli büyük bir ilgi duyduğu yolunda bıraktığı izlenim bir anlamda yanıltıcıdır, çünkü onun için iş, amaca yönelik bir araçtır. Yaptığı işi sevmez ve bundan gerçek bir haz duymaz; bu, onun duygulan yaşamının dışına sürüp çıkarma­ sıyla tutarlı bir olaydır. Duygularım bu şekilde boğmasının çift ağızlı bir etkisi vardır. Bir yandan bu, başan açısından kesin bir ayncalıktır çünkü bu onun kendisine daha çok güç ve saygınlık kazındıracak nesnelerin üretiminde iyi yağlanmış bir makina gibi yorulmak nedir bilmeksizin çalışmasına olanak verir. Burada duygular da araya gi­ rebilirdi. Bunlaronu inandırıcı bir biçimde daha az fırsatçı çıkar doğ­ rultusunda çalışma çizgisine sokabilirdi; bunlar onun, başanya gi­ den yolda sık sık kullanılan yöntemlerden kaçınmasına neden olabi­ lirdi; işinden uzaklaşıp, kendi amaçlan için yararlı olacak insanlar 54

yerine doğadan ya da sanattan haz almaya ya da arkadaşların dost­ luğuna çekilebilirdi. Öte yandan duyguların boğazlanmasından kaynaklanan coşkusal kısırlık, yaptığı işin niteliğine birşeyler yapa­ caktır; gerçekten de bu, onun yaratıcılığını mutlaka baltalayacaktır. Saldırgan tip kesinlikle ketlenmemiş bir insan gibi gözükür. Ken­ di arzularını ortaya koyabilir, emirler yağdırabilir, kızgınlığnı dile getirir, kendini savunur. Ama gerçekte ketlemeleri uysal tipinkilerden daha az değildir. Özgün ketlemelerinin ilk bakışta ketlemeler olarak dikkatimizi çekmemesinin baş sorumlusu, toplumumuzun buna verdiği değer değildir. Bu ketlemeler coşkusal alanda yatmak­ tadır ve saldırgan tipin dostluğa, sevgiye, sevecenliğe, yakın anlayı­ şa, çıkar gütmeyen, eğlenceye yönelik yetisiyle ilgilidir. O, bu sonucusunu bir zaman kaybı olarak değerlendirecektir. Kendisine ilişkin duygusu, kendisinin güçlü, dürüst ve gerçekçi olduğu yolundadır, dünyaya onun gözüyle baktığınız zaman bunlann hepsi de doğrudur. Kendi önermelerine göre kendine ilişkin de­ ğerlendirmesi kesinlikle mantıklıdır, çünkü onun için acımasızlık güç, başkalarına yönelik saygı yokluğu dürüstlük ve kaba bir kendi amaçlan peşinden koşma tutumu gerçekçilik demektir. Dürüstlüğü çizgisindeki tutumu kısmen, gündelik ikiyüzlülükleri zekice gözler önüne serme yetisinden kaynaklanır. Bir olayın yarattığı coşkuyu, insanhk sevgisine ilişkin duygulan ve bunun gibi şeyleri basit bir al­ datmaca olarak görür ve toplumsal bilinç ya da Isavari erdem mas­ kelerini indirmek onun için pek zor olmaz. Kendi değerler grubu, ya­ şama savaşı felsefesi çerçevesinde kurulur. Güç insanı haklı yapar, insanlığın ve merhametin canı cehenneme. Homo hotnini lupus.. * Bu­ rada, nazilerin bize tanıttıklanndan pek farklı olmayan değerlerle^ karşı karşıyayız. Saldırgan tipin gerçek yakınlığı ve dostluğu olduğu kadar bunla­ rın taklitlerini, uysallığı ve boyun eğmeyi de reddetme eğiliminde öznel bir mantık vardır. Ama onun aradaki farkı anlayamayacağını düşünmek bir yanılgı olacaktır. Güçlü bir insanda kuşku götürmez bir dostluk ruhuyla karşılaşınca bunu pekala algılayabilir ve buna saygı duyabilir. Burada sözkonusu olan, bu alanda fazla ayrım gö­ *Lat. insan insanın kurdudur. (Ç.N.) 55

zetmeksizin bunun kendisine ters düştüğüne inanmasıdır. Her iki tutum da ona yaşama savaşında yük gibi gözükür. O zaman neden, daha yumuşak insanca duygulan bu denli şid­ detle reddeder? Neden, diğer insanlann sevecen davranışlanyla karşılaştığı anda midesinin bulandığını hisseder? Neden, birisi yan­ lış bir zaman olarak değerlendirdiği bir anda yakınlık gösterirse o kadar aşağılayıcı olur? Saldırgan tip, onlan görünce içi parçalandığı için dilencileri kapısından kovan bir insan gibi davranır. Gerçekten dedilencilere karşı açıkça kötü davranabilir; en basit bir isteği bile öl­ çüsüz bir şiddetle geri çevirebilir. Bu tür tepkiler ona özgüdür ve analizin akışı içinde saldırganlık eğilimlerinin katılığı azaldıkça çok daha kolayca gözlemlenebilir. Aslında başkalarındaki "yufka yürek­ lilik" duygulan çizgisindeki tutumu karmaşıktır. Çevresindeki in­ sanlardaki yumuşak başlılığı küçümsediği doğrudur, ama aynca bunu sevinçle de karşılar, çünkü bu onun kendi amaçlan peşinde koşması için daha özgür olmasına neden olur. Yoksa neden sık sık uysal tipin çekimine kapıldığım — tıpkı uysal tipin sık sık onun bü­ yüsüne kapılışı gibi— hissetsin? Tepkisinin bu kadar aşın oluşunun nedeni, bunun kendi içindeki bütün sıcak duygularla savaşma ihti­ yacı tarafından alevlendirilmesidir. Her türden yakınlığı bir tür içe­ rideki hain işbirlikçi, içeriden çalışan bir düşman olarak gören üstüninsanında Nietzsche, bize bu dinamik güçlerin güzel bir açıklama­ sını sunar. Bu tür bir insan için "yufka yüreklilik" sadece sevecenlik, acıma ve benzeri duygular anlamına değil, aynca uysal tipin ihtiyaçlannda, duygulannda ve değer ölçülerinde gizli olan herşey anlamı­ na gelir. Örneğin dilenci olayında gerçek bir yakınlık duygusu akım­ larına, dilencinin yakansmı yerine getirmeye yönelik bir ihtiyaca, yardımsever olması gerektiğine ilişkin bir duyguya sahip olabilirdi. Ama bütün bunlan kendinden uzaklaştırma ihtiyacı daha büyüktür ve sonuçta dilenciyi geri çevirmekle kalmaz, onu kırar da. Uysal tipin sevgi yoluyla ulaşmaya çalıştığı farklı itkileri kaynaş­ tırma umudu, saldırgan tip tarafından toplumsal alanda tanınma it­ kisinde aranır. Tanınmış olmak ona sadece ihtiyaç duyduğu olumlanmayı vaad etmekle kalmaz, başkaları tarafından hoşlanılıyor ol­ manın ek büyüsünü ve buna karşılık olarak onlardan hoşlanabilir ol­ ma olasılığını da korur. Ün böy lece çatışmalarına bir çözüm öneriyor 56

gibi gözüktüğü için, bu tipin arkasından koştuğu bir serap olup çı­ kar. Saldırgan tipin mücadele mantığı kural olarak uysal tip duru­ munda sunulanla özdeştir ve bu nedenle kısaca özetlemek yeterli olacaktır. Saldırgan tip için herhangi bir yakınlık duygusu ya da "iyi" olma yükümlülüğü veya uysallık tutumu, yaşam biçiminin tümel yapısına ters düşecek ve bu yapının temellerini sarsacaktı. Ayrıca bu karşıt eğilimlerin suyüzüne çıkması onu temel çatışmasıyla karşı karşıya bırakacak ve bu nedenle özenle beslediği düzeni —birlik dü­ zenini— yok edecekti. Bunun sonucu ise, bütün yumuşaklık eğilim­ lerinin bastırılmasının, saldırganlık eğilimlerini pekiştirerek daha bir zorlanımlı hale getirmesidir. Tartıştığımız bu iki tip konusunda net bir görüşe sahip olursak, bunların polar (karşıt) uçlara karşılık geldiklerini görebiliriz. Birisi için hoş olan, diğeri için iğrençtir. Birisi herkesten hoşlanmak zorun­ dadır, diğeri herkesi potansiyel düşman olarak değerlendirmek. Bi­ risi her ne pahasına olursa olsun kavgadan kaçınmaya çalışır, diğeri bunu kendi yapısının doğal bir öğesi olarak görür. Birisi korkuya ve çaresizliğe dört elle sarılır, diğeri bunları devre dışı bırakmaya çalı­ şır. Birisi nevrotik bir yoldan da olsa insanca ideallere yönelir, diğeri bir yaşama savaşı felsefesine. Ama bunlardan hiçbirisi özgürce yapı­ lan bir seçim değildir; her ikisi de içsel zorunluluklar tarafından be­ lirlenmiştir, zorlanımlıdır ve esneklikten yoksundur, ikisinin bulu­ şabileceği ortabirnokta yoktur. Şimdi artık tartıştığımız amaç uğruna, tipler sunumuzda geldiğimiznoktamn ilerisinebiradımdaha atabiliriz. Temel çatışmanın içe­ riğini keşfetmeye başladık ve şu ana dek bunun iki yanını, iki farklı tipte ağır basan eğilimler olarak işleyişini gördük. Şimdi atmamız gereken adım, bu iki karşıt tu tum ve değer gruplarının eş güçte iş ba­ şında olduğu bir inşam görüntülemektedir. Böyle bir insanın, katı bir biçimde karşıt iki doğrultuda güdülendirileceği ve bu nedenle kolay kolay işleyişlerini sürdüremeyeceği açık değil mi? Konunun özü, onun parçalanacağı ve hareket edemeyecek kadar kötürüm ola­ cağıdır. Onu tanımladığımız gruplardan birisine ya da ötekine so­ kan bir itkiler toplamını devre dışı bırakma çabası ona aittir; bu onun kendi çatışmalarını çözmek için giriştiği yöntemlerden birisidir. 57

Jung'un terimleriyle konuşursak, bu durumda tek yanlı bir geliş­ me başından sonuna elverişsiz gözükür. Bu, olsa olsa şekil açısından doğru bir görüştür. Ama bu görüş dinamik güçlerin yanlış yorum­ lanmasına dayandığı için anıştırdığı şeyler yanlıştır. Jung, tekyanlılık görüşünden yola çıkıp, tedavide hastanın kendi içindeki öteki karşıt yanı benimsemesine yardım edilmesi gerektiğini öne sürünce şunu sormamız gerekiyor: Bu nasıl olabilir? Hasta bunu benimseye­ mez, sadece algılayabilir. Eğer Jung bu adımın hastayı bütün bir in­ san yapacağım umuyorsa, bu adımın son bütünleşme için elbette ge­ rekli olduğunu anımsatmamız gerek, ama bu kendi başına sadece bi­ reyin kendi çatışmalarıyla yüzleşmesi anlamına gelir. Jung’un ge­ rektiğince değerlendiremediği şey, nevrotik eğilimlerin zorlammlı doğasıdır. İnsanlara yönelmeyle insanlara karşı olma arasında —ya da Jung'un söyleyeceği gibi erkeklikle dişilik arasında— sadece güç­ lülükle zayıflık arasındaki fark gibi bir fark yoktur. Hepimiz hem uy­ sallık hem de saldırganlık potansiyeline sahibiz. Ve zorlammlı ola­ rak güdülendirilmeyen bir insan, yeterince çaba gösterirse belli bir bütünleşmeye ulaşabilir. Ama her iki yapı da nevrotik olunca, her ikisi de gelişimimiz için zararlı olacaktır. îki istenmeyen şeyin birbi­ rine eklenmesi hoş bir bütün oluşturmaz, iki uyuşmaz şeyden uyum­ lu bir bütünlük eldeedilemez.

58

Beşinci Bölüm İNSANLARDAN UZAKLAŞMA Temel çatışmanın üçüncü yam, coşkusal yalıtıma, insanlardan "uzaklaşmaya" duyulan ihtiyaçtır. İnsanlardan uzaklaşmayı, bunu kendisi için ağır basan eğilim duruma getiren tipte tartışmadan ön­ ce, nevrotik coşkusal yalıtımın ne anlama geldiğini anlamamız gere­ kir. Bu elbette ara sıra yalnız kalmayı isteme olgusu değildir. Yaşamı ciddiye alan herkes ara sıra yalnız kalmak ister. Toplumumuz, yaşamm dışsal öğeleri içindebiziöylesineyalayıpyutmuşturki,yalnızlık ihtiyacına karşı yeterli bir anlayıştan yoksunuz, ancak bunun kişisel doyum için taşıdığı olasılıklar her çağın felsefe ve dinleri tarafından vurgulanmıştır. Anlamlı bir yanlızlık arzusu elbette nevrotik değil­ dir; bunun tersine birçok nevrotik kendi iç derinliklerinden kaçar ve yapıcı bir yalnızlık (inziva) yetisinden yoksunluk, kendi içinde bir nevroz belirtisidir. Sadece eğer insanlarla ilişki kurmaya, onlarla bir­ likte olmaya dayanılmaz bir gerilim eşlik ediyorsa ve yaşamdan uzaklaşma temelde bu gerilimden kaçmaya yönelik bir araç duru­ muna gelirse, işte bu yalnız olma arzusu nevrotik coşkusal yalıtımın bir göstergesi olur. Önemli ölçüde yalıtılmış (insanlardan uzak) bir insanın bazı özel­ likleri öylesine ona özgüdür ki, psikiyatristler bu özelliklerin sadece yalıtkan tipe ait olduğunır düşünme eğilimi gösterir. Bunlardan en açık olanı, insanlara yönelik genel bir yabancılaşmadır. Onda dikka­ timizi ilk çeken şey bu olur, çünkü o özellikle bunu vurgular, ama as­ lında onun yabancılaşması da diğer nevrotiklerinkinden daha bü­ yük değildir. Örneğin tartıştığımız iki tipte hangisinin daha çok ya­ bancılaşmış olduğu yolunda genel bir görüşe varmak olanaksız ola­ caktı. Ancak şu kadarım söyleyebilirdik: Uysal tipte bu özellik gizle­ nir ve bunu keşfettiği an şaşınr ve korkuya kapılır, çünkü yakınlığa 59

duyduğu tutkulu ihtiyaç onu, kendisiyle başkaları arasında hiçbir boşluğun bulunmadığına inanmaya çok hevesli yapar. Herşeyden önce insanlara yabancılaşma, insan ilişkilerinin bozulduğunun sa­ dece bir göstergesidir. Ama bütün nevrozlarda karşımıza çıkan du­ rum budur. Yabancılaşmanın boyutları, nevrozun aldığı özel biçim­ lerden çok, bu ilişkilerdeki rahatsızlığın ağırlığına bağlıdır. Sık sık coşkusal yalıtıma (insanlardan uzaklaşmaya) özgü olarak değerlendirilen bir başka tipik özellik de kendine yabancılaşma, ya­ ni, coşkusal deneyimlerdeki bir körelme, bireyin ne olduğuna, neyi sevdiğine, neden nefret ettiğine, neyi küçümsediğine, ne umduğu­ na, neden korktuğuna, neye içerlediğine, inandığına ilişkin bir belir­ sizliktir. Yine bu tür bir kendine yabancılaşma da bütün nevrozlarda ortak olan bir özelliktir. Nevrotik olduğu ölçüde her insan, uzaktan kumanda edilen bir uçak gibidir ve bu nedenle kendisiyle olan bağı­ nı, yakınlığım mutlaka yitirecektir. Yalıtılmış insanlar, Haitili bilgi­ nin zombilerine benzeyebilirler: Ölüp büyüyle yeniden diriltilen ruhlar; bunlar, canlı insanlar gibi işleyebilir, çalışabilirler ama içle­ rinde hayat yoktur. Yine diğerleri, oldukça zengin bir coşkusal yaşa­ ma sahip olabilirler. Bu tür farklılıklar var olduğ j için kendine ya­ bancılaşmayı sadece coşkusal yalıtıma özgü bir şey olarak değerlen­ direnleyiz. Yalıtkan insanlarda ortak olan şey daha farklıdır. Bu, biri­ sinin bir sanat ürününe baktığı gibi onların da kendilerine bir tür nes­ nel ilgiyle bakabilme becerileridir. Belki de bunu tanımlamanın en iyi yolu, bu insanların kendilerine karşı da yaşama yönelik "seyirci" tutumlarıyla aynı olan bir tutuma sahip olduklarını söylemek ola­ caktır. Bu nedenle sık sık, kendi içlerinde sürüp giden olayların usta bir gözlemcisi olabilirler. Bunun en açık örneği bu insanların rüya sembolleri konusunda sık sık sergiledikleri akıllara durgunluk ve­ ren anlama yetisidir. Belirleyici olan, bu insanların kendileriyle başkaları arasına coş­ kusal bir uzaklık koymaya duydukları içsel ihtiyaçtır. Daha kesin ko­ nuşmak gerekirse bu onların isler sevgide, kavgada, işbirliğinde, is­ ter rekabette olsun, başkalarına şu ya da bu yolla coşkusal açıdan ka­ tılmamaya yönelik bilinçli ya da bilinçsiz kararlarıdır. Çevrelerine, içine hiç kimsenin giremeyeceği bir tür büyülü bir çember çizerler. Ve insanlarla yüzeysel olarak "iyi geçinebilmelerinin" nedeni işte 60

budur. Bu ihtiyacın zorlanmalı yapısı, bu insanların sihirli çemberle­ ri ihlal edildiği zaman dünyaya gösterdikleri kaygı tepkisinde ken­ dini ele verir. Bu insanların geliştirdiği bütün ihtiyaçlar ve nitelikler katılım­ dan uzak durmaya yönelik bu temel ihtiyaca yönelir. Bunlar arasın­ da en çarpıcı olanı öz-yeterlilik ihtiyacıdır. Bunun en açık dışavurumu da becerikliliktir. Saldırgan tip de becerikli olmaya yatkındır. Ama ondaki bu yatkınlık ruhu farklıdır; onun için bu, düşmanca bir dün­ yada kendi yaşam kavgasını sürdürmenin ve kavgada diğer insanla­ rı yenmeyi istemenin önkoşuludur. Yalıtkan insanda ise bu eğilim ruhu Robinson Crusoe'nunkine benzer: Yaşamak için becerikli ol­ mak zorundadır. Yalıtımını dengeleyeceği tek yol budur. Çok daha tehkikeli olan bir öz-yeterliliği koruma yolu da, bireyin bilinçli ya da bilinçsiz olarak kendi ihtiyaçlarını sınırlandırmasıdır. Burada altta yatan kuralın, hiçbir zaman hiç kimseye ya da hiçbirşeye onu vazgeçilmez kılacak kadar bağlanmamak olduğunu anımsar­ sak, öz-yeterlilik yönündeki çeşitli tutumları daha iyi anlarız. Bu bağlılık, onun insanlardan uzaklığını, coşkusal yalıtımını felç ede­ cekti. En iyisi hiçbirşeye fazla önem vermemektir. Örnek vermek ge­ rekirse: Yalıtılmış kişi gerçek bir haz alma yetisine sahip olabilir ama bu haz şu ya da bu yolla başkalarına bağlıysa, bundan vazgeçmeyi tercih eder. Bir tatil akşamında birkaç arkadaşıyla birlikte olmaktan haz duyabilir ama genel anlamda topluca yaşamaktan ve toplumsal işlevlerden hoşlanmaz. Benzer bir biçimde, rekabetten, prestijden ve başarıdan kaçınır. Yemesini, içmesini ve yaşam alışkanlıklarını sınır­ landırmaya yatkındır ve bunları, karşılamak için gerekli olan parayı kazanmak için fazla zaman ya da enerji harcamayı gerektirmeyecek bir düzeyde tutar. Bir küçük düşme olarak değerlendirdiği hastalığa kesin bir içerleme duyabilir, çünkü bu onu başkalarına bağlanmaya zorlar. Bir konu üzerinde kazanmak istediği bilgiye dolaysız ve tek elden ulaşma konusunda ısrar edebilir. Örneğin, Rusya ya da yaban­ cısıysa bu ülke konusunda başkalarının söylediklerine ya da yazdık­ larına inanmak yerine, kendi başına görmek ya da duymak isteye­ cektir. Eğer yabancı bir kentteyken yol sormayı reddetmek gibi saç­ ma boyutlara götürmeseydi, bu tutum etkileyici bir içsel bağımsızlık yaratacaktı. 61

Bir başka belirgin ihtiyaç da onun gizliliğe (mahremiyete) duy­ duğu ihtiyaçtır. Bu tip, otel odasının kapısındaki "Rahatsız Etmeyi­ niz" yazısını kırk yılda bir kaldıran bir insana benzer. Kitaplar bile davetsiz konuklar, dışarıdan birşeyler olarak değerlendirilebilir. Ki­ şisel yaşamına yöneltilen her soru onu şoke edebilir; bir gizlilik per­ desine bürünme eğilimi gösterir. Kırkbeş yaşındaki bir hastam bir keresinde, annesinin ona tanrının pencere kepenklerinin arkasından bile bakabileceğini ve onun tımaldannı yediğini görebileceğini söy­ lediği günden bu yana tanrının herşeyi bilirliğine hala içerlediğini söyledi. Bu hasta, yaşamının en önemsiz ayrıntıları konusunda bile ağzı sıkı bir insandı. Bu tip, eğer insanlar ona "sahip çıkarlarsa" küp­ lere binebilir; bu onun kendisini ayaklar altına alınmış gibi hissetme­ sine neden olur. Kural olarak tek başına çalışmayı, uyumayı, yemek yemeyi tercih eder. Uysal tipin tam tersine herhangi bir deneyimi paylaşmaktan hoşlanmaz; karşıdaki onu rahatsız edebilirdi. Başka­ larıyla birlikte müzik dinlerken, konuşurken ya da yürürken bile gerçek haz ancak daha sonra, geriye dönüp yaşadıklarını gözden ge­ çirirken açığa çıkar. Öz-yeterlilik ve gizlilik onun en belirgin ihtiyacına, yani tam ba­ ğımsızlık ihtiyacına hizmet eder. Kendisi bağımsızlığını olumlu de­ ğere sahip birşey olarak değerlendirir. Kuşkusuz, bu ortalama bir değere sahiptir. Eksiklikleri ne olursa olsun yalıtılmış bir insan elbet­ te kurallara uyan bir robot değildir. Rekabetçi savaşımdan uzak olu­ şuyla birlikte, körü körüne uzlaşmayı reddetmesi ona belli bir bü­ tünlük kazandırır. Buradaki aldanış, bağımsızlığa kendi içinde bir son olarak bakması ve bunun değerinin kesinlikle bununla ne yaptı­ ğına bağlı olduğu gerçeğini dikkate almamasıdır. Coşkusal yalıtım olgusu gibi bunun bir parçası olan bağımsızlığı da olumsuz bir yöne­ lime sahiptir; bunun amacı etkilenmemek, zorlanmamak, bağlan­ mamak, yükümlülük altına girmektir. Diğer her eğilim gibi bağımsızlık ihtiyacı da zorlanımlıdır ve durum-koşul ayrımı gözetmez. Bu, şu ya da bu yolla zorlama, etki, yü­ kümlülük, vb anlamına gelen herşeye yönelik aşın bir duyarlılıkta kendini dışa vurur. Duyarlılığın derecesi, coşkusal yalıtımın yoğun­ luğu için iyi bir ölçüttür. Zorlama olarakalgılanan şey bireyden bire­ ye değişir. Boyunbağı, ayakkabı, kemer gibi şeylerin verdiği fiziksel 62

baskı bir zorlama olarak algılanabilir. Bir görüş alanının engellen­ mesi bir hapsedilmiş olma duygusu uyandırabilir; bir tünelde ya da maden ocağında olmak kaygı yaratabilir. Bu doğrultudaki duyarlı­ lık, kapalı alan fobisine (klastrofobi) tam bir açıklama değildir, ama şu ya da bu ölçüde bunun arka cephesini oluşturur. Olasıysa uzun süreli yükümlülüklerden kaçınır. Bir sözleşme imzalamak, bir yıl­ dan uzun süreli bir kira sözleşmesi yapmak, evlenmek, bu tip için zordur. Yalıtkan insan için elbette evlilik, konunun içerdiği insanca yakınlaşmadan ötürü —bir korunma ihtiyacı ya da eşin kendi özel­ liklerine tam anlamıyla uyacağına duyulan inanç tehlikeyi bir ölçü­ de azaltabilse de— her durumda tehlikeli bir konudur. Sık sık, ger­ dekten önce bir kaygı başgösterir. Ödün vermeyişiyle zaman, ço­ ğunlukla bir zorlama olarak algılanır; bir özgürlük yanılsamasını ko­ rumak için birey işine beş dakika geç gitme alışkanlığına sığınabilir. Onun için zaman çizelgeleri bir tehlike içerir; bu tip hastalar, zaman çizelgelerine bakmayı reddeden ve aklına estiği anda istasyona gi­ dip bir sonraki treni beklemeyi yeğleyen adam öyküsünden hoşla­ nacaklardır. Ondan belli birşeyi yapmasını ya da belli bir tarzda dav­ ranmasını bekleyen insanlar, ister bu beklentiler gerçekten de dile getirilsin, ister var oldukları düşünülsün, onu tedirgin eder ve baş­ kaldırmaya iter. Örneğin genellikle armağan vermekten hoşlanabi­ lir ama doğum günü ya da yeni yıl armağanları almayı unutacaktır, çünkü ondan bunlar beklenir. Benimsenen davranış kurallarına ya da geleneksel değerlere uymak onun için tiksindirici birşeydir. Sür­ tüşmelerden kaçınmak için dışarıdan bunlara uyuyor gibi gözüke­ cektir, ama kendi kafasında bütün geleneksel kuralları ve değer ölçü­ lerini inatla reddedecektir. Son olarak, herhangi bir öneri kendi arzulanyla çakışsa bile bir baskı altına girme olarak algılanır ve diren­ meyle karşılaşır. Bu durumda direnme, başkalarım engellemeye yö­ nelik bilinçli ya da bilinçsiz bir arzuyla içiçe geçebilir. Bütün nevrozlarda ortak olmasına karşın üstünlük duyma ihti­ yacını burada önemle vurgulamak gerekir çünkü bu, coşkusal yalı­ tımla yapısal bir bütünlük içindedir. "Fildişi kulesi" ve "görkemli ya­ lıtım" ifadeleri, gündelik konuşmada bile coşkusal yalıtımla üstün­ lüğün neredeyse değişmez olarak içiçe geçtiğinin kamdandır. Belki de hiç kimse özellikle güçlü olm aksam ya da eşsiz bir önemlilik duy­ 63

gusu taşımaksızın coşkusal yalıtıma dayanamaz. Klinik deneyimi de bunu doğrular. Yalıtkan bir insanın üstünlük duygusu nesnel bir ba­ şarısızlık ya da çatışmalardaki anlık bir artış tarafından geçici olarak parçalandığı an, yalnızlığa dayanamayacak bir duruma gelir ve çıl­ gınca bir sevecenlik ve korunma arayışına kendini kapürabilir. Ya­ şam öyküsünde sık sık bu tür dalgalanmalar görülür. Onüç-yirmi yaşlan arasında oldukça gönülsüz birkaç dostluk, arkadaşlık kur­ muş olabilir, ama kendisini nispeten daha rahat hissettiği oldukça yalıtılmış bir yaşam sürmüştür. İstisna şeyler yapacakken, kendini geleceğe ilişkin fantazilere kaptırmıştır. Ama daha sonra bu fantaziler gerçekliğin sert kayalanna toslayınca paramparça olmuştur. Or­ ta öğrenim yıllannda birinci olmaya yönelik tartışmasız bir isteğe sa­ hipken, kolej yıllarında dddi bir rekabetle karşı karşıya gelmiş vegeri çekilmiştir. Sevgi ilişkileri kurmaya yönelik ilk girişimleri başansızlıkla sonuçlanmıştır. Ya da yaşı ilerledikçe rüyalanmn gerçekleş­ mediğini kavramıştır. Derken insanlardan uzak olmak dayanılmaz bir durum almış ve insan yakınlığına, cinsel ilişkilere, evliliğe yöne­ lik zorlanımlı bir itki onu yiyip bitirmiştir. Sevilmesi koşuluyla her türlü saygısızlığa boyun eğmeye razıdır. Bu tür bir insan psikanalitik terapide geldiği zaman hâlâ belirgin ve açık olmasına karşın coşku­ sal uzaklığı üzerinde çalışamaz. Başlangıçta istediği tek şey, şu veya bu şeklinde sevgi bulması için yardın edilmesidir. Ancak ve ancak kendini oldukça güçlü hissettiği zaman "yalnız yaşamayı ve bu yal­ nızlığı sevmeyi" tercih ettiğini büyük bir rahatlama eşliğinde keşfe­ decektir. Buradaki izlenim, onun sadece eski coşkusal uzaklığına ge­ ri döndüğü yolundadır. Ama aslında bu, ilk kez şimdi istediği şeyin coşkusal yalıtım olduğunu yeterince sağlam bir temelde —kendine karşı bile— kabul edebilecek bir durumda olduğu anlamına gelir. Bu an, onun coşkusal uzaklığı üzerinde çalışmak için iyi biran olacaktır. Yalıtılmış tip durumunda üstünlük ihtiyacının bazı özel yanlan vardır. Rekabetçi savaşımdan tiksindiği için, ısrarlı ve tutarlı çaba yoluyla başkalanndan gerçek anlamda üstün gelmeyi istemez. Bu­ nun yerine, kendisi herhangi bir çaba göstermeksizin içindeki hâzi­ nelerin farkedilmesi gerektiğine inanır; o kılını bile kıpırdatmak zo­ runda kalmaksızın insanlar onun büyüklüğüne inanmalıdır. Örne­ ğin rüyalarında uzak bir köyde gizlenmiş olan ve görmek için uzak 64

yerlerden uzmanların geldiği hazine depolan görüntüleyebilir. Bü­ tün üstünlük inançtan gibi bu da bir doğnıluk öğesi içerir. Gizli hazi­ ne onun sihirli çemberinin içinde kurduğu zihinsel vecöşkusal yaşa­ mı simgeler. Üstünlük duygusu, bir başka yoldan daha onun kendi eşsizliğine duyduğu inancında dile gelir. Bu, onun kendisini başkalarından ayn ve farklı hissetmeyi isteyişinin dolaysız bir ürünüdür. Kendisini, bir tepenin başındaki yalnız bir ağaca benzetebilir, buna karşın aşağıda­ ki ormanın ağaçlarının gelişmesi, çevrelerindeki öteki ağaçlar tara­ fından engellenmektedir. Uysal tip karşısındaki insana "Benden hoş­ lanacak mı?” yolunkaki sessiz soruyla bakarken ve saldırgan tip "Ne kadar güçlü ya da düşmanca?" olduğunu anlamaya çalışırken ya da "İşime yarayabilir mi?" diye düşünürken, coşkusal yalıtım içindeki insanın ilk sorusu "İşlerimeburnunu sokacak mı? Beni etkilemek mi isteyecek, yoksa yalnız mı bırakacak?" olacaktır. Peer Gynt'indüğme yapımcısıyla karşılaştığı sahne, bu tip bir insanın, başkalarının elin­ de şekillendirilmiş olma konusunda duyduğu dayanılmaz ürperti­ nin kusursuz bir sunusudur. Cehennemde kendisine bir odanın ay­ rılmış olması hoş birşey olacaktı ama bir maden potasına atılmış ol­ mak, şekillendirilmiş ya da başkalarına uyarlanmış olmak tüyler ür­ perten bir düşüncedir. Kendisini eşsiz bir dokuya ve renkler birleşi­ mine sahip olan ve sonsuza dek hep aynı kalacak olan bir şark halısı gibi hisseder. Kendisini çevrenin zararlı etkisinden korumuş olma­ sıyla ve bunu sürdürmeye duyduğu kararlılıkla çok övünür. Kendi değişmezliğini el üstünde tutarken, bütün nevrozlarda yapısal olan katılığı kutsal bir ilke mertebesine çıkarır. Kendi yaşayış biçimini in­ ceden inceye işlemeye, buna daha büyük bir saflık ve parlaklık ver­ meye gönüllü, hatta hevesli olduğu için, bu yaşayış biçimine dışarı­ dan hiçbir yabancı maddenin katılmaması konusunda ısrar eder. Olanca yalnızlığı ve yetersizliğiyle, karşımıza Peer Gynt’in parolası dikilir: "Kendin içinyeterli ol." Bu tipin coşkusal yaşamı tanımlanan diğer tiplerdeki kadar kah bir yapı izlemez. Yalıtılmış tip durumunda bireysel farklılıklar bü­ yüktür, bu nun baş nedeni, ağır basan eğilimleri olumlu amaçlara yö­ nelen —birisinde sevecenlik, yakınlık, sevgi; ötekinde ayakta kalma, yönetme, başan— diğer iki tipten farklı olarak bu tipin amaçlarının 65

olumsuz olmasıdır. Karşısındaki insanlara coşkusal açıdan katılma­ mak hiç kimseye ihtiyaç duymamak onların kendisini etkilemelerine izin vermemek ister. Bu nedenle coşkusal tablo, geliştirilen ya da bu olumsuzluk çatışı altında canlı kalmasına izin verilen arzulara bağlı olacaktır ve coşkusal yalıtımda yapısal olan ve eğilimler olarak tanımlanabi lecek ancak birkaç eğilim vardır. Bütün duygulan bastırmaya, hatta bunlann varlığım reddetme­ ye yönelik genel bir eğilim vardır. Bu noktada, ozan Anna Maria Armi'nin yayımlanmamış bir romanından bir pasajı buraya aktarmak istiyorum, çünkü bu sadece bu eğilimi değil, coşkusal yalıtım içinde­ ki insanın tipik tutumlannı da ustaca dile getirmektedir. İlk gençliği­ ni anımsayan romanın baş kahramanı şunlan söyler: "Güçlü bir fi­ ziksel bağı (babamla olduğu gibi) ve güçlü bir ruhani bağı (kahramanlanmla olduğu gibDgörüntüleyebiliyordum, ama bu bağın duy­ guyu nereden ya da nasıl aldığım göremiyordum; kısaca duygular diye bir şey yoktu —insanlar diğer birçok konuda olduğu gibi bu ko­ nuda da yalan söylemişlerdi. Tepeden tırnağa buz kesilmişti B. 'Peki ya özveriyi nasıl açıklıyorsunuz?' dedi. Bir an için, sözlerindeki ger­ çek beni sersemletmişti; derken özverinin de bir başka yalan olduğu­ na ve yalan olmadığı zaman da fiziksel ya da ruhsal bir edim olduğu­ na karar verdim. O zamanlar tek başıma yaşamayı, asla evlenmeme­ yi, pek fazla konuşmaksızm, yardım istemeksizin güçlü ve huzur do­ lu olmayı düşlerdim. Kendi üzerimde çalışmak, özgür, daha özgür olmak, açıkça görmek ve yaşamak için düş kurmayı bırakmak iste dim. Ahlakın hiçbir anlamı olmadığını; kesinlikle doğru olduğu sü­ rece iyi ya da kötü olmanın hiçbir farkı olmadığım düşündüm. En büyük günah yakınlık aramak ya da yardım beklemekti. Ruhlar ba­ na başında nöbet beklenmesi gereken mâbetlermiş gibi geliyordu ve bu mâbetlerin içlerinde her zaman, sadece rahiplerin ve koruma gö­ revli lerinin bildikleri garip törenler yapılıyordu." Duygunun reddedilmesi temelde diğer insanlara yönelik duygu­ larla ilgilidir ve hem sevgiye hem de nefrete uygulanır. Bu, başkala­ rından belli bir coşkusal uzaklıkta kalma ihtiyacının mantıksal bir sonucudur, çünkü bilinçli olarak algılanan güçlü bir sevgi ya da nef­ ret onu ya başkalarına yaklaştıracak ya da onlarla çatışmasına neden olacaktı. H. S. Sullivan'ın uzaklık makinası terimi buraya uygun bir 66

terimdir. Bundan, duyguların insan ilişkileri alanlarında bastırılaca­ ğı ve kitaplar, hayvanlar, doğa, sanat, yiyecek, vb şeyler dünyasında etkin duruma geçeceği sonucunun çıkarılması gerekmez. Ama bu önemli bir tehlike içermektedir. Derin ve tutkulu bir coşku yetisine sahip bir insan için duyumsamayı hepten bashrmaksızın —ki en önemlisi budur— sadece duyguların bir bölümünü bastırmak ola­ naksız olabilir. Bu, tartışmaya agk bir mantık yürütmedir ama elbet­ te aşağıdaki doğrudur: Yaratıcı dönemlerinde duyumsamakla kal­ mayıp, buna anlatım da kazandırabildiklerini kanıtlayan yalıtılmış tipin sanatçıları çoğunlukla, genellikle ilkgençlik yıllarında ya tam bir coşkusal körlük ya da —yukarıda anılan pasajda olduğu gibi— bütün duygulara yönelik etkin bir reddetme dönemi geçirmişlerdir. Yaratıcı dönemler, yakın ilişkilere yönelik bazı acıklı girişimleri izle­ yerek yaşamlarını bilerek ya da kendiliğinden coşkusal yalıtıma uyarladıkları zamanlara —yani bilinçli ya da bilinçsiz olarak diğer insanlardan uzak durmaya karar verdikleri ya da bir tür yalıtılmış yaşama çekildikleri zamanlarda— başgösteriyor gibidir. Şimdi artık başkalarından güvenli bir uzaklıkta, doğrudan doğruya insan ilişki­ leriyle birleştirilmeyen bir duygular ordusunu ayağa kaldırabilecek­ leri ve dile getirebilecekleri gerçeği, coşkusal yalıtımlarına ulaşabil­ meleri için daha önceden bütün duyguların reddedilmiş olmasının gerekli olduğu yorumuna izin verir. Duyguların bastırılmasının insan ilişkileri alanını aşabileceğine bir başka neden daha önce öz-yeterlilik tartışmasında ele alınmıştı. Coşkusal yalıtım içindeki insanı başkalarına bağımlı yapabilecek her arzu, ilgi, haz, içeriden gelen bi r ha inlik olarak görülür ve bu bağ­ lamda denetim altında tutulabilir. Sanki bir duygunun tam yoğunlu­ ğuyla sahneye çıkmaya izin vermeden önce her durumun, olası bir özgürlük kaybı açısından özenle sınanması, incelenmesi gerekiyor. Her bağımlılık tehdidi, onun coşkusal olarak geri çekilmesine neden olacaktır. Ama bu bağlamda oldukça güvenli bir ortam bulduğu an, bundan tam anlamıyla haz duyabilir. Thoreau'nun Walden'i bu ko­ şullar altında olası olan derin coşkusal deneyime güzel bir örnektir. Bu hazza çok fazla bağlanmış olmanın ya da bunun dolaylı olarak özgürlüğünü engelleyişinin altında yatan korku, onu ara sıra çilecili­ ğin eşiğine getirir. Ama bu, kendine özgü —özünü yadsımaya veya 67

özünü ezm eye* yönelik olmayan— bir çileciliktir. Bunu daha çok— önermelerini benimsersek— bilgelikten yoksun olmayan bir öz­ denetim olarakadlandırabilirdik. Ulaşılabilir kendiliğinden coşkusal deneyim alanlarının bulun­ ması ruhsal denge açısından büyük bir öneme sahiptir. Örneğin ya­ ratıcı yetenekler bir tür kurtuluş olabilir. Eğer bu yeteneklerin dışa­ vurumu ketlenmişse ve sonradan psikanaliz ya da başka bir deneyimyoluyla özgür bırakılmışsa,bu tip üzerindeki olumlu etki öylesi­ ne büyük olabilir ki, bu, büyülü bir ilaç gibi gözükür. Bu tür düzel­ meleri değerlendirirken sakınımlı olmak gerekir. Herşeyden önce bu tür düzelmelerin başgöstermesi konusunda bir genelleştirme yapmak yanılgı olacaktır; coşkusal yalıtım içindeki bir insan için kurtuluş anlamına gelebilen şeyin, başkaları için de mutlaka böyle bir anlam taşıması gerekmez.** Kaldı ki yalıtılmış insan için bile bu, nevrotik temellerdeki köklü bir değişme anlamında bir "iyileşme" değildir. Bu sadece ona daha doyurucu ve daha az rahatsız edid bir yaşam biçimi sağlar. Coşkular ne kadar denetim altına alınırsa, önem vurgulaması da zekâ üzerinde yoğunlaşmaya o kadar yatkın olacaktır. O zaman san­ ki birisinin kendi sorunlarına ilişkin bilgisi bunlan iyileştirmeye yetiyormuş gibi, kesin mantık gücüyle herşeyi çözebileceği beklentisi doğacaktır. Ya da sanki tek başına mantık dünyanın bütün sorunları­ nı çözebelirmiş gibi! Yalıtkan tipe ilişkin söylediklerimizin hepsini gözönüne alırsak, herhangi bir yakın ve kalıcı ilişkinin—eşi de kendine eşdeğerde yalı­ tılmış ve bu nedenle kendi uyumuna göre onun uzaklık ihtiyacına saygı duyuyor olmadığı sürece ya da başka nedenlerden ötürü ken­ disini bu tür ihtiyaçlara uyarlayabileyecek bir yetiye sahip ve buna gönüllü olmadığı sürece— onun coşkusal yalıtımını mutlaka felç edeceği ve dolayısıyla bir yıkıma dönüşebileceği açıklık kazanacak­ tır. Seven bir tapınmayla, sabırla, Peer Gynt'in dönüşünü bekleyen * Özellikle ahlaki, dini ya da ekonomik nedenlerden ötürü kişinin kendi arzulannı, vb doyurmayı reddetmesi .(Ç. N.) ** BJfcz. Daniel Scheider, "The Motion of the Neurotic Pattern; Its Distorition of Creative Mastery and Sexual Power." 26 Mayıs 1943 Tıp Akademisinde yapı­ lan konuşma.

