Trapisticka_opatija_Marija_Zvijezda_u_Ba.pdf

BRATISLAV TEINOVIĆ

1 MUZEJ REPUBLIKE SPRSKE - KATALOG IZLOŽBE

TRAPISTIČKA OPATIJA MARIJA ZVIJEZDA U BANJALUCI (1869-2009) Katalog izložbe povodom 140 godina od osnivanja, postojanja i djelovanja

Banja Luka, 2009.

TRAPISTIČKA OPATIJA MARIJA ZVIJEZDA U BANJALUCI (1869-2009)

2

3

Predgovor

Trapisti predstavljaju reformisane cistercite i sami sebe nazivaju “cistercitima strogih običaja”. Nastali su u cistercitskom samostanu La Trappe, u kojem je 1664. godine Armand Jean Bouthillier Rancé sproveo reforme ovog reda. Samostan “La Trappe” (u Orneu) nazvan je po romantičnoj i teško pristupačnoj dolini “la Trappe” u Normandiji i na francuskom jeziku znači “Vučja jama”. Grof Rotrou podigao je samostan između 1120–1140. godine i predao ga na upravljanje benediktincima. Redu cistercita, osnovanog i uređenog prema načelu sv. Benedikta (VI vijek) da “svaki samostan treba da bude vjerna slika jedne istinske kršćanske porodice ili nebeske zajednice”, priključio se ovaj samostan 1147. godine. Trapisti su se širili postepeno. Tokom 18. vijeka u matičnoj Francuskoj osnovali su samo dva samostana. Nakon Francuske revolucije (1789.) trapisti su prognani i od tada se sele po cijelom svijetu. Naselili su se 1791. godine po odobrenju švajcarske vlade trapisti u Valsaint (kanton Freiburg), odakle se njihovi misionari šire prema Engleskoj, Belgiji, Pijemontu, Španiji i Kvebeku. Izbjegli su nakon francuske invazije na Švajcarsku (1798.) prvo u Bavarsku, a potom u Rusiju gdje je trapistima dozvolu za boravak dao lično ruski car Pavle I. Međutim, car je ubrzo promjenio svoju odluku i na Uskrs 1800. godine protjerao ih iz zemlje. Nakon pada Napoleona Bonaparte (1817.) trapisti su se iz raznih krajeva svijeta vratili u svoj samostan “la Trappe”. Od tada počinje njihovo naglo širenje. Najviše ih je bilo tridesetih godina prošlog vijeka. U cijelom svijetu, prema podacima iz 1933. godine, bilo je u 58 trapističkih samostana oko 4 300 članova ovog reda. Te godine bilo je u Francuskoj 18 samostana, Belgiji 6, Holandiji 5, Kvebeku 4, Njemačkoj 3, Španiji 3, SAD-u 3, Italiji 3, Engleskoj 2, Kini 2, Japanu 2, Irskoj 2, Austriji 1, Brazilu 1 i Palestini 1.1 Rudolf Zaplata, Trapisti kod Banje Luke, Glasnik jugoslovenskog profesorskog društva, knj. XIV, sv. 1-12, Beograd 1934, 911-913.

1

MUZEJ REPUBLIKE SPRSKE - KATALOG IZLOŽBE

Ko što pčele što je bolje i meda i voska sabiru za drugoga, tako i trapari što boljega istrude, to je za goste, za bolesnike i za dobrotvorne zavode. (Mihovil Pavlinović, Puti, Zadar 1888.)


4

Cisterciti ili trapisti, pored kartuzijanaca jedan su od dva najstrožija reda u Katoličkoj crkvi. Trapisti smatraju da je besposlica đavolovo djelo, koja se jedino pobjeđuje uravnoteženim duhovnim i manuelnim radom. Izolovani od drugih, mole se, čitaju, krče šume, siju nove vrste žitarica, sade voće i vinovu lozu, bave se stočarstvom, zanatstvom, proučavaju i prepisiju stare rukopise, bave se istorijom, numizmatikom, prirodnim naukama, pjesništvom itd. Hrane se povrćem, mlijekom, sirom i kuvanim voćem. Meso i ribu daju samo bolesnima, a jaja i maslac onima koji rade teške fizičke poslove. Od pića piju pivo, rakiju jabukovaču, mlaćenicu i kafu.2 Obični radnici jeli su tri puta na dan, ujutro i naveče vino i hljeb, a poslijepodne obično toplu supu. Redovnici su pili vino, mlijeko i samovar. Mihovila Pavlinovića, hrvatskog književnika koji je 1874. godine posjetio “Mariju Zvijezdu”, o. Franz Pfanner počastio je vinom, sirom, sočivom i ječmenom kafom.3 Samostan “Marija Zvijezda” kod Banja Luke bio je jedini u Bosni i Hercegovini, i pored Reichenburga u Sloveniji, jedan od dva trapistička samostana u bivšim Jugoslavijama. Sami sebe nazivaju trapistima, a službeni naziv ovog reda je “Cistercitski red strogog opsluživanja” (“Ordo Cisterciensis Strictioris Observantiae”/O. S. C. O.). Samostan je za trapiste mjesto neprekidne molitve u korist Crkve i društva, a molitva, fizički rad i duhovno čitanje u službi su održavanja ravnoteže. Ćutnja je bila toliko bitna kod trapista, da su po njoj bili dobro poznati (“Šuti k’o trapist”). “Ora et labora” (“moli i radi”) osnovna je smjernica i geslo u životu i radu trapista. U njihovim samostanima ne postoji prilika koja dozvoljava razgovor, dok odmaranje nikada ne prekida svečani mir sveopšte ćutnje. Legenda je da se prilikom međusobnih susreta trapisti pozdravljaju riječima “Memento mori!” (“Sjeti se da ćeš umrijeti!”). Sveštenici su oslovljavani sa oče ili pater, a braća sa časni brate. I jedni i drugi ulaze u red nakon dvogodišnjeg novicijata, kada kandidat polaže najprije privremene, pa vječne zavjete (poslušnosti, siromaštva, čistote ili celibata, duhovne stabilnosti tj. zavjete doživotne vjernosti svome samostanu). Na čelu samostana nalazi se opat, koga zamijenjuju prior i subprior. Isti dnevni red pravljen prema uputstvima sv. Benedikta, kao i u svim trapističkim samostanima, važio je i u samostanu “Mariji Zvijezdi”. U 2. sata izjutra bilo je vrijeme za ustajanje, noćno bdijenje i Jutarnju, a između toga tiho razmatranje. U 5. i 30. sata, Prima ili jutarnja Misa služena je, slijedio je doručak, nakon čega je započinjao rad. Tokom zime u 7. i 45. zimi, a ljeti u 9. i 45. sati održavao bi se Treći čas, Velika misa, Šesti čas i potom rad. Ručalo bi se u 11. i 30. sati, održao bi se Deveti čas prije ili poslije jela, a nakon kraćeg odmora ponovo bi se radilo dva do dva i po sata, nakon čega je slijedio novi odmor. Večernja započinjala bi u 17 sati, a u 18 služena je večera, zatim čitanje, Povečerje, molitva “Salve Reginae” (“Zdravo Kraljice”), ispit savjesti i spavanje. Monaška odjeća sastojala se od bijelog habita sa crnim škapularom za korske monahe, dok su sivi nosili obraćenici (časna braća). Za spavanje imali su posebne habite, a ranije su i sahranjivani samo u habitu i bez kovčega.4 Anto Ćosić, 125. obljetnica trapističke opatije “Marija Zvijezda” u Banjaluci (1869-1994), Banja Luka 1994, 6. Mato Džaja, Banja Luka u putopisima, zapisima i legendama, Banja Luka 1988, 96, 97. 4 Nikolaus Friedwagner, “Marija Zvijezda” i njezini Trapisti, Banja Luka 2005, 13, 58-61; Ivica Božinović, Banjalučki trapisti, feljton (br. 1-30), Nezavisne novine, Banja Luka 17. mart - 15. april 2009. 2 3


Opat, kako se nazivao starješina samostana nosio je oko vrata križ, a pri službi u crkvi u ruci je držao drveni štap.5 Trapisti su danas rasprostranjeni na pet kontinenata u 100 muških redovničkih (2047 monaha) i 72 samostana redovnica (1642 monahinje). Najviše trapističkih samostana, poslije Evrope, je u Sjedinjenim Američkim Državama u kojima “cvijeta monaški način života” i gdje se nalazi opatija Spencer (kod Bostona), najveći samostan ovoga reda.6 “Marija Zvijezda” jedinstvena je jer je naša, a uz to ove godine obilježava 140. godina svoga osnivanja, postojanja i djelovanja u Banjaluci.

Grb opatije Marija Zvijezda u Banjaluci na naslonu opatske stolice

Mato Džaja, nav. rad, 98. Ivan Uldrijan, “Materijalizam ne ispunjava čovjeka”. Razgovor: brat Philippe Vanneste, magistar novaka francuske trapističke opatije Sainte Marie du Mont Des Cats, Glas Koncila, 15 (1712), Zagreb 15. 4. 2007.

