RADWAŃSKI/OLEJNICZAK – ZOBOWIĄZANIA. CZĘŚĆ OGÓLNA, 2010 ROZDZIAŁ I. WIADOMOŚCI WSTĘPNE
Prawo zobowiązań – dział prawa cywilnego, którego normy regulują stosunki majątkowe typu względnego, czyli prawa podmiotowe (wierzytelności) skuteczne inter partes
Struktura prawa zobowiązań - KC –Księga III - (nieformalny) podział na część ogólną (353- 534 KC) i część szczególną (535-92116 KC) Podmioty przedsiębiorca – osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową konsument – osoba fizyczna dokonująca czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową §1. ZOBOWIĄZANIE I. Pojęcie
Zobowiązanie (353 KC) – rodzaj stosunku cywilnoprawnego, polegający na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić (stosunek obligacyjny)
1) Elementy zobowiązania jako stosunku cywilnoprawnego: 1) Podmioty: a) Wierzyciel – podmiot uprawniony b) Dłużnik – podmiot zobowiązany 2) Treść (prawa i obowiązki podmiotów): a) Wierzytelność – uprawnienia wierzyciela b) Dług – obowiązki dłużnika 3) Przedmiot: a) Świadczenie – wskazane treścią zobowiązania zachowanie się dłużnika na rzecz wierzyciela (świadczenie może polegać na działaniu albo na zaniechaniu) 2) Podmioty Stosunek zobowiązaniowy jest stosunkiem prawnym typu względnego (inter partes) łączy on zawsze podmioty indywidualnie oznaczone ( „wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia”) - osoby powinny być zindywidualizowane w chwili powstania zobowiązania, ale wystarczy, aby sposób oznaczenia podmiotów był na tyle dokładny, by w chwili, gdy świadczenie ma być spełnione było wiadome, kto komu ma świadczyć - np. zobowiązania realne – wierzyciel/dłużnik jest wyznaczony przez inny stosunek prawny (stosunek prawnorzeczowy) [wzmacnia ochronę wierzyciela] - w tym samym długu/wierzytelności może uczestniczyć kilku wierzycieli/dłużników: strona – 2 strony; pozycję strony zajmuje podmiot w znaczeniu jako dłużnik lub jako wierzyciel, po „stronie” wierzyciela lub dłużnika występuje wielość podmiotów - spółka wielostronny stosunek zobowiązaniowy - osoba trzecia: 1) mogą jej przysługiwać wobec stron określone uprawnienia/obowiązki 2) strona może posługiwać się w stosunku zobowiązaniowym osobami trzecimi 3) Treść a) Wierzytelność – prawo podmiotowe, które w stosunku zobowiązaniowym przysługuje wierzycielowi; służy do zaspokojenia jego interesów uprawnienia wierzyciela: a. główne – służą realizacji podstawowego interesu wierzyciela; polegają na wykonaniu pierwotnego świadczenia lub świadczenia zastępczego (np. odszkodowanie) b. uboczne – uzupełniają świadczenie główne; nie mogą istnieć bez uprawnienia głównego interesy wierzyciela nie mogą być sprzeczne z art. 5 KC prawo podmiotowe względne (inter partes) każda wierzytelność prowadzi do powstania roszczenia (uprawnienia do żądania od konkretnej osoby określonego zachowania się) może być uzupełnione o uprawnienia kształtujące
1
b) Dług – zespół obowiązków dłużnika; wykonanie tych obowiązków ma na celu zaspokojenie interesu dłużnika, określonego jego wierzytelnością - podstawowy obowiązek dłużnika: spełnienie świadczenia - korelatywność długu i wierzytelności (pozwala ustalić treść jednego z tych elementów przez określenie drugiego) Rozszerzona skuteczność - rozszerzenie skuteczności wierzytelności poza ścisły stosunek względny, uzasadnione ochroną interesów wierzyciela (roszczenie jest kierowane do osób poza pierwotnym węzłem zobowiązania) a) skarga pauliańska b) art. 59 KC c) zobowiązania realne d) ochrona typu bezwzględnego – zwykła wierzytelność, z którą jest sprzężone swoiste prawo bezwzględne, zapewniające ochronę tylko niektórym uprawnieniom wierzyciela (np. posiadanie lokalu)
II. Dług i odpowiedzialność 1.
Odpowiedzialność za dług – ujemne następstwa prawne, przewidziane dla podmiotu w związku ze ziszczeniem się zdarzeń kwalifikowanych negatywnie przez system prawny niewykonanie/nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika - szerokie znaczenie – wszelkie ujemne konsekwencje przewidziane przez prawo za niewykonanie/nienależyte wykonanie zobowiązania (np. obowiązek naprawienia szkody) - wąskie znaczenie – uprawnienie do stosowania przymusu, z reguły przez organy państwowe, w celu zaspokojenia wierzyciela, w sytuacji niedopełnienia pierwotnego/ następczego obowiązku prawnego przez dłużnika chodzi wyłącznie o odpowiedzialność w wąskim znaczeniu! W tym (wąskim) znaczeniu mamy 2 rodzaje odpowiedzialności za dług: a) Odpowiedzialność osobista b) Odpowiedzialność rzeczowa
a) Odpowiedzialność osobista - reguła ogólna - odpowiedzialność majątkowa; tylko dłużnik odpowiada za swój dług, ponosi on odpowiedzialność całym swoim majątkiem jaki ma w chwili egzekucji - zasadniczo organy państwa prowadzą postępowanie egzekucyjne, nakierowane na majątek osoby odpowiedzialnej, wyjątkowo sam wierzyciel może stosować przymus wobec dłużnika (np. dozwolona samopomoc)
Ograniczona odpowiedzialność osobista – 2 postacie: 1) Dłużnik odpowiada określoną częścią swojego majątku, wyodrębnioną wg kryteriów wskazanych w ustawie; jeżeli nie wystarczy ona na pokrycie wierzytelności wierzytelność nie wygasa, ale nie może być zaspokojona - ograniczenie odnosi się do kwestii, czym dłużnik odpowiada 2) Dłużnik odpowiada całym swoim majątkiem ale tylko do określonej, maksymalnej wysokości, niezależnie od wysokości długu - ograniczenie odnosi się do kwestii, za co dłużnik odpowiada
b) Odpowiedzialność rzeczowa - wierzyciel może dochodzić zaspokojenia wierzytelności z wartości, jaką stanowi indywidualnie oznaczona rzecz; odpowiedzialność tę ponosi każdoczesny właściciel rzeczy (charakter bezwzględny) - w egzekucji wierzyciel rzeczowy ma pierwszeństwo przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy obciążonej Zobowiązania niezupełne (naturalne) - zobowiązania prawne - dłużnik nie ponosi odpowiedzialności za swój dług wierzytelność jest niezaskarżalna - jeżeli dłużnik wykona świadczenie nie może żądać zwrotu spełnionego świadczenia jako nienależnego - są to: a) zobowiązania, w których roszczenie wierzyciela uległo przedawnieniu b) zobowiązania z gry/zakładu (z wyłączeniem gier i zakładów na podstawie zezwolenia oraz gier zakazanych albo nierzetelnych)
2
III. Powstanie stosunku zobowiązaniowego
-
-
-
Źródła stosunków zobowiązaniowych: 1) Czynności prawne: umowy – główny instrument organizujący stosunki zobowiązaniowe (zasada wolności umów) jednostronne czynności prawne – tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie, np. przyrzeczenie publiczne (art. 919-924 KC), zapis w testamencie (art. 968 KC) 3) Akty administracyjne: indywidualne akty administracyjne są wydawane tylko na podstawie wyraźnego upoważnienia w Ustawie, wywołują skutki cywilnoprawne, gdy wynikają one z ustawy: o skutkach bezpośrednich – powodują powstanie/zmianę/zgaśnięcie stosunku cywilnoprawnego bez dokonywania czynności prawnej o skutkach pośrednich – stanowią jedynie konieczną przesłankę dokonania czynności prawnej; czynność prawna bez decyzji administracyjnej jest bezwzględnie nieważna (np. zezwolenie na CP) 3) Konstytutywne orzeczenia sądów: orzeczenia deklaratywne – sądy automatycznie stwierdzają istnienie stosunku prawnego lub obowiązku zachowania się stron orzeczenia konstytutywne (są zdarzeniami prawnymi) – kreują/zmieniają/powodują zgaśnięcie stosunku prawnego, konieczne jest wyraźne upoważnienie ustawowe (np. 64 KC) 4) inne zdarzenia: czyny niedozwolone bezpodstawne wzbogacenie się §3. OCHRONA WIERZYCIELA W RAZIE NIEWYPŁACALNOŚCI DŁUŻNIKA (skarga pauliańska)
I. Uwagi ogólne - dłużnik odpowiada za zobowiązanie całym swoim majątkiem, jaki ma w chwili wymagalności wierzytelności - zaciągnięcie zobowiązania nie ogranicza uprawnień dłużnika do rozporządzania składnikami jego majątku dłużnik może doprowadzić się do stanu niewypłacalności na skutek CP dokonanych na korzyść osoby trzeciej skutkom takich działań przeciwdziała instytucja „skargi pauliańskiej” (527 – 534 KC); jej zastosowanie prowadzi orzeczenia względnej bezskuteczności czynności prawnej, dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela wierzyciel może bezpośrednio żądać zaspokojenia od osoby trzeciej II. Przesłanki ochrony 1. Chroniona wierzytelność a) wierzytelność musi być zaskarżalna, nie musi być wymagalna b) ochroną pauliańską są objęte tylko wierzytelności pieniężne (w szerokim znaczeniu: te, które od początku opiewały na świadczenia określone w pieniądzu, ale i te o wartości pieniężnej) SN: skarga pauliańska może być użyta dla dochodzenia należności przez ZUS z tytułu składek na ubezp. Społ 2. Czynność prawna dłużnika a) skarga pauliańska chroni wierzyciela wyłącznie przed skutkami czynności prawnej dłużnika; inne działania dłużnika nie są objęte ochroną - nie ma znaczenia sposób dokonania CP przez dłużnika; nie można uznać za CP zaniechanie dokonania CP - zaskarżeniu podlegają umowy jak i jednostronne CP b) osobą dokonującą CP powinien być dłużnik, to jest osoba, która pozostaje już w stosunku zobowiązaniowym z wierzycielem - dłużnikiem może być jeden z dłużników solidarnych albo poręczyciel (ponosi odpowiedzialność obok dłużnika głównego) 3. Pokrzywdzenie wierzyciela a) czynność prawna dłużnika musi być dokonana z pokrzywdzeniem wierzyciela - dłużnik stał się całkowicie niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności - stan niewypłacalności – stan majątku dłużnika, w którym egzekucja prowadzona należycie z przepisami KPC nie może przynieść zaspokojenia wierzyciela - nie jest konieczne wykazanie, ze nastąpiło ogłoszenie upadłości dłużnika, wystarczy że egzekucja okazała się nieskuteczna do części majątku dłużnika - niewypłacalny jest dłużnik, którego aktywa równoważą zobowiązania ale nie są dostępne dla wierzyciela - pogłębienie niewypłacalności – wyzbycie się aktywów, które potencjalnie stwarzają możliwość otrzymania świadczeń pieniężnych od dłużnika b) dłużnik musi działać ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela
3
- wystarczy, że dłużnik zdaje sobie sprawę, że dokonana przez niego CP może spowodować niemożność zaspokojenia ogółu wierzycieli - od świadomości należy odróżnić zamiar pokrzywdzenia wierzyciela – dłużnik dokonuje CP umyślnie w celu pozbawienia wierzyciela możliwości zaspokojenia z majątku dłużnika ochroną objęty jest także przyszły wierzyciel (osoba która dopiero po dokonaniu niekorzystnej czynności prawnej przez przyszłego dłużnika nawiązuje z nim stosunek zobowiązaniowy, stając się jego wierzycielem) - Art. 529.Jeżeli w chwili darowizny dłużnik był niewypłacalny, domniemywa się, iż działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. To samo dotyczy wypadku, gdy dłużnik stał się niewypłacalny wskutek dokonania darowizny. (domniemanie iuris tantum, może być obalone przeciwdowodem) 4. Korzyść osoby trzeciej a) z dokonanej przez dłużnika czynności prawnej osoba trzecia musi uzyskać korzyść majątkową - korzyść ta jest powiązana z odpowiednim uszczupleniem majątku dłużnika, powodującym niewypłacalność b) osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową z czynności prawnej, wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela - Art. 527§3.Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli - Art.527§4.Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Art. 528.Jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. III. Zaskarżenie czynności i jego skutki 1. Zaskarżenie czynności - jeżeli zostaną spełnione w/w przesłanki, wierzyciel może żądać aby sąd uznał za bezskuteczną względem niego czynność prawną dokonaną przez jego dłużnika a) uprawnienie to wierzyciel może realizować w dwojaki sposób: 1) przez wytoczenie stosownego powództwa 2) przez podniesienie zarzutu procesowego w toczącej się przeciwko niemu (wierzycielowi) sprawie z powództwa osoby trzeciej b) legitymowaną biernie (osobą przeciw której kierowane jest powództwo/zarzut) jest osoba trzecia odnosząca korzyść z czynności zawartej z dłużnikiem - jeżeli nastąpiła sukcesja uniwersalna – legitymowanym biernie jest następca dłużnika pod tytułem ogólnym - legitymowanym biernie staje się następca pod tytułem szczególnym osoby trzeciej, na rzecz której osoba trzecia rozporządziła uzyskaną od wierzyciela korzyścią, a równocześnie spełniona została jedna z następujących przesłanek: 1) rozporządzenie na rzecz dalszego nabywcy było nieodpłatne 2) w chwili nabycia następca wiedział on o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika ze swoim poprzednikiem za bezskuteczną wobec wierzyciela. W wypadku gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło jeżeli jest spełniona przesłanka 1) albo 2)
c) Wierzyciel może żądać uznania czynności prawnej za bezskuteczną względem niego w terminie 5 lat licząc od daty dokonania tej czynności (termin zawity) 2. Orzeczenie względnej bezskuteczności - uznanie przez sąd względnej bezskuteczności czynności prawnej dokonywanej przez dłużnika z osobą trzecią wierzyciel uzyskuje uprawnienie do zaspokojenia swojej wierzytelności z przedmiotów należących do osoby trzeciej, z którą nie łączył go żaden stosunek prawny - wierzyciel może dochodzić zaspokojenia (w drodze egzekucji) tylko z przedmiotów majątkowych osoby trzeciej, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika, albo do niego nie weszły nie wywołuje wątpliwości w stosunku do rzeczy indywidualnie oznaczonych; w przypadku rzeczy oznaczonych co do gatunku (jeżeli nie da się ich zidentyfikować, bo wymieszały się z takimi samymi składnikami majątkowymi osoby trzeciej) wierzyciel uprawniony jest do prowadzenia egzekucji z całego majątku osoby trzeciej, z którym owe korzyści się stopiły
- uprawnienie wierzyciela może być realizowane z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami osoby trzeciej - inni wierzyciele – nie korzystający z skargi pauliańskiej - jeżeli jest kilku wierzycieli korzystających z actio pauliana to pierwszeństwo przysługuje im w równym stopniu
4
- Osoba trzecia może zwolnić się od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela, jeżeli: 1) wskaże mu wystarczające do jego zaspokojenia mienie dłużnika ( dłużnik wypłacalny) 2) zaspokoi wierzyciela nie dopuszczając w ten sposób do egzekucji z przedmiotu, uzyskanego od dłużnika na podstawie czynności względnie bezskutecznej - jeżeli wierzyciel nie został zaspokojony z majątku osoby trzeciej, może żądać zaspokojenia z majątku następcy prawnego osoby trzeciej, który uzyskał tę korzyść nieodpłatnie albo działał w złej wierze. - jeżeli osoba trzecia nie ma już korzyści uzyskanej od dłużnika, ponieważ ją utraciła lub zużyła, nie odpowiada ona wobec wierzyciela na podstawie ochrony pauliańskiej wierzyciel może korzystać z ochrony na podstawie czynów niedozwolonych, jeżeli zachowanie os. trzeciej jest zawinione
- Orzeczenie pauliańskie ma charakter konstytutywny. ROZDZIAŁ II. ŚWIADCZENIE I. Pojęcie 1. Przedmiot a treść świadczenia Świadczenie – wskazane treścią zobowiązania zachowanie się dłużnika na rzecz wierzyciela świadczenie może dotyczyć różnego rodzaju dóbr materialnych/niematerialnych przedmiot świadczenia (np. zapłata ceny, wykonanie dzieła) 2. Kwalifikacja prawna świadczenia – kwalifikacja zachowania dłużnika (jako świadczenia) powinna być dokonywana wg kryteriów ogólnych, a nie determinowana tym, że spełnia on świadczenie [pogląd dominujący] II. Treść świadczenia – uwagi ogólne
treść świadczenia – jak dłużnik ma się zachować
1. Zachowanie dłużnika będące świadczeniem może polegać na działaniu albo na zaniechaniu - 2 zachowania wyczerpują cały zakres treści świadczeń 2. Sposób ustalenia świadczenia - treść świadczenia musi być ustalona najpóźniej w chwili spełnienia świadczenia - 3 sposoby ustalania przyszłych świadczeń: a) metoda obiektywna – odwołuje się do faktów, które bez wartościowania pozwalają ustalić wysokość świadczenia (np. cena rynkowa); zawsze dopuszczalna b) metoda zobiektywizowana – powołanie osoby trzeciej do ustalenia należnego świadczenia, jeżeli osoba taka ocenia wielkość świadczenia pod kontrolą sądu, zgodnie z ZWS lub zwyczajami c) metoda subiektywna – wysokość świadczenia ustala jedna ze stron; jeżeli kieruje się obiektywną miarą, pod kontrolą sądu, uwzględniając ZWS 3. Możliwość wykonania świadczenia - pierwotna niemożliwość świadczenia (387§1) świadczenie nie jest możliwe do spełnienia od samego początku zobowiązanie nie powstaje - następcza niemożliwość świadczenia świadczenie staje się niemożliwe już po powstaniu zobowiązania: a) Jeżeli zobowiązanie stało się niemożliwe na skutek okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności wygasa, a dłużnik jest zwolniony od obowiązku świadczenia b) Zobowiązanie stało się niemożliwe na skutek okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność dłużnik jest obowiązany dać odszkodowanie w miejsce świadczenia 4. Świadczenia (zobowiązania) rezultatu i starannego działania a) świadczenia rezultatu – polegają na osiągnięciu ściśle określonego efektu (skutku) w świecie zjawisk wewnętrznych, wskazanego w treści zobowiązania (np. zaniechanie, umowa sprzedaży) b) świadczenia starannego działania – polegają na działalności odpowiednio ukierunkowanej, przy czym dłużnik nie ma obowiązku osiągnięcia wskazanego celu (np. działanie lekarza)
5
§5. RODZAJE ŚWIADCZEŃ I. Świadczenia w zobowiązaniu przemiennym oraz z upoważnieniem przemiennym 1. Zobowiązanie przemienne - 1 stosunek zobowiązaniowy o kilku alternatywnych świadczeniach Art. 365. § 1.Jeżeli dłużnik jest zobowiązany w ten sposób, że wykonanie zobowiązania może nastąpić przez spełnienie jednego z kilku świadczeń (zobowiązanie przemienne), wybór świadczenia należy do dłużnika, chyba że z czynności prawnej, z ustawy lub z okoliczności wynika, iż uprawnionym do wyboru jest wierzyciel lub osoba trzecia. § 2.Wyboru dokonuje się przez złożenie oświadczenia drugiej stronie. Jeżeli uprawnionym do wyboru jest dłużnik, może on dokonać wyboru także przez spełnienie świadczenia. § 3.Jeżeli strona uprawniona do wyboru świadczenia wyboru tego nie dokona, druga strona może jej wyznaczyć w tym celu odpowiedni termin. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu uprawnienie do dokonania wyboru przechodzi na stronę drugą. - niemożliwość pierwotna dopiero niemożliwość wszystkich świadczeń alternatywnych powoduje nieważność zobowiązania (jeżeli wybór należy do wierzyciela, a tylko 1 ze świadczeń jest niemożliwe, od jego decyzji zależy czy będzie obstawał przy utrzymaniu zobowiązania ze świadczeniem możliwym, czy powoła się na niemożliwość) - niemożliwość następcza za którą dłużnik odpowiada – świadczenie pierwotne zastępuje odszkodowanie; za którą nie odpowiada – obowiązek świadczenia wygasa 2. Upoważnienie przemienne (zobowiązanie z upoważnieniem przemiennym) - opiewa od samego początku na 1 świadczenie, z zastrzeżeniem, że dłużnik może spełnić inne świadczenie, co powoduje wykonanie i wygaśnięcie zobowiązania - powstaje z umowy lub w wypadkach przewidzianych w ustawie - niemożliwość pierwotna świadczenia zasadniczego zawsze powoduje nieważność zobowiązania (nawet jeżeli świadczenie zastępcze jest możliwe) II. Wielość świadczeń oraz świadczenia uboczne 1. Łączenie świadczeń – dopuszczalne jest występowanie kilku świadczeń funkcjonujących łącznie po stronie długu wierzyciel będzie zaspokojony dopiero, gdy wszystkie te świadczenia zostaną spełnione 2. Świadczenia uboczne – funkcjonują czasami obok świadczeń głównych, wspomagają realizacją świadczenia głównego lub je uzupełniają (tylko spełnienie świadczeń głównych prowadzi do zaspokojenia wierzyciela) - świadczenia uboczne: a) Przedstawienie spisu masy majątkowej albo zbioru rzeczy Art. 459. § 1.Zobowiązany do wydania zbioru rzeczy lub masy majątkowej albo do udzielenia wiadomości o zbiorze rzeczy lub o masie majątkowej powinien przedstawić wierzycielowi spis rzeczy należących do zbioru lub spis przedmiotów wchodzących w skład masy majątkowej. § 2.Jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że przedstawiony spis nie jest rzetelny lub dokładny, wierzyciel może żądać, żeby dłużnik złożył zapewnienie przed sądem, iż sporządził spis według swojej najlepszej wiedzy. b) Złożenie rachunku z zarządu Art. 460. § 1.Zobowiązany do złożenia rachunku z zarządu powinien przedstawić wierzycielowi na piśmie zestawienie wpływów i wydatków wraz z potrzebnymi dowodami. § 2.Jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że przedstawione zestawienie wpływów nie jest rzetelne lub dokładne, wierzyciel może żądać, ażeby dłużnik złożył zapewnienie przed sądem, iż sporządził zestawienie według swojej najlepszej wiedzy. c) Danie zabezpieczenia - ma na celu zmniejszenie ryzyka niewykonania zobowiązania z powodu niewypłacalności dłużnika Art. 364. § 1.Ilekroć ustawa przewiduje obowiązek zabezpieczenia, zabezpieczenie powinno nastąpić przez złożenie pieniędzy do depozytu sądowego. § 2.Jednakże z ważnych powodów zabezpieczenie może nastąpić w inny sposób. - jeżeli źródłem obowiązku zabezpieczenia jest umowa, o sposobie zabezpieczenia decyduje wyłącznie jej treść d) Odsetki III. Świadczenia jednorazowe, okresowe i ciągłe - wspólnym elementem występujących w tych świadczeniach jest czas 1. Świadczenia jednorazowe – dla określenia treści i rozmiaru powinnego zachowania dłużnika (świadczenia) nie jest potrzebny element czasu
6
2. Świadczenia okresowe – dla określenia treści i rozmiaru świadczenia konieczny jest element czasu; czynności cykliczne, powtarzające się w określonych odstępach czasu; im dłużej trwa stosunek zobowiązaniowy, tym więcej świadczeń otrzyma wierzyciel - świadczenie okresowe da się wyodrębnić jako samodzielne świadczenie 3. Świadczenia ciągłe – określone stałe zachowanie się dłużnika w czasie trwania zobowiązania, nie da się w nich wyodrębnić zachowań, które można traktować jako świadczenia samodzielne (np. świadczenia w postaci zaniechania, świadczenie pracy)
Zobowiązania ciągłe (trwałe) – zobowiązania, w których występują świadczenia okresowe lub ciągłe a) Ustanowione na czas oznaczony – wygasają z upływem terminu, chyba że strony go przedłużyły b) Bezterminowe: Art. 3651. Zobowiązanie bezterminowe o charakterze ciągłym wygasa po wypowiedzeniu przez dłużnika lub wierzyciela z zachowaniem terminów umownych, ustawowych lub zwyczajowych, a w razie braku takich terminów niezwłocznie po wypowiedzeniu. wygaśnięcie przez wypowiedzenie (działa od chwili złożenia/upływu terminu w nim określonego), nie przez odstąpienie od umowy (działa ze skutkiem wstecznym) jeżeli przepis szczególny tak stanowi, strona zobowiązania ciągłego ma prawo odstąpić od umowy, zwykle ze skutkiem tylko na przyszłość, wyjątkowo ex tunc niedopuszczalne są zobowiązania wieczyste (w razie braku terminów zobowiązanie wygasa niezwłocznie po wypowiedzeniu) IV. Świadczenia podzielne i niepodzielne
Świadczenie niepodzielne – nie może być spełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości (379§2), np. dostarczenie sztabki złota (świadczenie podzielne – może być spełnione) - zachowanie dłużnika poddaje się tej kwalifikacji (np. zaniechanie dłużnika - niepodzielne) - o charakterze świadczenia (podzielne/niepodzielne) decyduje cel świadczenia – interes wierzyciela Art. 379. § 1.Jeżeli jest kilku dłużników albo kilku wierzycieli, a świadczenie jest podzielne, zarówno dług, jak i wierzytelność dzielą się na tyle niezależnych od siebie części, ilu jest dłużników albo wierzycieli. Części te są równe, jeżeli z okoliczności nie wynika nic innego. V. Świadczenia oznaczone co do tożsamości i co do gatunku
Świadczenie oznaczone co do tożsamości – przedmiotem jest rzecz indywidualnie oznaczona; od razu ma tak skonkretyzowaną postać, że nadaje się do wykonania Świadczenie oznaczone co do gatunku – przedmiotem jest rzecz określona wg cech rodzajowych; wymaga jeszcze konkretyzacji (wskazania konkretnego desygnatu), zwykle przez dłużnika, który powinien świadczyć rzeczy średniej jakości, jeżeli jakość rzeczy nie jest oznaczona przez właściwe przepisy, czynność prawną, ani nie wynika z okoliczności VI. Zwrot nakładów i wydatków
Nakład/wydatek – dobrowolnie poniesiony przez kogoś uszczerbek w interesie innej osoby - często instytucje prawa zobowiązań nakładają obowiązek zwrotu nakładów i wydatków VII. Osobiste świadczenie dłużnika Art. 356. § 1. Wierzyciel może żądać osobistego świadczenia dłużnika tylko wtedy, gdy to wynika z treści czynności prawnej, z ustawy albo z właściwości świadczenia. § 2. Jeżeli wierzytelność pieniężna jest wymagalna, wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia od osoby trzeciej, chociażby działała bez wiedzy dłużnika. §6. ŚWIADCZENIA PIENIĘŻNE I ODSTEKI I. Pieniądz 1. Pieniądz jest to znak miary odniesiony do dóbr/usług występujących w obrocie gospodarczym; funkcje – określenie wartości dóbr, nośnik wartości, środek wymiany dóbr i usuług - System pieniężny: - polską jednostką pieniężną jest złoty, dzieli się na 100 groszy - znak pieniężny bankoty NBP i monety, ma cechę prawnego środka prawniczego
7
- pieniądz elektroniczny w postaci instrumentu pieniądza elektronicznego (np. karta płatnicza), nie ma cechy prawnego środka płatniczego II. Pojęcie i sposób spełnienia świadczenia pieniężnego 1. Świadczenie pieniężne polega na przekazaniu z majątku dłużnika do majątku wierzyciela sumy pieniężnej (określonej wartości majątkowej wyrażonej w jednostkach pieniężnych) - zobowiązanie pieniężne – zobowiązanie, którego przedmiotem jest świadczenie pieniężne - świadczenia pieniężne nie wymagają konkretyzacji 2. Walutowość - świadczenia pieniężne mogą być wyrażane i wykonywane w dowolnej walucie - art. 358 § 1.Jeżeli przedmiotem zobowiązania jest suma pieniężna wyrażona w walucie obcej, dłużnik może spełnić świadczenie w walucie polskiej, chyba że ustawa, orzeczenie sądowe będące źródłem zobowiązania lub czynność prawna zastrzega spełnienie świadczenia w walucie obcej. (reguła efektywnej zapłaty) § 2.Wartość waluty obcej określa się według kursu średniego ogłaszanego przez Narodowy Bank Polski z dnia wymagalności roszczenia, chyba że ustawa, orzeczenie sądowe lub czynność prawna stanowi inaczej. W razie zwłoki dłużnika wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia w walucie polskiej według kursu średniego ogłaszanego przez Narodowy Bank Polski z dnia, w którym zapłata jest dokonana. 3. Zapłata gotówką - przeniesienie własności znaków pieniężnych, którym przysługuje cecha prawnego środka płatniczego (obowiązek przyjmowania wszystkich takich znaków na terytorium) 4. Zapłata bezgotówkowa - pieniądz bankowy – jednostki pieniężne zapisane na rachunku bankowym, przekazywane za pomocą przelewu wierzytelności (wymagana zgoda stron); zaspojonienie z momentem zaksięgowania pieniędzy na koncie lub wypłaty gotówki - pieniądz elektroniczny – wyrażona w jednostkach pieniężnych wartość pieniężna, przechowywana na elektronicznych nośnikach informacji; odpowiednik znaków pieniężnych, nie jest prawnym środkiem płatniczym na terytorium RP – można się nim tylko posłużyć wobec innych niż wydawca przedsiębiorców, akceptujących go jako środek płatniczy
III. Nominalizm 1. Nominalizm – Jeżeli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna, spełnienie świadczenia następuje przez zapłatę sumy nominalnej, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej (3581§1) Suma nominalna – suma pieniężna, na jaką opiewał dług w chwili jego powstania Zasada nominalizmu dot. tylko zobowiązań pieniężnych w ścisłym znaczeniu (przedmiotem zobowiązania jest od chwili powstania suma pieniężna) Zapłata sumy nominalnej spełnienie świadczenia zobowiązanie wygasa 2. Zobowiązania ze świadczeniem pieniężnym – pieniądz nie występuje w roli pierwotnego przedmiotu świadczenia wyrażonego jako suma pieniężna; pieniądz jest surogatem innych świadczeń, służy do zwolnienia się z zobowiązania, np. odszkodowanie za szkodę takich przypadków zasada nominalizmu nie dotyczy IV. Waloryzacja 1. Waloryzacja – jeżeli w okresie między powstaniem zobowiązania opiewającego na świadczenie pieniężne, a jego wykonaniem nastąpiła zmiana siły nabywczej pieniądza, to stosownie do tego wierzyciel powinien otrzymać inną (większą/mniejszą) sumę pieniędzy od tej, na jaką pierwotnie opiewało zobowiązanie pieniężne 2. Zakres zastosowania - nominalizm jest zasadą; waloryzacja jest wyjątkiem od nominalizmu - świadczenia pieniężne mogą być waloryzowane na podstawie: 1) umowy 2) orzeczenia sądowego 3) ustawy (wyjątkowo) - niedopuszczalna jest waloryzacja świadczeń pieniężnych, których wysokość została uregulowana w przepisach wyrażających normy bezwzględnie wiążące (3581§5) - w razie ustawowej waloryzacji świadczenia pieniężnego, wyłączone jest stosowanie art. 3581 §2-4 KC
8
IV. Waloryzacja umowna
Art. 3511§2: Strony mogą zastrzec w umowie, że wysokość świadczenia pieniężnego zostanie ustalona według innego niż pieniądz miernika wartości (takie zastrzeżenie to klauzula waloryzacyjna)
Miernik wartości – typowe klauzule waloryzacyjne: 1) Klauzule walutowe – przyjmują za miernik inną walutę niż ta, na którą opiewa zobowiązanie pieniężne 2) Klauzule towarowe – za miernik wartości przyjmuje się cenę określonego towaru (np. A zobowiązuje się płacić B za gaz w wysokości ceny 2 baryłek ropy w dniu wymagalności) 3) klauzule indeksowe – za miernik wartości przyjmuje się wartość jakiegoś wskaźnika np. WIG 4) klauzula złota – dłużnik ma zapłacić tyle pieniędzy, ile w dniu wymagalności wynosi cena określ. ilości złota 5) klauzula uposażenia – za miernik wartości przyjmuje się minimalną/średnią płacę (np. krajową)
V. Waloryzacja ustawowa
Waloryzacja następuje przez samo spełnienie się zdarzeń wskazanych w ustawie; w razie sporu między stronami sąd stwierdza, czy ziściły się zdarzenia wywołujące skutki waloryzacyjne (orzeczenie deklaratywne) VI. Waloryzacja sądowa
Art. 3511§ 3.W razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone w orzeczeniu lub umowie.