68

bir Solveig, bu tip için ideal bir eştir. Solveig ondan hiçbirşey bekle­ mez. Solveig'in beklentileri Gynt'in kendi duygularının üzerindeki denetimini yitirmesine neden olacağı gibi bu beklentilerden ürecekti de. Yalıktan tip, ne kadar az şey verdiğinin çoğunlukla farkında de­ ğildir ve kendisi için çok önemli olan, ancak dile getirilmeyen ve ya­ şanmayan duygularını eşine adadığına inanır. Coşkusal uzaklık ye­ terince güvence altına alındığı sürece, önemli ölçüde kalıca olan bir bağlılığı koruma yetisine sahip olabilir. Yoğun ama kısa süreli ilişki­ ler kurabilecek bir durumda olabilir, o, bu ilişkilerde birdenbire orta­ ya çıktığı gibi birdenbire de gözden kaybolur. Bu ilişkiler çabuk yıkı­ labilecek biryapıdadır ve birkaç etken yalıtkan tipin geri çekilmesini hızlandırabilir. Başkalanna uzanan bir köprü olarak cinsel ilişkiler onun için ola­ ğandışı bir önem taşıyabilir. Geçici oldukları ve yaşamının akışını bozmadıkları sürece bu ilişkilerden haz duyacaktır. Deyiş yerindey­ se bunların, bu türilişkileriçinaynlan bölmeyle sınırlandırılması ge­ rekir. Öte yandan öylesine büyük bir umursamazlık geliştirilmiş ola­ bilir ki hiçbirşeyin büyülü çemberine girmesine izin vermeyebilir. O zaman tamamiyle hayali olan ilişkiler gerçek ilişkilerin yerine kona­ bilir. Tammladığımbütünbu özgünlükler analitik süreçte de ortaya çı­ kar. Yalıtkan kişi doğal olarak analize içerler çünkü gerçekten de onun kişisel yaşamını ihlal etme, olasılığı en büyük olan şey psikana­ lizdir. Ama aynca kendi üzerinde gözlem yapmayla da ilgilenir ve analizin, kendi içinde sürüp giden süreçlerde ara ladığı büyük görüşgücünün büyüsüne kapılabilir. Varsayımlarının onaylanması duru­ munda duyduğu sevinç, bir bilim adamının duyduğu sevince ben­ zer. Analistin ilgisine ve değişik konularda bazı şeylere dikkati çek­ mesine karşı benimseyicidir, ama önceden sezmediği bir doğrultuya güdülendirilmiş ya da "zorlanmış" olmaktan tiksinir. Sık sık, "etki­ ye" karşı tam olarak donatılmış olduğu için onun durumunda ger­ çekte diğer tiplerin durumunda olandan daha az tehlikenin bulun­ masına karşın, analizdeki kışkırtma tehlikesine dikkati çekecektir. Analistin varsayımlarını sınayarak ussal bir yoldan kendi konumu­ nu savunmak şöyle dursun, kendine ve genelde yaşama ilişkin ken­ di görüşlerine uymayan herşeyi her zamanolduğu gibi burada da in69

çelikle ve dolaylı da olsa, körükörüne reddetme eğilimi gösterir. Analistin, onun şu ya da bu şekilde değişmesini beklemesini özellik­ le iğrenç bulur. Elbette kendisini rahatsız eden birşeyden kurtulmak ister; ama bu, onun kişiliğindeki bir değişmeyi içermemelidir. Göz­ leme karşı, hemen hemen bilinçsiz bir olduğu gibi kalma kararlılığı kadar şaşmaz bir heves duyar. Her türlü etkiye karşı gösterdiği dikkafalılığı, tutumunun dışavurumlarından sadece birisidir ve en de­ rin olanı değildir; diğer dışavurumlarla daha sonra tanışacağız. Do­ ğal olarak analistle kendisi arasına büyük bir mesafe koyar. Uzun bir süre için analist bir sesten öte birşey olmayacaktır. Analitik ortam rü­ yalarda, farklı kıtalardaki iki haberci arasındaki denizaşırı bir tele­ fon bağlantısı olarak sembolize edilebilir. İlk bakışta buna benzer bir rüya, onun analiste've analitik sürece duyduğu uzaklığı dile getiriyormuş gibi; sadece bilinç düzeyinde var olan bir tutumun kesin bir sunusu gibi gözükecektir. Ama rüyalar var olan duyguların basit bir dışavurumu olmaktan çok bir çözüm arayışı olduğu için bu tür bir rüyanın daha derinlerdeki anlamı onun analistle ve analitik çalış­ mayla olan ilişkisini kendisinden uzak tutma —analizin şu ya da bu yolla kendisine dokunmasına izin vermeme— arzusudur. Hem analizde hem de gündelik yaşamda gözlenebilecek son bir tipik özellik de saldırıya uğradığı zaman yalıtımını savunmada ser­ gilediği olağanüstü güçtür. Aynı şey her nevrotik konum için söyle­ nebilirdi. Ama yalıtkan tipin durumunda bu kavga, daha inatçı, ne­ redeyse elde edilebilir bütün kaynakların harekete geçirilmesini ge­ rektiren bir ölüm kalım savaşı gibi gözükür. Gerçekte savaş, yalıtım saldırıya uğramadan çok önceleri ve oldukça yıkıcı bir yoldan baş­ lar. Psikanalisti tablonun dışında tutmak bu kavganın bir evresidir. Analist hastayı bunlar arasında bir ilişki olduğuna ve bu çizgide has­ tanın kafasında birşeyler geçiyor olabileceğine inandırmaya çalışır­ sa, az ya da çok ayrıntılı, ince bir reddedişle karşılaşacaktır. Olsa olsa hasta analiste ilişkin bazı ussal düşüncelerini dile getirecektir. Eğer kendiliğinden bir tepki ortaya çıkarsa bunu daha fazla izlemeyecek­ tir. Buna ek olarak sık sık, insan ilişkileriyle ilgili herhangi birşeyi çö­ zümleme zorunluluğuna yönelik derinlere yerleşmiş bir direnme vardır. Hastamn diğer insanlarla olan ilişkileri öylesine belirsiz tutu­ lur ki, analist için bunlara ilişkin net bir tablo elde etmek çoğunlukla 70

zordur. Ve bu gönülsüzlük anlaşılır bir yapıdadır. Kendisiyle başka­ ları arasına güvenli bir uzaklık koymuş, bunu korumuştur; bu konu­ da konuşmak sadece can sıkıcı, alt-üst edid olacaktı. Konunun arka­ sından gitmeye yönelik tekrarlanan girişimler açık kuşkuculuğa tos­ layabilir. Analist hastayı sürünün diğer üyelerinden birisi mi yap­ mak istiyor? (Onun için bu, en aşağılık şeydir.) Daha sonra analist ona coşkusal yalıtımının bazı gerçek sakıncalarını göstermeyi başa­ rırsa, hasta korkuya kapılır ve tedirgin olur. Bu noktada analize son vermeyi düşünebilir. Bu tepkiler analizin dışında da başgösterir, ama analizde daha da şiddetli olur. Genellikle sessiz ve ussal oian bu insanlar coşkusal uzaklıkları ve bağımsızlıkları tehdit edilince tepe­ den tırnağa öfke kesilebilir ya da gerçekten k ın a olabilirler. Hem ödentilerin ödenmesini hem de gerçek katılımı gerektiren bir hare­ ket ya da uğraş grubuna katılma düşüncesi anında açık bir paniğe yol açabilir. Eğer bu gruplara katılırlarsa kendilerini kurtarmak için körükörüne çırpınabilirler. Kaçış yöntemleri bulma konusunda, ya­ şamı saldınya uğrayan bir insandan daha uzman, daha usta olabilir­ ler. Bir keresinde hastanmdan birisinin de söylediği gibi sevgiyle ba­ ğımsızlık arasında bir seçim yapmaları gerekirse, hiç duraksamaksızm bağımsızlığı seçeceklerdir. Bu, bir başka konuyu gündeme geti­ rir. Yalıtımlarını olası her yoldan savunmaya hazır olmakla kalmaz, hiçbirşeyi buna kurban edemeyecek kadar önemli bulmazlar. İç de­ ğerlerden de dış avantajlardan da eŞit olarak —bilinç düzeyinde ba­ ğımsızlığı olumsuz olarak etkileyecek her arzuyu bir yana iterek ya da bilinçaltında otoma tik yasaklamayla— vazgeçeceklerdir. Böylesine inatla savunulan herşeyin ezid bir öznel değere sahip olması gerekir. Ancak ve ancak bunun farkında olduğumuz zaman coşkusal yalıtımın işlevlerini anlamayı ve sonuçta hastaya tedavi açısından yardıma olmayı umabiliriz. Daha önce de gördüğümüz gibi, başkalarına yönelik üç temel tutumun her birisi kendi olumlu değerine sahiptir. Birey, insanlara yönelirken dünyayla kendisi ara­ sında dostça bir ilişki yaratmaya çalışır, insanlara karşı bir tavır geliş­ tirirken kendini, rekabetçi bir toplumda ayakta kalmak için gerekli olan araç gereçle donatır, insanlardan uzaklaşırken de belli bir bü­ tünlüğe ve dinginliğe ulaşmayı umar. Aslında bu üç tutumun hepsi de sadece arzu edilir şeyler değil, ayrıca birer insan olarak gelişebil­ 71

memiz için zorunlu olan şeylerdir de. Veancaknevrotikbir çatı altın­ da ortaya çıktıkları ve etkinlik gösterdikleri zaman zorlanmalı, katı, koşul ve durum ayrımı gözetmeyen ve birbirlerini devredışı bırakan tutumlar durumuna gelirler. Coşkusal yalıtmadan elde edilecek kazançlar gerçekten de dikka­ te değer. Bütün Doğu felsefelerinde, yüksek ruhani gelişim için bir temel olarak coşkusal yalıtımın (yaşamdan çekilmenin) aranması önemlidir. Elbette bu tür özlemleri nevrotik yalıtım özlemleriyle kanştırmamalıyız. Coşkusal yalıtım istemli olarak, kendini gerçekleş­ tirmeye yönelik en güzel yaklaşım olarak seçilir ve istedikleri takdir­ de farklı bir yaşam sürebilecek insanlar tarafından uygulanır; öte yandan nevrotik coşkusal yalıtım bir seçim değil, tek yaşama biçimi olarak bir içsel zorlanım sorunudur. Yine de, bundan aynı kazançla­ rın bir bölümü — tümel nevrotik sürecin ağırlığına bağlı olsa da— el­ de edilebilir. Yalıtkan insan, bir nevrozun yıkıcı gücüne karşın belli bir bütünlüğü koruyabilir, insan ilişkilerinin genellikle dostça vedürüstolduğu bir toplumda bu, kolay kolay önemli biretken olamazdı. Ama onca ikiyüzlülüğün, dönekliğin, fesatlığın, acımazlığın ve ben­ cilliğin kol gezdiği bir toplumda güçlü olmayan bir insanın bütünlü­ ğü kolayca zarar görür; belli bir coşkusal uzaklıkta kalmak bu bütün­ lüğü korumaya yardımcı olabilir. Aynca nevroz genellikle bir insanı ruhsal barıştan yoksun bıraktığı için coşkusal yalıtım, ölçüsü bireyin bulunmaya hazır olduğu özveriyle değişen bir dinginlik yolu sağla­ yabilir. Buna ek olarak, kendi sihirli çemberi içindeki coşkusal yaşa­ mı hepten solmadığı sürece ona belli ölçülerde özgün düşünme ve duyumsama olanağı da verir. Son olarak, bütün bu etkenlerle birliktedünyayla olan kesintisiz ve yoğun düşünsel ilişkisi ve dikkat dağı­ tıcı şeylerden göreceli olarak özgür oluşu, eğer yaratıcı yeteneklere sahipse bunların gelişmesine ve dışavurumuna katkıda bulunur. Yaratmanın önkoşulunun nevrotik yalıtım olduğunu söylemek iste­ miyorum, ama ı.evrotik stres altında yalıtım, var olan yaratıcı yeti­ nin dile gelmesi içinen güzel fırsatı sağlayacaktır. Bu kazançlar nesnel olabilse de, coşkusal yalıtımın böylesine inatla savunulmasının temel nedeni bunlar değildir. Aslında bu ka­ zançlar düşük bir düzeyde kaldığı ya da sonuçtaki rahatsızlıklar ta­ rafından gölgede bırakıldığı zaman da savunma yine aynı ölçüde 72

inatla sürüp gidecekti. Bu gözlem daha derinlere inmemizi sağlar. Eğer yalıtılmış kişi diğer insanlarla yakın bir ilişkiye sokulursa ko­ layca al t-üst olabilir ya da popüler bir terim kullanmak gerekirse, bir sinir krizi geçirebilir. Burada bu terimi bilerek kullandım çünkü bu, geniş bir rahatsızlıklar alanını —işlevsel hastalıklar, içki alışkanılığı, intihar girişimleri, ruhçöküntüsü, çalışma yetisinden yoksunluk, psikotik olaylar— içine almaktadır. Hastanın kendisi ve bazen psikiyatrist de bu rahatsızlığı, "kriz"den kısa bir süre önce olan herhangi bir sinir bozucu olaya bağlamaya eğilim gösterir. Rahatsızlığın nede­ ni bir çavuşun haksızca taraf gözetmesi, kocasının onu aldatması ve bu konuda yalan söylemesi, bir erkeğin eşinin nevrotik davranışı, bir eşcinsellik olayı, kolejde popüler olmayış, daha önceden güvence al­ tına alınmasına karşın yaşamını kazanma ihtiyacı vb şeylere bağla­ nabilir. Bu türbir olayın önemli olduğu yeterincedoğrudur.Terapist bunu özenle ele almalı ve özel bir güçlüğün hastada pratik olarak ne­ yi devreye soktuğunu anlamaya çalışmalıdır. Ama bunu yapmak pek yeterli olmayacaktır çünkü geriye, hastanın neden böylesine yo­ ğun olarak etkilendiği, genellikle sıradan engellemelerden ve alt-üst oluşlardan daha ağır olarak değerlendirilemeyecek bir olayın neden onun ruhsal dengesinin tamamını tehlikeye soktuğu sorusu kalmak­ tadır. Başka bir deyişle analist, hastanın belli bir güçlüğe nasıl tepki gösterdiğini anlasa bile, uyarıyla tepki arasında neden böylesine açık bir orantısızlıkbulunduğunu anlamaya da ihtiyaçduyar. Yanıt olarak diğer nevrotik eğilimler gibi yalıtımın içerdiği nev­ rotik eğilimlerin de işleyişlerini kor uduklan sürece bireye bir güven­ lik duygusu verdikleri ve tersine işlevleri bozulduğu zaman kaygıyı alevlendirdikleri gerçeğine dikkati çekebiliriz. Yalıtılmış insan belli bir uzaklıkta kalabildiği sürece kendisini göreceli olarak daha gü­ vende hisseder ve herhangi bir nedenle büyülü çemberi ihlal edilirse güvenliği tehlikeye girer. Bu varsayım, yalıtkan insanın başkalarıyla arasındaki coşkusal uzaklığı daha fazla koruyamazsa neden paniğe kapıldığını anlamamıza giden yolu kısaltır ve şunu da eklememiz gerekir ki, duyduğu paniğin bu denli büyük oluşunun nedeni, ya­ şamla iletişim kurabilecek hiçbir yönteme sahip olmamasıdır. Doğ­ rusunu söylemek gerekirse onun yapabileceği şey, yaşamdan uzak durmak ve kaçmaktır. Yine burada bu, yalıtımın, tabloya diğer nev73

rotik eğilimlerden farklı, özgün bir renk katan olumsuz niteliğidir. Daha özel konuşmak gerekirse, yalıtkan insan zorbirdurumla karşı­ laşınca ne boyun eğebilir, ne de kavga edebilir, ne işbirliği yapabilir, ne de emirler yağdırabilir, ne sevebilir ne de acımasız olabilir. Tehli­ keyle başa çıkma konusunda sadece tek yönteme sahip —yani, kaç ve gizlen yöntemine sahip— bir hayvan kadar çaresizdir. Rüyalarda ya da çağrışımlarda ortaya çıkan tablolardan ve benzetmelerden uygun olan birkaçnı burada anmak gerekirse: Yalıtkan insan, ormanda gizlendikleri sürece görünmez olan ama ortaya çıktıkları zaman ko­ layca dövülen Seylan adası cüceleri gibidir. Tek bir duvarla korunan bir ortaçağ kenti gibidir; bu duvar kaldırılırsa kent savunmasız kalır. Böyle bir konum, yalıtkan tipin genelde yaşama yönelik duyduğu kaygıyı tam olarak açıklar. Bu, onun uzaklığını, dört elle sarılması ve her ne pahasına olursa olsun savunulması gereken bir sığnak olarak anlamamıza yardım eder. Bütün nevrotik eğilimler temelde savun­ mayı amaçlar ama onlar ayrıca yaşamla olumlu bir yoldan başetme girişimini de içerirler. Coşkusal yalıtımın ağır bastığı durumlarda bu, bir insanı, gerçekçi bir yoldan yaşamla mücadele konusunda öy­ lesine çaresiz bırakır ki, zamanın akışı içinde bunun savunmacı yapı­ sı en önemli şey olup çıkar. Ama yalıtımın savunulmasındaki çırpınışın bir başka açıklaması daha vardır. Yalıtıma yönelik tehdit, "duvarın yıkılması, "çoğunluk­ la geçici panikten daha ağır birşey anlamına gelir. Sonuçta ortaya çı­ kabilecek olan şey, psikotik olaylardaki bir tür kişilik parçalanması­ dır. Coşkusal yalıtım analizde parçalanmaya başlarsa hasta derin bir tedirginliğe kapılmakla kalmaz, dolaylı dolaysız yollardan belli kor­ kular da dile getirir. Bunlar, örneğin şekilsiz bir insanlar yığını için­ de kaybolup gitme korkusu olabilir, bu, temelde kendi eşsizliğini yi­ tirme korkusudur. Ayrıca saldırgan insanların zorlaması ve kullanı­ mı karşısında çaresiz kalma korkusu sözkonusudur; bu, onun tam anlamıyla savunmasız oluşunun bir sonucudur. Ama aynca üçüncü bir korku daha, delirme korkusu vardır, bu öylesine canlı olarak or­ taya çıkabilir ki hasta bu tür bir olasılığa karşı açık güvence ister. De­ lirmek bu bağlamda çıldırmak anlamına gelmez, aynca başgösteren bir sorumsuzluk arzusuna verilmiş bir tepki de değildir. Bu, rüyalar­ da ve çağnşımlarda sık sık dile getirilen özel bir paramparça olma

korkusunun dolaysız bir anlatımıdır. Bu yalıtımdan vazgeçmesinin onu kendi çatışmalarıyla yüzyüze getireceği; bu yalıtımı yaşatamayacağı, bir hastanın dile getirdiği bir sembolü kullanırsak, yıldırım çarpmış bir ağaç gibi parçalanacağı anlamına gelir. Diğer gözlemler de bu varsayımı doğrular. Büyük ölçüde yalıtılmış olan insanlar, iç çatışmalar görüşüne karşı neredeyse yenilmez bir tiksinti duyarlar. Daha sonra analiste sadece, onun çatışmadan sözederken ne elemek isteğini bilmediklerini söyleyeceklerdir. Analist onlara kendi içlerin­ de etkinlik gösteren bir çatışmayı göstermeyi başardığı an, algılan­ maz bir yoldan ve şaşırtıcı, bilinçsiz bir ustalıkla konudan uzaklaşa­ caklardır. Eğer varlığını kabul etmeye hazır olmadan önce ellerinde olmadan çok kısa süreli bir an için bir çatışmanın varlığını algılarlar­ sa anlık paniğe kapılırlar. Daha sonra çatışmaların algılanmasına da­ ha güvenli bir temelde yaklaşınca bunu daha büyük bir yalıtım dal­ gası izler. Böylece, ilk bakışta şaşırtıcı olan bir sonuca varmış olduk. Coşkusal yalıtım temel çatışmanın yapısal bir parçasıdır, ama ayrıca ona karşı bir korumadır da. Ama daha özele inecek olursak bilmece ken­ di kendini çözer. Bu, temel çatışmadaki daha etkin olan iki bileşene karşı bir korumadır. Burada temel tutumlardan birisinin ağır basma­ sının öteki çelişik tutumların varlığını ve işleyişini engelleyeceği gö­ rüşünü tekrarlamamız gerekir. Bu güçler oyununu, yalıtkan kişilikte tanımlanan öteki iki guruptakinden çok daha net olarak görebiliriz. Çelişik eğilimler herşeyden önce yaşam öyküsünde kendilerini ele verirler. Bu tip bir insan, yalıtımını açıkça benimsemeden önce sık sık, saldırganca ve acımasızca yaşanan başkaldırı dönemleri olduğu kadar uysallık ve bağımlılık dönemleri de geçirecektir. Öteki iki ti­ pin açıkça tanımlanabilen değerlerinin tersine onun değer gruplan en çelişik olamdır. Özgürlük ve bağımsızlık olarak değerlendirdiği şeylere sürükliolarakbüyükbir önem verişininyanısıra analizde ara sıra insanca yakınlığa, içtenliğe, özgeciliğe ve özveriye aşın bir değer verebilir ve yine daha sonra kaba bir öz-çıkar eşliğinde tam bir yaşa­ ma savaşı felsefesine yönelebilir. Bu çelişkileri görünce kendisi de şa­ şırabilir, ama şu ya da bu ussallaştırmayla bunlann çatışan yapılarını inkâra çalışacaktır. Tümel yapıya ilişkin net bir görüş açısına sahip olmadığı sürece analistin kolayca kafası kanşacaktır. Analist şu ya 75

da bu yolu izlemeye çalışabilir ama hiçbir doğrultuda fazla ilerleye­ mez, çünkü hasta tekrar tekrar kendi yalıtımına sığınır ve böylece, bi­ risinin bir geminin su geçirmez bölmelerini kapaması gibi, o da ken­ dine açılan bütün kapılan kapatır. • Yalıtkan tipin özel "direnmesinin" altında yatan kusursuz ve ya­ lın bir mantık vardır. O, kendisini analiste anlatmayı da, bir insan olarak onu anlamayı da istemez. Kendi insan ilişkilerini analiz etme­ yi de gerçekten istemez. Ve onun önermesini anlarsak, bu etkenler­ den herhangi birisini analiz etmeye ilgi bile duymayacağını görürüz. Yalıtkan tipin önermesi, insanlardan güvenli bir uzaklıkta olduğu sürece onlarla ilişkileri konusunda canının sıkılması gerekmediği; başkalarından uzak kalabildiği sürece bu ilişkilerdeki bir rahatsızlı­ ğın onu alt-üst etmeyeceği; kaldı ki analistin sözünü ettiği çatışmala­ rı bile uykuya yatırabileceği ve bunu yapması gerektiği çünkü bun­ ların kendisini sıkmaktan öte geçmeyeceğini ve birtakım şeyleri dü­ zeltmeye gerek olmadığı, çünkü şöyle ya da böyle coşkusal yalıtı­ mından bir adım bile uzaklaşamayacağı yolundaki inanadır. Daha önce de söylediğim gibi, bu bilinçsiz sonuçlandırma mantıksal açı­ dan — bir noktaya kadar— doğrudur. Onun konunun dışında bırak­ tığı ve uzun bir süre anlamayı reddettiği şey boşlukta belki de yetişip gelişemeyeceği gerçeğidir. O zaman nevrotik coşkusal yalıtımın en önemli işlevi büyük ça­ tışmaları devre dışı bırakmaktır. Bu, sözkonusu çatışmalara karşı oluşturulan savunmaların en köklü ve en etkin olanıdır. Yapay bir uyum yaratmaya yönelik birçok nevrotik yoldan birisi olarak bu, ka­ çış yoluyla bir çözüm girişimidir. Ama bu doğru bir çözüm değildir çünkü saldırganca buyurganlık, başkalarını kullanma ve üstün olma yolundaki zorlanımlı özlemler gibi zorlanımlı yakınlık özlemleri de oldukları gibi kalırlar ve kendilerini taşıyan bireyi felç etmezlerse bi­ le bir cendere gibi ezmeyi sürdürürler. Son olarak, çelişik değer gruplan varlıklannı koruduğu sürece, hiçbir gerçek içsel banşa ya da özgürlüğe asla ulaşamaz.

76

Altıncı Bölüm İDEAL İMAJ Nevrotik bireyin diğer insanlara yönelik temel tutumlarına iliş­ kin tartışmamız bizi, onun çatışmalarını çözmeye ya da daha kesin olarak, bunlardan kultulmaya yönelik girişimlerini içeren ana yol­ lardan ikisiyle tanıştırmış oldu. Bunlardan birisi kişiliğin belli yanla­ rını bastırmayı ve karşıtlarını öne çıkarmayı; öteki de bireyin başka­ larıyla arasına belli bir mesafe koyarak çatışmaları devre dışı bırak­ maya çalışmasını içermektedir. Her iki süreç de, nevrotiğe pahalıya mal olsa bile, onun yaşamdaki işleyişine olanak veren bir birlik duygusuyaratır.* Burada tanımlanması gereken bir başka girişim de nevrotiğin, kendisinin olduğuna ya da o anda olabileceğine, veya olması gerek­ tiğine inandığıbirimajyaratmasıdır.Bireyinyaşamı üzerindeki etki­ si gerçekten de tam anlamıyla gerçek olsa da, imajın kendisi bilinçli ya da bilinçsiz olarak, gerçeklikten büyük ölçüde uzaklaştırılır. Da­ ha da önemlisi, New Yorker'da orta yaşlı iri yapılı bir kadının aynada kendi sini peri kadar zarif bir genç kız gibi görmesini konu edinen bir karikatürde örneklendiği gibi, bu imajın da her zaman gönül okşayı­ cı bir yapıda olmasıdır. Bu imajın özgün yanlan kişilik yapısı tarafın­ dan belirlenir ve farklılık gösterir; en belirgin şey güzellik olabilir ya da güç, zekâ, bilgelik, erdemlilik, dürüstlük ya da her ne arzu ederse­ niz. İmaj, gerçekdışı olduğu ölçüde bireyi de kelimenin tam anlamıy­ la kibirli yapma eğilimi gösterir; çünkü aşın gururlu olmakla eş an­ lam! ı olarak kullanılmasına karşın kibir, birisinin kendisine sahip ol­ madığı ya da potansiyel olarak var olan ama gerçek olmayan nitelik­ ler bağışlaması anlamına gelir. Ve yine imaj ne kadar gerçekdışıysa, * Herman Nunberg, bu birlik çabası sorununu "Die Synthetische Function des Ich" adlı denemesinde ele almıştır, Internationale Zeitschrift für Psychoa­ nalyse, 1930.

77

bireyi de o kadar duyarlı ve dışarıdan olumlanmaya ve benimsen­ meye o kadar hevesli yapar. Emin olduğumuz niteliklerin onaylan­ masına ihtiyaç duymayız, ama sahte hak talepleri sorgulanınca aşın alıngan oluruz. ' Psikotiklerin görkemlilik görüşlerinde bu ideal imajı en açık biçi­ miyle gözlemleyebiliriz; ancak kural olarak tipik özellikleri nevroz­ larda da aynıdır. Bu imaj nevrotiklerde daha az fantastik olabilir ama tıpkı psikotikler kadar onlar için de gerçek olabilir. Gerçeklikten uzaklaşma derecesi psikozlarla nevrozlar arasındaki aynma ölçü olarak değerlendirilirse, ideal imajı nevroz dokusuna işlenmiş bir psikoz örneği olarak ele alabiliriz. Bütün temel öğeleriyle ideal imaj bilinçsiz bir olgudur. Kendini olduğundan büyük görmesi, deneyimsiz bir gözlemci için bile tam anlamıyla açık olabilecekken, nevrotik bireyin kendisi kendini idealize ettiğinin farkında değildir. O, ne kadar farklı, fantastik bir özel­ likler yığınını biraraya getirdiğini de bilmez. Kendisinden büyük is­ teklerde bulunduğu yolunda bulanık bir duygu taşıyabilir ama bu tür kusursuzluk isteklerini gerçek, doğal idealler sanma yanılgısına düşer ve bunların geçerliliğini kesinlikle sorgulamadığı gibi gerçek­ te bunlarla övünür de. Yarattığı şeyin kendine yönelik tutumunu nasıl etkilediği birey­ den biriye değişir ve büyük ölçüde ilgi odağına bağlıdır. Eğer nevrotiğin ilgisi kendisini, kendi ideal imajı olduğuna inandırma çabasın­ da yatıyorsa, kendisinin gerçekte bir ulu kişi; ha talan tannsal * olan ender, eşsiz bir insan olduğu yolunda bir inanç geliştirir. îdeal imaja oranla büyük ölçüde aşağılık olan gerçekçi öz ilgi merkezi olursa, özaşağılayıcı eleştiri ağır basacaktır. Bu tür bir aşağılamanın sonucun­ da ortaya çıkan öz tablosu da en az ideal imaj kadar gerçeklikten uzaklaştığı için, bunu küçümsenen imaj olarak adlandırmak uygun olabilirdi. Son olarak, eğer ilginin merkezi ideal imajla güncel öz ara­ sındaki tutarsızlıksa, bu durumda bireyin farkında olduğu ve bizim de gözleyebildiğimiz tek şey, onun aradaki uçurumu kapatmak ve kendini kusursuz kılmak için yaptığı kesintisiz, dinmek bilmeyen gi­ rişimleridir. * Bkz. Anne Parrish, "Ali Kneeling," The Second Woollcott Reader, Garden City Publishing Co., 1939

78

Nevrotik birey bu olayda "Should"* sözcüğünü şaşırtıcı bir sıklık­ la tekrarlayıp durur. Bize neyi hissetmesi, düşünmesi, yapması ge­ rektiğini anlatıp durur. Temelde o da en az gerçek "narsist" insan ka­ dar kendi yapısal kusursuzluğuna inanır ve bunu, kendine karşı bi­ raz daha kah, daha denetimli, daha uyanık, daha dikkatli olduğu takdirde gerçekten de kusursuz olabileceği yolundaki inancında ele verir. Gerçek ideallerin tersine ideal imaj statik bi niteliğe sahiptir. Bu, nevrotiğin ulaşmak istediği bir hedef değil, taptığı ve saplantıya dö­ nüştürdüğü bir görüştür, idealler, dinamik bir niteliğe sahiptir; ken­ dilerine yakınsanması için bir girişimgücü yaratırlar; bunlar, geliş­ me ve gelişim için vazgeçilmez ve değer biçilmez birer güçtür. Ideal imaj gelişmeye yönelik kesin bir engeldir çünkü bu, hataları ya inkâ r eder ya da sadece ayıplar. Gerçek idealler alçakgönüllülük yaratır, ideal imajsa kibir. Bu olgu —hangi yolla tanımlanırsa tanımlansın— uzun zaman­ dan beri bilinmektedir. Her çağın felsefi yazılarında buna değinil­ miştir. Freud değişik adlarla tanımlayarak—ego ideali, narsizm, süperego— bunu nevroz kuramına katmıştır. Bu, Adler psikolojisinin ana iskeletini oluşturur, o bunu bir üstünlük çabası olarak tanımla­ mıştır. Bu kuramlarla benim kuramım arasındaki farklılıkları ve benzerlikleri ayrıntılarıyla ele almak konunun dışına çıkmamıza ne­ den olacaktır.** Kısaca, bütün bu kuramlar ideal imajın şu ya da bu yanını ele almışlar ama olgunun tamamını bir bütün olarak kavra­ mayı başaramamışlardır. Dolayısıyla sadece Freud ve Adler değil, diğer birçok uzman —bunların arasında Franz Alexander, Paul Fedem, Bemand Glyueck ve Ernest Jones sayılabilir— tarafından da ortaya atılan onca görüş ve tartışmaya karşın olgunun kesin önemi * "Should" sözcüğü buradaki anlamıyla "meli, malı" sonekine karşılık gelen biryardımcı fiildir; ancak Homey, Nevrozlar ve insan Gelişimi ndebu sözcüğü "iç-buyruklar" anlamına gelen bir terim olarak kullanmıştır. Bkz. age., "TçbuyruklannMutlakEgemenlinliği"başlıklıbölüm.(Ç.N.) ** Bkz. Homey'in New Ways in Psychoanalysis (Psikanalizde Yeni Yollar) adlı eserindeki Freud'un narsizm, süperego ve suçluluk duygulan kuramının eleştirel irdelenmesi; aynca bkz. Erich Fromm,"Selfishness and Self—love," Psychiatry, 1939.

79

ve işlevleri anlaşılmamıştır. Öyleyse bunun işlevleri nelerdir? Açık­ çası bu ideal yaşamsal işlevleri yerine getirir. Çeşitli uzmanlar bunu kuramsal olarak nasıl açıklarsa açıklasın hepsi de bunun sarsılması ya da zayıflatılması zor bir nevroz kalesi olduğu konusunda anlaş­ maktadırlar. Freud bunu tedavinin karşısına dikilen en ciddi engel­ ler arasında bulunan derinlere kök salmış "narsistçe" bir tutıım ola­ rak değerlendirmiştir. Herşeyden önce belki de bunun en temel işlevi, ideal imajın ger­ çekçi özgüvenin ve gerçekçi gururun yerine konmasıdır. Sonunda nevrotik olan bir insanın, geçirdiği ezici deneyimler yüzünden bir başlangıç özgüveni geliştirme şansı pek olmamıştır. Sahip olabilece­ ği özgüven de nevrotik gelişme boyunca iyice zayıflar, çünkü bu ge­ lişme, özgüven için vazgeçilmez olan koşulları ortadan kaldırmaya yatkındır. Bu koşullan kısaca tanımlamak zordur. Bunlar arasındaki en önemli etkenler, bireyin coşkusal enerjisinin canlılığı ve kullanıla­ bilirliği, kendi gerçek amaçlannın gelişmesi ve kendi yaşamında et­ kin bir araç olma becerisidir. Ne var ki bir nevroz ilerledikçe bu et­ kenler de hasara uğrama eğilimi gösterecektir. Nevrotik eğilimler, kişinin kendini belirleme (kendi kararlannı verme) gücünü zayıfla­ tır, çünkü bu durumda birey itici güç olmak yerine itilen nesne olur. Aynca hangi türden olursa olsun, nevrotik bireyin diğer insanlara olan bağımlılığı —bilinçsiz başkaldırı, bilinçsiz üstün olma özlemi ve bilinçsiz bir başkalanndanuzakdurma ihtiyacı; bunların hepsi de bir tür bağımlılıktır— onun kendi yolunu saptama yetisini sürekli olarak zayıflatır. Dahası, coşkusal enerjisinin büyük bir bölümünü ketlemekle bunlan bütünüyle devre dışı bırakır. Bütün bu etkenler onun için kendi amaçlarını geliştirmeyi neredenyse olanaksız kılar. Son ama bir o kadar önemli bir şey de, temel çatışmanın nevrotik bi­ reyin kendi içinde bölünmesine neden olmasıdır. Böylece nesnel bir temelden yoksun kalan nevrotiğin, önemlilik ve güçlülük duygula­ rını abartması gerekir. Kadiri mutlak olduğuna ilişkin bir inancın, ideal imajın şaşmaz bir bileşeni olmasının nedeni budur. İkinci bir işlev de ilkiyle çok yakın ilişki içindedir. Nevrotik birey kendini bir boşlukta değil, onu aldatmaya, küçük düşürmeye, tutsak etmeye ve yenmeye hazır düşmanlarla dol u bir dünyada zayıf hisse­ der. Dolayısıyla sürekli olarak kendini başkalarına göre değerlendir­ 80

mesi ve onlarla karşılaştırması gerekir, bunun nedeni kibir ya da kapris değil, acı bir zorunluluktur. Ve temelde —daha sonra görece­ ğimiz gibi— kendini zayıf veaşağılık birisi olarak hissettiği için, ken­ disini başkalarından daha iyi, daha değerli hissetmesini sağlayacak birşeyler aramalıdır. Bu ister bir daha erdemli ya da daha acımasız, daha inançsız olma duygusu olsun, kendi kafasında şu ya da bu yolla —üstün gelmeye yönelik itki ne olursa olsun— daha üstün olduğu­ na inanmalıdır. Böyle bir ihtiyacın büyük birbölümü, başkalarını di­ ze getirerek zafer kazanma arzusu öğelerini içerir, çünkü nevrozun yapısı ne olursa olsun, neyrotik birey her zaman duyarhdır ve tepe­ den bakılmış ve küçük düşürülmüş olma duygusuna kapılmaya ha­ zırdır. Küçük düşürülmüş olma duygusuna bir panzehir olarak kin­ ci zafer ihtiyacı eyleme aktarılabilir ya da temelde nevrotiğin kendi kafasında kalabilir; bu, bilinçli de olabilir, bilinçsiz de ama nevrotik üstünlük ihtiyacındaki itici güçlerden birisidir ve bu ihtayaca özgün rengini verir.* İçinde yaşadığımız toplumun rekabetçi ruhu, insan ilişkilerinde yarattığı rahatsızlıkla genelde nevrozların kamçılanma­ sında iletken rolü oynamakla kalmaz, bu üstünlük ihtiyacını da özel­ likle besler. Artık ideal imajın nasıl gerçek özgüvenin ve gururun yerine kon­ duğu nu gördük. Ama bunun birşeyin yerine konmuş bir başka şey olarak iş yaptığı başka bir yol daha vardır. Nevrotik bireyin geliştir­ diği idealler çelişik olduğundan bunlar bir olasılıkla herhangi bir yü­ kümlülük yükleyici güce sahip olamazlar; belirsiz ve tanımsız kal­ dıkları için bireye yolgösteriölik yapamazlar. Dolasıyla nevrotiğin kendini, kendi yarattığı sanem yapmaya yönelik çabası onun yaşa­ mına bir tür anlam vermeseydi kendini bütünüyle amaçsız hissede­ cekti. Bu, analizin akışı içinde ideal imajımn yavaş yavaş yıkılışının ona bir süre için tam bir yitiklik duygusu verdiği zaman özellikle be­ lirgindir. Ve ancak o zaman idealler konusundaki zihinsel karışıklı­ ğını ve bunun hoş olmayan birşey olarak dikkatini çekmeye başladı­ ğım algılar. Daha önceden bu konuda ne kadar konuşursa konuşsun, konunun tamamı onun anlayış ve ilgi alanının dışındadır ve şimdi 'lk kez ideallerin bir anlamı olduğunu kavrar ve kendi ideallerinin *Bkz. 12Bö1üm, SadistlikEğilimleri.

81

gerçekte neler olduğunu ortaya çıkarmak ister. Bu tür bir deneyimin, ideal imajın gerçek ideallerin yerine konduğunu kanıtladığını söyle­ mem gerek. Bu işlevin anlaşılması tedavi açısından önemlidir. Ana­ list, erken bir dönemde hastanın dikkatini değer gruplanndaki çeliş­ kilere çekebilir. Ama konuya yönelik yapıcı bir ilgi uyandırmayı bekleyemez ve dolasıyla ideal imaj vazgeçilebilir birşey durumuna gelinceye kadar bu konu üzerinde çalışamaz. Sahip olduğu özgün işlevlerden birisinin, ideal imajın katılığına diğerlerinden daha çok neden olduğu söylenebilir. Eğer kendi kişi­ sel aynamızda kendimizi erdemin ya da zekânın kusursuz örnekleri olarak görürsek, en çirkin hata ya da özürlerimiz bile gözden kaybo­ lacak ya da —tıpkı güzel bir resimde yıkık, çürüyüp dökülen bir du­ varın artık yıkık, çürüyüp dökülen bir duvar değil de kahverengi, gri ve kırmızımsı renk tonlarının oluşturduğu güzel bir renk kompozis­ yonu olması gibi— çekici bir renklendirme kazanacaktır. Şu basit soruyu ortaya koyacakolursak, bu savunma işlevine iliş­ kin daha derin bir kavrayışa ulaşabiliriz: Bir insan neleri kendi hata­ ları ve özürleri olarak değerlendirir? Bu, ilk bakışta insanı hiçbir yere götürmeyecek gibi gözüken sorulardan birisidir, çünkü insan son­ suz olasılıkları düşünmeye başlar. Yine de oldukça kesin bir yanıt vardır. Bir insanın kendi hatalan ve özürleri olarak değerlendirdiği şeyler, kendi içinde neleri benimsediği ya da reddettiğine bağlıdır. Ne var ki bu tutum—benzer kültürel koşullar altında— temel çatış­ manın ağır basan yanlan tarafından belirlenir. Örneğin uysal tip, kendi korkulannı ya da çaresizliğini bir leke olarak değerlendirmez, buna karşın saldırgan tip bu tür bir duyguyu, başkalarından saklan­ ması gereken utanç verici birşey olarak değerlendirecektir. Uysal tip kendi düşmanca saldırılarını birer günah olarak kaydeder; saldırgan tip kendi yumuşak, ılımlı duygulanna aşağılık bir zayıflık olarak ba­ kar. Buna ek olarak her tip, kendi en çok benimsenebilir özü tarafın­ daki herşeyin gerçekte basit bir aldatmaca olduğunu reddetmeye iti­ lir. Örneğin uysal tip, gerçek anlamda sevgi dolu ve cömert bir insan olmadığı gerçeğini reddetmek zorundadır; yalıtkan tip, insanlara olan uzaklığının kendi özgür seçimi sorunu olmadığını, uzak dur­ ması gerektiğini çünkü başkalarıyla başedemediği vb gerçeğini gör­ meyi istemez. Kural olarak her ikisi de sadistlik eğilimlerini (daha 82

sonra tartışılacak) reddeder. Böylece diğer insanlara yönelik ağır ba­ san tutumun yarattığı tutarlı tabloya uymayan şeylerin hata ya da özür olarak değerlendirildiği ve reddedileceği sonucuna varacaktık. Ve ideal imajın savunma işlevlerinin, çatışmaların varlığını reddet­ mek olduğunu söyleyebilirdik; işte bu nedenle ideal imaj zorunlu­ luk gereği bu kadar katı ve değişmez birşey olarak kalır. Bunu anla­ madan önce sık sık, bir hasta için kendisini biraz daha az önemli, bi­ raz daha az üstün birisi olarak benimsemenin neden bu kadar ola­ naksız olduğunu merak ediyordum. Ama bu açıdan bakınca yanıt açıktı. Hasta yerinden bir santim bile kımıldayamaz çünkü belli özürlerin algılanması onu çatışmalarıyla karşı karşıya getirecek ve böylece kurduğu yapay uyumu yerle bir edecektir. Bu nedenle çatış­ maların yoğunluğuyla ideal imajın katılığı arasında karşılıklı ve açık bir ilişki kurabiliriz; özellikle gelişmiş ve katı bir imaj özellikle yıkıcı çatışmaların bulunduğu sonucunu çıkarmamıza olanak verir. Değinilen dört işlevin ötesinde ideal imaj, yine benzer bir biçim­ de temel çatışmayla ilgili beşinci bir işleve daha sahiptir, tdeal ima­ jın, çatışmaların kabul edilmesi olanaksız parçalarını kamufle et­ mekten daha olumlu bir işlevi vardır. Bu, içinde karşıtların barışmış gibi gözüktüğü ya da içinde şu veya bu ölçüde bunlann bireyin ken­ disine artık çatışmalar gibi gözükmediği bir tür sanatsal yaratıma karşılık gelir. Birkaç ömek bunun nasıl olduğunu gösterecektir. Uzun uzadıya raporlardan kaçınmak için, çatışmaları adlandırmak­ la ve bunların ideal imajda nasıl ortaya çıktıklarım göstermekle yeti­ rteceğim. X'in çatışmasının ağır basan yanı uysallıktı: Büyük bir sevecenlik, onaylanma, özel ilgi görme, canayakın, cömert, düşünceli, sevgi do­ lu olma ihtiyacı. Önem bakımından ikinci sırayı, gruplara katılmaya yönelik her zamanki tiksinti, bağımsızlık üzerindeki vurgulama, bağlanma korkusu ve zorlamaya yönelik duyarlılık eşliğindeki coşkusal yalıtım alıyordu. Coşkusal yalıtım sürekli olarak insan yakınlı­ ğına duyulan ihtiyacıyla çarpışmış ve kadınlarla olan ilişkilerinde tekrarlanan rahatsızlıklar yara tmıştı. Her durumda en önde olmaya duyduğu zorlamada, dolaylı yollardan başkalarım baskı altına alı­ şında, ara sıra onları kullanışında ve hiçbir müdahaleye izin vermeyişinde kendini dışavuran saldırganca itkiler de oldukça belirgindi. 83

Bu eğilimler doğal olarak onun sevgi ve dostluk yetisini önemli ölçü­ de zayıflatmıştı ve yine bunlar da coşkusal yalıtımıyla çarpışıyordu. Bu itkilerin farkında olmayan X, üç öğeden oluşan bir ideal imaj ya­ ratmıştı . Büyük bir âşık ve dosttu; herhangi bir kadının bir başka er­ keğe daha çok ilgi gösterebileceğine inanmıyordu; hiç kimsa onun kadar ince ruhlu ve iyi değildi. Çağının en büyük önderi, heybetinin verdiği ürpertiyle güçlenen bilge bir politikacıydı. Ve son olarak, büyükbir felsefeci, sağduyu adamı, yaşamın anlamı ve sonuçtaki boşunalığı üzerinde derin bir içgözlemle donatılan birkaç kişiden biriydi. Bu imaj hepten fantastik değildi. Bütün bu doğrultularda bir be­ ceri bolluğuna sahipti. Ama bu beceriler, yapılmış, tamamlanmış gerçekler katına, büyük ve eşsiz başarı katına çıkarılmıştı. Aynca it­ kilerin zorlanımlı yapısı bulutlandırılmış ve doğuştan nitelikler ve yeteneklere yönelik bir inançla yer değiştirmişti. Nevrotik bir seve­ cenlik ve onaylanma ihtiyacı yerine, varsayılan bir sevme yetisi; üs­ tün gelme itkisi yerine, var olduğu düşünülen üstün yetenekler; bir uzaklık ihtiyacının yerine bağımsızlık ve bilgelik konmuştu. Son ve en önemlisi, çatışmalar aşağıdaki yoldan arındırılmıştı. Gerçek ya­ şamda birbirlerinin önüne çıkan ve onu var olan becerilerinin her­ hangi birisini eylem içinde gerçek ürünlere dönüştürmekten alıko­ yan itkiler, soyut kusursuzluk alanma itiliyor ve zengin bir kişiliğin uyumlu yanlan olarak ortaya çıkıyorlardı ve temsil edilen temel ça­ tışmanın üç değişik yanı X’in ideal imajını oluşturan üç öğe içinde birbirinden yalıtılmıştı. Bir başka örnek, çatışan öğelerin yalıtılmasının önemine tam bir açıklık kazandınr. * Y'nin durumunda ağır basan eğilim, bir önceki bölümde tanımlanan bütün özellikleriyle oldukça ağır türden bir coşkusal yalıtımdı. Boyun eğme eğilimi deoldukça belirgindi, ancak * Çift kişilikliliğin Robert Louis Stevenson'un Dr. Jekyll and Mr. Hyde adlı ese­ rindeki klasik örneklenmesinde ana tema insanlardaki çatışan öğeleri birbi­ rinden ayırma olasılığı çerçevesinde kurulmuştur. Kendi içindeki iyiyle kötü arasındaki zıtlaşmanın ne kadar köklü olduğunu algıladıktan sonra DrJekyll şunla rı söyler: "Günün erken bir saatinde, bu öğelerin birbirinden ayrık masına ilişkin düşünce üzerinde sevgili bir düş gibi, hazla oyalanmasını öğ­ rendim. Eğer her biri, dedim kendi kendime, farklı kimliklere yerleştirilebilşeydi,yaşam da katlanılamazolanherşeyden kurtulmuşolurdu."

84

Y’nin kendisi bunu bilinç düzeyinden kovmuştu çünkü bu, bağım­ sızlık arzusuyla aşın bir uyuşmazlık gösteriyordu. Çok iyi olma çabalan, bastırma kabuğunu kazara paramparça et­ mişti. Bir insan yakınlığı özlemi bilinçliydi ve kesintisiz bir biçimde coşkusal yalıtımıyla çarpışıyordu. Sadece hayal gücünde acımasızca saldırgan olabiliyordu. Hayatına kanşan herkesi öldürmeyi açıkça arzulayarak kendini kitle katliamı fantazilerine kaptırmıştı; bir yaşa­ ma savaşı felsefesine inanmayı doğru buluyordu. Amansız öz-çıkar arayışının eşlik etttiği güç insanı haklı yapar öğretisi, tek zekice ve dürüst yaşam biçimiydi. Ne var ki gerçek yaşamında oldukça ürkek­ ti; şiddet patlamalan ancak belli koşullar altında ortaya çıkıyordu. ideal imajı aşağıdaki garip bileşenlerden oluşuyordu: Zamanının çoğunu bir dağın tepesinde, sonsuz bir bilegelik ve dinginliğe ulaşa­ rak, dünyadan elini eteğini çekmiş bir insan olarak yaşamını sürdü­ rüyordu. Seyrek aralıklarla, insanca duygulardan bütünüyle yok­ sun öldürmeye hazır bir kurtadama dönüşebiliyordu. Ve sanki bu iki şey yeterince uzlaşmaz değilmiş gibi bir de ideal dost ve sevgiliy­ di. Burada da aynı nevrotik eğilimlerin reddedilişini, aynı kendini büyük görmeyi, aynı potansiyelleri gerçek sanmayı görüyoruz. An­ cak bu olayda çatışmaları bastırmaya yönelikhiçbir girişim yapılma­ mıştı; çelişkiler oldukları gibi kalmıştı. Ama —gerçek yaşamın tersi­ ne— bunlar an ve katışıksız olarak gözükürler, çünkü yalıtılmışlar­ dır ve birbirlerinin yoluna çıkmazlar. Ve önemli olan şey de bu gibi gözükmektedir. Çatışmalar böyleee gözden kaybolmuştu. Daha birleşik bir ideal imaja ilişkin son bir örnek: Z'nin güncel davranışlannda, sadistlik eğilimleri eşliğindeki saldırganlık eğilim­ leri güçlü bir ağırlık kazanmıştı. Buyurgandı ve başkalannı kullan­ maya yatkındı. Yiyip bitiren bir hırsla güdülendirildiği için, her du­ rumda büyük bir güçle öne atılıyordu. Tasarlayabiliyor, düzenleye­ biliyor, kavga edebiliyordu ve bilinç düzeyinde, dinmek bilmeyen bir yaşama savaşı felsefesine bağlanmıştı. Aynca aşın ölçüde yalıtıl­ mıştı; ama saldırganlık itkileri onu her zaman insan gruplarıyla karşı karşıya getirdiği için onlarla arasındaki uzaklığı koruyamıyordu. Yine de herhangi bir kişisel ilişkiye girmemek, temel öğeleri insan­ lar olan herhangi bir alanda eğlenme, haz duyma konusunda kendi­ 85

ni bırakma mak için her an tetikte bekliyordu. Bu konuda oldukça ba­ şarılıydı çünkü insanlara yönelik olumlu duygulan büyük ölçüde bastırılmıştı; insanca yakınlaşma arzulan temelde cinsel kanallara aktanlmıştı. Yine de, güç özleminin karşısına dikilen bir onaylanma ihtiyacı eşliğinde boyun eğmeye yönelik belirgin bir eğilim vardı. Ve temelde başkalan üzerinde —ama elbette kendi üzerinde de kullan­ maktan kendini alamadığı— bir kamçı olarak kullanılan ve kendi ya­ şama savaşı felsefesiyle kafa kafaya çarpışan gizli sofuca değer ölçü­ leri vardı. Kendi ideal imajı içinde o, her zaman doğruyu kovalayan parlak zırhlı şövalye, geniş ve şaşmaz bir görüş gücü olan bir savaşçıydı. Akıllı bir önder olunca, kişisel olarak hiç kimseye bağlanmayacak ama denetim için de olsa katı ve amansız bir yönetim kuracaktı. İki­ yüzlü olmaksızın dürüsttü. Kadınlar onu sevmişti ve o da büyük bir sevgili olabilmiş ama hiçbir kadına bağlanmamıştı. Burada da diğer olaylardakiyle aynı amaca ulaşılır: Temel çatışmanın öğeleri kaynaş­ tırılır. Dolayısıyla ideal imaj, en az daha önce tanımladıklanm kadar önemli bir temel çatışmayı çözme girişimidir. Bu, bir yapıştırıcı gibi iş görmenin, bölünmüş bir bireyi birarada tutmanın olağanüstü öz­ nel öneme sahiptir. Ve sadece bireyin kafasında var olsa da, bu imaj onun başkalarıyla olan ilişkileri üzerinde belirleyici biretki yapar. ideal imaj, kurgusal ya da yanılsamalı öz olarak adlandırılabilirdi ama bu ancak kısmen doğru ve dolayısıyla yanıltıcı olurdu. Bunun yaratılmasında etkinlik gösteren arzu yerine getirici düşünme edi­ mi, özellikle başka türlü sağlam gerçeklik temelinde haraket eden insanlarda ortaya çıktığı için elbette şaşırtıcıdır. Ama bu özellik ide­ al imajı tamamen kurgusal yapmaz. Bu, gerçekçi etkenlerle içiçe ge­ çen ve bu etkenler tarafından belirlenen hayali bir yaratımdır. Bu imaj genellikle bireyin gerçek ideallerinin izlerini taşır. Hayal dün­ yasında ulaşılan görkemli başanlann yanılsamalı olmasına rağmen, bunların altında yatan beceriler çoğunlukla gerçektir. Daha da önemlisi, bu imaj iç zorunluluklardan kaynaklanır, oldukça gerçek işlevleri yerine getirir ve kendi yaratıcısı üzerinde oldukça gerçek bir etkiye sahiptir. Bunun yaratılmasında etkinlik gösteren süreçler öylesine tanımlı yasalar tarafından belirlenir ki, bunun özgün yanla86

rina ilişkin birbilgi, belli bir insanın gerçek kişilikyapısına ilişkin ha­ tasız sonuçlar çıkarmamıza olanak verir. Ama ideal imaj oyasına ne kadar fantazi işlenirse işlensin, nevrotik bireyin kendisi için bu bir gerçeklik değerine sahiptir. İdeal imaj ne kadar sağlam temellere oturtulursa, birey de o kadar kendi ideal imajı olur, bu arada gerçek özü de bununla orantılı olarak belirsizle­ şir, bulanıklaşır. İdeal imajın yürüttüğü işlevler yüzünden bu gerçek tablonun tersyüz edilmesi mutlaka gerçekleşecektir. Bu işlevlerden her birisi gerçek kişiliği silikleştirme^ ve spot lambasını kendi üzeri­ ne çekmeyi amaçlar. Birçok hastanın özgeçmişine şöyle bir göz atın­ ca bunun yaratılmasının çoğunlukla hayat kurtarıcı bir değer taşıdı­ ğına ve işte bu nedenle bu imaj saldırıya uğradığı zaman hastanın devreye soktuğu direnmenin bütünüyle, haklı ya da en azmdanmanüklı olduğuna inanma yoluna gireriz. Hastanın ideal imajı ol­ duğu gibi kaldığı ve ona gerçek gibi gözüktüğü sürece, duygularının yanılsamalı doğasına karşın kendisini, önemli, üstün ve uyumlu hissedebilir. Varsayılan kendi üstünlüğü temelinde her türden istek ve hak talebinde bulunma hakkına sahip olduğunu düşünebilir. Ama ideal imajının yıkılmasına göz yumarsa anında olanca zayıflı­ ğıyla yüzyüze gelme olasılığıyla, hiçbir özel isteğe hakkı olmadığı duygusuyla, oldukça önemsiz bir figür olma, hatta —kendi gözün­ de— aşağılık bir figür olma duygusuyla tehdit edilecektir. Daha da ürkütücü olanı, çatışmalarıyla ve paramparça olma yolundaki sinsi korkuyla yüzyüze gelmesidir. Bunun, ona kendi ideal imajının gör­ keminden daha değerli olan daha iyi bir insan olma şansı tarayabile­ ceği görüşü, duyduğu ama kendisi için uzunca bir süre boyunca hiç­ bir anlamı olmayan bir gerçektir. Bu, korktuğu sonu belirsiz karanlı­ ğa abları bir adımdır. Eğer ideal imajından koparılması olanaksız dev boyutlu hatalar olmasaydı, verilen büyük öznel değerden ötürü bu imaj, saldınlması olanaksız bir konuma sahip olurdu. Bu yapı, herşeyden önce içerdi­ ği kurgusal öğelerden ötürü sallantılı bir yapıdır, ideal imaj, içi dina°ıitle dolu bir hazine deposudur, bu, bireyi aşırı ölçüde duyarlı ya­ par. Dışarıdan gelen herhangi bir sorgulama ya da eleştiri, hastanın ideal imajını gerçekleştirme konusundaki kendi başarısızlığım algıiaması, kendi içinde etkin olan güçlere ilişkin gerçek bir içgözlem, 87