5 6


6

Osnivanje samostana “Marija Zvijezda” (1869-1881/83) o. Franz Pfanner (1825-1909)

O. Franz Pfanner, osnivač trapističke zajednice “Marija Zvijezda” u Delibašinom selu, kraj Banjaluke, rođen je kao Wendelin 21. novembra 1825. godine u austrijskom mjestu Langen (Bregenz, Vorarlberg) u siromašnoj porodici i kršćanskoj strogosti. Majka mu je umrla pri porodu sestre, koja je živjela samo nekoliko sedmica. Wendelin je tada imao samo tri godine. Dobio je u djetinjstvu nadimak “crveni”, zbog crvene kose. Hrvatski književnik Mihovil Pavlinović, koji je 1874. godine posjetio trapiste kraj Banjaluke, opisao ga je kao žilavog i pjegavog čovjeka srednjeg rasta, ruse kose i bradice. U mjestu rođenja završio je osnovnu školu, da bi sa trinaest godina otišao u Feldkirch, gdje je kao vrijedan i vrlo nadaren učenik završio pet razreda latinske škole. Humanističke nauke i prvi kurs filozofije učio je kod jezuita u Insbrücku. Dvije godine nakon apsolviranja drugog kursa filozofije 1846. godine u Padovi, stupio je u bogoslovsku službu u Brixenu, gdje je studirao teologiju. Za sveštenika je zaređen 28. jula 1850. godine, te je primljen na službu u

o. Franz Pfanner (1825-1909), Serapion Huber (18931897), ulje na platnu (95X65 cm)

Haselstauden u Vorarlbergu.7 Devet godina kasnije W. Pfanner odlazi u Zagreb, za ispovjednika milosrdnih sestara “Sv. Vinka Paulskog”. Ovdje se preko dvojice belgijskih trapista upoznao sa redom trapista i zamolio biskupa za prijem u red. U samostanu Mariawald (Heimbach, Porajnje) W. Pfanner je 9. oktobra 1863. godine primljen u ovaj red dobivši novo ime–Franz. Godinu kasnije položio je zavjete “Povijest opatije Marije Zvijezde”, Putokaz, god. III, izdalo Sirotište “Marija Zvijezda” u Delibašinom selu, Samostanska kućna tiskara, Banja Luka 1923, 79; Ivanko Vlašićak, Povijest Trapiskog manastira Marije Zvijezde kod Banje Luke, Virje 1924, 26; Rudolf Zaplata, Trapisti u Bosni za turske vlade (1869-1878), dokumenti iz arhiva austrijskog generalnog konzulata u Sarajevu, Croatia Sacra, Zagreb 1933, 218, 219; Berislav Gavranović, Dolazak Trapista u Delibašino selo kod Banje Luke i njihova djelatnost, Banja Luka 1964, 6, 11; Mato Džaja, nav. rad, 1988, 96; Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 16, 17. 7

7

Nav. rad, Putokaz, 1923, 80; Ivanko Vlašićak, nav. rad, 28; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 11-29. Хамдија Капиџић, Застава о Босни Херцеговини, књ. I, Сарајево 1953, 189. 10 Nav. rad, Putokaz, god. III, 1923, 81; Ivanko Vlašićak, nav. rad, 31, 32; Franz Ostendorf, Johannes Ostendorf, Fünfzig Jahre Kolonie Nova Topola und Alexandrovac in Bosnien in Jugoslawien, Vechta in Oldenburg 1930, 13; Rudolf Zaplata, nav. rad, 1933 (I), 220; Rudolf Zaplata, nav. rad, 1934 (II), 914; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 31-34. 8 9


trapističkom redu, a ubrzo potom izabran je za subpriora (zamjenik priora), nadstojnika samostana i za učitelja braće laika. Na hodočašće u Rim išao je 1862. godine, a u Jerusalim godinu dana kasnije. Tokom 1867. godine u Ugarskoj je bezuspješno tražio mjesto za novu trapističku naseobinu. Nakon boravka u Rimu 1868. godine, dobio je dozvolu za osnivanje samostalnog samostana u slavonskim zemljama na teritoriji Austrije. Molbu da to bude u Hrvatskoj predao je o. Franz Pfanner aprila 1869. godine Saboru Trojednе kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije i bio odbijen. Od jednog slavenskog sveštenika saznao je da je u Turskoj na snazi zakon, po kojem je kršćanima bila dozvoljena kupovina državnog zemljišta. O. F. Pfanner odlučio se da to bude u susjednoj Bosni, te ga je maja 1869. godine u Banjaluci primio austrougarski konzul Stanislav Dragančić i pomogao oko kupovine zemljišta.8 Ovaj konzul upoznao je o. F. Pfanner-a sa Jusuf agom Šibićem, vlasnikom zemljišta na lijevoj strani Vrbasa. Od prodaje se odustalo pošto su Turci Šibiću zamijerali “izdaju” muslimanske vjere. Dopisnik novosadske “Zastave” izvještavao je da su i pravoslavni Srbi, osim banjalučkih Turaka, nezadovoljno gledali na dolazak trapista u Banja Luku.9 Uz pomoć Hrvata S. Dragančića uspio je o. F. Pfanner od nekog drugog muslimana kupiti parcelu u Klašnicama, protiv čega se pobunila i intervenisala lokalna turska vlast. Musliman je zatvoren zbog izdaje vjere, a njegovi rođaci za istu svotu novca otkupili ovu parcelu od o. F. Pfannera. S. Dragančić je potom o. F. Pfannera upoznao sa kućnim prijateljem Tomom Radulovićem, Srbinom i veoma bogatim banjalučkim trgovcem. Gazda T. Radulović imao je sudske tapije na oko 100 jutara ili 79, 5 duluma zemljišta u Delibašinom selu, gdje su već radila tri kmeta katolika: Ilija Bilić, Nikola Bilić i Mijat Janić. Kupoprodajni ugovor u iznosu od 70 000 pjastera (1 400 austrijskih zlatnih dukata), između o. F. Pfannera i T. Radulovića potpisan je uz posredovanje konzula S. Dragančića 10. juna 1869. godine. Trapisti su zemljište naselili 21. juna 1869. godine i taj dan smatra se danom osnivanja samostana i trapističke zajednice “Marija Zvijezda”. Ubrzo su se o. F. Pfanneru iz Zagreba pridružili i ostali trapisti: br. Zaharije, br. Jakob, o. Robert, o. Bernhard i o. Fridolin.10

Tapija Tome Radulovića na zemljište u Delibašinom selu, koje je 1869. godine prodao trapistima


8

Novi stanovnici, iako katolici, po svemu su bili strani katoličkim starosjediocima u Delibašinom selu, naselju sa oko šezdesetak stanovnika u desetak domaćinstava.11 Početni problem bio je što za trapiste niko nije htio raditi, čak ni za 20 groša nadnice. I u tome im je pomogao konzul S. Dragančić, predlažući nadničare neke Dalmatince, austrougarske državljane sa prebivalištem u Banjaluci.12 Iako su trapisti dolazili iz Njemačke, interesantno je da se za njih nije zauzimala njemačka, već austrougarska diplomatija. Razlog je taj što je nekad pruski, a već tada njemački ambasador u Sarajevu, dr Otto Blau bio gorljivi protestant i inertan u pogledu položaja Katoličke crkve u Bosni.13 Njegov nasljednik takođe je bio evangelist, zbog čega se o. F. Pfanner ni njemu nije obraćao za pomoć trapističkom redu u Bosni.14 Novo naselje, sagrađeno za prvobitne potrebe, o. F. Pfanner opisao je u svojim memoarima: “Bio je to gusti šljivik, a među mnogobrojnim stablima uokolo ležale su kolibe i zakupčeva kućica. Jednu kolibu potpuno praznu zakupac je koristio kao štalu za telad i prasad, kao i za pečenje rakije. Zamolio sam ga, i tu nam je kolibu prepustio za stanovanje.”15 Prvi stan-kolibu trapisti su prozvali “kolijevka”. To je bila brvnara od hrastovih dasaka sa krovom od hrastovih šindri, bez prozora sa podom od nabijene gline, koju je trapistima na privremeno korišćenje ustupio kmet Mijat Janić. Na jesen služila je za pečenje rakije, a tokom zime kao štala. Zbog malih dimenzija (visina 190 cm, dužina 500 cm i širina 300 cm) izgledala je kao šupa. “Kolijevka” nije imala dimnjak, ni ognjište, pa je dim izlazio kroz jednu rupu na krovu. Najprije je služila kao spavaonica, oratorij, dvorana za kapitul, blagovaonica, kancelarija, bolnica i spremište hrane. Kuhinja o kojoj se brinuo br. Fridolin bila je vani. U “kolijevci” se spavalo na suvoj paprati i pokrivalo sa dva vunena ćebeta. Jeo se samo pasulj i kuvani kukuruz. Jednom prilikom o. F. Pfanner izjavio je: “Dok je graha, biće i trapista!” Od prvog dana o. F. Pfanner bio je veoma primjeran. Radio je teške poslove, prao veš i pomagao u polju. Hranio se običnim hljebom, zasoljenim skuvanim povrćem, a najviše od svega volio je pasulj. Vodom su se snabdijevali sa izvora u obližnjoj šumi. Sveta misa održavala se u drvenoj kapelici (duga pet i široka tri koraka) pod stogodišnjim hrastom, na groblju Sv. Ivana Krstitelja nedaleko od “kolijevke”.16 Prva misa održana je na Sv. Ivu 24. juna 1869. godine, zajedno sa franjevcima na ovom groblju,17 gdje su sahranjivani katolici iz Delibašinog sela još u XVIII i početkom XIX vijeka.18 Na prvoj službi, održanoj na ovom groblju, o. F. Pfanner čudio se neobičnoj molitvi raširenih ruku i obilasku kapele na koljenima, uobičajenoj praksi mjesnih katolika.19 Trapista je već u oktobru

Fra Jurica Šalić, Diljem zavičaja, Banja Luka 2000, 27. Хамдија Капиџић, нав. рад, 236. 13 “Kako su trapisti došli u Bosnu”, novi svezak Croatia sacra, Vrbaske novine br. 345, četvrtak 1. marta 1934, 3. 14 Rudolf Zaplata, nav. rad, 1933 (I), 224. 15 Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 22. 16 Nav. rad, Putokaz, god. III, 1923, 81; Ivanko Vlašićak, nav. rad, 32; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 6, 34-39; Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 17 Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 22. 18 Fra Jurica Šalić, nav. rad, 26. 19 Fra Jurica Šalić, Sjeverozapadno od Banja Luke, Banja Luka 1999, 44, 45. 11 12