- sąd uzyskuje kompetencję do wydania orzeczenia waloryzacyjnego, gdy spełnione są 2 przesłanki konieczne: 1) nastąpi istotna zmiana siły nabywczej pieniądza - po powstaniu zobowiązania – czyli tylko podczas trwania stosunku zobowiązaniowego niedopuszczalna jest waloryzacja zobowiązań spełnionych, a więc wygasłych - jeżeli wierzyciel przyjmuje sumę nominalną, zastrzegając że traktuje ją jako częściowe wykonanie zobowiązania waloryzacja dopuszczalna (zobowiązanie nie wygasło); jeżeli przyjmie ją bez takiego zastrzeżenia to zobowiązanie wygasło i nie podlega waloryzacji - jeżeli dłużnik spóźnia się z zapłatą po zasądzeniu świadczenia można wydać ponowne orzeczenie waloryzacyjne - waloryzacji sądowej podlegają tylko zobow. pieniężne w ścisłym znaczeniu, ze wszystkich zdarzeń prawnych - klauzula waloryzacyjna w umowie nie stanowi przeszkody do zastosowania waloryzacji sądowej 2) żądanie strony stosunku zobowiązaniowego skierowane do sądu - sąd nie może orzekać w tych sprawach z urzędu - z żądaniem waloryzacji nie może wystąpić strona prowadząca przedsiębiorstwo, jeżeli świadczenie pozostaje w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa (3581 KC) Zakres kompetencji sądu - jeżeli spełnione są 2 przesłanki, sąd może zmienić treść zobowiązania: 1) wysokość świadczenia 2) sposób spełnienia świadczenia - sąd może orzec albo jedną, albo drugą, albo obie zmiany łącznie Sąd musi mieć na względzie: 1) Interesy obu stron 2) Zasady współżycia społecznego - wybór miernika waloryzacji następuje wg uznania sądu - waloryzacja sądowa dokonuje się z mocy konstytutywnego orzeczenia sądu VII. Odsetki 1. Odsetki – świadczenie uboczne, realizowane zwykle w takich samych przedmiotach co świadczenie główne, w wysokości obliczonej wg stopy procentowej i czasu potencjalnego korzystania z przedmiotów objętych świadczeniem głównym - świadczenia uboczne od świadczeń pieniężnych (ich zapłata nie redukuje/umarza długu głównego) - świadczenia okresowe - można wyróżnić odsetki: 1) jako wynagrodzenie za możliwość korzystania z cudzych pieniędzy lub innych wartości w pewnym okresie 2) odsetki za opóźnienie, które należy płacić w razie niewykonania zobowiązania pieniężnego w terminie 3) odsetki waloryzacyjne – ich wysokość zależy od wskaźnika inflacji; wynagrodzenie za korzystanie z cudzego kapitału + rekompensują spadek siły nabywczej pieniądza
9
2. Źródła obowiązku świadczenia odsetek Art. 359. § 1. Odsetki od sumy pieniężnej należą się tylko wtedy, gdy wynika to: a) z czynności prawnej (np. umowa stron) b) z ustawy (np. za opóźnienie dłużnika w spełnieniu świadczenia pieniężnego) c) z orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu. 3. Wysokość odsetek - decyduje przede wszystkim treść czynności prawnej lub właściwego orzeczenia/decyzji - strony mogą w umowie ustalić wysokość też odsetek przewidzianych w ustawie w razie opóźnienia świadczenia Jeżeli wysokość odsetek nie jest określona, należą się odsetki ustawowe - wysokość odsetek ustawowych określa rozporządzenie RM Wysokość odsetek z czynności prawnej (dotyczy wyłącznie odsetek z CP): - Maksymalna wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać czterokrotności wysokości stopy kredytu lombardowego NBP (odsetki maksymalne) - stopa lombardowa NPB – 6,25% = odsetki maksymalne 26%
- Jeżeli wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej przekracza wysokość odsetek maksymalnych, należą się odsetki maksymalne. - Postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych, także w razie dokonania wyboru prawa obcego. W takim przypadku stosuje się przepisy ustawy. 4. Zakaz anatocyzmu – zakaz żądania odsetek za opóźnienie od zaległych odsetek (procent składany) - np. A pożyczył B 1000 zł na 10% rocznie, po roku B nie zapłacił odsetek w następnym roku B powinien zapłacić odsetki nie od 1000 ale 1100 zł - Zasada anatocyzmu nie odnosi się do 3 przypadków (482 KC): 1) po powstaniu zaległości strony zgodziły się na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy (umowa) 2) gdy wierzyciel wytoczył powództwo o zapłatę zaległych odsetek 3) pożyczek długoterminowych udzielanych przez instytucje kredytowe 5. Terminy płatności – określa źródło, z którego wywodzi się tytuł do ich pobierania Art. 360.W braku odmiennego zastrzeżenia co do terminu płatności odsetek są one płatne co roku z dołu, a jeżeli termin płatności sumy pieniężnej jest krótszy niż rok - jednocześnie z zapłatą tej sumy. - przepis ten nie dotyczy zapłaty odsetek za opóźnienie (wymagalne z chwilą bezskutecznego terminu świadczenia głównego; wymagalne za każdy dzień z osobna) 6. Przedawnienie - roszczenia o zapłatę odsetek (świadczenia okresowe) przedawniają się z upływem 3 lat (nawet, gdy wierzytelność główna uległa umorzeniu przez zaspokojenie wierzyciela [ roszczenie o świadczenie główne wygasło na skutek wykonania]) - SN: 3 letni termin przedawnienia stosuje się do roszczeń o odsetki za opóźnienie także wtedy, gdy roszczenie główne ulega przedawnieniu w terminie określonym w art. 554 KC (2 lata); roszczenie o odsetki za opóźnienie przedawnia się najpóźniej z chwilą przedawnienia się roszczenia głównego wraz z przedawnieniem się roszczenia głównego, przedawniają się roszczenia o świadczenia uboczne, nawet jeśli nie upłynął jeszcze termin ich przedawnienia
- bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie o zapłatę odsetek stało się wymagalne (dłużnik nie spełnia świadczenia w terminie wskazanym w umowie lub przepisie z art. 360) - przy odsetkach za opóźnienie bieg przedawnienia rozpoczyna się oddzielnie z każdym dniem stanu opóźnienia roszczenie przedawnia się osobno za każdy dzień opóźnienia §7. NAPRAWIENIE SZKODY I. Odpowiedzialność odszkodowawcza i jej przesłanki - Odpowiedzialność odszkodowawcza jednego podmiotu za szkodę doznaną przez inny pomiot – konieczne 3 przesłanki: 1) zdarzenie, z którym system prawny łączy czyjś obowiązek naprawnienia szkody 2) powstanie szkody 3) związek przyczynowy między zdarzeniem a szkodą - poszkodowany jest wierzycielem, a osoba odpowiedzialna dłużnikiem
10
II. Zasady i rodzaje odpowiedzialności 1. Zasady odpowiedzialności odszkodowawczej – decydują komu przypisać odpowiedzialność za zdarzenie powodujące szkodę: a) zasada winy b) zasada ryzyka c) zasada słuszności d) zasada gwarancyjno-repartycyjna a) Zasada winy – ten kto swoim zawinionym zachowaniem wyrządził komuś szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia; jeżeli odpowiedzialność jest oparta na zasadzie winy – przypadki nie wywołują konsekwencji b) Zasada ryzyka – ten, kto eksploatuje niebezpieczne urządzenia lub posługuje się podległymi mu osobami dla realizacji swoich interesów, powinien ponosić odpowiedzialność za szkody stąd wynikłe dla innych osób, chociażby on sam nie ponosił winy - odpowiedzialność ta obowiązuje zazwyczaj do siły wyższej (vis maior) 2 koncepcje: 1) subiektywna – siła wyższa to zjawiska, którym nie można zapobiec przy dołożeniu nawet nadzwyczajnej staranności 2) obiektywna – siła wyższa to zjawisko zewnętrzne, gwałtowne i nieoczekiwane Wg. SN siłą wyższą jest zdarzenie: 1) zewnętrzne – mające źródło poza urządzeniem, z którego funkcjonowaniem jest związana odpowiedzialność odszkodowawcza (siłą wyższą nie jest np. wybuch gazu w kopalni) 2) niemożliwe do przewidzenia (mało prawdopodobne) 3) niemożliwe do zapobieżenia c) zasada słuszności – podmiot ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą ze względu na motywy etyczne wskazane w ZWS; występuje subsydiarnie d) zasada gwarancyjno – repartycyjna – odpowiedzialność ze względu na uczestnictwo w funduszu, z którego wypłaca się odszkodowania, np. ubezpieczenia 2. Rodzaje odpowiedzialności - zespół reguł określających odpowiedzialność odszkodowawczą a) odpowiedzialność kontraktowa b) odpowiedzialność deliktowa c) odpowiedzialność gwarancyjno – repartycyjna III. Związek przyczynowy 1. Związek przyczynowy – związek między zdarzeniem, z którymś związana jest czyjaś odpowiedzialność, a doznaną przez poszkodowanego szkodą - przesłanka odpowiedzialności odszkodowawczej - pośrednio wpływa na wysokość należnego odszkodowania 2. Cecha „normalności” Art. 361. § 1.Zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. - w/w przepis odnosi się nie tylko do zachowania człowieka (działania/zaniechania), ale także do innych zdarzeń prawnych, z którymi jest złączona czyjaś odpowiedzialność odszkodowawcza (np. ruch pojazdu) teoria adekwatnego związku przyczynowego: - należy odwoływać się do reguł obiektywnie ustalonych - miarodajne dla ustalenia odpowiedzialności odszkodowawczej są tylko następstwa „normalne” - realizacja teorii: 1) test warunku koniecznego (sine qua non) 2) selekcja następstw, uwzględnia się tylko następstwa „normalne” przyrównuje się rozpatrywany, indywidualny przypadek do ustaleń wzorcowych 3. Wyjątki przepisy KC przewidują wyjątki od zasady ogólnej z art. 361§1: - odpowiedzialność zobowiązanego obejmuje nie tylko normalne następstwa, ale także skutki przypadku, które by nie nastąpiły, gdyby zobowiązany zachował się zgodnie z treścią zobowiązania (np. 478 KC) - ustawa sama konstruuje „swój” związek przyczynowy (tzw. związek normatywny, np. 422 KC) - strony mogą określić w umowie inaczej zakres skutków, za które będą odpowiadać (np. w stosunkach ubezpieczeniowych powszechnie stosuje się zasadę odpowiedzialności tylko za następstwa bezpośrednie)
11
IV. Szkoda 1.Szkoda – każdy uszczerbek w dobrach lub interesach prawnie chronionych, których poszkodowany doznał wbrew woli - szkoda = uszczerbki typu majątkowego i niemajątkowego - w KC: uszczerbek typu niemajątkowego to krzywda, a suma pieniężna na jej złagodzenie to zadośćuczynienie szczególna postać szkody i odszkodowania - szkoda na osobie i szkoda na mieniu – podział ze względu na dobro bezpośrednio naruszone 2. Rodzaje szkody majątkowej: a) strata (damnum emergens) – zmniejszenie majątku poszkodowanego wskutek zdarzenia, z którym związana jest czyjaś odpowiedzialność b) utracone korzyści (lucrum cessans) – majątek poszkodowanego nie wzrósł tak, jakby się to stało, gdyby nie nastąpiło zdarzenie, z którym złączona jest czyjaś odpowiedzialność (zdarzenie sprawcze) należy uwzględniać oba rodzaje szkód majątkowych wszędzie tam, gdzie pojawi się odpowiedzialność odszkodowawcza (361§2) ustalenie istnienia i wielkości szkody majątkowej: A) metoda różnicowa (dyferencyjna): porównujemy rzeczywisty stan majątku poszkodowanego, po zdarzeniu sprawczym, ze stanem hipotetycznym, jaki by istniał, gdyby nie nastąpiło zdarzenie sprawcze 4 wyniki: 1) stan rzeczywisty majątku jest taki sam/wyższy od stanu hipotetycznego zdarzenie sprawcze nie wywołało szkody 2) stan rzeczywisty majątku jest niższy od stanu hipotetycznego i niższy od stanu sprzed powstania zdarzenia sprawczego poszkodowany poniósł szkodę w postaci straty (zmniejszenie majątku) 3) stan rzeczywisty majątku jest niższy od stanu hipotetycznego, ale równy stanowi sprzed powstania zdarzenia sprawczego poszkodowany poniósł szkodę w postaci utraconych korzyści 4) stan rzeczywisty majątku jest niższy od stanu hipotetycznego, a różnica ta jest większa, niż wynika to z porównania stanu rzeczywistego ze stanem sprzed powstania zdarzenia sprawczego poszkodowany poniósł szkodę obejmującą stratę i utracone korzyści B) metoda obiektywna – stosowana na podstawie przepisów szczególnych lub postanowień umownych; szkodę oblicza się wg rynkowej wartości rzeczy lub usług, nie uwzględniając utraconych korzyści 3. Zaliczenie uzyskanych korzyści na poczet szkody (compensatio lucri cum damno) przy ocenie szkody należy brać pod uwagę także ewentualne korzystne następstwa, jakie wywołało zdarzenie powodujące szkodę korzyści zalicza się na poczet szkody ostatecznie bierze się stan wynikający ze skompensowania szkody i korzyści (wartość szkody jest niższa) - Podstawowa przesłanka: tożsamość zdarzenia, którego następstwem jest szkoda jak i odniesiona korzyść - np. jeżeli ktoś zniszczył samochód, że nie nadaje się do dalszego użytku, powinien odliczyć od wartości auta wartość odzyskanych części - ubezpieczenia osobowe nie mają charakteru kompensacyjnego (nie zalicza się ich na poczet szkody) 4. Ujemny interes umowny szkoda w granicach pozytywnego interesu umownego szkoda powstała w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania zawartej już umowy szkoda powstała w granicach ujemnego interesu umownego szkoda powstała w związku z niedojściem zamierzonej umowy do skutku - odszkodowanie powinno uwzględniać co by strona miała, gdyby nie wdawała się w zawieranie umowy, a nie co by miała, gdyby umowa została wykonana - odszkodowanie powinno obejmować stratę (szczególnie koszty poniesione, licząc że zawrze się umowę), natomiast utracone korzyści – kwestia sporna (np. korzyści zawarcia innej umowy, której nie zawarto, bo liczono na zwarcie umowy niedoszłej do skutku) - odszkodowanie z negatywnego interesu umownego nie może być wyższe od szkody w granicach pozytywnego interesu umownego 5. Ciężar dowodu - spoczywa na poszkodowanym
12
V. Świadczenie zmierzające do naprawienia szkody 1. Funkcje odszkodowania 1) funkcja kompensacyjna – wyrównanie szkody doznanej przez pokrzywdzonego (najważniejsza funkcja!) - art. 361§2 wyraża generalną zasadę adekwatności szkody i świadczenia zmierzającego do naprawienia szkody 2) funkcja represyjna – dolegliwość dla osoby odpowiedzialnej za szkodę, związana z ciążącym na niej obowiązkiem świadczenia odszkodowawczego 3) funkcja prewencyjna i wychowawcza – oddziaływanie norm prawnych określających odpowiedzialność odszkodowawczą, zwłaszcza orzeczeń stosujących te normy, w kierunku kształtowania postaw ludzi sprzyjających zapobieganiu wyrządzaniu szkód 2. Przyczynienie się poszkodowanego Art. 362.Jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron. odszkodowanie ulega obniżeniu „przyczynienie się” poszkodowanego zachowanie poszkodowanego, pozostające w adekwatnym związku przyczynowym z powstałą szkodą, za którą odpowiedzialność ponosi inna osoba (szkoda współuczestnicząca, causa concurrens) + obiektywnie nieprawidłowe zachowanie poszkodowanego koncepcję taką przyjmuje przyjmuje Sąd Najwyższy - za przyczynienie się poszkodowanego uważa się jedynie jego zachowanie stanowiące odrębny i samodzielny względem przyczyny głównej czynnik kauzalny (a nie wynik przyczyny głównej) 3. Inne ograniczenia obowiązku naprawienia szkody - odstępstwo od zasady adekwatności szkody i odszkodowania art. 440 KC - z mocy przepisów szczególnych obowiązek naprawienia szkody może być ograniczony tylko do poniesionej przez poszkodowanego straty (czyli bez utraconych korzyści) - ograniczenie odpowiedzialności odszkodowawczej do określonej z góry sumy pieniężnej (np. 849 KC) - ograniczenia może ustanowić umowa stron (muszą być zgodne z ius cogens i ZWS)
4. Sposób naprawienia szkody Art. 363. § 1.Naprawienie szkody powinno nastąpić, według wyboru poszkodowanego, bądź przez przywrócenie stanu poprzedniego (restytucja naturalna), bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej. Jednakże gdyby przywrócenie stanu poprzedniego było niemożliwe albo gdyby pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu. - prawo wyboru sposobu naprawienia szkody jest wyłączone, gdy sposób określ. przepisy szczególne - świadczenie odszkodowawcze może być wyrażone w walucie 5. Sposób ustalenia wysokości odszkodowania - dla ustalenia wysokości odszkodowania pieniężnego konieczne jest określenie szkody w pieniądzu a) mierniki wg których ustala się wysokość odszkodowania: - wg „cen istniejących” ceny (miernik obiektywny) - należy uwzględniać cenę, jaką ma określony przedmiot, ze względu na szczególny sposób użycia i związki, jakie łączą go z innymi przedmiotami majątku poszkodowanego ( pretium singulare) - należy szukać takiej ceny, na podstawie której poszkodowany może nabyć określone dobra lub usługi np. dla osób fizycznych – gł. ceny detaliczne (przedsiębiorcy też – uwzględnia się utracone korzyści) b) chwila miarodajna dla ustalenia ceny Art. 363§ 2.Jeżeli naprawienie szkody ma nastąpić w pieniądzu, wysokość odszkodowania powinna być ustalona według cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej chwili. - „data ustalenia odszkodowania” data wydania orzeczenia przez właściwy sąd państwowy ROZDIAŁ III. WIELOŚĆ WIERZYCIELI LUB DŁUŻNIKÓW - 3 regulacje: 1) zobowiązania solidarne (powstają tylko gdy czynność prawna lub przepis prawny tak stanowi) 2) zobowiązania niepodzielne 3) zobowiązania podzielne
13
§8. ZOBOWIĄZANIA SOLIDARNE I. Solidarność dłużników (bierna) - cechy (art. 366): 1) wierzyciel ma wierzytelność o spełnienie jednego świadczenia; jeżeli zostanie ono w całości i w sposób należyty spełnione, lub wierzyciel zostanie zaspokojony w inny sposób – zobowiązanie wygasa 2) po stronie długu występuje kilka podmiotów 3) wierzyciel może żądać w całości lub w części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna; zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalania pozostałych 2. Źródła solidarności (art. 369) a) czynność prawna – gł. umowa stron; solidarności nie domniemywa się (musi być wyrażona wprost) b) art. 370 KC - Jeżeli kilka osób zaciągnęło zobowiązanie dotyczące ich wspólnego mienia, są one zobowiązane solidarnie, chyba że umówiono się inaczej. c) ustawa (ex lege) – pewne przepisy przewidują powstanie solidarności biernej w razie ziszczenia się zdarzeń prawnych innych niż umowy (normy bezwzględnie wiążące), np. 441§1 KC 3. Pozycja prawna dłużników wobec wierzyciela 1) zaspokojenie wierzyciela przez 1 z dłużników zwalnia pozostałych z zobowiązania 2) między współdłużnikami obowiązuje zasada reprezentacji na ich korzyść wobec wierzyciela: - Odnowienie dokonane między wierzycielem a jednym z dłużników solidarnych zwalnia współdłużników, chyba że wierzyciel zastrzegł, iż zachowuje przeciwko nim swe prawa. (374§1) - Zwłoka wierzyciela względem jednego z dłużników solidarnych ma skutek także względem współdłużników. (374§2) - Zwolnienie z długu lub zrzeczenie się solidarności przez wierzyciela względem jednego z dłużników solidarnych nie ma skutku względem współdłużników. (art. 373) – zasada reprezentacji tego nie obejmuje 3) Zasada, że działania i zaniechania 1 z dłużników nie mogą szkodzić współdłużnikom (art. 371) - Przerwanie lub zawieszenie biegu przedawnienia w stosunku do jednego z dłużników solidarnych nie ma skutku względem współdłużników (art. 372) 4) Zobowiązanie może być solidarne, chociażby każdy z dłużników był zobowiązany w sposób odmienny albo chociażby wspólny dłużnik był zobowiązany w sposób odmienny względem każdego z wierzycieli. - pozycja prawna każdego z dłużników solidarnych może być różna względem wierzyciela, np. co do czasu - odmienność nie może polegać na różnym przedmiocie świadczenia ( różne świadczenia) - przy tożsamości świadczeń, ich wysokość może być różna – solidarnością są objęte tylko świadczenia do najniższej wysokości
5) Zarzuty dłużnika solidarnego wobec wierzyciela (art. 375) a) zarzuty osobiste – przysługują wyłącznie określonemu dłużnikowi wobec wierzyciela: 1) właściwości lub działania dłużnika wpływające na ważność zobowiązania solidarnego (np. brak zdolności do czynności prawnych, wady oświadczenia woli ) 2) dokonane przez dłużnika z wierzycielem czynności prawne, które uwalniają go ze zobowiązania wobec wierzyciela lub korzystnie modyfikują jego treść (np. zwolnienie z długu, odnowienie, przejęcie długu, odroczenie terminu świadczenia) b) zarzuty, które ze względy na sposób powstania lub treść zobowiązania są wspólne wszystkim dłużnikom: 1) zarzuty wspólne ze względu na sposób powstania zobowiązania: - niezachowanie właściwej formy czynności prawnej - nieuzyskanie wymaganej decyzji administracyjnej 2) zarzuty wspólne ze względu na treść zobowiązania – opierają się na zdarzeniu kreującym zobowiązanie, w szczególności na treści umowy (np. niezgodność z art. 58 KC) - Wyrok zapadły na korzyść jednego z dłużników solidarnych zwalnia współdłużników, jeżeli uwzględnia zarzuty, które są im wszystkim wspólne. 4. Roszczenia regresowe - podstawę rozliczeń regresowych stanowi odrębny, wiążący dłużników solidarnych stosunek wewnętrzny - treść w/w stosunku może być określona w umowie lub wyznaczona przepisami prawnymi (np. 441§2, 3) - jeżeli 1 lub niektórzy z dłużników solidarnych przyczynili się do zaspokojenia wierzyciela w części większej, niż wynika to ze stosunku wewnętrznego każdy z nich może żądać zwrotu odpowiedniej części od tych dłużników, którzy nie świadczyli wcale albo zaspokoili wierzyciela w części mniejszej niż wynika to ze stosunku wewnętrznego (roszczenia regresowe/zwrotne) jeżeli z treści stosunku nic nie wynika dłużnik, który świadczenie spełnił może żądać zwrotu od pozostałych dłużników w częściach równych (art. 376 KC) - w razie niewypłacalności 1 z dłużników solidarnych przypadająca na niego część rozkłada się miedzy współdłużników (w stosunku w jakim mają się rozliczać)
14
II. Solidarność wierzycieli (czynna) - cechy (art. 367): - po stronie wierzytelności występuje kilka podmiotów - dłużnik jest zobowiązany tylko do 1 świadczenia, które może spełnić w całości do rąk któregokolwiek z wierzycieli solidarnych, wg swojego wyboru przez zaspokojenie któregokolwiek z wierzycieli dług wygasa względem wszystkich wierzycieli - gdy 1 z wierzycieli wytoczy powództwo przeciw dłużnikowi, dłużnik jest obowiązany spełnić świadczenie do jego rąk 1. Reżim prawny 1) solidarność czynna powstaje wyłącznie z mocy czynności prawnej 2) art. 368 3) między współwierzycielami obowiązuje zasada wzajemnej reprezentacji na ich korzyść wobec dłużnika - Zwłoka dłużnika, jak również przerwanie lub zawieszenie biegu przedawnienia względem jednego z wierzycieli solidarnych ma skutek także względem współwierzycieli (art. 377)
- zdarzenia pogarszające położenie 1 z wierzycieli solidarnych nie wpływają na położenie prawne pozostałych współwierzycieli (np. ugoda dłużnika z 1 z wierzycieli)
4) Roszczenia regresowe - jeżeli jeden z wierzycieli solidarnych przyjął świadczenie, treść istniejącego między współwierzycielami stosunku prawnego rozstrzyga o tym, czy i w jakich częściach jest on odpowiedzialny względem współwierzycieli. Jeżeli z treści tego stosunku nie wynika nic innego, wierzyciel, który przyjął świadczenie, jest odpowiedzialny w częściach równych (art. 378) 5) Między tymi samymi wierzycielami i dłużnikami może istnieć zarówno solidarność czynna i bierna III. Struktura prawna zobowiązań solidarnych - koncepcja wielości więzów obligacyjnych w zobowiązaniach solidarnych zobowiązania solidarne są niezależne, a łączy je tylko wspólny cel (zabezpieczenie i ułatwienie realizacji praw wierzyciela) - koncepcja jednego stosunku prawnego zobowiązania solidarne to 1 stosunek prawny, o zróżnicowanej wewnętrznie strukturze
IV. Solidarność niewłaściwa (zobowiązanie in solidum) - dłużnicy z różnych tytułów prawnych są zobowiązani spełnić na rzecz tego samego wierzyciela identyczne świadczenie - z tym skutkiem, że spełnienie go przez 1 z dłużników zwalnia pozostałych - nie ma umowy ani przepisu prawnego uzasadniającego powstanie zobowiązania solidarnego - każdy z dłużników odpowiada za całość świadczenia wobec wierzyciela - każdy z dłużników odpowiada na innej podstawie prawnej, natomiast za tym by wierzyciel otrzymał tylko jedno świadczenie przemawiają względy słuszności. - Radwański przyjmuje koncepcję osobnej kategorii solidarności niewłaściwej - roszczenia regresowe dłużnika, który zaspokoił wierzyciela względem pozostałych zobowiązanych powinny obierać się na zasadach ogólnych PC i analogicznym stosowaniu art. 441§3 KC (kto naprawił szkodę, za którą jest odpowiedzialny mimo braku winy, ma roszczenie zwrotne do sprawcy, jeżeli szkoda powstała z winy sprawcy) §9. ZOBOWIĄZANIA PODZIELNE I NIEPODZIELNE I. Zobowiązania niepodzielne - świadczenie niepodzielne – nie może być spełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości - jeżeli przy świadczeniu niepodzielnym po stronie długu lub wierzytelności występuje kilka podmiotów, ich sytuacja prawna kształtuje się według modelu zobowiązań solidarnych jeden stosunek zobowiązaniowy, o złożonej strukturze wewnętrznej a) wielość dłużników - do wielości dłużników zobowiązanych do świadczenia niepodzielnego stosuje się reżim prawny solidarności biernej i zasady roszczeń regresowych (art. 380§1 i 3) - dłużnicy zobowiązani do świadczenia podzielnego są odpowiedzialni za jego spełnienie solidarnie, jeżeli wzajemne świadczenie wierzyciela jest niepodzielne; strony mogą tę kwestię uregulować odmiennie w umowie b) wielość wierzycieli - Jeżeli jest kilku wierzycieli uprawnionych do świadczenia niepodzielnego, każdy z nich może żądać spełnienia całego świadczenia - dłużnik nie ma prawa wyboru wierzyciela, któremu chce świadczyć - w razie sprzeciwu chociażby jednego z wierzycieli, dłużnik obowiązany jest świadczyć wszystkim wierzycielom łącznie albo złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego ()
15
- Zwolnienie dłużnika z długu przez jednego z wierzycieli uprawnionych do świadczenia niepodzielnego nie ma skutku względem pozostałych wierzycieli (art. 382§1) - Zwłoka dłużnika, jak również przerwanie lub zawieszenie biegu przedawnienia względem jednego z wierzycieli uprawnionych do świadczenia niepodzielnego ma skutek względem pozostałych wierzycieli (§2) - roszczenia regresowe między dłużnikami – wg tych samych zasad co wierzyciel solidarny II. Zobowiązania podzielne - Jeżeli jest kilku dłużników albo kilku wierzycieli, a świadczenie jest podzielne (i nie występuje szczególny tytuł na mocy którego zobowiązanie byłoby solidarne), zarówno dług, jak i wierzytelność dzielą się na tyle niezależnych od siebie części, ilu jest dłużników albo wierzycieli. Części te są równe, jeżeli z okoliczności (treści umowy lub innych zdarzeń) nie wynika nic innego (art. 379§1) powstają odrębne stosunki zobowiązaniowe o strukturze jednopodmiotowej - zobowiązanie podzielne może powstać np. w przypadku gdy świadczenie podzielne zostało odziedziczone przez kilka podmiotów
ROZDZIAŁ IV. UMOWY ZOBOWIĄZANIOWE §10. UWAGI OGÓLNE O UMOWACH ZOBOWIĄZANIOWYCH I. Uwagi wstępne 1. Umowy zobowiązaniowe (obligacyjne) – czynności prawne, treścią takich umów jest zobowiązanie się jednej lub więcej stron do świadczenia Umowy zobowiązująco – rozporządzające – jeżeli świadczenie do którego strona się zobowiązała, polega na przeniesieniu/obciążeniu/ ograniczeniu/zniesieniu prawa podmiotowego, to z reguły umowa wywołuje zarazem takie następstwo prawne (np. umowa sprzedaży) Umowy rozporządzające – nie zobowiązują stron do jakichś świadczeń lecz bezpośrednio wywołują skutki prawne w postaci przeniesienia/obciążenia/ograniczenia/zniesienia prawa podmiotowego 2. Umowy adhezyjne – umowy, w których najważniejsze warunki określa jedna ze stron, zwykle ekonomiczne silniejsza, a druga strona może je zaakceptować i przystąpić do umowy lub zrezygnować z jej zawarcia; ale jest to umowa, dochodzi do skutku przez zgodne oświadczenia stron II. Umowy wzajemne 1. Umowy jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące - jednostronnie zobowiązujące – obowiązek świadczenia ciąży na jednej stronie (np. darowizna) - dwustronnie (wielostronnie) zobowiązujące – obowiązek świadczenia ciąży na obu (lub więcej) stronach 2. Umowa wzajemna – szczególny rodzaj umów dwustronnie zobowiązujących; umowa jest wzajemna, gdy obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej (487§2) subiektywna ekwiwalentność świadczeń (umowa jest wzajemna, gdy wg oceny stron ich świadczenia są względem siebie równe) - nie wymaga się ekwiwalentności obiektywnej (świadczenia nie muszą mieć tej samej wartości ekonomicznej) - umowy wzajemne charakteryzuje więź polegająca na zależności świadczenia jednej strony od świadczenia drugiej strony - umowy wzajemne to zawsze odpłatne czynności prawne, każda z stron uzyskuje korzyść majątkową (niekoniecznie w postaci pieniężnej, np. rzecz) 3. Zakres zastosowania - umowami wzajemnymi mogą być umowy nazwane i nienazwane (nietypowe) - umowy o char. organizacyjnym, przygotowawczym (np. umowa przedwstępna) nie są wzajemnymi 4. Konsekwencje umów wzajemnych - nieważność zobowiązania jednej strony powoduje nieważność zobowiązania drugiej strony III. Umowy realne - umowy realne – jej dojście do skutku wymaga złożenia zgodnego oświadczenia woli stron i wręczenia rzeczy IV. Umowy kauzalne i abstrakcyjne
umowa kauzalna – jej ważność zależy od istnienia odpowiedniej podstawy prawnej świadczenia umowa abstrakcyjna – w/w okoliczność nie ma wpływu na jej ważność
16
- obowiązuje reguła kauzalności czynności prawnych, a czynności abstrakcyjne można zaciągać tylko w przypadkach określonych w ustawie, ale SN dopuścił kreowanie czynności abstrakcyjnych przez strony IV. Umowy losowe - umowy losowe – z ich struktury wynika, że rozmiar, a nawet istnienie świadczenia, zależy od przypadku (np. umowa ubezpieczenia, zakład) §11. TREŚĆ UMÓW ZOBOWIĄZANIOWYCH I. Swoboda umów 1. Swoboda umów (wolność kontraktowa) - swoboda kształtowania treści umowy, swoboda decyzji, czy umowę zawrzeć, (też rozwiązać lub zmienić zawartą umowę), w jakiej formie oraz z kim ją zawrzeć - kompetencja do kształtowania przez podmioty wiążących je stosunków prawnych w drodze dwu- lub wielostronnych oświadczeń woli 2. Zakres swobody umów Art. 3531. Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. - strony nie są związane określonymi w KC/ustawach szczególnych typami umów zobowiązaniowych, jak najbardziej mogą odstępować od typów ustawowych, modyfikować je - zasada swobody dotyczy wyłącznie stosunków zobowiązaniowych kształtowanych przez umowę; nie dotyczy stosunków prawnorzeczowych, spadkowych i rodzinnych, jednostronnych CP
3. Ograniczenia swobody umów (wyznaczone przez 3531KC) – treść lub cel umowy nie mogą naruszać granic swobody umów wyznaczonych przez: 1) ustawę (tylko normy semiimperatywne i bezwzględnie wiążące; norma nie musi być wyrażona wprost) 2) zasady współżycia społecznego (powszechnie akceptowane reguły moralne, np. wynajęcie lokalu pod dom publiczny) 3) właściwość (naturę) stosunku zobowiązaniowego (ogólne właściwości każdego stosunku zobowiązaniowego powstałego na podstawie umowy, np. poszanowanie interesów osób trzecich) 4. Skutki przekroczenia granic - umowa zawarta z przekroczeniem którejkolwiek z granic swobody umów jest bezwzględnie nieważna jako sprzeczna z ustawą (art. 58 KC w zw. z 3531) - przepisy szczególne mogą zakładać inne skutki naruszenia kompetencji w zakresie swobodnego kształtowania treści zobowiązania II. Pierwotna niemożliwość świadczenia - swobodę umów ograniczają także przepisy o niemożliwości świadczenia Art. 387. § 1. Umowa o świadczenie niemożliwe jest nieważna. - art. 387§1 dotyczy tylko niemożliwości pierwotnej (świadczenie było niemożliwe w chwili zawarcia umowy); niemożliwość następcza (świadczenie stało się niemożliwe później) – umowa jest ważna, ale nie można wykonać