bu dinamit dolu deponun infilak etmesine ya da yerlebir olmasına yol açabilir. Bu tür tehlikelerle karşı karşıya gelmemek için bireyin yaşamını sınırlandırması gerekir. Hasta, beğenilmeyeceği ya da dik­ kati kendi üzerinde toplayamayacağı ortamlardan kaçınmalıdır. Üs­ tesinden gelme konusunda emin olmadığı işlerden kaçınması gere­ kir. Her türden çabaya karşı yoğun bir tiksinti de geliştirebilir. Yete­ nekli bir insan olduğu için ona göre yapabileceği bir resmin sadece kafasında canlandırılması bile zaten ustaca resim yapmış olmaktır. Sıradan her insan zorlu bir çalışmayla bir yere gelebilir; ona göre her Tom, Dick, Harry gibi çalışması, kendisinin ulu, bilge bir kişi olmadı­ ğının onaylanması ve bu nedenle küçük düşürücü olacaktır. Gerçek­ te çalışmadığı sürece hiçbir yere varılamayacağı için, ulaşmaya itil­ diği kendi hedeflerini kendi tutumuyla baltalamış olur. Ve ideal ima­ jıyla gerçek özü arasındaki uçurum giderek büyür. O, benimsenme, beğeni, dalkavukluk biçiminde —bunlardan hiçbirisi ona geçici bir güvenden başka hiçbirşey vermese de— baş­ kalarından gelecek sonsuz olumlanmaya bağımlıdır. Kendisinden daha küstah olan ya da herhangi bir konuda ondan daha iyi bir du­ rumda —kendini daha iyi ortaya koyan, daha iyi dengeli, daha bilgi­ li— oluşuyla onun kendine ilişkin düşüncelerini yıkmakla tehdit eden herkesten nefret edebilir. Kendisinin gerçekten de kendi ideal imajı olduğu duygusuna ne kadar umutsuzca, sıkı sıkıya sarılırsa, duyduğu nefret ve düşmanlık da o kadar şiddetli olacaktır. Ya da eğer kendi kibirini bastırması, kendi önemine açıkça inanan ve bunu kibirli bir davranışla sergileyen insanlara körü körüne hayranlıkduyabilir. Bu insanların içinde kendi imajını sever ve bir gün yapması gerektiği gibi, taptığı tanrıların sadece kendileriyle ilgilendiklerini ve o sözkonusu olduğu sürece gösterdikleri ilginin sadece onların mihraplarında yaktığı tütsüye bir bedel olduğunu farkettiği an, ka­ çınılmaz olarak ağır bir düşkırıklığının kucağına düşer. Belki de ideal imajın sakıncalarından en kötüsü, bunu izleyen kendine yabancılaşmadır. Kendimize yabancılaşmaksızın asal par­ çalarımızı dibe bastırmamız ya da devre dışı bırakmamız olanaksız­ dır. Kendine yabancılaşma, nevrotik süreçlerin, temel yapılan göze çarpmadan gelişmesine karşın düzenli olarak gerçekleştirdikleri de­ ğişmelerden birisidir. Birey gerçekte ne hissettiğinden, neden hoş88

landığmdan, neyi reddettiğinden, neye inandığından —kısaca ger­ çekten ne olduğundan— habersiz bir duruma gelir. Farkında olmak­ sızın, kendi ideal imajının hayatını yaşayabilir. J. M. Barrie’in Tommy and Grizel adlı eserindeki Tommy, bu süreci bir klinik tanımından da­ ha iyi aydınlatır. Elbette belirsiz bir yaşam biçimi yaratan bilinçsiz bir aldatmaca ve ussalaştırmanın kurtuluşu olanaksız örümcek ağı­ na yakalanmaksızın bireyin kendi ideal imajıymış gibi yaşaması ola­ naksızdır. Birey yaşama olan ilgisini yitirir, çünkü bunu yaşayan o değildir; kararlar alamaz, çünkü gerçekte neyi istediğini bilmez; eğer güçlükler tırmanışa geçerse, bir gerçekdışılık duygusu — kendisi için gerçekdışı olma yolundaki kalıcı durumunun vurgulu bir anlatımı— içini kaplayabilir. Böyle bir durumu anlamak için, iç dünyayı kaplayan bir gerçekdışılık ağının mutlaka dış dünyaya da uzanacağını kavramamız gerekir. Son günlerde bir hastam şunları söyleyerek durumunun tamamını özetledi: "Eğer gerçeklik diye birşey olmasaydı, ben de tam anlamıyla iyi olurdum.” Son olarak ideal imajın temel çatışmayı ortadan kaldırmak için yaratılmış olmasına ve sınırlı bir yoldan bunu başarmasına karşın, bu imaj aynı zamanda kişilik yapısı içinde ilkinden hemen hemen çok daha tehlikeli olan bir çatlak yaratır. Kaba hatlanyia söz edilecek olursak bir insan, kendisine, kendi gerçek varlığı olarak katlanamadığı için kendine ilişkin ideal bir imaj yaratır, ideal imaj bu felakete karşı açıkça saldırıya geçer; ama birey kendini bir yüceler katma çı­ karmakla, kendi gerçek özüne daha az göz yumabilir bir duruma ge­ lir ve kendini küçümsemeye, kendine yönelik ulaşılması olanaksız olan kendi isteklerinin boyunduruğu altında ezilmeye başlar. Der­ ken kendine tapınmayla kendini aşağılama arasında, kendi ideal imajıyla kendi küçümsenen imajı arasında mekik dokumaya başlar ve bunların ortasında güvenle çekilebileceği sağlam bir toprak par­ çası yoktur. Böylece, zorlanımlı, çelişik çabalarla iç rahatsı zlığın yarattığı bir tür iç-buyurganlık arasında yeni bir çatışma yara tı İmiş ol ur. Ve bu içbuyurganhğa karşı birey, tıpkı bir insanm karşılaştırmalı bir politik buyurganlığa gösterebileceği tepki gibi bir tepki gösterir: Kendini bununla özdeşleştirebilir, yani, buyurganın ona "sen busun" dediği kadar harika ve ideal olduğuna inanabilir ya da buyurganlığmistek89

lerini yerine getirmek için hazır bekleyebilir veya zorlamaya karşı başkaldırabilir ya da verilen yükümlülüklerin tamamım reddedebi­ lir. Eğer ilk yoldan tepki gösterirse eleştiri kabul etmeyen "narsist" bir birey izlenimi ediniriz; bu durumda var olan çatlak, bilinç düze­ yinde bir çatlak olarak algılanmaz. İkinci durumda bizim kusursuzcu insanla ya da Freud'unSüperego tipiyle karşı karşıyayız. Üçüncü durumdaysa birey hiç kimseyle ya da hiçbirşeyle açıklanamaz gibi gözükür; başıboş, sorumsuz olma eğilimi gösterir, izlenimlerden ve görünümlerden bilerek sözettim, çünkü bireyin tepkisi ne olursa ol­ sun, temelde inatçı olmayı sürdürür. Genellikle "özgür" olduğuna inanan asi bir tip bile yıkmaya çalıştığı yerleşik değer ölçülerinin al­ tında ezilir; henüz kendi ideal imajının pençesinde olmasına karşın, bu değer ölçülerini sadece kendi salmımı içinde, başkalarının sırtın­ da kullandığı bir kamçı olarak sergileyebilir.* Bazen bir insan bir uç­ tan ötekine dönüşümlü gidip gelme dönemleri yaşar. Örneğin bir dönemde insanüstü bir ölçüde "iyi" olmaya çalışabilir vebundan hiç­ bir rahat elde edemeyince bu tür değer ölçülerine şiddetle başkaldır­ mayı içeren karşıt uca yönelir. Ya da açıkça tam bir kendine tapınma­ dan kusursuzculuğa kayabilir. Çoğunlukla bu tür farklı tutumların bir bileşimini buluruz. Bu bileşimin anlamı, girişimlerden hiçbirisi­ nin doyurucu olmadığı —bu, kuramımız ışığı altında anlaşılabilir bir yapıdadır— hepsinin de başarısızlığa mahkum olduğu; bu giri­ şimleri dayanılmaz bir durumdan kurtulmaya yönelik çabalar ola­ rak değerlendirmemiz gerektiği; öteki her dayanılmaz durumda en farklı araçların denendiği —birisi işe yaramazsa bir başkası devreye sokulur— gerçeğine dikkati çeker. Bütün bu sonuçlar, gerçek gelişmeye karşı güçlü bir engel oluştu­ rurlar. Birey hatalarından ders çıkaramaz, çünkü bunları görmez. Tersini öne sürmesine karşın aslında kendi gelişimine olan ilgisini mutlaka yitirecektir. Gelişimden sözederken onun düşündüğü şey, özürsüz olarak daha kusursuz bir ideal imaj yaratmaya ilişkin bilinç­ siz bir görüştür. Bu nedenle tedavinin üzerine düşen şey, hastanın bütün ayrıntı­ larıyla kendi ideal imajının farkına varmasını sağlamak, bu imajın *Bkz. 12. Bölüm, SadistlikEğilimleri.

90

bütün işlevlerini ve öznel değerini düzenli olarak anlaması için ona yardımcı olmak ve bu imajın kaçınılmaz olarak içerdiği acılan gös­ termektir. O zarran ideal imaja ödediği bedelin çok fazla olup olma­ dığını düşünmeye başlayacaktır. Ama ideal imajdan ancak, bunu ya­ ratan ihtiyaçlar önemli ölçüde azaldığı zaman vazgeçebilecektir.

91

Yedinci Bölüm DIŞSALLAŞTIRMA Bir nevrotiğin, ideal imajıyla gerçek özü arasındaki uçurumu ka­ patmak için sığındığı bütün aldatmacaların sonunda nasıl bu uçuru­ mu derinleştirmekten başka bir işe yaramadığım gördük. Ama ideal imaj böylesine korkunç bir öznel değere sahip olduğu için, bireyin biran bile ara vermeksizin bununla uzlaşmaya çalışmayı sürdürme­ si gerekir. Bireyin bunu yapış yollan çok çeşitlidir. Bunlardan birço­ ğu gelecek bölümde tartışılacak. Burada kendimizi, diğerlerinden daha az bilinen ve nevrozun yapısı üzerindeki etkisi özellikle belirle­ yici olan birisini incelemekle sınırlandıracağız. Bu girişimi dışsallaştırma olarak adlandınrken, içsel süreçleri san­ ki bireyin dışında oluyormuş gibi algılama ve kural olarak, kendi güçlüklerinin sorumluluğunu bu dış etkenlere yıkma eğilimini ta­ nımlıyorum. Bu, gerçek özden kaçma yolunda idealleştirmeyle or­ tak bir amaca sahiptir. Ama güncel özü rütuşlama ve yeniden yarat­ ma süreci, deyiş yerindeyse, özün sınırlan içinde kalırken, dışsallaş­ tırma, öz ülkesinden bütünüyle vazgeçme anlamına gelir. Basit bir biçimde ortaya koymak gerekirse, bir insan temel çatışmasından ko­ runmak için ideal imajına sığınabilir;ama güncel özle ideal özarasmdaki uyuşmazlıklar gerilimlerin dayanılmaz olduğu bir noktaya ula­ şınca, birey artık kendi içindeki hiçbir şeye sığınamaz. Bu durumda geriye kalan tek çıkar yol, kendinden hepten kaçması ve herşeyi san­ ki dışarıdaymış gibi görmesidir. Burada başgösteren olgunun bir bölümü, kişisel güçlükleri nes­ nelleştirme anlamına gelen* yansıtma teriminin kapsamına girer. Genellikle uygulandığı gibi yansıtma, örneğin birisinin ihanete, hır­ * Bu tanım, Edward A. Strecker ve Kenneth E. Appel tarafından kullanılmış­ tır, DiscoveringOurselves, Macmillan, 1943.

92

sa, buyurganlığa, öz-haklılığa, aşın uysallığa vb yönelik kendi eği­ limlerinin, başkalannda olmasından kuşkulanma gibi, öznel olarak reddedilen eğilimlerden ya da niteliklerden ötürü sorumluluğu ve hatayı başkalanna aktarması anlamına gelir. Bu anlamıyla yansıtma terimi kesinlikle kabul edilebilir. Ne var ki dışsallaştırma çok daha geniş kapsamlı bir olgudur; sorumluluğu aktarma bunun sadece bir parçasıdır. Dışsallaştırma eğilimli bir insan, küçük devletlerin baskı altına alınmasından derinlemesine rahatsız olabilir, buna karşın kendisini ne denli baskı altına alınmış hissettiğinin farkında olmaz. Kendi hüzün dolu umutsuzluğunu hissetmeyebilir ama bunu coşkusal olarak başkalannda yaşayacaktır. Bu bağlamda özellikle önemli olan şey, kendine yönelik kendi tutumlannm farkında olma­ masıdır; örneğin gerçekte kendine kızgınken, bir başkasının ona kız­ dığına inanacaktır. Ya da başkalarına duyduğu öfkenin bilincinde olacaktır ama bu öfke gerçekte kendine yöneliktir. Dahası, sadece kendi rahatsızlıklarını değil, ayrıca kendi ruhsal rahatlığım yada ba­ şarılarını da dış koşullara bağlayacaktır. Başarısızlıklar bir alın yazı­ sı olarak görülürken, başarılarını şansa, neşesini havalara bağlaya­ caktır, vb. Bir insan kendi yaşamının, iyiye ya da kötüye başkaları tarafın­ dan belirlendiğine inandığı zaman, bu insanları değiştirmeye, dü­ zel tmeye, cezalandırmaya, kendini onların engellemelerinden koru­ maya ya da onları etkilemeye çalışması gerektiğini düşünmesi man­ tıksal birşeydir. Dışsallaştırma böylece diğer insanlara yönelik bir bağımlılık —nevrotik sevecenlik ihtiyacının yarattığından oldukça farklı bir bağımlılık— yaratır. Bu ay nca dış koşullara yönelik aşırı bir bağımlılık yaratır. Birey ister kent merkezinde ya da kenar mahalle­ lerde yaşasın, ister şu ya da bu yemek rejimini uygulasın, yatağa er­ ken ya da geç girsin, şu ya da bu komitede çalışsın, kendi kafasında eşsiz bir önem kazanır. Böylece birey Jung'un dışadönüklük dediği şeyin özelliklerini kazamr. Ama Jung dışadönüklüğü yapısal olarak var olan eğilimlerin tek yanlı gelişimi olarak görürken, ben bunu çö­ zülmemiş çatışmaların dışsallaştırma yoluyla ortadan kaldırılması çabasının bir sonucu olarak görüyorum. Dışsallaştırmanın bir başka kaçınılmaz sonucu da, sancılı bir boş­ luk ve sığlık duygusudur. Yine bu duygu da gerektiğince yerli yeri93

neoturtulmaz. Birey bunu coşkusal bir boşlukolarak hissetmek yeri­ ne, midesindeki bir boşluk olarak algılar ve zorlanımlı yeme—içme edimiyle bu boşluğu ortadan kaldırmaya çalışır. Ya da bedensel ağır­ lıktan yoksun oluşunun, bir tüy gibi oradan oraya savrulmasına ne­ den olacağından korkar; her fırtınanın onu bulutlarda dolaştırabileceğine inanır. Kaldı ki eğer herşey analiz edilirse, boş bir kabuktan öte birşey olmayacağını da söyleyebilir. Dışsallaştırma ne denli tam olursa, nevrotik de o kadar gölgemsi birşey olacak ve sürüklenmeye deo kadar yatkın olacaktır. Bu sürecin sonuçlarına bu kadar eğilmek yeter. Gelin şimdi bu­ nun özle ideal imaj arasındaki gerilimi dindirmeye özellikle nasıl yardım ettiğini görelim. Çünkü bir insan bilinç düzeyinde kendisini nasıl değerlendirirse değerlendirsin, özle ideal imaj arasındaki tu­ tarsızlık, ona bilinçsiz bir bedele mal olacaktır ve birey kendini bu ideal imajla özdeşleştirmeyi ne kadar çok başarmışsa, tepki de o ka­ dar derinlemesine bilinçsiz olacaktır. Bu tepki genellikle, hem aşın derecede acı verici, hem de çeşitli yollardan bireyin yaşama gücünü zayıflatan öz-aşağılamada, öze yönelik öfkede ve bir zorlama duy­ gusunda dile gelir. Öz-aşağılamamrı dışsaZlaşfm/ması,ya başkalarını küçümseme biçi­ mini ya da başkalannm kendisine tepeden baktıklan duygusu biçi­ mini alır. Genellikle bu her iki biçim de vardır; daha belirgin ya da en azından daha bilinçli olanı, nevrotik kişilik yapısının tümel durumu­ na bağlıdır. Bir insan ne kadar saldırgansa, kendini de o kadar haklı ve üstün hissedecek, başkalarını küçümsemeye o kadar hazır olacak ve başkalannm kendisine tepeden bakabileceklerini düşünme eğili­ mi de o kadar küçük olacaktır. Tersine, birey ne kadar uysalsa, ideal imajını gerçekleştirmeyi başaramayışından ötürü yaptığı özsuçlamalan, başkalannm kendisinden hoşlanmadıklarına inanma­ sına neden olmaya o kadar yatkın olacaktır. Bu sonuncusunun etkisi özellikle zararlıdır. Bu, bir insanı utangaç, resmi, insanlardan uzak yapar. Bu, bireyde kendisine gösterilen sevecenlikten ya da benim­ semeden ötürü aşırı bir minnet duygusu —gerçekten de sefilce bir minnet duygusu— yaratır. Aynı zamanda içten bir dostluğu görü­ nen değeriyle kabul edemez ama bulanık bir biçimde, bunu bir tür hak edilmemiş bir sadaka gibi görür. Kibirli insanlar karşısında sa­ 94

vunmasız kalır çünkü bir parçası onları onaylar ve kendisine aşağıla­ yıcı bir tavırla da vranmalannın yerinde olduğuna inanır. Bu tür tep­ kiler doğal olarak, basbnlıp biriktiği zaman patlama gücüne ulaşabi­ len bir içerleme yaratır. Bütün bunlara karşın, öz-aşağılamanın dışsallaştırılmış şekliyle algılanmasını belirgin bir öznel değeri vardır. Olanca kendiözaşağılamasını hissetmek nevrotiğin sahip olabileceği sözde özgüveni yı­ kacak ve onu çöküşün eşiğine getirecekti. Başkaları tarafından kü­ çümsenmek yeterince a a vericidir, ama onların tutumunu değiştire­ bilme ya da onlara aynen karşılık verme olasılığı ya da onların hak­ sız olduğuna ilişkin bir zihinsel karşı çıkış yolu her zaman vardır. İn­ san sadece kendisi tarafından küçümsendiği zaman bütün bunların hiçbir yaran olmaz. Bu son durumda dava edilecek bir yargı organı yoktur. Ve bu durumda nevrotik bireyin kendine ilişkin duyduğu bi­ linçsiz umutsuzluğun tamamı açığa çıkacaktır. Sadece kendi gerçek zayıflıklannı küçümsemeye değil, aylarca hepten aşağılık bir yaratık olduğuna inanmaya başlayacaktı. Böylece sahip olduğu iyi nitelikler bile değersizlik duygusunun dipsiz boşluğuna itilmiş olacaktı. Baş­ ka bir deyişle kendisini kendi küçümsenen özü olarak hissedecekti; bunu hiçbir çıkış yolu olmayan değişmez birgerçek olarak görecekti. Bu, tedavi süresinde hastanın umutsuzluğu azalıncaya ve ideal ima­ jın pençesi önemli ölçüde gevşeyinceye dek öz-aşağılamaya dokunmamayı salık vermenin yerindeliğine dikkati çeker. Ancak o zaman hasta öz-aşağılamayı göğüsleyebilecek bir duruma gelecek ve kendi değersizliğinin, nesnel bir gerçek değil, kendi acımasız değer ölçüle­ rinden kaynaklanan öznel bir duygu olduğunu kavramaya başlaya­ caktır. Kendine karşı daha esnek bir tutum takınınca, durumun de­ ğişmez olmadığını, böylesine karşı çıktığı niteliklerin gerçekten aşa­ ğılık değil, sonuçta üstesinden gelebileceği güçlükler olduğunu gö­ recektir. Nevrotiğin, kendi ideal imajı olduğu yanılsamasını korumasının onun için ne kadar eşsiz bir öneme sahip olduğunu gözönünde bu­ lundurmadığımız sürece ona kendine yönelik öfkesinin ulaştığı boyut­ ları anlatamayız. İdeal imajım gerçekleştirme yetisinden yoksun olu­ şu nedeniyle umutsuzluğa kapılmakla kalmayıp, aynca kendine karşı açıkça yoğun bir öfke de duymasının nedeni, ideal imajının de­ 95

ğişmez bir niteliği olan sonsuz güç ve yeti sahibi olma duygusudur. Çocukluğundaki aşılması olanaksız olumsuzluklar ona ne kadar karşı olursa olsun, o, yani kadiri-mutlak, bunların üstesinden gele­ bil miş olmalıydı. Nevrotik rahatsızlıkların ne denli büyük olduğunu zihinsel olarak kavrasa bile, bunlan darmadağın edememiş oluşuna karşı güçsüz bir öfke duyar. Çatışan itkilerle karşı karşıya kaldığı ve çelişik amaçlara ulaşma gücünden bile yoksun olduğunu kavradığı zaman bu öfke de dorjuğuna çıkar. Bu, bir çatışmanın anlık bir algıla­ nışının onu akut bir paniğe sokabilmesinin nedenlerinden birisidir. Bireyin kendine yönelik öfkesi üç ana yoldan dışsallaştırılır. Düş­ manlığa ketlenilmeden yol verildiği durumlarda öfke kolayca dışa püskürtülür. Bu durumda öfke başkalarına yöneltilir veya genel bir sinirlilik olarak ya da başkalarındaki bireyin kendi içinde nefret etti­ ği hatalara, özürlere yöneltilen özel bir sinirlilik olarak ortaya çıkar. Bir örnek buna açıklık kazandırabilir. Bir hastam kocasının kararsız­ lığından yakınıyordu. Bu kararsızlık önemsiz bir konuydu ilgili ol­ duğu için, hastanın gösterdiği yoğun tepki kesinlikle ölçüsüzdü. Onun kendi kararsızlığını bildiğim için, bunu kendi içinde ne kadar acımasızca ayıpladığını dışa vurduğunu söyledim. Bunun üzerine birdenbire, kendi kendini parçalama dürtüsü eşliğinde delice bir öf­ ke duydu. Kendi ideal imajı içinde bir güç kulesi oluşu, onun için kendi içindeki herhangi bir zayıflığa göz yummayı olanaksızlaştırmıştı. Olanca abartılı yapısına karşın bu tepkinin bir sonraki görüş­ mede bütünüyle unutulmuş olması oldukça tipiktir. Bir an için dışsallaştırmayı görmüştü ama henüz bundan vazgeçmeye hazır değil­ di. Öfkeyi ikinci dışsallaştırma yolu, bireyin kendisi için göz yumul­ maz olan hataların başkalarını çileden çıkaracağı yolundaki bilinçli ya da bilinçsiz olan dinmek bilmez bir korku ya da beklenti biçimini alır. Bir insan belli bir davranışının, başkalannda derin bir düşman­ lık yaratacağına öylesine derinden inanabilir ki, bu davranışa tepki olarak bir düşmanlıkla karşılaşmazsa açık ve dürüst bir şaşkınlık du­ yabilir. Örneğin ideal imajı Victor Hugo'nun Sefiller adlı eserindeki rahip kadar iyi olma isteği nin öğelerini içeren bir hanım hasta, ne za­ man katı bir tavır takınsa, hatta kızgınlığını dile getirse, insanların ondan bir aziz gibi davrandığı zamanlardakinden daha çok hoşlan­ 96

dıklarım anlayınca büyük bir şaşkınlık duymuştu. İdeal imajın tü­ ründen de kestirileceği gibi hastanın ağır basan eğilimi uysallıktı. Başlangıçta başkalarına yakın olma ihtiyacından kaynaklanan uy­ sallığı» düşmanca karşılık görme beklentisi tarafından büyük ölçüde pekiştirilmişti. Aslında artan uysallık, bu ikinci yoldan dışsallaştırmanın temel sonuçlarından birisidir ve nevrotik eğilimlerin kısır bir döngü içinde birbirlerini nasıl beslediklerini açıklar. Zorlanımlı uy­ sallık artar, çünkü bu dağılımda azizlik öğeleri içeren ideal imaj bire­ yi daha büyük öz-gizleyiciliğe iter. Bu durumda sonuçtaki düşman­ ca dürtüler, bireyin kendine yönelen bir öfke yaratır. Ve başkalarına yönelik artan bir korkuya yol açan bu öfke dışsallaştırılması karşılık olarak uysallığı pekiştirir. Öfkeyi üçüncü dışsallaştırma yolu, bedensel hastalıklar üzerinde odaklaşmaktır. Öze yönelik öfke olduğu gibi algılanmadığı zaman açıkça, bağırsak hastalıkları, baş ağrıları, yorgunluk, vb olarak orta­ ya çıkabilen önemli yoğunlukta fiziksel gerilimler yaratır. Öfkenin kendisi bilinç düzeyinde hissedilir hissedilmez bütün bu semptom­ ların ışık hızıyla nasıl ortadan kalktığını görmek aydınlatıcıdır. İn­ san, bu fiziksel dışavurumları dışsallaştırma olarak mı adlandırma­ sı, yoksa bunları sadece bastırılan öfkenin fizyolojik sonuçlan olarak mı değerlendirmesi gerektiği konusunda kararsız olabilir. Ama dışavurumlan hastanın bunlardan elde ettiği kazançtan ayırmak pek kolay olmasa gerek. Bu gruptakiler kural olarak ruhsal sorunlannı bedensel rahatsızlıklara bağlamaya heveslidir ama karşılık olarak bu hastalıklan da bir dış uyanya bağlamaya daha çok heveslidir. Kendilerinde fiziksel bir kusur olmadığım kanıtlamaya çalışırlar; onlar sadece hatalı bir diyet yüzünden sindirim bozuklukları çeker­ ler ya da fazla çalışmalan nedeniyle yorgunluk duyarlar ya da nemli hava yüzünden romatizmalan azar, vs. Nevrotik bireyin kendi öfkesini dışsallaştırmakla elde ettiği şeyin aynısının öz-aşağılama durumunda da söz konusu olduğu söylene­ bilir. Yine de ek bir varsayımın anılması gerekir. Bu öz-yıkıcı dürtü­ lerin taşıdığı gerçek tehlike farkedilmediği sürece, bu tür hastaların ne kadar ileri gideceğini tam olaıak anlamak olanaksızdır, tik örnek­ le anılan hastada geçici bir kendini parçalama dürtüsü belirdi ama Psikotiklerde bu dürtü gerçekten de sonuna dek eyleme a ktanlabilir 97

ve bu hastalar kendilerini sakat bırakabilirler.* Eğer dışsallaştırma olmasaydı büyük bir olasılıkla çok daha fazla intihar olayı sözkonusu olurdu. Öz-yıkıcı dürtülerin gücünün farkında olan Freud'un bir özyıkıcı içgüdünün (ölüm içgüdüsü) varlığını öne sürme gereği duyması anlaşılır birşeydir; yine de bu kuramla gerçek bir kavrayışa ve dolayısıyla etkili bir tedaviye giden yolu tıkamıştır. Iç-zorlama duygusunun yoğunluğu, ideal imajın otoriter denetimi­ nin kişiliği ne ölçüde felce uğrattığına bağlıdır. Bu iç baskıyı oldu­ ğundan büyük görmek zordur. Bu, herhangi bir dış zorlamadan da­ ha kötüdür çünkü dış zorlama iç özgürlüğün korunmasına izin ve­ rir. Hastalar çoğunlukla bu duygunun farkında değillerdir, ama bu ortadan kaldırıldıktan ve belli ölçülerde bir iç özgürlük kazanıldık­ tan sonra hastalarda başgösteren rahatlamadan, bu baskının gücü çı­ karılabilir. Bu, nevrotikbir buyurganlıkla aynı dış etkiye sahip olabi­ lir ama her ikisi de aynı anda bulunabilse de bunlar, temelde kişisel bir boyun eğdirme isteği değil, iç baskıların dışsallaştırılmasına kar­ şılık gelen zorlamada farklılık gösterirler. Bu, en başta bireyin kendi­ sinin altında ezildiği değer ölçülerinin (standartların) aynısını baş­ kalarına —onların mutluluğuna ilişkin ayru saygısızlık eşliğinde— uygulanmasını içerir. Püritan (sofu, Ç.N.) psikolojisi bu sürece çok iyi bilinen bir örnektir. Buna eşdeğerde önemli birşey de iç zorlammın, dış dünyadaki baskıya uzaktan da olsa benzerlik gösteren şeylere yönelik aşırı bir duyarlılık biçimindeki dışsallaştınlmasıdır. Her gözlemci insanın bildiği gibi, bu tür aşın duyarlılık oldukça yaygındır. Bunun tamamı bireyin kendi güç itkisini başkalanndaymış gibi algılamasını ve bu­ na içerlemesini içeren öğeler de sözkonusudur. Taşkın kişilerde te­ melde, onlan zorunlu olarak dış baskıya karşı duyarlı yapan bir zorlanımlı bağımsızlık ısranndan sözederiz. Bireyin bilinçsizce kendi­ ne uyguladığı bir zorlamanın dışsallaştınlması, çok daha gizli olan ve analizde çok daha sık olarak gözardı edilen bir kaynaktır. Bu, özellikle üzücüdür çünkü çoğunlukla hastayla analist arasındaki * Buna ilişkin birçokörnek, Kari A. Menniger’in Man Againist H i m s e l f ( K e n d i ni Yıkan insan) adlı kitabında bulunabilir, (Harcourt, Brace, 1938). Ancak Menninger konuya bütünüyle farklı bir açıdan yaklaşır. Bu yaklaşımda Freud'u izleyerek— öz-yıkıcı biriçgüdünün varolduğunu savunur.

98

ilişkide etki gücüne sahipbir alt-akım oluşturur. Hasta, bu çizgideki duyarlılığının çok daha belirgin olan kaynaklan analiz edildikten sonra bile analistin öne sürdüğü her varsayımı geçersiz kılmayı sür­ dürmeye yatkındır. Bu olayda başlayan yıkıcı savaş daha da ağırdır çünkü analist gerçekte hastada değişmeler yaratmayı istemektedir. Sadece hastaya kendini ve yaşamının iç kaynaklarım yeniden bul­ ması için yardım etmek istediği yolundaki dürüst sözlerinin ona pek bir yaran olmaz. Hasta, istemsizce uygulanan bir etkiye yenik düş­ müş olamaz mı? Kendisinin "gerçekte" ne olduğunu bilmediği için büyük bir olasılıkla neyi kabul ettiği ya da reddettiğ konusunda se­ çici olamaz ve analist kişisel bir inana hastaya kabul ettirmekten ka­ çınmak için ne kadar dikkat ederse etsin, hiçbirşey farketmeyecektir. Ve hasta, kendisini belli bir yapıya sokan bir iç zorlamanın altında hareket ettiği için, onu değştirmeyeyönelik her türlü dış niyete karşı aynm göstermeksizin başkaldırmaktan başka birşey yapamaz. Bu umutsuz savaşın sadece analitik ortamda başgöstermeyeceğini, her yakın ilişkide şu ya da bu ölçüde mutlaka ortaya çıkacağım söyleme­ ye gerek bile yok. Ve sonuçta hortlağ mezara sokacak olan şey işte bu içsel sürecin analizidir. Bir hasta konulan arap saçma çevirmek için kendi ideal imajının kusursuzluk isteklerine uymaya ne kadar çok eğilim gösterirse, bu uysallığ da o kadar dışsallaştıracaktır. Analistin —ya da bu bağlam­ da bir başkasının— kendisinden beklediklerim ya da beklendiğine inandığ şeyleri yerine getirmeye hevesli olacaktır. Yumuşak başlı ya da kolayca aldatılabilecek bir enayi gibi gözükebilir ama aynı za­ manda bu "zorlamaya" karşı gizli bir içerlemeyi de alevlendirecektir. Bunun sonucunda herkesi buyurganca bir rolde görmeye ve evren­ sel bir içerleme duymaya başlayabilir. Peki bir insan kendi iç zorlamasını dışsallaştırmakla ne kazanır? Bu zorlamanın dışarıdan geldiğine inandığı sürece, yal mzca zihinsel karşı çıkış yoluyla da olsa buna başkaldırabilir. Benzer bir biçimde, dışarıdan uygulanan bir sınırlamadan kaçmılabilir; bir özgürlük ya­ nılsaması korunabilir. Ama daha da önemlisi, yukarıda anılan etken­ dir: İç zorlamayı kabul etmek, içerdiğ olanca sonuçlarıyla birlikte, kendi ideal imajı olmadığnı kabul etmesi anlamına gelecekti. Bu iç zorlanımm geriliminin de fiziksel semptomlarla dile getiri­ 99

lip getirilemeyeceği, getiriliyorsa bunun ne ölçüde olacağı ilginç bir sorudur. Kendi izlenimim, bunun astımın, yüksek tansiyon ve ka­ bızlığın oluşmasına katkıda bulunan bir etken olduğu yolunda, ama bu konudaki deneyimim sınırlı. Geriye, bireyin kendi ideal imajına ters düşen özelliklerin dışsal­ laştırılmasını tartışmak kalıyor. Bunun tamamı basit yansıtmayla— yani bu özellikleri başkalarındaymış gibi algılamayla ya da bunlar­ dan ötürü başkalarını sorumlu tutmayla— sağlanır. Her iki sürecin birlikte işlemesi gerekmez. Aşağıdaki örneklerde, bu bağlamda ge­ nellikle bilinenleri olduğu kadar az önce söylediğimiz bazı şeyleri de tekrarlamak zorunda kalabiliriz, ama bu örnekleme yansıtmanın an­ lamına ilişkin daha derin bir kavrayışa ulaşmamıza yardım edecek­ tir. A diye adlandıracağım alkolik birhasta, metresinin düşüncesizli­ ğinden yakmıyordu. Görebildiğim kadarıyla bu haklı bir yakmma değildi ya da şöyle veya böyle A'nm ima ettiği ölçüde değildi. A'nm kendisi, dışarıdan bakan birisi için oldukça açık olan, bir yandan uy­ sal, iyi huylu ve cömert olmayla öte yandan baskıcı, buyurgan ve ki­ birli olma arasındaki bir çatışmayı yaşıyordu. Bu durumda burada saldırganlık eğilimlerinin dışsallaştırılması sözkonusuydu. Ama yansıtmayı gerekli kılan şey neydi? Onun kendi ideal imajı içinde saldırganlık eğilimleri sadece, güçlü bir kişiliğin doğal bir bileşeniy­ di. Yine de en belirgin özellik iyilikti; St. Françis'tenbu yana A kadar iyi olan bir başkası daha olmamıştı. Öyleyse yansıtma ideal imaja ve­ rilen bir lokma mıydı? Elbette! Ama bu aynca, farkına varmaksızın ve bu nedenle çatışmalarıyla karşı karşıya gelmeksizin kendi saldır­ ganlık eğilimlerini dışarı aktarmasına da olanak vermişti. Bu nokta­ da çözümsüz bir ikileme yakalanan bir insan sözkonusuydu. Saldır­ ganlık eğilimlerinden vazgeçemezdi, çünkü bunlar zorlanımlı bir yapıya sahipti. İdeal imajından da vazgeçemezdi çünkü bu onu bir arada tutan şeydi. Yansıtma bu ikilemden bir kurtuluş yoluydu. Do­ layısıyla bu, bilinçsiz bir ikiyüzlülüğe karşılık geliyordu. Bu, bütün ki­ birli isteklerini ortaya koymasına, aynı zamanda ideal bir dost olma­ sına olanak vermişti. Hasta aynca kadının cinsel açıdan kendisini aldattığından da kuşkulanıyordu. Bunun için hiçbir neden yoktu; kadın oldukça ana­ 100

ca bir yoldan ona düşkündü. Aslında A'nın kendisi gizli tuttuğu ge­ çici ilişkilere oldukça eğilimliydi. Burada bireyin başkalarını kendi başına yargılamasından kaynaklanan bir misilleme korkusu düşü­ nülebilir. Elbette haklı çıkma ihtiyacı da işin içine karışmıştı. Eşcin­ sel eğilimlerin olası bir yansıtılması varsayımı, durumu aydınlatma­ ya yardımcı olmadı. Burada ipucu, onun kendi sadakatsizliğine yö­ nelik özgün tutumunda yatıyordu. Kurduğu ilişkileri unutmamıştı ama geçmişe dönüp baktığında bunlar kendilerini belli etmiyordu. Bunlar artık canlı birer deneyim değildi. Öte yandan kadının varsa­ yılan sadakatsizliği oldukça canlıydı. Bu durumda deneyimin bir dışsallaştınlmasısözkonusuydu. Bunun işlevi debirönceki ömektekiyle aynıydı. Bu ona kendi ideal imajını korumasına ve ayrıca canı­ nın istediğini yapmasına olanak veriyordu. Politik ve profesyonel gruplar arasında etkinlik gösteren güç po­ litikası da bir başka ömekolarak işimize yarayabilir. Sık sık bu tür bir oyun, karşıdaki rakibi zayıflatmaya ve kendi konumu güçlendirme­ ye yönelik bilinçli bir amaç tarafından güdülendirilir. Ama bu oyun aynca yukanda sunulana benzer bilinçsiz bir ikilemden de kaynak­ lanabilir. Bu durumda bu, bilinçsiz ikiyüzlülüğün bir dışavurumu olacaktır. Bu, bireye kendi ideal imajını lekelemeksizin bu tür bir sal­ dırının içerdiği her türlü kirli oyuna ve kullanıma, aynı zamanda da kendineduyduğu öfkenin ve aşağılamanın tamamını ustaca bir baş­ kasının üzerine —daha da iyisi, ilk önce dize getirilmesi arzu edilen birisi üzerine— boşaltmaya çalışmasına izin verir. Bireyin, kendi güçlüklerini başkalarıyla birleştirmeksizin kendi sorumluluğunu onlara aktarabileceği genel bir yola dikkati çekerek bu bölümü kapatmak istiyorum. Birçok hasta, bazı sorunlarının far­ kına varmaları sağlanır sağlanmaz, anında çocukluklarına atlayıverirler ve bu sorunların suçunu çocukluğa yıkarlar. Zorlamaya karşı duyarlı olduklarını, çünkü baskıcı bir anneleri olduğunu söylerler. eıüşlerdir; kendilerine yapılan eski kötülüklerden ötürü kincidirler; insanlardan uzaklaşmışlardır çünkü gençliklerinde kendilerini an­ layan birisi çıkmamıştır; cinsel açıdan ketlenirler çünkü tutucu bir yetiştirme tarzıyla büyümüşlerdir, vs. Burada, analistin de, hastanın da çocukluk yıllarındaki etkenlerin kavranması için ciddi çabalar 101

gösterdikleri görüşmeleri değil, çocukluğun keşfedilmesine yönelik sonsuz tekrarlardan öte hiçbir işe yaramayan ve hastanın o anki du­ rumunda etkinlik gösteren güçleri ortaya çıkarmaya duyulan eşde­ ğerde büyüklükteki bir ilgisizlik eşliğindeki aşın hevesliliği sözkonusu ediyorum. Freud'un köken üzerindeki vurgulaması bu tutumu desteklediği için, gelin bunun ne kadarının gerçeğe ve ne kadannın yanılgıya da­ yandığını dikkatle irdeleyelim. Hastadaki nevrotik gelişmenin ço­ cuklukta başladığı ve bu konuda sağlayabileceği her türlü verinin, gerçekleşen gelişmenin özel türünün anlaşılması için önemli olduğu doğrudur. Aynca hastanın kendi nevrozundan sorumlu olmadığı da doğrudur. Olaylann ezici etkisi öylesinegüçlüdür ki, çocuğun bu gelişme yolunu izlemekten başka çaresi kalmaz. Tartışılacak neden­ lerden ötürü analistin bu noktaya tam bir açıklık kazandırması gere­ kir. Yanılgı, hastanın, çocukluğu temelinde kendi içinde oluşan güç­ lerin tamamına duyduğu ilgisizlikte yatmaktadır. Ne var ki bu güç­ ler şimdi de işleyişlerini sürdürmekteveşuanki güçlüklerin arkasın­ da yatmaktadır. Örneğin bir çocuk olarak çevresinde onca ikiyüzlü­ lük görmüş olması, inançsız bir insan ol masında önemli bir rol oyna­ yabilir. Ama eğer inançsızlığını tek başına çocukluk deneyimine bağlarsa, şu anki inançsız olma ihtiyacını —çelişik idealler arasında bölünmüş olmasından ve bu nedenle bu çatışmayı çözmeye yönelik bir girişim için bütün değerleri gözardı etmek zorunda kalışından kaynaklanan bir ihtiyaç— dikkate almamış olur. Aynca yapamaya­ cağı yerde sorumlulu k üstlenmeye ve yapması gereken yerde de so­ rumluluk almayı reddetmeye eğilim gösterir. Bazı başansızlıklann gerçekten de elinde olmadığı konusunda kendini rahatlatmak için çocukluk deneyimlerine başvurmayı sürdürür ve aynı zamanda da çocukluğundaki felaketlerden yarasız beresiz kurtulmuş— batak­ lıktan çıkan beyaz bir zambak— olması gerektiğine inamr. Bunun suçu kısmen ideal imajına aittir çünkü bu, kendisini geçmişteki ya da o anki özürleriyle ya da çatışmalarıyla benimsemesine izin vermeye­ cektir. Ama daha da önemlisi, hastanın çocukluğuna tutunmasının, şimdi bile kendini incelemeye, araştırmaya yönelik bir gönüllülük yanılsamasını korumasına izin veren özgün bir kendinden kaçış yo­ 102

lu olmasıdır. Dışsallaştırdığı için kendi içinde işleyen güçleri algıla­ yamaz ve kendisini, kendi yaşamındaki etkin bir güç olarak değer­ lendiremez. İtici bir güç olmaktan vazgeçtiği için, kendini tepeden aşağı bir kez itildikten sonra yuvarlanmayı sürdürmesi gereken bir top olarak ya da bir kez koşullandırıldıktan sonra hep öyle kalan bir Hint domuzu olarak değerlendirir. Bir hastanın çocukluk üzerinde yapabileceği tek yanlı vurgula­ ma, onun dışsallaştırma eğiliminin öylesine belirgin bir anlatımıdır ki ne zaman bu tutumla karşılaşsam, karşımda tam anlamıyla kendi­ ne yabancılaşan bir merkezkaç gücüyle kendinden uzaklaştırmayı sürdürmeye itilen bir insan bulmayı bekledim. Ve bu tahminim şu ana dek beni hiç yanıl tmadı. Dışsallaştırma eğilimi rüyalarda da etkinlik gösterir. Analist has­ tanın rüyalarında bir gardiyan olarak belirirse, eğer rüyayı görenin geçmek istediği kapılan kocası çarpıp kaparsa, eğer kazalar olursa ya da çok arzulanan bir hedefe ulaşmada araya engeller girerse, bu rüyalar iç çatışmayı inkara ve bunu bir dış etkene bağlamaya yönelik bir girişim oluşturuyor demektir. Genel dışsallaştırma eğilimine sahip bir hasta analize özgün zor­ luklar getirir. Analize, analistin onu gerçekten ilgilendirmeyen bir iş yapmasını umarak, bir dişçiye gidiyormuş gibi gelir. Kendi nevro­ zuyla değil, kardeşinin, arkadaşmmın nevrozuyla ilgilenir. Altında yaşadığı güç koşullardan sözeder ama bunlardaki kendi payını ince­ lemeye gönülsüzdür. Eğer karısı bu kadar nevrotik ya da işi bu kadar alt-üst edici olmasaydı, o da oldukça iyi olacaktı. Oldukça uzun bir süre için, kendi içinde belki de bazı coşkusal güçlerin işliyor olabile­ ceği konusunda hiçbir kavrayışa sahip değildir; hayaletlerden, gökgürültülerinden, çevresindeki kinci insanlardan, politik durumdan korkar ama asla kendinden korkmaz. Olsa olsa, sorunlarıyla bunlann kendisine vereceği entellektüel ya da sanatsal haz için ilğlenir. Ama söylemek gerekirse, ruhsal olarak varolmadığı sürece kazana­ bileceği hiçbir gözlemi gerçek yaşamına uygulayamaz ve bu nedenle kendisi konusunda daha çok bilgi kazanmasına karşın pek önemli bir değişme sağlayamaz. Bu nedenle dışsallaştırma temelde aktif bir kendini devre dışı bı­ rakma sürecidir. Bunun olası oluşunun nedeni, nevrotik süreçte şöy­ 103

le veya böyle yapısal olan kendine yabancılaşmada yatmaktadır. Bi­ rey kendini devre dışı bıraktığı için, iç çabşmalannıda bilinç düze­ yinden uzaklaştırılmış olması çok doğaldır. Ama bireyi diğer insan­ lar bağlamında daha sitemci, daha kinci ve korkulu yapmakla dışsal­ laştırma, iç çatışmaların yerine dış çatışmaları koymuş olur. Daha özel birşey söylemek gerekirse bu, başlangıçta nevrotik süreci devre­ ye sokan çatışmayı; yani, bireyle dış dünya arasındaki çatışmayı bü­ yük ölçüde ağırlaştırır.