9

selu, uselili su se 7. septembra 1869. godine. O. F. Pfanner te godine pisao je adresu za poštanski saobraćaj: “Trapistički samostan Marija Zvijezda, pater Franz u Delibašinom Selu kod Banjaluke, u Bosni, zadnja pošta Stara Gradiška u Slavoniji, Austrija”. Dvije godine kasnije primaće poštu iz cijeloga svijeta na adrese: “Pater Franz u Turskoj” i “Marija Zvijezda u Turskoj”. Samostan, koji je lično nacrtao o. F. Pfanner dužine 14 m i širine 6 m, imao je: kućnu kapelicu, kapitul, usku blagovaonicu, kuhinju, sobu za priora, jednu sobu za razne stvari i hodnik sa stepenicama za tavan na kojem je bila spavaonica za sve. Ovdje su boravili do 24. decembra 1870. godine, kada se sele u novosagrađeni samostan. Protiv podizanja novog velelijepnog zdanja, za čiju su gradnju marta 1870. godine dobili dozvolu iz Rima, istupio je banjalučki mutesarif, nazivajući ga “austrijskom tvrđavom” sa prozorima nalik puškarnicama. “To što oni grade nije kuća, efendum benum, nego grad”, tvrdio je mutesarif. Preoubučen u turskog bega o. F. Pfanner iz tih razloga morao je otputovati u Carigrad, gdje je tražio pomoć od Osten-Prokescha, austrougarskog poslanika na Porti koja je na kraju popustila i dozvolila dalju gradnju samostana, ali samo sa ograničenim brojem prozora. Porta je izdala dozvolu trapistima za gradnju kuće od šezdeset soba. Gradnja novog samostana, po nacrtima o. F. Pfanner-a, otpočela je 9. septembra 1870. godine, a u nedovršenu zgradu trapisti su uselili na Božić iste godine.22 U pomenutim memoarima o. F. Pfanner prisjeća se useljenja: “Poslije tri mjeseca sjedili smo konačno na stolicama i klupama, a mogli smo objedovati i pisati na stolovima”.23 Хамдија Капиџић, нав. рад, 267. Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 22 Nav. rad, Putokaz, god. III, 1923, 110, 111; Ivanko Vlašićak, nav. rad, 33-35; Хамдија Капиџић, нав. рад, 305; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 39, 40, 43, 44, 49, 54, 55, 56, 57. 23 Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 14. 20 21


1869. godine bilo dvadeset i odmah su započeli sa oranjem, sijanjem i gradnjom.20 O. F. Pfannera bilo je teško pratiti u svim poslovima, a redovnička pravila za njega bila su premalo stroga, zbog čega ga je dom Efrem, poglavar reda iz Őlenberga, prozvao “austrijski kaplar”.21 U privremeni samostan “Maria Stern” (“Marija Zvijezda”), kako ga je o. F. Pfanner nazvao, u znak zahvalnosti za istoimeni samostan u saskom Lansitzu, koji je trapistima darovao 2 000 forinti za kupovinu zemljišta u Delibašinom

“Kolijevka”, prvi samostan trapista u dvorištu samostana Marija Zvijezda


10

Molitva pred “kolijevkom” 1869. godine, Fr. Salesius

Molitva pred “kolijevkom” 1869. godine, Fr. Salesius

Trapisti su od svoga dolaska u Bosnu, a pogotovo u vrijeme podizanja samostana, imali protiv sebe bosanskog katoličkog biskupa fra Paškala Vuičića, zbog čega je crkvena vlast iz Rima o. F. Pfanner-u postavila nekoliko uslova za njegovu izgradnju, koja je morala teći po kanonskim propisima, uz otvaranje “Sirotišta” i saglasnost sa franjevcima i apostolskim vikarom u Bosni. Biskupu fra P. Vuičiću nije zasmetalo što su trapisti namjeravali kupiti zemljište u Busovači, i tu se nastaniti, ali je mislio da iza trapista stoji vlada u Beču, sa namjerom da se uništi franjevački red u Bosni, koji se do tada jedini brinio o položaju katolika. Optuživao je o. F. Pfanner-a da je ćudljiv, nemiran i neprijateljski raspoložen prema franjevcima u Bosni, kojima se na svakome mjestu izruguje. Navodno je preko štampe ismijavao strogi i primitivni vjerski život bosanskih katolika.24 I M. Pavlinović zamijerio je o. F. Pfanner-u što se: ...”odlikovao zagrizavanjem Hrvata (bosanskim, op. a.), i mislio je da ima pravo zamjerati koješta franovcem bosanskim, pa i samomu tomu narodu poricati svaku vrijednost”, i što je uz sebe jedno vrijeme imao o. Valentinusa iz Kranja, koji je imao namjeru nasilno u katoličku vjeru prevjeravati mjesne pravoslavne Srbe i muslimane.25 Tih dana na o. F. Pfanner-a pokušan je i atentat, zbog čega se morao skloniti u Carigrad. Kada su trapisti 1873. godine kupili zemljište u Busovači izbio je otvoreni sukob sa biskupom fra P. Vuičićem, koji je optuživao trapiste da novac prikupljen od milostinje, umjesto na podizanje sirotišta za djecu, troše za podizanje fabrika, a o. F. Pfanner-a da vodi neku tajnu misiju u korist

Berislav Gavranović, Uspostava redovite katoličke hijerarhije u Bosni i Hercegovini 1881 godine, (prilog političkoj historiji Austro-Ugarske Monarhije na Balkanu), Beograd 1935, 115-120. 25 Mato Džaja, nav. rad, 100. 24

11

Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 50, 51, 105-107. Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 30. 28 Rudolf Zaplata, Strani konzuli u Bosni i Hercegovini za turske vlade, Gajret, kalendar za godinu 1937, Sarajevo 1936, 132. 29 Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 70, 71. 30 Ivanko Vlašićak, nav. rad, 36; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 62-64; Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 31 Rudolf Zaplata, nav. rad, 1933 (I), 223; Rudolf Zaplata, nav. rad, 1936/37, 132; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 71-73. 32 Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 24. 33 Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 69. 34 Nav. rad, Putokaz, god. III, 1923, 111; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 78, 152. 26 27


njemačkih bogataša, za koje kupuje zemljište po visokoj cijeni.26 O. F. Pfanner nije krio svoje nezadovoljstvo i razočarenje činjenicom da su u to vrijeme veći neprijatelji trapista bili franjevci, a ne Turci, kako je očekivao.27 Trapisti su sve do 1930. godine ostali vlasnici zemljišta u Busovači, kada je tokom agrarne reforme, uz primjerenu novčanu nadoknadu, od strane države eksproprisano.28 Zemljište u Delibašinom selu vremenom se povećavalo i prešlo na lijevu obalu Vrbasa. Tokom narednih nekoliko godina trapisti su kupovali susjedne parcele od nekoliko vlasnika, srpskih trgovaca T. Radulovića i Đorđa Delića, kao i od muslimanskih aga i begova Hadži Husref bega Džinića, Ali bega Ibrahimbegovića, Sulejmana i Arifa Jusufspahića. Svoje zemljište dobrovoljno su im ustupili katolički seljaci: Mijat Janić, Mijat Majstorović i Marko Termen.29 Prvi put poslije 400 godina o. F. Pfanner je 1871. godine održao prvu Tjelovsku procesiju u Bosni. Bilo mu je gluvo bez zvona pa je za novi samostan zvono izlio u Bečkom Novom Mestu majstor Ignac Hilzer. O. F. Pfanner u buretu za vino prokrijumčario je zvono preko granice i podigao ga na krov samostana. Nove nevolje sa muslimanskim susjedima nastale su oko zvonjave. Tokom zime 1872. godine komšija Mulko Džamić tužio je banjalučkim gradskim vlastima trapiste zbog zvonjave, koje zabraniše samostanu da zvoni. Iako je zvonjava obustavljena, o. F. Pfanner nije skinuo zvona.30 Neprilike sa nezadovoljnim vlastima mogle su biti prevaziđene preseljenjem u druge krajeve. Dubrovački biskup Ivan Zaffron, kome je po ingerenciji pripadalo i Trebinje založio se da se banjalučki trapisti nasele u trebinjsku dijecezu, radi obuke hercegovačkih katolika racionalnoj obradi zemlje. Iako je biskup molbu za preseljenje trapista podnio grofu Gyula-i Andrassy-u, austrougarskom šefu diplomatije, o. F. Pfanner odbio je da to prihvati.31 Početkom 1873. godine samostan je imao samo tri sveštenika i desetoricu braće.32 Do ove godine samostan “Marija Zvijezda” imao je status priorata, inkorporisan u svoj red.33 O. F. Pfanner, uz asistenciju ostale braće trapista 14. avgusta 1875. godine blagoslovio je crkvu “Marija Zvijezda”, u kojoj je slijedećeg dana održana svečana Božja služba i useljenje. Do 1875. godine bilo je tridesetoro članova zajednice.34 U nove neprilike samostan je zapao za vrijeme trogodišnjeg ustanka (1875-1878) bosanskih Srba. Fra Antun Knežević, župnik samostana u Petrićevcu, kao i fra Andrija Vidović, banjalučki župnik, bili su otvoreno na strani srpskih ustanika, zbog čega su izazvali gnjev turskih vlasti. Ustan-


12

Misnica, štola i kadionica o. Franza Pfannera

ike je simpatisao i o. F. Pfanner, koji je sa fra A. Kneževićem od Beča zatražio pomoć u oružju i dozvolu za pokretanje katolika protiv Turaka. Napetost između Srba i katolika, naročito je pojačana od vremena kada se naoružana grupa banjalučkih katolika, okupljenih oko Ive Martinovića Bojadžije, stavila pod komandu Turaka.35 Nakon izvještaja Strantz-a, austrijskog vicekonzula u Banjaluci, o tome da na trapiste, osim muslimana loše gledaju i pravoslavci,36 Beč se izjasnio protiv predloženog saveza katolika i Srba. Zbog pozitivnog stava o. F. Pfanner-a prema ustanicima Srbima, trapisti su strahovali od raznih gradskih muslimanskih bandi.37 Kasnije su Turci kod samostana postavili svoje straže, koje ga čuvaju sve do ulaska austrougarskih trupa avgusta 1878. godine. Tokom ustanka u Trapistima je bilo između 30 i 38 60 članova. Njihova humanost pokazala se i tada. Trapisti su pružali ljekarsku pomoć objema zaraćenim stranama, uprkos krstarenju samostalnih srpskih i turskih bandi oko samostana za vrijeme ustanka, pokušavajući ga opljačkati i zapaliti.39 Prelazak austrougarskih trupa preko Save 29. jula 1878. godine dočekali su brojni katolici sa o. F. Pfanner-om na čelu, koji je zajedno sa austrijskim vojvodom Wűrtemberg-om jahao prema Banjaluci.40 Pored banjalučkog kajmakama i ostalih dostojanstvenika, u gradu ih je dočekao i