Art. 387§ 2. Strona, która w chwili zawarcia umowy wiedziała o niemożliwości świadczenia, a drugiej strony z błędu nie wyprowadziła, obowiązana jest do naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o niemożliwości świadczenia. - obowiązek odszkodowania jest ograniczony do ujemnego interes umownego - szczególny przypadek culpa in contrahendo ; czyn niedozwolony – 3 letni termin przedawnienia roszczeń
17
III. Wyzysk - treść umowy jest kontrolowana ze względów moralnych w razie wyzysku ograniczenie swobody umów Art. 388. § 1.Jeżeli jedna ze stron, wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo lub niedoświadczenie drugiej strony (przesłanka subiektywna), w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie (drugiej strony), którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia (przesłanka obiektywna), druga strona może żądać zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej świadczenia, a w wypadku gdy jedno i drugie byłoby nadmiernie utrudnione, może ona żądać unieważnienia umowy. § 2.Uprawnienia powyższe wygasają z upływem lat dwóch od dnia zawarcia umowy. (termin zawity) - Umowa jest wadliwa, gdy zostaną spełnione obie (subiektywna i obiektywna) przesłanki - swoje uprawnienia pokrzywdzony musi realizować w drodze sądowej konstytutywne orzeczenie sądu powoduje modyfikację/unieważnienie umowy Kwalifikacja prawna - wyzysk to wadliwość treści czynności prawnej (art. 388 stanowi lex specialis wobec art. 58 KC w zw. z 3531, wyklucza wiec bezwzględną nieważność, na rzecz wzruszalności umowy przez pokrzywdzonego) §12. ZAGADNIENIA SZCZEGÓLNE ZWIĄZANE Z PRZYGOTOWANIEM I ZAWARCIEM UMOWY I. Culpa in contrahendo - culpa in cotrahendo (wina w kontraktowaniu) – zachowanie podmiotów w stadiach poprzedzających zawarcie umowy jeżeli nie doszła ona do skutku - przyjmuje się koncepcję, która każe chronić zachowania partnerów na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych zawinione naruszenie powszechnie obowiązujących reguł postępowania określonych w ustawach lub ZWS uzasadnia powstanie roszczenia o wyrównanie szkody powstałej przez to, że zamierzona umowa nie doszła do skutku/okazała się nieważna - wina w kontraktowaniu może polegać na naruszeniu postanowień umowy (np. o negocjacje) II. Umowa przedwstępna 1. Umowa przedwstępna (pactum de contrahendo) – umowa, przez którą jedna lub obie strony zobowiązują się do zawarcia w przyszłości oznaczonej umowy (umowy przyrzeczonej) [art. 389 KC]
zawarcie umowy przyrzeczonej jest świadczeniem; wykonanie świadczenia z umowy przedwstępnej następuje przez zgodne oświadczenie woli stron umowa przedwstępna może mieć charakter jednostronnie albo dwustronnie zobowiązujący; czy może być umową wzajemną – kwestia sporna; stosowana przy zawieraniu umów nazwanych i nienazwanych w razie wątpliwości co do charakteru umowy stron, przyjmuje się, że jest to umowa definitywna, ale tylko gdy spełnione zostaną wszystkie przesłanki konieczne do dojścia do skutku umowy definitywnej strony mogą zobowiązać się w umowie przedwstępnej do dokonania pewnych czynności (np. zapłaty części ceny) jeżeli umowa definitywna zostanie zawarta, dokonanie tych czynności zalicza się na poczet świadczeń określonych w umowie definitywnej; jeżeli umowa definitywna nie zostanie zawarta, strona która dokonała tych czynności ma roszczenie z tytułu nienależnego świadczenia (410 KC) - strony mogą w umowie przedwstępnej uregulować tą kwestię odmiennie
umowa ramowa - nie jest to umowa przedwstępna - przystosowana do wielokrotnego zawierania określonego rodzaju umów, względem niej wykonawczych - z umowy ramowej nie wynika zobowiązanie do zawarcia określonej umowy 2. Przesłanka ważności umowa przedwstępna jest ważna, gdy określa istotne postanowienia umowy przyrzeczonej (389 KC) określa co najmniej minimalną treść umowy definitywnej umowa przedwstępna powinna odpowiadać ogólnym przesłankom stawianym każdej czynności prawnej dla zawarcia umowy przedwstępnej ustawa nie wymaga formy szczególnej
18
3. Termin zawarcia umowy przyrzeczonej (definitywnej) Określenie terminu zawarcia umowy przyrzeczonej nie stanowi przesłanki ważności umowy przedwstępnej, ale jest pożądane Skuteczność umowy przedwstępnej może być uzależniona od zastrzeżenia terminu Jeżeli termin, w ciągu którego ma być zawarta umowa przyrzeczona, nie został oznaczony w umowie przedwstępnej strona uprawniona do żądania zawarcia umowy przyrzeczonej powinna w ciągu jednego roku od dnia zawarcia umowy przedwstępnej wyznaczyć odpowiedni termin zawarcia umowy przyrzeczonej. Jeżeli obie strony są uprawnione do żądania zawarcia umowy przyrzeczonej i każda z nich wyznaczyła inny termin, strony wiąże termin wyznaczony przez stronę, która wcześniej złożyła stosowne oświadczenie. Jeżeli w ciągu roku od dnia zawarcia umowy przedwstępnej nie został wyznaczony termin do zawarcia umowy przyrzeczonej, nie można żądać jej zawarcia. (389§2 KC) - termin zawity; po upływie nie można dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej/żądać odszkodowania 4. Skutki niezawarcia umowy przedwstępnej Art. 390§ 1.Jeżeli strona zobowiązana do zawarcia umowy przyrzeczonej uchyla się od jej zawarcia, druga strona może żądać naprawienia szkody, którą poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej. Strony mogą w umowie przedwstępnej odmiennie określić zakres odszkodowania. - strony mogą także określić, za jakie następstwa niezawarcia umowy definitywnej dłużnik będzie ponosił odpowiedzialność odszkodowawczą
§ 2.Jednakże gdy umowa przedwstępna czyni zadość wymaganiom, od których zależy ważność umowy przyrzeczonej, w szczególności wymaganiom co do formy, strona uprawniona może dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej. - jeżeli strona nie złoży wymaganego oświadczenia woli, to prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające taki obowiązek zastępuje to oświadczenie - jeżeli uprawniony doprowadzi do zawarcia umowy, nie może domagać się odszkodowania 4.1 Przedawnienie Art. 390§ 3.Roszczenia z umowy przedwstępnej (o zawarcie umowy przyrzeczonej/naprawnienie szkody) przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta. Jeżeli sąd oddali żądanie zawarcia umowy przyrzeczonej, roszczenia z umowy przedwstępnej przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym orzeczenie stało się prawomocne. IV. Ograniczenia swobody zawierania umów 1. Ograniczenia doboru kontrahenta – np. konieczność uzyskania zezwolenia dla prowadzenia działalności gospodarczej, tylko taki podmiot może występować po 1 ze stron umowy (np. ubezpieczyciel); ograniczenia mogą dotyczyć indywidualnie oznaczonych osób – np. prawo pierwokupu 2. Obowiązek kontraktowania (zawarcia umowy) - wskazuje on od razu osoby zobowiązane ale i treść umów, które są zobowiązane zawrzeć Ustawy zwykle nakładają obowiązek zawierania umów na podmioty, które wyłącznie dostarczają określonych dóbr lub świadczą usługi o istotnym dla wszystkich znaczeniu (np. PGNIG) Realizacja obowiązku zależy od inicjatywy podmiotu zainteresowanego uzyskaniem dobra/usługi od podmiotu zobowiązanego do zawarcia umowy składa ofertę, przy spełnieniu przesłanek z ustawy, adresat zobowiązany jest ją przyjąć (brak odpowiedzi – „milczące przyjęcie”; jeśli wyraźnie nie przyjmie – podmiot uprawniony może żądać aby sąd wydał orzeczenie stwierdzające obowiązek złożenia oświadczenia woli o przyjęciu oferty lub żądać odszkodowania za niespełnienie zobowiązania) Obowiązek zawarcia umowy może być realizowany z inicjatywy organów administracji publicznej oraz przy zastosowaniu sankcji administracyjnych lub karnych – nie jest to zobowiązanie cywilnoprawne (np. obowiązek zawarcia umowy OC na posiadaczach pojazdów) Obowiązek zawierania umów opatrzonych tylko sankcją odszkodowania w granicach interesu ujemnego (przedsiębiorcy, którzy nie zwierają umowy z konsumentem, naruszając jego zaufanie) 3. Zezwolenia administracyjne – ważność umowy jest uzależniona od uzyskania zezwolenia; zezwolenie takie nie powoduje obowiązku zawarcia umowy 4. Tryb zawierania umowy – np. Prawo zamówień publicznych
19
§13. WZORCE UMÓW I. Wzorzec umowy 1. Wzorzec umowy - wzorzec umowy – wszelkie jednostronnie przygotowane z góry przed zawarciem umowy, gotowe klauzule umów (postanowienia umowy) - w szczególności: ogólne warunki umowy, wzór umowy, regulamin - wzorzec umowy jest ustalony przez jedną ze stron umowy - „ustalony” wystarczy, że strona zamierza stosować wzorzec przy zawieraniu umów - „wzorzec” jest przeznaczony do wielokrotnego stosowania przez stronę, która go ustaliła, może zawierać tylko postanowienia, które są powtarzane w umowach (nie mogą obejmować indywidualnych postanowień) - z wzorców umów korzystają głównie przedsiębiorcy, w umowach adhezyjnych 2. Charakter prawny wzorca - kwalifikowane oświadczenie woli, mające szczególny reżim prawny – wzorzec nie jest częścią umowy i nie wymaga zgody kontrahenta (pogląd dominujący) - kompetencja do ich wydawania wzorców opiera się na zasadzie wolności umów – może je wydawać każdy kontrahent (przepisy szczególne mogą modyfikować regulację KC dot. wzorca umów – np. ochrona konsumentów) III. Informacja o wzorcu – przesłanką mocy wiążącej wzorca - właściwe poinformowanie drugiej strony o wzorcu umowy stanowi podstawową przesłankę skuteczności prawnej wzorca 1. Doręczenie wzorca - wzorzec umowy wiąże drugą stronę, jeżeli został jej doręczony przed zawarciem umowy (art. 384§1) - wzorce umowne powinny być doręczane w całości, jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej 2. Inne sposoby informowania o wzorcu a) w razie gdy posługiwanie się wzorcem jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo przyjęte, wiąże on także wtedy, gdy druga strona mogła się z łatwością dowiedzieć o jego treści. Nie dotyczy to jednak umów zawieranych z udziałem konsumentów, z wyjątkiem umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego (art. 384§2)
nie jest konieczne jego doręczenie strona ustalająca wzorzec powinna dostosować sposób uprzystępnienia wzorca drugiej stronie do rodzaju umowy i rozmiaru wzorca (np. ogłoszenie wzorca w dzienniku) umowy konsumenckie – konieczne doręczenie wzorca (oprócz w/w wyjątku)
b) Jeżeli jedna ze stron posługuje się wzorcem umowy w postaci elektronicznej, powinna udostępnić go drugiej stronie przed zawarciem umowy w taki sposób, aby mogła ona wzorzec ten przechowywać i odtwarzać w zwykłym toku czynności
np. przesłanie wzorca na płycie CD czy w e-mailu
3. Przejrzystość (transparentność) wzorca - Wzorzec umowy powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały (art. 385§2) - Jeżeli treść wzorca z punktu widzenia typowego adresata jest niezrozumiała – wzorzec nie wywołuje skutków prawnych - Postanowienia niejednoznaczne tłumaczy się na korzyść konsumenta. Zasady tej nie stosuje się w postępowaniu w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone (art. 385§2)
postanowienia niejednoznaczne powinno się tłumaczyć na korzyść każdej drugiej strony umowy (in dubio contra proferentem – w razie wątpliwości przeciwko autorowi wzorca umowy) IV. Wzorzec a umowa 1. Pierwszeństwo umowy - w razie sprzeczności treści umowy z wzorcem umowy strony są związane umową (art. 385§1)
sprzeczność treści wzorca z treścią umowy nie wpływa na jej ważność – umowa jest ważna i wywołuje skutki prawne, wzorzec jest ważny, ale jest bezskuteczny względem 2 strony umowy w zakresie, w jakim jest sprzeczny z umową
20
2. Wydanie wzorca w czasie trwania stosunku prawnego o charakterze ciągłym Art. 3841. Wzorzec wydany w czasie trwania stosunku umownego o charakterze ciągłym wiąże drugą stronę, jeżeli zostały zachowane wymagania określone w art. 384, a strona nie wypowiedziała umowy w najbliższym terminie wypowiedzenia stosunek o charakterze ciągłym (sposób zakończenia - wypowiedzenie) - np. najem
art. 384 – strona musi być odpowiednio poinformowana o wzorcu
- zmiana treści istniejącego stosunku zobowiązaniowego przez wydanie wzorca (pierwszy lub kolejny raz) dopuszczalna jest wyłącznie na podstawie klauzuli modyfikacyjnej, zwartej w umowie lub wzorcu albo na podstawie przepisu prawnego - postanowienie umowy lub wzorca musi spełniać warunki: 1) nie może uprawniać do dokonania zmian, które naruszają istotne elementy umowy 2) nie może mieć charakteru blankietowego 3. Konflikt wzorców - Art. 3854§ 1.Umowa między przedsiębiorcami stosującymi różne wzorce umów nie obejmuje tych postanowień wzorców, które są ze sobą sprzeczne. § 2.Umowa nie jest zawarta, gdy po otrzymaniu oferty oblat niezwłocznie zawiadomi, że nie zamierza zawierać umowy przy zastosowaniu wzorca ustalonego przez oferenta §14. UMOWY KONSUMENCKIE I. Uwagi ogólne 1. Pojęcie - umowy konsumenckie – umowy zobowiązujące, w których po jednej stronie występuje przedsiębiorca, a po drugiej konsument 2. Zasady - ochrona interesu konsumenta 3. Regulacja prawna - 3 instytucje prawne odnoszące się do wszystkich umów konsumenckich: 1) niedozwolone postanowienia (klauzule) umowne 2) umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa 3) umowy zawierane na odległość II. Niedozwolone postanowienia umowne
niedozwolone postanowienia umowne (art. 3851 §1) – postanowienia umowy zawieranej z konsumentem (lub wzorca umownego), nie uzgodnione indywidualnie, które kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy Niedozwolone postanowienia umowne nie wiążą konsumenta; nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny - nie uzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu; w szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta (art. 3851 §3)
- także postanowienia wzorca niewłączonego do umowy, lecz wiążącego konsumenta na podstawie poinformowania go w zgodnie z art. 3841
- ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa na tym, kto się na to powołuje (art. 3851§ 4) 4. Przesłanki uznania klauzuli za niedozwoloną 1) sprzeczność z dobrymi obyczajami - dobre obyczaje – normy moralne i obyczajowe powszechnie przyjęte w stosunkach gospodarczych dla realizacji określonych wartości (np. uczciwość, fachowość) - oceny zgodności postanowienia umowy z dobrymi obyczajami dokonuje się według stanu z chwili zawarcia umowy, biorąc pod uwagę jej treść, okoliczności zawarcia oraz uwzględniając umowy pozostające w związku z umową obejmującą postanowienie będące przedmiotem oceny (art. 3852) 2) rażące naruszenie interesów konsumenta - odwołanie do równowagi kontraktowej; nieusprawiedliwiona dysproporcja praw i obowiązków stron na niekorzyść konsumenta
21
5. Katalog klauzul niedozwolonych – art. 3853 KC - katalog otwarty - „w razie wątpliwości uważa się”- sąd może uznać klauzulę za niedozwoloną, gdy po przeprowadzeniu oceny zgodnie z art. 3852 nie pozwoli mu ma jednoznaczną ocenę czy klauzula jest niedozwolona - zamieszczenie w umowie/wzorcu klauzuli o treści z art. 385 3 oznacza „automatycznie”, że jest niedozwolona 6. Skutki uznania klauzuli za niedozwoloną - klauzule niedozwolone zamieszczone w umowie/wzorcu umowy nie wiążą konsumenta (art. 3851§1) - jeżeli (niedozwolone) postanowienie umowy nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie (art. 3851 §2)
umowa zostaje zawarta i wywołuje skutki prawne – poza tymi, które zostały wskazane w klauzulach niedozwolonych
7. Kontrola treści konkretnego stosunku prawnego [kontrola incydentalna (wzorców umownych)] - wykonują ją sądy, rozpatrując w procesie indywidualną sprawę w celu ustalenia wiążącej strony treści stosunku prawnego - orzeczenie sądu wywołuje skutki wyłącznie dla stron sprawy 8. Kontrola abstrakcyjna (wzorców umownych) - Postępowanie w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone - Powództwo o uznanie postanowień umowy za niedozwolone może wnieść: 1) Każdy, kto według oferty pozwanego mógłby zawrzeć z nim umowę zawierającą postanowienie, którego uznania za niedozwolone żąda się pozwem 2) Organizacja pozarządowa, do której zadań statutowych należy ochrona interesów konsumentów 3) Rzecznik konsumentów, Prezes UOKiK 4) Zagraniczna organizacja wpisana na listę organizacji uprawnionych w państwach UE do wszczęcia postępowania o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone, opublikowaną w Dz. Urzędowym UE, jeżeli cel jej działania uzasadnia wystąpienie przez nią z takim żądaniem dotyczącym wzorców umów stosowanych w Polsce, zagrażających interesom konsumentów w państwie członkowskim, w którym organizacja ta ma swoją siedzibę - Powództwo wytacza się przeciwko przedsiębiorcy stosującemu wzorzec - Sprawy te rozpatruje wyłącznie Sąd Okręgowy w Warszawie sprawujący funkcję sądu ochrony konkurencji i konsumentów (SOKiK) - W razie uwzględnienia powództwa sąd w sentencji wyroku przytacza treść postanowień wzorca umowy uznanych za niedozwolone i zakazuje ich wykorzystywania. ( naruszenie zakazu = grzywna) - Wyrok prawomocny ma skutek wobec osób trzecich od chwili wpisania uznanego za niedozwolone postanowienia wzorca umowy do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone.
rozszerzona skuteczność: wg doktryny i SN – powszechny zakaz korzystania z klauzuli uznanej za niedozwoloną, dotyczący wszystkich przedsiębiorców; w orzecznictwie SOKiK był prezentowany pogląd, że zakaz dotyczy wyłącznie pozwanego przedsiębiorcy, na który mogą powoływać się wszyscy (aktualni i przyszli) jego kontrahenci
- Rejestr prowadzi Prezes UOKiK na podstawie odpisów prawomocnych wyroków uwzględniających powództwa, przesyłanych mu przez SOKiK - Rejestr jest jawny - Sąd zarządza publikację każdego wyroku III. Umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa - reguluje ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny 1. Miejsce zawarcia umowy - ustawa odnosi się tylko do zawierania umów poza lokalem przedsiębiorstwa
- jeżeli konsument zawiera umowę w lokalu przedsiębiorstwa – domniemanie, że jest przygotowany do jej zawarcia, nie może być zaskoczony ofertą, a lokal pełni funkcję identyfikującą przedsiębiorcę
- lokal przedsiębiorstwa – miejsce do obsługiwania publiczności i oznaczone zgodnie z przepisami o działalności gospodarczej - umowy zawierane w lokalu przedsiębiorstwa, ale będące rezultatem zorganizowanego zbierania ofert konsumentów w czasie odwiedzin przedsiębiorcy lub osoby działającej w jego imieniu (np. akwizytor) w miejscu pracy konsumenta, w jego mieszkaniu albo w innym miejscu jego prywatnego pobytu traktowane, jak zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa
22
- przepisy tej ustawy nie odnoszą się do umów zawieranych przez konsumentów za pośrednictwem Internetu 2. Wyłączenia - katalog zamknięty - Przepisów o umowach zawieranych z konsumentami poza lokalem przedsiębiorstwa nie stosuje się do umów: 1) o charakterze ciągłym lub okresowym, zawieranych na podstawie oferty sprzedaży lub przez odwołanie się do ogłoszeń, reklam, cenników i innych informacji skierowanych do ogółu albo do poszczególnych osób, jeżeli konsument mógł uprzednio zapoznać się z treścią otrzymanej oferty lub informacji pod nieobecność drugiej strony umowy, a zarazem w tej ofercie lub informacji, jak i w umowie zastrzeżono prawo konsumenta do odstąpienia od umowy w terminie dziesięciu dni od dnia jej zawarcia, 2) sprzedaży artykułów spożywczych dostarczanych okresowo przez sprzedawcę do miejsca zamieszkania konsumenta, 3) powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, o wartości przedmiotu umowy do równowartości 10 EURO, 4) o prace budowlane, 5) dotyczących nieruchomości, z wyłączeniem usług remontowych, 6) ubezpieczenia, w tym o członkostwo w otwartych funduszach emerytalnych, oraz reasekuracji, 7) dotyczących papierów wartościowych oraz jednostek uczestnictwa w funduszach powierniczych i inwestycyjnych (usługi inwestycyjne). 3. Sposób zawarcia umów poza lokalem przedsiębiorstwa 1) Przedsiębiorca (lub jego reprezentant) proponujący zawarcie umowy okazuje przed zawarciem umowy dokument potwierdzający prowadzenie działalności gospodarczej oraz dokument tożsamości (reprezentant – ponadto dokument potwierdzający swoje umocowanie) obowiązek legitymacyjny; niezastosowanie się – odpowiedzialność na podstawie art. 139a KW
2) Przedsiębiorca (reprezentant) powinien przed zawarciem umowy poinformować konsumenta na piśmie o prawie odstąpienia od umowy w terminie 10 dni od zawarcia umowy i wręczyć mu wzór oświadczenia o odstąpieniu wraz z oznaczeniem swojego imienia i nazwiska (nazwy) oraz adresem zamieszkania (siedziby) - sankcja za niedopełnienie tego obowiązku - przesunięcie terminu do odstąpienia od umowy - konsument, na żądanie przedsiębiorcy, poświadcza na piśmie, że został poinformowany o prawie odstąpienia i że otrzymał wzór oświadczenia o odstąpieniu od umowy 3) W razie zawarcia umowy przedsiębiorca obowiązany jest wręczyć konsumentowi pisemne potwierdzenie zawarcia umowy, stwierdzające jej datę i rodzaj oraz przedmiot świadczenia i cenę - potwierdzenie to nie jest równoznaczne z zachowaniem formy pisemnej umowy (nie zawiera oświadczenia woli stron, tylko
informację, że umowa we wskazanej dacie została zawarta)
4. Odstąpienie od umowy - konsument, który zawarł umowę poza lokalem przedsiębiorstwa, może od niej odstąpić bez podania przyczyn, składając stosowne oświadczenie na piśmie, w terminie dziesięciu dni od zawarcia umowy (cooling off period) - konsumentowi z mocy ustawy przysługuje prawo odstąpienia od umowy - zastosowanie tej normy nie może być uchylone postanowieniami umownymi, w szczególności: - nie jest dopuszczalne zastrzeżenie, że konsumentowi wolno odstąpić od umowy za zapłatą oznaczonej sumy (odstępne)
sprzeczne postanowienia umowne nie liczą się, a umowa jest ważna i wywołuje skutki prawne w pozostałym zakresie strony mogą ukształtować w umowie prawo odstąpienia w sposób korzystniejszy dla konsumenta, niż przewiduje ustawa
- prawo odstąpienia od umowy – prawo kształtujące, które konsument wykonuje przez oświadczenie składane drugiej stronie (przedsiębiorcy) - oświadczenie w formie pisemnej, dla celów dowodowych (ad probationem) - termin do złożenia oświadczenia: 10 dni od zawarcia umowy wystarczy wysłanie oświadczenia przed upływem terminu
- po upływie terminu prawo do odstąpienia wygasa (chyba że strony ustaliły w umowie dłuższy termin) - bieg terminu rozpoczyna się od dnia zawarcia umowy - jeżeli konsument nie został poinformowany na piśmie o prawie odstąpienia od umowy, bieg terminu nie rozpoczyna się, a konsument może odstąpić od umowy w terminie dziesięciu dni od uzyskania informacji o prawie odstąpienia - w każdym wypadku prawo do odstąpienia wygasa po upływie 3 miesięcy od wykonania umowy - W razie odstąpienia umowa jest uważana za niezawartą, a konsument jest zwolniony z wszelkich zobowiązań - To, co strony świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Jeżeli konsument dokonał jakichkolwiek przedpłat, należą się od nich odsetki ustawowe od daty dokonania przedpłaty.
23
zwrot powinien nastąpić niezwłocznie, nie później niż w terminie 14 dni IV. Umowy zawierane na odległość - reguluje ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny 1. Zawarcie umowy na odległość a) umowy zawierane z konsumentem bez jednoczesnej obecności obu stron, przy wykorzystaniu środków porozumiewania się na odległość (np. list seryjny, telefon, katalog, radio, telewizja, poczta elektroniczna) są umowami na odległość, jeżeli kontrahentem konsumenta jest przedsiębiorca, który w taki sposób zorganizował swoją działalność. przedsiębiorca zorganizował swoją działalność przez wykorzystanie środków porozumiewania się na
odległość (np. internetowa wysyłka książek) nie obejmuje to umów, które są zawierane z konsumentem przez przedsiębiorcę, którego działalność jest zorganizowana w taki sposób, że zawieranie umów przy użyciu środków porozumiewania się na odległość jest traktowane jako 1 z wielu stosowanych sposobów zawarcia umowy (np. telefoniczna sprzedaż książki w księgarni)
2. Wyłączenia a) przepisów o umowach zawieranych na odległość nie stosuje się do umów - z wykorzystaniem automatów, rent, zawartych z operatorami telekomunikacji przy wykorzystaniu publicznych automatów telefonicznych, dotyczących nieruchomości (z wyjątkiem najmu), sprzedaży z licytacji b) przepisy ustawy stosuje się częściowo (z wyłączeniem art. 9 – informacja wstępna, 7 – odstąpienie od umowy, 12 termin wykonania umowy) do: - sprzedaży artykułów spożywczych dostarczanych okresowo przez sprzedawcę do mieszkania lub miejsca pracy konsumenta - świadczenia usług w zakresie zakwaterowania, transportu, rozrywek, gastronomii 3. Zgoda konsumenta na posłużenie się określonym środkiem porozumiewania się na odległość a) posłużenie się telefonem, wizjofonem, telefaksem, pocztą elektroniczną, automatycznym urządzeniem wywołującym lub innym środkiem komunikacji elektronicznej w celu złożenia propozycji zawarcia umowy może nastąpić wyłącznie za uprzednią zgodą konsumenta - propozycja zawarcia umowy – złożenie oferty, zaproszenie do składania ofert lub zamówień, zaproszenie do podjęcia rokowań - nieudzielenie zgody – nie powoduje nieważności następnie zawartej umowy; powoduje odpowiedzialność odszkodowawczą lub ułatwienie powoływania się na błąd b) c)
posłużenie się środkami porozumiewania na odległość w celu złożenia propozycji zawarcia umowy nie może odbywać się na koszt konsumenta jeżeli przedsiębiorca wzmacnia propozycję zawarcia umowy, równoczesnym spełnieniem oferowanego świadczenia, niezamówionego przez konsumenta (np. przesyła oferowaną książkę) to czyni to wyłącznie na własne ryzyko i nie nakłada to na konsumenta żadnych zobowiązań
bierne zachowanie się konsumenta nie może być rozumiane jako przyjęcie oferty
4. Obowiązek informacji a) konsument powinien być poinformowany przez przedsiębiorcę, przy użyciu środka porozumiewania się na odległość, najpóźniej w chwili złożenia mu propozycji zawarcia umowy – o elementach identyfikujących przedsiębiorcę, przedmiocie umowy, prawach i obowiązkach stron (szczegółowo - art. 9 ust. 1 ustawy) b) informacje powinny być sformułowane jednoznacznie, w sposób zrozumiały i łatwy do odczytania - informacje niejednoznaczne – mogą być interpretowane na korzyść konsumenta - informacje zrozumiałe – czytelne/słyszalne, w j. polskim; informacje niezrozumiale – culpa in contrahendo
c)
przedsiębiorca jest obowiązany do potwierdzenia konsumentowi na piśmie w/w informacji, najpóźniej w momencie rozpoczęcia spełniania świadczenia - niespełnienie obowiązku – przedłużenie terminu do odstąpienia od umowy przez konsumenta
5. Treść umowy a) treść umowy ustalają strony, mogą one uregulować sytuację prawną konsumenta korzystniej od regulacji ustawowej, nie mogą gorzej - bezskuteczne (charakter semiimperatywny norm) b) umowy o świadczenia ciągłe lub okresowe – mogą być zawarte na czas oznaczony lub nieoznaczony - umowę zawartą na czas dłuższy niż rok, poczytuje się po upływie tego terminu za zawartą na czas nieoznaczony - umowy zawarte na czas nieoznaczony każda ze stron może wypowiedzieć z zachowaniem terminu miesięcznego (strony mogą zastrzec krótszy termin wypowiedzenia)
24
c) d) e)
umowa nie może nakładać na konsumenta obowiązku zapłaty ceny lub wynagrodzenia przed otrzymaniem świadczenia. umowa powinna określać miejsce i sposób składania reklamacji, niepowodujący nadmiernych trudności lub kosztów po stronie konsumenta (podlega kontroli sądu) termin wykonania umowy – ustalają strony; jeżeli tego nie zrobią – przedsiębiorca powinien wykonać umową najpóźniej w terminie 30 dni po złożeniu przez konsumenta oświadczenia o zawarciu umowy
6. Skutki niewykonania umowy przez przedsiębiorcę a) przedsiębiorca ma prawo odstąpienia od umowy, jeżeli nie może on spełnić świadczenia z tego powodu, że przedmiot świadczenia nie jest dostępny przedsiębiorca powinien niezwłocznie, najpóźniej jednak w terminie 30 dni od zawarcia umowy, zawiadomić o tym konsumenta i zwrócić całą otrzymaną od niego sumę pieniężną przedsiębiorca nie ponosi odpowiedzialności odszkodowawczej z tytułu niewykonania umowy
b)
jeżeli przedsiębiorca nie może wykonać zobowiązania z powodu przejściowej niemożności spełnienia świadczenia o właściwościach zamówionych przez konsumenta, przedsiębiorca może, jeżeli zawarto takie zastrzeżenie w umowie, zwolnić się z zobowiązania przez spełnienie świadczenia zastępczego, o tej samej jakości, przeznaczeniu, cenie/wynagrodzeniu, informując konsumenta na piśmie o jego prawie nieprzyjęcia tego świadczenia i odstąpienia od umowy, ze zwrotem rzeczy na koszt przedsiębiorcy. brak w/w zastrzeżenia w umowie – przedsiębiorca odpowiada na zasadach ogólnych
7. Odstąpienie od umowy konsumenta a) Konsument, który zawarł umowę na odległość, może od niej odstąpić bez podania przyczyn, składając stosowne oświadczenie na piśmie w terminie dziesięciu dni (ustawowe prawo odstąpienia konsumenta) - do zachowania tego terminu wystarczy wysłanie oświadczenia przed upływem terminu b) Niedopuszczalne jest zastrzeżenie, że konsumentowi wolno odstąpić od umowy za zapłatą oznaczonej sumy (odstępne) c) Skutki: W razie odstąpienia od umowy umowa jest uważana za niezawartą, a konsument (przedsiębiorca też) jest zwolniony z wszelkich zobowiązań; to, co strony świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Zwrot powinien nastąpić niezwłocznie, nie później niż w terminie czternastu dni. Jeżeli konsument dokonał jakichkolwiek przedpłat, należą się od nich odsetki ustawowe od daty dokonania przedpłaty. d) Termin (zawity) 10 dniowy do odstąpienia liczy się od dnia wydania rzeczy, a gdy umowa dotyczy świadczenia usługi - od dnia jej zawarcia (cooling off period) e) Termin do odstąpienia wynosi 3 msc, od dnia wydania rzeczy, a gdy umowa dot. świadczenia usługi – od dnia jej zawarcia, gdy przedsiębiorca nie potwierdził złożonej przez siebie propozycji zawarcia umowy (jeżeli po rozpoczęciu biegu tego terminu konsument otrzyma potwierdzenie – termin skraca się do 10 dni od tej daty) Usługi finansowe – prawo odstąpienia wynosi 14 lub 30 dni w zależności od rodzaju usługi - Jeżeli strony nie umówiły się inaczej, prawo odstąpienia od umowy zawartej na odległość nie przysługuje konsumentowi w wypadkach: 1) świadczenia usług rozpoczętego, za zgodą konsumenta, przed upływem 10 dniowego terminu 2) dotyczących nagrań audio-wideo oraz zapisanych na informatycznych nośnikach danych po usunięciu przez konsumenta ich oryginalnego opakowania; 3) umów dotyczących świadczeń, za które cena lub wynagrodzenie zależy wyłącznie od ruchu cen na rynku finansowym; 4) świadczeń o właściwościach określonych przez konsumenta w złożonym przez niego zamówieniu lub ściśle związanych z jego osobą; 5) świadczeń, które z uwagi na ich charakter nie mogą zostać zwrócone lub których przedmiot ulega szybkiemu zepsuciu; 6) dostarczania prasy; 7) usług w zakresie gier hazardowych.