104

Sekizinci Bölüm YAPAY UYUMA YÖNELİK YARDIMCI YAKLAŞIMLAR Bir yalanın genellikle bir başkasına yol açtığı, İkinciyi bir üçüncünün izlediği ve bunun kişi dolaşık bir ağa takılmcaya dek sürüp gitti­ ği herkesçe bilinen birşeydir. Buna benzer birşey de bir insanın ya da grubun yaşamındaki konunun özüne inme kararlılığının bulunma­ dığı bir ortamda mutlaka başgösterecektir. Yama bir ölçüde işe yara­ yabilir ama bu, sonuçta yeni bir geçici önlem gerektirecek yeni so­ runlar yaratacaktır. Aynı şey temel çatışmayı çözmeye yönelik nevrotik girişimlerde de olur ve her yerde olduğu gibi burada da özgün güçlüğü yaratan koşullarda gerçekleşecek köklü bir değişmenin dı­ şında hiçbirşeyin gerçek bir yararı olmaz. Nevrotiğin bunun yerine yaptığı — ve yapmaktan kendini alamadığı— şey, bir yalancı çözü­ me bir başkasını dayamaktır. Daha önce de gördüğümüz gibi nevrotik birey çatışmanın bir yanını öne çıkarmaya çalışabilir. Ama her za­ manki kadarbölünmüş kalır. Kendini insanlardan hepten koparma­ ya yönelik ağır sonuçlan olan yola sığınabilir; ama çatışma devre dışı bırakılsa da yaşamının tamamı tehlikeli bir temele oturur, içinde kendisinin mağrur ve bütünleşmiş gözüktüğü bir ideal imaj yaratır ama aynı zamanda yeni bir çatlak daha yaratmış olur. Kendi iç özü­ nü savaş alanından çıkararak bu çatlağı kapatmaya çalışır ama bu onu çok daha dayanılmaz olan zor bir duruma sokmaktan başka işe yaramaz. Böylesine istikrarsız bir denge, bunu destekleyecek daha başka araçlar gerektirir. O zaman kör noktalar, bölmeleme, ussallaştırma, aşın öz-denetim, keyfi haklılık, kaçak dövüş ve inançsızlık olarak sı­ nırlandırılabilecek olan bilinçsiz bir araçlar grubundan birisine yö­ 105

nelir. Bu olguları yapısal olarak tartışmaya kalkışmayacak —bu çok yoğun bir iş olurdu— ancak bunların çatışmalarla ilgili olarak nasıl uygulandıklarını göstermekleyetineceğim. Nevrotik bir insanın güncel davranışlarıyla kendine ilişkin ideal tablosu arasındaki tutarsızlık öylesine açı k olabilir ki, insan onun bu­ nu görmekten nasıl kaçınabildiğim merak eder. Ama nevrotik birey bu tutarsızlığı görmek şöyle dursun, kendisi için açık olan bir çelişki­ den bile habersiz kalma yetisine sahiptir. İlgimi, tanımladığım çatış­ maların varlığına ve önemine çeken ilk şeylerden birisi, en açık çeliş­ kiler karşısındaki bu kör noktaydı. Örneğin uysal tipin bütün tipik özelliklerine sahip olan ve kendini Isavari birisi olarak gören bir has­ tam, laf arasında bana, öğretim görevlileri toplantılarında bir mes­ lektaşının arkasından ötekini bir fiske darbesiyle öldürmeyi sık sık dilediğini anlattı. Bu sembolik öldürmeleri harekete geçiren yıkıcı özleminin o zaman bilinçsiz olduğu doğrudur; ama burada önemli olan, "oyun" adını taktığı bu sembolik öldürmenin onun lsavari ima­ jını bir parça olsun rahatsız etmemesidir. Kendini dddi olarak olarak işine verdiğine inanan ve alanında kendini bir yenilikçi olarak değerlendiren bir bilimadamı olan bir başka hasta, yayımlaması gereken konuların seçiminde, sadece ken­ disine en çok alkışı getireceğine inandığı denemeleri sunarak, bütü­ nüyle fırsatçı olan güdülerini izlemişti. Kamuflaja yönelik bir girişim yoktu; sözkonusu olan şey sadece konunun içerdiği çelişkiye yöne­ lik mutlu bir unutkanlıktı. Benzer bir biçimde, ideal imajı içinde iyi­ lik dolu ve dürüst birisi olan bir başkası, bir kızdan para alıp bir baş­ ka kıza harcamayı önemsiz birşey olarakdeğerlendiriyordu. Bu olaylann her birisinde körlüğün işlevinin, altta yatan çatışma­ ları bilinç düzeyinden uzak tutmak olduğu açık bir gerçektir. Şaşırtı­ cı olan bunun gerçekleşme olasılığının boyutlarıydı, sözkonusu has­ talar zeki oluşlarının yamsıra psikoloji konusunda da belli bir bilgi düzeyine sahip oldukları için bu daha da şaşırtıcıydı. Hepimizin gör­ mek istemediğimiz şeylere sırtımızı dönmeye yatkın olduğumuzu söylemek elbette yetersiz bir açıklamadır. Olayları bulandırma dere­ cesinin, bizim bunu yapmaya duyduğumuz ilginin büyüklüğüne bağlı olduğunu eklememiz gerekir. Herşeye karşın bu tür yapay bir körlük, bizim çatışmaları algılamaya duyduğumuz isteksizliğin ne 106

İcadarbüyük olduğunu basitbir biçimde göstermektedir. Ama bura­ daki gerçek sorun, yukarıdakiler kadar açık olan çelişkileri görmez­ likten gelmeyi nasıl başarabileceğimizdir. Bazı koşullar vardır ki bu, bunlarsız gerçekten de olanaksız olacaktır. Bu koşullardan birisi kendi coşkusal deneyimimize yönelik olağandışı bir duyarsızlıktır. Öteki, daha önce Strecker'in dikkati çektiği * bölmelerde yaşama ol­ gusudur. Ayrıca kör noktalara ilişkin açıklamalar sunan Strecker, mantık-geçirmez bölmelerden ve yalıtımdan sözeder. Bir bölme ar­ kadaşlara, bir bölme de düşmanlara ayrılmıştır, bir bölme aileye bir tane de yabancılara, bir bölme iş yaşamına, bir bölme de kişisel yaşa­ ma , bir bölme kendine eşit olanlara, bir bölmede kendinden aşağı olanlara ayrılmıştır. Bu nedenle bir bölmede olup biten şey, ona, bir başka bölmede olup bitenle çelişiyor gibi gözükmez. Bir insan için bu yolla yaşamak, ancak ve ancak çatışmaları yüzünden birlik duygu­ sunu yitirdiği zaman olasıdır. Dolayısıyla bölmeleme, çatışmaları al­ gılamaya karşı bir savunma olduğu kadar bireyin kendi çatışmaları tarafından bölünmüş olmasının bir sonucudur da. Bu süreç, bir ide­ al imaj olayında tanımlanan süreçten farklı değildir. Orada da çeliş­ kiler oldukları gibi kalır, ama gizemli bir biçimde gözönünden kaldı­ rılır. Bölmelemeden, bu tip bir ideal imajın mı yoksa bir başka şeyin mi sorumlu olduğunu söylemek zordur. Yine de, bölmelerde yaşa­ ma olayı çok daha temel ve yaratılan imajı açıklar gibi gözükmekte­ dir. Olgunun kavranması için kültürel etkenlerin gözönüne alınması gerekir. İnsanın, karmaşık bir toplumsal sistem içerisindeki çarkla­ rın sadece küçük bir dişli durumuna gelme derecesi öylesine büyük­ tür ki, kendine yabancılaşma neredeyse evrensel bir olaydır ve in­ sanca değerler zayıflamıştır. Toplumumuzdaki sayısız açık çelişki­ nin bir sonucu olarak, ahlaki algılamada genel bir duyarsızlık ortaya çıkmıştır. Ahlak ölçüleri öylesine gelişigüzel ele alınmaktadır ki, ör­ neğin bir insanın bir gün dindar bir Hıristiyan ya da tapılan bir baba, ertesi gün bir haydut gibi davrandığını görmek kimseyi şaşır naz.* Çevremizde, kendi dökük saçıklığımıza karşıtlık sunabilecek iç­ * Strecker, age.

**Un Yutang, Between Tears and Laughter, John Day, 1943.

107

ten bütünleşmiş bir kişiliğe sahip çok az insan vardır. Analitik or­ tamda Freud'un ahlak değerlerini gözardı etmesi —psikolojiyi bir doğal bilim olarak değerlendirmesinin bir sonucu— de en az hasta kadar analistin de bu tür çelişkilere karşı duyarsız olmasına katkıda bulunmuştur. Analist, kendine ait ahlak değerlerine sahip olmayı da, hastanmkilerle ilgilenmenin de "bilinçdışı" olduğunu düşünür. Aslında çelişkilerin kabul edilmesi, ahlak alanıyla sınırlandırılması gerekmeyen birçok teorik formülasyondada görülür. Ussallaştırma, mantık yoluyla kendini aldatma olarak tanımlana­ bilir. Bunun temelde kendini haklı çıkarmak ya da kendi güdü ve ey­ lemlerini benimsenen öğretilere uyarlamak için kullanıldığı yolun­ daki yaygın görüş ancak bir noktaya kadar geçerlidir; bu, aynı top­ lumda yaşayan bütün insanların, aynı çizgiler doğrultusunda ussal­ laştırma yapmaları anlamına gelirdi, oysa gerçekte ussallaştırılan şey açısından olduğu kadar ussallaştırmada uygulanan yöntemler­ de de geniş bir bireysel farklılıklar alanı vardır. Eğer ussallaştırmayı yapay uyuma yönelik nevrotik girişimleri destekleme yollarından birisi olarak görürsek, bunun böyle olması doğal bir gereklilik olur­ du. Temel çatışmanın çevresinde kurulan savunma iskelesinin her tahtasında bu sürecin iş başında olduğunu görebiliriz. Ağır basan tu­ tum, mantık yoluyla güçlendirilir: Çatışmayı gün ışığına çıkaracak etkenler ya küçümsenir ya da bu ağır basan tutuma uyacak şekilde yeniden şekillendi rilir. Uysal tiple saldırgan tip arasında bir karşılaş­ tırma yapacak olursak, bu öz-aldatıcı mantık yürütmenin, kişiliğin düz bir çizgiye sokulmasına nasıl yardım ettiği açıklık kazanacaktır. Uysal tip, baskıcı olmaya yönelik güçlü eğilimler var olsa bile, yar­ dımcı olma arzusunu yakınlık duygularına bağlar ve bu baskıcı ol­ ma eğilimleri çok belirginse bunlan tasalı olma olarak ussallaştırır. Saldırgan tip ise yardımcı olduğu zaman her türlü yakınlık duygu­ sunu inatla inkar eder ve eylemini bütünüyle çıkarcılığa bağlar. İde­ al imaj, desteklenmek için her zaman büyük oranda ussallaştırma gerektirir. Güncel özle ideal imaj arasındaki tutarsızlıkların, mantık yoluyla ortadan kaldırılması gerekir. Dışsallaştırma durumunda bu, dış koşulların önemini kanıtlamak ya da bireyin kendisi için kabul edilemez olan eğilimlerin, sadece öteki insanların davranışlanna gösterilen "doğal" bir tepki olduğunu göstermek amacıyla kullanılır108

Aştrı öz-denetime yönelik eğilim öylesine güçlü olabilir ki, bunu bir zamanlar özgün nevrotik eğilimler arasında saymıştım.» Bunun işlevi, çelişik coşkular selinin altında kalma tehlikesine karşı bir set oluşturmaktır. Bu, başlangıçta çoğunlukla bilinçli bir irade gücüy­ ken, genellikle zamanla az ya da çok otomatikleşir. Bu tür bir dene­ tim uygulayan insanlar, ister sevinç, cinsel heyecan, kendine acıma, ister öfke tarafından sürüklenmek için olsun, kendilerine izin verme­ yeceklerdir. Bu insanlar en büyük zorluğu özgür çağrışımda çeker­ ler; alkolün kendilerini rahatlatmasına izin vermezler ve sık sık, anestezi uygulatmaktansa acıya katlanmayı yeğlerler. Kısaca kendiliğindenliğin tamamını denetlemeye çalışırlar. Bu eğilim, çatışmalan oldukça açık olan ve genellikle bu çatışmaların dibe i tilmesine yar­ dım eden adımlardan hiçbirisini atmayan; çatışan tutum grupların­ dan birisini açıkça öne çıkarmayan ve çatışmaları devre dışı bırak­ mak için yeterli coşkusal yalıtım geliştirmeyen insanlarda en güçlü biçimini alır. Bu tür insanları sadece ideal imajları birarada tutar ve açıkçası bu imajın birleştirici gücü, içsel birliği korumaya yönelik te­ mel girişimlerin birisi ya da öteki tarafından desteklenmediği zaman yetersiz kalır, ideal imaj çelişik öğelerin bir bileşkesi biçimini aldığı zaman özellikle yetersizdir. Bu durumda çatışan dürtüleri denetim altında tutmak için, bilinçli ya da bilinçsizce, irade gücünü kullanma ihtiyacı duyulur. En yıkıcı dürtüler, öfkenin alevlendirdiği şiddet dürtüleri olduğu için, en büyük enerji aktarımı da öfkenin denetlen­ mesine yöneltilir. Burada bir kısır döngü devreye girer: Bastırılan öfkebu nedenle patlayıcı bir güce ulaşır, sonuçta bunu engellemek için Çokdaha büyük bir öz-denetim gerekir. Hastanın dikkati uyguladığı aşın öz-denetime çekildiği zaman, her çağdaş insan için öz­ denetimin doğru ve zorunlu olduğunu öne sürerek savunmaya ge­ çecektir. Görmezlikten geldiği şey, kendi denetiminin zorlanımlı ya­ pısıdır. Bu denetimi en katı biçimiyle uygulamaktan kendini alamaz ve herhangi bir nedenle bu denetim işleyişini sürdürmeyi başarama­ dığı zaman paniğe kapılır. Bu panik, denetimin işlevinin, parçalan­ ıra tehlikesinden kurtulmak olduğunu açıkça gösteren bir delirme korkusu biçimindebaşgösterebilir. Keyfi haklilik, içeriden gelen kuşkuyu ve dışarıdan gelen etkiyi Karen Horney, Kendi kendine Psikanaliz, age.

109

devre dışı bırakmaya yönelik iki yönlü bir işleve sahiptir. Kuşku ve karars dik, değişmez bir biçimde, çözülmemiş çatışmalara eşlik eder v bireyin edimlerini felce uğratacak yeterli güçte bir yoğunlu­ ğa ula abilir. Gerçek inançlara sahip olduğumuz zaman öyle kolay kolay sarsılmayız; ama eğer yaşamımız boyunca şu yola mı, bu yola mı sapacağımız konusunda kararsız, bir dörtyol ağzında kalırsak, dış etmenler geçici de olsa belirleyici etken olabilir. Ayrıca kararsız­ lık sadece olası eylem süreçlerini değil, ayrıca bireyin kendisine, ken­ di haklarına, kendi değerine ilişkin kuşkuları da içine alır. Bütün bu belirsizlikler, yaşamla başa çıkabilme yetimizi büyük ölçüde zayıfla hr. Yine de doğruyu söylemek gerekirse bunlar herkes için eşdeğerde dayanılmaz değildir. Bir insan, yaşamı ne kadar acı­ masız bir savaş olarak görüyorsa, kuşkuyu da o kadar tehlikeli bir zayıflık olarak görecektir. Birey ne kadar yalıtılmış ve bağımsızlık konusunda ne kadar ısrarlıysa, dışardan etkiye yönelik kuşkuculuk da o kadar büyük bir tedirginlik kaynağı olacaktır. Bütün gözlemle­ rim, ağır basan saldırganlık eğilimleriyle coşkusal yalıtımın bir bire­ şiminin, katı haklılığın gelişmesi için en verimli toprak olduğuna ve saldırganlık yüzeye ne kadar yakınsa haklılığın da o kadar militanca olduğuna dikkati çeker. Bu, keyfi ve dogamatik olarak kendisinin her zaman haklı olduğunu öne sürerek çatışmaları son kez dibe çö­ kertmeye yönelik bir girişim oluşturur. Ussallığın denetime el koy­ duğu bir sistemde coşkular, içerideki hainlerdir ve şaşmaz bir dene­ timle gözaltında bulundurulmaları gerekir. Ruhsal bir huzura ulaşa­ bilirler ama bu, bir mezarlık huzurudur. Beklendiği gibi bu tür insan­ lar analiz düşüncesinden tiksinirler çünkü bu, derli toplu tabloyu birbirine katmakla tehdit eder. Katı haklılığa neredeyse tam karşıt olan ama benzer bir biçimde ça hşmalann algılanmasına karşı etkin bir savunma olan bir yol da ka­ çak dövüştür. Bu tür bir savunmaya eğilimli olan hastalar sık sık, peri masallarındaki izlendikleri zaman bir balığa dönüşen; eğer bu kılık­ ta güvenlik içinde olamazlarsa bir karaca olup çıkan; avcılar tarafın­ dan y .uıanınca da kuşlar gibi uçup giden yaratıklara benzerler. Bu insanları asla kesin birşey söylemek zorunda bırakamazsınız; söyle­ diklerini inkar eder ya da asıl söylemek istediklerinin bu olmadığı konusunda size güvence verirler. Onlar için bir olaya ilişkin kesin bir 110

rapor vermek çoğunlukla olanaksızdır; bu konuda pek çaba göster­ mezler ve bu nedenle dinleyici sonunda gerçekten neyin olup bittiği konusunda emin olamaz. Aynı karışıklık, bu insanların yaşamına da gem vurur. Bir anda fesat, bir başkasında canayakın olurlar; zaman zaman aşın düşünce­ li, zaman zaman da acımasızlık derecesinde düşüncesiz olurlar; bazı yönleriyle baskıcı, bazı yönleriyle öz-gizleyicidirler. Baskıcı bir eş ararlar, bunu hemen "paspas" gibi kullanılabilecek bir başka eşle de­ ğiştirirler, derken önceki değişkenliğe geri dönerler. Birisine kötü davrandıktan sonra pişmanlığa kapılırlar, tutumlannı değiştirmeye çalışır, derken kendilerini bir "enayi" gibi hissederler ve sil baştan ki­ nci olurlar. Bu tür insanlar için hiçbirşey tam anlamıyla gerçek değil­ dir. Analist de kendini kafası bulanmış ve cesareti kırılmış bulabilir ve çalışabileceği hiçbir malzeme olmadığına inanabilir. Bu noktada yanılır. Bu insanlar sadece kendilerini geleneksel birleştirici işlemle­ re uyarlamayı başaramayan hastalardır. Çatışmalannın bazı parçalannı bastırmayı başaramadıkları gibi belli bir ideal imaj da kurama­ mışlardır. Bu hastalann bu girişimlerin değerini gösterdikleri söyle­ nebilir. Çünkü sonuçlar ne kadar sorunlu olursa olsun, ideal imaj doğrultusunda ilerleyen hastalar daha iyi bir düzene kavuşurlar ve kaçak dövüşen tip kadar yitiklik duymazlar. Öte yandan analist, ça­ tışmaların gözönünde olduğu ve bu nedenle inlerinden çıkanlmalan gerekmediği gerçeği yoluyla kolay bir işe bel bağladığı zaman da yukandakine eşdeğerde bir yanılgıya düşer. Buna karşın analist kendini, hastanın açıksözlülüğe, saydamlığa duyduğu isteksizliğe karşı karşıya bulacak ve bunun, hastanın gerçek bir içgözlemden kaçma yolu olduğunu anlamadığı sürece bu isteksizliğe yenik düşe­ cektir. Çatışmaların algılanmasına karşı oluşturulan son bir savunma da inançsızlık, yani ahlak değerlerini reddetmek ve küçümsemektir. Kişi kendisi için kabul edilebilir olan kendi değer ölçülerine ne kadar dogmatik bir biçimde sarılırsa sarılsın, ahlak değerleri bağlamında derinlere işlemiş bir belirsizlik her nevrozda mutlaka bulunacaktır. Kökeni değişmesine karşm inançsızlığın her zamanki işlevi, ahlak değerlerinin varlığını reddetmek ve böylece nevrotik bireyi, gerçek­ 111

te neye inandığı konusunda kendi kafasını netleştirme zorunlulu­ ğundan kurtarmaktır. İnançsızlık bilinçli olabilir ve bu du rumda Makyavelli geleneğin­ deki bir ilke olur ve bu şekliyle savunulur. Önemli olan tek şey görü­ nüştür. Yakalanmadığın sürece canın ne istiyorsa onu yapabilirsin. Temelde aptal olmayan herkes ikiyüzlüdür. Bu tip bir hasta, içeriği ne olursa olsun analistin ahlak terimini kullanmasına karşı, Freud çağının cinselliğin anılmasına karşı gösterdiği duyarlılık kadar bü­ yük bir duyarlılık sergileyebilir. Ama inançsızlık bilinçsiz de olabilir ve ağır basan öğretilere ilişkin sözde kalan bir inançla gizlenebilir. Birey, inançsızlığının kendi üzerindeki etkisinin farkında olmasa da, yaşama biçimi ve kendi yaşamından sözetme biçimi, onun bu inanç­ sızlığın ilkelerine uyduğunu açığa çıkaracaktır. Ya da, dürüstlüğe ve iyiliğe inandığından emin olmasına karşın, dalavereli oyunlarla uğ­ raşan insanları kıskanan ve kendisinin hiçbir zaman bu tür bir işte "yakayı sıyırmayı" başaramayışı gerçeğine içerleyen hasta gibi, iste­ meden kendini çatışmaların kucağına atabilir. Tedavi sırasında uy­ gun bir zamanda hastanın inançsızlığını tam anlamıyla bilinç düze­ yine çı karmak ve bunu anlamasına yardım etmek büyük bir önem taşımaktadır. Aynca hastaya kendine ait ahlak değerleri oluşturması­ nın neden arzu edilir birşey olduğunu anlatmak da gerekebilir. Öyleyse yukarıda anılan bütün bu araçlar, temel çatışmanın çe­ kirdeği çevresinde oluşturulan savunmalardır. Basitlik uğruna sa­ vunma sisteminin tamamına koruyucu yapı olarak değineceğim. Her nevrozda bir savunmalar grubu gelişir; etkinlik ölçüleri farklı da olsa çoğunlukla hepsinin varlığı sözkonusudur.

112

İKİNCİ KISIM

ÇÖZÜLMEMİŞ ÇATIŞMALARIN SONUÇLARI

Dokuzuncu Bölüm KORKULAR Herhangi bir nevrotik sorunun derin anlamını araştırırken, yolu­ muzu bir karmaşıklıklar labirentinde kolayca yitirebiliriz. Nevrozu, bunun karmaşıklığıyla yüzleşmeksizin anlamayı bekleyemeyeceğimiz için bu olağandışı birşey değildir. Yinede görüş açımızı yeniden kazanmak için zaman zaman çekilip konuya geriden bakmak yararlı olacaktır. Koruyucu yapının gelişmesini adım adım izledik. Nispeten daha statik bir örgütlenme kuruluncaya dek bir savunmanın arkasından bir başkasının nasıl oluşturulduğunu gördük. Ve bunların içinde bi­ zi en derinlemesineetkileyenşey,sürednyalayıp yuttuğu sonsuzçabaydı; bu, öylesine ürkütücü bir çabadır ki, bir insanı böylesine zor ve kendisine çok pahalıya mal olan bir yol boyunca sürükleyen şeyin ne olduğunu yeniden merak etmeye başladık. Kendi kendimize, ya­ pıyı böylesine katı ve değiştirilmesini bu kadar zor yapan güçlerin neler olduğunu soranz. Sürecin tamamını güdülendiren güç, kısaca, temel çatışmanın yıkıcı gücüne yönelik bir korku mudur? Bir ben­ zeştirme bu sorunun yanıtına giden yolu açabilir. Her benzetmegibi bu da kesin bir paralellik değildir ve bu nedenle ancak genel terimle­ riyle uygulanabilir. Gelin, karanlık bir geçmişe sahip olan bir ada­ mın, sahte aldatmaca yoluyla bir toplumda kendine bir yer edindiği­ ni varsayalım. Elbette bu adam daha önceki durumunun açığa çıka­ bileceği korkusu içinde yaşayacaktır. Zamanın akışı içinde durumu ilerler; arkadaşlar edinir, güvenli bir iş kurar, bir aile sahibi olur. Ye­ ni konumunu beslerken yeni bir korkuya, sahip olduğu bu iyi şeyleri yitirme korkusuna gebedir. Saygınlığa dayanan gururu, onu kendi kirli geçmişine yabancılaştırır. Eski yaşamını yok etmek için yoksul­ lara yardım eder, hatta eski arkadaşlarına büyük miktarlarda para verir. Bu arada kişiliğinde gerçekleşen değişmeler onu yeni çabşma115

lara sokar, buysa sonunda onun şu andaki yaşamını sahte aldatma­ calar üzerinde kurmuş olmasının, sadece, rahatsızlığındaki bir altakım olmasıyla sonuçlanır. Aynı şekilde nevrotik bireyin kurduğu düzende de temel çatışma yerli yerinde kalır ama yapısı değişir. Bazı yönleriyle yumuşayan te­ mel çatışma, bazı yönleriyle de derinleşip ağırlaşır. Ancak süreçte yapısal olan kısır döngü nedeniyle bunu izleyen çatışmalar çok daha sürükleyicidir. Bunları ençok keskinleştiren şey, her savunma konu­ munun bireyin kendisiyle ve başkalarıyla olan ilişkilerini —daha ön­ ce de gördüğümüz gibi bu ilişkiler, çatışmaların boy verdiği toprak­ tır— zayıflatmasıdır. Dahası,yanılsamanın — sevgi ya da başarı, ula­ şılan bir coşkusal yalıtım ya da kurulan bir ideal imaj— çepeçevre sardığı yeni öğeler yaşamda önemli bir rol oynamaya başlayınca, farklı türden bir korku, bu hâzinelere zarar verebilecek bir korku or­ taya çıkar. Ve bu arada artan kendine yabancılaşma, nevrotiği kendi üzerinde çalışma ve güçlüklerinden kurtulma yetisinden giderek daha çok yoksun bırakır. Yönlü gelişimin yerini alan durgunluk dev­ reye gider. Olanca katılığına karşın koruyucu yapı oldukça kırılgandır ve kendi başına yeni yeni korkular yaratır. Bunlardan birisi, bu yapının dengesinin bozulacağı korkusudur. Koruyucu yapı bir denge duygusu kazandırsa da, bu, kolayca alt-üst olabilecek bir dengedir. Bireyin kendisi bilinç düzeyinde bunun farkında değildir, yinede çeşitli yol­ lardan bunu algılamaktan kendini alamaz. Deneyim ona, ortada hiç­ bir neden yokken devre dışı kalabileceğini, en az kestirdiği ya da ar­ zuladığı bir anda öfkelenebileceğini, sevinç duyabileceğini, ruhçöküntüsüne uğrayabileceğini, yorulabileceğini, ketlenebileceğini öğ­ retmiştir. Bu tür deneyimlerin toplamı ona bir belirsizlik duygusu, kendine güvenemeyeceği duygusu verir. Bu sanki ince bir buz üze­ rinde kaymak gibi birşeydir. Denge yokluğu ayrıca yürüyüşte ya da bedensel duruşta ya da fiziksel denge gerektiren herhangi bir konu­ daki beceri yokluğunda dilegelebilir. Bu korkunun en somut dışavurumu delirme korkusudur. Bu kor­ ku belirgin bir ölçüye ulaş tığı zaman bir insanı psikiyatrik yardım is­ temeye iten en ağır semptom olabilir. Bu tür olaylarda korkuyu belir­ leyen şeyler ayrıca, çoğunlukla yıkıcı bir yapıya sahip her türden 116

’’çılgınca" şeyi bunlardan sorumlu olmaksızın yapmaya yönelik bas­ tırılan dürtülerdir. Yine de delirme korkusu, kişinin gerçekten de delirebileceğinin bir göstergesi olarak yorumlanmamalıdır. Bu korku genellikle geçicidir ve sadece anlık bunal tı koşulları altında ortaya çı­ kar. Bunu alevlendiren en önemli etkenler, ideal imaja yönelikani bir tehdit ya da aşın öz-denetimi felç ederek—büyük çoğunlukla bilinç­ siz öfkeden kaynaklanan— tırmanışa geçen bir gerilimdir. Örneğin soğukkanlı ve cesur olduğuna inanan bir hanım, zor bir durumda bir çaresizlik, tedirginlik ve yoğun öfke duygusuna kapıldığı zaman bir panik başlangıç yaşamıştı. Onu bir çelik halat gibi birarada (utan ideal imajı ansızın parçalanmış ve onu coşkusal alt-üst olma korku­ suyla başbaşa bırakmıştı. Daha önce, sığmağından çıkanlıp diğer in­ sanlarla yakın bir ilişkiye sokulduğu —örneğin orduya katılmak ya da yakınlarıyla birlikte yaşamak zorunda kaldığı— zaman yalıtkan bir insanı çepeçevre sarabilecek olan panikten sözetmiştik. Bu korku da bir delirme korkusu olarak dile gelebilir ve bu durumda psikoti k olaylar gerçekten başgösterebilir. Benzer bir korku, yapay bir uyum yaratmak için uzun süre çalışan ve epey yol alan bir hasta, bölünmüş olduğunu ansızın algıladığı zaman da ortaya çıkacaktır. Delirme korkusu analizde geri çekildikten sonra kalıntıları öz­ denetimin olanaksız olduğu durumlarda kişinin insanları yaralaya­ bileceği, dövebileceği, hatta öldürebileceği yolundaki genei bir te­ dirginlik biçimini aldığı zaman en sık görülen biçimiyle bu delirme korkusu, sergilenen bilinçsiz öfke tarafından körüklenir. Bu durum­ da, uykudayken ya da içkinin, anestezinin ya da cinsel heyecanın et­ kisi al tında şiddet eylemlerine girişileceği korkusu duy ulacaktır. Öf­ kenin kendisi bilinçli olabilir ya da bilinç düzeyinde, şiddete yönelik herhangi bir nedene bağlı olmayan saplantılı bir dürtü olarak belire­ bilir. Öte yandan bu, bütünüyle bilinçsiz de olabilir; bu durumda ki­ şinin hissettiği tek şey, bir olasılıkla terleme, sersemleme ya da — Şiddet dürtülerinin denetimden çıkabileceği yolundaki altta yatan korkuya dikkati çeken— bir bayılma korkusu eşliğindeki anlık bula­ nık panik nöbetleridir. Bilinçsiz öfkenin dışsaliaştırıldığı durumlarda kişi gökgürültülerine, hortlaklara, hırsızlara, yılanlara, vb—yani kendi dışındaki potansiyel olarak yıkıcı olan herhangi birşeye— yönelikbirkorku duyabilir. 117

Ama herşeye karşın delirme korkusu oldukça seyrek görülen birşeydir. Kısaca bu, dengeyi yitirme korkusunun en açık dışavurumu­ dur. Bu korku genellikle daha gizli yollardan işler. Bu durumda den­ geyi yitirme korkusu bulanık, tanımsız biçimlerde ortaya çıkar ve yaşamın akışındaki herhangi bir değişme tarafından alevlendirilebilir. Bununla karşı karşıya olan kişiler, bir geziye çıkma ya da başka bir yere taşınma, iş değiştirme ya da yeni bir hizmetçi tutma veya herhangi bir başka şeyin önceden algılanması durumunda derinle­ mesine bir rahatsızlıkduyabilirler. Olası olduğu her durumda bu tür değişikliklerden kaçınmaya çalışırlar. Analizde statik yapıya yöne­ lik tehdidi, insanları, özellikle eğer kendilerine oldukça iyi işleme olanağı veren bir yaşam biçimi bulmuşlarsa, analize gelmekten alı­ koyan bir etken olabilir. Analizin yararlılığım tartışırken ilk bakışta oldukça mantıklı gözüken sorunlarla ilgilenirler. Analiz evliliklerini yıkacak mı? Analiz onlan geçici bir süre için çalışamaz bir duruma mı sokacak? Yoksa onları sinirli mi yapacak? Görüleceği üzere bu tür sorular kısmen hastanın umutsuzluğu tarafından belirlenir; hasta, analizi herhangi bir rizki göze alacak kadar değerli bulmaz. Ama bu üginin arkasında aynca gerçek bir tedirginlik yatmaktadır. Analizin, sahip olduğu dengeyi bozmayacağı konusunda güvenceye ihtiyaç duyar. Bu tür durumlarda dengenin özellikle sallantılı olduğunu ve analizin zor bir analiz olacağını rahatlıkla varsayabilirz. Analist hastaya istediği güvenceyi verebilir mi? Hayır, veremez. Her analiz mutlaka geçici alt-üst oluşlar yarateakbr. Yine de analis­ tin yapabileceği birşey vardır: Bu tür sorunların kökenine inmek, hastaya gerçekte neden korktuğunu açıklamak ve ona analizin onun şu anki dengesini yıkacağım ama bunun yerine çok daha sağlam te­ mellere oturan bir dengeye ulaşması için ona bir fırsat da vermiş ola­ cağım anlatmak. Koruyucu yapıdan kaynaklanan bir korku da anlaşılma korkusu­ dur. Bunun kaynağı, koruyucu yapının gelişmesine ve sürdürülme­ sine yarayan birçok aldatmacada yatmaktadır. Bunlar, çözülmemiş nevrotik çatışmaların ahlak bütünlüğünde yarattığı zayıflama bağ­ lamında tartışılacaktır; şu anki amacımız için, nevrotik bir insanın hem kendi hem de başkalarının gözünde gerçekte olduğundan daha farklı — daha uyumlu, daha ussal, daha cömert ya da daha güçlü ya 118

da daha acımasız— gözükmek istediğini söylememiz yeterli olacak­ tır. Kendisi karşısında mı, yoksa başkalarının önünde mi anlaşılmak­ tan (deşifreolmaktan) daha çok korktuğunu söylemek zor olacaktır. Bilinç düzeyinde onu en çok ilgilendiren başkalarıdır ve korkusu ne kadar çok dışsallaştırılırsa, insanların onun gerçek yüzünü görme­ meleri gerektiği konusunda da o kadar kaygılanacaktır. Bu durum­ da kendisi için neler düşündüğünün önemli olmadığını; kendisinin, kendi başarısızlıklarını keşfetmesine, ancak başkalarından gizli tutulabilirsedayanabileceğini söyleyebilir. Gerçektebu böyledeğildir, ama onunbilinç düzeyindeki hissetme yolu budur ve dışsallaştırmanm derecesini gösterir. Açığa vurulma (anlaşılma) korkusu, bireyin bir kurusıkı olduğu yolundaki bulanık bir duygu olarak belirebilir ya da gerçekten canı­ nı sıkan birşeyle uzaktan ilinti kurulan beli i bir niteliğe bağlanabilir. Bir insan, inandığı kadar zeki, becerikli, kültürlü, çekici olmadığın­ dan korkabilir, böylece korkuyu kendi kişiliğini yansıtmayacak nite­ liklere aktarır. Bir hasta ilk gençlik yıllarının başlannda, sınıfının bi­ rincisi oluşunun bütünüyle kurusıkıdan kaynaklandığı korkusuna kapıldığını anımsadı. Her okul değiştirişinde bu kez gerçek yüzü­ nün ortaya çıkacağından eminmiş gibi bir duyguya kapılmış, hatta okul birinciliğini elinden kaptırdığı zaman bile bu korku varlığını korumuştu. Bu duygu hastayı sarsmıştı ama bunun nedenine par­ mak basabilecek bir durumda değildi. Sorununa ilişkin bir içgözlem kazanamadı, çünkü yanlış yoldaydı. Anlaşılma korkusu hiç de zeka­ sıyla ilgili birşey değildi, ancak bu alana aktarılmıştı. Gerçekte bu korku, notlara aldırış etmeyen iyi bir arkadaş olma yolundaki bilinç­ siz aldatmacasıyla ilgiliydi, buna karşın aslında başkaları karşısında yıkıcı bir zafer kazanma ihtiyacına saplanmıştı. Bu örnek, yerinde bir genellemeye yol açar. Kurusıkıcı olma korkusu her zaman nesnel bir etkenle ilgilidir ama bireyin düşündüğü şey genellikle bu değildir. Belirtisel ağdan bunun en açık dışavurumu kızarma korkusu ya da kızarmadır. Hastanın açığa vurulacağından korktuğu şey bilinçsiz Bir aldatmaca olduğu için analist, hastanın açığa vurulma (anlaşıl•ha) korkusunu değil de, utandığı ve bu nedenle gizlediği bir dene­ yim ararsa ciddi bir hata yapmış olacaktır. Hasta birşey saklıyor ol­ mayabilir. Analistin bunu yapması durumunda hasta, kendi içinde 119

bilinçsizce ortaya çıkarmaktan tiksindiği özellikle kötü birşey olma­ sı gerektiği konusunda çok daha fazla korku duyabilir. Böyle bir du­ rum yapıcı bir çalışmaya değil, öz-aşağılayıa bir incelemeye yol açar. Belki de cinsel olaylar ya da yıkıcı dürtüler konusunda ince ay­ rıntılara inecektir. Ama analist hastanın bir çatışmaya yakalandığım ve kendisinin de bu çatışmanın sadece bir yanı üzerinde çalıştığını kavramayı başaramadığı sürece anlaşılma korkusu yerli yerinde ka­ lacaktır. Anlaşılma korkusu —hasta için— sınanma anlamına gelen her­ hangi bir durum tarafından alevlendirilebilir. Bu, yeni bir işe başla­ mayı, yeni arkadaşlar edinmeyi, yeni bir okula gitmeyi, smavlan, toplumsal etkinlikleri ya da taraf tutmaktan başka birşey olmasa bile onu açığa vurabilecek herhangi türden bir etkinliği içine alacaktır. Sık sık bilinç düzeyinde başarısızlık korkusu olarak değerlendirilen şey aslından açığa vurulmayla ilgilidir vegeneldebaşarı bu korkuyu dindirmez. Kişi sadece bu kez "yakayı sıyırdığına" inanacaktır ama ya gelecek sefere? V e eğer bunu başaramazsa, her zaman bir kurusıkı olduğuna ve bu kez yakalandığına daha çok inanmaktan başka bir­ şey yapamayacaktır. Böyle bir duygunun sonuçlarından birisi de herhangi bir yeni ortamda sergilenen utangaçlıktır. Ve bir başka so­ nucu da hoşlanılıyor ya da benimseniyor olma durumu karşısında gösterilen sakınımlılıktır: "Şimdilik benden hoşlanıyorlar ama beni gerçekten tanısalardı daha farklı şeyler hissedeceklerdi." Doğal ola­ rak bu korku, kesin amacı "ortaya çıkarmak" olan psikanalizde de rol oynar. Her yeni korku, yeni bir savunmalar ağım gerekli kılar. Açığa vu­ rulma korkusuna karşı eyleme geçirilen savunmalar karşıt gruplara bölünür ve tümel kişilik yapısına bağlıdır. Bir yanda şu ya da bu tür­ den sınav ortamlarından kaçınmaya ve eğer bu kaçınılmazsa kendi­ ni tu tmaya, öz-denetime ve kaskatı bir maskeye bürünmeye yönelik bir eğilim vardır. Öte yanda, açığa vurulmaktan (anlaşılmaktan) korkmayı gerektirmeyecek kadar kusursuz bir kurusıkıcı olmaya yönelik bilinçsiz bir girişim. Bu son tutum tek başına savunma amaç­ lı değildir. Saldırgan tipin temsili bir yaşam süren bireyleri de göste­ rişçi kurusıkıyı, kullanmak istedikleri insanları etkilemeye yönelik bir araç- olarak kullanırlar; bu durumda bunları sorgulamaya yöne­ 120

lik her girişim, şeytanca bir karşı saldırıya toslayacaktır. Burada, açıktan açığa sadist olan insanları sözkonusu ediyorum. Daha sonra bu eğilimin tümel yapıya nasıl uyduğunu göreceğiz. Şu iki soruya yanıt verdiğimiz zaman anlaşılma korkusunu da anlamış olacağız: Bir insan neyinin anlaşılmasından korkar? Anlaşıl­ ma durumunda korktuğu şey nedir? İlkini daha önce yanıtlamıştık. İkincisinin yanıtını vermek için, koruyucu yapıdan gelen bir başka korkuyu, saygısızlık, küçük düşürülme ve alaya alı nma korkuş unu ele al­ mamız gerekir. Yapıdaki kofluk bozulmuş bir denge korkusuna ne­ den olurken ve konunun içerdiği bilinçsiz sahtekarlık anlaşılma kor­ kusu yaratırken, küçük düşürülme korkusu yaralı özsaygıdan kay­ naklanır. Bu konuya diğer bağlamlarda değindik. Hem ideal imajın yaratılması, hemdedışsallaştırma süreci, yaralı özsaygıyı onarmaya yönelik girişimlerdir ama bunlar özsaygıya daha derinlemesine bir yara açmaktanötebirişe yaramazlar. Eğer nevrotik gelişmenin akışı içinde özsaygının başına gelenlere kuşbakışı bakacak olursak, bir çift tahterevalli süreciyle karşılaşırız. Gerçekçi özsaygı düzeyi düşerken, gerçekdışı bir gurur —bu kadar iyi, böylesine saldırgan, eşsiz, herşeyi bilir ya da herşeye kadir olma­ ya bağlanan gurur— yükselir. Öteki tahterevallide, başkalarını dev­ ler katına çıkararak nevrotik bireyin güncel özünün cüceleştirildiği­ ni buluruz. İdealleştirme ve dışsallaştırmayla olduğu kadar bastır­ mayla ve ketlemeyle de özün büyük alanları karanlıkta bırakıldığı için birey, kendine ilişkin görüşgücünü yitirir; gerçekten ağırlıksız ya da nesnesiz bir gölge durumuna gelmese de böyle olduğuna ina­ nır. Ve bu arada diğer insanlara olan ihtiyacı ve korkusu o insanları daha ürkütücü yapmakla kalmaz, onları çok daha gerekli kılar. Bu nedenle ağırlık merkezi nevrotiğin kendisinden çok başkalarında yatar ve kendi hakkı olan ayrıcalıkları başkalarına devreder. Bunun sonucunda, kendi öz-değerlendirmesi önemini yitirirken başkaları­ nın kendisine ilişkin değerlendirmelerine eşsiz bir önem vermesine neden olur. Bu, başkalarının ona ilişkin görüşüne ezici bir güç kazan­ dırır. Yukarıdaki süreç gruplan birlikte nevrotik bireyin saygısızlığa, küçük düşürülmeye ve alaya alınmaya yönelik aşırı duyarlılığına neden olur. Ve bu süreçler her nevrozun öylesine büyük bir parçası­ 121

nı oluşturur ki, bu bağlamdaki aşın duyarlılık, nevrozlarda en yay­ gın olan duyarlılıktır. Saygısızlık korkusunun çeşitli kaynaklarının farkında olursak, bunu ortadan kaldırmanın, hatta azaltmanın bile kolay bir iş olmadığını görebiliriz. Bu, ancak nevrozun tamamındaki bir hafifleme ölçüsünde azalabilir. Genel olarak bu korku, nevrotiği diğer insanlardan uzaklaştıra­ cak ve onu onlara dü şman edecek bir etki ya par. Ama daha da önem­ lisi, bu korkunun, bunu yoğun olarak hisseden insanın kanatlarını yolma gücüdür. Bu insanlar, başkalarından herhangi birşey bekle­ meye ya da kendine yüksek amaçlar saptamaya cesaret edemezler. Herhangi bir konuda kendilerinden üstün gözüken insanlara yak­ laşmaya; yapabilecekleri gerçek bir katkı olsa bile bir görüşü dile ge­ tirmeye; yaratıcı yeteneklere sahip olsalar bile bunu ortaya koyma­ ya; kendilerini çekici yapmaya, karşısındakileri etkilemeye, daha iyi bir konum aramaya, vs cesaret edemezler. Bu doğrultulardan birisi­ ne yönelmeye özendirildikleri zaman tüyler ürpertici alaya alınma olasılığı onlan eylemden alıkoyar ve bu insanlar öz-denetim ve onu­ ra sığınırlar. Tanımladığımız korkulardan daha bulamk bir korku da, nevrotik bir gelişmeden kaynaklanan öteki korkuların olduğu kadar ta­ nımlananların da bir yoğunlaşması olarak ele alınabilir. Bu, bireyin kendi yapısı içindeki herhangi birşeyi değiştirmekorkusudur. Hastalar de­ ğişme düşüncesine iki karşıt tutumdan birisini devreye sokarak tep­ ki gösterirler. Ya herhangi bir değişmenin belirsiz bir gelecekte bir tür büyüyle gerçekleşeceğine inanarak konunun tamamım bir sis bulutu içinde bırakırlar ya da çok az kavrayışla çok çabuk değişmeye kalkışırlar. İlk durumdaki hastalar, bir sorunun izlerini yakalama­ nın ya da bir zaafı kabul etmenin yeterli olması gerektiği yolunda zi­ hinsel bir görüş beslerler; kendi potansiyel ve becerilerini gerçekleş­ tirmeleri için kendi davranışlarını ve itkilerini gerçek anlamda de­ ğiştirmeleri gerektiği görüşü onlara bir şok gibi gelir ve onlan tedir­ gin eder. Önermenin geçerliliğini görmekten başka çareleri kalmaz, ama buna karşın bunu bilinçsizce reddederler. Bunun tersi olan ikin­ ci durum, bilinçsiz bir değişme aldatmacasına eşdeğerdedir. Bu kıs­ men, hastamn kendi içindeki herhangi bir kusura yönelik hoşgörü yokluğundan kaynaklanan bir arzu yerine getirici düşünmedir; ama 122

bu ayrıca bilinçsiz bir herşeye kadirlik inana —bir güçlüğün yok ol­ masını arzulamanın bunu ortadan kaldırmak için yeterli olması ge­ rektiği inancı— tarafından belirlenir. Değişme korkusunun arkasında kötüye gitme korkulan yatmak­ tadır. Yani, kendi ideal imajlannı yitirme, reddedilen öze dönüşme, herkes gibi sıradan birisi olma ya da analiz tarafından boş bir kabuk olarak terkedilme korkulan; o güne dek kazanılan güvenlik araçla­ rından ve doyumlardan, özellikle çözüm vaadeden yanılsamalann arkasından koşmaktan vazgeçmek zorunda olmanın, bilinmezin verdiği derin ürperti ve son olarak —nevrotik umutsuzluğu tartış­ maya başlayınca daha iyi anlayacağımız— bir değişememe korku­ su. Bütün bu korkular, çözülmemiş çatışmalardan kaynaklanır. Ama sonunda bir bütünleşme istediğimiz takdirde bunlarla karşı karşıya gelmek zorunda olduğumuz için, bunlar ayrıca kendimizle yüzleşmemize bir engel olarak kalırlar. Söylemek gerekirse bunlar, kurtuluşa ulaşabilmeden önce geçmemiz gereken Araf tır.*

* Romen Katolik öğretisinde, ruhların, bağışlanan günahlardan arındırıldığı geçici bir arıtım yeri (Ç.N.).