Mato Džaja, nav. rad, 1988, 107, 108. Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 83, 86. 37 Berislav Gavranović, nav. rad, 1959, 149, 150. 38 Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 116, 152. 39 Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 26. 40 Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 117. 35 36

13

Jernej pl. Andrejka, Slovenski fantje v Bosni i Hercegovini 1878, ob petindvajsetletnici bosenske zasedbe, Celovec 1904, 27, 28. 42 Dragutin Pavličević, Hrvatsko novinstvo o Bosni s posebnim osvrtom na Bosansku Krajinu i Banja Luku u doba okupacije 1878. godine u Banja Luka u novijoj istoriji (1878-1945), Zbornik radova s naučnog skupa održanog u Banjoj Luci od 18-20. novembra 1976, Sarajevo 1976, 49. 43 Nav. rad, Putokaz, god. III, 1923, 151; Ivanko Vlašićak, nav. rad, 37; Rudolf Zaplata, nav. rad, 1933 (I), 223; Berislav Gavranović, Povijest franjevačkog samostana Petrićevac i franjevačkih župa u Bosanskoj Krajini, Sarajevo 1959, 149, 154. 44 Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 118, 119. 45 Ivanko Vlašićak, nav. rad, 38; B. Gavranović, nav. rad, 1959, 155, 156. 41


jedan trapist, redovnik pl. Beda Vestenek, Kranjac porijeklom. Novu austrougarsku vlast trapisti su svečano ugostili u svome samostanu.41 Turci su 14. avgusta 1878. godine izvršili vojni kontraudar. Istog dana iz samostana za “Obzor” o čitavom događaju poslan je detaljan izvještaj.42 Turci, predvođeni Hasan beg Čekićem iz Sanskog Mosta i begom Pozdercom iz Cazina, napali su austrougarsku vojsku u Banjaluci, a franjevci iz Petrićevca sklonili su se u “Mariju Zvijezdu”. Kako bi se odbranio od napada Turaka o. F. Pfanner je zazidao prozore, ostavivši nekoliko za osmatranje. Ispred dvorišta podigao je barikade. Samostanu je austrougarski general Sametz dopremio kola pušaka i municije, prepuštajući redovnicima samostalnu odbranu. Turci su atakovali na samostan “Mariju Zvijezdu”, u nadi da se tamo krije zlato, a o. F. Pfanner lično je rukovodio odbranom, izdajući vojna naređenja. Sa crkvenog prozora pratio je i bilježio tok borbe. Samostan na Petrićevcu, u kojem su bile smještene jake turske snage, pod udarom austrougarskih topova izgorio je do temelja.43 Turci su konačno poraženi 15. avgusta 1878. godine, nakon bitke na Banjalučkom polju. Za vrijeme svečane Večernje upriličine ovim povodom, trapisti su austrougarskom generalu zahvalili za oslobođenje.44 Tokom borbi u samostanu “Marija Zvijezda” molila se Majka Božja za pomoć, kao i sv. Josip zaštitnik. Nakon austrougarske pobjede nad Turcima, u svom izvještaju za “Tirol Volksblatt” o. F. Pfanner zapisao je: “Nadamo se, da će se sada postupati sa svom odlučnosti i da će se uvidjeti, da je Omnis Turca mendax.”45

o. Franz Pfanner (u sredini) sa misionarima u Južnoj Africi


14

O. F. Pfanner učinio je viteško djelo, lično se zauzevši kod gen. Sametz-a da se iz zatvora na Kastelu pusti banjalučki velikaš Ragib beg Džinić.46 Tokom okupacije, trapista je u samostanu bilo već oko stotinu.47 Sve do austrougarske uprave Delibašino selo pripadalo je gradskoj banjalučkoj župi, kada je sa ostalim katoličkim selima na toj strani Vrbasa dodijeljeno župi Petrićevac.48 Mjesto je bilo čisto katoličko. Prema popisu iz 1885. godine živjela su u tom mjestu 243 katolika.49 Početkom austrougarske vladavine, uprava samostana igrala je veoma važnu ulogu oko doseljavanja stranaca u ovaj kraj.50 Dovođeni su kolonisti, prvenstveno sa političke tendencije i u organizaciji bečke vlade. Nove naseobine predstavljale su sigurne oslonce za sprovođenje njene politike, koja nije bila u skladu sa osjećajima starosjedilačkog stanovništva.51 Od 1878. do 1885. godine samostan “Marija Zvijezda” odigrao je najvažniju ulogu oko doseljavanja dvije grupe nas-

Signatura na Salesiusovoj slici Panorama samostana Marija Zvijezda, Fr. Salesius (1879), ulje na platnu (110X115)

Mustafa Imamović, Banja Luka u doba okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine u Banja Luka u novijoj istoriji (1878-1945), Zbornik radova s naučnog skupa održanog u Banjoj Luci od 18-20. novembra 1976, Sarajevo 1976, 32. 47 Mato Džaja, nav. rad, 158. 48 Fra Jurica Šalić, nav. rad, 2000, 26. 49 Ortschafts und Bevölkerungs-Statistik von Bosnien und der Hercegovina nach dem Volkszählungs-Ergebnisse vom I. Mai 1885, Sarajevo 1886, 70, 71. 50 Đorđe Mikić, O privrednim i socijalnim prilikama u Bosanskoj Krajini u prvim godinama Austrougarske okupacije (1878-95), Istorijski zbornik 3, Banja Luka 1982, 102. 51 Rudolf Zaplata, Postanak prve njemačke kolonije u Bosni, Vrbaske novine br. 358, petak 16. marta 1934, 1. 46

15

Ferdo Hauptman, Reguliranje zemljišnog posjeda u Bosni i Hercegovini i počeci naseljavanja stranih seljaka u doba austrougarske vladavine, Godišnjak društva istoričara Bosne i Hercegovine, god. XVI, Sarajevo 1965, 158. 53 Franz Ostendorf, Johannes Ostendorf, nav. rad, 1930, 16; Rudolf Zaplata, nav. rad, 1934. (III), 920-922; Rudolf Zaplata, Nijemci u Bosni za turske vlade, Gajret, kalendar za godinu 1939, Sarajevo 1940, 206, 207. 54 Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 123-125. 55 Nav. rad, Putokaz, god. III, 1923, 152; Ivanko Vlašićak, nav. rad, 40; Rudolf Zaplata, nav. rad, 1933. (I), 225, 226; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 130-133. 56 Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 27. 52


eljenika iz Njemačke,52 a glavni agitator za kolonizovanje Nijemaca u dolini Vrbasa bio je o. F. Pfanner. Jeseni 1878. godine u njemačkom listu “Christlischer Pilger”, otvoreno je agitovao za naseljavanje njemačke populacije u dolini Vrbasa. U Njemačkoj je nakon njemačko-francuskog rata, nastupilo vrijeme “Kulturkampfa”, teško za katolike, koji se iseljavaju u druge krajeve. O. F. Pfanner pozvao je dvadeset porodica da se nasele kod njega, namjeravajući najprije da im proda zemlju bega Džinića. Međutim, za povoljniju cijenu, od 3 500 forinti, to je učinio Arif Šibić.53 Prvi njemački kolonisti došli su iz Porajnja, domovine njemačkih trapista, kao i iz Westfalije i Hanovera. Osim kolonista iz rurskog Essena naseljenih u Novoj Topoli (Windhorst), njegov poziv uticao je i na dolazak Nijemaca iz Badena. Posredujući uglavnom oko kupovine zemljišta, o. F. Pfanner uradio je veoma puno na adaptaciji i kasnijoj afirmaciji novih naseljenika. Naseljenici su, po njegovom nagovoru, osnovali na Vrbasu novo naselje Maglaj na Vrbasu, koje se od 1888. godine naziva Aleksandrovac.54 Britanska vlada izrazila je 1880. godine želju za osnivanjem trapističkog samostana u Kaplandiji (Južna Afrika). Sa šesnaest osoba iz “Marija Zvijezde” i pet iz Francuske, otputovao je 28. maja 1882. godine o. F. Pfanner u Južnu Afriku, prvo u Natal, a potom u Mariannhill, gdje je osnovao misionarsku stanicu i misionarske sestre “Dragocjene krvi”, nastavivši svoj misionarski rad. Tri godine prije smrti snašla ga je bolest vezana za oči i zakrčenje crijeva, uslijed čega se povukao u misionarsku stanicu Emaus, koju je osnovao 1894. godine, djelujući u njoj kao obični misionar sve do smrti 24. maja 1909. godine.55 Kao “gospodin sa Vrbasa”, ostao je o. F. Pfanner dugo vremena poštovan i upamćen kod lokalnog stanovništva i banjalučke okoline.56


16

Rituale, Abbatiale jussu R. D. Bonaventurae I Abbatis Mariastellae, 1888./ Obrednik za opatsku posvetu

Postanak opatije “Marija Zvijezda” (1881/83-1893) o. Bonaventura I Baier (1818-1893)