§15. UMOWY ODNOSZĄCE SIĘ DO OSÓB TRZECICH I. Umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej (pactum in faworem tertii) [art. 393] - jeżeli w umowie zastrzeżono, że dłużnik spełni świadczenie na rzecz osoby trzeciej, osoba ta, w braku odmiennego postanowienia umowy, może żądać bezpośrednio od dłużnika spełnienia zastrzeżonego świadczenia - umowa na rzecz osoby trzeciej – zastrzeżenie modyfikujące inną umowę (zasadniczą) albo stosunek obligacyjny wynikający z innego zdarzenia prawnego, w którym strony (dłużnik i wierzyciel) postanowiły, że dłużnik spełni świadczenie na rzecz osoby trzeciej (niebiorącej udziału w zawarciu umowy), a osoba ta, w braku odmiennego postanowienia umowy (na rzecz osoby trzeciej) może żądać bezpośrednio od dłużnika zastrzeżonego świadczenia - zastrzeżenie to umieszczane jest w umowie głównej podczas jej zawierania lub zmiany, albo w umowie uzupełniającej treść stosunku prawnego powstałego z innego zdarzenia
- zawarcie umowy na rzecz osoby trzeciej powoduje „spięcie” ze sobą 3 stosunków prawnych łączących strony umowy i osobę trzecią:
25
1) stosunek waluty – łączy wierzyciela i osobę trzecią; ukształtowany poza umową o świadczenie na rzecz osoby trzeciej, wyjaśnia prawny i gospodarczy sens przysporzenia uzyskanego przez osobę trzecią, wskutek świadczenia na jej rzecz dłużnika (np. osoba trzecia pożyczyła 1000 zł wierzycielowi) 2) stosunek pokrycia – łączy wierzyciela i dłużnika; wyznacza go umowa zasadnicza lub inne zdarzenie prawne zmodyfikowane zastrzeżeniem świadczenia na rzecz osoby trzeciej; stanowi przyczynę dla zobowiązania dłużnika wobec osoby trzeciej (np. stosunek kupna-sprzedaży między wierzycielem i dłużnikiem) 3) stosunek zapłaty – łączy dłużnika i osobę trzecią; wyznacza go umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej zawarta w umowie zasadniczej lub modyfikująca stosunek prawny z innego zdarzenia; wyraża roszczenie osoby trzeciej o spełnienie przez dłużnika zastrzeżonego świadczenia (np. zastrzeżenie w umowie kupna-sprzedaży że
dłużnik ma zapłacić 1000 zł ceny za przedmiot osobie trzeciej)
- niewłaściwa umowa na rzecz osoby trzeciej – strony w umowie zastrzegły, że dłużnik spełni świadczenie do rąk osoby trzeciej, ale osoba trzecia nie nabędzie własnego prawa żądania od dłużnika świadczenia osoba trzecia uzyskuje tylko upoważnienie do odbioru świadczenia dłużnika
- jeżeli strony w umowie o świadczenie na rzecz osoby trzeciej nie określiły bliżej sytuacji prawnej osoby trzeciej właściwa umowa na rzecz osoby trzeciej (osoba trzecia może żądać bezpośrednio od dłużnika spełnienia zastrzeżonego świadczenia) 2. Skutki a) osoba trzecia ma prawo żądać od dłużnika świadczenia określonego w treści stosunku prawnego łączącego dłużnika z wierzycielem b) prawo osoby trzeciej wynikające z zastrzeżenia obowiązku świadczenia na rzecz osoby trzeciej w umowie, ma charakter prowizoryczny - osoba trzecia może, a nie musi z niego skorzystać, a zastrzeżenie może być odwołane lub zmienione (bez jej zgody) - jeżeli osoba trzecia oświadczy którejkolwiek ze stron, że chce z zastrzeżenia skorzystać zastrzeżenie co do obowiązku świadczenia na rzecz osoby trzeciej nie może być odwołane ani zmienione definitywne nabycie prawa przez osobę trzecia
oświadczenie w dowolnej formie, chyba że umowa wymaga formy szczególnej
- zastrzeżenie traci ważność także, gdy osoba trzecia oświadczy, że z niego nie skorzysta c) dłużnikowi przysługują wobec osoby trzeciej wszystkie zarzuty wynikające ze stosunku prawnego łączącego go z wierzycielem - dłużnik może powołać się także na zarzuty osobiście przysługujące mu względem osoby trzeciej d) zastrzeżenie świadczenia na rzecz osoby trzeciej, która je przyjęła, pozbawia wierzyciela możliwości domagania się świadczenia na swoją rzecz III. Umowa o świadczenie przez osobę trzecią (art. 391) - Jeżeli w umowie zastrzeżono, że osoba trzecia zaciągnie określone zobowiązanie albo spełni określone świadczenie, ten, kto takie przyrzeczenie uczynił, odpowiedzialny jest za szkodę, którą druga strona ponosi przez to, że osoba trzecia odmawia zaciągnięcia zobowiązania albo nie spełnia świadczenia. Może jednak zwolnić się od obowiązku naprawienia szkody spełniając przyrzeczone świadczenie, chyba że sprzeciwia się to umowie lub właściwości świadczenia.
jeżeli w umowie zastrzeżono, że osoba trzecia zachowa się w określony sposób, to nie wynikają stąd dla niej żadne skutki prawne skutki prawne powstają między stronami takiej umowy 1 strona (przyrzekający, gwarant, dłużnik) przyrzeka 2 stronie (beneficjent gwarancji, wierzyciel) że osoba trzecia zaciągnie zobowiązanie albo spełni świadczenie – odesłanie do innego stosunku zobowiązaniowego przyrzeczenie oznacza, że przyrzekający daje gwarancję, że osoba trzecia zaciągnie zobowiązanie lub spełni świadczenie umowa obliguje wyłącznie przyrzekającego wobec wierzyciela
Odpowiedzialność gwaranta wobec beneficjenta gwarancji - jeżeli gwarant przyrzekł tylko, że osoba trzecia zaciągnie zobowiązanie, to odpowiada on wobec beneficjenta jedynie w ramach negatywnego interesu umownego - jeżeli gwarant zapewnił, że osoba trzecia spełni świadczenie, powinien wyrównać beneficjentowi gwarancji wszelkie szkody, które beneficjent poniósł wskutek niewykonana prze osobę trzecią przyrzeczonego świadczenia - gwarant może się zwolnić z obowiązku naprawienia szkody, jeżeli nie spełni przyrzeczone świadczenie zamiast osoby trzeciej, chyba że sprzeciwia się to umowie lub właściwości świadczenia III. Umowa o zwolnienie dłużnika przez osobę trzecią od obowiązku świadczenia (art. 392) - Jeżeli osoba trzecia zobowiązała się przez umowę z dłużnikiem zwolnić go od obowiązku świadczenia, jest ona odpowiedzialna względem dłużnika za to, że wierzyciel nie będzie od niego żądał spełnienia świadczenia
26
po 1 stronie stosunku występuje podmiot będący dłużnikiem w jakimkolwiek stosunku prawnym, po 2 stronie – podmiot, który w tym stosunku nie uczestniczy (osoba trzecia) umowa ta nie zmienia pozycji prawnej dłużnika wobec wierzyciela, który zachowuje swoją wierzytelność wobec dłużnika osoba trzecia ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą wobec dłużnika za to, że wierzyciel nie będzie żądał wobec dłużnika spełnienia świadczenia jeżeli osoba trzecia spełni świadczenie, do którego zobowiązany był dłużnik, z reguły wstępuje w prawa zaspokojonego wierzyciela ROZDZIAŁ V. CZYNY NIEDOZWOLONE §16. UWAGI WPROWADZAJĄCE I. Pojęcie - Do czynów niedozwolonych ustawa zalicza nie tylko zawinione działania człowieka, ale i innego rodzaju zachowania ludzkie oraz zdarzenia, które nawet do tej klasy zjawisk nie należą. - Podmiot odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym zobowiązany jest do jej naprawienia - Przy ustalaniu odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych (świadczenie odszkodowawcze) znajdują zastosowanie przepisy ogólne dotyczące związku przyczynowego, szkody i sposobów jej naprawienia (art. 361-363 k.c.), z pewnymi modyfikacjami - W systemie odpowiedzialności deliktowej obowiązek naprawienia tej szkody powstaje tylko wtedy, gdy poszkodowany w następstwie czynu niedozwolonego poniósł szkodę, za który inny podmiot ponosi odpowiedzialność. Jeżeli taki stan faktyczny się ziści, osoba odpowiedzialna za wyrządzenie szkody od razu jest zobowiązana do jej naprawienia poszkodowanemu. - szkoda z czynu niedozwolonego powstaje zobowiązanie do jej naprawienia przez podmiot odpowiedzialny - wyrządzenie szkody jest traktowane jako samoistne źródło zobowiązania - świadczenie polegające na naprawieniu szkody wynikłej z czynu niedozwolonego jest świadczeniem pierwotnym, w tym stosunku zobowiązaniowym. - Odpowiedzialność kontraktowa jest następstwem niewykonania lub nienależytego wykonania istniejącego stosunku zobowiązaniowego; pierwotny stosunek zobowiązaniowy trwa nadal, a jedynie świadczenie ulega częściowej lub całkowitej transformacji w świadczenie odszkodowawcze - przy odpowiedzialności kontraktowej wyrządzenie szkody następuje w ramach istniejącego stosunku zobowiązaniowego, w skutek czego od razu znany jest zindywidualizowany podmiot odpowiedzialny za szkodę przesłanki odpowiedzialności mają jedynie pozwolić orzec, czy podmiot ponosi odpowiedzialność - przy odpowiedzialności deliktowej trzeba dopiero poszukiwać dłużnika tego stosunku zobowiązaniowego i to wśród nieograniczonego kręgu podmiotów przesłanki odpowiedzialności mają pozwolić zindywidualizować podmiot odpowiedzialny i orzec, czy ponosi on odpowiedzialność
Przesłanki odpowiedzialności deliktowej: 1) zdarzenie, z którym system prawny wiąże odpowiedzialność na określonej zasadzie (winy, ryzyka, słuszności) - np. działanie lub zaniechanie człowieka
2) szkoda 3) związek przyczynowy między zdarzeniem a szkodą (adekwatny związek przyczynowy) §17. ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA WŁASNE CZYNY I. Uwagi ogólne - Odpowiedzialność za własne czyny oparta jest na zasadzie winy Art. 415.Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. - dotyczy wszystkich podmiotów prawa cywilnego, osób fizycznych i osób prawnych Art. 416.Osoba prawna jest obowiązana do naprawienia szkody wyrządzonej z winy jej organu.
- za inne osoby w strukturze organizacyjnej osoby prawnej odpowiada jak za cudze czyny (np. pracownicy – art. 430)
- art. 415 ma na względzie zawiniony czyn człowieka (działanie/zaniechanie, dokonanie czynności psychofizycznej jak i konwencjonalnej) - za czyn zawiniony może uchodzić jedynie takie zachowanie człowieka (czyn), które jest zarazem zawinione i bezprawne - dominuje stanowisko wskazujące dwa znamiona czynu: a) podmiotowa niewłaściwość postępowania – wina podmiotowe cechy zachowania się sprawcy szkody (świadomość i wola sprawcy) b) przedmiotowa niewłaściwość postępowania – bezprawność obiektywna przesłanka uznania zachowania za zawinione (tylko przesłanka, nie składnik winy) - jako zawinione mogą być kwalifikowane wyłącznie zachowania bezprawne
27
II. Bezprawność 1. Pojęcie - Bezprawność – niezgodność zachowania się sprawcy z porządkiem prawnym - bezprawność bezwzględna – naruszenie powinności powszechnych - Zakresem tego pojęcia nie są objęte tylko naruszenia wyrażone w przepisach (zakazy lub nakazy adresowane do ogółu ale także naruszenia zasad współżycia społecznego) 2. Wyłączenia bezprawności - Należą do nich: a) obrona konieczna b) stan wyższej konieczności c) dozwolona samopomoc d) zgoda poszkodowanego e) wykonywanie własnych praw podmiotowych a) Obrona konieczna - polega na odparciu bezpośredniego i bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby. Sprawca nie jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną napastnikowi. - Źródłem zagrożenia jest w tym przypadku działalność człowieka, która niekoniecznie musi być zawiniona, lecz zawsze bezprawna. - Dobrem zagrożonym może być dobro majątkowe lub osobiste - Zagrożenie jest bezpośrednie, gdy trwa w momencie podjęcia obrony przed niebezpieczeństwem - dobro jest aktualnie atakowane lub moment ataku jest bardzo bliski - obrona nie może być przedwczesna (przed zamachem) ani spóźniona (po zamachu)
- zastosowane środki powinny być konieczne (niezbędne do odparcia zamachu) - Przekroczenie granic obrony koniecznej nie powoduje uchylenia bezprawności, lecz pociąga za sobą odpowiedzialność odpierającego zamach za wywołaną takim działaniem szkodę. - możliwość obniżenia odszkodowania na zasadzie przyczynienie się poszkodowanego do powstania szkody
b) Stan wyższej konieczności (art. 424) - Kto zniszczył lub uszkodził cudzą rzecz albo zabił lub zranił cudze zwierzę w celu odwrócenia od siebie lub od innych niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio od tej rzeczy lub zwierzęcia, ten nie jest odpowiedzialny za wynikłą stąd szkodę, jeżeli 1) niebezpieczeństwa sam nie wywołał i 2) niebezpieczeństwu nie można było inaczej zapobiec (w szczególności przez zwrócenie się do odpow. org. państwa) i 3) jeżeli ratowane dobro jest oczywiście ważniejsze aniżeli dobro naruszone - dobra osobiste mają absolutny priorytet przed dobrami majątkowymi
c) Dozwolona samopomoc- przewidziana w przypadkach wyraźnie w ustawie wskazanych. Działanie w tych granicach nie jest bezprawne, a jeżeli doprowadziło do wyrządzenia szkody to sprawca nie jest za nią odpowiedzialny. d) Zgoda poszkodowanego- na działanie ingerujące w sferę jego dóbr uchyla bezprawność tych działań, w takim zakresie, w jakim poszkodowany może dysponować naruszonymi dobrami e) Wykonywanie własnych praw podmiotowych- wyłącza bezprawność tych działań i zwalnia z odpowiedzialności za nie (np. służebności) III. Wina 1. Pojęcie - Wina jest pojęciem odnoszącym się do sfery zjawisk psychicznych sprawcy, dlatego określa się ją mianem podmiotowej strony czynu. - Dopiero czyny bezprawne mogą uzyskać kwalifikację czynów zawinionych. - przyjmuje się normatywną teorię winy - naganna decyzja człowieka odnosząca się do podjętego przez niego bezprawnego czynu (także zaniechania); koncepcja ta bierze pod uwagę sferę przeżyć psychicznych sprawcy jak i koncentruje się na możliwości postawienia sprawcy zarzutu, z powodu podjęcia przez niego niewłaściwej (nagannej) decyzji w konkretnej sytuacji (teoria normatywna w ujęciu kompleksowym) 2. Kwalifikacje psychiczne - Winę może ponosić człowiek działający z odpowiednim rozeznaniem (poczytalny i dojrzały psychicznie) - KC wskazuje 2 okoliczności, które nie pozwalają przypisać winy sprawcy szkody (wyłączają winę): a) Niepoczytalność Art.425.§1.Osoba, która z jakichkolwiek powodów znajduje się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, nie jest odpowiedzialna za szkodę w tym stanie wyrządzoną. - stan niepoczytalności sprawcy musi zachodzić w chwili wyrządzenia przez niego szkody
§2.Jednakże kto uległ zakłóceniu czynności psychicznych wskutek użycia napojów odurzających albo innych podobnych środków, ten obowiązany jest do naprawienia szkody, chyba że stan zakłócenia został wywołany bez jego winy.
28
b) Młody wiek człowieka Art. 426.Małoletni, który nie ukończył lat trzynastu, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę.
- art. 426 nie jest podstawą dla tworzenia wzruszalnego domniemania prawnego, że osoby, które ukończyły 13 lat są poczytalne
- kwestia poczytalności małoletniego, który ukończył 13 lat - na podstawie ogólnego doświadczenia życiowego (bez konieczności prowadzenia szczególnych dowodów w tym względzie) sąd może z reguły przyjąć, że małoletni, który ukończył 13 lat jest poczytalny; jeżeli małoletni sprawca twierdzi inaczej – powinien udowodnić swoją niepoczytalność 3. Rodzaje i mierniki winy - Dwie postacie winy; a) wina umyślna b) wina nieumyślna (niedbalstwo) a) wina umyślna – sprawca chce (dolus directus – zamiar bezpośredni) przez swoje bezprawne zachowanie (działanie/zaniechanie) wyrządzić drugiemu szkodę albo przewidując możliwość wyrządzenia szkody swoim bezprawnym zachowaniem, świadomie godzi się na to (dolus eventualis – zamiar ewentualny) b) wina nieumyślna (niedbalstwo) – wiąże się niedołożeniem wymaganej (należytej) staranności - mierniki należytej staranności wskazuje art. 355, który odnosi się do odpowiedzialności kontraktowej jak i deliktowej należy zachować staranność wymaganą w stosunkach danego rodzaju (należyta staranność) - miernik obiektywny (abstrakcyjny) – wzorzec powinnego zachowania dla każdego, kto znajdzie się w określonej sytuacji (np. wzorzec lekarza specjalisty) - zarzut niedbalstwa jest uzasadniony, gdy sprawca szkody zachował się w sposób niezgodny z wzorcem - samo odstępstwo od wzorca należytej staranności nie decyduje jeszcze o niedbalstwie; trzeba jeszcze ustalić czy w danych okolicznościach i z uwagi na indywidualne cechy sprawcy mógł się on zachować w sposób należyty – jeśli nie ponosi winę - formuła generalna deliktu (art. 415) wiąże odpowiedzialność odszkodowawczą z każdą postacią winy, poza wyjątkami wskazanymi w ustawie, które ograniczają odpowiedzialność wyłącznie do winy umyślnej
IV. Współsprawstwo i współodpowiedzialność - Współsprawstwo wg KC obejmuje wyrządzenie szkody przez kilku sprawców, podżeganie, pomocnictwo, świadome skorzystanie z wyrządzonej szkody (art. 422 KC)
- podżegacz, pomocnik, osoba która świadomie skorzystała z wyrządzonej szkody ponoszą odpowiedzialność za szkodę obok bezpośredniego sprawcy
1. Wyrządzenie szkody przez kilku sprawców - Jeżeli szkoda została wyrządzona przez kilku sprawców działających w porozumieniu lub bez porozumienia, to wszyscy sprawcy ponoszą odpowiedzialność solidarną za wyrządzona wspólnie szkodę, jeżeli czyny ich były zawinione (art. 415) 2. Podżeganie i pomocnictwo - Podżegacz oddziaływuje na sferę motywacyjną bezpośredniego sprawcy, dążąc do wywołania u niego zamiaru lub utwierdzenia go w zamiarze popełnienia czynu niedozwolonego. - Pomocnik- wspiera sprawcę intelektualnie lub fizycznie w popełnieniu czynu niedozwolonego - Zachowanie podżegacza i pomocnika zawsze wykazują znamiona winy umyślnej. - Jako współsprawcy szkody ponoszą oni wraz ze sprawcą bezpośrednim solidarną odpowiedzialność za wyrządzoną przez tego ostatniego szkodę, chociażby nawet nie osiągnęli z tego korzyści. Jednak ich odpowiedzialność jest ograniczona tylko do tej szkody, do której powstania nakłaniali lub pomagali. Mogą także ponosić wyłączną odpowiedzialność, jeżeli sprawcy bezpośredniemu nie można winy przypisać. 3. Skorzystanie ze szkody - paserstwo - Osoba, która świadomie skorzystała z wyrządzonej drugiemu szkody odpowiada wyłącznie za czyn własny - wynika to z tego, że pojawia się ona już po wyrządzeniu szkody przez sprawcę
- Odpowiedzialność ta opiera się na winie umyślnej
29
- Korzyść, którą odniosła osoba odpowiedzialna, musi pochodzić z korzyści odniesionej przez bezpośredniego sprawcę w następstwie wyrządzenia szkody poszkodowanemu (zwykle - paserstwo). - Odnoszący korzyść odpowiada tylko w granicach następstw własnego czynu (nie za całą szkodę wyrządzoną przez sprawcę bezpośredniego). W tych granicach jest to odpowiedzialność solidarna ze sprawcą bezpośrednim. V. Ciężar dowodu 1. Reguła ogólna - Ciężar dowodu okoliczności wskazanych w art. 415 KC w całości spoczywa na poszkodowanym. Odnosi się to do istnienia i wysokości szkody, związku przyczynowego oraz zawinionego i bezprawnego zachowania sprawcy - Co do szkód wywołanych w następstwie naruszenia dóbr osobistych ustanowione zostało domniemanie prawne, ze naruszenia te dokonane zostały bezprawnie. 2. Wina anonimowa (bezimienna) - Pozwala ona przypisać winę osobie prawnej, jeżeli wskaże się, że szkoda została wyrządzona przez niezidentyfikowaną osobę fizyczną działająca w strukturze organizacyjnej danej osoby prawnej.
- zbędne jest odwołanie do w/w koncepcji, przy odpowiedzialności za szkody wyrządzone wykonywaniem władzy publicznej - przydatna przy ustalaniu odpowiedzialności za szkody wyrządzone z winy organów osób prawnych, wyrządzone przez podwładnego, wywołane uchybieniami w funkcjonowaniu jednostek organizacyjnych (np. zaniedbania personelu w ZOZ)
§18. ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA CUDZE CZYNY I. Odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru (odpowiedzialność za niepoczytalnych i małoletnich) 1.Uwagi wprowadzające Sytuacja, w której można przypisać winę osobie zobowiązanej do nadzoru jak i podopiecznemu: - Zawiniony czyn człowieka może polegać na tym, że nie dopełnił on ciążącego na nim obowiązku nadzoru nad inną osobą, która w następstwie tego wyrządziła komuś szkodę W takim przypadku zobowiązany do nadzoru ponosi odpowiedzialność za własne zachowanie (chodzi o winę za niestaranny nadzór – tzw. winę w nadzorze) z tym zastrzeżeniem, że cudzy czyn, jakim jest zachowanie podopiecznego, stanowi bezpośrednią przyczynę szkody Poszkodowany może wówczas dochodzić od zobowiązanego do nadzoru naprawienia szkody. Spoczywa wtedy na nim ciężar dowodu, co do istnienia szkody, i także, co do winy w nadzorze i związku przyczynowego między winą w nadzorze a wyrządzoną szkodą ( ciężkie do udowodnienia) Ustawa akceptuje takie rozwiązanie tylko w przypadku, gdy samemu podopiecznemu można przypisać winę (w konsekwencji ponosi on odpowiedzialność za czyn własny) poszkodowany może dochodzić zawsze odszkodowania od bezpośredniego sprawcy - sytuacja, gdzie osoba obowiązana do nadzoru nie ponosi odpowiedzialności, gdyż nie została udowodniona jego wina, natomiast ponosi ją podopieczny (udowodniono mu winę) - osoba obowiązana do nadzoru jest ewentualnym współsprawcą, odpowiedzialnym solidarnie ze sprawcą bezpośrednim (podopiecznym), jeżeli poszkodowany udowodni, że obie te osoby ponoszą odpowiedzialność
w sytuacji, gdy podopiecznemu nie można przypisać winy, ustawa przewiduje możliwość dochodzenia odszkodowania od: 1) sprawującego nadzór 2) samego sprawcy (wyjątkowo) 1) Odpowiedzialność sprawującego nadzór Art. 427.Kto z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązany do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można, ten obowiązany jest do naprawienia szkody wyrządzonej przez tę osobę, chyba że: 1) uczynił zadość obowiązkowi nadzoru albo 2) szkoda powstałaby także przy starannym wykonywaniu nadzoru. - Dotyczy to także do osób wykonywających bez obowiązku ustawowego ani umownego stałą pieczę nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można. - Odpowiedzialność ta oparta jest na winie osoby zobowiązanej do nadzoru/sprawującej stalą pieczę - Poszkodowany może skorzystać z 2 domniemań prawnych: 1) co do winy w nadzorze 2) co do związku przyczynowego między zawinionym zachowaniem się osoby zobowiązanej do nadzoru a szkodą wyrządzoną przez podopiecznego osobie trzeciej - jeżeli osoba zobowiązana do nadzoru jest zarazem podwładnym (art. 430), odpowiedzialność za nią ponosi zwierzchnik (zwykle pracodawca)
30
- wyłączona jest bezpośrednia odpowiedzialność pracownika wobec osoby trzeciej
- Czyn podopiecznego musi być bezprawny, chociaż niezawiniony Jeżeli podopieczny wyrządził komuś szkodę w sytuacji wyłączającej bezprawność to osoba zobowiązana do nadzoru nie ponosi odpowiedzialności. Zobowiązany do nadzoru odpowiada tylko względem osoby trzeciej. - art. 427 obejmuje sytuację, gdy sprawca i poszkodowany znajdowali się pod nadzorem tej samej osoby
- art. 427 nie dotyczy stosunku między podopiecznym a osobą zobowiązaną do nadzoru
- poszkodowanym jest sam podopieczny (wyrządził szkodę sam sobie) – ew. odpowiedzialność osoby zobowiązanej do nadzoru z art. 415) albo poszkodowana jest przez podopiecznego osoba zobowiązana do nadzoru
2) Odpowiedzialność sprawcy Art. 428.Gdy sprawca z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego nie jest odpowiedzialny za szkodę, a brak jest osób zobowiązanych do nadzoru albo gdy nie można od nich uzyskać naprawienia szkody, poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowego naprawienia szkody od samego sprawcy, jeżeli z okoliczności, a zwłaszcza z porównania stanu majątkowego poszkodowanego i sprawcy, wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego. sytuacja, gdy art. 427 nie zapewni poszkodowanemu naprawienia szkody
- odpowiedzialność oparta na zasadzie słuszności - czyn bezpośredniego sprawcy musi być bezprawny II. Odpowiedzialność osób powierzających wykonanie czynności innej osobie 1. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez samodzielnego wykonawcę Art. 429.Kto powierza wykonanie czynności drugiemu, ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną przez sprawcę przy wykonywaniu powierzonej mu czynności, chyba że nie ponosi winy w wyborze albo że wykonanie czynności powierzył osobie, przedsiębiorstwu lub zakładowi, które w zakresie swej działalności zawodowej trudnią się wykonywaniem takich czynności. - charakter ogólny, odnosi się do wszelkich typów powierzenia czynności do wykonania innej osobie - art. 429 reguluje odpowiedzialność osoby, która powierza komuś czynność do samodzielnego wykonania - obciąża powierzającego czynność odpowiedzialnością jedynie za dokonanie właściwego wyboru wykonawcy. - Odpowiedzialność powierzającego oparta jest na winie w wyborze (art. 429 konstruuje domniemanie winy)
- należy odróżnić czy wykonawca wyrządził przy okazji wykonania powierzonej czynności (za co powierzający nie odpowiada), czy w funkcjonalnym związku z powierzeniem czynności (przy wykonywaniu powierzonej czynności) za co powierzający odpowiada
- np. A powierza B naprawienie instalacji elektrycznej w mieszkaniu C. B źle naprawił instalację w skutek czego w mieszkaniu C wybuchł pożar A ponosi odpowiedzialność; jeżeli B kradnie przedmiot z mieszkania C, w którym przebywa przy okazji wykonywania czynności A nie ponosi odpowiedzialności
- Domniemanie winy powierzający czynność może obalić, wykazując albo brak winy w wyborze, albo fakt powierzenia wykonania czynności osobie trudniącej się zawodowo wykonywaniem tego rodzaju czynności. - O odpowiedzialności wykonawcy względem osoby trzeciej decyduje ogólna zasada winy za czyn własny (art. 415) a odpowiedzialność wykonawcy względem powierzającego czynność oparta jest na umowie łączącej te strony (art. 471), co nie wyłącza odpowiedzialności opartej na delikcie (art. 415) jeżeli zachodzą przesłanki 2. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez podwładnego Art. 430.Kto na własny rachunek powierza wykonanie czynności osobie, która przy wykonywaniu tej czynności podlega jego kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jego wskazówek, ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną z winy tej osoby przy wykonywaniu powierzonej jej czynności. - art. 430 dotyczy sytuacji, w której wykonawca powierzonej czynności występuje w roli podwładnego względem osoby powierzającej jej wykonanie określonej czynności (zwierzchnika) - zwierzchnictwo – podporządkowanie ogólnoorganizacyjne przy wykonywaniu konkretnych czynności w stosunku pracy za zwierzchnika nie uznaje się bezpośrednio przełożonego, ale organ przedsiębiorstwa
- odpowiedzialność na zasadzie ryzyka zwierzchnik odpowiada za szkody wyrządzone osobom trzecim przez podwładnego: 1) przy wykonywaniu przez podwładnego powierzonych mu czynności 2) i z jego winy (podwładnego)
- jeżeli okaże się, że podwładnemu nie można przypisać winy – poszkodowany może żądać odszkodowania od powierzającego czynność na zasadzie winy w wyborze (art. 429)
- Zwierzchnik i podwładny ponoszą solidarną odpowiedzialność wobec poszkodowanego
- reguła ta jest wyłączona przez art. 119 KP: W razie wyrządzenia przez pracownika przy wykonywaniu przez niego obowiązków pracowniczych szkody osobie trzeciej, zobowiązany do jej naprawienia jest wyłącznie pracodawca. Wobec pracodawcy pracownik odpowiada tylko do wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia.
31
§19. ODPOWIEDZIALNOŚĆ ORGANÓW WŁADZY PUBLICZNEJ I. Uwagi wprowadzające - Państwo ponosi odpowiedzialność za szkody wyrządzone w związku z wykonywaniem swych funkcji władczych (imperium) - Władza publiczna - używanie prerogatyw lub przywilejów w stosunku do jednostki, których nie ma inna jednostka - art. 77 ust. 1 Konstytucji RP: Każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody jak została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej
II. Podmioty 1.Podmioty odpowiedzialne (art. 417 – podstawa ogólna odpowiedzialności) - Za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej ponoszą odpowiedzialność: 1) osoby prawne wykonujące z mocy prawa władzę publiczną, w szczególności Skarb Państwa oraz jednostki samorządu terytorialnego 2) osoby prawne, którym zlecono, na podstawie porozumienia, wykonywanie zadań z zakresu władzy publicznej, w szczególności jednostki samorządu terytorialnego lub inne osoby prawne solidarną odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę ponosi ich wykonawca oraz zlecająca je jednostka samorządu terytorialnego albo Skarb Państwa odpowiedzialność jednostki zlecającej na zasadzie ryzyka 2. Poszkodowany - Poszkodowanym, uprawnionym do żądania odszkodowania od osób wykonujących władzę publiczną może być każdy podmiot prawa cywilnego, a w szczególności osoba fizyczna, osoba prawna oraz jednostka organizacyjna mająca zdolność prawną, lecz nie wyposażona w osobowość prawną. III. Przesłanki odpowiedzialności 1. Czyn niedozwolony (niezgodne z prawem działanie/zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej) - Podmioty odpowiedzialne ponoszą odpowiedzialność odszkodowawczą za własne działanie. - Istotne jest, aby bezpośredni sprawca występował w roli wykonawcy władzy publicznej (np. organ, pracownik, osoba zatrudniona dorywczo); nie jest wymagana identyfikacja bezpośredniego sprawcy (wystarczy że szkoda została wyrządzona przy wykonywaniu władzy, nawet przez niezidentyfikowaną osobę) - wykonywanie władzy publicznej – czynności konwencjonalne jak i faktyczne (np. pobicie przez policję)
- odpowiedzialność dotyczy wyłącznie czynności przy wykonywaniu władzy publicznej, nie w sferze gospodarczej, ani usług użyteczności publicznej - za szkodę wyrządzoną przez organy państwa/JST w sferze nieobjętej władzą publiczną, odpowiadają one na zasadach ogólnych - zachowanie musi być obiektywnie niezgodne z prawem (katalog konstytucyjny, prawo UE, normy moralne [np. ZWS] tylko wtedy, gdy odsyłają do nich przepisy) – nie jest wymagane ustalenie winy - odpowiedzialność podmiotów wykonujących władze publicznej jest oparta na zasadzie ryzyka 2. Szkoda - dla ustalenia tej przesłanki odpowiedzialności należy stosować ogólne reguły KC
naprawienie szkody obejmuje straty i utracone korzyści poszkodowany może żądać zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę w wypadkach wskazanych w ustawie (art. 445 i 448) 3. Adekwatny wiązek przyczynowy - dla ustalenia tej przesłanki należy stosować ogólne reguły KC
IV. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem albo niewydaniem aktu normatywnego, orzeczenia lub decyzji (art. 4171 – wypadki szczególne) 1. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem aktu normatywnego Art. 4171§ 1.Jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie aktu normatywnego, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności tego aktu z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą (tzw. bezprawność normatywna ) Przesłanki odpowiedzialności a) obiektywna niezgodność normy niższego rzędu z normą hierarchicznie wyższą - normy o charakterze generalnym, abstrakcyjnym - żądanie (roszczenie) naprawienia szkody jest uzależnione od uprzedniego stwierdzenia niezgodności aktu normatywnego niższego rzędu z aktami wyższego rzędu przedsąd (prejudykat), do którego wydania jest powołany Trybunał Konstytucyjny (orzeczenie stwierdzające niezgodność ma moc powszechnie obowiązującą)
32
- dopiero po stwierdzeniu niezgodności poszkodowany może dochodzić przed sądem powszechnym, w drodze postępowania cywilnego, naprawienia poniesionej szkody - także naruszenie aktem normatywnym prawa Unii Europejskiej rodzi odpowiedzialność odszkodowawczą; prejudykat nie jest wymagany przy żądaniu odszkodowania w przypadku niezgodności polskich aktów normatywnych z prawem UE - TK nie ma kompetencji do orzekania o niezgodności norm prawa miejscowego z normami wyższego rzędu (ustawami) taką kompetencję ma NSA i sądy administracyjne (jego prejudykat daje podstawę do wystąpienia do sądu powszechnego z żądaniem naprawienia szkody) b) szkoda - wyrządzona przez wydanie aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą - obejmuje stratę i utracone korzyści oraz krzywdę (w wypadkach wskazanych w art. 445 i 448) - szkoda musi istnieć w momencie występowania z roszczeniem; nie jako stan potencjalny, który może się zaktualizować c) związek przyczynowy - adekwatny związek przyczynowy (między szkodą a działaniem normy niezgodnej z normą wyższego rzędu) - nie wystarczy tylko wskazać (potencjalną) możliwość uzyskania korzyści, gdyby nie został wydany akt normatywny uznany za niezgodny z aktem normatywnym hierarchicznie wyższym, ale należy także wykazać, że w tym konkretnym przypadku z reguły tak by się stało (uzyskano by korzyść) skarżący powinien wykazać, że przynajmniej próbował uzyskać korzyść - Pozwanym powinien być podmiot, który wydał zakwestionowaną normę prawną. Jeśli chodzi o prawo miejscowe jest nim właściwa jednostka samorządu terytorialnego, natomiast za wydanie normy stanowionej przez organy państwowe odpowiada Skarb Państwa
2. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem orzeczenia lub decyzji Art. 4171§2.Jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu ich niezgodności z prawem, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej. Odnosi się to również do wypadku, gdy prawomocne orzeczenie lub ostateczna decyzja zostały wydane na podstawie aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą. - akt władczy o charakterze indywidualnym, nie normatywnym - dochodzenie odszkodowania jest uzależnione od przedsądu (prejudykatu): - jeżeli akt indywidualny wydano na podstawie aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą prejudykat dokonuje się w sposób jak przy art. 4171§1 - orzeczenie TK, NSA lub sądu administracyjnego o niezgodności aktu - TK nie kontroluje samego aktu indywidualnego, tylko jego podstawę prawną - orzeczenie TK o niekonstytucyjności aktu normatywnego, zastosowanego przy wydaniu aktu indywidulnego stanowi podstawę do wznowienia postępowania i uchylenia tego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie właściwych dla danego postępowania
- jeżeli akt indywidualny jest niezgodny z prawem z innych przyczyn niż wadliwa podstawa prawna kompetencja do orzekania o niezgodności z prawem należy wyłącznie do sądów: - w odniesieniu do ostatecznych decyzji administracyjnych orzekają o tym sądy administracyjne; na tej podstawie (przedsąd) poszkodowany może następnie żądać odszkodowania przed sądem powszechnym na podstawie art. 4171 KC - sprawy podlegające jurysdykcji sądów powszechnych: a) skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia sądu (art. 4241-41212 KPC) b) skarga kasacyjna
3. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną niewydaniem orzeczenia lub decyzji Art. 4171§3.Jeżeli szkoda została wyrządzona przez niewydanie orzeczenia lub decyzji, gdy obowiązek ich wydania przewiduje przepis prawa, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności z prawem niewydania orzeczenia lub decyzji, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej.