123

Onuncu Bölüm KİŞİLİĞ İN ZAYIFLAM ASI Çözülmemiş çatışmaların sonuçlarını ele almak, henüz çok az keşfedilen ve sınırsız gibi gözüken bir alana adım atmak demektir. Belki de bu alana ruhçöküntüsü, alkol alışkanlığı, epilepsi veya şi­ zofreni gibi belli semptomatik hastalıkların tartışmasını gündeme getirip böylece belli rahatsızlıklara ilişkin daha iyi bir kavrayış elde etmeyi umarak yaklaşabilirdik. Yine de ben, bunu daha genel ve be­ lirleyici bir noktadan incelemeyi ve şu soruyu ortaya koymayı yeğli­ yorum: Çözülmemişçatışmalarenerjimizi,bütünlüğümüzü ve mut­ luluğumuzu nasıl etkiler? Bu yaklaşımı seçiyorum çünkü herhangi bir semptomatik rahatsızlığın öneminin, bunun insan temelini anlamaksızın kavrayamayacağımıza inanıyorum. Çağdaş psikiyatride­ ki mevcut sendromlan açıklamaya yönelik el altında bulundurula­ cak bir teorik formülasyon oluşturma eğilimi, işi bu hastalıklarla uğ­ raşmak olan klinik uzmanlarının ihtiyaçlan açısından doğal birşeydir. Ama bir inşaat mühendisi için binanın temelini atmadan önce ça­ tısını kurmak bilimsel olmak bir yana, pratik açıdan ne kadar az ola­ sıysa,böylebir teorik formülasyon da o kadar azolasıdır. Sorumuza giren öğelerden bazıları daha önce anıldı ve burada sa­ dece ayrıntılara inmeyi gerektirmektedir. Diğer öğeler önceki tartış­ malarımızda üstü örtülü anıştırıldı ve yine bunlara burada daha baş­ kalarını da eklemek zorunda kalacağız. Amacımız, okuru çözülme­ miş çatışmaların yaralayıcı olduklan yolundaki bulanık bir görüşle başbaşa bırakmak değil, bunların kişilik üzerinde yarattığı yıkımın oldukça geniş kapsamlı ve net bir tablosunu aktarmaktır. Çözülmemiş çatışmalarla birlikte yaşamak en başta, sadece çatış­ maların kendilerinin değil, ayrıca bunları ortadan kaldırmaya yöne­ lik bütün sapa çabaların neden olduğu ve bireyi hara beye çeviren bir insan enerjisi kaybı içerir. Bir insan temelde bölündüğü zaman hiçbir 124

koşulda enerjisini herhangi birşeye yürekten aktaramaz, bunun ye­ rine her zaman iki ya da daha çok uzlaşmaz amaçlar peşinde koşma­ yı içerir. Bu, onun ya enerjisini farklı alanlara serpiştireceği ya da et­ kin bir biçimde kendi çabalarını engelleyeceği anlamına gelir. Bun­ lardan ilki, Peer Gynt'inki gibi ideal imajları tarafından her konuda başkalarından üstün olabilecekleri inancıyla büyülenen insanlar için doğrudur. Bu durumdaki bir kadın, ideal bir anne, kusursuz bir aşçı ve hostes olmak, iyi giyinmek, önemli bir toplumsal ve politik rol oy­ namak, kendini adamış bir eş olmak, evlilik dışı ilişkilere girmek ve kendi hesabına üretken işler yapmak ister. Bunun gerçekleştirileme­ yeceğini söylemek gerekmez; bütün bu uğraşlarda mutlaka başarı­ sızlığa uğrayacak ve— potansiyel olarak ne denli yetenekli olursa ol­ sun— enerjisi çarçur olup gidecektir. Konuyla ilgili daha genel birşey de, uzlaşmaz güdülenmelerin birbirinin yolunu tıkadığı biryerde tek bir uğraşın bileengellenmesidir. Bir adam iyi bir dost olmak isteyebilir ama öylesine baskıcı ve bu­ yurgan olabilir ki, bu doğrultudaki potansiyelleri hiçbir zaman ger­ çekleşmez. Bir başkası çocuklarının yaşamda ilerleme kaydetmeleri­ ni ister ama kişisel güç itkisi ve inatçı haklı çıkma çabası araya girer. Birisi bir kitap yazmak ister ama anlatmak istediğini anında formüle edemediği za ma n ağrıdan başı çatlayacak gibi olur ya da ölesiye yor­ gunluk duyar. Bu olayda da sorumlu olan yine ideal imajdır. O bir yüce akıldır, öyleyse neden bir sihirbazın şapkasından çıkan tavşan­ lar gibi onun parlak düşünceleri de kaleminin ucundan akıvermesin? Veböyleolmaymca kendine karşı öfke patlamasıyla tepki göste­ rir. Bir başkası, bir toplantıda sunmak istediği gerçek değeri olan bir görüşe sahip olabilir. Ama bunu sadece etkileyici bir yoldan dile ge­ tirmeyi değil, aynca diğer insanları gölgede bırakmayı da arzular; aynca hoşlanılmak ve düşmanlık duyguları uyandırmaktan kaçın­ mak ister ve aynı zamanda da kendi öz-aşağılamasını dışsallaştırması yüzünden küçümsenme bekler. Bunun sonucundaysa düşüne­ mez bile ve üretmiş olabileceği düşünce asla ürün verme noktasına ulaşamaz. Yinebirbaşkasıiyibiryöneticiolabilirama kendi sadistlik eğilimleri yüzünden çevresindeki herkeste düşmanlık duyguları uyadırır. Daha fazla ömek vermek gerekmez, çünkü kendimize ve Çevremizdeki insanlara bakınca hepimiz bu konuda bol bol ömek 125

bulabiliriz. Bu net yönelim yokluğuna karşı görünürde bir istisna vardır. Ba­ zı nevrotik insanlar dikkati çeken bir tek amaca yönelme tutumu ser­ gilerler. Erkekler, kendi onurları da dahil olmak üzere herşeylerini hırslarına kurban edebilirler; kadınlar, yaşamda sevgiden başka hiçbirşey istemeyebilirler; aileler ilgilerinin tamamını çocuklarına ada­ yabilirler. Bu tür insanlar yürektenlik izlenimi verirler. Ama daha önce de gösterdiğimiz gibi bu insanlar gerçekte çatışmalarına bir çö­ züm öneriyor gibi gözüken bir serabın arkasından koşarlar. Görü­ nen yürektenlik, bütünleşmeden çok umutsuzluktan kaynaklanan pervasızlığın verdiği bir yürektenliktir. Bireyin enerjisini tüketen ve boşa harcayan şeyler sadece çatışan dürtüler ve ihtiyaçlar değildir. Koruyucu yapı içindeki diğer etken­ ler de aynı etkiye sahiptir. Temel çatışmanın parçalarının bastırılma­ sı nedeniyle kişiliğin büyük alanlan karanlıkta kalmıştır. Karanlıkta kalan parçalar yine araya girecek kadar etkindir ama bunlar yapıcı bir yoldan kullanılamaz. Bu nedenle süreç, başka türlü kendini orta­ ya koyma, işbirilği ya da iyi insan ilişkileri için kullanılabilecek olan bir enerji kaybına neden olur. Diğer etkenler arasında sadece birisini anmak gerekirse, bireyi kendi motor gücünden yoksun bırakan bir kendine yabancılaşma olgusu vardır. Birey yine iyi bir çalışan olabi­ lir, hatta dış baskı al tındayken önemli çabalar ortaya koyabilecek du­ rumda olabilir ama kendi kaynaklarıyla başbaşa bırakıldığı anda yerlebir olur. Bu sadece onun boş zamanlarında yapıcı ya da haz ve­ rici birşey yapamayacağı anlamına gelmez; bu, bütün yaratıcı güçle­ rinin heder olabileceği anlamını da taşır. Çoğunlukla, bir çeşitli etkenler toplamı büyük ve derin ketleme alanlan yaratır. Basit bir ketlemeyi anlamak ve sonunda ortadan kal­ dırmak için genellikle, tartışılan bütün açılardan yaklaşarak ketlemeye tekrar tekrar dönmek zorunda kalınz. Enerjinin boşa harcanması ya da yanlış yönlendirilmesi, hepsi de çözülmemiş çatışmalann birer belirtisi olan üç ana rahatsızlıktan kaynaklanabilir. Bunlardan birisi genel bir kararsızlıktır. Bu, incir çe­ kirdeğini doldurmayan şeylerden, önem bakımından ilk sırayı alan konulara kadar herşeyle ilgili olabilir. Birey şu yemeği mi yoksa bu yemeği mi yiyeceği, şu valizi mi yoksa ötekini mi satın alacağı, sine­ 126

maya rru gideceği yoksa evde kalıp radyo mu dinleyeceği konusun­ da sonsuz bir salınım yapıyor olabilir. Bir mesleğe ya da meslek için­ deki bir ilerlemeye karar vermek; iki kadın arasında bir seçim yap­ mak; boşanması mı yoksa boşanmaması mı gerektiğine; ölmesi mi yoksa yaşaması mı gerektiğine karar vermek olanaksız olabilir. Ve­ rilmesi gereken ya da geri dönülmesi olanaksız olan bir karar, gerçek bir cehennem azabıdır ve bir insanı panik içinde ve bitkin bırakabilir. Kararsızlıkları belirgin de olsa insanlar çoğunlukla bunun farkın­ da değillerdir çünkü karar vermekten kaçınmak için bilinçsizce her türlü çabayı ortaya koyarlar. Ertelerler; onlar sadece işleri yapmakta "gecikmezler"; şansın arkasından sürüklenmeye göz yumarlar ya da karan bir başkasına bırakırlar. Ayrıca konulan, üzerinde bir karara varabilecek hiçbir temel bırakmayan bir sis bulutu içine de sokabilir­ ler. Bütün bunlan izleyen amaçsızlık da benzer bir biçimde bireyin kendisi için açık değildir. Derin kararsızlığı örtbas etmek için kulla­ nılan birçok bilinçsiz araç, analistlerin, gerçekte yaygın bir rahatsız­ lık olan birşeye ilişkin şikayetlerle nispeten çok az karşılaşmalanna neden olur. Bölünen enerjinin tipik bir dışavurumu da etkili olamayıştır. Bura­ da, belli bir alandaki konuyla ilgili deneyim ya da ilgi yokluğundan kaynaklanabilecek bir acemiliği sözkonusu etmiyorum. Aynca bu, William James'in ilk yorgunluk belirtilerine ya da dış koşulların bas­ kısına yenik düşmediğimiz an enerji kaynağına ulaşabileceğimiz gerçeğine dikkati çektiği çok ilginç bir denemesinde tanımladığı bir uyarlanmamış enerjiler sorunu da değildir.* Burada sözkonusu olan etkiliolamama durumu,içşel karşı-akımlar yüzünden bireyin en gü­ zel çabalarını ortaya koyma yetisinden yoksun oluşunun bir sonucudur.Nevrotik insan sanki elfreniçekikbir arabayı kullanıyor gibidir; arabanın hızı kaçınılmaz olarak azalır. Bazen bu açıkça uygulanabi­ lir. Bireyin giriştiği herşey, yeteneklerinin ya da konunun içerdiği yapısal zorluğun gerektirdiğinden daha yavaş yapılabilir. Bu, bire­ yin yetersiz çaba harcadığı anlamına gelmez; tersine, yaptığı her şe­ ye olağandışı ölçülerde bir çaba harcaması gerekir. Örneğin basit bir rapor yazmak ya da basi t bir mekanik aracı kullanmayı öğrenmek sa­ * William James, MemoriesandStudies, Longman, Green, 1934.

127

atlerini alabilir. Onu gerçekte engelleyen şeyin tam olarak ne olduğu elbette farklılık gösterir. Zorlama olarak algıladığı şeye bilinçsizce başkaldırabilir; her inceaynntıyı kusursuzlaşbrmaya itilebilir; ilkgirişiminde işi kusursuzca yapamamış oluşundan ötürü—yukarıdaki örnekteki gibi— kendine öfkelenmiş olabilir. Etkisizlik kendisini sa­ dece yavaşlıkta dışavurmaz; bu ayrıca beceriksizlikte ya da unut­ kanlıkta da görülebilir. Bir hizmetçi ya da evhanırru, gizliden gizliye, kendisi kadar yetenekli birisinin böylesine adi işler yapmasının hak­ sızlık olduğuna inanırsa işini iyi yapamayacaktır. Ve etkisizliği ge­ nellikle bu özel etkinlikle sınırlanmayacak, bütün çabalarına sızacaktır. Öznel bakış açısından bu, kolayca bitkin düşmenin ve fazla uykuya ihtiyaç duymanın kaçınılmaz sonucu eşliğinde vegerilim al­ tında çalışmak anlamına gelir. Tıpkı çekik frenle sürülen bir araba­ nın uğrayacağı yıpranma gibi, bu koşullar altında yapılan her türlü iş de bireyden çok şey alıp götürecektir. İç gerilim — ve elbette etkisizlik— sadece iş yaşamında bulun­ makla kalmayacak, ayrıca belirgin bir ölçüde insanlarla olan ilişki­ lerde de var olacaktır. Eğer birisi dostça olmak ister ama aynı zaman­ da da bunun bir dalkavukluk olduğuna inandığı için bu görüşe içer­ lerse, soğuk bir resmiyete bürünecektir; eğer birşeyi istemeyi ister ama bunu emretmesi gerektiğine inanırsa, kaba olacaktır; hem ken­ disini ortaya koymak, hem de boyun eğmek isterse, kararsız olacak­ tır; insanlarla ilişki kurmak ister ama reddedilmeyi beklerse utangaç olacaktır; cinsel ilişkiler kurmak ama aynı zamanda eşi engellemek isterse soğuk olacaktır, vs. Karşı-akımlar ne kadar yaygınsa yaşam gerilimi deokadar büyük olacaktır. Bazı kişiler bu tür bir iç gerilimin farkındadırlar; çoğunlukla an­ cak özel koşullar altında bu gerilim arttığı zaman farkına varırlar; ba­ zen de bu sadece sözkonusu insanların gevşeyebildikleri, kendileri­ ni rahat hissedebildikleri ve kendiliğinden olabildikleri birkaç olay­ la zıtlık olarak dikkatlerini çeker. Sonuçta ortaya çıkan yorgunluk­ tan genellikle başka etkenler —zayıf bir bünye, aşın çalışma, uyku­ suzluk— sorumlu tutulur. Bunlann bu konuda belli bir rol oynayabi­ leceği doğrudur ama bu, genelde inanılandan daha az önemi id ir. Burada üçüncü bir semptomatik rahatsızlık da genel durgunluk­ tur. Bundan şikayetçi olan hastalar bazen kendilerini tembel olmak­ 128

la suçlarlar, ama aslında bu insanlar tembel olamazlar ve bundan zevk alamazlar. Herhangi türden bir çabaya karşı bilinç düzeyinde tiksinti duyabilirler ve birtakım görüşlere sahip olmalarının yeterli olduğunu ve "ayrıntıları" yerine getirmenin —yani işi yürütmenin ve sonuçlandırmanın— başkalarının görevi olduğunu söyleyerek bu tiksintiyi ussallaşhnrlar. Çabaya karşı duyulan tiksinti, çabanın kendilerinezararlı olacağı yolundaki bir korku olarak da başgösterebilir. Bu korku, kolayca yorulduklarını bilmeleri gerçeği açısından anlaşılır bir yapıdadır ve bu korku, bitkinliği görünen değeriyle ele alan hekimlerinönerileriyledaha da artırılabilir. Nevrotik durgunluk, girişimgücünü ve eylemi felce uğratır. Ge­ nel anlamda konuşulursa bu,büyükbir kendine yabancılaşmanın ve bir amaç yönelimi yokluğunun sonucudur. Uzun süren gerilimli ve yetersiz bir çaba deneyimi nevrotik kişiyi oldukça derin bir bitkinlik­ le —bazen coşkulu etkini ik dönemleri araya girse de— başbaşa bıra­ kır. Buna katkıda bulunan yalın etkenler arasında en etkili olanları ideal imaj ve sadistlik eğilimleridir. Nevrotik birey, tutarlı bir çaba ortaya koyma zorunluluğunu, ideal imajı olmadığının küçük düşürü­ cü bir kanıtı olarak algılayabilir, buna karşın sıradan olabilse de birşeyi yapma olasılığı öylesine yıldırıcıdır ki, bunu yapmamayı ama fantazi içinde görkemli bir yoldan yerine getirilmiş görmeyi yeğler. İdeal imajı kaçınılmaz olarak izleyen sancıyan öz-aşağılama, kişiyi dikkate değer birşey yapabileceğine olan güveninden yoksun bıra­ kır ve böylece üstündeki nesneyi yutan ince kum gibi bu özaşağılama da olanca girişimgücünü ve etkinlik coşkusunu yutar. Özellikle bastırılan biçimleriyle sadistlik eğilimleri (içe yansıtılan sadizm), kişinin saldırganlığa karşılık gelen herşeyden geri durmasına neden olur, bunu, şöyleya da böyle tambir ruhsal felç izleyebilir. Ge­ nel durgunluk, sadece eylemi içine almakla kalmayıp, duygulara da sızdığı için özel bir öneme sahiptir. Çözülmemiş nevrotik çatışmala­ rın sonucunda kaybolan enerji miktarı akılalmaz ölçüde büyüktür. Nevrozlar sonuçta belli bir toplumun ürünü oldukları için, insan ye­ teneklerinin ve insanca niteliklerin böylesine boğulması, sözkonusu kültüre yönelik ciddi bir eleştiri olarak karşımıza çıkar. Çözülmemiş çatışmalarla birlikte yaşamak enerjilerin darma da­ ğın olmasına neden olmakla kalmaz, ahlaki özellik gösteren konu­ 129

lardaki —yani, bireyin başkalanyla olan ilişkilerini ve kendi geliş­ mesini etkileyen ahlaki ilkelerdeki ve bütün duygularda, tutum ve davranışlardaki— bir bölünmeyi de içerir. Ve tıpkı enerjilerdeki bö­ lünmenin bu alanda bir kayba yol açması gibi, ahlak sorunlarındaki bir bölünme de bir ahlaki içtenliği yitimine, başka bir deyişle ahlak bütünlüğündeki bir zayıflamaya yol açar. Bu tür bir zayıflama, üstle­ nilen çelişik konumlar tarafından olduğu kadar bunlann çelişik ya­ pısını gizleme çabalan tarafından da yaratılır. Birbiriyle uyuşmayan ahlaki değer gruplan temel çatışma içinde başgösterir. Bunlan uyumlu bir yapıya sokmaya yönelik onca çaba­ ya karşın hepsi de işleyişini sürdürür. Ne var ki bu, bunlardan hiçbi­ risinin ciddi olarak üstlenilmediği ya da üstlenilemeyeceği anlamına gelir. Gerçek ideallerde bulunan öğelere sahip olmasına karşın ideal imajı temelde bir taklittir ve bireyin kendisi ya da deneyimsiz göz­ lemci için bunu gerçek ideallerden ayırmak, sahte bir banka çekini gerçeğinden ayırmak kadar zordur. Daha önce de gördüğümüz gibi nevrotik birey —iyi bir bağlılıkla— idealleri izlediğine inanabilir, görülen her önemsiz hatadan ötürü kendini ağır biçimde eleştirebilir ve böylece kendi standartlan arayışından aşın bilinçli olduğu izleni­ mi verebilir ya da değerler ve idealler konusundaki düşünce ve ko­ nuşmalarla kendini coşturabilir. Yine de onun idealleri ciddiye al­ madığı yolundaki savım, bu ideallerin onun yaşantı için yükümlülük ve­ rici bir güce sahip olmadığı anlamına gelir. Bu idealleri, kolay ya da ken­ disine yararlı olduklan zaman uygular ama bunun dışındaki dö­ nemlerde uygun bir yoldan bunlan reddeder. Bunun örneklerini — ideallerini ciddiye alan kişiler durumunda inanılittaz olacak örnek­ lerini— kör noktalar ve bölmeleme tartışmamızda görmüştük. Hem idealler gerçek olsaydı — örneğin yine iyi bir niyetle, kendini tutkuy­ la bir amaca adadığım öne süren bir insanın kışkırtma karşısında bir hain olup çıkması durumundaki gibi— öyle kolay kolay bir köşeye fırlatılıp a tılamazlardı. Genellikle ahlak bütünlüğündeki zayıflamanın tipik özellikleri, içtenlikteki bir azalma ve benmerkezdlikteki bir artıştır. Bu bağlam­ da, Zen Budist yazılarında içtenlikle yürekliliğini, bizim klinik göz­ lemi temelinde ulaştığımız sonuçla —yani, kendi içinde bölünen hiç kimsenin bütünüyle içten olamayacağı sonucuyla— dikkati çeken 130

bir özdeşlik göstermesi oldukça ilginçtir. KEŞÎŞ: Bir aslanın, ister bir tavşan ister bir fil olsun, rakibinin üzerine atıldığı zaman yoğun bir güç kullanımı sergilediğini anlıyo­ rum; lütfen anlatınız efendim nedir bu güç? USTA: içtenlik ruhu (açıkanlamıyla, aldatmamamın gücü). İçtenlik, yani aldatmamak, "içinde hiçbirşeyin alıkonmadığı, hiçbirşeyin kılık altında dile getirilmediği, hiçbirşeyin boşa harcanma­ dığı ve teknik açıdan "eylem içindeki tümel varlık" olarak bilinen "kendi varlığının tamamını ortaya koymak" anlamına gelir. Bir insan bu şekilde yaşadığı zaman onun altın saçlı bir aslan olduğu söylenir; o, güçlülüğün, içtenliğin, yürektenliğin simgesidir; o, ulu bir insan­ dır.* Benmerkezcillik, diğer insanları kedi ihtiyaçlarının hizmetine koşmayı içerdiği ölçüde bir ahlak sorunudur. Birey onlan birer insan olarak değerlendirip onlara birer insan gibi davranmak yerine, onlan bir amaca yönelik akaçlar olarak kullanır. Onlar, nevrotiğin kendi kaygısını dindirmesi jğ-una yatışmak ya da hoşlanılmak zorunda­ dırlar; onlar, nevrotiğin kendi özsaygısını yükseltmesi uğruna etki­ lenmek zorundadırlar; o kendi sorumluluğunu üstlenemediği için ayıplanmak zorundadırlar; onun zafer ihtiyacı için yenilmek zorun­ dadırlar, vs. Bu zayıflamaların kendilerini dışavurduklan özgün yollar birey­ den bireyedeğişir. Bunlardan bazılarına bir başka bağlamda değinil­ mişti ve burada bunlan daha sistemli bir yoldan gözden geçirmemiz yeterli olacaktır. Ayrıntılı bir incelemeye girmeyeceğim. Bunu yap­ mak zor olacaktır çünkü henüz sadistlik eğilimlerini tartışmadık ve Bunlar nevrotik gelişmenin bir son evresi olarak değerlendirildiği için bu tartışmayı ertelememiz gerekiyor. En açık olanlarıyla başlar­ sak, bir nevroz hangi yolu izlerse izlesin, bilinçsiz aldatmacalar her za"ttn bir etkendir. Bunlardan belirgin olanlan aşağıda sıraladım: Sevgialdatmacası. Sevgi terimiyleya da özel olarak bu şekilde algı;0.T. Suzuki, Zen Bidkism and its Influence on Japonese Culture, The Eastem BndhistSociety (Koyoto),1938. 131

lanan şeyle gizlenebilen duyguların ve çabalann çeşitliliği şaşırtıcı­ dır. Bu, kendi yaşamını çok alız ya da bomboş hisseden birisinin asa­ lakça beklentilerini gizleyebilir.* Daha saldırganca biçimiyle bu, eşi kullanmaya, onun aracılığıyla başan, saygınlık ve güç kazanmaya yönelik arzuyu gizleyebilir. Bu, birisini dize getirme ve onu ezerek zafer kazanma ya da bir eşle kaynaşma ve muhtemelen sadistçe bir yoldanonunaracılığıyla yaşama arzusunu dile getirebilir. Bu, bir be­ ğenilme ihtiyacı ve beğenilme yoluyla kişinin kendi ideal imajının güvenilir bir onayı anlamına gelebilir. Bizim toplumumuzda sevgi çokender olarak gerçek bir sevecenlik olduğu için, ihanete ve kötüye kullanıma bol bol rastlanır. Bu durumda sevginin, aşağılamaya, nef­ rete yada ilgisizliğedönüştüğü izlenimi ediniriz. Ama sevgi böyleşi­ ne kolayca ileri geri salınmaz. Burada sözkonusu olan şey, yalana sevgiyi yaratan duygu ve çabalann sonunda suyüzüne çıkmasıdır. Bu aldatmacanın cinsel ilişkilerde olduğu kadar aile-çocuk ilişkisin­ de ve arkadaşlıklarda da etkinlik gösterdiğini söylemeye bile gerek yok. İyilik, özgecilik, canayakmlık ve sevgiye akraba olan benzer şey­ ler aldatmacası. Bu aldatmaca uysal tipe özgüdür ve bütün saldırgan­ lık dürtülerini safdışı bırakma ihtiyaa tarafından olduğu kadar öz­ gün bir ideal imaj tarafından da pekiştirilir. İlgi ve bilgi aldatmacası, kendi coşkularına yabanalaşan ve tek ba­ şına zekayla yaşamın yönetilebileceğine inanan insanlardaki en be­ lirgin alda tmacadır. Bu insanlar herşeyi biliyorlarmış ve herşeyle ilgileniyorlarmış gibi gözükmek zorundadırlar. Ama bu aldatmaca ayrıca kendilerini belli bir davaya adamış gibi gözüken ve farkında olmadan bu ilgiyi başarıya, güvence ya da nesnel çıkara yönelik bir basamak olarak kullanan insanlarda da çok daha sinsi bir yoldan or­ taya çıkar. Dürüstlük ve doğruluk aldatmacası, özellikle sadistlik eğilimlerine sahip olduğu zaman en çok saldırgan tipte görülür. Bu tip, başkala­ rındaki sevgi ve iyilik aldatmacalarını görür ve sıradan içtenlik,yurt* scverlik, tanrı sevgisi, vb ikiyüzlülükleri onaylamadığı için özeliikle dürüst olduğuna inanır. Aslında o da farklı bir düzen içinde kendi * Bkz. Karen Homey, Kendi Kendine Psikanaliz, age., 8. Bl., Hastalıklı Bağın^1' hk. 132

ikiyüzlülüklerine sahiptir. Mevcutönyargılardan yoksunluğu, gele­ neksel değerlere yönelik kör ve olumsuzcu bir karşı çıkış olabilir. Ha­ yır diyebilme yetisi bir güçlülük değil de başkalannı engellemeye yönelik bir arzu olabilir. Dürüstlüğü bir horlama ve küçük düşürme arzusu olabilir. İnsanları kullanma arzusu, itiraf ettiği mantıklı bir özçıkann arkasına gizlenmiş olabilir. Acı çekme aldatmacasını, bunun çevresinde dönen kafa bulandıncı görüşler nedeniyle daha ayrıntılı olarak tartışmak gerek. Freud'un kuramlanna katı bir bağımlılık gösteren analistler, amatörlerle bir­ likte, nevrotik insanın kullanıldığını hissetmek istediği, üzülmek is­ tediği, bir cezalandınlma ihtiyacı duyduğu inancını paylaşacaklar­ dır. Nevrotiğin acı çekme istediği varsayımını destekleyen veriler herkesçe çok iyi bilinmektedir. Ama istiyor sözcüğü gerçekte çeşitli entellektüel günahlan içine almaktadır. Bu kuramı ortaya atan otori­ teler nevrotiğin kendisinin bildiğinden daha çok a a çektiğini ve an­ cak düzelmeye başladığı zaman çektiği aanın ayrımına vardığını anlayamamışlardır. Daha da önemlisi, çözümsüz çatışmalardan kaynaklanan aanın kaçınılmaz ve bireyin kişisel arzulanndan bütü­ nüyle bağımsız olduğunu anlamış gibi de gözükmüyorlar. Eğer nev­ rotik bir insan kendi coşkusal alt-üst oluşlanna göz yumuyorsa el­ bette istediği için değil, içsel zorunluklar onu böyle yapmaya ittiği için kendine bu kadar zarar verir. Eğer öz-gizleyici bir kişiyse ve öte­ ki yakayı da sergiliyorsa bunu yapmaktan —en azından bilinçaltın­ da— nefret eder ve bundan ötürü kendini küçümser; ama kendi sal­ dırganlığından öylesine korkmaktadır ki, diğer uca gitmesi ve başkalannın kendisini şöyle ya da böyle kullanmalarına göz yumması gerekir. Acı çekmeye yatkınlık görüşüne katkıda bulunan bir başka öz­ günlük de, herhangi bir acı ya da sıkıntıyı abartma veya dramatize etme eğilimidir. Acının, gizli amaçlar uğruna duyulup sergilenebile­ ceği doğrudur. Bu, bir ilgi ya da bağışlanma yakarısı olabilir; başkalannı kullanma amaçlan için bilinçsizce kullanılabilir;bastınlankinoliğin bir dışavurumu olabilir ve bu durumda bir cezalandırma arac olarak kullanılabilir. .Ama iç koşullann toplamı açısından bunlar, nevrotiğin bazı amaçlara ulaşabileceği tek açık yollardır. Ayrıca çek­ eği aayı sık sık yanlış nedenlere bağladığı ve bu nedenle yeterli her­ 133

hangi bir neden olmaksızın acıya gömüldüğü izlenimi verdiği de doğrudur. Bu nedenle nevrotik birey umutsuz olabilir ve bunu "suç­ lu" oluşuna bağlayabilir, gerçekte o, ideal imajı olamadığı için acı çekmektedir. Ya da sevdiği insandan ayrılınca yitiklik duygusuna kapılabilir ve bu duygusunu sevgisinin derinliğine bağlar, oysa ger­ çekte— kendi içinde bölünmüş oluşundan ötürü— yaşamla tek başı­ na başa çıkamaz. Son olarak, kendi görüşlerinin öznel coşkusal içeri­ ğini yanlış yorumlayabilir ve gerçekten tepeden tırnağa öfkeye bü­ ründüğü zaman acı çektiğine inanabilir. Örneğin bir kadın, sevgilisi önceden belirlenen bir tarihte yazmadığı zaman acı çektiğini düşü­ nebilir, oysa gerçekte herşeyin tam umduğu gibi olmasını beklediği için ya da görünüşteki bir ilgi yokluğu nedeniyle küçük düşürüldü­ ğüne inandığı için kızmıştır. Bu durumda öfkenin algılanmasına karşı acı çekme bilinçsizce tercih edilmiştir ve bundan nevrotik itki­ ler sorumludur ve bu acı vurgulanır çünkü bu, ilişkinin tamamının içerdiği ikiyüzlülüğü gizlemeye yarar. Yine de bu olayların hiçbiri­ sinde, nevrotiğin acı çekmek istediği yolunda bir yorum yapılamaz. Dile gelen şey, bili nçsiz bir acı çekme aldatmacasıdır. Özgün bir başka zayıflama da bilinçsiz tâbirin gelişmesidir. Yine burada da bunu, kişinin kendisine sahip olmadığı ya da düşünülen­ den daha az ölçülerde sahip olduğu nitelikler yüklemesi ve bilinçsiz­ ce bu temelde başkalarına karşı buyurgan ve aşağılayıcı oluşunun haklı olduğunu öne sürmesi anlamında kullanıyorum. Nevrotik kibirin tamamı bilinçsiz olduğundan birey sahte hak iddialannın hiç­ birisinin farkında değildir. Buradaki ayrım, bilinçli ve bilinçsiz kibir arasındaki değil, belirgin kibirle aşın alçakgönüllüğün ve özür dile­ yici tavnn arkasına gizlenen kibir arasındaki bir aynmdır. Bir olayda kişi açıktan açığa özel ayncalıklar ister; bir başkasında bunlar ona kendiliğinden verilmezse kınlır. Her ikisinde de bulunmayan, ger­ çekçi alçakgönüllülük olarak adlandınlabilecek şeydir, yani, genel­ de insan sınırlanrun ve özürlerinin, özelde kendi özür ve smırlannın —sadece sözcüklerle değil, aynca coşkusal bir içtenlikle— benim­ senmesidir. Kendi deneyimlerime göre her hasta, kendine uygula­ nabilecek bir sının düşünmeye ya da duymaya karşı tiksinti duyar. Gizli kibire sahip bir hasta durumunda bu özellikle doğrudur. "Bilgi' miz bölük pörçüktür”diyen St. Paul’a hak vermektense, birşeyi göz­ 134

den kaçırdığı için kendini acımasızca ayıplamayı tercih edecektir. Hiçkimsenin her zaman eş düzeyde üretken olamayacağını kabul et­ mektense, dikkatsiz ya da tembel oluşundan ötürü kendini suçlama­ y ı tercih edecektir. Gizli kibirin en emin göstergesi, özür dileyid tu­ tum eşliğindeki öz-suçlamayla dışarıdan gelen herhangi bir eleştiri­ ye ya da savsaklamaya gösterilen sinirlilik arasındaki belirgin çeliş­ kidir. Bu kırgınlık duygularını ortaya çıkarmak çoğunlukla yakın bir gözlem gerektirir çünkü aşın alçakgönüllü tip bunlan bastırmaya yatkındır. Ama aslında o da tıpkı açıktan açığa kibirli olan insan ka­ dar çok şey isteyebilir. Yüzeyde sadece bir öz-gizleyici hayranlık belirse de, başkalanna yönelik eleştirisi daha az iğneleyici değildir. Yi­ ne de gizliden gizliye, başkalanndan da kendisinden beklediğiyle aynı kusursuzluğu bekler, bu onun, başkalannın özel bireysellikleri­ ne yönelik gerçek bir saygıdan yoksun olduğu anlamına gelir. Bir başka ahlak sorunu da, kesin bir tamr alma yetisinden yoksunluk ve buna eşlik eden güvenilmezliktir. Nevrotik birey bir insanın, görüşün ya da davanın nesnel değerine uygun bir tavtra ender olarak girer, o daha çok kendi coşkusal ihtiyaçları temelinde tavır alır. Ne var ki bu coşkusal ihtiyaçlar çelişik olduğu için, bir tavır kolayca bir başkasıy­ la yer değiştirebilir. Dolayısıyla birçok nevrotik, daha büyük seve­ cenliğin, daha büyük saygınlığın, tanınmanın, gücün ya da "özgür­ lüğün" büyüsü tarafından —sanki bilinçsiz bir rüşvet almış gibi— kolayca sürüklenirler. Bu, ister bireysel, ister grubun bir parçası ola­ rak olsun, nevrotiğin bütün kişisel ilişkilerine uygulanır. Bu insanlar çoğunlukla, kendilerini bir başka insana ilişkin bir duyguya ya da görüşe veremezler. Asılsız bir dedikodu görüşlerini değiştirebilir. Bir düşkınklığı ya da saygısızlık ya da böyle algılanan birşey, "çok iyi bir arkadaşı" bırakmaya yeterli bir neden olabilir. Karşılarına çıkan bir zorluk neşelerini bitkinliğe dönüştürebilir. Kişisel bir bağlılık ya da içerleme yüzünden dini, politik ya da bilimsel görüşlerini değişti­ rebilirler. Kişisel bir konuşmada belli bir tavır alabilirler ama bir oto­ rite ya da grubun en küçük baskısı altında —çoğunlukla görüşlerini n*Çİn değiştirdiklerini, hatta böyle birşey yaptıklarım bile biImeKsizin— boyun eğerler. Nevrotikbir insan, herşeydenöncekararvermeyerek,herseçene|e bir açık kapı bırakıp "hangi tarafa geçeceği konusunda ortada ka­ 135

larak," açık kararsızlıktan bilinçsizce kagnabilir. Durumun gerçek zorluklarına dikkati çekerek böyle bir tutumu ussallaştırabilir ya da zorlanımlı bir "tarafsızlık" belirleyici etken olabilir. Kuşkusuz, taraf­ sızlığa yönelik yürekten bir çaba gerçek bir değere sahiptir. Ama ta­ rafsızlık ideal imajın zorlanımlı bir parçası da olabilir, bu durumda bunun işlevi, kesin bir tavır almayı gereksiz kılmak, buna karşın ön­ yargılı mücadelenin üstünde oluşundan ötürü kişinin kendisini "farklı" hissetmesine olanak vermektir. Bu durumda, her iki görüş açısının da o kadar çelişik olmadığına ya da iki kişi arasındaki bir tar­ tışmada her iki tarafın da haklı olduğuna inanarak aynm gözetme­ meye yönelik bir eğilim vardı r. Bu, bir insanı herhangi bir durumda­ ki temel konuyu algılamaktan alıkoyan yalana bir nesnelciliktir. Farklı nevroz tipleri arasında bu çizgide büyük farklılıklar var­ dır. En büyük bütünlük, nevrotik rekabet ve nevrotik sevecenlik gir­ dabından uzak duran ve kolay kolay "sevgi" tarafından baştan çıka­ rılmayan gerçek yalıtkan insanlarda bulunur. Ayrıca, yaşama yöne­ lik izleyici tutumları yalıtkan insanların yargılamalarında çoğunluk­ la oldukça nesnel olmalarına olanak verir. Ama her yalıtkan insan kesin bir tavır alamaz. Tartışmaya ya da katılıma öylesine büyük bir tiksinti duyabilir ki, kendi kafasında bile net bir konuma geçemez, bunun yerine ya konulan bulandırır ya da olsa olsa kendine ait bir inanca ulaşmaksızın iyiyi ve kötüyü, geçerliyi ve geçersizi kaydeder. Öte yandan saldırgan tip, benim kural olarak nevrotiğin kesin bir tavır almakta güçlük çektiği yolundaki savımla çelişiyor gibi gözü­ kür. Özellikle katı haklılığa eğilimliyse belli görüşlere ve bunlan sa­ vunmaya ve desteklemeye yönelik olağandışı bir yetiye sahipmiş gibigözükür. Ama bu izlenim yanıltıcıdır. Bu tipin kendinden emin ol­ masının nedeni yürekten inançlara sahip olması değil, çoğunlukla dediğim dedikçi tutumudur. Görüşler, kendi içlerindeki kuşkulan gömmeye yarayan bir kuyu gibi iş gördüklerinden, bunlar çoğun­ lukla dogma tik, dahası, fana tik biryapı kazanacaklardır. Aynca, güç ya da başarı olasılığı da saldırgan tipi baştan çıkarabilir. Güvenilirli­ ği, buyurganlığa ve üne yönelik itkisi tarafından konan çizgilerle sı­ nırlıdır. Nevrotiğin sorumluluğa yönelik tutumu kafa bulandırıcı olabilin Bunun bir nedeni kısmen sözcüğün kendisinin çeşitli anlamlara sa­ 136

hip olmasıdır. Bu sözcük, görev ya da yükümlülüklerin gerine geti­ rilmesindeki bir bilinçlilikle ilgili olabilir. Nevrotik bireyin bu an­ lamda sorumlu olup olmadığı onun özgün kişilik yapısına bağlıdır; bu, bütün nevrozlarda ortak olan birşey değildir. Bazı nevrotikler için sorumluluk, bir başkasını etkilediği sürece kendi eylemleri için sorumluluk duymak anlamına gelebilir; ama bu ayrıca başkalarını baskı altına alma yerine kullanılan bir sözcük de olabilir. Suçu üst­ lenmek anlamına geldiği zaman sorumluluğu üstlenmek, kişinin kendi ideal imajı olmayışından ötürü duyduğu öfkenin bir ifadesi de olabilirvebu anlamda bunun sorumlulukla hiçbir ilgisi yoktur. Kişinin kendi sorumluluğunu üstlenmesinin tam olarak ne anla­ ma geldiği konusundaki görüşlerimiz net olursa, nevrotik için bunu yapmanın, eğer olanaksız değilse, ne kadar zor olduğunu anlarız. Herşeyden önce bu, kişinin kendi amaçlarının, sözlerinin, eylemle­ rini n ne olduğunu gerçekçi bir yoldan — kendine ve başkalarına kar­ şı— tanıması ve sonuçlarını üstlenmeye hazır olması anlamına gelir. Bu, suçu başkalarına yıkmanın ya da bağlamanın karşıtı olacaktı. Bu anlamda nevrotik insan için kendi sorumluluğunu üstlenmek zor olacaktır, çünkü kural olarak ne yaptığını ya da bunu niçin yaptığını bilmez ve bilmemeye yönelik de kesin bir öznel ilgi duyar. İşte bu ne­ denle inkar ederek, unutarak, ayıplayarak, elinde ol madan diğer gü­ düleri araya sokarak, yanlış anlaşıldığını düşünerek ya da kendi ka­ fasını bulandırararak sık sık kaçak dövüş yoluyla kendi amacına ulaşmaya çalışır. Ve kendini konu dışında bırakmaya ya da temize çıkarmaya eğilim gösterdiği için, ortaya çıkan herhangi bir güçlük­ ten kolayca karısını, iş arkadaşını, analisti sorumlu tutar. Kendi ey­ lemlerinin sonucunu üstlenme, hatta bunlan anlama yetisinden yoksun oluşuna sık sık katkıda bulunan bir başka etken de, canının istediğini yapma ve bunu el al tından yürütme beklentisini dayandır­ dığı gizli bir herşeye kadirlik duygusudur. Kaçınılmaz sonuçlan al­ gılamak bu duyguyu yerle bir edecekti. Bununla ilgili son bir etken de, ilk bakışta, neden-sonuç terimleriyle düşünmeye yönelik bir zi­ hinsel yeti yokluğu gibi gözükür. Nevrotik birey genellikle, yapısal olarak ancak hata ve cezalandırma terimleriyle düşünebiliyormuş gibi bir izlenim verir. Hemen her hasta, analistin kendisini ayıpladı­ ğına inanır, oysa gerçekte analist onu güçlükleriyle ve bunların so137

nuçlanyla karşı karşıya getirmektedir. Analitik ortamın dışında, kendini, her zaman için zan altında ve saldırıya uğrayan ve bu ne­ denle kesintisiz bir biçimde savunma konumunda olan bir sanık gibi hissedebilir. Gerçekte bu, iç süreçlerin bir dışsallaştınlmasıdır. Daha önce gördüğümüz gibi bu suçlama ve saldırıların kaynağı kendi ide­ al imajıdır. Onun için kendisinin de sözkonusu olduğu bir yerde neden-sonuç ilişkisini yargılamanın neredeyseolanaksızoluşunun ne­ deni işte bu hata bulma ve savunma süreci, artı dışsallaştırmadır. Ama kendi güçlüklerinin sözkonusu olmadığı bir yerde o da en az bir başkası kadar gerçekçi olabilir. Eğer yağmur yağdığı için sokak­ lar ıslanıyorsa, bunun kimin hatası olduğunu sormaz, aradaki nes­ nel ilişkiyi kabul eder. Kişinin kendi sorumluluğunu üstlenmesinden sözederken, yukandakilerine ek olarak, haklı olduğuna inandığımız şeyi savunma yetisini ve eylemimizin ya da kararımızın yanlış olduğu anlaşılırsa sonuçlarına katlanmaya hazır olmayı da sözkonusu ediyoruz. Çatış­ maları tarafından kendi içinde bölünen bir insan için bu da zordur. Kendi içindeki çelişik eğilimlerden hangisini savunması gerekiyor ya da savunabilir? Bunlardan hiç birisi de onun gerçekten inandığı ya da istediği şeylere karşılık gelmez. O gerçekte ancak kendi ideal imajım savunabilir. Ne var ki bu, hatalı olma olasılığına izin vermez. Dolayısıyla karan ya da eylemi soruna yol açarsa, konulan çarpıtma­ sı ve zararlı sonuçlan bir başkasına yıkması gerekir. Oldukça basit bir örnek bu sorunu aydınlatacaktır. Bir kuruluşun başındaki bir adam sonsuz güç ve saygınlık arzular. Onsuz hiçbir şey yapılamaz ya da hiçbir karara varılamaz; kendi öznel deneyimle­ ri sayesinde belli işlerin altından kalkma konusunda daha iyi dona­ tılmış olabilecek insanlara iş yetkisi veremez. Kendi kafasında onun herkesten daha iyi bilmediği hiçbirşey yoktur. Bunun yamsıra ken­ dinden başka hiç kimsenin kendisini önemli hissetmesine ya da önemli olmasına katlanamaz. Tek başına zaman veenerji sınırlan ne­ deniyle kendine yönelik beklentilerini yerine getirmesi olanaksız­ dır. Ama sözkonusu adam herkesi kendi buyurganlığı altına almayı istemekle kalmaz; aynca uysal bir insandır ve insanüstü bir ölçüde iyi olma ihtiyacı da duyar. Kendi çözümsüz çatışmalannın bir sonu­ cu olarak, daha önce tanımladığım bütün tipik özelliklere sahiptir: 138

Durgunluk ve uyku ihtiyacı, kararsızlık ve işleri erteleme ve bu ne­ denle zamanını ayarlayamama. Ve randevu saatlerine uymayı daya­ nılmaz bir zorlama olarak algıladığı için, insanları bekletmekten sin­ si bir haz duyar. Buna ek olarak, yalnızca kibirini okşaması nedeniy­ le birçok önemsiz şey yapar. Son olarak, tapılası bir aile erkeği olma dürtüsü zamanının ve düşüncelerinin çoğunu tüketir. Bu durumda doğal olarak kuruluşta çok iyi çalışamaz; ama kendi içinde hiçbir ha­ ta göremediği için suçu başkalarına ya da elverişsiz koşullara yıkar. Yine soralım:, Bu adam kişiliğinin hangi parçasının sorumluluğu­ nu üstlenebilir? Buyurganlık eğilimlerinin mi, yoksa boyun eğme, karşısındakileri yatıştırma ve göze girme eğiliminin mi? Herşeyden önce, o, hiçbirisinin farkında değildir. Ama bunların farkında olsa bi­ le bunlardan birisini tutup ötekini bir yana atamaz, çünkü her ikisi de zorlanımlıdır. Ayrıca ideal imajı onun kendi içinde ideal erdemle­ rin ve sınırsız yeteneklerin dışında hiçbirşey görmesine izin vere­ mez. Dolayısıyla çatışmaların işleyişini kaçınılmaz olarak izleyen so­ nuçların sorumluluğunu üstlenemez. Bunu yapması, kendinden gizlemek için çırpınıp durduğu onca şeyi gözler önüne serecektir. Genel anlamda konuşulursa nevrotik, kendi eylemlerinin sonuç­ larının sorumluluğunu üstlenmeye özellikle —bilinçaltında— gö­ nülsüzdür. En açık olanlara bile gözlerini kapar. Çatışmalarını orta­ dan kaldırma gücünden yoksunken, mutlak güce sahip olan kendisi gibi birisinin, bunlarla başedebilmesi gerektiği konusunda —yine bilinçsizce— ısrar eder. Sonuçların öteki insanların paçalarına satıla­ bileceğine inanır, ama onun için bunlar sözkonusu değildir. Bu ne­ denle neden-sonuç yasalarının algılanmasından kaçmayı sürdür­ mesi gerekir. Eğer sadece kafasını bunlara açmış olsaydı, bunlar ona çok iyi bir ders verebilirdi. Bu yasalar, şaşmaz bir yoldan ona, yaşam sisteminin çalışmadığını, olanca bilinçsizkumazlığmavedüzenbaziığma karşın, fiziksel alanda işleyen yasalardaki aynı amansızlıkla ruhsal yaşamımızda işleyen yasaları da sarsamayacağını göstere­ cekti.* Aslında sorumluluk konusunun tamamı onun için pek çekici bir * Bkz. Lin Yutang, Between Tears and Laughter, âge. "Karma" üzerindeki bö­ lümde yazar, Batı toplum unda bu ruhsal yasaların anlaşılmamış olması karŞisındaduyduğu şaşkınlığı dilegetirir.