Po odlasku o. F. Pfanner-a 1882. godine u Južnu Afriku, naredne tri godine samostanom je kao subprior upravljao o. Bonaventura Baier. O. F. Pfanner zauvijek je preselio u Afriku 1883. godine, a o. Bonaventura Baier stao je na čelo trapističke zajednice i na tom mjestu ostao čitavu deceniju. Kao Joseph, o. Bonaventura Baier rođen je 12. decembra 1818. godine u bavarskom mjestu Amborach, a u “Mariju Zvijezdu” došao je 1874. godine iz Francuske. Bio je učitelj pjevanja i novaka. Nastavak rada samostana bio je otežan zbog duga, koji je za sobom ostavio njegov prethodnik. Navodno je o. F. Pfanner ostavio dug od 40 000 forinti, uslijed čega je samostan zapao u težak položaj. Nakon Pfanner-ovog konačnog odlaska u Južnu Afriku, o. Bonaventura Baier izabran je 25. avgusta 1883. godine za titularnog priora samostana “Marija Zvijezda”. Zamisao B. Baier-a bila je da samostan postane samostalna opatija. U ovo je pokušao uvjeriti generalnog vikara reda i opata iz Sept-Fonsa dom Jeroma, koji je jula 1885. godine posjetio samostan. Reskriptom Svete stolice od 4. decembra 1885. godine samostan je proglašen opatijom. Aklamacijom od 27. janura 1886. godine za prvog opata samostalne opatije izabran je o. B. I Baier, dotadašnji prior, koga je 29. juna 1886. godine posvetio banjalučki biskup fra Marjan Marković.57 Od 1886. do 1893. godine o. B. I Baier otkupio je od susjednih kmetova zemljište i tako uvećao samostanski posjed.58 O. B. I Baier bio je veoma skroman, vozio se običnim zaprežnim kolima, hranio frugalNav. rad, Putokaz, god. III, 1923, 153; “Kronika sirotišta o. o. Trapista 1878-1928”, Putokaz br. 5/6, god. IX, Riječ našim pitomcima, sa dopuštenjem crkvenih i redovničkih starješina, listopad-prosinac 1928, 140; Ivanko Vlašićak, nav. rad, 1924, 41-43; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 135, 136. 58 Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 138-139. 57

17

“Povijest opatije Marije Zvijezde”, Putokaz, god. IV, izdalo Sirotište “Marija Zvijezda” u Delibašinom selu, Samostanska kućna tiskara, Banja Luka 1923, 13; Nav. rad, Putokaz br. 5/6, 1928, 143, 144; Ivanko Vlašićak, nav. rad, 44, 45; Rudolf Zaplata, nav. rad, 1934 (II), 915, 916; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 141-143. 60 Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 26, 27, 32. 61 Јован Дајковић, Оставка митрополита Хаџи Саве Косановића у Споменица поводом 80-годишњице окупације БиХ (1878-1958), 50-годишњице Анексије (1908-1958) и 40-годишњице ослобођења и уједињења (1918-1958), Београд 1959, 86. 59


nom hranom i jahao malog konja. Bio je veoma darovit. Pomagao je inženjeru Eberhardu oko izrade planova za gradnju crkava, samostana i škola u Banjaluci, Nazaretu, Prijedoru, Novoj Topoli, Mahovljanima, Bosanskoj Gradišci. Ana Honke Fontanella, pokroviteljica zadužbine “Begrešno začeće” u Zemuniku kod Zadra, ugovorom iz 1892. godine ostavila je zadužbinu pod nadzor pape. Rim je htio zadužbinu staviti pod jurisdikciju trapista u Banjaluci. Decembra 1893. godine već ostarjeli i slabo pokretljivi o. B. I Baier, na putu za Zadar umire na svoj 76. rođendan. U Rijeci, u koju su prethodno doputovali vozom iz Zagreba, čekajući parobrod za Zadar, zaslijepljen jakim bljeskom električne rasvjete, okliznuo se na morskoj rivi, pao u more i utopio se. Posmrtni ostaci o. Bonaventure I Baiera preveženi su u Banjaluku, gdje je 17. decembra 1893. godine sahranjen na samostanskom groblju.59 Naseljavanje Nijemaca u dolini Vrbasa, bez sumnje predstavljala je sporno poglavlje istorije ovog kraja. U to vrijeme uz Vrbas obrazovane su nove njemačke naseobine,60 što je kod susjednih pravoslavnih stanovnika izazivalo podozrenje. Sava Kosanović, dabro-bosanski pravoslavni mitropolit, zamjerao je trapistima što i oni učestvuju u prozelitizmu jezuita, predvođenih Vrhbosanskim nadbiskupom dr Josipom Stadler-om. Postavljajući po srpskim selima u Lijevču svečana Kristova raspeća, tih godina po mišljenju nekih srpskih istoričara trapisti su pravoslavnim mjestima davali sliku rimokatoličke sredine. Мitropolit S. Кosanović nekoliko puta žalio se baronu Fedoru Nikoliću, što su, kako je tvrdio, propovjedajući katoličku vjeru kao jedinu pravu i spasavajuću, uz društvo “Milosrdnih sestara” trapisti imali namjeru prevoditi srpsku djecu u rimokatoličku vjeru.61 Tih godina pravoslavni sjeverno od Banja Luke naročito su imali problema sa vjerskim

o. Bonaventura I Baier (18181893), Serapion Huber (18931897), ulje na platnu (95X65 cm)


18

Tapija kmeta Mijata Janića na zemljište u Delibašinom selu, prodanom 1884. godine samostanu Marija Zvijezda

fanatikom Petrom Theodius-om iz Romanovaca, koji je morao napustiti Bosnu, pod pritiskom Zemaljske vlade u Sarajevu. Okružnicu protiv djelovanja ovog sveštenika, biskupima fra P. Buconjiću i dr Josipu Stadleru pisao je mitropolit S. Kosanović.62 Uz jezuite, milosrdne sestre, sestre Božje ljubavi i doseljene Nijemce, mitropolit Sava Kosanović je i banjalučke trapiste smatrao za struju opasnu po pravoslavne u Bosni: ”...poplavili su Bosnu i svuda podižu nebrojena mnoga zdanija, crkve i manastire, pružajući primamljiva sredstva da dobiju pravoslavnu mladež...”63 Mitropolit S. Kosanović boravio je septembra 1882. godine u Banjaluci, u kojoj je obrazovan Odbor za obnovu manastira Krupa, spaljenog od strane Turaka tokom posljednjeg ustanka 1875-1878. godine. Problem je nastao kada je ovaj manastir postao predmet težnje trapista, da ga pretvore u katolički samostan. Spor je trajao dugo vremena, zbog čega je manastir osvještan sa većim zakašnjenjem, tek 1889. godine, za vrijeme dabrobosanskog mitropolita Đorđa Nikolajevića.64 Više od svega, predstavnicima srpske opštine u Banjaluci, smetalo je što se u njihovoj blizini nalazi veliki i bogati trapistički samostan, kao i što redovnici ovog katoličkog reda svakodnevno imaju kontakte sa Srbima. Odnosi između dvije zajednice u Banjaluci postali su zategnutiji naročito od 1892. godine, kada su predstavnici Srpsko-pravoslavne crkvene opštine podnijeli tužbu Kotarskom uredu protiv djelovanja

Војислав Максимовић, Митрополит Сава Косановић 1839-1903, Сарајево 2003, 247. Ристо Грђић, Борба за црквено-школску аутономију у Босни и Херцеговини у Споменица поводом 80-годишњице окупације БиХ (1878-1958), 50-годишњице Анексије (1908-1958) и 40-годишњице ослобођења и уједињења (1918-1958), Београд 1959, 93. 64 Ристо Шушљић, Митрополит Сава Косановић у Босанској Крајини, у спомен стогодишњице рођења, Братство, бр. 5/6, год. XV, Сарајево 1939, 99. 62 63


dvojice trapista. Optuženi da su pravoslavnoj djeci i učenicima srpske škole dijelili slike katoličkih svetaca pozivajući ih da pređu na uniju, zabranom odlaska u varoš dvojicu trapista kaznio je banjalučki biskup fra Marijan Marković i tako razriješio trenutni spor.65

Sahrana nekog trapističkog redovnika

Јавна ријеч са скупштине Срп.-прав. Црквено-школске општине у Бањалуци, од старог општинара, Загреб 1893, 5, 7, 11, 12. 65


20

Procvat opatije “Marija Zvijezda” (1894-1920) o. Dominik Assfalg (1847-1922)

Na prelazu u novo stoljeće “Marija Zvijezda” bio je samostan preglasan i prekrcat, pun marljivog života, čiji je miran tok održiv samo uz napor, zabilježio je u svom djelu “Vode tišine” (Waters of silence, London 1950) Thomas Merton, najveći trapistički mislilac.66 Na mjesto umrlog opata Bonaventure I Baier-a 1894. godine izabran je o. Dominik Assfalg, dotadašnji prior. Rođen je kao Franz Xaver 22. oktobra 1847. godine u Grűndsheimu, (Wűrttenberg, Švapska), kao sin uglednog posjednika. U samostan “Marija Zvijezda” došao je 22. decembra 1877. godine tokom ustanka bosanskih Srba. O. D. Assfalg radio je od 1880. godine kao ekonom, a za sveštenika je zaređen 2. maja 1886. godine. Za priora je imenovan 1888. godine, a od 30. juna 1890. do 11. novembra 1891. godine bio je upravnik “Sirotišta” i desna ruka B. I Baier-a u svim poslovima. Banjalučki biskup fra Marijan Marković posvetio ga je 15. aprila 1894. godine za opata.67

o. Dominik Assfalg (18471922), Serapion Huber (18931897), ulje na platnu (95X65 cm)

Izboru o. D. Assfalga za opata “Marije Zvijezde” 1894. godine svjedočili su fra Alojzije Mišić, župnik i gvardijan petrićevački i velečasni Karl Gabl, mahovljanski župnik. Izbor je iste godine potvrdio dom Sebastijan Wyard, general trapističkog reda, a ustoličio ga je dom Jean Baptist Epalle, rajhenburški opat.68 Za njegovo vrijeme u periodu od 1888. i 1920. godine samostan je neprestano rastao brojem članova.69 O. D. Assfalg sačuvao je ljubav prema fizičkom radu. Nakon časoslova i škole zajedno sa opatom u ćutnji, trapisti su i dalje obavljali najniže fizičke poslove,

Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 31. Nav. rad, Putokaz, god. IV, 1923, 14, 15; Nav. rad, Putokaz br. 5/6, 1928, 144; Ivanko Vlašićak, nav. rad, 46, 47; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 144. 68 Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 69 Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 152. 66 67