33
- zaniechanie władzy publicznej - art. 4171§3 reguluje skutki prawne wyrządzenia szkody spowodowanej niewydaniem orzeczenia lub decyzji, gdy obowiązek ich wydania przewiduje przepis prawa szkoda spowodowana przewlekłością postępowania sądowego albo administracyjnego - przesłanką żądania odszkodowania jest stwierdzenie we właściwym postępowaniu niegodności z prawem przewlekłości postępowania ( trzeba uzyskać prejudykat, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej) a) Stwierdzenie przewlekłości postępowania sądowego lub przygotowawczego:
- Ustawa o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki przewlekłe jest postępowanie, które trwa dłużej niż jest to konieczne do rozstrzygnięcia lub załatwienia sprawy Strona może złożyć skargę na przewlekłość postępowania w toku tego postępowania [skarżący może żądać w niej zadośćuczynienia od SP lub komornika – od 2000 do 20,000 zł] Strona, której skargę uwzględniono, może w odrębnym postępowaniu dochodzić naprawienia szkody wynikłej ze stwierdzonej przewlekłości od Skarbu Państwa albo solidarnie od Skarbu Państwa i komornika strona uzyskała prejudykat i może teraz dochodzić naprawienia szkody w postępowaniu cywilnym, na podstawie art. 4171§3 przyznanie skarżącemu zadośćuczynienia (2000-20,000 zł) nie zamyka mu drogi do odrębnego postępowania odszkodowawczego Postanowienie uwzględniające skargę wiąże sąd w postępowaniu cywilnym o odszkodowanie lub zadośćuczynienie, co do stwierdzenia przewlekłości postępowania Strona, która nie wniosła skargi ( nie uzyskała prejudykatu) może dochodzić na podstawie art. 417 KC naprawienia szkody wynikłej z przewlekłości, po prawomocnym zakończeniu postępowania co do istoty sprawy.
b) stwierdzenie przewlekłości w postępowaniu administracyjnym
- PPSA – skarga na bezczynność organu administracji publicznej Sąd, który uwzględni skargę, zobowiązuje organ administracyjny do wydania w określonym terminie decyzji. Niewykonanie tego orzeczenia uprawnia osobę, która poniosła szkodę, do żądania odszkodowania "na zasadach określonych w KC" od organu, który nie wykonał orzeczenia. Jeżeli w ciągu 3 msc poszkodowany nie uzyska odszkodowania od organu administracyjnego, może żądać odszkodowania przed sądem powszechnym na zasadach art. 4171§3 KC uwzględnienie skargi – uzyskanie prejudykatu Identyczne uprawnienia przysługują poszkodowanemu, gdy sąd ustali przeszkodę prawną uniemożliwiającą stwierdzenie nieważności aktu
4. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną niewydaniem aktu normatywnego art. 4171§4.Jeżeli szkoda została wyrządzona przez niewydanie aktu normatywnego, którego obowiązek wydania przewiduje przepis prawa, niezgodność z prawem niewydania tego aktu stwierdza sąd rozpoznający sprawę o naprawienie szkody. - odpowiedzialność za szkodę spowodowaną niewydaniem aktu normatywnego (zaniechanie legislacyjne) jest ograniczona do sytuacji, gdy organ władzy publicznej ma obowiązek wydania określonego aktu normatywnego, wyrażony expressis verbis przez przepis prawa, i obowiązku tego nie wykona
- obowiązek wydania aktu normatywnego nakazuje „przepis prawa” np. przepisy konstytucyjne nakazujące uregulowanie danej kwestii w ustawie; nie tworzy obowiązku fakultatywna kompetencja organu do wydania aktu - zaniechanie legislacyjne ma miejsce wówczas, gdy organ władzy publicznej nie wydaje aktu normatywnego w terminie - termin powinien być wskazany w przepisie nakazującym wydanie tego aktu lub w normie o charakterze bardziej generalnym - brak postanowienia dot. terminu – organ obowiązany jest wydać rozporządzenie niezwłocznie
- dochodzenie odpowiedzialności za szkodę nie jest uzależnione od uzyskania prejudykatu - chodzi tu wyłącznie o akty normatywne określające pozycję prawną osób fizycznych lub prawnych - szkoda wywołana zaniechaniem legislacyjnym powinna być ustalona z uwzględnieniem konkretnej sytuacji podmiotu żądającego odszkodowania, nie tylko abstrakcyjnej możliwości uzyskania utraconych korzyści
VI. Naprawienie szkody na zasadach słuszności Art. 4172.Jeżeli przez zgodne z prawem wykonywanie władzy publicznej została wyrządzona szkoda na osobie, poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowego jej naprawienia oraz zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, gdy okoliczności, a zwłaszcza niezdolność poszkodowanego do pracy lub jego ciężkie położenie materialne, wskazują, że wymagają tego względy słuszności. - odpowiedzialność oparta na zasadzie słuszności
34
- poszkodowany może żądać odszkodowania wyłącznie za szkodę na osobie - poszkodowany może żądać naprawienia szkody majątkowej (koszty uszkodzenia ciała/rozstroju zdrowia) a także zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę - poszkodowany może alternatywnie żądać zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny - poszkodowanemu przysługuje roszczenie o zapłatę odszkodowania i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, a po drugiej stronie istnieje obowiązek do spełnienia tych świadczeń (nie jest uzależnione od swobodnego uznania sądu) VI. Uregulowania odrębne Art. 421.Przepisów art. 417, art. 4171 i art. 4172 nie stosuje się, jeżeli odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu władzy publicznej jest uregulowana w przepisach szczególnych - Granice kompetencji ustawodawcy, co do tych szczególnych regulacji są wyznaczone przez art. 77 ust 1 Konstytucji
§20. ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA ZWIERZĘTA I RZECZY I. Odpowiedzialność za zwierzęta 1. Podmiot i przesłanki Art.431.§1.Kto zwierzę chowa albo się nim posługuje, obowiązany jest do naprawienia wyrządzonej przez nie szkody niezależnie od tego, czy było pod jego nadzorem, czy też zabłąkało się lub uciekło, chyba że ani on, ani osoba, za którą ponosi odpowiedzialność, nie ponoszą winy. - odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta ponosi ten, kto je chowa lub się nimi posługuje - zwierzę chowa ten, kto przez dłuższy czas sprawuje nad nim pieczę, dla własnych celów, dostarczając mu schronienia i utrzymania (zwierzęta domowe jak i dzikie) - chowający zwierzę nie musi być jego właścicielem, czy mieć do niego jakieś inne prawa - odpowiedzialność ponoszą także osoby, które nie chowają zwierzęcia, ale dorywczo posługują się nim dla własnego celu
- art. 431 nie odnosi się do zwierząt żyjących w stanie wolnym (odpowiedzialność za niektóre gatunki zwierząt żyjące w stanie wolnym określają ustawy szczególne) 2. Zasady odpowiedzialności - Odpowiedzialność z art. 431§1 KC opiera się na zasadzie domniemanej winy w nadzorze osoby, która chowa zwierzę lub się nim posługuje - Ponosi on również odpowiedzialność za inne osoby, którym powierzył opiekę nad zwierzęciem odpowiedzialność na zasadzie ryzyka za zawinione czyny cudze - Odpowiedzialność z art. 431§1 ogranicza się tylko do szkód, które wynikły w związku przyczynowym z naturalnymi (spontanicznymi) zachowaniami się zwierzęcia („własnym popędem”) Utrzymujący zwierzę nie odpowiada za jego reakcje spowodowane przez samego poszkodowanego Jeżeli utrzymujący zwierzę tak pokieruje zachowaniem zwierzęcia (użyje go jako narzędzia), aby wyrządziło komuś szkodę (np. poszczucie psa)] odpowiada za własny czyn zawiniony (reguła ogólna – art. 415) - Jeżeli osobie, która zwierzę chowa lub się nim posługuje nie można przypisać winy, ale jej odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę jest uzasadniona ze względów moralnych, wówczas istnieje możliwość obciążenia tej osoby obowiązkiem naprawienia szkody na zasadzie słuszności: Poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowego naprawienia szkody, jeżeli z okoliczności, a zwłaszcza z porównania stanu majątkowego poszkodowanego oraz chowającego lub posługującego się zwierzęciem wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego (art. 431§2) 3. Samopomoc Art. 432.§1. Posiadacz gruntu może zająć cudze zwierzę, które wyrządza szkodę na gruncie, jeżeli zajęcie jest potrzebne do zabezpieczenia roszczenia o naprawienie szkody. §2. Na zajętym zwierzęciu posiadacz gruntu uzyskuje ustawowe prawo zastawu dla zabezpieczenia należnego mu naprawienia szkody oraz kosztów żywienia i utrzymania zwierzęcia. II. Odpowiedzialność za wyrzucenie, spadnięcie lub wylanie przedmiotu 1. Podmiot i przesłanki Art. 433.Za szkodę wyrządzoną wyrzuceniem, wylaniem lub spadnięciem jakiegokolwiek przedmiotu z pomieszczenia jest odpowiedzialny ten, kto pomieszczenie zajmuje, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą zajmujący pomieszczenie nie ponosi odpowiedzialności i której działaniu nie mógł zapobiec. -
Chodzi tu o każdą osobę, która faktycznie włada wyodrębnionym pomieszczeniem, także bez tytułu prawnego. Jeżeli pomieszczenie zajmuje łącznie kilka osób, ich odpowiedzialność jest solidarna. wyrzucenie/wylanie/spadnięcie dotyczy „przedmiotu” – rzecz lub zwierzę, nie człowiek na podst. art. 433 zajmujący pomieszczenie ponosi odpowiedzialność także za zalanie pomieszczenia niżej położonego
35
- Zajmujący pomieszczenie ponosi odpowiedzialność opartą na zasadzie ryzyka. - zajmujący pomieszczenie może uwolnić się od odpowiedzialności, jeżeli wykaże 1 z 3 okoliczności (siła wyższa, wyłączna wina poszkodowanego/osoby trzeciej) III. Odpowiedzialność za zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części 1. Podmiot i przesłanki Art. 434.Za szkodę wyrządzoną przez zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części odpowiedzialny jest samoistny posiadacz budowli, chyba że zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części nie wynikło ani z braku utrzymania budowli w należytym stanie, ani z wady w budowie. - Budowla - jakiekolwiek urządzenie skonstruowane przez człowieka i związane z gruntem - Zawalenie - załamanie całej konstrukcji. - Oderwanie się części - naruszenie spoistości trwałych połączeń z pozostałymi częściami budowli.
- Odpowiedzialność ciąży na samoistnym posiadaczu budowli - osobie fizycznej lub prawnej, która włada budowlą jak właściciel (niekoniecznie jest nim właściciel gruntu – np. przy użytkowaniu wieczystym) 2. Zasada odpowiedzialności - Samoistny posiadacz odpowiada na zasadzie ryzyka za szkody wyrządzone zawaleniem się budowli lub oderwaniem się jej części. Zasada ryzyka ograniczona została do 2 zdarzeń: a) do braku utrzymania budowli w należytym stanie b) do wad w budowie - Za te 2 zdarzenia odpowiada samoistny posiadacz budowli - Art. 434 KC konstruuje domniemanie prawne, że te właśnie zdarzenia stały się przyczyna zawalenia się budowli lub oderwania się jej części ( przesłanka egzoneracyjna: wykazanie, że przyczyną zawalenia się lub oderwania się było inne zdarzenie niż wada w budowie lub braki w utrzymaniu) - Samoistny posiadacz nie ponosi odpowiedzialności, jeżeli zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części było następstwem innych od w/w zdarzeń (np. wypadek spowodował poszkodowany, osoba trzecia, siła wyższa)
§21. ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZWIĄZANA Z UŻYCIEM SIŁ PRZYRODY I. Osoby ponoszące odpowiedzialność na zasadzie ryzyka - Za szkody spowodowane działaniem urządzeń w przemyśle i transporcie, odpowiadają na zasadzie ryzyka: 1) prowadzący przedsiębiorstwo 2) posiadacz mechanicznego środka komunikacji 1.Prowadzący przedsiębiorstwo
Art. 435.§ 1.Prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.) ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności. § 2.Przepis powyższy stosuje się odpowiednio do przedsiębiorstw lub zakładów wytwarzających środki wybuchowe albo posługujących się takimi środkami.
- odpowiedzialność ciąży na każdym, kto prowadzi na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiony w ruch za pomocą sił przyrody
- Przedsiębiorstwo - zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej (zakład niekoniecznie służy realizacji celów gospodarczych)
- przedsiębiorstwo/zakład musi być wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody działalność przedsiębiorstwa ma opierać się na funkcjonowaniu maszyn i urządzeń przetwarzających energię elementarną na pracę lub inne postacie energii (np. praca silnika elektrycznego), nie na bezpośrednim wykorzystaniu sił przyrody (np. hodowla roślin)
36
- analogiczną odpowiedzialność ponoszą osoby prowadzące na własny rachunek przedsiębiorstwa lub zakłady, które nie są wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody, ale wytwarzają środki wybuchowe lub posługują się takimi środkami. 2. Posiadacz mechanicznego środka komunikacji Art. 436.§1.Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka (jak przy art. 435) ponosi samoistny posiadacz mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody. Jednakże, gdy posiadacz samoistny oddał środek komunikacji w posiadanie zależne, odpowiedzialność ponosi wyłącznie posiadacz zależny. - posiadacz samoistny – osoba władająca rzeczą jak właściciel (np. właściciel, złodziej) - posiadacz zależny – ograniczone władztwo nad rzeczą (np. najemca) - odpowiedzialność nie ciąży na dzierżycielach rzeczy (osoba która włada rzeczą za kogo innego)
- dla odpowiedzialności (samoistnego/zależnego) posiadacza środka komunikacji nie ma znaczenia, czy posiadacz był kierującym pojazd (np. oddanie pojazdu do prowadzenia swojemu pracownikowi lub członkowi rodziny solidarna odpowiedzialność posiadacza pojazdu z art. 436 oraz kierowcy [dzierżyciela] z art. 415, za szkodę wyrządzoną ruchem tego pojazdu) - mechaniczne środki komunikacji poruszane za pomocą sił przyrody – wszystkie pojazdy napędzane własnymi urządzeniami mechanicznymi (np. samochody, samoloty, motocykle) - nie są nimi pojazdy niewyposażone we własne mechanizmy napędowe, poruszane za pomocą siły mięśni ludzi lub zwierząt, bezpośrednio siłami przyrody, urządzenia ruchome nieprzeznaczone do komunikacji (np. rower, żaglówka, wóz konny, lotnia, schody ruchome)
- jeżeli mechaniczne środki komunikacji wchodzą w skład przedsiębiorstwa/zakładu, to: 1) jeżeli cała działalność przedsiębiorstwa opiera się na wykorzystaniu sił przyrody – na zasadzie absorbcji stosuje się do tych pojazdów art. 435 (np. PKP, PKS) 2) jeżeli cała działalność przedsiębiorstwa nie opiera się na wykorzystaniu sił przyrody – do pojazdów stosuje się art. 436
II. Przesłanki odpowiedzialności 1. Prowadzącego przedsiębiorstwo - prowadzący przedsiębiorstwo lub zakład ponosi odpowiedzialność na zasadzie ryzyka za szkodę wyrządzoną przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu
- wystarczy, że istnieje adekwatny związek przyczynowy między funkcjonowaniem przedsiębiorstwa lub zakładu jako całości a powstałą szkodą (nie jest konieczne, aby szkodę spowodowało konkretne urządzenie), np. PKP DK odpowiada za poślizgnięcie się pasażera na oblodzonym peronie, pomimo że pociągu nie ma na stacji - odpowiedzialność powstaje bez względu na winę i bez względu na bezprawność zachowania wskutek którego szkoda powstała (działalność przedsiębiorstwa może być w pełni zgodna z wymogami prawnymi)
2. Posiadacza mechanicznego środka komunikacji - posiadacz mechanicznego środka komunikacji, poruszanego za pomocą sił przyrody, odpowiada za szkody wyrządzone przez ruch tych pojazdów.
- Pojęcie pojazdu w ruchu (dominuje szerokie ujęcie) - pojazd jest w ruchu od chwili uruchomienia silnika aż do momentu ukończenia jazdy, w następstwie osiągnięcia miejsca przeznaczenia lub wskutek planowanej przerwy w podróży (zatrzymanie pojazdu lub krótkotrwały postój w toku podróży, zatrzymanie w miejscu niedozwolonym ruch pojazdu) - Należy przyjąć, że samochód jest w ruchu wówczas, gdy uczestniczy w ruchu drogowym.
3. Uchylenie zasady ryzyka (art. 436§2) - W razie: 1) zderzenia się mechanicznych środków komunikacji oraz 2) w razie przewozu z grzeczności uchylona zostaje z mocy art. 436§2, oparta na zasadzie ryzyka, odpowiedzialność posiadaczy tych pojazdów jak i przedsiębiorstw określonych w art. 435, które posługują się nimi. - W sytuacjach tych odpowiedzialność określają zasady ogólne (gł. art. 415) 1) Zderzenie się mechanicznych środków komunikacji - uchylenie zasady ryzyka odnosi się wyłącznie do wzajemnych roszczeń między podmiotami odpowiedzialnymi za zderzające się pojazdy - wobec innych osób poszkodowanych wypadkiem (pasażerów, przechodniów) – obowiązuje odpowiedzialność na zasadzie ryzyka, i to solidarna, obu podmiotów, do których należą zderzające się pojazdy - zderzenie pojazdów ma miejsce tylko wtedy, gdy są one w ruchu - od zderzenia należy odróżnić najechanie pojazdu na stojący inny pojazd – odpowiedzialność na zasadzie ryzyka (osoby odpowiedzialnej za pojazd w ruchu) 2) Przewóz z grzeczności - przewóz dokonywany nieodpłatnie i z uprzejmości - nie może stanowić wykonania obowiązku ustawowego/ umownego - osoba korzystająca z grzeczności przewożącego nie może wobec niego powoływać się na odpowiedzialność opartą na zasadzie ryzyka; ograniczenie to nie odnosi się do posiadaczy innych pojazdów mechanicznych, jeżeli z powodu ich ruchu wyrządzono szkodę przewożonemu z grzeczności (np. w wyniku zderzenia pojazdów)
37
III. Okoliczności egzoneracyjne 1. Uwagi wstępne - okoliczności (przesłanki) egzoneracyjne – przyczyny prowadzące do wyłączenia odpowiedzialności - ciężar dowodu spoczywa na osobie ponoszącej odpowiedzialność na zasadzie ryzyka - przesłanki egzoneracyjne są dla art. 435 i 436 takie same i obejmują: a) Siłę wyższą b) Okoliczność, że szkoda nastąpiła wyłącznie z winy poszkodowanego - wina poszkodowanego - gdy nie okazał on należytej troski o swe własne interesy (nie dołożył staranności, jaką powinien przejawiać w danej sytuacji człowiek rozważny) - nie można przypisać mu winy, gdy działał ratując cudze dobro, życie lub zdrowie, oraz gdy jest niepoczytalny lub psychicznie nierozwinięty (dziecko) - „wyłączna” wina – działanie zawinione stanowi wyłączną przyczynę wypadku; ruch przedsiębiorstwa lub środka komunikacji stanowi tylko tło wypadku c) Okoliczność, że szkoda nastąpiła wyłącznie z winy osoby trzeciej, za którą prowadzący przedsiębiorstwo (zakład) lub posiadacz pojazdu nie ponosi odpowiedzialności - osoby trzecie – osoby, za które prowadzący przedsiębiorstwo lub posiadacz pojazdu mechanicznego nie ponosi odpowiedzialności (np. inny użytkownik drogi) - „wyłączna” wina – działanie zawinione stanowi wyłączną przyczynę wypadku - prowadzący przedsiębiorstwo lub zakład ponosi odpowiedzialność za osoby wskazane w art. 427, 429, 430 KC (wina w nadzorze), ale także za swoich domowników i osoby, które z ich upoważnienia kierowały pojazdem lub uczestniczyły w ruchu przedsiębiorstwa. - Odpowiedzialność z art. 435, 436 KC obejmuje wszelkie szkody spowodowane wadami fabrycznymi pojazdu lub innego urządzenia mechanicznego, chociażby posiadacz nie mógł o nich wiedzieć.
IV. Poszkodowany 1. Reguła ogólna - Odpowiedzialność z art. 435 i 436 KC obejmuje wszelkie szkody (na mieniu i osobie) wyrządzone komukolwiek (osobie trzeciej, jak i podmiotowi pozostającemu z ponoszącym odpowiedzialność w określ. stosunku prawnym) - Nie można wyłączyć ani ograniczyć z góry odpowiedzialności określonej w art. 435 i 436 (art. 437); umowa lub jednostronne oświadczenie woli są w tym zakresie nieważne
- Przewidziana w art. 435 i 436 KC odpowiedzialność na zasadzie ryzyka nie wyłącza zastosowania ogólnych zasad odpowiedzialności za czyny własne lub cudze. Jeżeli przy zastosowaniu tych zasad odpowiedzialność za szkodę ponosi więcej osób, odpowiadają one wobec poszkodowanego solidarnie (art. 441) [np. posiadacz pojazdu i kierowca] 1. Regulacja szczególna a) Odpowiedzialność prowadzących przedsiębiorstwa oraz posiadaczy mechanicznych środków komunikacji jest ograniczona wobec ich pracowników na podstawie przepisów szczególnych b) Konwencje międzynarodowe- określają w szczególny sposób przesłanki i wysokość odszkodowania
c)
Problem odpowiedzialności cywilnej za szkodę jądrową.
- Szkoda jądrowa- negatywne następstwa lub zagrożenia promieniowania jonizującego emitowanego przez określone obiekty jądrowe. Następstwa te polegają na uszczerbku na mieniu, na osobie oraz na środowisku. Obejmują szkodę, utracone korzyści i koszty działań interwencyjnych - Odpowiedzialność za tę szkodę ponosi podmiot eksploatujący obiekt jądrowy. Opiera się ona na zasadzie ryzyka. Można się od niej uchylić tylko wtedy, gdy szkoda wynikła z działań wojennych lub konfliktu zbrojnego oraz z wyłącznej winy poszkodowanego. Przyczynienie się poszkodowanego może skutkować ograniczeniem lub zwolnieniem z odpowiedzialności. - Podmiot eksploatujący nie może się uchylić od odpowiedzialności, gdy szkoda wynikła z działań osób trzecich (np. terroryzm) i siły wyższej (poza wojną i konfliktem zbrojnym) odpowiedzialność niemal absolutna, do wys. określ. przez ustawę - Naprawienie szkody zapewnia obowiązkowe ubezpieczenie oraz subsydiarna odpowiedzialność Skarbu Państwa. 3. Ubezpieczenia komunikacyjne - Posiadacze pojazdów mechanicznych obowiązani są ubezpieczyć się od odpowiedzialności cywilnej (OC) za szkody spowodowane ruchem tych pojazdów. Ubezpieczenie innych szkód związanych z pojazdami mechanicznymi ma charakter dobrowolny. - Jeżeli nie można ustalić sprawcy szkody ani danych pojazdu, którego ruch spowodował szkodę, oraz gdy jego posiadacz nie był ubezpieczony należne odszkodowanie za szkodę na osobie wypłaca poszkodowanemu Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny. Jeżeli posiadacz pojazdu nie był nieubezpieczony, lecz został zidentyfikowany, Fundusz wypłaca także odszkodowanie za szkodę na mieniu
§22. ZAPOBIEGANIE SZKODZIE I. Obowiązek zapobieżenia szkodzie
38
Art. 439.Ten, komu wskutek zachowania się innej osoby, w szczególności wskutek braku należytego nadzoru nad ruchem kierowanego przez nią przedsiębiorstwa lub zakładu albo nad stanem posiadanego przez nią budynku lub innego urządzenia, zagraża bezpośrednio szkoda, może żądać, ażeby osoba ta: 1) przedsięwzięła środki niezbędne do odwrócenia grożącego niebezpieczeństwa 2) w razie potrzeby także, by dała odpowiednie zabezpieczenie (gł. złożenie sumy do depozytu sądowego) - Świadczenia takiego, może żądać każdy, komu bezpośrednio zagraża szkoda. - Źródłem zagrożenia zawsze musi być czyjeś zachowanie i to zachowanie obiektywnie bezprawne.
II. Odpowiedzialność za szkody poniesione w cudzym i wspólnym interesie Art. 438.Kto w celu odwrócenia grożącej drugiemu szkody albo w celu odwrócenia wspólnego niebezpieczeństwa przymusowo lub nawet dobrowolnie poniósł szkodę majątkową, może żądać naprawienia poniesionych strat w odpowiednim stosunku od osób, które z tego odniosły korzyść.
- szkoda majątkowa w postaci straty - poszkodowany może żądać odszkodowania tylko od osoby, która dzięki podjętym z uszczerbkiem dla poszkodowanego działaniom uchroniła się od strat - jeżeli osób, które uchroniły się od strat, jest więcej, odpowiedzialność ta rozkłada się proporcjonalnie do uchronionych przez nich wartości - jeżeli niebezpieczeństwo zagraża także poszkodowanemu, należy uwzględnić i jego udział
§23. REGUŁY SZCZEGÓLNE ODNOSZĄCE SIĘ DO NAPRAWIENIA SZKÓD Z CZYNÓW NIEDOZWOLONYCH I. Miarkowanie odszkodowania - Wielkość należnego odszkodowania ustala się wg reguł zawartych w art. 361- 362 KC; odstępstwo od tej zasady wprowadza art. 440 KC wskazując podstawę miarkowania wysokości odszkodowania Art. 440.W stosunkach między osobami fizycznymi zakres obowiązku naprawienia szkody może być stosownie do okoliczności ograniczony, jeżeli ze względu na stan majątkowy poszkodowanego lub osoby odpowiedzialnej za szkodę wymagają takiego ograniczenia zasady współżycia społecznego - reguła ta powołuje się na względy słuszności - bierze pod uwagę także względy moralne – niedopuszczalne jest obniżenie odszkodowania, gdy sprawcy można przypisać wysoki stopień winy
II. Współodpowiedzialność kilku osób Art. 441.§ 1.Jeżeli kilka osób ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym, ich odpowiedzialność jest solidarna. 1. Przesłanki współodpowiedzialności a) Zdarzenie, z którym związana jest odpowiedzialność – art. 441 wymaga aby kilka osób ponosiło odpowiedzialność z czynów niedozwolonych.
- Mogą to być osoby współodpowiedzialne za to samo zdarzenie i na tej samej zasadzie prawnej - Mogą to być także osoby odpowiedzialne na postawie różnych zasad oraz w związku z różnymi zdarzeniami (np. wypadek samochodowy – posiadacz pojazdu na zasadzie ryzyka i kierowca na zasadzie winy)
b)
Szkoda – rezultatem czynu niedozwolonego lub czynów niedozwolonych jest jedna szkoda (majątkowa lub niemajątkowa) - O jedności szkody decyduje jej niepodzielność lub takie współdziałanie czynników szkodzących, że nie da się wyodrębnić uszczerbku, za który poszczególne osoby byłyby odpowiedzialne
c)
Związek przyczynowy - miedzy zdarzeniami, z którymi ustawa wiąże odpowiedzialność kilku osób a jedna szkodą musi istnieć adekwatny związek przyczynowy. Brak takiego związku wyłącza odpowiedzialność solidarną za szkodę finalną. Nie uchyla natomiast odpowiedzialności za ewentualną szkodę wyrządzoną w granicach adekwatnego związku przyczynowego.
2. Roszczenia regresowe - Jeżeli jeden z dłużników solidarnych naprawił szkodę, przysługuje mu regres w stosunku do pozostałych dłużników odpowiedzialnych za wyrządzoną szkodę. - art. 441§2 – ogólna reguła ustalania wysokości roszczeń zwrotnych ten, kto szkodę naprawił, może żądać od pozostałych zwrotu odpowiedniej części zależnie od okoliczności, a zwłaszcza od winy danej osoby oraz od stopnia, w jakim przyczyniła się do powstania szkody - art. 441§3 – przypadek, gdy ktoś odpowiada za zawiniony czyn innej osoby osoba odpowiedzialna za szkodę spowodowaną cudzym czynem (mimo braku swojej winy), która naprawiła szkodę, może żądać zwrotu pełnego odszkodowania od bezpośredniego sprawcy szkody (który ponosi winę za powstanie szkody) - np. zwierzchnik odpowiada za podwładnego; odpowiedzialność pracownika wyłączona na podstawie art. 119 KP
III. SZKODA NA OSOBIE
39
1. Uwagi wstępne - Szkoda na osobie obejmuje uszczerbki wynikające z uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia, pozbawienia życia, a także naruszenia innych dóbr osobistych człowieka. - Uszczerbki te mogą przybierać postać zarówno szkody majątkowej jak i niemajątkowej (krzywdy) - szkoda na mieniu obejmuje tylko uszczerbek majątkowy; nie uwzględnia szkód niemajątkowych (ujemnych przeżyć psychicznych)
- Szkody na osobie związane są w szczególny sposób z człowiekiem - także jeszcze nienarodzonym. Z chwilą urodzenia dziecko może żądać naprawienia szkody doznanych przez urodzeniem (art. 4461) - Roszczenia zmierzające do naprawienia szkód na osobie nie mogą być zbywane. Zasada ta nie odnosi się do roszczeń już wymagalnych, które zostały uznane na piśmie albo przyznane prawomocnym orzeczeniem (roszczenie takie przekształca się w zwykłe roszczenie pieniężne) - Odszkodowanie przysługuje osobie bezpośrednio poszkodowanej czynem niedozwolonym (wyłącznie ona może żądać pokrycia wszelkich szkód na osobie, także gdy koszty leczenia poniosła osoba trzecia) - przepisy dot. szkody na osobie mają zastosowanie gdy odpowiedzialność opiera się na podstawie deliktowej - SN stwierdził, że nienależyte wykonanie umowy może stanowić jednocześnie czyn niedozwolony
2. Majątkowa szkoda na osobie - Naprawienie majątkowej szkody na osobie zostało uregulowane swoiście w odniesieniu do 2 przypadków: A. Uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia B. Śmierci człowieka A. uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia - uszkodzenie ciała - naruszenie integralności fizycznej człowieka - rozstrój zdrowia - zakłócenie funkcjonowania organizmu człowieka poszkodowanemu przysługuje wobec zobowiązanego do naprawienia szkody: 1)
Odszkodowanie na pokrycie wszelkich wynikłych z tego powodu kosztów - w szczególności koszty leczenia
- m.in. koszty transportu chorego, dojazd osób bliskich, koszty opieki lekarskiej i pielęgnacji łącznie ze specjalnym odżywianiem, koszty nabycia aparatury dla inwalidów, koszty przyuczenia do nowego zawodu, utracony zarobek - koszty leczenia (oraz koszty przygotowania do innego zawodu – jeżeli poszkodowany stał się inwalidą) – zobowiązany do naprawienia szkody na żądanie poszkodowanego powinien wyłożyć z góry - w przypadku korzystania z bezpłatnego leczenia publicznego roszczenie o zwrot/wyłożenie z góry kosztów leczenia jest dopuszczalne tylko w takim zakresie, w jakim z uzasadnionych przyczyn koszty wykraczają poza świadczenie publiczne
2)
i Renta dla wyrównania szkód stałych - roszczenie o rentę przysługuje poszkodowanemu w razie: a) Całkowitej lub częściowej utraty przez niego zdolności do pracy zarobkowej b) Zwiększenia się jego potrzeb c) Zmniejszenia się jego widoków powodzenia na przyszłość następstwo powinno mieć charakter trwały (co nie znaczy, że nieodwracalny) - w/w podstawy sumują się
a) utrata zdolności do pracy zarobkowej - częściowa utrata zdolności do pracy - wysokość należnej renty powinna odpowiadać różnicy między zarobkami, jakie poszkodowany przypuszczalnie osiągnąłby w okresie objętym rentą, gdyby nie doznał uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, a zarobkami, jakie rzeczywiście może w tym czasie osiągnąć (bierze się pod uwagę wszystkie legalne dochody poszkodowanego) - poszkodowany musi wykorzystać pozostałą zdolność zarobkowania (chyba że się nie da) - całkowita utrata zdolności do pracy - renta powinna być ustalona w wysokości równej wszystkim prawdopodobnym zarobkom poszkodowanego, jakie by on uzyskał, gdyby nie wyrządzono mu szkody (zarobki hipotetyczne). Osoba, która nie miała zdolności zarobkowej nie może otrzymać renty. b) zwiększenie się potrzeb poszkodowanego - np. zapewnienie opieki, stałe koszty lecznicze - renta taka należy się poszkodowanemu niezależnie, czy rzeczywiście ponosi on wydatki na te cele - może się jej domagać osoba niemająca zdolności zarobkowej c) zmniejszenie się widoków powodzenia na przyszłość poszkodowanego - przesłanka ta może być podstawą samodzielnego roszczenia, chociaż częściej wzmacnia żądanie renty z tytułu utraty zdolności do pracy zarobkowej
- Jeżeli w chwili wydania wyroku szkody nie da się dokładnie ustalić, poszkodowanemu może być przyznana renta tymczasowa (art. 444§3) - Z ważnych powodów sąd może na żądanie poszkodowanego przyznać mu zamiast renty lub jej części odszkodowanie jednorazowe. Dotyczy to w szczególności wypadku, gdy poszkodowany stał się inwalidą, a przyznanie jednorazowego odszkodowania ułatwi mu wykonywanie nowego zawodu. (art. 447)
40
B. Śmierć człowieka - jeżeli wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia nastąpiła śmierć poszkodowanego, powstają 3 roszczenia zmierzające do naprawienia szkód majątkowych wywołanych śmiercią człowieka: 1) Renta dla osób pośrednio poszkodowanych 2) Stosowne odszkodowanie dla najbliższych 3) Zwrot kosztów leczenia i pogrzebu 1) Renta dla osób pośrednio poszkodowanych (art. 446§2) - do kategorii osób pośrednio poszkodowanych w następstwie śmierci osoby bezpośrednio dotkniętej czynem niedozwolonym należą 2 grupy osób: a) osoby, wobec których ciążył na zmarłym ustawowy obowiązek alimentacyjny (renta obligatoryjna) b) inne osoby bliskie, którym zmarły dobrowolnie i stale dostarczał środków utrzymania, jeżeli z okoliczności wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego (renta fakultatywna) - Roszczenia o rentę z art. art. 446 § 2KC mają charakter odszkodowawczy (zastępują utracone korzyści, jakie miał bliski osoby zmarłej): renta przysługuje pośrednio poszkodowanemu tylko na czas prawdopodobnego trwania obowiązku alimentacyjnego lub faktycznego dostarczania środków utrzymania przez zmarłego rentę przyznaje się w wysokości obliczonej stosownie do potrzeb pośrednio poszkodowanego oraz do możliwości zarobkowych zmarłego - Z ważnych powodów sąd może na żądanie poszkodowanego przyznać mu zamiast renty lub jej części odszkodowanie jednorazowe (art. 447) 2) Stosowne odszkodowanie dla najbliższych (art. 446§3) - dla najbliższych członków rodziny zmarłego, jeżeli wskutek jego śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej (np. małżonek, dzieci, rodzice, ojczym, macocha, wnuki, jeżeli zachodzi bliskość więzów rodzinnych) - Mogą oni żądać stosownego odszkodowania w postaci jednorazowego świadczenia pieniężnego - Odszkodowanie to ma kompensować różne uszczerbki majątkowe związane z pogorszeniem sytuacji życiowej, jakie wywołuje śmierć najbliższego. - odszkodowanie to może być przyznane obok renty z art. 446§2 lub samodzielnie - roszczenie o to odszkodowanie podlega dziedziczeniu (stanowi składnik majątku uprawnionego) 3) Zwrot kosztów leczenia i pogrzebu (art. 446§1) - koszty leczenia – jeżeli je poniesiono, zanim poszkodowany zmarł - koszty pogrzebu - wydatki na skromny nagrobek, odpowiadający miejscowym zwyczajom - roszczenie przysługuje osobom, które rzeczywiście poniosły koszty leczenia i pogrzebu; zobowiązanym do zapłaty jest osoba odpowiedzialna za śmierć poszkodowanego IV. KRZYWDA 1. Uwagi ogólne - Krzywda – szkoda niemajątkowa, polega na cierpieniach fizycznych lub psychicznych. - Nie może być ona w sposób adekwatny wyrównana za pomocą świadczeń pieniężnych, natomiast świadczenia te mogą łagodzić ujemne przeżycia pokrzywdzonego, przez dostarczenie mu środków majątkowych, które pozwolą zaspokoić w szerszej mierze jego potrzeby lub spełnić pragnienia 2. Ogólne roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę (art. 448) a) Pieniężne zadośćuczynienie za doznaną krzywdę sąd może przyznać poszkodowanemu w razie naruszenia jego wszelkich dóbr osobistych. - naruszenie dobra osobistego musi być bezprawne + musi zachodzić wina sprawcy naruszenia b) Zadośćuczynienia pieniężnego może żądać każdy, kto został bezpośrednio pokrzywdzony; może być to osoba fizyczna jak i osoba prawna - roszczenie można kierować przeciwko osobie fizycznej jak i osobie prawnej c) Wysokość zadośćuczynienia zależy przede wszystkim od wielkości doznanej krzywdy d) Zadośćuczynienie pieniężne przyznaje się wyłącznie w postaci jednorazowego świadczenia - renta jest w takim przypadku wykluczona - przyznanie zadośćuczynienia pieniężnego (lub odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny) nie
pozbawia pokrzywdzonego innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia - jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, pokrzywdzony może żądać naprawienia jej na zasadach ogólnych e) Na żądanie pokrzywdzonego sąd może zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny od sprawcy naruszenia dobra osobistego - w orzecznictwie SN zaczyna dominować pogląd, że w razie naruszenia dobra osobistego dopuszczalna jest kumulacja roszczeń z art. 448 na żądanie pokrzywdzonego sąd może mu przyznać odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdzę oraz zasądzić odpowiednią sumę na wskazany przez niego cel społeczny
41
f) Zadośćuczynienie pieniężne jak i zasądzenie sumy na wskazany cel społeczny pełną funkcję kompensacyjną 3. Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę na podstawie art. 445 KC
- art. 445 odnosi się wyłącznie do określonych przypadków naruszenia dóbr osobistych (odmiennie niż art. 448)
- W przypadku: 1) Uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia 2) Pozbawienia człowieka wolności 3) Skłonienia kogokolwiek za pomocą podstępu, gwałtu lub nadużycia stosunku zależności do poddania się czynowi nierządnemu sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę 1) Uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia - zadośćuczynienia pieniężnego można żądać od osoby odpowiedzialnej na jakiejkolwiek zasadzie uzasadniającej odpowiedzialność deliktową (wina, ryzyko, słuszność)
- np. podróżny, który złamał nogę w wypadku kolejowym może żądać na zasadzie ryzyka wyrównania szkody majątkowej, a także zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę
- zadośćuczynienia pieniężnego może żądać pokrzywdzony, także wtedy, gdy uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia nastąpił jeszcze przed jego urodzeniem 2) Pozbawienie wolności - pozbawienie wolności nastąpiło wskutek czyjegoś działania czyn zawiniony przez sprawcę - może to być również czyn bezprawny, ale niezawiniony (odpowiedzialność za szkodę przy wykonywaniu władzy publicznej) 3) Skłonienie za pomocą dostępu gwałtu, nadużycia stos. zależności do poddania się czynowi nierządnemu - w/w działania sprawcy stanowią kwalifikowany przypadek winy umyślnej; pokrzywdzony może żądać zadośćuczynienia tylko, gdy czyn nierządny został dokonany za pomocą w/w działań (np. gwałtu) - jeżeli sprawca jest niepoczytalny, odpowiadają osoby zobowiązane do nadzoru nad nim
Relacja art. 445 do art. 448 - 2 zasadnicze koncepcje w tym względzie: 1. Koncepcja zakłada dualizm obu postaci zadośćuczynienia dwa rodzaje roszczeń o zadośćuczynienie - art. 445 stanowi wyłączną podstawę przyznania zadośćuczynienia pieniężnego w razie naruszenia wymienionych w nim dóbr osobistych, natomiast art. 448 dotyczy naruszenia pozostałych dóbr osobistych 2. Koncepcja traktuje regulację art. 445 jako szczególną wobec ogólnej regulacji z art. 448
- Szczególność ta wyraża się w tym, że podstawę zastosowania art. 448 KC wiąże się z zasadą winy. Natomiast unormowanie integralności fizycznej oraz wolności (art. 445) dopuszcza roszczenie o zadośćuczynienie także na innych zasadach.