139

konu değildir. O sadece bunun olumsuz yanlarını görür ya da belli belirsizalgılar. Görmediği ve benimsemediği, ancak yavaş yavaş öğ­ rendiği şey, kendi sorumluluğuna sırtını dönmekle bağımsızlığa yö­ nelik kendi özlem dolu çabalarını baltalayıp yıktığıdır. Bütün yü­ kümlülükleri dikbaşlılıkla başından atarak özgürlüğe ulaşmayı umar, oysa gerçekte kişinin kendi sorumluluğunu kendi başına üst­ lenmesi, gerçek iç özgürlüğün vazgeçilmez bir koşuludur. Nevrotik birey, sorunlarının ve çektiği acının kendi iç güçlükle­ rinden kaynaklandığını anlamamak için üç yoldan birisine —ve sık sık hepsine birden— başvurur. Bu noktada dışsallaştırma en yüksek derecesiyle devreye sokulabilir, böylece belli bir felaketin suçu yiye­ cekten, iklimden ya da bedensel yapıdan, ailebüylüklerine,eşe ya da kadere kadar herşeyin üstüne atılır. Ya da, hiçbirşeyin kendi hatası olmadığına inanıp, başından birşey geçmiş olmasının haksızlık ol­ duğu yolunda bir tutuma girebilir. Hastalanması, yaşlanması ya da ölmesi, mutsuz bir evlilik yapmış olması, sorunlu bir çocuğa sahip olması ya da yaptığı işin dikkati çekmemesi bir haksızlıktır. İster bi­ linçli ister bilinçsiz olsun, bu tür bir düşünce yolu çifte bir yanlış içe­ rir, çünkü kendi güçlüklerindeki kendi payını konu dışı bırakmakla kalmaz, yaşamını etkileyen ve ondan bağımsız olan bütün etkenleri de konunun dışında bırakır. Yine de bu düşünce yolu kendine ait bir mantığa sahiptir. Bu, sadece kendi üzerinde yoğunlaşan ve benmerkezciliği, kendisi için kendini büyük zincirdeki sadece küçük bir hal­ ka olarak görmesini olanaksızlaştıran yalıtılmış bir yaratığın tipik düşünce yoludur. O yalnızca, belli bir toplumda belli bir zamanda yaşamın bütün iyi şeylerini elde etmesi gerektiğine inanır ama iyiye ya da kötüye, başkalarına halkalanmış olmaya içerler. Dolayısıyla kişisel olarak katılmadığı birşeyden ötürü nedenacı çekmesi gerekti­ ğini anlayamaz. Üçüncü araç, onun neden-sonuç ilişkilerini tanımayı reddedişiy­ le birleşmiştir. Sonuçlar nevrotiğin kafasında kendi güçlükleriyle ya da kendisiyle ilgisi olmayan yalıtılmış şeyler olarak gözükür. Örne­ ğin bir ruhçöküntüsü ya da fobi, gökten zembille inmiş gibi gözüke­ bilir. Elbette bunun nedeni psikolojik bilgisizlik ya da gözlem yoklu­ ğu olabilir. Ama analizde hastanın en inatçı direnmeyi, anlaşılması zor ilişkileri algılamaya karşı gösterdiğini görebiliriz. Gönülsüz olur 140

ya da bu ilişkileri unutur ya da analistin, sorun yaratan rahatsızlıkla­ rı çabucak ortadan kaldırmak —ki analiste bunun için gelmiştir— yerine, "suçu" ona yüklediğine ve zekice kendi saygınlığını korudu­ ğuna inanabilir. Bu nedenle bir hasta kendi durguluğuyla ilgili et­ kenleri tanımış olabilir ama durgunluğunun sadece analizi değil, yaptığı herşeyi yavaşlattığı konusundaki açık gerçeğe gözlerini ka­ payabilir. Ya da bir başkası insanlara yönelik saldırgancaküçümseyici davranışının farkında olabilir ama neden sık sık kavga ettiğini ya da çevresindekilerin neden kendisinden hoşlanmadıkla­ rını anlayamaz. Kendi içindeki yaşayan bu güçlükler birşeydir, ama gündelik yaşamımızdaki gerçek sorunlar da bir başka şeydir. îç so­ runları bunların kendi yaşamı üzerinde yarattığı etkiden bu şekilde koparması, bireyin bölmelemeye yönelik eğiliminin tamamının ana kaynaklarından birisidir. Nevrotik tutumların ve itkilerin sonuçlarının algılanmasına yö­ nelik direnme çoğunlukla derinlere gizlenir ve analistin kolayca gö­ zünden kaçabilir çünkü onun için aradaki ilinti açıktır. Bu, elverişsiz birşeydir çünkü hastanın, sonuçlara gözlerini kapadığını ve bunu yapma nedeninin farkına varması sağlanmadığı sürece, belki de kendi yaşamına ne ölçüde engel olduğunu kavrayamaz. Sonuçların farkedilmesi, analiz sürecindeki en güçlü iyileştirici etkendir, çünkü bu, hastanın kafasında ancak kendi içindeki bazı şeyleri değiştirerek özgürlüğe ulaşabileceği izlenimi yaratır. Bu durumda eğer nevrotik insan kendi aldatmacalarından, kendi kibirinden, benmerkezciliğinden, sorumluluktan kaçışından so­ rumlu tutulamazsa, o zaman ahlak terimleriyle konuşabilir miyiz? Buradaki tartışma, tedavi uzmanları olarak bizleri sadece bireyin hastalığıyla ve iyileştirilmesiyle ilgilenmek zorunda olduğumuz ve onun ahlaki inançlarının bizim işimiz olmadığı yolunda olacaktır. Freud'un en büyük hünerlerinden birisinin benim destekliyor gibi gözüktüğüm, "ahlakçı" tutumu bir köşeye atması olduğuna dikkati çekeceğiz. Bu tür tartışmaların bilimsel olduğu söylenir; ama bunlar tutarlı bir temele sahip midir? insan da vramşı konularında iyi ve kötüyle il­ gili yargılan gerçekten gözardı edebilir miyiz? Eğer psikanalistler neyin analitik inceleme gerektirdiğine ve neyin gerektirmediğine 141

lamalar temelinde hareket etmiş olmuyorlar mı? Yine de bu tür do­ laylı yargılarda bir tehlike saklıdır: Bunlarya çok öznel ya da çok aşı­ rı geleneksel olarak yapılanma eğilimindedirler. Bu nedenle bir ana­ list, bir erkeğin geçici gönül ilişkilerinin analizine gerek olmadığına, buna karşın bir kadının bu tür ilişkilerinin çok ayrıntılı bir inceleme­ yi hakettiğine inanabilir. Ya da cinsel itkilerin dizginsiz doyumuna inanırsa, ister erkekte olsun ister kadında, sadakatin analiz edilmesi gerektiğine karar verebilir. Aslında kararların,belli bir hastanın nev­ rozu temelinde verilmesi gerekir. Karar verilmesi gereken sorun, hastanın geliştirdiği bir tutumun onun gelişmesine ve diğer insan­ larla olan ilişkilerine zararlı olan sonuçlan bulunup bulunmadığı­ dır. Eğer varsa, bu hatalı bir tutumdur ve ele alınması gerekir. Hasta­ nın konuya ilişkin kendi kararını verebilmesi için, analistin vardığı sonuçlann nedenlerinin ona açıkça anlatılması gerekir. Ve son ola­ rak, yukandaki tartışma da hastanın düşünce yapısında var olan ya­ nılgının aynısını — yani, ahlakın temelde sonuçlarla birleşen bir olay değil, sadece bir yargılama olduğu yargısını— içermiyor mu? Örnek olarak nevrotik kibiri ele alalım. Hasta ister bundan sorumlu olsun ister olmasın, bu bir gerçek olarak varlığını sürdürür. Analist, kibi rin, hastanın algılaması ve sonuçta yenmesi gereken bir sorun oldu­ ğuna inanır. Bu eleştirel tutuma girmesinin nedeni kilisede kibirin bir günah olduğunu ve alçakgönüllüğün bir erdem olduğunu öğren­ miş olması mıdır? Yoksa yargısını belirleyen şey, kibirin gerçekdışı ve zararlı sonuçlara sahip ve —yine hasta ister bundan sorumlu ol­ sun ister olmasın— onun için kaçınılmaz bir yük olduğu gerçeği mi­ dir? Kibir durumunda sonuçlar hastanın kendini tanımasına engel olur ve böylece onun gelişmesini köstekler. Ayrıca kibirli hasta baş­ kalarına karşı acımasız olmaya yatkındır ve yine bu da kendi geri tepmelerine—sadece onu ara sıra insanlarla çatışmaya sokmasında değil, aynca onun genelde insanlara yabancılaşmasına neden olu­ şunda da— sahiptir. Ne var ki bu onu kendi nevrozuna daha derinle­ mesine sürüklemekten başka işe yaramaz. Hastanın ahlaki inançları kısmen nevrozundan kaynaklandığı ve kısmen de bunun korunma­ sına katkıda bulunduğu için, analistin bunlarla ilgilenmekten başka çaresi yoktur. 142

Onbirinci Bölüm UMUTSUZLUK Çatışmalarına karşın, nevrotik bir insan zaman zaman durumun­ dan hoşnut olabilir, kendini uyarlanmış hissettiği şeylerden zevk alabi lir. Ama mutluluğu, sık bir olay olamayacak kadar çok fazla ko­ şula bağlıdır. Örneğin, yalnız olmadığı sürece ya da başkalarıyla paylaşmadığı sürece ya da ortamdaki egemen etken olmadığı sürece ya da herkesçe onaylanmadığı sürece hiçbirşeyden haz duymaya­ caktır. Mutluluk koşullarının çoğunlukla çelişik olması nedeniyle onun buna ulaşma şansı da azalır. Bir başka insanın başı çekmesin­ den hoşnut olabilir ama aynı zamanda buna içerleyebilir de. Bir ka­ dın, kocasının başarısından sevinç duyabilir ama aynca bundan ötü­ rü onu kıskanabilir de. Bir parti vermek ister ama herşeyi öylesine kusursuz yapma zorunluluğu duyar ki, parti başlamadan önce bit­ kin düşer. Ve nevrotik birey geçici bir mutluluk bulduğu zaman, sa­ hip olduğu çok çeşitli duyarlılıklar ve korkular bunu kolayca zede­ ler. Aynca gündelik yaşamda başgösteren önemsiz kazalar onun ka­ fasında saçma boyutlara ulaşır. Her önemsiz başansızlık —bu onun kontrolü dışındaki nedenlerden kaynaklansa bile—onu bir ruhçöküntüsünün kucağına atabilir. Her zararsız eleştirel söz, tasalanma­ sına ya da düşüncelere dalmasına neden olabilir, vs. Sonuç olarak nevrotik birey genellikle koşulların gerektirdiğinden daha çok mut­ suz ve doyumsuzdur. Bu haliyle de yeterince kötü olan bu durum, bir başka etken tara­ fından daha da ağırlaştırılır, insanlar, içlerinde bir umut olduğu sü­ rece şaşırtıcı bir perişanlık ölçüsüne katlanal il'rier; ama nevrotik ra­ hatsızlıklar her zaman bir ölçüde umutsuzlul- aratırlar ve rahatsızhklar ne kadar ağırsa umutsuzluk da o kadar derin olur. Bu umut­ 143

suzluk derinlere gömülmüş olabilir. Yüzeysel olarak nevrotik birey durumunu düzeltecek koşullan hayal etmeye ya da tasarlamaya kendini kaptırmış olabilir. Sadece evlenmiş olsaydı, daha büyük bir evi olsaydı, daha farklı bir ustabaşı bulunsaydı, bir başka kadınla ev­ lenmiş olsaydı; sadece erkek olsaydı, biraz daha yaşlı ya da genç ol­ saydı, biraz daha uzun olsaydı ya da bu kadar uzun boylu olmasay­ dı; o zaman her şey tastamam olacaktı. Ve bazen bazı rahatsız edici etkenlerin devre dışı bırakılması gerçekten de yararlı olur. Ne var ki çoğunlukla bu tür umutlar, içsel güçlükleri dışsallaştırmaktan öte bir şey değildir ve düşkmklığına mahkumdur. Nevrotik birey, dış koşullardaki değişmelerden iyi bir dünya umar ama kaçınılmaz ola­ rak kendini ve kendi nevrozunu da heryeni ortama taşır. Bu dış koşullara bağlanan umutlar doğal olarak gençler arasında daha yaygındır; çok genç bir insanın analiz edilmesinin beklenen­ den daha zor olmasının nedenlerinden birisi budur. İnsanlar yaşlan­ dıkça ve umutlan birbiri ardısıra suya düştükçe, olası bir bunaltı kaynağı olarak kendilerinedaha iyi bir yoldan göz atmaya istekli olur­ lar. Genel bir umutsuzluk duygusu bilinçsiz olduğu zaman bile bu­ nun varlığı ve gücü çeşitli göstergelerden kestirilebilir. Bireyin ya­ şam öyküsünde, düşkırıklıklanna gösterdiği tepkinin yoğunluğu­ nun ve süresinin, uyanmla bütünüyle orantısız olduğunu gösteren olaylar olabilir. Bu nedenle görünüşte, ilk gençlik yıllarındaki karşı­ lıksız bir sevgiden, bir arkadaşın ihanetinden, bir işten haksız yere atılmaktan, sınavlardaki başarısızlıktan kaynaklanan tam bir umut­ suzlukla karşılaşılabilir. Elbette insan önce böylesine derin bir tepki­ ye yol açmış olabilecek özel nedenlerin neler olduğunu anlamaya ça­ lışacaktır. Ama özel nedenlerin ötesinde, genellikle, elverişsiz dene­ yim çukurlarının çok daha derin bir umutsuzluk kuyusu olduğu an­ laşılacaktır. Benzer bir biçimde, ölüm düşüncesinin zihni kurcala­ ması ya da intihar düşüncesinin kolayca — bir coşku eşliğinde ya da yokluğunda— başgöstermesi, kişi bir iyimserlik havası sergilese de, derin bir umu tsuzluğa dikkati çeker. Herhangi bir zorluk karşısında kolayca yılgınlığa kapılmak gibi, herhangi birşeyi —ister analitik or­ tamda olsun, ister dış dünyada— ciddiye almayı reddetmek, genel bir ciddiyet yokluğu, bir başka umutsuzluk göstergesidir. Freud'un 144

negatif terapi tepkisi dediği şeyin çoğu buraya aittir. A a verici ola­ bilse de bir çıkış yolu öneren yeni bir içgözlem, yılgınlık ve yeni bir sorun üzerinde yeniden çalışmanın zorluğunu yaşamaya karşı bir is­ teksizlik yaratmaktan öte bir işe yaramayabilir. Bazen bu, sanki has­ ta sözkonusu güçlüğün üstesinden gelme konusunda kendine güvenmiyormuş gibi gözükür; ama gerçekte bu, onun bir gün bu güçlü­ ğü yenebileceği umudundan yoksun oluşunu dile getirir. Bu koşul­ lar altında, sözkonusu içgözlemin kendisini yaraladığından ya da korkuttuğundan yakınması ve analist tarafından alt-üst edilmiş ol­ maya içerlemesi hasta açısından mantıklıdır. Kendini geleceği önce­ den görmeye ya da kehanette bulunmaya kaptırması da bir başka umutsuzluk belirtisidir. Umutsuzluk yüzeyde genel olarak yaşama, bilinmezliğe düşmüş olmaya, hatalar yapmaya ilişkin bir kaygı gibi gözükse de, bu tür olaylarda geleceğe ilişkin beklentilerin değişmez olarak karamsarlık rengi taşıdığı gözlenecektir. Cassandra gibi, bir­ çok nevrotik deçok ender olarak iyiyi, ama çoğunlukla kötüyü önce­ den görür. Yaşamın aydınlık yanından çok karanlık yanı üzerindeki bu odaklaşmanın, ne denli zekice ussallaştırılırsa ussallaştınlsm, de­ rin bir kişisel umutsuzluktan kuşkulanmamıza neden olması gere­ kir. Son olarak, ruhçöküntüsü olarak bireyin dikkatini çekmeyecek kadar sinsi ve gizli olabilen süreğen ruhçöküntüsü durumu sözkonusudur. Bu tür bir ruhçöküntüsü yaşayan insanlar işlerini oldukça iyi yürütüyor olabilirler. Sevimli olabilirler ve hoşça zaman geçirebi­ lirler ama sabahlan kendilerine gelmeleri, dirilmeleri, sanki yaşama yeniden katlanmaları saatlerini alır. Yaşam öylesine kalıcı bir yüktür ki, bunu kolay kolay böyle algılamazlar ve bundan şikayetçi olmaz­ lar. Ama ruhsal durumlan her zaman düşük bir düzeyde kalır. Umutsuzluğun kaynaklannm her zaman bilinçsiz olmasına kar­ şın, duygunun kendisi oldukça bilinçli olabilir. Bir insan derin bir ka­ der duygusuna sahip olabilir. Ya da iyi veya kötü hiçbir şeybeklemeyerek, sadece yaşamın sürdürülmesi gerektiğine inanarak genelde yaşamdan çekilmeye yönelik bir tutum geliştirebilir. Ya da yaşamın temelde trajik olduğunu ve sadece aptalların insanın değişmez ka­ deri konusunda kendilerini aldattıklarım söyleyerek bu umutsuzlu­ ğu felsefe terimleriyle dile getirebilir. Daha ilk görüşm ede bile hastanın um utsuzluğuna ilişkin bir izle-

145

nimedinilebilir. En küçük bir özveride bulunmaya, önemsiz bir güç­ lüğe bile katlanmaya, en küçük bir riski göze almaya gönülsüz ola­ caktır. Bu durumda kendine aşın derecede hoşgörülü olduğu görü­ nümü verebilir. Ama gerçekte karşılığında hiçbirşey kazanmayı beklemediği durumlarda özveride bulunmak için hiçbir itici neden göremez. Benzer tutumlar analizin dışında da gözlenebilir. İnsanlar, bir parça çabayla ve girişimgücüyle daha iyiye gidebilecek olan ve o an için kesinlikle doyurucu olmayan durumlarda kalırlar. Ama umutsuzluğu bir inşam öylesine kötürüm edebilir ki, hafif türden zorluklar bile ona aşılmaz engeller gibi gözükür. Bazen rastlantılı bir anıştırma durumu açığa çıkarır. Bir hasta, analistin, belli bir sorunun henüz çözülmediğine ve daha çalışma ge­ rektiğini söyleyişine şu soruyla karşılık verebilir: "Bunun umutsuzlukolduğunu sanmıyorsunuzya?" Ve umutsuzluğunun farkına var­ dığı zaman genellikle bunu açıklayamaz. Bunu, çalıştığı işten ya da evlilikten, politik duruma değin çeşitli dış etkenlere bağlamaya yat­ kın olacaktır. Ama bunun nedeni somut ya da geçici bir durum değil­ dir. Kendi yaşamına bir gün bir anlam verme, bir gün mutlu ya da öz­ gür olma konusunda umutsuzluk duyar. Kendini, yaşamını anlamlı kılabilecek herşeyden sonsuza dek yoksun bırakılmış hisseder. Belki de en derin yanıtı Sören Kierkegaad vermiştir. The Sickness Unto Death*adlı eserinde, umutsuzluğun tamamının temelde kendi­ miz olmanın verdiği bir umutsuzluk olduğunu söyler. Her çağın fel­ sefecileri, kendimizi oluşumuzun belirleyici önemini ve buna yakın­ samanın engellenişinin verdiği duyguya eşlik eden umutsuzluğu vurgulamışlardır. Bu, Zen Budist yazıların ana temasıdır. Çağdaş yazarlar arasında yalnızca John Macmurray'ı anmakla yetiniyorum: Varlığımızın, tam ve bütün olarak kendimiz olmanın dışında başka ne anlamı olabilir ki?"** Umutsuzluk, çözülmemiş çatışmaların son bir ürünüdür ve en derin kökleri, hiçbir zaman yürekten ve bölünmemiş olamamanın verdiği umutsuzlukta yatmaktadır. Bu duruma, nevrotik güçlükler­ deki bir tırmanış yol açar. Burada temel olan, bir kuşun ağa takılması * Sören Kierkegaad, age., **John Macmurray, Reasonand Emotion, Appleton-Century, 1938. 146

gibi, görünürde hiçbir kurtuluş olasılığı olmayan çatışmalara yaka­ lanmış olma duygusudur. Bu duygunun üstünde, başarısız olmakla kalmayıp, bunun yaraşıra giderek bireyi daha çok kendine yabancı­ laştıran bütün çözüm girişimleri bulunmaktadır. Tekrarlanan dene­ yim—ister tekrarlanan bir dönüşümle enerjinin gerektiğinden çok yönde dağılması yüzünden olsun, ister yaratıcı bir süreçte başgösteren güçlü klerin bireyi daha ileri çaba göstermekten alıkoymaya yete­ cek kadar ağır olması yüzünden olsun, hiçbir zaman başarıya yol aç­ mayan yetenekler— umutsuzluğun artmasına yol açar. Bu aynca, birbiri peşisıra yıkımla sonuçlanan sevgi ilişkileri, evlilikler, arka­ daşlıklar için de sözkonusu olabilir. Tekrarlanan bu tür başansızlıklar, tıpkı yiyecek için bir delikten içeriatlamaya koşullandırılan labo­ ratuar farelerinin tekrar tekrar atlayıp da sözkonusu deliği kapalı bulma lanndaki kadar umut kincidir. Bundan başka, ideal imajı gerçek kılma çabalanndaki olgusal olan umutsuzluk macerasının varlığı sözkonusudur. Bunun, umut­ suzluk yaratan etkenler arasında en güçlü etken olup olmayacağını söylemek zordur. Yine de hasta analizde, kendi hayalinde görüntü­ lediği eşsiz bir kusursuzluğa sahip olan insandan çok çok uzaklarda olduğunun farkına vardığı zaman umutsuzluğun tam anlamıyla su yüzüne çıkacağı kesindir. Böyle bir dönemde umutsuzluk duyar çünkü bu fantastik yükseltilere asla ulaşamayacağı konusunda umutsuzluğa kapılmakla kalmaz, dahası, bu kavrayışa ister sevgide ister iş yaşamında olsun, bir gün birşeye ulaşabileceği beklentisini yıkacak bir etkiye sahip olan derin bir öz-aşağılamayla tepki göste­ rir. Umutsuzluğa katkıda bulunan etkenler arasında son olarak, bir insanın ağırlık merkezinin kendi içinden dış dünyaya kaymasına ne­ den olan ve kendi yaşamındaki etkin itici güç olmaktan vazgeçmesi­ ne yol açan bütün süreçleri sayabiliriz. Bunun tek sonucuysa bir in­ san olarak kişinin kendine ve kendi gelişmesine olan güvenini yitir­ mesidir; bunun yerine, vazgeçmeye —bu, gözden kaçabilse de so­ nuçları bir ruhsal ölüm olarak adlandırılmayı hakedecek kadar ağır °lan bir tutumdur— eğilim gösterir. Kierkegaard’m dediği gibi: Ama [umutsuz olduğu] gerçeğine karşın... yine de... kusursuz bir hiçimde ayakta durmayı, bir insan olmayı, sanki kendini geçici şey­ 147

lere vermeyi, evlenmeyi,çocuk yetiştirmeyi, onur ve saygı kazanma­ yı başarabilir ve belki de hiç kimse derin bir anlamda onun bir özden yoksun olduğunu farketmeyebilir. Böyle birşey için dünyada pek fazla gürül tü koparılmaz; çünkü bir öz, dünyanın bu konuda araştır­ ma yapmaya en az yatkın olduğu birşeydir ve bir insan için insanla­ rın onun buna sahip olduğunu farketmesi herşeyden daha tehlikeli olan birşeydir. En büyük tehlike olan birisinin kendi özünü yitirme­ si, sanki hiçbirşeymiş gibi sessiz sedasız geçiştirilir; buna karşın bir başka kayıp, diyelim ki bir kolun, bir bacağın, birkaç liranın, bir eşin, vs yitirilmesi elbette dikkati çekecektir.”* Umu tsuzluk sorununun analist tarafından açıkça görüntülenme­ diğini ve bu nedenle uygun bir biçimdeelealınmadığını,gözetim ça­ lışmalarındaki kendi deneyimlerinden biliyorum. Meslektaşlarım­ dan bazıları hastanın —anladıktan ama sorun olarak görmedikle­ ri— umutsuzluğuna öylesine yenik düştüler ki, sonunda kendileri de umutsuzluğa kapıldılar. Elbette bu tutum analiz için yıkıcı bir et­ kiye sahiptir, çünkü yöntem ne kadar iyi ya da çaba ne kadar yoğun olursa olsun, hasta, analistin gerçekte onu bıraktığını sezinler. Aynı şey analistik ortamın dışındaki olaylar için degeçerlidir. Karşısında­ ki insanın kendi potansiyellerini gerçekleştirebileceği olasılığına inanmayan hiç kimse arkadaşına ya da eşine yapıcı bir yoldan yar­ dım a olamaz. Meslektaşlar bazen hastanın umutsuzluğunu yeterince ciddiye almayarak karşıt hatayı yaptılar. Hastanın yüreklendirilmeye ihti­ yaç duyduğuna inandılar ve bunu yaptılar; bu, övgüye değer bi tu­ tum, ama oldukça yetersiz olan bir tutum. Bu yapıldığı zaman hasta analistin iyi niyetine değer verse bile ondan sıkılmakla oldukça hak­ lıdır çünkü içten içe, umutsuzluğunun sadece iyi niyetli özendir­ meyle giderilebilecek bir sıkıntı olmadığını bili r. İşe cesaretle atılmak ve sorunu doğrudan doğruya ele almak için, ilk önce, yukarıda anılan türden dolaylı göstergelere dayanarak has­ tanın umutsuzluk içinde olup olmadığını ve eğer böyleyse bunun ne ölçüde hissedildiğini kavramak gerekir. Daha sonra hastanın içinde yaşadığı güçlükler nedeniyle umutsuzluğa kapılmak için geçerli nedenleri olduğunu anlamak gerekir. Analist, hastanın durumunun, * Sören Kierkegaad, Sickness Unto Death (Ölüme Yatmak). 148

sadece, statüko sürdüğü ve hasta bunu değişmez olarak değerlen­ dirdiği sürece umutsuz olduğunu kavramalı ve bunu hastaya açıkça anlatmalıdır. Sorunun tamamı basitleştirilmiş biçimiyle, Çehov'un Cherry OrchardiKiraz Bahçesi) adlı eserinden bir sahneyle açıklana­ bilir. İflas eden aile, çok sevdikleri kirazbahçeli çiftliklerini terk etme düşüncesiyle umutsuzluğa gömülür. Bir işadamı inanılır bir yoldan kendilerine, çiftliğin bir bölümüne küçük kiralık evler inşa etmeleri­ ni önerir. Darkafalı görüşleriyle böyle bir tasarıyı onaylamazlar ve bir başka çözüm olmadığı için de umutsuzlukları yerli yerinde kalır. Sanki bu öneriyi hiç duymamışlar gibi, çaresizce, kendilerine öğüt verebi lecek ya da yardım edebilecek birisinin olup olmadığını sorar­ lar. Eğer onların akıl hocası iyi bir analist olsaydı şunları söyleyecek­ ti: "Elbette zor bir durumla karşı karşıyasmız. Ama sizi umutsuz kı­ lan şey, bu duruma yönelik sizin kendi tutumunuzdur. Eğer yaşam .üzerindeki hak iddialarını değiştirmeyi düşünmüş olsaydınız, umutsuzluğa kapılmanıza gerek kalmayacaktı." Temelde gerçekten de kendi çatışmalarını yeniden çözebileceği anlamına gelen hastanın gerçekten değişebileceği inancı, terapistin sorunu ele almaya cesaret edip edemeyeceğini ve bunu mantıklı bir başarı şansıyla yapıp yapamayacağım belirleyen etkendir. îşte bu noktada Freud'la benim aramdaki farklılıklar net bir açıklık kazanır. Freud psikolojisi ve bunun altında yatan felsefe temelde karamsar­ dır. Bu, onun tedaviye yönelik tutumunda* olduğu kadar onun in­ sanlığın geleceğine yönelik beklentisinde** de açıkça görülebilir. Ve kendi kuramsal önermeleri temelinde, elinden kötümser olmaktan başka birşey de gelmezdi. İnsan, ona göre, sadece olsa olsa "yücelt­ meyle" değişik biçimlere sokulabilecek olan içgüdüler tarafından güdülendirilir. Doyuma yönelik itkiler toplum tarafından kaçınıl­ maz olarak engellenir. Bireyin "egosu," içgüdesel itkilerle ancak belli ölçülerde değiştierilebilecek olan "süperego" arasında çaresizce sıkı­ şıp kalır. Süperego, temelde yasaklayın ve yıkıcıdır. Gerçek idealler * Sigmund Freud, "Analysis Terminable and Interminable," International Jo­ urnal of Psychoanalysis, 1947. ** Sigmund Freud, "Civilization and its Discontents," International Psychoa­ nalytical library, Vol. XVII, Leonard and Viriginia Wolf, 1930. 149

diye birşey yoktur. Kişinin kendi beceri ve potansiyellerini gerçek­ leştirmesi "narsistliktir." İnsan doğası gereği yıkıcıdır ve bir "ölüm iç­ güdüsü" onu ya başkalarını yok etmeye ya da kendi kendine acı çek­ tirmeye zorlar. Bütün bukuramlar,değişmeye yönelik olumlu bir tu­ tuma pek yer bırakmaz ve Freud tarafından başlatılan ve potansiyel açıdan gözalıcı olan tedavinin değerini sınırlandırır. Tersine ben, nevrozlardaki zorlammlı eğilimlerin içgüdüsel olmadıklarına, an­ cak bozuk insan ilişkilerinden kaynaklandıklarına; bu ilişkiler dü­ zeldiği zaman bu eğilimlerin de değişebileceğine ve bu kaynaktan gelen çatışmaların gerçek anlamda yeniden çözülebileceğine inanı­ yorum. Bu, savunduğum ilkelere dayanan terapinin sınırlan olma­ dığı anlamına gelmez. Bu sınırlan açıkça saptayabilmemiz için daha çok çalışmamız gerekmektedir. Ama bu, köklü değişme olasılığına inanmak için sağlam temellere dayalı nedenlere sahip olduğumuz anlamına gelir. Öyleyse bir hastanın umutsuzluğunu anlamak ve bu sorun üze­ rinde durmak neden bu kadar önemlidir? Herşeyden önce bu yakla­ şım, ruhçöküntüleri ve intihar eğilimleri gibi özel sorunlar üzerinde çalışma değerine sahiptir. Hastanın genel umutsuzluğuna dokunmaksızm sadece o anda yakalanmış bulunduğu çatışmaları suyüzüne çıkararak basit bir ruhçöküntüsünü ortadan kaldırabileceğimiz doğrudur. Ama ruhçöküntülerinin yeniden başgöstermeyi sürdür­ mesini istemiyorsak, umutsuzluk sorununu ele almamız gerekir çünkü bu, ruhçöküntüleri yaratan derin bir kaynaktır. Bu özgün kay­ nağa inilmedikçe, sinsi, kronik ruhçöküntüsü de safdışı bırakılamaz. Aynı şey intihar koşullan için de geçerlidir. Şiddetli bir umutsuz­ luk, dikkafalılık ve kincilik gibi etkenlerin intihar dürtülerine yol aç­ tığım biliyoruz; ama bu dürtü açığa çıktıktan sonra intihann önüne geçmek için artık çoğunlukla geç kalınmış olur. Umutsuzluğun daha az dramatik olan belirtilerine az bir ilgi göstererek ve uyguo bir za­ manda sorunu hastayla birlikte ele alarak, birçok intihar olayı engel­ lenebilir. Daha genel bir öneme sahip olan şey, hastanın umutsuzluğunun, ağır bir nevrozun iyileştirilmesine karşı bir engel oluşturması gerçe­ ğidir. Freud, bir hastanın düzelmesine engel olan herşeyi direnme olarak adlandırmaya eğilimliydi. Ama umutsuzluğu kolay kolay bu 150

açıdan değerlendirenleyiz. Analizde, engelleyici ve ileri itici güçle­ rin karşılıklı oyunlarıyla, direnmeyle ve girişimgücüyle uğraşmak zorundayız. Direnme,hasta içindeki statusquo'yu (statükoyu)koru­ ma doğrultusunda etkinlik gösteren bütün etkenler için ortak bir te­ rimdir. Öte yandan girişimgücü, hastayı iç özgürlük doğrul tuşunda güdülendiren yapıcı enerji tarafından üretilir. Bu, çalışmamızı sağla­ yan ve onsuz hiçbirşey yapamayacağımız güdü gücüdür. Hastanın .direnmeyi yenmesine yardım eden güç budur. Bu güç hastanın öz­ gür çağrışımlarının verimli olmasını sağlar ve böylece analiste daha iyi bir kavrayış fırsatı yaratır. Bu güç hastaya, olgunlaşmanın kaçınıl­ maz acılanna dayanması için bir iç dayanıklılık kazandırır. Bu onu, ona bir güvenlik duygusu veren tutumlarından vazgeçme tehlikesi­ ni göze almaya vekendine ve başkalannayönelik yeni tutumların bi linmezliğine adım atmaya gönüllü kılar. Analist bu süreç boyunca hastayı kolundan tutup sürükleyemez; hastanın kendisi gitmek iste­ melidir. Ve bir umutsuzluk durumunun felce uğrattığı paha biçil­ mez güç de işte budur. Ve analist bu umutsuzluğu kavramayı ve ele almayı başaramazsa, hastanın nevrozuna karşı açılan savaşta kendi­ ni en güzel desteğinden yoksun bırakmış olur. Hastanın umutsuzluğu basit bir yorumla çözülebilecek bir sorun değildir. Hasta, değişmez olarak değerlendirdiği bir kader duygu­ sunda boğulmak yerine, bunu, sonunda çözülebilecek bir sorun ola­ rak algılarsa, bunda nesnel bir kazanç vardır. Bu adım onu ileri git­ meye yetecek kadar özgür bırakır. Elbette iniş-çıkışlar olacaktır. Ya­ rarlı bir içgözlem kazandığı zaman iyimserlik, hatta aşın bir iyimser­ lik duyabilir, ama çok daha alt-üst edici bir içgözleme yaklaşır yak­ laşmaz yeniden umutsuzluğa yenik düşecektir. Her seferinde konu, bir başka açıdan yeniden ele alınmalıdır. Ama hasta gerçekten de de­ ğişebileceğini kavradıkça umutsuzluğun etkisi de azalacaktır. Buna koşut olarak girişimgücü de artacaktır. Bu güç analizin başında sade­ ce, en çok rahatsız eden semptomlardan kurtulma arzusuyla sınır­ lanmış olabilir. Ama hasta zincirlerinin farkına vardıkça ve özgürlü­ ğün tadını aldıkça, bu girişimgücü deyoğunlukkazarur.

151

Onikinci Bölüm SADİSTLİK EĞİLİM LERİ Nevrotik umutsuzluğun pençesindeki insanlar şu ya da bu yol­ dan "geçinip gitmeyi" başarırlar. Eğer nevrozlan yaratıcı olma yetile­ rine çok fazla zarar vermemişse, oldukça bilinçli olan bir yoldan ken­ di kişisel yaşamlarına çekilebilme ve üretken olabildikleri bir alanda yoğunlaşma yetisine sahip olabilirler. Kendilerini toplumsal ya da dini bir harekete ya da bir kuruluştaki çalışmaya verebilirler. Çalış­ maları yararlı olabilir; hiçbir özel kişisel amaca sahip olmayışları, zevkten yoksun oluşlarına baskın çıkabilir. Diğerleri, kendilerini kendi özgün yaşam biçimlerine uyarlama konusunda sadece yükümlülüklerini yerine getirerek, bunu sorgu­ lamaktan vazgeçebilirler ama buna pek bir anlam da vermezler. So Little Time adlı eserinde John Marquand, bu tür bir yaşamı tanımlar. Bunun, Erich Fromm'un nevrozun tersine bir "özürlülük"* durumu ** olarak tanımladığı şey olduğuna inanıyorum. Ne var ki ben bunu nevrotik süreçlerin sonucu olarak yorumluyorum. Öte yandan bu insanlar bütün ciddi ya da ümit verici uğraşları, arayışları bırakabilirler ve yaşamdan bir parçacık neşe kırıntısı ko­ parmaya çalışarak, güzel yemek, alkol cümbüşü, önemsiz cinsel iliş­ kiler gibi duruma bağlı hazlarla ya da bir hobiyle ilgilenerek yaşa­ mın yüzeyine, çerçevesine yönelebilirler. Ya da sağa sola sürüklene­ bilir, yozlaşabilir, kendi alt-üst oluşlarına göz yumabilirler. Tutarlı bir iş yapma yetisinden yoksun, içkiye, kumara, fahişelerle kurulan ilişkilere sığınırlar. Charles Jackson'm The Lost Weekend adlı eserinde * Defect; Fromm bu terimi, gelişimden, deneyimden ya da çevrenin şekillen* dirici etkisinden bağımsız olan yapısal —kalıtsal— özürler için kullanımîHr' (Ç.N) ** Erich Fromm, "Individual and Socila Origins of Neurosis," American Socio­ logical Review, Vol. IX, No. 4,1944. 152

tanımladığı bu tür bir içki düşkünlüğü, böyle bir durumun son evre­ sine karşılık gelecektir. Bu bağlamda alt-üst olmaya yönelik bilinçsiz birkarann, verem ya da kanser gibi kronikhastalıklara güçlü bir ruh­ sal katkı sağlayıp sağlamadığını incelemek ilginç olabilirdi. Son olarak, umutsuz insanlar yıkıcılığa yönelebilirler ama aynı zamanda da temsili biryaşamsürerekavunmaya yönelik birgirişimde bulunurlar. Bana göre sadistlik eğilimlerinin anlamı budur. Freud sadistlik eğilimlerini içgüdüsel olarak değerlendirdiği için, psikanalitik ilgi büyük ölçüde sadistlik sapmaları olarak adlan­ dırılan şey üzerinde odaklaşmıştı. Gündelik yaşamdaki sadistlik türleri, gözardı edilmemelerine karşın kesin olarak tanımlanmadı. Herhangi türden kendini ortaya koyucu ya da saldırganca bir davranış, içgüdüsel sadistlik eğilimlerinin bir değişik biçime sokulması ya da yüceltilmesi olarak ele aündı. Örneğin Freud, güç kazanma çaba­ sını böyle bir yüceltme olarak değerlendirdi. Bir güç kazanma çaba­ sının sadistçe olabileceği doğrudur; ama yaşamı kıran kırana bir sa­ vaş olarak gören bir insan için bu sadece bir yaşama savaşma karşılık gelebilir. İşin doğrusu bunun nevrotik olması bile gerekmez. Bu ay­ rım yokluğu nedeniyle ne sadistlik eğlimlerinin alabileceği biçimle­ rin genel bir tablosuna, ne de kesin olarak neyin sadistlik olduğuna ilişkin bir ölçüte sahip değliz. Bu, haklı olarak neyin sadizm terimiy­ le adlandırılabileceğini ve neyin adlandınlamayacağnı saptamayı büyük ölçüde kişisel sezgiye bırakmaktadır; buysa kolay kolay nes­ nel ve inanılır gözleme yol açmayacak bir durumdur. Başkalarını yaralamaya yönelik basit bir hareket kendi içinde bir sadistlik eğilimine gösterge değildir. Bir insan,kişisel ya da genel içe­ rikli bir mücadeleye girmiş olabilir ve bu mücadelenin akışı içinde sadece düşmanlarını değil, ayrıca kendi yandaşlarını da yaralamak zorunda kalabilir. Aynca başkalarına yönelik düşmanlık sadece tep­ kisel de olabilir. Bir insan kınldığnı ya da korkutulduğunu hissede­ bilir ve nesnel kışkırtmayla orantısız olmasına karşın, öznel açıdan bu kışkırtmayla oldukça orantılı olan bir güçle misilleme yapmak is­ teyebilir. Yinede bu çizgide kişinin kendini aldatması kolaydır. Ger­ çekte sadistçe bir eğilim iş başındayken çoğunlukla haklı çıkarılabi­ lir bir tepki öne sürülür. Ama ikisini birbirinden ayırmakta çekilen zorluk, tepkisel düşmanlığn var olmadığ anlamına gelmez. Son 153

olarak, yaşamak için savaştığına inanan saldırgan tipin kullandığı kırıcı taktiklerin tamamı sözkonusudur. Bu saldırganlıklardan hiç­ birisini sadizm olarak adlandırmayacağım; bu süreçte başkaları ya­ ralanabilir ama yaralama ya da zarar verme temel bir niyetten çok, kaçınılmaz bir yan üründür. Konuyu basit bir şekilde ortaya koymak gerekirse, burada sözkonusu ettiğimiz eylem türleri saldırganca ya da kaldı ki düşmanca olmasına karşın, bunların kötü bir ruhla yapıl­ madığını söyleyebilirdik. Yaralama olayından alman bilinçli ya da bilinçsiz hiçbir doyum sözkonusu değildir. Bunun tersine gelin bazı tipik sadistlik tutumlarını ele alalım. Bunlan en güzel biçimiyle, kendileri ister bu eğilimlere sahip olduk­ larının aynmmda olsun, ister olmasınlar, sadistlik eğilimlerini dile getirmede pek ketlenmemiş olan insanlarda görebiliriz. Aşağıdaki tartışmada sadistbir insandan sözettiğim zaman, bundan, başkaları­ na yönelik tutumlarında sadistliğin ağır bastığı bir insanı sözkonusu ettiğim anlaşılmalıdır. Böyle bir insan başkalannı tutsak etmek ya da özelde eşi (arkadaşı) tutsak etmek isteyebilir. Onun "kurbanının," üstün insanın kölesi ol­ ması, hem kendine ait arzulara, duygulara ya da girişim gücüne sa­ hip olmayan, hem de sahibi üzerinde hiçbir hak isteği bulunmayan bir yaratık olması gerekir. Bu eğilim, Pygmalion'da Profesör Higgins'in Eliza'yı şekillendirmesi gibi, kurbanı eğitme ya da ona şekil verme biçimini alabilir. Bunun, olsa olsa ailelerin çocukları üzerin­ deki ya da öğretmenlerin öğrencileri üzerindeki gibi bazı yapıcı yan­ ları bulunabilir. Ara sıra özellikle sadist eş daha olgunsa bu özellik cinsel ilişkilerde ortaya çıkar. Bu bazen bir yaşlı ve bir genç erkek ara­ sındaki eşcinsel ilişkilerde belirginleşir. Ama köle kendi yoluna git­ me, kendine ait uğraşlar ya da arkadaşlar edinme anlamına gelen bir belirti gösterdiği an, şeytanın boynuzlan kendilerini gösterecektir. Her zaman olmasa da sık sık, sahip, bir sahiplenme kıskançlığına kendini kaptırır ve bunu bir işkence aracı olarak kullanır. Kurban üzerinde büyük bir etki yaratıpbunu sürdüımeye, kişinin kendi yaşa­ mından daha çok zaman veilgi göstermesi, bu türden sadistik ilişkilerine özgüdür. Eşine bağımsızlık hakkı taıumaktansa kendi saygınlığını hiçe sayacak, başka insanlarla tanışmanın vereceği hazlardan ya da çıkarlardan vazgeçecektir. 154

Eşin köleliğini sürdürme yollan tipiktir. Bu yollar, sadece olduk­ ça sınırlı bir alanda farklılık gösterir ve her iki üyenin kişilik yapısına bağlıdır. Sadist kişi, eşine, ilişkinin ona sürdürmeye değer gözük­ mesini sağlamaya yetecek şeyler verecektir. Eşin ihtiyaçlanndan ba­ zılarını —ruhsal açıdan bakıldığında onu çoğunlukla minimum bir yaşam düzeyinde tutsa da— yerine getirecektir. Kendisinden başka hiç kimsenin ona böylesine bir anlayış, böyle bir destek, bu denli çok cinsel doyum vermeyeceğine ya da bu kadar ilgi gösteremeyeceğine; gerçekten de başka hiç kimsenin ona bir qn bile katlanamayacağma dikkati çekecektir. Yine onu daha iyi bir dönem büyüsüyle de etkile­ yebilir. Dolaylı ya da açıktan açığa, sevgi ya da evlilik ya da daha iyi parasal konum veya daha iyi davranış vaad edecektir. Ara sıra eşe duyduğu kendi ihtiyacını vurgulayacak ve bu temelde ona yalvara­ caktır. Bütün bu taktikler, eşi başkalarından yalıtacak kadar ona sa­ hip olma hırsı ve küçümsemeyle birleşince daha da etkili olur. Eğer kurbanını yeterince bağımlı bir duruma sokmuşsa onu terketmeyle tehdit edebilir. Daha başka yıldırma araçları da kullanabilir ama bunlar öylesine kendilerine ait bir yapıya sahiptir ki, bir başka bağ­ lamda ayrıca tartışılacaktır. Doğal olarak eşin tipik özelliklerini he­ saba katmayınca böyle bir ilişkide nelerin olup bittiğini anlayama­ yız. Kurban çoğunlukla uysal tip grubuna girer ve bu nedenle terkedilme korkusuna sahiptir; ama kurban kendi sadistlik itkilerini çok derinlere bastırmış ve bu bağlamda —daha sonra da gösterileceği gi­ bi— çaresiz olan bir insan da olabilir. Böyle bir durumdan doğan karşılıklı bağımlılık, tutsak edilende olduğu kadar tutsak edende de içerleme yaratır. Eğer sadist kişinin coşkusal yalıtım ihtiyacı belirginse, eşin özellikle düşüncelerini ve zamanım bu kadar çok almasına içerler. Bu kötürüm edici bağı ken­ disinin yarattığını kavramadığı için, eşi yapışkanlıkla ya da sahip­ lenmeyle suçlayabilir. Bu tür durumlarda ilişkiyi kesip atmak iste­ mesi bir gözdağı verme aracı olduğu kadar bir korku ve içerleme dı­ şavurumudur da. Her sadistçe özlem köleleştirmeyi amaçlamaz. Bir başka sadist­ lik, bir aletle oynar gibi bir başka insanın duygularıyla oynama edi­ minde doyum bulur. Diary of the Seducer adlı romanında Sören Kierkegaard, kendi yaşamından hiçbirşey beklemeyen bir erkeğin, kendini 155

nasıl hepten bu oyuna kaptırabileceğini gösterir. Sözkonusu erkek, nezaman ilgi göstereceğini ve ne zaman ilgisiz kalacağını bilir. Kızın kendisine yönelik tepkilerini önceden algılama ve gözleme konu­ sunda aşın derecede duyarlıdır. Nelerin kızın erotik arzularım alev­ lendireceğini ve nelerin denetleyeceğini bilir. Ama duyarlılığı, sa­ distlik oyununun gerektirdiği şeylerle sınırlıdır. Bu deneyimin kızın yaşamı için ne anlama gelebileceği konusunda bütünüyle umursa­ mazdır. Kierkegaard'ın romanında bilinçli olan kurnazca tasanlar, çoğunlukla bilinçsiz olarak gelişir. Ama bu da aynı çekme ve reddet­ me, büyüleme ve dışkırıklığma uğratma, yüceltme ve küçümseme, sevinçle doldurma ve hüzne boğma oyunudur. Üçüncü bir tipik özellik deeşi kullanmadır. Kullanmanın mutlaka sadistçe bir macera olması gerekmez; bu sadece çıkar uğruna da uy­ gulanabilir. Sadistçe kullanmada da çıkar sözkonusu olabilir ama çoğunlukla bu yanılsa malıdır ve buna yönelik arayışa bağlanan coş­ kusal içerikle tam bir orantısızlık içindedir. Sadist kişi için kullan­ mak kendi içinde bir tutku olur. Önemli olan şey, başkalarından ya­ rarlanma yoluyla kazanılan zaferi yaşamaktır. Bunun özgün sadist­ lik rengi, kullanma araçlarında ortaya çıkar. Karşıdaki insan her an dolaylı-dolaysız isteklerle karşı karşıyadır ve bunlan yerine getir­ meyince küçük düşürülmüş olma ya da suçluluk duygusu aşılanır. Sadist kişi, hoşnutsuzluk ya da kötü davranılmış olma duygusunu ve bu temelde daha çok buyurgan olmasını haklı çıkaracak bir neden her zaman bulabilir. Ibsen'in Hedda Cabler'i, bu tür istekleri yerine ge­ tirmenin nasıl hiçbir zaman bir minnet duygusu yaratmadığını ve karşıdaki insanı yaralama veonu kendi yerine koyma arzusunun sık sık bu istekleri nasıl kamçıladığını açıklar. Bu istekler nesnel şeylerle, cinsel ihtiyaçlarla ya da kariyer kazanma konusundaki yardımla il­ gili olabilir; özel ilgiye, tam bir tapınmaya, sınırsız hoşgörüye yöne­ lik istekler olabilir. Bunların içeriklerinde özellikle sadistlik olan hiçbirşey yoktur. Sadistliğe dikkati çeken şey, hangi yoldan olursa ol­ sun eşin, coşkusal açıdan bomboş olan bir yaşamı doldurması gerek­ tiği yolundaki beklentidir. Bu da canının sıkıldığından yakınan ve uyarım ve heyecan isteyen Hedda Gabler tarafından çok güzel açık­ lanır. Sadist kişinin, kurbanının coşkusal canlılığı üzerinde bir vam­ pir gibi beslenme ihtiyacı kural olarak bütünüyle bilinçsizdir. Ama 156

belki de kullanma özleminin temelinde bu ihtiyaç ya tmaktadır vedile getirilen istekleri besleyen temel bir işlevi yerine getirmektedir. Başkalarını engellemeye yönelik bir eğilimin de aynı anda iş başın­ da olduğunu kavrayınca, kullanma ediminin yapısı daha da açıklık kazanır. Sadist kişinin hiçbir zaman birşey vermek istemediğini söy­ lemek yanılgı olurdu. Belli koşullar altında cömert bile olabilir. Sadizmeözgü olan şey, alıkoyma anlamındaki bir cimrilik değil, bilinçsizolmasma karşın başkalarını engellemeye—sevinçlerini öldürme­ ye ve beklentilerini düşkırıklığına uğratmaya— yönelik olan çok da­ ha aktif bir dürtüdür. Eşin her doyumu ya da sevinci sadist kişiyi ne­ redeyse dayanılmaz bir biçimde bu sevinci ya da doyumu şu ya da bu yoldan yerlebir etmek için kışkırtır. Eşi onu görmek için başını kaldırıpbaksa,osuratasmaya eğilim gösterir. Eşi onunla cinsel ilişki kurmak istese, soğuk ya da iktidarsızolacaktır. Kaldı ki açıkça birşey yapmak zorunda bile olmayabilir ya da açıkça savsaklayın olmaya­ bilir. Sadece çevresine somurtkanlık yayarak bir uyuşturucu gibi ha­ reket eder. Aldous Hu xley'den bir alıntı yapmak gereki rse: "O hiçbirşey yapmak zorunda değildi; onun için sadece orada bulunmakycterliydi. Karşısındaki insanlar büzülüp kalırlar ve sadece onun kendi yüzündeki anlatımı onlara bulaştırmasıyla kapkara olurlardı." Ve biraz sonra: "Ne eşsiz bir iradi güç anlığı, ne ince bir acımasızlık! Ve en neşeli ruhlan bile karartan, en güzel sevinç olasılıklannı bile bo­ ğazlayan bulaşın somurtkanlığa yönelik ne şaşırtıcı biryetenek."* Bunlar kadar önemli olan birşey de, sadist kişinin insanları horla­ ma ve küçük düşürme eğilimidir. Sadist kişi, başkalarındaki hataları görme, zayıf noktaları keşfetme ve bunlan ortaya serme konusunda oldukça ustadır. Çevresindeki insanlann hangi noktalarda duyarlı olduklannı ve yaralanabileceklerini sezgisel olarak bilir. Ve sezgisi­ ni, aşağılayıcı eleştiri için anmasızca kullanmaya eğilim gösterir. Bu, dürüstlük ya da yardımcı olma arzusu olarak ussallaştırılabilir; kar­ şısındaki insanın yeterliliği ya da bütünlüğü konusunda duyduğu kuşkulannın içtenliği sorgulanırsa paniğe kapılacaktır. Bu aynca ya­ lın bir kuşkuculuk olarak da belirebilir. Hasta şunu söyleyebilir: "Sa­ dece şu insana güvenebilseydim." Ama sözkonusu kişiyi rüyaların­ * AldousHuxley,Tî>m:Must/föüeflSlop, HarperandBrothers, 1944. 157

da bir hamamböceğinden bir fareye kadar tiksinti verici herşeye çe­ virdikten sonra, ona güvenmeyi nasıl bekleyebilirdi. Başka bir deyiş­ le kuşkuculuk sadece karşıdaki insanı kendi kafasında ayıplaması­ nın bir sonucu olabilir. Ve eğer sadist kişi horlayıa tutumunun far­ kında değilse, yalnızca sonuçtaki kuşkuculuğun bilincinde olabilir. Yine burada da kısaca bir eğilimdense bir hata bulma tutkusundan sözetmek daha doğru birşey gibi gözükecektir. Sadist kişi fenerin sa­ dece gerçek özürler üzerine çevirmekle kalmaz, kendi hatalarını dış­ sallaştırma ve böylece çevresindekilere karşı bir tavır oluşturma ko­ nusunda da aşın bir ustalık sergiler. Örneğin eğer salt kendi davranı­ şıyla bir insanı alt-üst etmişse, anında o insanın coşkusal dengesizli­ ğine karşı bir ilgi, hatta bir aşağılama sergileyecektir. Eğer yıldınlan eş ona karşı bütünüyle dürüst değilse, onu gizliliğiyle ya da yalan söylemekle suçlayacaktır. Onu kendine bağımlı kılmak için elinden gelen her şeyi yapmasına karşın, bu bağımlılıktan ötürü onu azarla­ maktan da geri durmayacaktır. Böylesine bir yıkım sadece bir söz­ cükler sorunu değil, buna eşlik eden her türden aşağılayıcı davranış sorunudur. Küçük düşürme ve cinsel etkinlikleri küçümseme bu­ nun dışavurumlanndan birisi olabilir. Bu itkilerden herhangi birisi ketlenirse ya da işler tersine dönüp de sadist kişinin kendisi baskı altına alınmış, kullanılmış ya da aşağı­ lanmış olduğunu hissederse, neredeyse delice bir öfke nöbetine ka­ pılabilir. Bu durumda onun hayal dünyasında buna neden olan insa­ na yapılacak hiçbir işkence yeterince ağır değildir: Onu dövebilir, tekmeleyebilir, lime lime edebilir. Sonuçta bu sadistçe öfke nöbetleri de bastırılabilir ve bu durumda akut bir panik ya da artan bir iç gerili­ me dikkati çeken işlevsel bir bedensel rahatsızlık yaratabilir. Peki bu eğilimlerin anlamı nedir? Bir insanı böylesine acımasız davranmaya zorlayan iç zorunluluklar nelerdir? Sadistliklerinin bir cinsel itki sapmasının dışavurumu olduğu varsayımı gerçekten de hiçbir temele sahip değildir. Bunların cinsel davranışta da dile gele­ bileceği doğrudur. Burada da bunlar, kişilik tutumlarımızın tama­ mının — tıpkı çalışma biçimimizde, yürüyüşümüzde, elyazımızda olduğu gibi— kendilerini cinsel planda da mutlaka dışavuracaklan yolundaki genel kurala karşı bir istisna değildir. Aynca sadistik ara­ yışların belli bir heyecan eşliğinde ya da tekrar tekrar söylediğim gi­ 158