21

Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 33. Bošnjak, god. XIII, Sarajevo 1895, 105; Bošnjak, god. XV, Sarajevo 1897, 111; Bošnjak, god. XVI, Sarajevo 1898, 115. 72 Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1901 (I), 164. 73 Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1902 (I), 154; Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1903, 137; Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1904, 159. 74 Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1908, 176, 244; Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1910, 182; Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1911, 209, 234; Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1912, 360. 70 71


marljivo pomagali u vrtu i na poljima.70 Krajem XIX vijeka samostan sa osnovnom školom imao je dvije filijale, Rudolfsthal i Maglajane. Pored o. D. Assfalga u samostanu su između 1895. i 1898. godine još djelovali: o. Nivard Lohmer, prior, o Otto Jehle, potprior, kao i sveštenici: o. Fulgencije Bonzy, o. Angjelo Polzer, o. Josip Kiferle, o. Teofil Nőssler, upravnik župe u Rudolfsthalu, o. Bernardin Gaber, o. Angelico Zaffry, o. Hijeronim Kuttich, upravnik župe u Maglajanima, o. Georg Summer-Oblat, br. Bazilije Bőhm, kateheta, o. Josip Copertinus Knorr, đakon, o. Maurus Brtnik, đakon.71 Prior samostana 1901. godine bio je o. Kazimir Benc, dok su subpriori bili: o. Nivard Lohmer, o. Fulgencije Bonzy, o. Angjelo Polzer, o. Josip Kiferle, o. Teofil Nőssler, o. Armando Rossbacher, Augustin Stévenot, o. Hugo Ivány, o. Paul Windelschmidt i o. Georg Summer. Redovnika je u samostanu te godine bilo 159.72 Novi prior od 1902. godine je o. Nivard Lohmer, a subprior o. Alber Glückert, dok se broj redovnika povećao na 182.73 O. Eugenije Bugiel prior je od 1908. godine, a u samostanu je od 1908. do 1911. godine boravilo rekordnih 215 redovnika. Tih godina samostan “Marija Zvijezda” među rijetkima (33 ustanove i privatnih lica) na spisku je korisnika javne telefonske mreže u Banjaluci.74 Početkom vijeka, tokom borbe Srba za prosvjetnu i crkvenu autonomiju u Bosni i Hercegovini, trapisti iz Banja Luke smatrani su od strane srpske intelektualne elite pobornicima katoličke politike bečkog dvora. U Memorandumu bosanskih Srba ruskom caru, pisanom avgusta 1902. godine, banjalučki trapisti označeni su institucijom obrazovanom sa ciljem da Bosnu i Her-

Samostan Marija Zvijezda u vrijeme procvata

22 TRAPISTIČKA OPATIJA MARIJA ZVIJEZDA U BANJALUCI (1869-2009)

cegovinu učini što više katoličkom.75 Kočićeva “Otadžbina”, zamijerala je austrijskim vlastima što su trapistima dozvolili da branom, nazivajući je “Kineskim zidom”, zatvore Vrbas. Ovaj list pisao je da su trapisti na Vrbasu “zasjeli ko Arapin u polju Kosovu”. Za uhvaćene otisnute vodenice i splavove “masno” su naplaćivali, dok su sitnije stvari sasvim prisvajali. Za njih nije bilo zakona i ponašali su se kao “država u državi”, pisao je novinar ovog lista o trapistima, uvredljivo ih nazivajući “jazavičjim rodom”, koji sistematski grabi i prisvaja šume i zemlje okolnih starosjedilaca.76 O. D. Assfalg bio je u prilično dobrim odnosima sa austrougarskim vlastima. Njegovu zajednicu u julu 1899. godine, na godišnjicu osnivanja “Marije Zvijezde”, posjetio je general Ivan baron Appel, poglavar Zemaljske vlade Bosne i Hercegovine. U maju 1904. godine posjetio je trapiste austrougarski ministar finansija i prvi čovjek zadužen za Bosnu i Hercegovinu general baron Stefan Burian, a u julu iduće godine baron Eugen Albory, poglavar vlade Bosne i Hercegovine.77 Prilikom dočeka cara Franca Jozefa u Sarajevu 1910. godine, o. D. Assfalg sa ostalim predstavnicima vjerskih zajednica u Bosni i Hercegovini izrazio je odanost Dvojnoj monarhiji.78 Za sveukupne zasluge o. D. Assfalg odlikovan je u predvečerje Prvog svjetskog rata 1914. godine sa “Offiziumskreuz des Franz-Josefs-Ordens”, ordenom cara Franca Jozefa.79 Ovim susretima sa zvaničnicima okupacione vlasti o. D. Assfalg zasigurno je još više izazvao gnjev revolucionarnih srpskih krugova, kojih nije bio pošteđen ni

Djeca “Sirotišta” na radu

o. Dominik Assfalg sa sestrama Milosrdnicama i Klanjateljicama 1912. godine

Ilija Kecmanović, Jedna epizoda iz borbe Bosne i Hercegovine za crkveno-školsku autonomiju, Memorandum bosansko-hercegovačkih Srba ruskom caru, Glasnik arhiva i društva arhivskih radnika, god. 1964-1965, knj. IV-V, Sarajevo 1965, 392. 76 “Траписти на Врбасу”, Отаџбина бр. 9, год. I, Бања Лука 10. августа 1907, 2. 77 Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 78 “Historička 1910. godina”, Bošnjak, god. XXIX, Sarajevo 1910, 53. 79 Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 75

23

“Iz prošlosti naših brudera Trapista”, Гласник Одбора за организацију Народне радикалне странке, бр. 22, год. I, Бања Лука, 20. септембра 1919, 2. 81 “Подметање”, Гласник Одбора за организацију Народне радикалне странке, бр. 24, год. I, Бања Лука, 6. октобра 1919, 3. 82 Ivan Milićević, O sedamdesetoj godišnjici biskupa fra Joze, Napredak br. 11, god. XV, Napredak, Hrvatsko kulturno društvo, studeni 1940, 138. 80


pravoslavni mitropolit Evgenije Letica. Odnos srpske nacionalne elite u Bosni i Hercegovini prema trapističkoj zajednici nije se promijenio ni poslije Prvog svjetskog rata, u čemu su prednjačili radikali. Banjalučki radikali zamijerali su im što “Srbe nisu nikad mirišali”. Osim što su neku srpsku djecu, koja su se kod njih školovala htjeli prevjeravati, “bigotni tuđinci” i “nazovi bogougodnici”, kako ih je nazvao anonimni novinar radikalskog lista u Banjaluci, trapisti su vađenjem šljunka za svoje građevine uništili jedino srpsko-pravoslavno groblje u Budžaku.80 Za radikale trapisti su bili i ostali članovi “crno-žute klike” i tuđinci, tada pod okriljem banjalučkog biskupa fra Joze Garića.81 Sa banjalučkim biskupom J. Garićem, o. D. Assfalg koga je već tada “resila puna i duga sijeda brada”, nakon rata 1919. godine bio je “hladno primljen” i kod predstavnika Narodne vlade Bosne i Hercegovine u Sarajevu.82 Sarajevska “Srpska riječ”, list radikalne stranke iz Sarajeva obrušila se takođe na trapiste. Trapisti kojih je 1921. godine već bilo 118 “čistokrvnih i najzadrtijih Prusa”, u svemu su pomagali poraženu Austrougarsku Monarhiju, dok su protiv no-

Nadbiskup dr Josip Stadler, biskup fra Marijan Marković i o. Dominik Assfalg

o. Dominik Assfalg na dočeku cara Franza Josefa u Sarajevu 1910. godine


voformiranog Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca vodili podmuklu kampanju, pisao je ovaj list. Novinar ovog lista optuživao je trapiste (“pobožni oci iz bijeloga svijeta”, “špekulanti”) da su tokom Prvog svjetskog rata, pomagali austrijsku kampanju “iskorijenjivanja mrskog Srpstva u Bosni”.83 Prije Prvog svjetskog rata samostan “Marija Zvijezda” bio je najveći samostan cistercitskog reda u Evropi, a registri pokazuju da je izbor za prijem bio veoma strog. Pred izbijanje rata samostan je brojao 230 članova, iz devet evropskih zemalja i različitih nacija: Austrijanci, Nijemci, Mađari, Italijani, Hrvati, Holanđani, Francuzi i dr. Njemački jezik bio je službeni, a liturgija i časoslov vodili su se na latinskom jeziku.84 Broj članova desetkovan je početkom rata. U prvoj godini rata braće laika bilo je 235,85 a 1917/18. godine 121,86 što je za oko 100 manje nego prije rata. O. D. Assfalg imao je i dva neuspjeha. Prvi se odnosi na pokušaj misionarske djelatnosti u Melaneziji 1902. godine. Misija je propala 1904. godine zbog pobune domorodaca, koji su ubili jednog trapista, dok se drugi jedva spasio. Drugi promašaj je kupovina cistercitskog samostana Himerode u Njemačkoj.87 O. D. Assfalg podnijeo je ostavku na dužnost 4. juna 1920. godine zbog starosti, ostavljajući samostan u “floridnom stanju”. Umro je nakon duge i teške bolesti 27. januara 1922. godine u sedamdeset i petoj godini života, a po-

o. Dominik Assfalg sa prvopričesnicima i biskupom fra Jozom Garićem 1913. godine

Bibliotečka signatura o. Dominik-a Assfalg-a

“Из тврђаве побожних отаца траписта”, Српска ријеч, радикални лист, Сарајево, бр. 240, год. XVIII, четвртак 24. новембра 1921. 84 Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 31, 62. 85 Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1914, 299. 86 Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1917, 152; Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1918, 156. 87 Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 83


kopan je na samostanskom groblju.88 Na njegovoj smrtovnici pored ostalog pisalo je:”...Bio je otac siromaha, udovica i sirota...”89 U opatijskoj crkvi predstavljen je o. D. Assfalg sa kriškom hljeba u desnoj ruci, čime je apostrofirana njegova roditeljska briga za siromašne. Živio je i djelovao pod geslom “In omnibus caritas” (“U svemu ljubav”), kako i piše na njegovoj opatskoj stolici.90