do art. 445 jako lex specialis można uzupełniająco stosować ogólne postanowienia art. 448, w zakresie niesprzecznym z art. 445 w każdym stanie faktycznym określonym w art. 445 pokrzywdzony może żądać zadośćuczynienia nie tylko dla siebie, lecz także (alternatywnie) może domagać się zasądzenia odpowiedniej sumy dla podmiotu realizującego wskazany przez pokrzywdzonego cel społeczny - dot. także przypadków wyrządzenia krzywdy zgodnym z prawem wykonywaniem władzy publicznej
4. Zadośćuczynienie na podstawie art. 446§4 Art. 446§4.Sąd może także przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. - prawo do zadośćuczynienia jest dodatkowym roszczeniem obok możliwości żądania odszkodowania z art. 446§3
5. Dziedziczenie i zbywanie roszczeń - Roszczenie o zadośćuczynienie przechodzi na spadkobierców tylko wtedy, gdy zostało uznane na piśmie albo gdy powództwo zostało wytoczone za życia poszkodowanego (art. 445§3) dot. roszczeń z art. 445 i 448; w przypadku roszczenia z art. 446§4 KC nie przewiduje możliwości dochodzenia roszczenia przez spadkobierców osoby najbliższej
- Roszczenia przewidziane w art. 444-448 nie mogą być zbyte, chyba że są już wymagalne i że zostały uznane na piśmie albo przyznane prawomocnym orzeczeniem (art. 449) 6. Regulacje pozakodeksowe - Jako przepisy szczególne należy je stosować z pierwszeństwem przed art. 448 KC. Zgodnie z przyjętą w KC zasadą, wiążą one z reguły obowiązek świadczenia pieniężnego z winą sprawcy.
V. Szkody związane z poczęciem i urodzeniem dziecka 1. Odpowiedzialność na podstawie art. 4461 KC (odpowiedzialność za szkody prenatalne)
42
- Chodzi o przypadki, gdy zdarzenie wyrządzające szkodę miało miejsce przed urodzeniem dziecka (życie płodowe jak i okres przed poczęciem). -Jeżeli dziecko urodzi się żywe, może domagać się naprawienia szkód majątkowych i niemajątkowych od podmiotu odpowiedzialnego. Mogą one być następstwem czynów skierowanych bezpośrednio przeciwko dziecku, lub przeciw matce. - Jeżeli szkoda jest następstwem śmierci ojca, podstawą dochodzenia roszczeń jest art. 446 § 2 - Dziecko może kierować swoje roszczenie także przeciwko matce 2. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone niechcianym urodzeniem - brak jest podstaw prawnych dla roszczeń dziecka związanych z faktem, że musi żyć jako kalekie, upośledzone - w przypadkach bezprawnego i zawinionego uniemożliwienia przerwania ciąży, nie powinno się akceptować nieodpowiedzialności odszkodowawczej kosztem interesów majakowych rodziców i dziecka (SN)
§24. PRZEDAWNIENIE ROSZCZEŃ Z CZYNÓW NIEDOZWOLONYCH - reguły ogólne + art. 4421 Art. 4421.§1.Roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia (termin a tempore scientiae). Jednakże termin ten nie może być dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę (termin a tempore facti) §2.Jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. - jeżeli szkoda wyrządzona przestępstwem jest szkodą na osobie art. 4221§3 - dla zastosowania tego przepisu nie jest wymagany wyrok karny
§3.W razie wyrządzenia szkody na osobie, przedawnienie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. do szkód na osobie nie stosuje się 10 letniego terminu a tempore facti
§4.Przedawnienie roszczeń osoby małoletniej o naprawienie szkody na osobie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat dwóch od uzyskania przez nią pełnoletności. - sytuacja, gdy małoletni ma przedstawiciela ustawowego, ale zaniedbał on dochodzenia roszczenia
- jeżeli zdarzy się, że szkoda pojawi się po upływie terminu w wyjątkowych przypadkach możliwe jest sięgnięcie do art. 5 - art. 4421 nie ma zastosowania do roszczeń o podwyższenie renty zasądzonej na podstawie 444§2; renta może zostać zmieniona w razie „zmiany stosunków” (art. 907§2) 3 letni termin przedawnienia (dla roszczeń okresowych) liczony od dnia nastąpienia zmiany stosunków
§25. ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA SZKODĘ WYRZĄDZONĄ PRZEZ PRODUKT NIEBEZPIECZNY I. Uwagi ogólne - reżim odpowiedzialności za produkt niebezpieczny jest wyodrębniony, z powodu swoich cech, które nie pozwalają w całości przyporządkować go ani regułom odpowiedzialności deliktowej, ani kontraktowej Art. 44910.Przepisy o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny nie wyłączają odpowiedzialności za szkody na zasadach ogólnych (odpowiedzialność deliktowa), za szkody wynikłe z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania oraz odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady i gwarancji jakości. II. Produkt niebezpieczny (art. 4491§2 i 3) - szczególna odpowiedzialność odnosi się do szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny - produkt - rzecz ruchoma, choćby została ona połączona z inną rzeczą, a także zwierzęta i energia elektryczna
- rzecz ruchoma może być przetworzona lub nieprzetworzona; może być połączona z inną rzeczą ruchomą lub nieruchomą - produkt nie obejmuje dóbr intelektualnych, chyba że ich nośnikami są rzeczy ruchome - produkt niebezpieczny - produkt nie zapewniający bezpieczeństwa, jakiego można oczekiwać, uwzględniając
normalne użycie produktu
- kryterium oceny skierowane na oczekiwania typowego konsumenta masowego produktu - należy brać pod uwagę także typowe przypadki nieprawidłowego użycia (np. przez małe dzieci)
43
- ustawa o ogólnym bezpieczeństwie produktów – producenci i dystrybutorzy mają obowiązek wprowadzania na rynek wyłącznie produktów bezpiecznych
- O tym, czy produkt jest bezpieczny, decydują okoliczności z chwili wprowadzenia go do obrotu, a zwłaszcza sposób zaprezentowania go na rynku oraz podane konsumentowi informacje o właściwościach produktu. Produkt nie może być uznany za nie zapewniający bezpieczeństwa tylko dlatego, że później wprowadzono do obrotu podobny produkt ulepszony. III. Podmioty 1. Podmiot odpowiedzialny Producent: - Za szkodę wyrządzoną komukolwiek przez produkt niebezpieczny odpowiada producent – ten, kto wytwarza w zakresie swojej działalności gospodarczej produkt niebezpieczny (art. 4491§1) wytwórca produktu finalnego podmioty odpowiadające tak jak producent: 1) wytwórca materiału, surowca albo części składowej produktu, chyba że wyłączną przyczyną szkody była wadliwa konstrukcja produktu lub wskazówki producenta (art. 4495§1) 2) ten, kto podaje się za producenta poprzez umieszczenie na produkcie swojej nazwy, znaku towarowego lub innego oznaczenia odróżniającego 3) importer - ten, kto w zakresie swojej działalności gospodarczej wprowadza do obrotu krajowego produkt pochodzenia zagranicznego podmioty te ponoszą solidarną odpowiedzialność z producentem (jeżeli da się go ustalić) subsydiarna odpowiedzialność profesjonalnego zbywcy: - jeżeli nie wiadomo kto jest producentem lub osobą podającą się za producenta (nie została wskazana w oznaczeniu produktu) albo importerem odpowiada ten, kto w zakresie swojej działalności gospodarczej zbył produkt niebezpieczny - zbywca może zwolnić się od odpowiedzialności, jeżeli w ciągu miesiąca od daty zawiadomienia o szkodzie wskaże poszkodowanemu osobę i adres producenta lub importera (jeżeli towar jest importowany) albo osoby podającej się za producenta - jeżeli zbywca nie może wskazać producenta ani importera albo osoby podającej się za producenta, to może zwolnić się od odpowiedzialności przez wskazanie osoby, od której sam nabył produkt Zbieg odpowiedzialności [odpowiedzialność osób trzecich] (art. 4496) - Jeżeli za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny odpowiada obok producenta, osób odpowiadających jak producent lub zbywcy także osoba trzecia solidarna odpowiedzialność wszystkich tych podmiotów - roszczenia regresowe między tymi podmiotami regulują art. 441§2 i 3 2. Podmiot uprawniony - Podmiotem uprawnionym jest każdy, kto poniósł szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny w mieniu osobistym (wyłącznie osoby fizyczne) lub szkodę na osobie - Ochroną są objęci nabywcy produktu niebezpiecznego (konsumenci) a także inne osoby, które znalazły się w zasięgu oddziaływania niebezpiecznych właściwości produktu
IV. Przesłanki odpowiedzialności i przedawnienie roszczeń 1. Zasada odpowiedzialności - Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka 2. Przesłanki odpowiedzialności 1) Wytworzenie i wprowadzenie do obrotu produktu niebezpiecznego w zakresie działalności gospodarczej producenta - poszkodowany musi udowodnić tylko fakt wytworzenia produktu niebezpiecznego, szkodę i związek przyczynowy - domniemywa się, że produkt niebezpieczny, który spowodował szkodę, został wytworzony i wprowadzony do obrotu w zakresie działalności gospodarczej producenta (art. 4494) - ciężar dowodu, że było inaczej, spoczywa na producencie - producent może zwolnić się od odpowiedzialności, wskazując na przesłanki wyłączające odpowiedzialność:
Przesłanki egzoneracyjne (art. 4493) - Producent nie odpowiada za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny, jeżeli: 1) nie wprowadził produktu do obrotu 2) wprowadzenie produktu do obrotu nastąpiło poza zakresem działalności gospodarczej producenta
44
3) niebezpieczne właściwości produktu ujawniły się po wprowadzeniu go do obrotu, chyba że wynikały one z przyczyny tkwiącej bezpośrednio w produkcie 4) nie można było przewidzieć niebezpiecznych właściwości produktu, uwzględniając stan nauki i techniki w chwili wprowadzenia produktu do obrotu (tzw. ryzyko rozwoju) 5) niebezpieczne właściwości produktu wynikają z zastosowania przepisów prawa (normy bezwzględnie wiążące) 2) Szkoda a) szkoda na osobie (majątkowa jak i niemajątkowa) reguły ogólne (art. 444 i 445§1) b) szkoda na mieniu: 1) Producent odpowiada za szkodę na mieniu tylko wówczas, gdy rzecz zniszczona lub uszkodzona należy do rzeczy zwykle przeznaczanych do osobistego użytku (kryterium obiektywne) i w taki przede wszystkim sposób korzystał z niej poszkodowany (kryterium zindywidualizowane) - jeżeli nie należy do mienia osobistego nie przysługuje odszkodowanie; naprawienie szkody – zasady ogólne 2) Odszkodowanie za szkodę na mieniu nie obejmuje uszkodzenia samego produktu ani korzyści, jakie poszkodowany mógłby osiągnąć w związku z jego używaniem (szkody wynikające z samego produktu) - jeżeli szkoda na mieniu polega tylko na zniszczeniu lub uszkodzeniu produktu niebezpiecznego nie przysługuje odszkodowanie (odszkodowanie obejmujące sam produkt); naprawienie szkody - zasady ogólne
3)
- Odszkodowanie nie przysługuje, gdy szkoda na mieniu nie przekracza kwoty 500 Euro - jeżeli szkoda wyraża się w uszczerbku poniesionym w mieniu osobistym poszkodowanego innym niż produkt niebezpieczny i przekracza wartość 500 Euro przysługuje odszkodowanie - jeżeli szkoda nie przekracza wartości 500 Euro naprawienie szkody – zasady ogólne
3) Adekwatny związek przyczynowy między wytworzeniem i wprowadzeniem produktu do obrotu a szkodą 3. Przedawnienie roszczenia odszkodowawczego - Roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się lub przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednak w każdym wypadku roszczenie przedawnia się z upływem lat dziesięciu od wprowadzenia produktu do obrotu. (art. 4498) V. Semiimperatywny charakter norm ochronnych Art. 4499.Odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny nie można wyłączyć ani ograniczyć.
ROZDZIAŁ VI. BEZPODSTAWNE WZBOGACENIE §26. ISTOTNE CECHY I PRZESŁANKI I. Uwagi ogólne - bezpodstawne wzbogacenie -przesunięcie majątkowe bez podstawy prawnej (ten, kto wartość utracił, może żądać jej zwrotu od tego, na kogo ona bezpodstawnie przeszła) - 4 przesłanki powstania roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia 1) wzbogacenie jednego podmiotu (uzyskanie korzyści majątkowej w dowolnej postaci – powiększenie aktywów, zmniejszenie pasywów) 2) zubożenie drugiego podmiotu 3) związek między wzbogaceniem a zubożeniem (działanie zubożonego, wzbogaconego, osoby trzeciej lub niebędące działaniem ludzkim) 4) bezpodstawność wzbogacenia (brak podstawy prawnej) III. Nienależne świadczenie - szczególny przypadek bezpodstawnego wzbogacenia
45
- ogólne postanowienia o bezpodstawnym wzbogaceniu stosuje się także do nienależnego świadczenia
- Świadczenie jest nienależne, jeżeli: 1. ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył 2. podstawa świadczenia odpadła (np. odwołanie darowizny) 3. zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty 4. czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia §26. ROSZCZENIE O WYDANIE WZBOGACENIA 1. Przedmiot Art. 405.Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości. - jeżeli są spełnione 4 przesłanki, to zubożony może żądać zwrotu korzyści majątkowej Art. 406.Obowiązek wydania korzyści obejmuje nie tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną, lecz także wszystko, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody. 2. Podmioty zobowiązane - zobowiązanym do zwrotu jest bezpodstawnie wzbogacony (albo następcy pod tytułem ogólnym); - jeżeli bezpodstawnie wzbogacony rozporządził korzyścią na rzecz osoby trzeciej bezpłatnie, obowiązek wydania korzyści przechodzi na tę osobę trzecią Art. 409.Obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu. 3. Nakłady Art. 408.§ 1.Zobowiązany do wydania korzyści może żądać zwrotu nakładów koniecznych o tyle, o ile nie znalazły pokrycia w użytku, który z nich osiągnął. Zwrotu innych nakładów może żądać o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania; może jednak zabrać te nakłady, przywracając stan poprzedni. § 2.Kto czyniąc nakłady wiedział, że korzyść mu się nie należy, ten może żądać zwrotu nakładów tylko o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania. § 3.Jeżeli żądający wydania korzyści jest zobowiązany do zwrotu nakładów, sąd może zamiast wydania korzyści w naturze nakazać zwrot jej wartości w pieniądzu z odliczeniem wartości nakładów, które żądający byłby obowiązany zwrócić. 4. Wzbogacenie niepodlegające zwrotowi Art. 411.Nie można żądać zwrotu świadczenia: 1)jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej; 2)jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego; 3)jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu; 4)jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna. 5. Przepadek świadczenia Art. 412.Sąd może orzec przepadek świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, jeżeli świadczenie to zostało świadomie spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym. Jeżeli przedmiot świadczenia został zużyty lub utracony, przepadkowi może ulec jego wartość. -
„świadomie” – zamierzona co najmniej przez świadczącego i znana drugiej stronie sąd ma kompetencję do wydania orzeczenia konstytuwnego o przepadku jeżeli sąd nie orzeknie przepadku – świadczący może żądać zwrotu świadczenia (nienależnego) roszczenie SP o wydanie przedmiotu świadczenia przedawnia się po 10 latach
6. Świadczenie z gry lub zakładu Art. 413.§ 1.Kto spełnia świadczenie z gry lub zakładu, nie może żądać zwrotu, chyba że gra lub zakład były zakazane albo nierzetelne. § 2.Roszczeń z gry lub zakładu można dochodzić tylko wtedy, gdy gra lub zakład były prowadzone na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego. Art. 414.Przepisy niniejszego tytułu nie uchybiają przepisom o obowiązku naprawienia szkody. ROZDZIAŁ VII. WYKONANIE ZOBOWIAZAŃ I SKUTKI ICH NIEWYKONANIA
46
§28. WYKONANIE ZOBOWIAZAŃ I. Zasady ogólne
Art. 354. § 1.Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje - także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. § 2.W taki sam sposób powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania wierzyciel. - najważniejsza treść zobowiązania - cel społeczno-gospodarczy zobowiązania i zasady współżycia społecznego – wskaźniki pozanormatywne (aspekty moralne) - ustalone zwyczaje – tylko takie zwyczaje, które zostały już ukształtowane w odniesieniu do pewnej kategorii stosunków zobowiązaniowych i są powszechnie znane i aprobowane
- wierzyciel powinien współdziałać z dłużnikiem w wykonaniu zobowiązania, wiążą go te same reguły - brak współdziałania wierzyciela uchyla odpowiedzialność dłużnika za niewykonanie/nienależyte wykonanie zobowiązania z tego powodu; dłużnik nie może wymusić powinnego zachowania wierzyciela, ponieważ wykonuje on zobowiązanie w interesie wierzyciela
- jeżeli brak jest przepisu szczególnego i strony inaczej nie postanowiły, obowiązkiem dłużnika jest wykonać zobowiązanie z należytą starannością (aby nie narazić się na zarzut niedbalstwa i odpowiedzialność odszkodowawczą z tytułu niewykonania/nienależytego wykonania zobowiązania) Art. 355. § 1.Dłużnik obowiązany jest do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju (należyta staranność). § 2. Należytą staranność dłużnika w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności. - często stosuje się wzorce należytej staranności, formułowane wg kryteriów obiektywnych, pomijające cechy osobiste dłużnika (np. pracowitość, szczególna zapobiegliwość) wzorce określa się zwykle na poziomie przeciętnej staranności jakiej można wymagać w danej sytuacji - szczególna staranność (wyższy stopień staranności) jest wymagany od dłużnika-profesjonalisty, działającego w obrocie handlowym jak i konsumenckim (np. obiektywny wzorzec należytej staranności lekarza) - mimo stosowania kryteriów obiektywnych, chodzi o ocenę wykonania zobowiązania w konkretnej sytuacji, więc należy także uwzględniać wymagania określone treścią zobowiązania oraz szczególne warunki wykonywania zobowiązania - należy uwzględniać także typ zobowiązania (normy prawne mogą dokładniej określać poziom należytej staranności dla danego typu) i przedmiot świadczenia, zwłaszcza jego wartość (przyjmuje się, że dobra cenniejsze wymagają wzmożonej dbałości, np. życie) - czasami konieczne jest uwzględnienie właściwości dłużnika, z powodu wymogów bezpieczeństwa, czy ochrony zaufania brak właściwości oznacza winę dłużnika II. Zmiana stosunków (clausula rebus sic stantibus) 1. clausula rebus sic stantibus (art. 3571) - przepis art. 3571 ma zastosowanie do cywilnoprawnych zobowiązań powstających wyłącznie z umów.
- istnieje także odmienne stanowisko (przez analogię art. 3571 ma zastosowanie do zobowiązań powstałych z innych zdarzeń niż umowy), które znalazło wyraz również w judykaturze SN
Art. 3571. Jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego: 1. oznaczyć sposób wykonania zobowiązania 2. oznaczyć wysokość świadczenia - jeżeli strata zagraża wierzycielowi – sąd podwyższy wysokość świadczenia dłużnika - jeżeli strata zagraża dłużnikowi – sąd obniży wysokość świadczenia dłużnika - umowy wzajemne – sąd może jednocześnie zmienić wysokość świadczeń obu stron
3.
orzec o rozwiązaniu umowy (w ostateczności); rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego.
47
3. Przesłanki - art. 3571 można zastosować gdy spełnione są łącznie 3 przesłanki: a) nadzwyczajna zmiana stosunków (przekształcenia stosunków społecznych, gospodarczych o charakterze powszechnym; zmiana musi mieć charakter nadzwyczajny – z powodów przyrodniczych [np. powódź], jak i społecznych [np. wojna, kryzys gospodarczy]) b) zmiana ta pociąga za sobą nadmierne trudności w spełnieniu świadczenia albo grozi jednej ze stron rażącą stratą (zmiana musi wpłynąć na indywidualną sytuację strony stosunku; musi istnieć związek przyczynowy) - nie jest możliwa ingerencja sądu, gdy umowa została w całości wykonana, w szczególności nie można wówczas umowy rozwiązać na podstawie 3571 KC (SN) c) strony nie przewidywały wpływu nadzwyczajnej zmiany stosunków na zobowiązanie przy zawarciu umowy (strony nie przewidziały wpływu zmiany stosunków na indywidualną sytuację podmiotu, nie brały pod uwagę ryzyka wystąpienia pewnych zdarzeń; jeżeli przy zawieraniu umowy strona nie zachowała należytej staranności w przewidywaniu, sąd może odmówić ochrony ) sąd wydaje w/w orzeczenia wyłącznie na żądanie strony; może je zgłosić każdy podmiot będący stroną, nie wyłączając przedsiębiorców orzeczenie sądu ma charakter konstytutywny 5. Zbieg przepisów - wg. Radwańskiego do zobowiązania pieniężnego w ścisłym znaczeniu (którego waloryzację sądową reguluje 3581 KC) może mieć zastosowanie art. 3571 KC, jeżeli zobowiązanie to będzie spełniało przesłanki przepisu jeżeli przesłanki są spełnione wybór podstawy prawnej (3571/3581) należy do strony zainteresowanej taką możliwość dopuścił SN w uchwale - część doktryny traktuje art. 3581 jako lex specialis wyłącza zastosowanie 3571 KC do zobow. pieniężnych 6. Umowne klauzule adaptacyjne - strony mogą w drodze porozumienia zmienić treść wiążącego je stosunku prawnego, jak również zamieścić w pierwotnej umowie klauzule adaptacyjne, z góry określające sposób dostosowania umowy do ewentualnej zmiany stosunków III. Podmioty wykonania zobowiązania 1. Osoby wykonujące - wykonanie zobowiązania nie zawsze wymaga osobistego wykonania świadczenia przez dłużnika - wierzyciel może żądać osobistego świadczenia dłużnika tylko wtedy, gdy wynika to: 1) z treści czynności prawnej 2) z ustawy 3) z właściwości świadczenia (chodzi tu o związek między cechami indywidualnymi dłużnika a jakością świadczenia, np. namalowanie portretu) - poza tymi 3 przypadkami świadczenie może spełnić ktokolwiek, byleby działał za wiedzą (domniemane przyzwolenie) dłużnika - w przypadku świadczeń pieniężnych - jeżeli wierzytelność pieniężna jest wymagalna, wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia od osoby trzeciej, chociażby działała bez wiedzy dłużnika - jeżeli świadczenie nie jest wykonywane przez właściwą osobę – wierzyciel może go nie przyjąć, co nie pociąga dla niego żadnych ujemnych następstw 2. Osoby przyjmujące 1) Wierzyciel 2) Osoby upoważnione przez wierzyciela do odbioru świadczenia - upoważnienie może nastąpić ex post poprzez potwierdzenie
- wierzyciel jak i osoba przez niego upoważniona powinni być faktycznie zdolni do przyjęcia świadczenia - jeżeli świadczenie polega na dokonaniu czynności prawnej – zdolność do czynności prawnych - na miejsce osoby niezdolnej do przyjęcia świadczenia wstępuje jej przedstawiciel ustawowy
- spełnienie świadczenia do rąk osoby nieuprawnionej, jeżeli wierzyciel nie potwierdził przyjęcia świadczenia, lub wierzyciela niezdolnego do przyjęcia świadczenia nie zwalnia dłużnika z zobowiązania (w całości) dłużnik jest zwolniony z zobowiązania w takim zakresie, w jakim wierzyciel skorzystał ze świadczenia spełnionego do rąk osoby nieuprawnionej lub wierzyciela niezdolnego do przyjęcia świadczenia (art. 452) - ciężar udowodnienia tego faktu spoczywa na dłużniku
- w niektórych przypadkach chroniona jest dobra wiara dłużnika świadczącego do rąk osoby nieuprawnionej do odbioru – świadczenie do rąk osoby, która okazuje pokwitowanie wystawione przez wierzyciela , zwalania dłużnika, chyba że było zastrzeżone, iż świadczenie ma nastąpić do rąk własnych wierzyciela albo dłużnik działał w złej wierze (art. 464) IV. Przedmiot wykonania zobowiązania
48
1. Rzeczy oznaczone co do gatunku Art. 357.Jeżeli dłużnik jest zobowiązany do świadczenia rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a jakość rzeczy nie jest oznaczona przez właściwe przepisy lub przez czynność prawną ani nie wynika z okoliczności, dłużnik powinien świadczyć rzeczy średniej jakości. - okoliczności – np. dotychczasowa praktyka we wzajemnych stosunkach stron, znane stronom specjalne przeznaczenie rzeczy
2. Część świadczenia - przy świadczeniach niepodzielnych częściowe świadczenie jest niemożliwe - jeżeli świadczenie jest podzielne, a wierzytelność jest wymagalna w całości wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia częściowego, chyba że przyjęcie takiego świadczenia narusza jego uzasadniony interes.