bi açgözlü bir tutku eşliğinde sürdürüldüğü doğrudur. Yine de bu heyecan ya da haz etkinliklerinin cinsel bir yapıda oldukları sonucu yalnızca, her heyecanın kendi içinde cinsel olduğu önermesine da­ yanmaktadır. Ama böyle bir önermeyi destekleyecek hiçbir kanıt yoktur. Fenomolo jik açıdan sadis tik heyecan ve cinsel kendini bırak­ ma duygulan bütünüyle farklı yapılara sahip iki farklı şeydir. Sadistik dürtülerin, varlığını sürdüren bir çocukluk eğilimi oldu­ ğu savı, hayvanlara ya da yaşça daha küçük olan çocuklara karşı sık sık acımasız olan ve bundan açıkça haz duyan çocuklardan belli bir destek almaktadır. Bu yüzeysel benzerlik açısından, çocuğun temel acımasızlığının sadece damıtılmış olduğu söylenebilirdi. Yetişkin sadizminin acımasızlığı farklı bir yapıdadır. Daha önce de gördüğü­ müz gibi yetişkin acımasızlığı, çocuğun dosdoğru acımasızlığında bulunmayan belirgin tipik özelliklere sahiptir. Çocuğun acımasızlı­ ğı, baskı altına alınmış ya da küçük düşürülmüş olma duygusuna gösterilen nispeten basit bir tepki gibi gözükmektedir. Çocuk, kendi öç alma arzusunu, kendinden zayıf bir insan üzerinde gerçekleştire­ rek kendini ortaya koyar. Özellikle sadistçe olan eğilimler daha kar­ maşıktır ve daha karmaşık köklere sahiptir. Bunun yamsıra, sonraki özgünlükleri bunlarla çocuklukdeneyimleri arasında doğrudan iliş­ ki kurarak açıklamaya yönelik her girişim gibi bu da çok önemli bir soruyu yanıtsaz bırakır. Acımasızlığın gelişmesine ve varlığım sür­ dürmesine neden plan etkenler nelerdir? Yukarıdaki savlardan her biri, sadistlik olayının sadece tek Lir ya­ nma —birisinde cinsellik, ötekinde acımasızlık— tutunur ve bu öz­ günlükleri açıklamayı bile başaramaz. Aynı şey, temel şeyiere digt. yazarlardan daha çok yaklaşmasına karşın Erich Fromm'un* sundu­ ğu bir açıklama için de söylenebilir. Fromm, sadist kişinin kendini bağladığı insanı yok etmek istemediğine ama kendi hayatım yaşaya­ madığı için eşini simbiyotik (ortak-yaşamsal) bir varlık olarak kul­ lanması gerektiğine dikkati çeker. Bu kesinlikle doğrudur ama yine de bir insamn neden zorlanımlı bir biçimde başkalarının yaşamlarını yıkmaya itildiğim ya da neden bu yıkımın sözkonusu özel biçimi al­ dığını yeterince açıklayamaz. Sadizmi nevrotik bir belirti olarak değerlendirirsek, her zaman *Erich Fromm, Özgürlükten Kaçış. 159

olduğu gibi belirtiyi (semptom) açıklamaya çalışarak değil, bunu ge­ liştiren kişiliğin yapısını anlamaya çalışarak işe koyulmamız gere­ kir. Sonuca bu açıdan yaklaşınca, kendi yaşamı bağlamında derin bir boşunalık duygusuna sahip olmayan hiç kimsenin, belirgin sadizm eğilimleri geliştirmediğini anlarız. Biz klinik alanında açıklayıcı araştırmalarımızla altta yatan bu koşulu ortaya çıkarabilecek bir du­ ruma gelmeden çok çok önceleri ozalnar, bunu sezgisel olarakalgılamışlardı. Hem Hedda Gabler, hem de Diary ofthe Seducer'deki erkek durumunda, kendileri için ya da kendi yaşamları için bir gün iyi birşeyler yapma olasılığı şöyle ya da böyle kapanmış bir konudur. Eğer bu koşullar al tında bir insan, etkin yaşamdan çekilmeye yönelik ken­ di yolunu bulamazsa, zorunluluk gereği içerleme dolu olacaktır. Bu durumda kendini sonsuza dekdışlanmış, sonsuza dek yalıtılmış his­ seder. Böylece insan, yaşamdan ve içerdiği olumlu herşeyden nefret et­ meye başlar. Ama bu nefrete, o ölesiye arzuladığı herşeyden yoksun bırakılan bir insanın yakıcı imrenme duygusuyla nefret eder. Bu, ya­ şamın yanından savuşup kendisini geride bıraktığına inanan bir in­ sanın duyduğu acı ve çekememezlik dolu bir imrenmedir. Nietzsche bunu "Lebensneid" olarak adlandırır. Başkalarının da kendi dertleri olduğuna inanmaz. O aç dolaşırken "onlar" ziyafet sofrasında keyif çatarlar; "onlar" severler, yaratırlar, sevinç duyarlar, kendilerini sağ­ lıklı ve rahat hissederler, bir yere ait olurlar. Başkalarının mutluluğu ve "masum" haz vesevinç beklentileri onu sinirlendirir. Eğer o mutlu ve özgür olamazsa neden başkalan böyle olsun? Dostoyevski'nin Budala'sının sözleriyle o, onları bağışlayamaz çünkü onlar mutlu­ durlar. Onlann sevincini yıkmalıdır. Tutumu, öğrencisinin sandviç­ lerine tüküren ve bunlan ezme gücüyle sevince boğulan ve veremle lanetlenen öğretmenin öyküsüyle örneklenir. Bu, bilinçli bir kinci kıskançlık edimidir. Ama sadist kişideki başkalannın ruhsal canlılı­ ğını engelleme ve yıkma eğilimi kural olarak derinlemesine bilinç­ sizdir. Ama buradaki amaç da öğretmeninkiyle aynı uğursuzluktur: Kendi acılarını başkalarıyla paylaşmak. Eğer başkaları da kendisi kadar yenik düşer ve aşağılanırsa, kendi acıları öylesine diner ki, ar­ tık kendisini acı çeken tek insan olarak algılamaz. Sadistin sancıyan imrenme duygusunu dindirme yollarından bi­ 160

risi de, deneyirjali gözlemcinin bile kolayca aldanabileceği kadar ku­ sursuzca ustalaşan "ekşi üzümler" taktiğidir. Aslında bu imrenme öylesine derinlerde gömülüdür ki, kişinin kendisi de bunun varlığı­ na ilişkin her varsayımı küçümseyecektir. Dolayısıyla yaşamın acı dolu can sıkıcı, ya da çirkin yanları üzerinde odaklaşması sadece kendi azabının bir anlatımı değil, dahası, hiçbirşeyi kaçırmadığını kendi kendine kanıtlamaya duyulan bir ilgidir de. Sürekli hata bulu­ cu ve değer düşürücü tutumu kısmen bu kaynaktan gelir. Örneğin, güzel bir kadının kusursuz olmayan bir yanma dikkat edecektir. Bir odaya girdiği zaman gözleri, odadaki diğer eşyalara uymayan bir renge ya da mobilya parçasına takılacaktır. Başka türlü güzel olan bir konuşma biçiminde bir özür yakalayacaktır. Benzer bir şekilde, baş­ kalarının yaşamında ya da kişiliklerinde ya da olası güdülenimlerinde bulunan yanlış birşey gözünde büyüyecektir. Eğer kültürlüyse bu tutumu özürlere karşı duyarlı oluşuna bağlayacaktır. Ama genel­ likle elindeki feneri sadece bu özürlere doğrulttuğu ve kalan herşeyi karanlıkta bıraktığı da bir gerçek. Duyduğu imrenmeyi dindirmeyi ve içerlemesini boşaltmayı ba­ şarmasına karşın, değer düşürücü tutumu sonuçta kalıcı bir düşkınklığı ve hoşnutsuzluk duygusu yaratır. Örneğin çocukları varsa, te­ mel olarak onlann getirdiği yükleri ve yükümlülükleri düşünür; eğer hiç çocuğu yoksa bu en önemli insanca deneyimin kendisine çok görüldüğüne inanır. Eğer hiçbir cinsel ilişkisi yoksa, bunlardan yoksun bırakıldığına inanır ve cinsel ilişkiler konusunda kendini tutmanın tehlikeleriyle ilgilenir; cinsel ilişkileri varsa bunların ken­ disini küçük düşürdüğüne ve bunlardan utandığına inamr. Eğer bir geziye çıkma fırsatına sahipse, yersiz şeylerin altında ezilir; eğer ge­ ziye çıkamazsa, evde oturmak zorunda kalmayı bir yüz kızartısı ola­ rak değerlendirir. Kendi süreğen hoşnutsuzluğunun kaynağının kendi içinde olabileceğini akima bile getirmediği için, başkalarında, onlann onu nasıl düşkırıklığma uğrattıklan izlenimi bırakma ve ye­ rine getirilmeleri kendisini asla doyurmayacak olan ve her an büyü­ yen isteklerde buluruna hakkına sahipolduğuna inamr. Sancıyan imrenme, değer düşürme eğilimi ve sonuçtaki hoşnut­ suzluk, bir ölçüde sadistlik eğilimlerinden bazılarım açıklar. Sadist kişinin neden başkalarım engellemeye, onlara acı çektirmeye, hata 161

bulmaya, doymak bilmez isteklerde bulunmaya itildiğini anlıyoruz. Ama duyduğu umutsuzluğun onun kendisiyle olan ilişkisine ne tür bir etki yaptığını ele almaksızın yıkıcılığmm boyutlarını da, kibirli öz-haklılığını da gerçek değeriyle anlayamayız. Sadist kişi, insan onurunun en temel şartianm çiğneyişinin yanısıra aynı zamanda da yüksek ve katı ahlak standardlanndan oluşan bir ideal imaj besler. O, bu standardlanm asla yerine getiremeyecek oluşuna üzülen ve bilinçli ya da bilinçsizce olabildiğince "kötü" ol­ maya karar veren insanlardan (böylelerinden daha önce sözetmiştik) birisidir. "Kötü" olmayı başarabilir ve büyük bir sevinçle bu kö­ tülük çamuru içinde yuvarlanabilir. Ama bunu yapmasıyla birlikte, ideal imajıyla güncel özü arasındaki uçurumu da kapanması olanak­ sız ölçüde derinleştirmiş olur. Asla onanlamayacak ve bağışlanama­ yacak bir durumda olduğuna inanır. Umutsuzluğu derinleşir ve kaybedecek hiçbirşeyi olmayan bir insanın pervasızlığına bürünür. Bu durum varlığım koruduğu sürece onun için kendine yönelik ya­ pıcı bir tutuma girmesi gerçek anlamda olanaksızdır. Onu yapıcı kıl­ maya yönelik her dolaysız girişim boşunahğa mahkumdur ve duru­ munun savsaklarmışım açığa vurur. Kendinden tiksinmesi öylesine büyük boyutlara ulaşır ki, kendi­ sine şöyle bir bakamaz. Zaten varolan bir haklılık havasım pekiştire­ rek, kendim bu öz-tiksintiye karşı koruması gerekir. En önemsiz bir eleştiri, savsaklama ya da özel ilgi yolduğu bu insanın özaşağılamasmı harekete geçirebilir ve bu nedenle bunların haksızlık olarak reddedilmesi gerekir. Dolayısıyla kendiöz-aşağılamasıra dışsallaştırmaya, başkalarım ayıplamaya, azarlamaya, küçük düşür­ meye itilir. Ne var ki bu onu kısır bir döngünün tuzağına düşürür. Başkalarım ne kadar çok küçümserse, kendi öz-aşağılamasmın da o kadar az farkında olur ve öz-aşağüama ne kadar yoğun ve acımasız­ ca artarsa, umutsuzluğu da o kadar artar. Bu durumda başkalarına saldırmak bir öz-koruma sorunudur. Kocasını kararsızlıkla suçla­ yan ve gerçekte kendi kararsızlığına öfkelendiğini anlayınca da ken­ dini parçalamak isteyen hastayla ilgili daha önce verdiğimiz örnek bu süreci açıklar. Bunların ışığı altında, sadist kişi için başkalarını küçük düşürme­ nin neden mutlak bir zorunluluk taşıdığını anlamaya başladık. Ve 162

şimdi artık onun, başkalarını ya da enazından eşini yeniden şekillen­ dirmeye yönelik zorlanmalı ve çoğunlukla bağnazca olan itkisinin iç manbğmı da görebiliyoruz. Kendi ideal imajını kendisi gerçekleşti­ remeyeceği için, bunu eşin yapması gerekir ve kendine karşı duydu­ ğu acımasız öfke, bu doğrultudaki bir başarısızlıktan ötürü eşin üze­ rine boşaltılır. Ara sıra kendi kendine sorabilir: "Neden, onu rahat bı­ rakmıyorum?" Ama iç savaş sürdüğü ve dışsallaştınldığı sürece bu tür ussal varsayımların hiçbir yaran olmayacağı açıktır. Eşi üzerinde uyguladığı baskıyı genellikle "sevgi" ya da eşin "gelişmesine" duyu­ lan bir ilgi olarak ussallaştınr. Bunun sevgi olmadığını söylemeye gerek yok. Ama bu, eşin, kendi iç yasalanyla uyum içinde kendi yo­ lunda gelişmesine duyulan bir ilgi de değildir. Gerçekte sadist kişi, gerçekleşmesi olanaksız olan kendi —sadistin— ideal imajını ger­ çekleştirme konusunda eşi zorlamaya çalışır. Öz-aşağılamaya karşı bir kalkan olarak geliştirdiği haklılık, onun bunu kibirli bir güvenle yapmasına olanak verir. Bu iç savaşın anlaşılması bize, sadistik semptomlarda (belirtiler­ de) yapısal olan daha genel bir etken üzerinde daha iyi bir içgözlem yapma olanağı sağlar: Çoğunlukla bir zehir gibi sadist insanın kişili­ ğinin her hücresine sızan kincilik. Kincidir ve böyle olması da gere­ kir çünkü kendine duyduğu acımasız aşağılamayı dış dünyaya yö­ neltir. Kendi öz-haklılığı onu ortaya çıkan bir güçlükteki kendi payı­ nı görmekten alıkoyduğu için, kötüye kullanılan, aldatılan ve a a çe­ ken kişinin kendisi olduğuna inanması gerekir; olanca umutsuzlu­ ğunun kaynağının kendi içinde yattığını görmediği için, bundan başkalarını sorumlu tutması gerekir. İnsanlar onun yaşamını yık­ mışlardır, dolayısıyla bunun bedelini ödemek zorundadırlar. Sadist kişinin içindeki bütün yakınlık ve acıma duygularını öldüren şey, di­ ğer etkenlerden çok işte bu kinciliktir. Neden, onun yaşamını hara­ beye çeviren —ve buna ek olarak ondan daha iyi bir durumda olan— bu insanlara yakınlık duysun? Bireysel olaylarda öç alma arzusu bi­ linçli olabilir; örneğin, kendi ailesi bağlamında bunun farkında ola­ bilir. Yine de bunun derin bir kişilik eğilimi olduğunun farkında de­ ğildir. Şu ana dek görebildiğimiz kadarıyla sadist kişi, dışlandığına ve kaderin kurbanı olduğuna inandığı için öfkesini kör bir kincilikle 163

başkalannın üstüne boşaltarak delice oraya buraya saldıran bir in­ sandır. Ve arbk, başkalarına acı çektirerek kendi açlarını dindirmeye çalıştığını da anlıyoruz. Ama bu kolay kolay tam bir açıklama ola­ maz. Tek başına yıkıcı özellikleri, birçok sadistik arayışa özgü olan ve bireyi baştan aşağı saran tutkuyu açıklayamaz. Çok daha olumlu ve sadist kişi için yaşamsal öneme sahip bazı kazançların bulunması gerekir. Bu görüş, sadizmin, umutsuzluğun bir ürünü oH ığu savıy­ la çelişiyor gibi gözükebilir. Umutsuz bir insan nasıl birşeyi umut edebilir ve bunun peşinden koşabilir, dahası, bunu böylesine tüketi­ ci bir enerjiyle yapabilir? Yine de gerçek, öznel bakış açısından dik­ kate değer bir kazana olduğu yolundadır. Başkalarım küçük düşü­ rürken, kendi dayanılmaz öz-aşağılamasım dindirmekle kalmaz, aynı zamanda kendine bir üstünlük duygusu da kazandırmış olur. Başkalarının yaşamına şekil verirken onlar üzerinde heyecan verici bir güç duygusu elde etmekle kalmaz, aynca kendi yaşamı için aslı­ nın yerine konmuş bir anlam da bulur. Başkalarını coşkusal açıdan kullanırken kendisine, kendi yavanlık duygusunu azaltan temsili bir coşkusal yaşam sağlar. Başkalarını dize getirdiği zaman, kendi umutsuz yenilgisini bir sis bulutuyla örten bir zafer coşkusu elde eder. Sadist kişinin bütün uğraşları aynca kendi heyecan ve haz duyu­ mu açlığım doyurmaya da yarar. Sağlıklı, dengeli bir insan bu tür haz duyumlanna ihtiyaç duymaz. Birey ne kadar olgunsa, bunlara da o kadar az önem verir. Ama sadist kişinin coşkusal yaşamı bom­ boştur. Öfke ve zafer duygularının dışında hemen hemen bütün duygular boğulmuştur. Sadist kişi öylesine ölüdür ki, canlı olduğu­ nu duymak için bu tür keskin uyanlara ihtiyaç duyar. Son ve o denli önemli olan birşey de, insanlarla olan sadistik iliş­ kilerinin ona, bilinçsiz bir herşeye kadirlik duygusunu pekiştiren bir güçlülük ve gurur duygusu sağlamasıdır. Analiz sırasında hastanın kendi sadistlik eğilimlerine yönelik tutumu büyük değişmeler geçi­ rir. Bunların ilk kez farkına vardığı zaman, bunlara karşı eleştirel bir tutum takınmaya yatkın olur, ama imalı reddedişi yürekten değil­ dir; bu daha çok, mevcut standardlara sözde kalan bir önem verme sorunudur. Ara sıra gelen kendinden tiksinme nöbetleri geçirebilirNe var ki daha sonraki bir dönemde, sadistçe yaşama biçiminden 164

vazgeçmenin eşiğine gelince birdenbire, çok değerli birşeyini yitir­ mek üzere olduğunu hissedebilir. İşte o zaman başkalarına canının istediğini yapabilir olmanın verdiği coşkulu sevinci ilk kez bilinç dü­ zeyinde yaşayabilir. Psikanalizin kendisini aşağılık bir ödleğe dö­ nüştüreceği korkusunu dile getirebilir. Analizde çok sık görüldüğü gibi burada da hastanın korkusu öznel açıdan haklı bir nedene daya­ nır: Başkalarının onun coşkusal ihtiyaçlanna hizmet etmelerini sağ­ lamak için kullandığı güçten yoksun kalınca kendisini sefil ve çare­ siz bir yaratık olarak görür. Zamanla, sadist olmaktan aldığı güç ve gurur duygusunun, aslının yerine konan cılız birşey olduğunu kav­ rayacaktır. Sadizmin onun için çok değerli oluşunun tek nedeni/ger­ çek yapısal güç ve gururun onun için ulaşılmaz olmasıdır. Bu kazançların yapısının farkında olduğumuz zaman, umutsuz bir insanın çılgınca birşeyler arıyor olabileceği görüşünde hiçbir çe­ lişki bulunmadığını görürüz. Ama bulmayı umduğu şey, daha bü­ yük bir özgürlük ya da kendi potansiyel ve yeteneklerini gerçekleş­ tirme değildir; umutsuzluğu yaratan herşey olduğu gibi kalır ve o bunu değiştirmeyi güvenli bulmaz. Peşinden koştuğu şeyler, ger­ çeklerin yerine konan şeylerdir. Temsili yaşam yoluyla coşkusal kazançlar elde edilir. Sadist olmak,saldırganltklaveçoğunluklayıhahkla,başkaları araalığıylayaşamak demektir. Ama bu, böylesine kesin bir yenilgiye uğramış bir insanın yaşayabileceği tek yoldur. Amaçlan peşindeki çabalanna eşlik eden pervasızlık, umutsuzluktan doğan bir pervasızlıktır. Kaybedecek hiçbirşeyi olmadığı için, kazanmanın dışında bir olasılık sözkonusu olamaz. Bu anlamda sadistlik çabalan olumlu bir amaca sahiptir ve bir avuntu girişimi olarak ele alınmalıdır. Bu amacın peşinden böylesinc tutkuyla koşulmasının nedeni, sadist kişinin başkalan üzerinde zafer kazanırken kendi umutsuz yenilgi duygusunu saf dışı bırak­ masıdır. Ne var ki bu çabalann yapısında bulunan yıkıcı öğeler, bireyin kendisi üzerinde geri tepmeler yapmaksızın varlıklann sürdüre­ mezler. Az önce öz-aşağüamadaki artışa dikkati çekmiştik, buna eş ölçüde bir başka geri tepme de kaygı üretimidir. Bu, kısmen bir misil­ leme korkusudur: Başkalarına yaptıklarının —ya da yapmak iste­ diklerinin— aynısını onlann da kendisine yapacaklanndan korkar. 165

Bu korku bilinç düzeyinde, sözkonusu insanlann eğer yapabilirler­ se— yani, sadist kişi sürekli olarak saldıran taraf olarak onlara engel olmazsa— "Kendisine haksızca ve acımasızca davranacaklarım" ka­ bul etme durumundaki kadar büyük bir korku olarak belirmez. Her olası saldınyı önceden görme ve önceden engelleme konusunda öy­ lesine uyanık olması gerekir ki, bütün pratik amaçlar açısından ke­ sinlikle yenilmez olacaktır. Burada kendi yenilmezliğine ilişkin bi­ linçsiz inana çoğunlukla önemli bir rol oynar. Ve bu ona küstahça bir güvenlik duygusu verir: O asla incinmez, asla açığa vurulamaz, (ifşa edilemez), asla bir kaza geçiremez ya da hastalığa yakalanmaz; ger­ çekten de hiçbir zaman ölmez. Yine de eğer kişiler ya da olaylar onu yaralarsa, sahte güvenliği yerle bir olur ve akut ve şiddetli bir paniğe kapılabilir. Kaygısı kısmen de, kendi içindeki patlayıcı, yıkıa öğelere yönelik bir korkudur. Sadist kişi kendisini, yanında tahrip gücü yüksek bir bomba taşıyan bir insan gibi hisseder. Bu tehlikeli öğelerin denetim altında tutulması için aşın bir öz-denetime ve kesintisiz bir uyanıklı­ ğa ihtiyaç duyulur. Eğer alkolün etkisi altında gevşemekten pek faz­ la korkmuyorsa, içtiği zaman bu öğeler suyüzüne çıkabilir. Bu du­ rumda amansız bir yıkıcı olabilir. Aynca onun için kışkırtmaya kar­ şılık gelen özel koşullar altında da bu dürtüler bilinç düzeyine yakla­ şabilir. Zola'nın Bete Humane adlı eserindeki sadist tip, bir kızın çeki­ mine kapılınca panik duyar, çünkü bu çekim sözkonusu kızı öldür­ meye yönelik bir dürtü uyandınr. Bir kazaya ya da acımasızlık edi­ mine tanıklık etmek sadist kişide büyük bir korku yaratabilir, çünkü bu olaylar onun kendi yok etme dürtüsünü ayağa kaldırır. Sadistlik dürtülerinin bastmlmasmdan büyük ölçüde bu iki et­ ken — öz-aşağılama ve kaygı— sorumludur. Bastırmanın derinliği ve ne ölçüde tam olduğu farklılık gösterir. Çoğunlukla yıkıcı dürtü­ ler sadece bilince varma düzeyinden uzak tutulur. Herşey gözönüne alınınca, sadistçe davranışlarının ne kadar çoğunun birey farkına varmaksızın gerçekleştirilebileceğini görmek şaşırtıadır. Sadist kişi sadece ara sıra kendinden daha zayıf bir insana kötü davranmayı ar­ zuladığının, sadistçe edimlere ilişkin yazılar okuduğu zaman heye­ canlandığının ya da içerikleri açıkça sadisitlik olan bazı hayaller kur­ duğunun bilincindedir. Ama ara sıra gidip gelen bu çalkap göriintü166

ler yalıtılmış olarak kalır. Gündelik yaşamda başkalarına yaptıkları­ nın çoğu çoğunlukla bilinçsizdir. Kendine ve başkalarına yönelik duygusuzluğu, konuyu bulandıran etkenlerden birisidir; bu sis da­ ğılıncaya dek yaptığı şeyleri coşkusal olarak algılayamaz. Bunun yanısıra, sadistlik eğilimlerini gizlemek için oluşturulan haklılık temeli çoğunlukla, sadece sadist kişinin kendisi için değil, a a çektirdiği in­ sanları da aldatmaya yetecek kadar zekicedir. Sadizmin, ağır bir nev­ rozun son basamağı olduğunu unutmamamız gerekir. Dolayısıyla haklılık temelinin türü, sadistlik eğilimlerine kaynaklık eden özgün nevrozun yapısına bağlı olacaktır. Örneğin uysal tip eşini bilinçsiz sevgi aldatmacasıyla tutsak edecektir. İsteklerini ihtiyaçlarına bağ­ layacaktır. Böylesine çaresiz ya da kaygılı ya da hasta olduğu için, eşi yapılacak işleri onun için yapmalıdır. Yalnız kalamadığı için, eşi her zaman yanında olmalıdır. Başkalarının kendisini ne denli acılara boğduklarını bilinçsizce sergileyerek, suçlamalanm dolaylı olarak dile getirecektir. Saldırgan tip sadistlik eğilimlerini oldukça açık bir yoldan dile getirir;yinedebu onun bunların daha çok farkında olduğu anlamına gelmez. Hoşnutsuzluğunu, küçümseyici tutumunu veisteklerini or­ taya vurmakta kesinlikle tereddüt etmez, ama bütünüyle haklı olu­ şunun yanısıra kesinlikle açık sözlü olduğuna da inanır. Aynca başkalanna yönelik saygı yokluğunu ve onlan kullanma gerçeğini dış­ sallaştıracak ve kendinden emin sözlerle onu nasıl kötüye kullan­ dıklarını anlatarak onlan yıldıracaktır. Yalıtkan kişi sadistlik eğilimlerini dile getirme konusunda olağa­ nüstü derecede rahattır. Uzaklaşmaya hazır oluşuyla başkalarını gü­ vensizlik duygusuna gömerek, onlarda onu kötürüm ya da rahatsız ettikleri izlenimi bırakarak ve kendilerini aptal yerine koymalan karşısında sessiz kalıp bundan gizli bir haz alarak, onlan rahat ve sessiz bir yoldan engelleyecektir. Ama sadistlik dürtüleri çok daha derinlere bastırılabilir ve bu du­ rumda içe yansıtılmış bir sadizm olarak adlandınlabilecek olan şeye yol açabilir. Burada olan şey, kişinin kendi dürtülerinden aşın dere­ cede korkması ve bu nedenle bunlann kendisi ya da başkalan karşı­ sında açığa vurulmasına engel olmak için aşın bir dengeleme çabası göstermesidir. Kendini ortaya koymaya, saldırganlığa ya da düş­ 167

manlığa karşılık gelen herşeyden kaçınacak ve bunun sonucunda genişbir alanda derinlemesine ketlenecektir. Kısa bir özet bu sürecin içerdiği şeylere ilişkin bir görüş kazandı­ racaktır. Başkalarını tutsak etmekten kaçınma, bir emir verme yeti­ sinden yoksun olmak, bir sorumluluk konumunu ya da önderliği çok daha az üstlenmek demektir. Bu, başkalarını etkileme ya da onla­ ra öğüt verme konusunda aşm bir sakımmlılık yaratır. Bu, en man­ tıklı kıskançlığın bile bastırılmasına neden olur. İyi bir gözlemci sa­ dece, böyle bir insanın işleri yolunda gitmediği zaman bir başağnsı, bir mide rahatsızlığı ya da bir başka belirti (semptom) yarattığını farkedecektir. Başkalarını kullanmaktan kaçınması, öz-gizleyici eğilimleri öne çıkanr. Bu, bireyin herhangi bir arzuyu dile getirmeye— kaldı ki her­ hangi bir arzuya sahip olmaya— cesaret edemeyişinde; kötüye kul­ lanılma karşısında başkaldırmaya, hatta kötüye kullanıldığını his­ setmeye bile cesaret edemeyişinde; başkalarının beklentilerini ya da isteklerini kendininkilerden daha haklı ya da önemli olarak değer­ lendirmeye eğilim göstermesinde; kendi çıkarlarını savunmak yeri­ ne kullanılmayı yeğleyişinde kendini ele verir. Böyle bir insan iki ateş arasındadır. Başkalarını kullanmaya yönelik kendi dürtülerin­ den korkmaktadır ama ayrıca korkaklık olarak gördüğü kendini or­ taya koyma yetisinden yoksunluğundan ötürü de kendini küçüm­ ser. Ve başkaları onu kullanınca —ki doğal olarak böyle bir şey ola­ caktır— çözümsüz bir ikileme yakalanır ve bir ruhçöküntüsüyle ya da işlevsel bir semptomla tepki gösterebilir. Benzer bir yoldan bu tip bir insan, başkalarını engellemek yerine, onları dışkırıklığma uğratmama, düşünceli ve cömert olma konu­ sunda aşm kaygılı olacaktır. Başkalarının duygularını yaralayabileceğine ya da şöyle veya böyle onları küçük düşürebileceğine inanı­ lan herşeyden kaçınmak için elinden geleni yapacaktır. Sezgisel ola­ rak, söylenecek "hoş" birşey —örneğin, onlann öz-güvenini artıra­ cak değerbilirce bir söz— bulacaktır. Suçu kendi üstüne almaya oto­ matik bir eğilim gösterecek ve özürlerinde savurgan olacaktır. Eğer bir eleştiri yapması gerekirse bunu olası en yumuşak biçimiyle yapa­ caktır. Kaldı ki başkalan onu kabaca kötüye kullandıkları zaman bile gösterdiği tek tepki, "anlayış" olacaktır. Ama aynı zamanda küçük 168

düşürülmeye karşı aşın ölçüde duyarlıdır ve bunun altında ölesiye acı çeker. Coşkular üzerindeki sadistlik oyunu derinlemesine bastmldığı zaman, bireyin, bir insanı kendine çekme gücünden yoksun olduğu yolundaki bir duyguya kapılmasına yol açabilir. Bu nedenle bir in­ san —sık sık tersinin kanıtlanna karşın— karşı cins için çekici olma­ dığına, kıyıda köşede kalmış değersiz insanlarla kendini avutmak zorunda olduğuna açıkça inanabilir. Bu durumda bir aşağılık duy­ gusundan sözetmek, kişinin şöyle ya da böyle zaten bilincinde oldu­ ğu ve kısaca öz-aşağılamanın bir ifadesi olabilecek şey için bir başka sözcük kullanmaktan öte birşey değildir. Ama burada önemli olan şey, çekici olmama görüşünün, heyecan verici dize getir ve reddet oyunundan bilinçsiz bir kaçış da olabileceği gerçeğidir. Analiz sıra­ sında hastanın, sevgi ilişkilerine ilişkin tablonun tamamını bilinçsiz­ ce çarpıttığı yavaş yavaş açıklık kazanabilir. Ve burada belirleyici bir başka değişme gerçekleşecektir: "çirkin ördek yavrusu," insanları kendine çekme arzusunun ve bunu yapma becerisinin farkına varır, ama onun yaklaşımlarını ciddiye aldıkları an, öfke ve aşağılamayla onlara düşman kesilir. Sonuçtaki kişilik tablosu yanıltıcı ve değerlendirilmesi zordur. Bunun uysal tiple olan benzerliği ilginçtir. Aslında açıkça sadist olan kişinin normalde saldırgan tipe girmesine karşın, içe yansıtılan sadizmin sözkonusu olduğu birey kural olarak ağır basan uysallık eği­ limleri geliştirmeye başlamıştır. Aradaki benzerlik, onun da çocuk­ luğunda özellikle ağır bir darbe yemiş ve baskı altında ezilmiş olma­ sıdır. Duygulannı çarpıtmış ve kendisine baskı yapan kişiye karşı başkaldırmak yerine, onu sevmeye yönelmiş olabilir. Yaşı ilerledik­ çe —belki de ergenlik çağı dolaylarmda— çatışmalar dayanılmaz bir durum almış ve birey çareyi insanlardan uzaklaşmakta bulmuştuk. Ama başarısızlıkla karşılaşınca kendi fildişi kulesinin yalıtımına ar­ tık daha fazla dayanamaz. Bu durumda daha önceki bağımlılığına geri dönmüş gibidir, ancak şu farkla: Sevecenlik ihtiyacı öylesine bü­ yük boyutlara ulaşmıştır ki, sadece yalnız bırahlmamanın bedeli ne olursa olsun ödemeye hazırdır. Aynı zamanda da sevecenlik bulma şansı azalmıştır, çünkü —henüz varlığım koruyan— coşkusal yalı­ tım ihtiyacı, kendini bir insana bağlama arzusuna sürekli olarak en­ 169

gel olmaktadır. Bu savaştan yıkık ve yorgun çıktığı için umutsuzlu­ ğa kapılmış ve sadistlik eğilimleri geliştirmiştir. Ama insanlara duy­ duğu ihtiyaç öylesine inatçıdır ki, sadece sadistlik dürtülerini bastır­ mak değil, ayrıca bunları gizlemek için de kendini gemlemek zorun­ da kalmıştır. Bu olayda başkalarıyla birlikte olmak — o anlamasa da— bir geri­ lim anlamına gelmektedir. Resmi ve utangaç olma eğilimi gösterir. Sürekli olarak, sadizm dürtülerine karşıt olan bir rol oynaması gere­ kir. İnsanlara gerçekten de çok düşkün olduğunu düşünme gerekli­ liği onun için çok doğaldır; analizde, insanlar için yok denecek kadar az şey hissettiği gerçeğiyle uyandığı ya da en azından duygularının ne olduğu konusunda kuşkulu olduğu zaman bu ona bir şok gibi ge­ lir. Bu noktada bu belirgin eksikliği değişmez bir gerçek olarak kabul etmeye yatkın olur. Ama aslında o sadece kendi olumlu duygular al­ datmacasından vazgeçme sürecini yaşamaktadır ve bilinçsizce, ken­ di sadistlik dürtüleriyle yüzyüze gelmektense hiçbirşey hissetme­ meyi tercih eder. Ancak ve ancak bu dürtüleri algıladığı ve bunların üstesinden gelmeye başladığı zaman başkalarına yönelik olumlu bir duygu gelişmeye başlayabilir. Yine de tabloda, deneyimci gözlemci için sadistlik eğilimlerinin varlığını gösterecek bazı öğeler vardır. Herşeyden önce, başkalarını kullandığını, yıldırdığını ve engellediğini gösterebilecek olan sinsi bir yol her zaman vardır. Genellikle, bilinçsiz olmasına karşın algıla­ nabilir olan ve yüzeysel olarak başkalarının düşük ahlak standardlanna bağlanan onlara yönelik bir aşağılama vardır. Örneğin kişi ken­ dine yöneltilen sadistçe bir davranışa bazen açıkça sınırsız bir ölçüde katlanabilir ama bir başka zaman en küçük bir baskı, kullanım ya da küçük düşürme belirtisine bile aşın bir duyarlılık gösterir. Son olarftk, "mazoşist" olma —yani aldatılmış, acı çektirilmiş olma duygu­ suna kapılma— izlenimi verir. Ama mazoşizm terimi ve bunun arka­ sındaki kuram yanıltıcı olduğu için, en iyisi, bu terimden uzak dur­ mak ve bunun yerine konunun içerdiği öğeleri tanımlamak olacak­ tır. Sadizmi içe yansıtan kişi kendini ortaya koyma konusunda de­ rinlemesine ketiendiği için, her durumda kötüye kullanılacaktır. Ama buna ek olarak, kendi zayıflığı altında ezildiği için gerçekte ay­ nı anda hem açıktan açığa sadist olan insanlara hayranlık duyarak, 170

hem de onlardan tiksinerek —tıpkı açıktan açığa sadist olan kişinin onda gönüllü bir kurban algılayıp onun çekimine kapılması gibi— sık sık onların çekimine kapılır. Böylece kendini, engellenmek, kulla­ nılmak ve küçük düşürülmek için yolun ortasına bırakır. Ne var ki, kendisine yapılan böylesine kötü davranışlardan zevk almak şöyle dursun, bunların altında ezilir. Bu davranışların ona verdiği şey, kendi sadistlik dürtülerini, kendi sadistliğinin farkına varmaksızın bir başkasının aracılığıyla eyleme aktarma fırsatıdır. Kendisini ma­ sum ve ahlaki açıdan haksızlığa uğramış hissedebilir; bu arada aynı zamanda da bir gün sadist eşi kullanacağı ve onu dize getirip zafer kazanacağı umudunu besler. Freud, tanımladığım bu tabloyu gözlemiştir ama yaptığı temelsiz genelleştirme, bulgularının geçerliliğini ortadan kaldırmıştır. Bu bulgulan kendi tümel felsefesinin çerçevesine uydurarak, bunlan yüzeyde ne kadar iyi olursa olsun, insanın kalıtsal olarak yıkıcı oldu­ ğunun bir kanıtı olarak değerlendirmiş, böyle kabul etmiştir. Oysa durum, belli bir nevrozun belli bir sonucudur. Sadist inşam bir cinsel sapık olarak değerlendiren ya da onun adi ve kötü olduğunu söylemek için ince bir terminoloji kullanan bir gö­ rüş açısından şu anki noktaya dek uzanan uzun bir yol katetmiş bu­ lunuyoruz. Cinsel sapmalar oldukça seyrektir. Var olduktan zaman bunlar başkalarına yönelik genel bir tutumun sadece bir dışavuru­ mudur. Yıkıcı eğilimler yadsınamaz; ama bunlan anladığımız za­ man, görünüşte insanlıkdışı bir davranışın arkasından aa çeken bir insan buluruz. Bununla, böyle bir insana tedavide yardımcı olma olasılığı yaratmış oluruz. Onun, kendisini dize getiren bir yaşamın karşılığında bir bedel, bir tazminat arayan umutsuz bir birey oldu­ ğunu görürüz.

171

Sonuç NEVROTİK ÇATIŞMALARIN YENİDEN ÇÖZÜMÜ Nevrotik çatışmaların kişilik üzerinde yarattığı sonsuz yıkımı kavradıkça, bu çatışmalann gerçek anlamda yeniden çözülmesi ihti­ yacı da o kadar hayati gözükür. Ama artık bunların ne ussal kararlar­ la, ne kaçak dövüşlerle ne de irade gücüyle gerçek anlamda çözüle­ meyeceğini anladığımıza göre,bu nasıl yapılabilir? Bunun tek bir yo­ lu vardır: Çatışmalar, ancak kişilik içinde bunları yaratan koşullann değiştirilmesiyle gerçek anlamda yeniden çözülebilir. Bu yol köklü ve bir zor bir yoldur. Kendi içimizdeki herhangi bir şeyi değiştirmenin içerdiği zorluklar açısından, zaman kazanmak için arka cepheyi iyice temizlememiz gerektiği oldukça anlaşılır bir şeydir. Hastaların —ve elbette diğer insanların da— sık sık şunu sor­ malarının nedeni belki de iştebudur: Kişinin kendi temel çatışmasını görmesi yeterli midir? Yanı t elbette hayır. Analist — analizin oldukça erken evrelerinde hastanın nasıl bö­ lünmüş olduğunu ayırdederek— hastaya bu çatlağı algılaması için yardım edebilecek bir durumda olduğu zaman bile içgözlemin kısa sürede bir yararı olmaz. Bu belli bir rahatlama yaratabilir ve hasta an­ laşılmaz bir sis bulutu içinde yitip gitmek yeri ne sorunları içi n nesnel bir neden görmeye başlar; ama bu içgözlemi yaşamına uygulaya­ maz. Kendi yapısındaki farklı parçalann nasıl etkinlik gösterdikleri­ nin ve birbirlerini nasıl etkilediklerinin algılanması onu daha az bö­ lünmüş yapmaz. Bu gerçekleri, tıpkı bir insanın garip bir mesaj duy­ ması gibi duyar; bu doğru gibi gözükür ama bunun kendisi için taşı­ dığı sonuçlan kavrayamaz. Nevrotik birey, çok çeşitli zihinsel karşı çıkışlarla bunu mutlaka geçersiz kılacaktır. Bilinçsizce, analistin onun çatışmalannın büyüklüğünü abarttığı; eğer dış koşullar olma­ 172

saydı kendisinin de daha iyi bir durumda olmuş olacağı; başarının ya da sevginin onu sıkıntıdan kurtaracağı; insanlardan uzak dura­ rak çatışmalarından kaçınabileceği; insanın, iki efendiye birden hiz­ met edemeyeceği sıradan insan için doğru olsa da, irade ve zekanın sınırsız güçleriyle kendisinin bunu yapmayı başarabileceği konula­ rında ısrar edecektir. Ya da—yine bilinçaltında— analistin profesyo­ nel sevimlilik gösterisi yapan bir şarlatan ya da iyi niyetli bir budala olduğuna; analistin, hastanın onarılması olanaksızbir biçimde yıkıl­ dığını —bu, hastanın, analistin varsayımlarına kendi umutsuzluk duygusuyla tepki göstermesi anlamına gelir— bilmesi gerektiğine inanabilir. Bu tür zihinsel karşı çıkışlar, hastanın ya kendi özgün çözüm giri­ şimlerine — ki bu girişimler ona çatışmaların kendilerinden daha gerçek gözükür— dört elle sarıldığı ya da temelde iyileşme konu­ sunda umutsuz olduğu gerçeğine dikkati çektiği için, temel çatışma üzerindeyararlı bir çalışma yapmadan önce bütün bu girişimlerin ve bunların bütün sonuçlarının başından sonuna irdelenmesi gerekir. Daha dolaylı bir yol arayışı, Freud'un köken üzerindeki vurgula­ masının ağırlık kazandırdığı bir başka soruyu gündeme getirin Bu çatışan itkileri —algılandıkları zaman— kökenlerine ve bunların ço­ cukluk ortamındaki ilk dışavurumlarına bağlamak yeterli midir? Yanı t yine hayır ve yine çoğunlukla bu yanı t için de aynı nedenler geçerüdir. İlk deneyimlerin ayrıntılı bir şekilde hatırlaması bile hasta­ ya kendine yönelik daha esnek, daha hoşgörülü bir tutumun ötesin­ de pek birşey kazandırmaz. Bu hatırlama bugünkü çatışmalarım ke­ sinlikle daha az yıkıcı yapmaz. Çocukluk yıllarındaki çevresel etkenlere ve bunların çocuğun ki­ şiliğinde yarattığı değişmelere ilişkin geniş kapsamlı bir bilginin, önemsiz bir doğrudan tedavi değerine sahip olmasına karşın, nevrotik çatışmaların geliştiği koşullara ilişkin araştırmamız üzerinde bel­ li bir etkisi vardır.* Herşeyden önce başlangıçta çatışmaları yaratan şey, bireyin kendisiyle ve başkalarıyla olan ilişkilerindeki değişme­ * Genelde anlaşıldığı gibi bu bilginin aynca büyük bir koruyucu değeri var­ dır. Çocuğun gelişmesine yardımcı olan ve bu gelişmeyi geciktiren çevresel etkenleri tanırsak, gelecek nesillerde nevrozlann gelişiminin engellenmesi­ ne yönelik bir kapıyı açmış ol uruz. 173

lerdir. Bu gelişmeyi bu kitabın önceki bölümlerinde olduğu kadar daha önceki kitaplarımda da* tanımlamıştım. Özetle, bir çocuk ken­ disini, kendi iç özgürlüğünü, kendiliğindenliğini, güvenlik duygu­ sunu, özgüvenini— kısaca kendi ruhsal varoluşunun çekirdeğini— tehdit eden bir ortamla karşı karşıya olabilir. Kendini yalıtılmış ve çaresiz hisseder, bunun sonucunda başkalarıyla ilişki kurmaya yö­ nelik ilk girişimleri, gerçek duygulan tarafından olduğu kadar stra­ tejik zonmluluklar tarafından da belirlenir. Kısaca hoşlanamaz ya da tiksinemez, güven ya da güvensizlik duyamaz, kendi arzulanna ya da başkalannın arzulanna yönelik karşı çıkışlannı dile getiremez, ancak otomatik olarak, başkalanyla başedebilmenin ve kendine ola­ cak en az zararla onlan kullanmanın yollannı bulmak zorunda kalır. Bu yolla gelişen temel özellikler, kendine ve başkalanna yabancılaş­ ma, bir umutsuzluk duygusu, derin bir tedirginlik ve insan ilişkile­ rindeki genel bir sakınımlıhktan açık nefrete kadar uzanan düşman­ ca bir gerilim olarak özetlenebilir. Bu koşullar varlığını koruduğu sürece nevrotik birey belki de ça­ tışan itkilerinin hiçbirisinden vazgeçemez. Tersine, nevrotik geliş­ menin akışı içinde bunların kaynaklandığı iç zorunluluklar daha da hayati bir durum alır. Sahte çözümlerin onun kendisiyle ve diğer in­ sanlarla olan ilişkilerindeki rahatsızlığı artıracağı gerçeği, gerçek bir çözüme giderek daha az ulaşılabilir kılması anlamına gelir. Bu nedenle terapinin tek amacı, bu koşulların kendilerinin değiş­ tirilmesi olabilir. Nevrotik bireyin kendini yeniden kazanmasına, kendi gerçek duygularının ve isteklerinin farkına varmasına, kendi­ ne ait değer gruplarını geliştirmesine ve kendi duygulan ve inançlan temelinde diğer insanlarla ilişki kurmasına yardım etmemiz anlamı­ na gelir. Eğer buna bir büyünün yardımıyla ulaşabilseydik, çatışmalan, dokunmaya bile gerek kalmaksızın safdışı bırakırdık. Böyle bir büyümüz olmadığı için, arzu edilen değişmeyi yaratmak için hangi adımları atmak zorunda olduğumuzu bilmemiz gerekir. Her nevroz — belirtiler (semptomlar) ne kadar dramatik ve görü­ nüşte ne kadar kişilikdışı olursa olsun— sonuçta bir kişilik bozuklu­ * BJtz. Karen horney, New Ways in Psychoanalysis, (Psikanalizde Yeni Yollar) age., 8. Bölüm; ve Sdf-Analysis, (Kendi kendine Psikanaliz) age., 2. Bölüm. 174