In omnibus charitas na naslonu opatske stolice o. Dominik-a Assfalg-a

Rudolf Zaplata, nav. rad, 1934 (II), 916; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 149. Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 90 Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 33. 88 89


26

Opadanje (1920-1944/45/46-53) o. Bonaventura II Diamant (1884-1957)

O. D. Assfalg-a zamijenio je 1920. godine o. Bonaventura II Diamant. Rodio se kao Gregor 9. novembra 1884. godine u Tűbingenu (Švapska). Nakon svršene Realne gimnazije, 16. marta 1902. godine došao je u samostan “Mariju Zvijezdu”. Trapisti su ga kao darovitog poslali 1904. godine u Rim, gdje je studirao filozofiju, metafiziku sa biologijom, matematiku, fiziku i teologiju, stekavši zvanje doktora filozofije. Uz to, usavršio je francuski i italijanski jezik. Za sveštenika se zaredio na Božić 1912. godine, postavši subprior, zamjenik ekonoma, knjigovođa. Upravnik samostana postao je početkom Prvog o. Bonaventura svjetskog rata, a za opata je izabran 29. jula II Diamant, P. 1920. godine.91 Po redovničkim mjerilima Kulmer (1922), ulje na platnu o. B. II Diamant bio je premlad i neiskusan. (90X80 cm) Bio je vrstan gurman, pušio je duvan i vozio američki automobil.92 U njegove glavne vrline ubrajaju se ozbiljnost, prijatnost, blagost i darežljivost.93 Kuhinja za siromašne, koja je radila od prije Prvog svjetskog rata,94 nastavila je svoj rad dvadesetih i tridesetih godina XX vijeka kao narodna kuhinja za siromašne. Siromašne, bez obzira na vjersku ili nacionalnu pripadnost, darivali su čorbom ili varivom, uz dobar komad trapističkog hljeba.95 Naročito u periodu od 1914. do 1918. godine kuhinja za siromašne hranila je dnevno između 400 i 500 ljudi. Između dva svjetska rata (1918-1941) samostansku školu upisivali su uglavnom mladi Hrvati, zbog čega su o. B. II Diamant-a prozvali “Kroatenvaterom” (“otac Hrvata”). Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1912, 287; Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1915, 298; “Bonaventura II, treći opat samostana Marija Zvijezda”, Putokaz, riječ našim pitomcima, god. I, br. 9/10, izdaje “Sirotište” u Delibašinom selu kraj Banja Luke, Banja Luka rujan-listopad, 1920, 1, 2; Ivanko Vlašićak, nav. rad, 54, 55; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 152. 92 Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 34. 93 Nav. rad, Putokaz br. 5/6, 1928, 153. 94 Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 39. 95 Стојан Бијелић, Казивање паметара о прошлости Бање Луке и Крајине, приредио Ђорђе Микић, Бања Лука 1996, 294. 91

27

Ivanko Vlašićak, nav. rad, 57, 59, 60, 63. Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 98 Нав. рад, Српска ријеч 1921. 99 Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 100 Specijalna punomoć za dra Marka Rebca, advokata u Banjoj Luci, Uprava trapiskog samostana, 7. februara 1926. g; Agrarna direkcija Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, br. 22456, Sarajevo, 15. novembar 1926, Arhiv Bosne i Hercegovine, Sarajevo. 96 97


U samostanu je 1924. godine bilo 29 sveštenika, 92 laika, 16 oblata, 7 novaka i 3 klerika, pripadnika deset nacija i raznih struka: profesora, inženjera, fabrikanata Pod ovim opatom trapisti su počeli sa brijanjem brade i brkova. Blagovaonica za objedovanje mogla je da primi preko stotinu ljudi. Prije jela čitalo se sv. Pismo i Minologium (knjiga o svecima) ili neki dio iz bogoslovskih knjiga.96 Između dva rata imali su trapisti nekoliko pravnih sporova sa državim institucijama. Dvadesetih godina tokom parnice oko prava korišćenja nad “Ortopedijom”, smještenom u zgradi “Sirotišta”, vlada Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, tražila je od trapista da se zgrada dozvoli na korišćenje “Ortopediji” još za izvjestan broj godina i za tačno određenu zakupnu cijenu. Međutim, pravo na “Ortopediju” trapisti su osporavali novim vlastima i na taj način došli u sukob sa visokim državnim organima. U procesu povratka zgrade prvo su ovlastili dr Ljubomira Popovića, beogradskog advokata,97 da bi ih u kasnijem sudskom procesu zastupao njihov nekadašnji pitomac i banjalučki advokat dr Marko Rebac. Jedan srpski list iz Sarajeva tvrdio je da su svojim zahtjevom za povratak vlasništva nad ovom ustanovom trapisti vodili antidržavnu politiku.98 Ovdje nije bila riječ o pitanju vlasništva, već korišćenja zgrade. Ipak, zgrada je vraćena trapistima 1923. godine.99 Od “Uprave trapiskog samostana” dobio je 7. februara 1926. godine dr Marko Rebac specijalnu punomoć i po pitanju rješavanja agrarnih odnosa u tadašnjoj državi.100 Agrarnom reformom u maju 1924.

Trapistički samostan

o. Bonaventura II Diamant sa prvopričesnicima

o. Bonaventura II Diamant sa polaznicima “Sirotišta

Na imendanu Bonaventure II Diamant-a


28

Specijalna punomoć za dr-a Marka Rebca, 7. februara 1926. godine

godine trapistima su otuđeni zemljišni posjedi u bosanskohrvatskim (katoličkim) opštinama: Budžak, Derviši, Priječani, Madjir i Krneta u Banjalučkom srezu, Karajzovci i Elezagići u srezu Bosanska Gradiška, kao i Busovača u fojničkom srezu. Molba ovog advokata za povratak imovine, poništena je.101 Plan države bio je da se na posjedu u Busovači, ukupne površine od 230 650 m2 nasele hercegovački dobrovoljci iz Prvog svjetskog rata.102 Godine 1934. bilo je 150 članova samostana,103 ali je on vremenom rapidno padao. Dolaskom nacista na vlast u Njemačkoj u Wermacht se prijavio priličan broj mladih Nijemaca iz “Marije Zvijezde”. Tokom Drugog svjetskog rata (1941-1945) “Marija Zvijezda” uživala je vojnu zaštitu Nijemaca, prvenstveno zbog ovih brojnih njemačkih redovnika. Na nevolju konventa u krugu samostana bila je stacionirana brojna njemačka i hrvatska (domobrani) vojska, dok su u gostinjskim sobama samostana bili smješteni njemački piloti.104 Zemljište u Trapistima bilo je poligon za obuku specijalnih njemačkih jedinica, obrazovanih 1943. godine od strane 369. “Vražje” i 373. “Tigar” divizije. Bili su to tzv. “trupovi”, u koje su ulazile ustaše i muslimanski legionari. Nakon specijalne obuke, trupovi su tokom 1943. godine izvodili akcije na Kozari. “Trupovi” na teritoriji Nezavisne države Hrvatske imali su jednomjesečnu specijalnu školu u Trapistima. Školu je vodio njemački kapetan Konopacki, obavještajni oficir 114. lovačke divizije. Polovinom 1944. godine škola iz Trapista preselila se u Donje Rakane, kod Bosanskog Novog.105 Agrarnoj direkciji u Sarajevu (Molba dra Marka Rebca, advokata iz Banjaluke), 8. novembra 1926; Agrarna direkcija Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, br. 22456, Sarajevo, 15. novembar 1926, Arhiv Bosne i Hercegovine, Sarajevo. 102 Odluka o individualnoj raspodjeli zemlje, Okružni agrarni ured Banja Luka br. 1121/B, Banja Luka 2. maja 1924; Agrarna direkcija Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, br. 22456, Sarajevo, 15. novembar 1926, Arhiv Federacije Bosne i Hercegovine, Sarajevo. 103 Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 152. 104 Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 34, 78. 105 Milan Obradović, Škola nemačkih trupova u Trapistima za specijalna dejstva protiv NOP-a u Banja Luka u novijoj istoriji (1878-1945), Zbornik radova s naučnog skupa održanog u Banjoj Luci od 18-20. novembra 1976, Sarajevo 1976, 705, 706; Fran Višnar, “Obiteljski dragulji”, Vjesnik, hrvatski politički dnevnik, Zagreb, četvrtak 28. lipnja 2007, 29. 101

29

Dušan Lukač, Banja Luka i okolica u ratu i u revoluciji (1941-1945), Banja Luka 1968, 293, 295, 306, 308-310. Antun Miletić, Mere i dejstva nemačkog okupatora na području Banje Luke 1941-1943. godine u Banja Luka u novijoj istoriji (1878-1945), Zbornik radova s naučnog skupa održanog u Banjoj Luci od 18-20. novembra 1976, Sarajevo 1976, 689, 690. 108 Mladenko Colić, Pregled operacija na jugoslovenskom ratištu, 1941-1945, Beograd 1988, 233. 109 Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 151, 152. 106 107