- w przypadku bezzasadnej odmowy przyjęcia przez wierzyciela częściowego świadczenia zaofiarowanego przez dłużnika, wierzyciel naraża się na zarzut pozostawania w zwłoce - jeżeli wierzyciel nie ma obowiązku przyjęcia części świadczenia i zaofiarowanej części nie przyjął, dłużnik popada w zwłokę co do całości świadczenia
3. Kilka świadczeń (zaliczenie [zarachowanie] zapłaty) - Dłużnik mający względem tego samego wierzyciela kilka długów tego samego rodzaju może przy spełnieniu świadczenia wskazać, który dług chce zaspokoić. Jednakże to, co przypada na poczet danego długu, wierzyciel może przede wszystkim zaliczyć na związane z tym długiem zaległe należności uboczne oraz na zalegające świadczenia główne. (art. 451§1) - dot. także przypadku, gdy dłużnik spełniający świadczenie ma tylko 1 dług złożony z należności głównej i odsetek - Jeżeli dłużnik nie wskazał, który z kilku długów chce zaspokoić, to uprawnienie do wskazania długu przechodzi na wierzyciela może on w pokwitowaniu wskazać, na które zobowiązanie ma być zaliczone świadczenie; jest to skuteczne dopiero, gdy dłużnik przyjął pokwitowanie (art. 451§2) - do momentu przyjęcia pokwitowania dłużnik zachowuje prawo wskazania długu - jeżeli dłużnik przyjął pokwitowanie, to nie może już żądać zaliczenia na poczet innego długu
- jeżeli ani dłużnik ani wierzyciel nie wskazał długu, który ma być zaspokojony, to spełnione świadczenie zalicza się przede wszystkim na poczet długu wymagalnego, a jeżeli jest kilka długów wymagalnych – na poczet najdawniej wymagalnego
- jeżeli i tej zasady nie można zastosować, należy przyjąć, że spełnione świadczenie zalicza się na poczet wszystkich długów stosunkowo
V. Miejsce spełnienia świadczenia - Długi mogą być odbiorcze (wierzyciel ma zgłosić się u dłużnika po odbiór świadczenia) albo oddawcze (dłużnik ma dostarczyć świadczenie wierzycielowi) - Miejsce spełnienia świadczenia określa przede wszystkim treść lub właściwość zobowiązania; gdy brak jest takich wskazań, ma zastosowanie art. 454: - Świadczenia pieniężne powinny być pełnione w miejscu zamieszkania lub w siedzibie wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia (dług oddawczy)
- jeżeli wierzyciel zmienił miejsce zamieszkania lub siedzibę po powstaniu zobowiązania, ponosi spowodowaną przez tę zmianę nadwyżkę kosztów przesłania
- Świadczenia niepieniężne powinny być spełnione w miejscu zamieszkania lub w siedzibie dłużnika w chwili powstania zobowiązania (dług odbiorczy) - Jeżeli zobowiązanie ma związek z przedsiębiorstwem dłużnika/wierzyciela, o miejscu spełnienia świadczenia rozstrzyga siedziba przedsiębiorstwa VI. Termin spełnienia świadczenia 1. Oznaczenie terminu - O terminie decyduje przede wszystkim treść lub właściwość zobowiązania; gdy brak jest takich wskazań, ma zastosowanie art. 455: - Świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. - decyzja o wezwaniu należy do wierzyciela; realizuje on ją przez złożenie oświadczenia woli dłużnikowi, w którym wzywa go do spełnienia świadczenia
- Wierzycielowi przysługuje uprawnienie do określenia terminów spełnienia, jak i wielkości poszczególnych części świadczeń, jeżeli strony zastrzegły w umowie, że spełnienie świadczenia następować będzie częściami, ale nie ustaliły ani ich wielkości ani terminów wykonania (art. 456) Uprawnienie wierzyciela ograniczone jest trzema przesłankami: 1) Oświadczenie wierzyciela ma być złożone w czasie właściwym 2) Uwzględniać powinno możliwości dłużnika 3) Wierzyciel powinien rozważyć także sposób spełnienia świadczenia (aby jego wykonanie było możliwe) - do takiego wezwania dłużnik powinien zastosować się niezwłocznie
49
- Jeżeli dłużnik stał się niewypłacalny albo jeżeli wskutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność, zabezpieczenie wierzytelności uległo znacznemu zmniejszeniu, wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia bez względu na zastrzeżony termin (art. 458)
- terminy spełnienia świadczenia mogą być zastrzeżone na korzyść: 1) Dłużnika – dłużnik jest uprawniony do wcześniejszego świadczenia, a wierzyciel nie może domagać się świadczenia przed upływem terminu 2) Wierzyciela – wierzyciel nie ma obowiązku przyjąć świadczenia wcześniej i może żądać wykonania go przed nadejściem terminu 3) Obu stron – przed nadejściem terminu dłużnik nie może spełnić a wierzyciel nie może żądać spełnienia świadczenia - w przypadku, gdy termin spełnienia świadczenia został oznaczony w treści czynności prawnej i nie określono w niej, na czyją korzyść został zastrzeżony przyjmuje się, że termin został zastrzeżony na korzyść dłużnika (art. 457)
2. Wymagalność - Jeżeli dłużnik nie spełnił świadczenia, to z upływem terminu, w którym świadczenie miało być spełnione: a) Dłużnik opóźnia się ze świadczeniem albo popada w zwłokę, o ile opóźnienie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność b) Wierzyciel może dochodzić spełnienia świadczenia na drodze sądowej, gdyż jego roszczenie stało się wymagalne- zaczął biec termin przedawnienia roszczenia. - Termin wymagalności przypada w dniu następującym po terminie spełnienia świadczenia. VII. Wykonanie świadczeń wzajemnych Art. 488.§1.Świadczenia będące przedmiotem zobowiązań z umów wzajemnych (świadczenia wzajemne) powinny być spełnione jednocześnie, chyba że z umowy, z ustawy albo z orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu wynika, iż jedna ze stron obowiązana jest do wcześniejszego świadczenia. - w stosunkach zobowiązaniowych trwałych, gdzie jedna strona jest zobowiązana do świadczenia ciągłego a druga do świadczenia jednorazowego lub okresowego – świadczenia te nie mogą być wykonane jednocześnie (realnie nie da się) - art. 490
§2.Jeżeli świadczenia wzajemne powinny być spełnione jednocześnie, każda ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego. Art. 490.§1.Jeżeli jedna ze stron obowiązana jest spełnić świadczenie wzajemne wcześniej, a spełnienie świadczenia przez drugą stronę jest wątpliwe ze względu na jej stan majątkowy, strona zobowiązana do wcześniejszego świadczenia może powstrzymać się z jego spełnieniem - uprawnienie to nie przysługuje stronie zobowiązanej do wcześniejszego świadczenia w 2 przypadkach: 1) jeżeli wiedziała ona, w chwili zawarcia umowy, o złym stanie majątkowym drugiej strony 2) jeżeli strona znajdująca się w złej sytuacji majątkowej zaofiaruje jednoczesne spełnienie swojego świadczenia lub da zabezpieczenie VII. Dowody spełnienia świadczenia - pokwitowanie - Jeżeli świadczenie polega na czynieniu (zaniechania się nie dowodzi), na dłużniku spoczywa ciężar dowodu, że je spełnił dłużnik jest zainteresowany w uzyskaniu środków dowodowych: - Dłużnik spełniając świadczenie może żądać od wierzyciela pokwitowania - pokwitowanie wyraża w f. pisemnej poświadczenie wierzyciela lub upoważnionej osoby, że dłużnik spełnił świadczenie
- Dłużnik może żądać pokwitowania w szczególnej formie, jeżeli ma w tym interes. - Koszty pokwitowania ponosi dłużnik, chyba że umówiono się inaczej. - Pokwitowanie stanowi dowód wykonania świadczenia głównego + wynika z niego domniemanie że spełnione zostało również świadczenie okresowe wymagalne wcześniej oraz domniemanie zapłaty należności ubocznych (przy zapłacie pieniędzy) - Jeżeli istnieje dokument stwierdzający zobowiązanie, wystawienie pokwitowania nie chroni w pełni dłużnika, ponieważ w ręku wierzyciela pozostaje dowód zaciągnięcia zobowiązania przez dłużnika dłużnik spełniając świadczenie może żądać zwrotu dokumentu. Jednakże gdy wierzyciel ma interes w zachowaniu dokumentu, w szczególności gdy świadczenie zostało spełnione tylko częściowo, dłużnik może żądać uczynienia odpowiedniej wzmianki na dokumencie. - W razie utraty dokumentu dłużnik może, niezależnie od pokwitowania, żądać od wierzyciela oświadczenia na piśmie, że dokument został utracony. - Jeżeli wierzyciel odmawia zwrotu dokumentu lub uczynienia na nim odpowiedniej wzmianki albo pisemnego oświadczenia o utracie dokumentu, dłużnik może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia albo złożyć jego przedmiot do depozytu sądowego. §29. SKUTKI NIEWYKONANIA LUB NIENALEŻYTEGO WYKONANIA ZOBOWIĄZANIA I. Ogólne reguły określające odpowiedzialność dłużnika
50
1.Wprowadzenie
- Jeżeli dłużnik zachowuje się w sposób niezgodny z treścią zobowiązania to jego zachowanie uzyskuje kwalifikację zachowania bezprawnego; jest to bezprawność względna – naruszenie reguł postępowania w stosunku do wierzyciela
- Naruszenie zobowiązania – niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania - W razie naruszenia zobowiązania przez dłużnika wierzycielowi przysługuje: a) roszczenie o wykonanie zobowiązania zgodnie z jego treścią (wykonanie zobowiązania w naturze) – przy zastosowaniu przymusu państwowego b) roszczenie odszkodowawcze roszczenia kumulatywne (można żądać obydwu) jeżeli zobowiązanie zostanie przymusowo wykonane to szkoda będzie dużo mniejsza Art. 471.Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. 2. Odpowiedzialność odszkodowawcza (odpowiedzialność kontraktowa) - Przesłanki odpowiedzialności kontraktowej: 1) Zdarzenie, z którym system prawny wiąże czyjąś odpoywiedzialność (niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika) 2) Szkoda wierzyciela (uszczerbek majątkowy) 3) Adekwatny związek przyczynowy między zdarzeniem a szkodą - Odpowiedzialność kontraktowa obejmuje tylko szkody majątkowe. - Rekompensata obejmuje tylko szkody bezpośrednio poniesione przez samego pokrzywdzonego, nie szkody pośrednie poniesione przez inne osoby - Dłużnik odpowiada za stratę jak i za utracone przez wierzyciela korzyści - straty – np. wartość utraconego świadczenia
3. Wina (wina kontraktowa) Art. 472.Jeżeli ze szczególnego przepisu ustawy albo z czynności prawnej nie wynika nic innego, dłużnik odpowiedzialny jest za niezachowanie należytej staranności.
- wzorzec należytej staranności należy konstruować wg kryteriów obiektywnych; zachowanie zgodne z wzorcem należytej staranności nie jest wyłączną okolicznością uchylającą odpowiedzialność dłużnika - użycie w art. 472 zwrotu „niezachowanie należytej staranności” oznacza, że dłużnik odpowiada za swoje zawinione zachowanie, na podstawie którego można postawić mu zarzut (niezachowanie należytej staranności niedbalstwo)
odpowiedzialność dłużnika za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania opiera się na zasadzie winy - dłużnik odpowiada z reguły za każdą winę; wyjątkowo dokonuje się stopniowania winy: - wina umyślna – najwyższy stopień winy; dłużnik chce naruszyć ciążące na nim obowiązki powinnego zachowania (dolus directus) albo się na to godzi (dolus eventualis) - wina nieumyślna niedbalstwo; dłużnik nie dochował należytej staranności w sytuacji, gdy powinien i mógł zachować się prawidłowo - rażące niedbalstwo - znaczne odchylenie od wzorca należnego zachowania się dłużnika - strony mogą w umowie modyfikować zakres okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność z ustawy nieważne jest zastrzeżenie, że dłużnik nie będzie odpowiedzialny za szkodę, którą może wyrządzić wierzycielowi umyślnie (winę umyślną) - odpowiedzialność na zasadzie winy może być przypisana tylko osobie poczytalnej przesłanką odpowiedzialności kontraktowej jest poczytalność dłużnika (jeżeli jego odpowiedzialność opiera się na winie) 4. Odpowiedzialność za inne osoby Art. 474.Dłużnik odpowiedzialny jest jak za własne działanie lub zaniechanie za działania i zaniechania osób, z których pomocą zobowiązanie wykonywa (np. pracownicy), lub osób którym wykonanie zobowiązania powierza jak również w wypadku, gdy zobowiązanie wykonywa przedstawiciel ustawowy dłużnika. - odpowiedzialność dłużnika, który spełnia świadczenie przez inne osoby, względem wierzyciela opiera się na zasadzie ryzyka; przesłanką tej odpowiedzialności jest wina osoby, za pomocą której dłużnik spełnia świadczenie - Odpowiedzialność dłużnika może być modyfikowana i może wykraczać poza zakres winy w takich przypadkach również do osób wymienionych w art. 474 KC trzeba przyłożyć tę samą miarę odpowiedzialności, co do samego dłużnika - przepisy szczególne zaostrzają odpowiedzialność dłużnika, uniezależniając ją od jego winy
51
5. Ciężar dowodu - Na wierzycielu spoczywa ciężar dowodu, co do następujących 3 okoliczności: a) że dłużnik nie wykonał zobowiązania albo, że wykonał je nienależycie b) że wierzyciel poniósł szkodę majątkową c) że między tymi faktami istnieje adekwatny związek przyczynowy - z faktem wykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania jest sprzężone domniemanie, że nastąpiło to w skutek okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność (generalnie na zasadzie winy dłużnika lub osób za które dłużnik ponosi odpowiedzialność) - obalenie domniemania, gdy dłużnik wykaże, że naruszenie zobowiązania powstało wskutek okoliczności, za które dłużnik nie odpowiada - koncepcja bardziej rygorystyczna (akceptowana) - zwolnienie dłużnika od odpowiedzialności wtedy, gdy zostanie ustalona konkretna przyczyna niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności - koncepcja mniej rygorystyczna – dowód, że dłużnik w danych warunkach dołożył wymaganej staranności, zatem przyczyny naruszenia są inne niż te, za które odpowiada
II. Niemożliwość świadczenia 1. Pojęcie niemożliwości świadczenia - Koncepcja relatywna (subiektywna) uznaje za nie możliwe takie świadczenie, jakiego konkretny dłużnik nie może wykonać - Koncepcja obiektywna - kładzie nacisk na okoliczności uniemożliwiające każdemu wykonanie świadczenia; koncepcja dominująca: a) Za niemożliwe należy uznać świadczenie polegające na działaniach niewykonalnych w świetle praw natury - np. podróż na słońce; - także okoliczności uniemożliwiające tkwiące w sferze wewnętrznej dłużnika, jeżeli tylko indywidualnie oznaczony dłużnik może spełnić dane świadczenie, np. ślepota malarza
b)
Jeżeli świadczenie jest realizowane przez czynność konwencjonalną to wyznaczone w zobowiązaniu działania muszą respektować reguły konstruujące tę czynność. Gdyby dłużnik podjął się działania niezgodnego z tymi regułami, to świadczenie to należy uznać za niemożliwe. - np. zobowiązanie dłużnika do strzelenia bramki ręką w piłce nożnej
- szczególnym rodzajem czynności konwencjonalnych są czynności prawne – niemożliwość i nieważność czynności, (np. zobowiązanie do
c) d) e)
zawarcia umowy sprzedaży nieruchomości bez formy aktu notarialnego); możliwe są sytuacje, gdzie prawne przeszkody spełnienia świadczenia nie stanowią elementu konstruującego daną czynność ( czynność jest ważna, ale niemożliwa – np. po dokonaniu czynności prawnej wprowadzono zakaz spełnienia świadczeń [np. zakaz eksportu towarów])
Przyczyną niemożliwości świadczenia mogą być także zjawiska społeczne, które nie tylko dłużnikowi, ale komukolwiek uniemożliwiają wykonanie przyobiecanego działania (np. wojna) Wymaga się, aby wszelkiego rodzaju przeszkody uniemożliwiające wykonanie świadczenia miały charakter trwały, a nie tylko przejściowy powodujący opóźnienie. Cechę niemożliwości będą miały także takie działania, które są z punktu fizykalnego wykonalne, ale w świetle ekonomicznym okazują się nieracjonalne (niemożliwość gospodarcza lub praktyczna)
2. Skutki niemożliwości świadczenia 1) Pierwotna niemożliwość świadczenia (w chwili powstania zobowiązania świadczenie jest niemożliwe) zobowiązanie w ogóle nie powstanie; strona, która o niemożliwości wiedziała ponosi odpowiedzialność z tytułu winy w kontraktowaniu 2) Następcza niemożliwość świadczenia (zdarzenia powodujące niemożliwość świadczenia zaszły po nawiązaniu stosunku obligacyjnego) – przypadek niewykonania zobowiązania przez dłużnika: A. Niemożliwość nieobjęta odpowiedzialnością dłużnika B. Niemożliwość objęta odpowiedzialnością dłużnika A. Niemożliwość nieobjęta odpowiedzialnością dłużnika a) Jeżeli niemożliwość świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik nie odpowiada, zobowiązanie wygasa (art. 475§1)
- W razie częściowej niemożliwości świadczenia należy przyjąć, że zobowiązanie wygasa w odpowiedniej części.
b)
Jeżeli przedmiotem świadczenia była rzecz, a świadczenie stało się niemożliwe w skutek tego, że rzecz ta została zbyta, utracona lub uszkodzona, to wierzyciel może żądać od dłużnika wydania surogatów. Surogaty obejmują wszystko to, co dłużnik uzyskał w zamian za tę rzecz albo jako naprawienie szkody - Jeżeli wierzyciel skorzysta z tego uprawnienia i zażąda surogatów - zobowiązanie nie wygasa, lecz utrzymuje się ze zmienionym przedmiotem świadczenia; dłużnik jest obowiązany wydać surogaty
c)
W zobowiązaniach wzajemnych niemożliwość świadczenia jednej strony, wskutek okoliczności, za które żadna ze stron odpowiedzialności nie ponosi, zwalnia drugą stronę od obowiązku świadczenia, a jeżeli świadczenie już spełniła, może żądać zwrotu tego, co świadczyła, na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 495§1) - strona, której świadczenie jest niemożliwe, nie może żądać świadczenia wzajemnego i ma obowiązek zwrotu otrzymanego świadczenia
52
d)
cały stosunek zobowiązania wzajemnego wygasa, ale: Jeżeli przedmiotem świadczenia z umowy wzajemnej jest rzecz, a świadczenie wzajemne stało się niemożliwe wskutek tego, że rzecz ta została zbyta, utracona lub uszkodzona, wierzyciel może żądać od dłużnika, którego świadczenie stało się niemożliwe, wydania surogatów (wszystkiego, co dłużnik uzyskał w zamian za tą rzecz albo jako naprawienie szkody) wierzyciel powinien spełnić swoje świadczenie wzajemne i wówczas zobowiązanie wzajemne utrzymuje się nadal, z zastrzeżeniem, że po jednej stronie następuje zmiana przedmiotu świadczenia Jeżeli jedno ze świadczeń wzajemnych jest tylko częściowo niemożliwe: - następuje odpowiednia redukcja świadczenia drugiej strony (strona zobowiązana do świadczenia częściowo niemożliwego traci prawo do odpowiedniej części świadczenia) - druga strona (strona, która mogłaby spełnić całe swoje świadczenie, a nie może otrzymać w całości świadczenia wzajemnego) może odstąpić od umowy, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez tę stronę cel umowy, wiadomy stronie, której świadczenie stało się częściowo niemożliwe. - odstąpienie od umowy – stosunek prawny wygasa ex tunc (stosunki zobowiązaniowe trwałe – ex nunc); - jeżeli odstąpienie ma skutek ex tunc – strony umowy powinny dokonać zwrotu świadczeń wzajemnych; każdej z nich przysługuje prawo zatrzymania, dopóki druga strona nie zaofiaruje zwrotu otrzymanego świadczenia albo nie zabezpieczy roszczenia o zwrot (art. 496)
B. Niemożliwość objęta odpowiedzialnością dłużnika a) W przypadku, gdy niemożliwość świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiada dłużnik zobowiązany jest do naprawienia wierzycielowi szkody wynikłej z niewykonania (całości/części) zobowiązania i w tym zakresie ulega zmianie pierwotna treść zobowiązania. b) Jeżeli przedmiotem świadczenia była rzecz, a świadczenie stało się niemożliwe w skutek tego, że rzecz ta została zbyta, utracona lub uszkodzona, to wierzyciel może żądać od dłużnika wydania surogatów. Surogaty obejmują wszystko to, co dłużnik uzyskał w zamian za tę rzecz albo jako naprawienie szkody - Jeżeli poniesiona przez wierzyciela szkoda jest wyższa od wartości surogatów, roszczenie odszkodowawcze obejmuje jedynie różnicę między szkodą a wartością surogatów. - Jeżeli wartość surogatów jest wyższa od szkody, wierzyciel nie ma obowiązku zwracać części surogatów
c)
W zobowiązaniach wzajemnych, jeżeli 1 ze świadczeń wzajemnych stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które odpowiada druga strona, wierzycielowi przysługują do wyboru 2 uprawnienia: 1. Może on żądać od dłużnika naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania (odszkodowania) na zasadach ogólnych (art.)lub surogatów. W przypadkach takich zobowiązanie wzajemne utrzymuje się nadal i wierzyciel zobowiązany jest spełnić swoje świadczenie. 2. Może on od umowy odstąpić, w następstwie czego będzie zwolniony od obowiązku świadczenia. Powinien wówczas zwrócić to wszystko, co sam uprzednio otrzymał. Ponadto przysługuje mu roszczenie o naprawienie ewentualnej szkody, jaką poniósł w związku z niewykonaniem zobowiązania przez dłużnika, przy uwzględnieniu tego, że sam świadczenia nie spełnił. W razie częściowej niemożliwości świadczenia w zobowiązaniach wzajemnych, za którą odpowiedzialność ponosi dłużnik, wierzyciel ma 2 możliwości: 1. Może on żądać od dłużnika naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania (odszkodowania) na zasadach ogólnych lub surogatów. W przypadkach takich zobowiązanie wzajemne utrzymuje się nadal i wierzyciel zobowiązany jest spełnić swoje świadczenie 2. Może on od umowy odstąpić jeżeli: 1) częściowe wykonanie zobowiązania nie miałoby dla wierzyciela znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania, albo 2) częściowe wykonanie zobowiązania nie miałoby dla wierzyciela znaczenia ze względu na zamierzony przez niego cel, wiadomy dłużnikowi
d)
III. Opóźnienie i zwłoka dłużnika 1. Wprowadzenie - Niedotrzymanie przez dłużnika terminu świadczenia - świadczenie wprawdzie jest możliwe do spełnienia, ale nie zostało w terminie wykonane - Niedotrzymanie terminu spełnienia świadczenia (wg. KC – opóźnienie) może nastąpić wskutek okoliczności: a) Za które dłużnik ponosi odpowiedzialność (wina własna lub osób z art. 474) – zwłoka dłużnika
Dłużnik dopuszcza się zwłoki, gdy nie spełnia świadczenia w terminie, a jeżeli termin nie jest oznaczony, gdy nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela
b) Za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności – opóźnienie „zwykłe”, „proste”, „sensu stricto” - Domniemanie prawne, że niewykonanie zobowiązania w terminie nastąpiło z przyczyn, za które dłużnik odpowiada – zwłoka 2. Następstwa zwykłego opóźnienia (za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności)
53
a) Świadczenia niepieniężne - wierzyciel może zgodnie z ogólnymi zasadami domagać się wykonania zobowiązania, lecz nie ma z tego tytułu roszczeń odszkodowawczych b) Świadczenia pieniężne – wierzyciel może żądać od dłużnika odsetek za czas opóźnienia, chociażby wierzyciel nie poniósł żadnej z tego powodu szkody. - Wierzyciel może domagać się odsetek ustawowych, a wyższych tylko wtedy, gdy zostały one przez strony ustalone.
2. Następstwa zwłoki a) Wierzyciel może domagać się od dłużnika spełnienia świadczenia, zgodnie z treścią zobowiązania b) Wierzyciel może domagać się od dłużnika w zwłoce naprawienia wynikłej dla niego stąd szkody: 1. Wierzyciel może żądać, niezależnie od wykonania zobowiązania, naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki odszkodowanie tylko za zwłokę
2.
Jeżeli wskutek zwłoki dłużnika świadczenie utraciło dla wierzyciela całkowicie lub w przeważającym stopniu znaczenie, wierzyciel może nie przyjąć świadczenia i żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. odszkodowanie obejmuje co najmniej całą wartość niespełnionego w terminie świadczenia
c)
d)
Przy świadczeniu pieniężnym wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia (zwłoki), bez względu na to, czy poniósł szkodę - jeżeli dłużnik popadł w zwłokę ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, a wierzyciel poniósł szkodę wyższą, niż wynoszą odsetki za opóźnienie, może żądać uzupełniającego odszkodowania na pokrycie szkody Jeżeli w czasie trwania zwłoki rzecz oznaczona co do tożsamości, będąca przedmiotem świadczenia, została utracona lub uszkodzona to dłużnik ponosi za to odpowiedzialność, chyba że utrata lub uszkodzenie nastąpiłoby także wtedy, gdyby świadczenie zostało spełnione w czasie właściwym dłużnik odpowiada za przypadek
e)
Wierzyciel ma uprawnienie do wykonania zastępczego zobowiązania w razie zwłoki dłużnika: 1. Gdy przedmiotem świadczenia są rzeczy oznaczone co do gatunku, wierzyciel może nabyć na koszt dłużnika taką samą ilość rzeczy tego samego rodzaju albo może żądać od dłużnika zapłaty ich wartości - dla realizacji tego uprawnienia wierzyciel nie musi uzyskać decyzji sądowej 2. Gdy świadczenie polega na czynieniu tego rodzaju, że nie wymaga ono osobistego działania dłużnika – wierzyciel może żądać upoważnienia przez sąd do wykonania czynności na koszt dłużnika - w nagłych wypadkach wierzyciel może wykonać czynność na koszt dłużnika bez upoważnienia sądu 3. Gdy świadczenie polega na zaniechaniu, wierzyciel może żądać upoważnienia sądu do usunięcia na koszt dłużnika wszystkiego, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił - w nagłych wypadkach wierzyciel może usunąć na koszt dłużnika to, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił, bez upoważnienia sądu Uprawnienia te nie przysługują razem, gdy dłużnik wykonał zobowiązanie ale niewłaściwe Obok uprawnienia do wykonania zastępczego wierzycielowi przysługuje roszczenie o odszkodowanie za ewentualną szkodę wynikłą ze zwłoki
4. Następstwa zwłoki w umowach wzajemnych a) Wszystkie wskazane wyżej uprawnienia (następstwa zwłoki) przysługują wierzycielowi także w razie zwłoki dłużnika przy wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej
Wierzyciel może żądać wykonania pierwotnego świadczenia lub może wykonać na koszt dłużnika świadczenie zastępcze, zachowując w obu przypadkach roszczenie odszkodowawcze dla naprawienia wynikłej ze zgody szkody. Jeżeli wierzyciel skorzysta z tych roszczeń to dotychczasowy stosunek zobowiązaniowy trwa nadal i w konsekwencji wierzyciel sam zobowiązany jest do wykonania swojego świadczenia wzajemnego
b)
Uprawnienie wierzyciela do odstąpienia od umowy wzajemnej w razie zwłoki dłużnika: Jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. wierzyciel może odstąpić od umowy dopiero po bezskutecznym upływie terminu
- Wierzyciel może również bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź też po jego bezskutecznym upływie (jeżeli wyznaczył) żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.
54
wierzyciel nie może skorzystać z prawa odstąpienia od umowy
Uprzednie wyznaczenie dodatkowego terminu do spełnienia świadczenia nie jest konieczne w 2 przypadkach: a) gdy uprawnienie do natychmiastowego odstąpienia zostało wyraźnie zastrzeżone w umowie b) gdy wykonanie zobowiązania przez jedną stronę po terminie nie miałoby dla drugiej strony znaczenia ze względu na właściwość zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomej stronie będącej w zwłoce Jeżeli świadczenia obu stron są podzielne a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, wówczas uprawnienie drugiej strony do odstąpienia od umowy ulega ograniczeniu: - wierzyciel nie może odstąpić od umowy co do części świadczenia wykonanego przez dłużnika, zanim popadł w zwłokę wierzyciel musi dokonać wyboru: może odstąpić od umowy co do części świadczenia, z którym dłużnik popadł w zwłokę albo co do całej reszty niespełnionego świadczenia (świadczenie zaległe + niewymagalne) wierzyciel nie może odstąpić od umowy w całości, chyba że wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce. W następstwie złożenia oświadczenia woli o odstąpieniu od umowy wzajemnej umowa ta przestaje strony wiązać ex tunc. Każda ze stron obowiązana jest zwrócić drugiej stronie to, co już świadczyła i zostaje zwolniona z obowiązku dalszych świadczeń. Każdej z nich przysługuje prawo zatrzymania, dopóki druga strona nie zaofiaruje zwrotu otrzymanego świadczenia albo nie zabezpieczy roszczenia o zwrot
Wierzyciel, który odstępuje od umowy wzajemnej może żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania tej umowy. - od odszkodowania należy odliczyć to, co wierzyciel uzyskał tytułem zwrotu swego świadczenia
IV. Prawo zatrzymania - Prawo zatrzymania polega na tym, że osoba zobowiązana do wydania cudzej rzeczy może ją zatrzymać do czasu zaspokojenia lub zabezpieczenia przysługujących mu roszczeń o zwrot nakładów na rzecz oraz roszczeń o naprawienie szkody przez rzecz wyrządzonej. Nie przysługuje ono, gdy obowiązek wydania rzeczy wynika z czynu niedozwolonego albo gdy chodzi o zwrot rzeczy wynajętych, wydzierżawionych lub użyczonych (rzecz trzeba wydać). - Ma ono charakter uprawnienia względnego, skutecznego tylko wobec wierzyciela. Prawo zatrzymania gaśnie, gdy wierzyciel zaspokoił lub zabezpieczył wykonanie roszczenia dłużnika. V. ZWŁOKA WIERZYCIELA 1. Przesłanki Wierzyciel dopuszcza się zwłoki, gdy bez uzasadnionego powodu: a) albo uchyla się od przyjęcia zaofiarowanego faktycznie, a nie tylko słownie świadczenia b) albo odmawia dokonania czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione c) albo oświadcza dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmie - uzasadniony powód – niewłaściwe wykonanie zobowiązania przez dłużnika
2. Skutki - Zwłoka wierzyciela nie zwalnia dłużnika z obowiązku spełnienia świadczenia i nie powoduje tym samym zgaśnięcia zobowiązania. Interes dłużnika doznaje ochrony w trojaki sposób: a) może on złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego b) może żądać od wierzyciela naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki c) niespełnienie w terminie świadczenia wskutek zwłoki wierzyciela powoduje uchylenie ujemnych dla dłużnika konsekwencji związanych ze zwłoką, ale nawet z opóźnieniem dłużnika - nie dotyczy odsetek za korzystanie z pieniędzy wierzyciela (chyba że dłużnik złoży je do depozytu) - na dłużniku ciąży odpowiedzialność za przypadkową utratę lub uszkodzenie rzeczy (chyba że złoży do depozytu)
- W umowach wzajemnych zwłoka wierzyciela obezwładnia przysługujące mu uprawnienie powstrzymania się ze spełnieniem własnego świadczenia wzajemnego §30. DODATOWE ZASTRZEŻENIA UMOWNE - mogą być składnikiem wyłącznie umów I. Zadatek 1. zadatek – pewna suma pieniężna lub rzecz dana przy zawarciu umowy
wręczona po zawarciu umowy, nie może być uznana za zadatek, chyba że co innego wynika z umowy
- wysokość zadatku – kwota zadatku to zwykle niewielki ułamek świadczenia należnego z umowy,
55
- w umowie można zastrzec zadatek o znaczącej wartości w stosunku do świadczenia – znaczenie takiego zadatku musi regulować umowa - zastrzeżenie wydatku przewyższającego wartość należnego świadczenia bezwzględnie nieważne (sprzeczne z ustawą) 2. Skutki - W braku odmiennego zastrzeżenia umownego albo zwyczaju zadatek dany przy zawarciu umowy ma to znaczenie, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej (art. 394§1) sytuacja niewykonania umowy z powodu okoliczności, za które dłużnik ponosi wyłączną odpowiedzialność wierzyciel może skorzystać z w/w uprawnień, niezależnie od tego czy poniósł szkodę zadatek pełni tu funkcję surogatu odszkodowania – wierzyciel nie może domagać się uzupełniającego odszkodowania na zasadach ogólnych; wierzyciel może nie skorzystać z w/w prawa do odstąpienia od umowy i zachowania/zapłaty zadatku i obstawać przy umowie, domagając się jej wykonania wg reguł ogólnych dłużnik nie ma prawa zwolnić się z zobowiązania, przez rezygnację z zadatku
- W razie wykonania umowy zadatek ulega zaliczeniu na poczet świadczenia strony, która go dała; jeżeli zaliczenie nie jest możliwe, zadatek ulega zwrotowi (art. 394§2) zaliczenie zadatku jest możliwe tylko, gdy przedmiot zadatku i świadczenia są tego samego rodzaju
- W razie rozwiązania umowy zadatek powinien być zwrócony, a obowiązek zapłaty sumy dwukrotnie wyższej odpada. To samo dotyczy wypadku, gdy niewykonanie umowy nastąpiło wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności albo za które ponoszą odpowiedzialność obie strony (art. 394§3) II. Umowne prawo odstąpienia Art. 395. § 1. Można zastrzec, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w ciągu oznaczonego terminu prawo odstąpienia od umowy. Prawo to wykonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie.
odstąpienie bez konieczności uzasadniania tej decyzji strony mogą zastrzec, że prawo odstąpienia będzie przysługiwać pod warunkiem
§ 2. W razie wykonania prawa odstąpienia umowa uważana jest za nie zawartą. To, co strony już świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Za świadczone usługi oraz za korzystanie z rzeczy należy się drugiej stronie odpowiednie wynagrodzenie. skutek ex tunc Ustawowe prawo odstąpienia - gdy wyraźnie przewiduje je ustawa - art. 495 - odstąpienie jako 1 z 4 uprawnień w reżimie rękojmi za wady rzeczy sprzedanej - odstąpienie w związku niezgodnością towaru z umową (sprzedaż konsumencka) [z podaniem przyczyny] - wady dzieła, obiektu budowlanego itd. (tam gdzie odesłanie do przepisów o rękojmi za wady przy sprzedaży) - odstąpienie przez konsumenta bez podania przyczyny (konsumenckie) - umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa - umowy zawierane na odległość - umowy kredytu konsumenckiego, timesharing III. Odstępne art. 396. Jeżeli zostało zastrzeżone, że jednej lub obu stronom wolno od umowy odstąpić za zapłatą oznaczonej sumy (odstępne), oświadczenie o odstąpieniu jest skuteczne tylko wtedy, gdy zostało złożone jednocześnie z zapłatą odstępnego.
szczególny rodzaj prawa odstąpienia – stosuje się do niego wszystkie postanowienia art. 395 KC IV. Kara umowna
1. Pojęcie i funkcja - w zastrzeżeniu kary umownej strony postanawiają, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy pieniężnej. - kara pieniężna nie musi być zastrzeżona w akcie kreującym stosunek zobowiązaniowy, ale np. w wzorcu umownym
- oznaczenie sumy pieniężnej należnej w razie niewykonania albo nienależytego wykonania świadczenia głównego może polegać na bezpośrednim wskazaniu jej wysokości albo przez wskazanie relacji do wartości świadczenia głównego (np. 10%) - zastrzeżenie kary umownej za nienależyte wykonanie zobowiązania nie wyłącza żądania wykonania zobowiązania.
56
- kara umowna zastępuje odszkodowanie przewidziane w razie niedopełnienia zobowiązania i dlatego dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej - różnica między odstępnym a karą umowną – kara umowna jako surogat odszkodowania należy się tylko wtedy, gdy dłużnik ponosi odpowiedzialność za niewykonanie/nienależyte wykonanie zobowiązania - nie jest zobowiązany do zapłaty kary umownej gdy szkoda powstała z przypadku, siły wyższej
2. Ochrona dłużnika a) w zasadzie wierzyciel nie może żądać od dłużnika odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary, chociażby wykazał, że poniósł większą szkodę (strony mogą tą kwestię uregulować w umowie odmiennie) b) Dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej w dwóch przypadkach: 1) gdy jest ona rażąco wygórowana w porównaniu z poniesioną szkodą 2) gdy zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane - Ciężar udowodnienia tych faktów spoczywa na dłużniku
- czy zastrzeżenie kary umownej w wysokości rażąco wygórowanej można uznać za bezwzględnie nieważne jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (art. 58) - tak, ale wyłącznie wtedy, gdy okoliczności zastrzeżenia kary wskazywałyby na niemoralne działania drugiej strony umowy (np. wykorzystanie dominującej pozycji) zastrzeżenie we wzorcu rażąco umowy rażąco wygórowanej kary umownej nie wiąże konsumenta, jeżeli nie zostało z nim in indywidualnie uzgodnione
c) wykazanie przez dłużnika braku szkody wierzyciela (dowód braku szkody) nie zwalnia dłużnika z kary umownej - brak szkody stanowi podstawę do obniżenia wysokości kary umownej - można uwzględnić przyczynienie się poszkodowanego do powstania szkody
3. Kara ustawowa Przepisy o karze umownej należy stosować również do przypadków, gdy dłużnik na mocy przepisu szczególnego (bez zastrzeżenia umownego) obowiązany jest do zapłacenia wierzycielowi określonej sumy pieniężnej w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. ROZDZIAŁ VII. WYGAŚNIĘCIE ZOBOWIĄZANIA §31. WYGAŚNIĘCIE ZOBOWIĄZANIA ZWIĄZANE Z ZASPOKOJENIEM WIERZYCIELA I. Uwagi wstępne - Celem zobowiązania jest zaspokojenie interesu wierzyciela Zobowiązanie wygasa, gdy: 1) zobowiązanie zostanie wykonane, zgodnie z jego treścią 2) spełniony został obowiązek naprawienia szkody wierzycielowi, wyrządzonej mu wskutek niewykonania/nienależytego wykonania pierwotnego świadczenia - Obok tych zdarzeń są także inne stany faktyczne prowadzące do wygaśnięcia zobowiązania: 1) świadczenie w miejsce wykonania 2) odnowienie 3) potrącenie 4) złożenie do depozytu 1. Świadczenie w miejsce wykonania (datio in solutum) - Zobowiązanie wygasa, jeżeli dłużnik w celu zwolnienia się z zobowiązania spełnia za zgodą wierzyciela inne świadczenie. - Zdarzenie to obejmuje dwa następujące elementy: a) Umowę miedzy dłużnikiem a wierzycielem, co do zmiany przedmiotu świadczenia b) Faktyczne spełnienie nowego świadczenia - Jeżeli podmiotem nowego świadczenia jest rzecz, która ma wady, dłużnik odpowiada za nie wg przepisów o rękojmi w sprzedaży ( wierzyciel nie może żądać pierwotnego świadczenia, które wygasa) 2. Odnowienie (nowacja) a) Pojęcie - Odnowienie – umowa zawartą między wierzycielem a dłużnikiem, w której strony postanawiają, że dotychczasowe zobowiązanie zostanie umorzone (wygasa) w związku z powstaniem nowego stosunku zobowiązaniowego. Nowy stosunek powinien różnić się od starego: a. albo innym świadczeniem b. albo inną podstawą prawną przy niezmienionym świadczeniu pierwotnym
- w odróżnieniu od świadczenia w miejsce wykonania, umorzenie dotychczasowego zobowiązania nie następuje przez spełnienie świadczenia, ale przez zaciągnięcie nowego zobowiązania
b) Związek nowego z dawnym zobowiązaniem 1. Przesłanką powstania nowego zobowiązania jest ważne istnienie dawnego zobowiązania (w tym zobowiązania naturalne, oprócz roszczeń z gry – nowacja byłaby obejściem prawa)
57
2.