ğu olduğu için, terapinin konusu kişilik yapısının tamamını analiz etmektir. Dolayısıyla bu yapıyı ve bunun bireysel değişmelerini ne kadar iyi ve açıklıkla tanımlayabilirsek, yapılacak işi de o kadar ke­ sinlikle formüle edebiliriz. Eğer nevrozu, temel çatışmanın çevresi­ ne inşa edilen koruyucu bir yapı olarak ele alırsak, analitik çalışma kabaca iki bölüme ayrılabilir, ilk bölüm, belli bir hastanın giriştiği bütün bilinçsiz çözüm girişimlerim ve bunların onun kişiliği üzerin­ deki etkilerini ayrıntılarıyla irdelemeyi içerir. Bu, hastanın ağır ba­ san tutumunun bütün sonuçlarını, ideal imajım, dışsallaşhrmasım, vb, bunlarla altlarında yatan çatışmalar arasındaki özel ilişkiye değinmeksizin ele almayı da içerir. Ça aşmalar ortaya çıkmadan önce bu etkenlerin anlaşılamayacağım ve bunlar üzerinde çal ışılamaya­ cağını varsaymak yanıltıcı olacaktır çünkü bu etkenler, çatışmaları uzlaştırma ihtiyaçlarından kaynaklanmalarına karşın, kendi ağırlık­ larım taşıyan, kendi güçlerini kullanan ve kendilerine ait bir yaşam­ ları olan etkenlerdir. Analizin ikinci bölümü çatışmaların kendileriyle ilgili çalışmayı kapsar. Bu, sadece bu çatışmaların genel çizgilerim hastanın bilinç düzeyine çıkartmak değil, aynca bunların nasıl etkinlik gösterdikle­ rini —yemi, bunlardan kaynaklanan uzlaşmaz itki ve tu tumlann özel olaylarda nasıl birbirlerine engel olduklarını; örneğin; içe yansıtılan sadizmin pekiştirdiği bir arkaplanda kalma ihtiyacının, onun bir oyunu kazanmasını ya da rekabetçi bir çalışmada üstün gelmesini nasıl engellediğini, bu arada aynı zamanda başkalarım dize getire­ rek zafer kazanma itkisinin, zaferi nsıl sürükleyici bir zorunluluk yaptığını ya da değişik kaynaklardan gelen çileciliğinin, bir sevecen­ lik, yakınlık ve kendim şımartma ihtiyacına nasıl engel olduğunu — aynntılanyla görmesi için hastaya yardım etmek anlamına gelir. Ay­ nca hastaya, iki karşıt kutup arasında nasıl mekik dokuduğunu; ör­ neğin, kendine karşı aşın ölçüde katı olmayla aşın hoşgörülü olma arasında nasıl gidip geldiğim yada belki de sadizm itkilerinin pekiş­ tirdiği kendine yönelik dışsallaştınlmış isteklerinin, herşeyi biliyor ve bağışlayla olma ihtiyaayla nasıl çarpıştığını ve sonuçta karşısın­ daki insanın yaptığı herşeyi aşağılamayla hoşgörme arasında nasü mekik dokuduğunu ya da bütün haklan kendine tanımakla hiçbir hakka sahip olmadığı duygusu arasında nasıl gidip geldiğini göster­ 175

mek zorunda kalacağız. Analitik çalışmanın bu bölümü ayrıca, örneğin, benmerkezcilikle içtenliği, sevecenlikle dize getirmeyi, baskıyla özveriyi birleştirme­ ye çalışmak gibi, hastanın yapmaya çalıştığı bütün olanaksız alaşım ve uzlaşmalann yorumlanmasını da içine alır. Bu, ideal imajın, dış­ sallaştırmalarının, vb çatışmalarını gözönünden kaldırmaya, örtbas etmeye ve bunların yıkıcı gücünü alevlendirmeye nasıl hizmet etti­ ğini kesin olarak anlaması için hastaya yardım etmeyi de içerecektir. Özetle bu, hastanın kendi çatışmalarını — bunların kendi kişiliği üzerindeki etkisini ve semptomlarından (şikayetlerinden) özel ola­ rak nasıl sorumlu olduklarını— her yönüyle tam olarak anlamasını sağlamayı da içine alır. Genel olarak hasta, analitik çalışmanın bu bölümlerinden her bi­ risinde farklı türden bir direnme sunar. Daha önceki kendi çözüm gi­ rişimleri analiz edilirken, kendi tutum ve eğilimlerinde yapısal olan öznel değerleri savunmaya kararlıdır, bu nedenle bunların gerçek doğası üzerindeki her içgözleme inatla ayak direr. Çatışmalarının analizi süresince temel ilgisi, çatışmalarının hiç de çatışma olmadık­ larını kanıtlamaktır ve bu nedenleözgün itkilerinin gerçekten de uz­ laşmaz oldukları gerçeğini bulandınr ve küçümser. Konuların ele alınma sırasıyla ilgili olarak, Freud'un verdiği öğüt temel bir öneme sahiptir ve belki de bu önemi aynen koruyacaktır. Freud, tıbbi tedavide geçerli olan ilkeleri analize uygulayarak, hasta­ nın sorunlarına yaklaşma konusunda iki varsayımın önemini vur­ gulamıştır: Bir yorumlama zararlı değil, yararlı olmalıdır. Başka bir deyişle analist iki soruyu aklında tutmalıdır: Şu anda hasta belli bir içgözleme dayanabilir mi ? Ve, belli bir yorum hasta için bir anlam ta­ şımaya ve onu yapıcı bir yoldan düşünmeye itmeye yatkın mıdır? Flenüz bir eksiğimiz daha var ki o da, bir hastanın neye dayanabile­ ceğine ve neyin uyarıcı yapıcı içgözleme yol açacağına ilişkin kesin ve nesnel bir ölçüttür. Bir hastadan diğerine gözlenen yapısal farklı­ lıklar, yorumlamanın zamanlanmasına ilişkin dogmatik reçetelere izin vermeyecek kadar büyüktür, ama hastanın tutumlarında belli değişmeler gerçekleşinceye dek, belli sorunların verimli ve tehlike­ siz bir biçimde ele alınamayacağı ilkesini bir yol gösterici olarak ele alabiliriz. Bu temelde her zaman ulgulanabilir olan birkaç yönteme 176

dikkati çekebiliriz. Hasta kendisi için kurtuluş anlamına gelen yanılsamaların arka­ sı ndan koşmaya kararlı olduğu sürece onu büyük bir çatışmayla kar­ şı karşıya getirmek boşunadır. İlk önce bu arayışların boşuna ve ken­ di yaşamına engel olduklarını görmesi gerekir. Çok yoğunlaşmış te­ rimlerle söylersek, çatışmalardan önce çözüm girişimleri analiz edil­ melidir. Bununla, çatışmalara ilişkin herhangi bir anıştırmadan ıs­ rarla kaçınılması gerektiğini söylemek istemiyorum. Yaklaşımın ne denli sakınımla yürütülmesi gerektiği nevrotik yapının tamamının ağırlığına bağlıdır. Bazı hastalar, eğer dikkatlerini zamansız olarak çatışmalarına çekersek, paniğe kapılabilirler. Diğerleri için bu hiçbir anlam taşımayacak, hiçbir etki yaratmadan geçiştirilecektir. Ama mantıksal açıdan, hasta kendi özgün çözümlerine dört elle sarıldığı ve bilinçsizce bunların yardımıyla "ayakta kalmaya" çalıştığı sürece, onun kendi çatışmalarına hayati bir ilgi duyması beklenemez. Özenle ve binbir sakınımla gündeme getiril mesi gereken bir baş­ ka konu da ideal imajdır. Burada, analizin oldukça erken bir evresin­ de ideal imajın bazı yanlarının ele alınabileceği koşullan tartışmak bizi konudan epeyce uzaklaştıracaktır. Buna karşın sakınım öğütle­ nebilir çünkü ideal imaj, çoğunlukla hastanın kendisi için gerçek olan tek parçasıdır. Dahası, ideal imaj, hastaya bir tür özsaygı sağla­ yan ve onun öz-aşağılamanm içinde boğulmasına engel olan tek öğe de olabilir. îdeal imajın yıkılışına dayanabilmeden önce hastanın belli ölçülerde gerçekçi bir yapısal güç kazanmış olması gerekir. Analizin erken bir evresinde sadistlik eğilimleri üzerinde çalış­ mak da kesinlikle boşunadır. Bunun bir nedeni kısmen, bu eğilimle­ rin ideal imaja aşın bir karşıtlık göstermesinde yatmaktadır. Daha sonraki bir dönemde bunlann farkına vanlması hastayı sık sık dayamlmazbir tiksinti ve korkuya boğar. Ama bu analiz kınn tısım, hasta daha az umutsuz ve daha çok becerikli oluncaya dek ertelemenin daha kesin bir nedeni vardır: Bilinçaltında, temsin yaşam biçiminin elinde kalan tek şey olduğuna inandığı sürece hasta, belki de kendi sadistlik eğilimlerinin üstesinden gelmeye ilgi duymayacaktır. Yorumların zamanlamasına ilişkin aynı ilke, bunun bireysel uy­ gulayımı özgün kişilik yapısına bağlı olduğu zaman da kullanılabi­ lir. Örneğin saldırganlık eğilimleri ağır basan—duygulan bir zayıf­ 177

lık olarak küçümseyen ve güç görünümü veren herşeyi alkışlayan— bir hasta durumunda ilk önce bu tutumun ve bunun bütün sonuçlan üzerinde üzerinde başından sonuna çalışılması gerekir. Hastanın in­ sanca yakınlaşmaya duyduğu ihtiyacın herhangi bir yanma —bu ih­ tiyaç analist için ne denli açık olursa olsun— öncelik vermek bir hata olacaktır. Hasta bu türden her harekete, kendi güvenliğine yönelik bir tehdit olarak içerleyecektir Analistin, onu "içli" bir insan yapma arzusuna karşı tetikte olması gerektiğine inanacaktır. Ve ancak çok daha güçlü olduğu zaman uysallığa ve öz-gizleyidliğe yönelik ken­ di eğilimlerine göz yumabilecek bir duruma gelecektir. Bu hastada ayrıca analist bir süre için umutsuzluk sorunundan da kesinlikle ka­ çınmak zorunda kalacaktır, çünkü hasta bu tür bir duyguyu benim­ semeye direnmeye yatkın olacaktır. Onun için umutsuzluk, tiksindi­ rici bir kendine acımayı anıştıracak ve yüzkızartıa bir yenilgi itirafı anlamına gelecektir. Tersine, eğer uysallık eğilimleri ağır basıyorsa, baskıcı ya da kinci eğilimlerin ele alınabilmesi için ilk önce ’’insanlara yönelmenin" içerdiği etkenlerin tamamı en ince ayrıntılarına dek ir­ delenmelidir. Yine eğer bir hasta kendini büyük bir bilge ya da bü­ yük bir aşık olarak görüyorsa, küçümsenme ve reddedilme korkusu­ na yaklaşmak zaman kaybından başka birşey olmayacaktır, bu tip bir hastanın öz-aşağılamasını ele almak daha da boşuna bir girişim olacaktır. Bazen, başlangıçta ele alınabilecek şeylerin boyutları çok sınırlı­ dır. Bu özellikle yüksek dereceden bir dışsallaştırma katı bir ideal imaj birleştiği zaman —bu, hiçbir hata görünümü vermeyecek bir durumdur— geçerlidir. Eğer belli izler analist açısmdan bu duruma açıklık kazandırırsa, sorunun kaynağının hastanın kendi içinde yat­ tığım uzaktan da olsa anıştıracak bütün yorumlardan kaçınarak epeyce zaman kazanacakta. Yine de, bu dönemde ideal imajın hasta­ nın kendine yönelik olağandışı istekleri gibi belli yanlarına dokunmakolasıolabilir. Nevrotik kişilik yapısının dinamik güçleriyle olan bir tanıdıklık, analistin ayrıca hastanın çağnşımıylanyla neyi dile getirmek istedi­ ğini ve dolayısıyla o anda neyin ele alınması gerektiğini çabucak ve hatasız olarak kavramasına yardıma olacaktır. Görünüşte önemsiz olan göstergelerden yola çıkarak hastanın kişiliğinin tümel yanını 178

görüntüleyebilecek ve kestirebilecek, dolayısıyla dikkatini ortaya çkm ası beklenen öğelereçevirebilecektir. Burada analistin konumu, karşısına gelen bir hastanın öksürdüğünü, geceleri terlediğini ve ikindi zamanlan yorgun düştüğünü öğrenince bir akciğer veremi olasılığını ele alan ve muayenesini bu olasılığı gözönüne alarak ya­ pan bir dahiliyecirıin konumuna benzeyecektir. Örneğin eğer bir hasta davranışlarında özür dileyiciyse, analiste hayran olmaya hazırsa ve çağrışımlarında öz-gizleyici eğilimler or­ taya vuruyorsa, analist, insanlara "yönelmenin" içerdiği etkenlerin tamamını görüntüleyecektir. Bunun, hastanın ağır basan tutumu ol­ ması olasılığını yoklayacaktır ve eğer daha başka kanıtlar da bulur­ sa, bu tutum üzerinde olası her açıdan durmaya çalışacaktır. Benzer bir biçimde, eğer hasta küçük düşürüldüğüne ilişkin deneyimlerini tekrar tekrar anlatırsa ve analize bu ışık al tında baktığım belli ederse, analist, hastanın küçük düşürülme korkusu üzerinde durmak zo­ runda olduğunu bilecektir. Ve yorumlamak için bu korkunun o an ulaşılması en kolay olan kaynağım seçecektir. Örneğin bu korkuyu, ideal imajın parçalarının bilinç düzeyine ulaşmış olması koşuluyla, hastamn bu imajın onaylanmasına duyduğu ihtiyaçla birleştirebilir. Yine, eğer hasta analitik ortamda durgunluk gösterir ve kader duy­ gusundan sözederse, analist o anda olası olduğu ölçüde hastamn umutsuzluğu üzerinde durmak zorunda kalacaktır. Eğer bu umut­ suzluk analizin ta başında kendini gösterecek olursa, analist ancak bunun anlamına —yani hastanın kendim bıraktığına— dikkati çeke­ bilecek durumda olabilir. Daha sonra hastaya, umutsuzluğunun gerçekten de umutsuz olan bir durumdan kaynaklanmadığını, bu­ nun anlaşılması ve sonuçta safdışı bırakılması gereken bir sorun içer­ diğini anlatmaya çalışacaktır. Eğer umutsuzluk daha sonraki bir dö­ nemde ortaya çıkacak olursa, analist bunun hastanın kendi çatışma­ larından kurtulmaya yönelik bir çıkış yolu bulma ya da kendi ideal imajım gerçekleştirme konusunda duyduğu umutsuzluğa özellikle bağlayabilecek bir durumda olabilir. Ele alınan bu yöntemlere karşın, yine de analistin sezgilerine ve hasta içinde sürüp giden şeylere yönelik duyarlılığına çok şey düş­ mektedir. Bunlar, analistin elinden-geldiğince geliştirmeye çalışma­ sı gereken değerli, kaldı ki vazgeçilmez araçlardır. Ama sezgilerin 179

kullanılması, yöntemin sadece "sanat" alanına girdiği ya da bunun, sağduyu uygulamasının yeterli olduğu bir yöntem olduğu anlamına gelmez. Nevrotik kişilik yapısına ilişkin bir bilgi, buna dayandırılan sonuç çıkarımları kesinlikle bilimsel kılar ve analistin tedaviyi kesin ve sorumlu bir yöntemle yürütmesine olanak veri r. Yine de, yapıdaki sonsuz bireysel farklüıklar yüzünden analist bazen ancak zorlukla ve deneme-yanılma yoluyla ilerleyebilir. Ya­ nılma derken, hastaya çok uzak olan güdüleri ayağa kaldırmak ya da hastanın temel nevrotik itkilerini kavramayı başaramamak gibi kaba hataları sözkonusu etmiyorum. Düşündüğüm şey, çok yaygın olan, hastanın henüz özümlemeye hazır olmadığı yorumlar yapma hata­ sıdır. Kaba hatalardan kaçmılabilir, buna karşın zamansız yorum yapma hatası kaçınılmazdır ve her zaman kaçınılmaz olacaktır. Yine de, bir hastanın kendisine aktarılan yoruma tepki gösterme biçimine karşı tam anlamıyla tetikte olur ve buna göre haraket edersek, bu tür hatalan çok daha hızlı bir yoldan algılayabiliriz. Bana öyle geliyor ki hastanın "direnmesi” üzerinde—bir yorumu benimsememesi ya da reddetmesi üzerinde— çok fazla durulmasına karşın, tepkinin tam olarak neye karşılık geldiği konusu üzerinde çok az durulmaktadır. Bu elverişsiz bir yoldur çünkü hasta analistin dikkati çektiği soru­ nun üstesinden gelmeden önce üzerinde çalışmak zorunda olduğu­ muz konuya parmak basan şey, olanca ayrıntılarıyla işte bu tür bir tepkidir. Aşağıdaki olay bir örnek olarak işe yarayabilir. Bir hasta, kişisel ilişkilerinde karşısındaki insanın ona yönelik herhangi bir isteğine karşılık olarak tam bir kızgınlık gösterdiğini anladı. En mantıklı is­ tekleri bile bir zorlama olarak ve en haklı eleştirileri birer hakaret ola­ rak değerlendiriyordu. Aynı zamanda da kendisi için tam bir tapın­ ma isteme ve kendi eleş tirilerini old ukça açık sözlü olarak dile getir­ me konusunda kendini özgür ve rahat hissediyordu. Başka bir deyiş­ le kendine her türlü ayrıcalığı tanırken, karşısındaki insana herhangi bir ayrıcalık tanımayı reddettiğini kavramıştı. Tutumunun, dostluk­ larını olduğu kadar evliliğini deyıkmasa bile mutlaka bozacağı ken­ disi için açıklık kazanmıştı. Bu noktaya kadar analitik çalışmada ol­ dukça etkin ve üretkendi. Ama kendi tutumumunun sonuçlarının sessizlikle örtbas edildiğini farkettikten sonraki görüşmede hafif bir 180

ruhçöküntüsüne uğramış ve kaygıya kapılmıştı. Ortaya çıkan birkaç çağrışım, daha önceki görüşmelerde bir kadınla güzel bir ilişki kur­ ma konusundaki hevesliliğinin tam tersine, geri çekilmeye yönelik güçlü bir eğilime dikkati çekti. Geri çekilme dürtüsü, karşılıklılığın kendisi için ne kadar dayanılmaz olduğunun bir dışavurumuydu. Eşit haklar görüşü teoride kabul ediliyor ama pratikte reddediliyor­ du. Ruhçöküntüsü kendini çözümsüz bir ikilemin içinde bulmasına gösterdiği bir tepkiyken, geri çekilme eğilimi bir çözüm bulmak için çırpındığı anlamına geliyordu. Geri çekilmenin boşunalığını algıla­ yıp da kendi tutumunu değiştirmekten başka çıkar yol olmadığını anlayınca, karşılıklılığın neden kendisi için böylesine kabul edile­ mez birşey olduğu sorusuyla ilgilenmeye başladı. Bundan hemen sonra suyüzüne çıkan çağrışımlar, hastanın coşkusal açıdan her tür­ lü hakka sahip olma ya da hiçbir hakka sahip olmama yolunda tek bir seçenek gördüğünü gösterdi. Eğer herhangi bir haklan varlığını bir başkası için kabul ederse, arzulanna boyun eğmek zorunda kala­ cağı korkusunu dile getirdi. Sonuçta bu, o güne dek zaman zaman değinilmesine karşın hiçbir zaman tam derinliğiyle ve önemiyle an­ laşılmayan uysallık ve öz-gizleyicilik eğilimleri alanının tamamını ortaya vurdu. Birkaç nedenden ötürü uysallığı ve bağımlılığı öylesi­ ne büyüktü ki, bütün haklan sadece kendine tanıma yolunda yüzey­ sel bir savunma oluşturmak zorunda kalmıştı. Uysallığın henüz ya­ şamsal bir iç zorunluluk olduğu bir dönemde savunmadan vazgeç­ m e k tir birey olarak kendi kendini batırması anlamına gelecekti. Yaşama biçimindeki keyfi düzenlemelerdeki bir değişmeyi ele alabil­ meden önce bile en ince aynntılarıyla uysallık eğilimlerinin üzerindeçalışma zorunluluğu sözkonusuydu. Bu kitap boyunca söylenen herşey gözönüne alınınca, bir soru­ nun basit bir yaklaşımla asla ortadan kaldırılamayacağı açıklık kaza­ nacaktır; soruna her an değişik açılardan tekrar tekrar dönmek gere­ kir. Bunun nedeni her basit tutumun farklı kaynaklannm bir topla­ mından kaynaklanması ve nevrotik gelişmenin akışı içinde yeni yeni işlevler kazanmasıdır. Dolayısıyla, örneğin, gereğinden çok fazla şe­ ye "katlanma" tutumu köken ağsından nevrotik sevecenlik ihtiyacının önemli bir parçasıdır ve bu ihtiyacınelealınmasındanöncebu tu­ tum üzerinde çalışmak gerekir. İdeal imaj gündeme geldiği zaman 181

bu tutumun yeniden ele alınıp irdelenmesi gerekir. Bu ışık altında bakıldığında, yatıştırmanın, hastanın bir evliya olduğu yolundaki görüşünün bir ifadesi olduğu görülecektir. Bunun ayrıca bir sürtüş­ meden kaçınma ihtiyacını da içerdiği, hastanın coşkusal yalıtımı gündeme geldiği zaman netleşecektir. Yine, hastanın başkalarına yönelik korkusu ve kendi sadistlik dürtülerinden kaçınma ihtiyacı suyüzüne çıktığı zaman, sözkonusu tutumun zorlanımlı yapısı açık­ lık kazanacaktır. Diğer olaylarda hastanın zorlamaya yönelik duyar­ lılığı, ilk önce yalıtımdan kaynaklanan bir savunma olarak, derken kendi güç özleminin bir yansıtması olarak vedaha sonra belki dedışsallaşhrmanın, iç zorlamanın ya da başka eğilimlerin bir dışavuru­ mu olarak görülebilir. Analiz süresince kristalleşen her nevrotik tutum ya da çatışma, bir bütün oiarak kişilikle olan ilişkisi içinde anlaşılmalıdır. Başından sonuna ve en ince ayrıntılarıyla çalışma denen şey işte budur. Bu, şu adımlan içerir: Belli bir eğilim ya da çatışmanın bütün açık-gizli dı­ şavurumlarını hastanın bilinç düzeyine çıkarmak, bunlann yapışım algılamasına yardım a olmak ve bunun hem öznel değerini hem de zararlı sonuçlarım anlamasını sağlamak. Nevrotik bir özgünlüğü keşfettiği zaman hasta, anında şu soruyu sorarak irdelemeden kaçınma eğilimi gösterir: "Bu nasıl oluştu?" Farkında olsun ya da olmasın, sözkonusu sorunu bunun tarihsel kö­ kenine dönerek çözmeyi umar. Analist hastamn bu yoldan geçmişe kaçmasına engel olmalı ve ilk önce bunun neler içerdiğini irdelemek —başka bir deyişle özgünlüğün kendisini tanımak— için hastayı yüreklendirmelidir. Bunun kendini dışavurmaya yönelik özgün yolla­ rım, hastamn bunu örtbas etmekte kullandığı araçları ve buna yöne­ lik kendi tutumunu tanımalıdır. Örneğin eğer hastamn uysal olma korkusu açıklık kazanmışsa, kendi içindeki herhangi bir özgizleyiciliğe içerleme, bundan korkma ve bunu küçümseme tutu­ munun boyutlarım anlamalıdır. Bütün uysallık olasılıklarım ve uy­ sallık eğilimlerinin içerdiği herşeyi yaşamından söküp atmak amaayla oluşturduğu bilinçsizdenetimleri algılamalıdır. Özaman görü­ nürde ilgisiz olan tutumların tamamının nasıl tek bir amaca hizmet ettiğim; başkalarına yönelik duyarlılığını onların duygularının, ar­ zularının ya da tepkilerinin ayrımında olmayacak bir derecede nasıl 182

körelttiğini; bunun kendisini nedenli düşüncesiz yaptığım; başkala­ rı tarafından hoşlanılma arzusu kadar onlara yönelik bir düşkünlük duygusunu da nasıl boğazladığını; diğer insanlardaki sıcak duygu­ lan ve iyiliği nasıl ayıpladığım; istekleri otomatik olarak geri çevir­ meye nasıl yatkın olduğunu; kişisel ilişkilerde huysuz, eleştirel ve buyurgan olma hakkına sahip olduğuna nasıl inandığım, yine de bu ayncalıklardan herhangi birisini karşısındaki insanlarda nasıl red­ dettiğini anlayacaktır. Ya da odağın merkezi olan konu hastamn her şeye kadirlik duygusuysa, bu duyguya sahip olduğunu kavraması yeterli değildir. Sabahtan akşama dek nasıl kendine olanaksız işler verdiğini; örneğin nasıl karmaşık bir konu üzerinde göz alıcı bir de­ nemeyi son hızla yapabilmesi gerektiğini düşündüğünü; bitkinliği­ ne karşın nasıl kendisinden canlı ve kendiliğinden olmayı beklediği­ ni; analizde nasıl bir sorunu daha buna ilişkin bir iz yakaladığı anda çözmeyi umduğunu anlamalıdır. Bundan sonra hasta, kendi arzu ya da ilgisi ne olursa olsun — ve çoğunlukla bunların tersine— belli bir eğilimle uyum içinde haraket etmeye itildiğini kavramalıdır. Zorlanımın koşul ve durum ayrımı gözetmeksizin, genellikle olgusal koşullarla ilgisiz bir yoldan nasıl etkinlik gösterdiğini anlamalıdır. Örneğin, hatabulucu tutumunun arkadaşlarına da, düşmanlarına da benzer bir yoldan yöneldiğini; karşısındaki insan nasıl davranırsa davransın onu küçümsediğini: eğer sözkonusu kişi dostça ve candansa onu birşey konusunda suç­ luluk duymakla; eğer kendini ortaya koyarsa baskıcı olmakla; eğer teslim olursa bir korkak olmakla; eğer birşeyi geri çevirirse onu bir dmri olmakla nasıl suçladığını anlamalıdır. Ya da gündemdeki tu­ tum hastamn hoşlanılıyor ya da isteniyor olma konusundaki belir­ sizliğiyse, tersini gösteren bütün kanıtlara karşın tutumunun varlı­ ğını koruduğunu kavramalıdır. Bir eğilimin zorlanımlı yapısının an­ laşılması aynca bunun engellenmesine gösterilen tepkilerin algılan­ masını da içerir. Örneğin ortaya çıkan eğilim hastanın sevecenlik ih­ tiyacıyla igiliyse, ne kadar önemsiz olursa olsun bir reddedilme be­ lirtisi ya da karşısındaki insan onun için ne kadar az bir anlam taşırsa taşısın azalan bir dostluk karşısında nasıl yitiklik duygusuna kapıl­ dığını görmek zorundadır. Bu adımlardan ilki hastaya özgi >njnun boyutlarım gösterir­ 183

ken, İkincisi, hastanın dikkatini bu sorunun arkasındaki güçlerin yo­ ğunluğu konusuna çeker. Her iki adım daha ileri bir araştırmaya yönelikbir ilgi uyandırır. Sıra belli bir eğilimin öznel değerini incelemeye gelince hastanın kendisi de çoğunlukla gönüllü bilgi vermeye hevesli olacaktır. Oto­ riteye karşı ya da zorlamaya karşılık gelen herhangi birşeye karşı olan başkaldırısının ve dikbaşlılığmın zorunlu ve gerçekten de ya­ şam kurtarıcı olduğuna, çünkü başka türlü baskıcı bir aile büyüğü tarafından ezilmiş olacağına; üstünlük görüşünün, özsaygıdan yok­ sun olmasına karşın yaşamını sürdürmesine yardım ettiğine ve şim­ di bile bu yardımı sürdürdüğüne; yalıtımının ya da "boş ver" tutu­ munun kendisini yaralanmaktan koruduğuna dikkati çekebilir. Bu türden çağrışımların bir savunma ruhuyla ortaya çıktığı doğrudur ama bunlar aynca gerçekleri ortaya çıkarabilecek bir yapıdadır. Herşeyden önce bunlar bize belli bir tutumun neden kazanıldığına iliş­ kin birşeyler anlatır, böylece bu tutumun tarihsel önemini gösterir ve hastamn gelişmesini daha iyi anlamamızı sağlar. Ama bunun da öte­ sinde bunlar, eğilimin bu günkü işlevlerinin anlaşılmasına giden yolu açarlar. Terapi açısından bunlar, temel bir ilgi gerektiren işlevler­ dir. Hiçbir nevrotik eğüim ya da çatışma —sanki bir kez oluştuktan sonra varlığım sürdüren bir alışkanlık gibi— sadece geçmişin bir ka­ lıntısı değildir. Bunun, varolan kişilik yapısıiçindeki hayati zorunlu­ luklar tarafından belirlendiğinden emin olabiliriz. Nevrotik bir öz­ günlüğün neden geçmişte geliştiğine ilişkin basit bir bilgi ancak tali bir değere sahip olabilir çünkü değiştirmemiz gereken şeyler şu an­ da etkinlik gösteren güçlerdir. Herhangi bir nevrotik konumun öznel değeri, çoğunlukla, bu­ nun bir başka nevrotik eğilime karşı dengeleme işlevinde yatmakta­ dır. Dolayısıyla bu değerlerin tam olarak kavranması; belli bir olay­ da nasıl yol alacağımıza ilişkin bir gösterge sağlar. Örneğin, eğer bir hastanın herşeye kadirlik duygusundan vazgeçemediğinin, çünkü bunun onun kendi potansiyellerini gerçek şeyler ve göz alıcı planla­ rını güncel başarılar sanmasına izin verdiğinin farkında olursak, hastanın ne ölçüde hayal dünyasında yaşadığını incelememiz gerek­ tiğini biliriz. Ve eğer kendini başarısızlığa karşı sağlama almak için bu yaşama biçimini sürdürdüğünü görmemize izin verirse, dikkati­ 184

miz, sadece hastanın başansızlık beklemesine değil, sabit bir başarı­ sızlık korkusu duymasına da yol açan etkenlere yönelecektir. Terapi açısından en önemli adım, hastamn, madalyonun öteki yüzünü; yani, nevrotik itkilerinin veçatışmalanmn bireyi güçten dü­ şürücü etkilerini görmesini sağlamaktır. Bu çalışmanın bir kısmı da­ ha önceki adımlarda tamamlanmış olacaktır; tablonun bütün ayrın­ tılarıyla tamamlanması temel bir öneme sahiptir. Hasta ancak o za­ man değişme ihtiyacını gerçek anlamda hissedecektir. Her nevrotiğin, statükoyu korumaya itildiği gerçeği açısından, geri bıraktıncı güçlere karşı ağır basmaya yetecek kadar güçlü bir girişimgücüne ih­ tiyaç duyulur. Ne var ki böyle bir girişimgücü sadece bir iç özgürlük, mutluluk ve gelişim arzusundan ve her nevrotik güçlüğün bu arzu­ nun gerçekleştirilmesine engel olduğunun kavranmasından gelebi­ lir. Dolayısıyla örneğin eğer hasta aşağılayıcı öz-eleştiriye eğilim gösteriyorsa, bunun kendi özsaygısını nasıl darmadağın ettiğini ve kendini nasıl umutsuz bıraktığını; bunun onu kötüye kullanılmış ol­ ma duygusu çekmeye iterek kendisini nasıl istenmiyor hissetmesine ve sonuçta kinci olmasına neden olduğunu; bunun çalışma girişimgücünü ve yetisini nasıl felce uğrattığım; öz-aşağılamanın dipsiz çu­ kuruna yuvarlanmamak için, sonunda nevrozunun sürekliliğini sağlayan kendini büyük görme, kendinden uzaklaşma ve kendine ilişkin gerçekdışılık duygulan gibi savunma amaçlı tutumlara nasıl dört elle sarıldığını anlaması gerekir. Benzer bir biçimde, analitik çalışma boyunca bir çatışma gözle görülür bir durum alınca, hastamn bunun kendi yaşamı üzerindeki etkisinin farkına varması sağlanmalıdır. Öz-gizleyici eğilimlerle bir zafer ihtiyacı arasındaki çatışma durumunda, içe yansıtılan sadist­ likte yapısal olan bütün felç edici ketlemeler anlaşılmalıdır. Hasta, her öz-gizleyici harakete öz-aşağılamayla ve korkudan yaltaklandı­ ğı kişilere bunu yapmadan önce nasıl öfkeyle tepki gösterdiğini ve öte yandan da bir başkasını dize getirip zafer kazanmaya yönelik her girişime nasıl kendinden ürkerek ve misilleme korkusuyla tepki gös­ terdiğini görmelidir. Bazen, zararlı sonuçlar alanının tamamının farkına vardığı za­ man bile bir hastanın, özgün nevrotik tutumun üstesinden gelmeye yönelik hiçbir ilgi göstermediği görülür. Bunun yerine, sorun tablo­ 185

dan siliniyor gibi gözükür. Neredeyse algılanmaz bir yoldan bunu bir köşeye iter ve hiçbir yarar elde edilemez. Kendi kendine verdiği zararın tamamını görmüş olduğu gerçeği açısından, hastanın sergi­ lediği tepki yokluğu oldukça dikkat çekicidir. Ne var ki analist bu tür bir tepkili algılama konusunda epeyce usta olmadığı sürece, hasta­ daki ilgi yokluğu göze çarpmadan geçebilir. Hasta bir başka konuya girer, analist onu izler ve bu, her ikisi de yine benzer bir çıkmaza gi­ rinceye dek sürüp gider. Ve analist ancak bir süre geçtikten sonradır ki, hastada gerçekleşen değişmelerin, yapılan işin çokluğuyla oranhsızolduğununayrımına varacaktır. Analist, bu tür bir tepkinin ara sıra belirebileceğim bilirse, hasta içinde onu belli bir tu tumun bunun taşıdığı zararlı sonuçlar katanyla birlikte değiştirmesi gerçeğini kabul etmekten alıkoyan hangi etken­ lerin iş başında olduğunu soracaktır kendi kendine. Genellikle bu tür bir etkenler gurubunun varlığı sözkonusudur ve bunlar ancak azar azar ele alınabilir. Hasta hâlâ değişme olasüığım düşünemeye­ cek kadar umtusuzluğun pençesinde olabilir. Analisti dize getirme­ ye, engellemeye, analistin kendini aptal yerine koymasını sağlama­ ya yönelik itki onun kendi çıkar duygusundan daha güçlü olabilir. Dışsallaştırma eğilimi henüz öylesine büyü k olabilir ki, sonuçlan al­ gılamasına karşın içgözlemi kendine uygulayamaz. Herşeye kadir olduğuna inanma ihtiyacı öylesine güçlü olabilir ki, bunun sonuçla­ nın kaçınılmaz olarak görse bile, bunlardan kaçınabilecek bir du­ rumda olacağı yolunda zihinsel bir karşı çıkış geliştirir. İdeal imajı henüz öylesine katı olabilir ki, kendisini herhangi bir nevrotik tu­ tumla ya da çatışmayla benimseyemez. Bu durumda sadece kendine öfkelenecek ve sadece farkına vardığı için belli bir güçlüğü denetle­ yebilmesi gerektiğine inanacaktır. Bu olasılıklann farkında olmak önemlidir çünkü eğer hastamn değişmeye yönelik girişimgücünü boğan etkenler gözardı edilirse, arüliz, Huston Peterson'un bir "Pisikoloji manyaklığı" diye adlandırdığı bir psikoloji uğruna psikoloji içinde kolayca yozlaşabilir. Hastamn kendisini var olan koşullarıyla benimsemesini sağlamak kesin bir kazanç içerir. Çatışmanın kendi yapısında hiçbir değişme olmasa bile, hasta derin bir rahatlama du­ yacak ve yakalandığı ağdan kurtulmak istediğine ilişkin belirtiler sergilemeye başlayacaktır. Çalışma için elverişli olan bu ortam bir 186

kez oluştuktan sonra, anında değişmeler gerçekleşmeye başlayacak­ tır. Yukarıdaki sununun, analiz tekniği üzerine bir elkitabı olma an­ lamına gelmediğini söylemeye gerek yok. Ben, ne nevrotik süreç bo­ yunca durumu ağırlaştıran, ne de iyileştirici olan etkenlerin tamamı­ nı sunmaya çalıştım. Örneğin, hastanın olanca savunmacı ve saldır­ ganca özelliklerinin tamamını analisüe olan ilişkisine aktarışına iliş­ kin yükselen güçlüklerin ya da kolaylıkların —bunların büyük bir öneme sahip birer öğe olmasına karşın— hiçbirisini tartışmadım. Ta­ nımladığım evreler sadece, her yeni eğilim ya da çatışma görüldü­ ğünde izlenmesi gereken temel süreçleri içermektedir. Verilen sıra­ lamaya göre ilerlemek çoğunlukla olanaksızdır çünkü tam anlamıy­ la ortaya çıktığı zaman bile bir sorun hasta içir» ulaşılmaz olabilir. Kendine birtakım haklar tanımayla ilgili örnekte de gördüğümüz gi­ bi, bir sorun, ilk önce analiz edilmesi gereken bir başka sorunu örtbas etmekten öte geçmeyebilir. Her bir evre sonunda gereğince tamam­ landığı sürece, sıralama tali bir önem taşır. Analitik çalışma nedeniyle gerçekleşen özel belirtisel (semptomatik) değişmeler doğal olarak ele alınan konuyla birlikte değişir. Hasta kendi bilinçal tındaki güçlü öfkeyi ve bunun arka cephesini al­ gılayınca bir panik durumu safdışı bırakılabilir. Hasta yakalandığı ikilemi görünce bir ruhçöküntüsü giderilebilir. Ama başarıyla yürü­ tülen her analiz kırıntısı aynca, hastamn başkalarına ve kendine yö­ nelik tutumunda, ayrıntılarıyla ele alman soruna bağlı olmaksızın gerçekleşen belli değişmeler yaratır. Eğer cinsellik üzerinde aşın bir vurgulama, gerçekliğin bireyin kendi arzu yerine getirci düşme edi­ mine uyum göstereceğine duyulan bir inanç ve zorlamaya karşı aşın bir duyarlılık gibi farklı türden sorunlan da ele almış olsaydık, bunlann analiz edilmesinin kişiliği yine aynı yoldan etkilediğini görür­ dük. Bu sorunlardan hangisi analiz edilirse edilsin, düşmanlık, çare­ sizlik, korku ve kendine ve başkalanna yabancılaşma azalacaktır. Gelin, bu olaylann her birinde kendine yabancılaşmanın nasıl azal­ dığını ele alalım. Cinselliğe aşın önem veren bir insan ’"'■ <«> u sadece cinsel deneyimler ve fantaziler içinde canlı hisseder; yengi ve yerülgileri cinsel alanla sınırlıdır; kendi içinde değer verdiği tek şey, kendi cinsel çekiciliğidir. Ve ancak bu durumu kavradığı zaman yaşamın 187

diğer yanlarıyla da ilgilenmeye ve böylece kendini yeniden keşfet­ meye başlayabilir. Kendisi için gerçekliği, kendi hayal gücünün tasa­ rı ve yansıtmalarına bağlayan bir birey, işleyen bir insan olarak ken­ dine yönelik görüşgücünü yitirir. Analitik çalışma aracılığıyla, ken­ di potansiyellerini gerçek başanlar sanmaktan vazgeçer; kendisiyle olduğu gibi yüzleşebilecek bir duruma gelmekle kalmaz, kendini ol­ duğu gibi hissetmeye de başlar. Zorlamaya karşı aşırı duyarlı olan kişi kendi arzu ve inançlarından habersiz bir duruma gelir ve baskı yapanların ve kendisini zora koşanlann başkaları olduğuna inanır. Bu durum analiz edilince gerçekte ne istediğini anlamaya başlar ve böylece kendi amaçlan doğrultusunda çaba gösterebilecek bir duru­ ma gelir. Türü ve kaynağı ne olursa olsun bastırılmış düşmanlık her analiz­ de öne çıkacak ve hastayı geçici olarak daha nevrotik yapacaktır. Ama nevrotik bir tutumdan her vazgeçişinde usdışı düşmanlık da azalacaktır. Belli bir güçlüğü dışsallaştırmak yerine bunun ortaya çı­ kışındaki kendi payım görünce ve daha az alıngan, daha az korkulu, daha az buyurgan, daha az bağımlı, vb olunca, düşmanlığı da o ölçü­ de azalacaktır. Temel olarak düşmanlık, çaresizlikteki bir azalmayla birlikte ya­ tışır. Bireyin gücündeki artış çeşitli kaynaklardan gelir. Daha önce başkalarına aktarılan hastamn kendi ağırlık merkezi artık kendi içi­ ne yerleşir; kendini daha etkin hisseder ve kendine ait değerler gru­ bunu oluşturmaya başlar. Yavaş yavaş, daha çok ulaşılabilir enerjiye sahip olur kendi kişiliğinin parçalarım bastırma işine aktanlan enerji özgür bırakılır; korkular, öz-aşağılama ve umutsuzluk tarafıdan da­ ha az ketlenmiş, daha az kötürüm edilmiş bir duruma gelir. Körü kö­ rüne boyun eğmek ya da kavga etmek veya kendi sadistlik dürtüleri­ ni boşaltmak yerine ussal bir temelde boyun eğebilir ve böylece daha sağlam bir yapı kazanır. Son olarak, kurulu savunmaların yıkılışıyla birlikte kaygı da geçi­ ci olarak alevlense bile, gerektiğince atılan her adım bu kaygıyı mut­ laka azaltacaktır, çünkü hasta kendinden ve başkalarından daha az korkar birduruma gelecektir. Bu değişmelerin genel sonucu, hastanın diğer insanlarla ve ken­ disiyle olan ilişkilerindeki bir düzelmedir. Daha az yalıtılmış olur; 188

daha güçlü ve daha az düşmanca olduğu ölçüde, başkaları da yavaş yavaş, kavga edilmesi, kullanılması ya da kaçınılması gereken bir tehlike olmaktan çıkar. Hasta bu insanlara dostça duygular besleye­ bilecek bir duruma gelir. Dışsallaştırmalardan vazgeçtikçe ve özaşağılama safdışı bırakıldıkça kendisiyle olan ilişkileri de düzelir. Analizin akışı içinde gerçekleşen değişmeleri incelersek bunla­ rın, özgün çatışmalar yaratan koşullar için de geçerli olduğunu görü­ rüz. Nevrotik bir gelişmenin akışı içinde sıkıntılar her gün biraz da­ ha ağırlaşırken, terapi karşıt yola girer. Çaresizlik, korku, düşmanlık ve yalıtıma karşın dünyayla başa çıkma zorunluluğundan kaynakla­ nan tutumlar giderek daha da ardamsızlaşır ve böylece hasta yavaş yavaş bunlardan vazgeçebilir. Gerçekten de eğer diğer insanlarla eşit koşullar altında karşı karşıya gelme yetisine sahipse neden, nef­ ret ettiği ya da kendisini ayaklar altına alan insanlara boyun eğmeyi ya da kendini onlara kurban etmeyi istesin? Eğer kendisini kendi içinde güvende hissediyorsa ve sabit bir dibe batırılma korkusu ol­ maksızın başkalarıyla birlikte yaşayabilir ve çaba gösterebilirse ne­ den aç gözlü bir güç ve tanınma arzusu beslesin? Eğer sevebiliyor ve kavga etmekten korkmuyorsa, neden, başkalarıyla coşkusal katılım­ dan kaygıyla kaçınsın? Bu çalışmayı yapmak zaman alır; bir insan nevroza ne kadar çok tutsak olmuş ve engellenmişse, bu çalışma da o kadar çok zaman ge­ rektirecektir. Kısa süreli bir analitik terapi arzusunun varlığı olduk­ ça anlaşılır birşeydir. Analizin sunduğu herşeyden daha çok insanın yararlandığını görmek isteriz ve hiç yardım edememektense biraz­ cık olsun yardım etmenin daha iyi olduğunu kavrarız. Nevrozların ağırlık açısından büyük farklılıklar gösterdiği ve hafif nevrozlarda göreceli olarak kısa bir zaman içinde hastaya yardım edilebileceği doğrudur. Bazı kısa süreli psikoterapi deneyleri umut verici olsa da, ne yazık ki birçoğu arzu yerine getirici bir düşünceye dayanmakta­ dır ve nevroz içinde etkinlek gösteren büyük güçlerin gözardı edili­ şiyle birlikte yürütülmektedir. Ağır bir nevroz durumunda analitik çalışmanın, ancak yorumlan gruplandırmada daha az zaman yitir­ memizi sağlayacak, nevrotik kişilik yapısına ilişkin anlayışımızın derinleş tirilmesiyle kısaltılabileceğine inanıyorum. Yinede ruhsal çatışmalan gerçekanlamda yeniden çözmenin tek 189

yolu psikanaliz değildir. Yaşamın kendisi de çok etkili bir terapi uz­ manıdır. Yaşanan çeşitli deneyimlerin içinde bir tanesi, kişilik değiş­ meleri yaratmaya yetecek kadar etkili olabilir. Bu deneyim, gerçek­ ten büyük olan bir insanın esin verici örneği olabilir; insanları kullan­ ma ya da onlardan kaçmanın daha az zorunlu gözükmesine neden olacak uyumlu ve hoş insanlarla kurulan bir ilişki olabilir. Diğer olaylarda nevrotik davranışın sonuçlan öylesine güçlü ya da öylesi­ ne sık bir olay olabilir ki, bunlann kendileri de nevrotiğin kafasında büyük bir etki yaratabilir ve onu daha az korkulu ve daha az kah ya­ pabilir. Yine de yaşamın kendi başına yaratacağı tedavi kişinin kendi de­ netimi dışındadır. Ne zorluklar, ne dostluklar, ne de dinsel deneyim belli bir bireyin ihtiyaçlannı karşılayacak şekilde düzenlenir. Bir te­ davi uzmanı olarak yaşam, acımasızdır; bir nevrotik insana yardım elini uzatan yaşam koşulları bir başkasını hepten ezip geçebilir. Ve daha önce de gördüğümüz gibi nevrotik insanın kendi nevrotik dav­ ranışlarının sonuçlarını algılama ve bunlardan ders çıkarma yetisi oldukça sınırlıdır. Bunun yerine daha çok, bir analizin, eğer hasta iş­ te bu kendi deneyimlerinden ders alma yetisini kazanmışsa —yani, ortaya çıkan sorunlardaki kendi payını inceleyebilir, bunu algılaya­ bilir ve içgözlemi kendi yaşamına uygulayabilirse— rahatlıkla bitiri­ lebileceğini söyleyebilirdik. Çatışmaların nevroz içinde oynadığı role ilişkin bilgi ve bunlann gerçek anlamda yeniden çözülebileceğinin kavranması, analitik te­ rapinin amaçlannın yeniden tanımlanmasını gerekli kılmaktadır. Birçok nevrotik rahatsızlık tıp alanına girse de, amaçlan tıbbi terim­ lerle tanımlama olasılığı yoktur. Ruhsal-bedensel (psikosomatik) hastalıklar bile temelde kişilik içindeki çatışmalara! son bir dışavu­ rumu olduğu için, tedavi amaçlannın kişilik terimleriyle tanımlan­ ması gerekir. Bu açıdan bakıldığında bunlar bir grup hedefi içine alır. Hasta, kendisini kendi yaşamındaki etkin bir sorumlu güç olarak hissetme­ si, kararlar verebilmesi ve bunlann sorumluluğunu üstlenme beceri­ sine sahip olması anlamında, kendi sorumluluğunu üstlenme becerisi kazanmalıdır. Buna, başkalanna yönelik sorumluluğunu benimse­ mesi, ister çocuklanyla, anne-babasıyla, arkadaşlanyla, işçileriyle, 190

meslektaşlarıyla, toplumla, ister ülkeyle ilgili olsun, değerli buldu­ ğu insanlara yönelik yükümlülüklerini tanımaya hazır olması eşlik eder. Bununla çok yalandan ilintili bir amaç da, bir iç bağımsızlığa ulaş­ ma — diğer insanların inanç ve görüşlerine inatla ayak diremekten olduğu kadar bunlara körü körüne uymaktan da uzaklaşma— ama­ cıdır. Bu temelde bu, hastanın kendi değerler basamağını oluşturma ve bunlan kendi güncel yaşamına aktarma yetisini kazınmış olması anlamına gelir. Diğer insanlar bağlamında bu, onlann bireysellikle­ rine ve haklarına saygı duymayı içerecek ve böy lece gerçek bir karşı­ lıklılık duygusuna temel olacaktır. Ve bu da gerçek demokratik ide­ allerle çakı şacaktır. Bu amaçlan duyguların kendiliğindenliği terimleriyle, yani, ister sevgiyle ya da nefretle, ister mutlulukla ya da üzüntüyle, korkuyla ya da arzuyla ilgili olsun, duygulann farkına vanlması vecanlüığı te­ rimleriyle de tanımlayabilirdik. Bu, iradi denetim yetisini olduğu ka­ dar dile getirme yetisini de içerecektir. Yaşamsal bir öneme sahip oluşundan ötürü, sevgi ve dostluk yetisini bu bağlamda özellikle vurgulamak gerekir; ne asalakça bir bağımlılık, ne de sadistçe bir baskıcılık olmayan, Macmurray'dan bir alıntı yapmak gerekirse, "...kendi ötesinde hiçbir amacı olmayan; insanlar için deneyimi pay­ laşmak doğal olduğu için biraraya geldiğimiz; içinde birbirimizi an­ ladığımız, birlikte yaşamaktan sevinç duyduğumuz, doyum bulduğumuz;kendimizikarşılıklıolarak birbirimize anlattığımız ve açtığı­ mız bir ilişki”4 olan bir sevgi. Tedavi hedeflerinin çok daha geniş kapsamlı tanımı, yürektenlik çabasıdır: Gösterişsiz ve aldatmacasız olmak, coşkusal açıdan içten olmak, kendini bir bütün olarak kendi duygulanna, kendi işine, ken­ di inançlarına verebilmek. Bu hedefe, ancak çatışmaların gerçek an­ lamda çözülmüş olması ölçüsünde yakmsanabilir. Bu hedefler keyfi değildir, terapinin geçerli hedefleri olmalarının nedeni sadece her çağın bilge insanlarının izlediği ideallerle çakış­ maları da değildir. Ama bu çakışma da rastlantı değildir çünkü bun­ lar, ruh sağlığının dayandığı öğelerdir. Bu hedefleri koymakta haklı­ 4John Macmurray, age.

191

yız, çünkü bunlar, mantık açısından nevroz içindeki hastalıklı etken­ lere ilişkin bir bilgiden kaynaklanmaktadır. Böylesine büyük hedeflere ad koymaya cesaret edebilmemizin nedeni, insan kişiliğinin değişebileceğine olan inanca dayanmakta­ dır. Değişmeye, uyarlanmaya sonuna dekaçm olan sadece küçük ço­ cuk değildir. Yaşadığımız sürece hepimiz değişme, kaldı ki temel açılardan değişme yetisini koruruz. Deneyimlerde bu inana destek­ ler. Analiz köklü değişmeler yaratmaya yönelik en güzel araçlardan birisidir ve nevrozda etkinlik gösteren güçleri ne kadar iyi anlarsak, arzu edilen değişmeyi yaratma şansımız da o kadar büyük olacaktır. Ne analist ne de hasta bu hedeflere tam anlamıyla ulaşma olasılı­ ğına sahip değildir. Bunlar, yakmsanmaya çaba gösterilmesi gere­ ken ideallerdir; bunlann pratik değeri, tedavimizde ve yaşamımız­ da bize yön vermelerinde yatmaktadır. Eğer ideallerin anlamı konu­ sunda kafamız netleşmemişse, eski bir ideal imajı yeni bir ideal imaj­ la değiştirme tehlikesinin kucağına düşeriz. Bizler de, hastayı kusur­ suz bir insana dönüştürmenin analistin gücünün sınırlarını aştığı­ nın farkında olmalıyız. Analist ancak, hastanın bu ideallere yakınsa­ ma doğrultusunda çaba harcamakta özgür olmasına yardım edebi­ lir. Ve bu ayrıca ona bir olgunlaşma ve gelişme fırsatı kazandırmak anlamına da gelir.

192