Przy zawieraniu umowy nowacyjnej strony powinny jasno wyrazić , że nowe zobowiązanie powstało w celu umorzenia dawnego W razie wątpliwości poczytuje się, że zmiana treści dotychczasowego zobowiązania nie stanowi odnowienia. Dotyczy to w szczególności wypadku, gdy wierzyciel otrzymuje od dłużnika weksel lub czek. - przyjmuje się, że nowe zobowiązanie to zobowiązanie samodzielne, powstałe obok, a nie w miejsce zobowiązania dawnego
Nowacja nie wymaga zachowania formy szczególnej (chyba że właściwe przepisy przewidują ją dla nowego zobowiązania) c) Skutki - Wskutek odnowienia nie tylko wygasa dotychczasowe zobowiązanie, ale również zawiązane z nim prawa akcesoryjne (poręczenie, zastaw, hipoteka). Mogą być utrzymane, w celu zabezpieczenia nowego zobowiązania, jeżeli poręczyciel lub osoba trzecia zgodzą się na to - Odnowienie dokonane między wierzycielem a jednym z dłużników solidarnych zwalnia pozostałych współdłużników, chyba iż wierzyciel zastrzegł iż zachowuje przeciwko nim swe prawa. - nowacja może być skonstruowana jako umowa między wierzycielem a osobą trzecią, która zaciąga nowe zobowiązanie na 3.
miejsce dawnego i zwalnia dotychczasowego dłużnika (dłużnik na taką nowację musi wyrazić zgodę)
3. Potrącenie (kompensacja) a) Pojęcie - Potrącenie polega na umorzeniu dwóch przeciwstawnych sobie wierzytelności w następstwie złożenia oświadczenia woli przez jednego wierzyciela drugiemu wierzycielowi. b) Przesłanki Potrącenie jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy spełnione zostają następujące 4 przesłanki: 1. Dwie osoby są jednocześnie względem siebie wierzycielami i dłużnikami od zasady tożsamości stron istnieją wyjątki, uzasadnione szczególną pozycją pewnych osób trzecich
2.
Przedmiotem świadczeń obu stron są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone co do gatunku
3.
Obie wierzytelności są wymagalne (musiały już upłynąć terminy ich spełnienia)
4.
Obie wierzytelności są zaskarżalne (może być dochodzona przed sądem lub innym organem państwowym)
wierzytelności obu stron są jednorodzajowe (w praktyce eliminuje umowy wzajemne [wymiana dóbr niejednorodnych]) wierzytelności opiewające na różne waluty, mogą być potrącane (charakter pieniądza) Jeżeli przedmiotem potrącenia są wierzytelności, których miejsca spełnienia świadczeń są różne, strona korzystająca z potrącenia obowiązana jest uiścić drugiej stronie sumę potrzebną do pokrycia wynikającego dla niej uszczerbku (art. 500) przyjmuje się, że wymagalna musi być tylko wierzytelność potrącającego, czyli strony aktywnej Odroczenie wykonania zobowiązania przez sąd albo bezpłatnie przez wierzyciela nie wyłącza potrącenia przyjmuje się, że zaskarżalna musi być tylko wierzytelność potrącającego, czyli strony aktywnej; wierzytelność służąca stronie biernej (tej, która ma poddać się potrąceniu) może być niezaskarżalna wierzytelność przedawniona może być potrącona, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło (wyjątek od reguły, że wierzytelność potrącającego musi być zaskarżalna)
c) Skutki - Spełnienie 4 przesłanek każda ze stron uzyskuje prawo do potrącenia (stan potrącalności), które realizuje się przez złożenie jednostronnego oświadczenia woli drugiej stronie. - Jest to oświadczenie woli prowadzące do umorzenia wierzytelności, niedopuszczalny warunek i termin, nieodwołalne
- Skutki złożenia takiego oświadczenia woli następują z mocą wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe (nie liczą się te fakty, które miały miejsce po tej chwili) - Wskutek potrącenia umorzeniu ulegają obie wierzytelności, ale tylko do wysokości wierzytelności niższej. wierzytelność o niższej wysokości ulega umorzeniu w całości, a wierzytelność o wyższej wysokości tylko częściowo; tylko gdy obie wierzytelności opiewają na tę samą wysokość, ulegają umorzeniu w całości - Gdy jednej lub obu stronom przysługuje kilka wierzytelności nadających się do potrącenia, wówczas stosuje się odpowiednio przepisy o zaliczeniu zapłaty. d) Wyłączenia - Nie mogą być umorzone przez potrącenie: a) wierzytelności niepodlegające zajęciu w postępowaniu egzekucyjnym b) wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania (np. roszczenia alimentacyjne, renta) c) wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych d) inne wierzytelności wyłączone przez przepisy szczególne - strony mogą w umowie z góry wyłączyć dopuszczalność potrącenia wierzytelności wynikających z określonego stosunku prawnego - Zajęcie wierzytelności przez osobę trzecią wyłącza umorzenie tej wierzytelności przez potrącenie tylko wtedy, gdy dłużnik stał się wierzycielem swego wierzyciela dopiero po dokonaniu zajęcia albo gdy jego wierzytelność stała się wymagalna po tej chwili, a przy tym dopiero później aniżeli wierzytelność zajęta (art. 504)
e) Potrącenie umowne - Umowa obu wierzycieli o potrąceniu jest dopuszczalna na podstawie zasady swobody umów - Jest to umowa wzajemna, w której strony rozporządzają swoimi wierzytelnościami w ten sposób, że godzą się na ich umorzenie; charakter kauzalny – przesłanką umorzenia wierzytelności jednej strony jest umorzenie wierzytelności drugiej strony
58
- Umowa zakłada istnienie oraz dopuszczalność umorzenia obu wzajemnych wierzytelności. Niekoniecznie muszą one opiewać na świadczenia jednorodzajowe. Strony mogą także umorzyć wierzytelności niezaskarżalne i niewymagalne oraz ustalić, że potrącenie będzie działać ex nunc. - Wskazane wyżej wyłączenia nie odnoszą się do potrącenia umownego (oprócz np. roszczeń alimentacyjnych i interesów osób trzecich z art. 504) -Wśród potrąceń umownych należy wyróżnić potrącenia stałe i jednorazowe. 4. Złożenie do depozytu sądowego - Ważne złożenie do depozytu sądowego ma takie same skutki jak spełnienie świadczenia i zobowiązuje wierzyciela do zwrotu dłużnikowi kosztów złożenia (jeżeli sam nie odebrał złożonego tam przedmiotu) - Jeżeli dłużnik odbierze przedmiot świadczenia z depozytu sądowego, złożenie do depozytu uważa się za niebyłe ex tunc Dopóki dłużnikowi przysługuje prawo wydania mu przedmiotów złożonych przez niego do depozytu, dopóty nie następuje definitywne wygaśnięcie zobowiązania Definitywne wygaśnięcie zobowiązania nastąpi, gdy dłużnik utraci prawo wydania przedmiotów złożonych do depozytu; ma to miejsce wówczas, gdy: 1. wierzyciel zażąda wydania mu przedmiotu świadczenia z depozytu sądowego 2. nastąpiła likwidacja niepodjętego depozytu - Złożenie do depozytu jest „ważne”, gdy spełnione są następujące przesłanki: 1. istnienie okoliczności uzasadniających złożenie do depozytu sądowego
- Poza wypadkami przewidzianymi w innych przepisach dłużnik może złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego: 1) jeżeli wskutek okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności, nie wie, kto jest wierzycielem, albo nie zna miejsca zamieszkania lub siedziby wierzyciela; 2) jeżeli wierzyciel nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych ani przedstawiciela uprawnionego do przyjęcia świadczenia; 3) jeżeli powstał spór, kto jest wierzycielem; 4) jeżeli z powodu innych okoliczności dotyczących osoby wierzyciela świadczenie nie może być spełnione. - inne: np. zwłoka wierzyciela, niewydanie pokwitowania
2. przedmiot złożony do depozytu powinien odpowiadać treści zobowiązania - Dłużnik jest obowiązany niezwłocznie zawiadomić na piśmie wierzyciela o złożeniu przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego, chyba że zawiadomienia napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody; w razie niewykonania tego obowiązku, dłużnik jest odpowiedzialny za wynikłą stąd szkodę §32. WYGAŚNIĘCIE ZOBOWIĄZANIA BEZ ZASPOKOJENIA WIERZYCIELA I. Uwagi ogólne - Do zdarzeń powodujących wygaśnięcie zobowiązania nawet bez zaspokojenia wierzyciela należą: 1. zdarzenia wskazane w treści czynności prawnej (np. warunek rozwiązujący, termin końcowy) 2. upływ czasu (jeżeli ustawa stanowi, że zobowiązanie wygasa a nie przedawnia się) 3. śmierć dłużnika lub wierzyciela (jeżeli zobowiązanie ma charakter ściśle osobisty) 4. połączenie w jednej osobie praw wierzyciela i obowiązków dłużnika (confusio) 5. niemożliwość świadczenia 6. rozwiązanie umowy przez sąd - do tej samej kategorii zdarzeń należą także umowy: 1) Zwolnienia z długu 2) Rozwiązania umowy 1) Zwolnienie z długu - Jest skonstruowane jako umowa wierzyciela z dłużnikiem (oświadczenie wierzyciela zwalniające dłużnika z długu wymaga przyjęcia przez dłużnika) zobowiązanie wygasa - strony mogą się umówić, że zwolnienie z długu nastąpi odpłatnie - umowa zwolnienia z długu nie wymaga formy szczególnej
- Umowa ta ma charakter rozporządzający, wraz z jej zawarciem gaśnie dług. Może przybrać również charakter tylko zobowiązaniowy, wymagający dopiero wykonania przez czynność rozporządzającą (wierzyciel powinien złożyć swoje oświadczenie woli w formie aktu notarialnego, gdy jest to umowa nieodpłatna) 2) Rozwiązanie umowy - Celem umowy rozwiązującej jest zakończenie stosunku zobowiązaniowego, niekonieczne jest by to nastąpiło z mocą wsteczną i to w całości (reguła ogólna) - Umowa rozwiązująca działa tylko na przyszłość w odniesieniu do trwałych zobowiązań umownych (np. najem) - Uchwały rozwiązujące korporacyjne osoby prawne działają tylko na przyszłość - Umowa rozwiązująca ma skutek względny, tzn. tylko między jej stronami
59
- Jeżeli umowa wywołuje skutek wsteczny – kwestia rozliczeń z tytułu spełnionych już świadczeń dokonuje się ich na podstawie umowy rozwiązującej (treść umowy decyduje o sposobie rozliczeń). Jeżeli nic w tym względzie nie stanowi, każda ze stron zobowiązana jest zwrócić to co otrzymała na podstawie umowy pierwotnej. ROZDZIAŁ IX. ZMINANA WIERZYCIELA LUB DŁUŻNIKA - KC dopuszcza przejście wierzytelności albo długu na inne osoby w czasie trwania stosunku zobowiązaniowego - KC nie przewiduje instytucji łącznego przeniesienia wierzytelności i długu – w takim wypadku konieczne jest spełnienie przesłanek przewidzianych przez kodeks zarówno dla zmiany wierzyciela jak i dłużnika (łącznie) - 2 ogólne instytucje regulujące zmianę osoby wierzyciela: a) Przelew wierzytelności b) Wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela. - 2 instytucje regulujące zmianę osoby dłużnika: a) Przejęcie długu b) Kumulatywne odstąpienie od długu §34. ZMIANA WIERZYCIELA I. Przelew wierzytelności (cesja) 1. Pojęcie - Przelew wierzytelności (cesja) jest umową zawieraną przez dotychczasowego wierzyciela z osobą trzecią, na mocy, której dotychczasowy wierzyciel (cedent) przenosi swą wierzytelność na kontrahenta (cesjonariusz) - Cesja należy do czynności prawnych rozporządzających (przenosi prawo podmiotowe [wierzytelność] z jednego podmiotu na inne podmiot) Przelew wierzytelności może przybierać dwojaką postać: a) Umowy o podwójnym skutku (zobowiązująco - rozporządzającym ) - przelew dochodzi do skutku w
b)
wykonaniu umowy zobowiązującej do przeniesienia wierzytelności; skutek rozporządzający (cesja) nie musi być w umowie wyrażony, ponieważ art. 510§1 statuuje, że umowa sprzedaży, zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia wierzytelności przenosi wierzytelność na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo strony inaczej postanowiły. Czystej umowy rozporządzającej - przelew polega na realizacji wyłącznie skutków rozporządzających; przelew stanowi wykonanie uprzedniego zobowiązania do przeniesienia wierzytelności (przykłady poniżej) - jeżeli zawarcie umowy przelewu następuje w wykonaniu zobowiązania wynikającego z uprzednio zawartej umowy zobowiązującej do przeniesienia wierzytelności, z zapisu zwykłego, z bezpodstawnego wzbogacenia lub z innego zdarzenia, ważność umowy przelewu zależy od istnienia tego zobowiązania.
- Umowa przelewu ma charakter czynności prawnej konsensualnej i w zasadzie nieformalnej Tylko wtedy, gdy wierzytelność została stwierdzona pismem, przelew tej wierzytelności również powinien być stwierdzony pismem (ad probationem); forma szczególna może być zastrzeżona w umowie stron lub regulaminie - Do przeniesienia wierzytelności w drodze przelewu zbędna jest zgoda dłużnika. 2. Dopuszczalność - Wierzycielowi przysługuje prawo do przeniesienia w drodze przelewu każdej wierzytelności z następującymi wyjątkami: 1) gdy przelewu zakazują szczególne normy prawne 2) gdy przelew sprzeciwia się właściwości zobowiązania, chociażby nie był zakazany wyraźnym przepisem prawnym (charakter taki mają wierzytelności typu akcesoryjnego i osobiste) 3) gdy przelew sprzeczny jest z zastrzeżeniem, zawartym w umowie między wierzycielem a dłużnikiem - jeżeli wierzytelność jest stwierdzona pismem, zastrzeżenie umowne, iż przelew nie może nastąpić bez zgody dłużnika, jest skuteczne względem nabywcy tylko wtedy, gdy pismo zawiera wzmiankę o tym zastrzeżeniu, chyba że nabywca w chwili przelewu o zastrzeżeniu wiedział.
4)
przeniesienia wierzytelności związanej z dokumentem na okaziciela lub z dokumentem zbywalnym przez indos dokonuje się w odmienny sposób
- przeniesienie wierzytelności z dokumentu na okaziciela następuje przez przeniesienie własności dokumentu; do przeniesienia własności dokumentu potrzebne jest jego wydanie
- Można dokonywać cesji nie tylko wierzytelności już istniejących, ale i przyszłych, byleby ich treść została w umowie przelewu określona. 3. Skutek wobec wierzyciela - Skutkiem cesji jest to, że cedent (dotychczasowy wierzyciel) przestaje być wierzycielem a staje się nim cesjonariusz. - Cesjonariusz nabywa wierzytelność w takim stanie, w jakim znajdowała się ona w chwili dokonania przelewu. - Wraz z wierzytelnością przechodzą na cesjonariusza wszelkie związane z nią prawa. - Cesjonariusza nie chroni dobra wiara i dlatego nabędzie on wierzytelność tylko wtedy i w takim zakresie, w jakim służyła ona cedentowi (obowiązuje zasada nemo plus iuris transferre potest quam ipse habet) - brak wierzytelności czyni umowę o przelew prawnie nieskuteczną
60
- Cedent ponosi odpowiedzialność wobec cesjonariusza za to, wierzytelność mu przysługuje
jeżeli cedent przelał wierzytelność, która mu nie przysługuje lub przysługuje w mniejszym zakresie, ponosi za to odpowiedzialność wobec cesjonariusza odpowiedzialność za wady prawne zbywanej wierzytelności; odpowiedzialność ta ma charakter zróżnicowany – jeżeli cesja jest odpłatna stosuje się model odpowiedzialności za wady prawne przy umowie sprzedaży, jeżeli nieodpłatna - darowizny
- Cedent nie ponosi odpowiedzialności za wypłacalność dłużnika, chyba, że ją na siebie przyjął. 4. Skutek wobec dłużnika - Sytuacja prawna dłużnika nie ulega zmianie w następstwie cesji, z tym zastrzeżeniem, że powinien on świadczyć cesjonariuszowi (swojemu nowemu wierzycielowi). - Dopóki zbywca (cedent) nie zawiadomi dłużnika o przelewie, dopóty spełnienie świadczenia do jego rąk ma skutek względem nabywcy (cesjonariusza), chyba, że do chwili spełnienia świadczenia dłużnik uzyskał w inny sposób wiarygodną wiadomość o przelewie (ochrona dobrej wiary dłużnika) - dotyczy to również innych czynności prawnych dokonanych między dłużnikiem a poprzednim wierzycielem. - Dobra wiara dłużnika jest również chroniona w przypadku, gdy dłużnik świadczył cesjonariuszowi, który jednak nie stał się wierzycielem, ponieważ przelew okazał się nieważny. Dłużnik może skutecznie bronić się przed roszczeniem cedenta, jeżeli otrzymał od niego zawiadomienie na piśmie o dokonanym przelewie. Dłużnik będzie zobowiązany do świadczenia do rąk cedenta, jeżeli ten udowodni, że dłużnik wiedział o nieważności przelewu lub o zarzutach wynikających z podstawy prawnej przelewu (np. sprzedaży, darowizny) - dotyczy to również innych czynności prawnych dokonanych między dłużnikiem a cesjonariuszem (nabywcą wierzytelności) - Dłużnikowi przysługują wobec cesjonariusza wszelkie zarzuty, które miał dłużnik przeciwko cedentowi w chwili powzięcia wiadomości o przelewie. W szczególności dłużnik może podnieść przeciwko cesjonariuszowi (nowemu wierzycielowi) zarzut potrącenia, który mu przysługiwał wobec cedenta (starego wierzyciela): - Dłużnik może z przelanej wierzytelności potrącić wierzytelność, która mu przysługuje względem zbywcy, chociażby stała się wymagalna dopiero po otrzymaniu przez dłużnika zawiadomienia o przelewie. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy wierzytelność dłużnika względem zbywcy stała się wymagalna później niż wierzytelność będąca przedmiotem przelewu. - wyjątek od zasady, że potrącić można tylko wierzytelności jednocześnie wymagalna dłużnik może potracić swoją wierzytelność z cedowaną wierzytelnością, nawet gdy cedowana wierzytelność jest płatna później; nie może dokonać potrącenia jeżeli cedowana wierzytelność jest płatna wcześniej, niż termin płatności jego wierzytelności
- Dopuszczalny jest przelew wierzytelności na zabezpieczenie.
Powszechnie czynności takie zawierane są zwłaszcza dla zabezpieczenia kredytu bankowego: Instytucja ta może być realizowana w dwojaki sposób: a) przez zastrzeżenie w umowie cesji warunku rozwiązującego b) przez zastrzeżenie zobowiązania do zwrotu cedowanej wierzytelności
II. Wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela 1. Przesłanki i skutki
- Jeżeli osoba trzecia spłaca cudzy dług, a nie czyni tego na podstawie zawartej umowy, to przysługują jej wobec dłużnika tylko ograniczone roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia dla zrekompensowania poniesionego wydatku, dlatego też: KC przyznaje takiej osobie trzeciej pozycję prawną zaspokojonego wierzyciela Stosunek zobowiązaniowy nie ulega wygaśnięciu (mimo zaspokojenia wierzyciela), lecz trwa nadal ze zmienionym podmiotem po stronie wierzyciela (tzw. subrogacja ustawowa)
- Osoba trzecia, która spłaca wierzyciela, nabywa spłaconą wierzytelność do wysokości dokonanej zapłaty w przypadku: 1) jeżeli zachowana jest tożsamość zobowiązania mimo zmiany wierzyciela 2) jeżeli osoba trzecia spłacająca cudzy dług odpowiada za niego osobiście (np. poręcznie) lub pewnymi przedmiotami (np. hipoteka) 3) jeżeli osobie trzeciej przysługuje prawo, przed którym spłacona wierzytelność ma pierwszeństwo zaspokojenia 4) jeżeli zapłata cudzego długu następuje za zgodą dłużnika i w celu wstąpienia w prawa zaspokojonego wierzyciela; zgoda dłużnika powinna być pod nieważnością wyrażona na piśmie - dłużnik zwykle udziela zgody aby uzyskać korzystniejszą sytuację prawną od nowego wierzyciela – konwersja
jeżeli spełniły się inne przesłanki wskazane w przepisach szczególnych - subrogacja dotyczy jedynie wierzytelności pieniężnych - Wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela dokonuje się tylko w zakresie rzeczywistego zaspokojenia wierzyciela. - W razie częściowego zaspokojenia wierzyciela – zachowuje on wierzytelność co do pozostałej części i przysługuje mu co tej części pierwszeństwo zaspokojenia przed wierzytelnością, która przeszła na osobę trzecią wskutek zapłaty częściowej. - subrogacja umowna jest niedopuszczalna 5)
2. Obowiązek przyjęcia świadczenia
61
- We wszystkich przypadkach, w których ustawa przewiduje wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela (1-5) wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia, jeżeli jest już wymagalne. Sprzeciw dłużnika nie uchyla tego obowiązku wierzyciela (oprócz konwersji). 3. Ochrona dłużnika - Jeżeli dłużnik nie wiedząc o wstąpieniu osoby trzeciej w miejsce zaspokojonego wierzyciela zapłacił swojemu dotychczasowemu wierzycielowi, zostaje zwolniony z zobowiązania. - Dłużnikowi przysługują wobec nowego wierzyciela te wszystkie zarzuty, jakie miał względem dotychczasowego wierzyciela. §35. ZMIANA DŁUŻNIKA I. Przejęcie długu 1. Pojęcie a) Przejęcie długu – wstąpienie osoby trzeciej na miejsce dłużnika, który zostaje z długu zwolniony - przejęcie długu znamionują trzy cechy: 1) Singularna sukcesja osoby trzeciej (przejmującego dług) w dług określonego dłużnika dług staje się własnym długiem przejmującego (przejemcy) 2) Zwolnienie z długu dotychczasowego dłużnika 3) Zachowanie tożsamości przejmowanego długu a w konsekwencji utrzymanie się treści dotychczasowego stosunku zobowiązaniowego. - przejęciu nie podlegają długi immamentnie związane z osobą dłużnika i obowiązki podatkowe
b) KC konstruuje przejęcie długu jako umowę dwustronną, która może przybrać postać: a) Umowy między wierzycielem a przejemcą długu - za zgodą dłużnika b) Umowy między przejemcą długu a dłużnikiem - za zgodą wierzyciela
- oświadczenie wierzyciela jest bezskuteczne, jeżeli wierzyciel nie wiedział, że osoba przejmująca dług jest niewypłacalna.
- W obu postaciach umowy o przejęcie długu jej stroną jest przejemca długu. Konieczne jest wyraźne oświadczenie woli przejemcy, aby przejęcie długu mogło nastąpić. 2. Forma - Oświadczenia woli stron umowy o przejęcie długu powinny być pod sankcją nieważności złożone na piśmie. - Zgoda wierzyciela na przejęcie długu też powinna być pod sankcją nieważności udzielona na piśmie - Zgoda dłużnika na przejęcie długu – w formie dowolnej 3. Zgoda na przejęcie długu - Osoba, której zgoda jest potrzebna do przejęcia długu może ją wyrazić składając odpowiednie oświadczenie woli, którejkolwiek ze stron umowy. - Po zawarciu umowy każda ze stron może wyznaczyć osobie, której zgoda jest potrzebna odpowiedni termin do wyrażenia zgody, przy czym bezskuteczny jego upływ jest jednoznaczny z odmówieniem zgody.
- Skutki odmowy zgody są różne w zależności od tego, kto tej zgody powinien udzielić: 1) jeżeli przejęcie długu następuje na podstawie umowy wierzyciela z przejemcą, wówczas brak zgody dłużnika powoduje nieważność umowy 2) jeżeli przejęcie długu następuje na podstawie umowy dłużnika z przejemcą długu, wówczas brak zgody wierzyciela powoduje, że strona, która według umowy miała przejąć dług, jest odpowiedzialna względem dłużnika za to, że wierzyciel nie będzie od niego żądał spełnienia świadczenia. - ustawowa konwersja umowy przejęcia długu w umowę o zwolnienie dłużnika przez osobę trzecią od obowiązku świadczenia
- Cechy konstytutywne umowy o przejęcie długu powinny być wyrażone w jej treści, ale: jeżeli w umowie o przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zwolnić zbywcę od związanych z własnością długów, to uważa się iż strony zawarły umowę o przejęcie tych długów przez nabywcę - do skuteczności tej umowy konieczna jest zgoda wierzyciela – brak zgody powoduje, że nabywca jest odpowiedzialny względem zbywcy za to, że wierzyciel nie będzie od niego żądał świadczenia
4. Przedmiot umowy. Prawa uboczne - Przejemca wstępuje w całą sytuację prawną dotychczasowego dłużnika (sukcesja syngularna). Umowa może sukcesję tę ograniczyć do długów przyszłych, lub do niektórych tylko obowiązków składających się na dług. - Wstąpienie przez przejemcę w całą sytuację prawną dotychczasowego dłużnika nie obejmuje praw ubocznych zabezpieczających wierzytelność, chyba zabezpieczyciel wyraził zgodę na dalsze trwanie zabezpieczenia. 5. Zarzuty przysługujące przejemcy - Przejmującemu dług przysługują przeciwko wierzycielowi wszelkie zarzuty, które miał dotychczasowy dłużnik, z wyjątkiem zarzutu potrącenia z wierzytelności dotychczasowego dłużnika.
62
- Przejemca może podnieść zarzuty wynikające z umowy zawartej między nimi a wierzycielem o przejęcie długu, jak również osobiste zarzuty przysługujące mu wobec wierzyciela z innego tytułu prawnego, a zwłaszcza zarzut potrącenia. - Przejmujący dług nie może powoływać się względem wierzyciela na zarzuty wynikające z istniejącego między przejmującym dług a dotychczasowym dłużnikiem stosunku prawnego, będącego podstawą prawną przejęcia długu; nie dotyczy to jednak zarzutów, o których wierzyciel wiedział. - przejęcie długu jest abstrakcyjną czynnością prawną II. Kumulatywne przystąpienie do długu 1. Umowa kumulatywnego przystąpienia do długu - W razie kumulatywnego przystąpienia do długu dotychczasowy dłużnik nie zostaje zwolniony z długu. Pozostaje nadal dłużnikiem, przy czy obok niego pojawia się przystępujący do długu jako drugi dłużnik. Następuje zwiększenie liczby podmiotów po stronie długu w stosunku zobowiązaniowym o niezmienionej treści.
- Umowa może być zawarta między dłużnikiem a przystępującym do długu, albo między przystępującym do długu a wierzycielem. Umowa te nie wymaga formy szczególnej. - Przystępujący do długu staje się dłużnikiem solidarnym wraz z dłużnikiem dotychczasowym - Jeżeli dotychczasowy dłużnik spełni świadczenie, a nic innego nie wynika z umowy, służy mu wobec przystępującego roszczenie regresowe. 2. Ustawowe kumulatywne przystąpienie do długu - Art. 554.Nabywca przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego jest odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za jego zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa lub gospodarstwa - Wierzyciel uzyskuje silne zabezpieczenie wykonania swojej wierzytelności. Chroniąc interesy nabywcy ustawa: a) Wyłącza przystąpienie do długu, o którego istnieniu nabywca nie wiedział mimo zachowania należytej staranności b) Ogranicza odpowiedzialność nabywcy do wartości nabytego gospodarstwa lub przedsiębiorstwa ROZDZIAŁ X. ZBIEG ROSZCZEŃ §36. Uregulowanie prawne zbiegu roszczeń I. Uwagi ogólne 1. Pojęcie zbiegu przepisów, norm i roszczeń. - Zbieg przepisów, norm, roszczeń - chodzi o konkurencję kwalifikacji zdarzeń prawnych pojawiającą się niejako wstępnie procesu stosowania prawa. - Zbieg przepisów prawnych- odrębne jednostki redakcyjne tekstu prawa, które mogą znaleźć zastosowanie do danego zdarzenia prawnego. Do zrekonstruowanych na podstawie tych przepisów norm prawnych można odnieść określenie zbieg norm. - Zbieg roszczeń - rozumie się przez to określenie szczególny przypadek zbiegu norm. Polega on na tym, że z jednym zdarzeniem prawnym różne normy prawne wiążą więcej niż jedno roszczenie 2. Skutki zbiegu roszczeń - Jeżeli istnieje zbieg roszczeń, a więc powstaje możliwość zakwalifikowania danego zdarzenia prawnego pod różne normy wyznaczające różne roszczenia, pojawia się pytanie w jaki sposób konkurencję tę należy rozstrzygnąć. - Należy szukać odpowiednich norm prawnych, a następnie w decyzji uprawnionej strony lub w orzeczeniu sądu. Należy dopuścić do konkurencji roszczeń albo uznać 1 roszczenie i pozostałe wyeliminować - Niedopuszczalne jest mieszanie reżimów prawnych i tworzenie 1 roszczenia opartego na różnych podstawach prawnych, gdyż prowadziłoby to do naruszenia równowagi interesów stron.
II. Rozwiązania szczególne 1. Bezpodstawne wzbogacenie - W myśl art. 414 KC przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu nie uchybiają przepisom o obowiązku naprawienia szkody. Przepis ten dopuszcza zbieg obu wspomnianych roszczeń, a zarazem nie wskazuje na wyłączenie jednego z nich. Niedopuszczalna jest kumulacja obu roszczeń. O zastosowaniu wyłącznie jednego z tych roszczeń decyduje żądający ochrony prawnej (poszkodowany i zarazem bezpodstawnie zubożony) - Wybór może polegać wyłącznie na wskazaniu całego reżimu prawnego - Na podstawie art. 414 KC, należy również przyjąć zbieg roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia z roszczeniami z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania (art. 471)
63
- Nieuregulowany żadnymi przepisami kolizyjnymi jest stosunek roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia do roszczeń windykacyjnych – należy przyjąć zbieg roszczeń 2. Delikty - Art. 443 KC ma na względzie stosunek roszczeń deliktowych do kontraktowych. Wg. art. 443 okoliczność , że działanie lub zaniechanie, z którego szkoda wynikła, stanowiło niewykonanie lub nienależyte wykonanie istniejącego uprzednio zobowiązania, nie wyłącza roszczenia o naprawienie szkody z tytułu czynu niedozwolonego, chyba, że z treści istniejącego uprzednio zobowiązania wynika co innego. Rdzeń tego przepisu dopuszcza zbieg roszczeń deliktowych i kontraktowych. Roszczenie te nie mogą być łącznie spełnione. Dopuszczalne jest tylko jedno ze wspomnianych roszczeń. Decyduje o tym poszkodowany (chyba że przepisy stanowią inaczej) - Dopuszczalne są umowy wyłączające odpowiedzialność deliktową na rzecz odpowiedzialności określonej w czynności prawnej (w bardzo wąskim zakresie) 3. Szkoda wyrządzona przez produkt niebezpieczny - W myśl art. 44910 KC Przepisy o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny nie wyłączają odpowiedzialności za szkody na zasadach ogólnych (odpowiedzialność deliktowa), za szkody wynikłe z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania oraz odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady i gwarancji jakości. - Ustawodawca dopuszcza zbieg roszczeń z tytułu odpowiedzialności za produkt niebezpieczny z roszczeniami na podstawie deliktowej albo kontraktowej. Wybór podstawy odpowiedzialności ( roszczenia) należy do poszkodowanego (jeżeli przepisy nie stanowią inaczej) - Nie pojawia się zbieg roszczeń, gdy szkoda wynikła ze zdarzeń nieobjętych zakresem zastosowania norm regulujących odpowiedzialność za produkt niebezpieczny. 4. Naruszenia dóbr osobistych W myśl art. 24§1, ten czyje dobro osobiste zostało bezprawnie naruszone, może żądać, aby sprawca dopełnił czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia, aby złożył oświadczenie odpowiedniej treści w odpowiedniej formie. Ten czyje dobro zostało bezprawnie naruszone, może na zasadach przewidzianych w kodeksie również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny dochodzi tu do zbiegu roszczeń. - Skutki tego zbiegu ustawodawca rozstrzyga w ten sposób, że dopuszcza łączenie obu roszczeń (zbieg kumulatywny)
64