Na ovaj kurs partizani su uspjeli da ubace svoga čovjeka Sakiba Maglajlića, inače prisilno mobilisanog u 13. njemačku “Handžar SS diviziju”, koji je o svim aktivnostima obavještavao partizanski V korpus Narodno–oslobodilačkog pokreta. Borbe oko samostana vođene su početkom 1944. godine. Partizanske snage iz 5. kozaračke brigade, pod komandom Ranka Šipke, napale su njemačko-ustaško uporište u tom naselju. Nakon slamanja njemačko-domobranskog otpora na Krčmaricama, partizani su se sudarili sa oko 250 esesovaca i ustaša, smještenih u utvrđenim zgradama. Uz snažnu tenkovsku vatru i postavljajući veći broj bunkera na lijevoj obali Vrbasa, Nijemci su se uspjeli konsolidovati. Najžešći okršaji vođeni su oko pilane kada su partizani, pošto su bili odbačeni od domobrana nastavili borbu protiv srpske četničke Ljubićke brigade, koja ih je napala sa leđa.106 U jednom izvještaju njemačkog 15. brdskog armijskog korpusa kaže se da su partizani u prvom napadu na samostan “Mariju Zvijezdu”, uspjeli zaplijeniti velike zalihe odjeće i stoke, zapaliti pilanu i električnu centralu, ali da su trapistički redovnici ostavljeni u miru.107 Tokom Druge banjalučke operacije vođene od 18. do 28. septembra 1944. godine partizanske snage uspjele su da ovladaju Banjalukom i njenom užom okolinom. U noći 18/19. septembra 1944. godine 53. Srednjobosanska partizanska divizija zauzela je samostan “Mariju Zvijezdu” i čitavu desnu obalu Vrbasa.108 Iako o. B. II Diamant nije bio pristalica nacističkog režima, “Mariju Zvijezdu” napustio je 1944. godine sa većinom njemačke braće. Početkom rata bilo je 128, dok je kraj rata 1945. godine dočekao 51 član. Izbjegli trapisti su se kasnije smjestili u austrijski samostan Engelszell, gdje su se ujedinili sa tamošnjom braćom. Pošto je u novom samostanu bilo najviše trapista iz “Marije Zvijezde”, i u ovom je o. B. II Diamant nastavio vođenje kao superior, a formalno i u egzilu sve do 1953. godine. B. II Diamant povukao se u Mariawald kada je za opata izabran bivši ekonom Benno Stumpf. Umro je 7. maja 1957. godine u Bad Kissingenu, a pokopan je u samostanu Mariawald.109

Trapisti tokom Drugog svjetskog rata (1941-1944)


30

Period dekadencije (1946/53-2009) o. Flavijan Grbac, o. Tiburcije Penca, o. Fulgencije Oraić, o. Anto Artner, o. Antun Goričanec, o. Nivard Volkmer, Dom Francois de Place

Tokom rata samostanski inventar je od strane Nijemaca i ustaša prilično devastiran, a trapistima je ostavljeno da se sami snalaze. Veliki broj djece oboljelo je od pjegavca, a “Sirotište” je raspušteno u čijim su zgradama bile stacionirane domobranske formacije.110 Poslije rata samostan je stradao materijalno i u ljudskom potencijalu. U prvim poslijeratnim danima u čitavoj Banjalučkoj biskupiji nastradalo je dvije trećine sveštenstva.111 Stari samostan nakon borbi bio je sav u plamenu. Izgorjele su privredne zgrade, štale sa četrdesetak ovaca i sa konjima. Većina redovnika bježala je prema sjeveru, prvo u Aleksandrovac i Novu Topolu, a potom prema Bo-

Pontifikalni ornat i opatski štap

sanskoj Gradišci. O. B. II Diamant sa većinom redovnika izdvaja se iz izbjegličke kolone, kamionom ih odvozi u Zagreb, i dalje u Njemačku. Fulgencije Oraić, prior “Marija Zvijezde” prvo je sa njemačkim izbjeglicama preko pontonskog mosta prešao Savu i otišao u Zagreb, ali se nešto kasnije vratio u samostan. U talasu progona neistomišljenika od strane novih vlasti, mnogi od redovnika su stradali. Osam članova bilo je zatvoreno, a neki su i smrtno nastradali. Od Nijemaca u subotičkom logoru 1948. godine preminuli su obućar br. Remigije Kraus, stolar br. Severin Boos i stajar br. Modest Hipper.112 Verica Stošić, nav. rad, 463. Ivica Lučić, Komunistički progoni Katoličke crkve u Bosni i Hercegovini 1945-1990, National security and the future 3. (9.), Zagreb 2008, 43. 112 Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 78-81, 83, 84. 110 111

31

Eksproprijacija zemljišnog posjeda samostana “Trapista Marija Zvijezda” u Delibašinom selu kod Banja Luke, Okružna agrarna komisija Banja Luka, arik broj: 99-7-1946, 26. 02. 1947; Zemljišno-knjižni ured Kotarskog suda u Banjoj Luci, 12. 03. 1947. 114 Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 150, 151. 115 Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 116 Verica Stošić, nav. rad, 463. 113


Okružni sud u Banjaluci osudio je 1. aprila 1946. godine o. B. II Diamant-a, ekonoma Benn-u Stumpf-a i poslovođu štamparije Kresencija Jakobij-a (svi u odsustvu) za saradnju sa okupatorom, zato što su veliki mlin stavili u službu neprijatelju, kao i štampariju za izradu propagandnog nacističkog materijala. Presudu je 31. jula 1946. godine potvrdio Vrhovni sud u Sarajevu. Rješenjem Ministarstva poljoprivrede i stočarstva za agrarnu reformu i kolonizaciju Bosne i Hercegovine, od 19. juna 1946. godine, Okružna agrarna komisija u Banjaluci donijela je 26. februara 1947. godine odluku o eksproprijaciji: zemljišnog posjeda, zgrada, postrojenja i inventara, u vlasništvu samostana “Marija Zvijezda”.113 Cjelokupni inventar samostana bio je eksproprisan. U vlasništvu samostana ostalo je staro i novo groblje, stara i nova crkva i nekoliko stambenih prostorija novog samostana.114 Nova vlast zamijerala je trapistima što su kao reformisani dominikanci i cisterciti, i pored najstrožijih zakona samih papa za uspostavljanjem jednostavnosti i strogoće života “gomilali bogatstvo”, čime je zavjet siromaštva postao “zavjet bogaćenja i nagomilavanja kapitala”, a samostanska zajednica “krupno kapitalističko preduzeće”. Od pokretne imovine iz navedenih razloga ostavljeno je trapistima: 10 motika, četiri budaka, jedne tačke, jedna sjekira, jedna pila, jedna turpija, dvoje grablji i 30 duluma livade, bez obzira na predviđeni zakonski minimum od 300 duluma. Zbog gladi i stalnih premetačina od strane narodne milicije, prije svega, mnogi članovi zajednice tih su godina napustili samostan. Ostalo je tek nekoliko staraca: br. Mihajlo, br. Ćiril, br. Ludvig, o. Konrad, dr. Ballian, o. Vitalis, br. Basil, br. Ignacije, o. Flavijan Grbac. Vlasti su ih htjeli preseliti na Petrićevac, ali su od toga odustali.115 Jedno vrijeme u samostanskim zgradama bile su smještene partizanske jedinice, dječiji dom ratne siročadi “Josip Mažar Šoša” (do 1948. godine), stručna Trgovačka škola sa Domom (do 1967. godine), kao i žitni magacin.116

Kip sv. Bernarda, bačen u Vrbas 1945. godine


32

grobovi o. Flavijana Grbca i o. Tiburcija Pence

Umjesto o. Bonaventure II Diamant-a koji se povukao u Mariawald odakle je fungirao kao opat “Marije Zvijezde”, kao superior za crkvene poslove obavljao je o. Flavijan Grbac, rodom iz Istre, sa kojim je neko vrijeme bio samo brat Mohor Dvojmoč. Ohrabrenje za trapiste bilo je kada ih je 1957. godine posjetio dom Gabriel Sortais, generalni poglavar trapističkog reda. O. Flavijan Grbac umro je u julu 1957. godine, a pokopan je na samostanskom groblju. Samo dva mjeseca ranije u egzilu je preminuo o. B. II Diamant. Za vrijeme njegovog nasljednika o. Tiburcija Pence (1957-1964) u “Mariji Zvijezdi” živjelo je samo šestoro trapista. O. T. Penca je rođen 1919. godine u Tržišću na Krki u Sloveniji, a u “Juvenat” je došao 1931. godine. Za sveštenika je zaređen 1944. godine. Nakon rata do 1951. godine ležao je u zeničkom zatvoru, a onda kratko vrijeme službovao župom Zavalje kod Bihaća. Samostan je preuzeo 1957. godine, čime su sa državom započeli prvi poslijeratni pregovori oko angažmana trapista u pravljenju sira. Sporazum je postignut tako što su trapisti preuzeli proizvodnju, a radnici Banjalučke mljekare pružali su im logističku podršku. Samo nekoliko dana nakon prve degustacije novog sira, čija je proizvodnja započela u Novoj Topoli, nekadašnjoj trapističkoj sirani, čitav projekat je propao, jer je decembra 1961. godine Institut za mljekarstvo u Beogradu iznio stav da ne postoji nikakva tajna oko pravljenja ovog sira tj. da je tehnološki proces pravljenja sira odavno poznat. Četvrti opat “Marije Zvijezde” o. Fulgencije Oraić (1964-1977) postao je prior nakon egzila i bio je prvi Hrvat trapistički opat. Na svečanosti, na kojoj su prisustvovali i predstavnici Srpske pravoslavne crkve, posvetio ga je banjalučki biskup Alfred Pichler. Dom Fulgencije Oraić rođen je 1904. godine u zagorskom selu Gredice. Kršten je kao Mirko, a u trapiste je stigao 1919. godine, gdje se od prvog dana obučavao za tkača. U oblate je primljen 1921. godine, da bi potom uspješno završio Humanističku gimnaziju i filozofsko–teološke studije. Zaređen je za sveštenika 1933. godine od kada obavlja poslove kantora, magistra novaka i vođe svešteničkih duhovnih vježbi. Zamjenik o. B. II Diamanta bio je do proljeća 1946. godine. U januaru 1946. godine uhapšen je i saslušavan od strane nove komunističke vlasti. Na proljeće iste godine odlazi na Generalni kapitul u Francusku, gdje ostaje sve do septembra 1963.

33

117 118

Anto Ćosić, nav. rad, 42; Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 84-86; Ivica Božinović, nav. rad, 2009. Anto Ćosić, nav. rad, 43.


godine, kada se vraća u opatiju “Marija Zvijezda”, u kojoj je do izbora za superiora i novog opata prior samostana. Pod njegovom upravom, tačno na stogodišnjicu osnivanja, desio se teški zemljotres, uslijed čega se trapistička zajednica privremeno preseljava u Ivanić Kloštar, franjevački samostan kraj Zagreba. Prije zemljotresa obnovljena je opatijska crkva, koju je uz prisustvo nadbiskupa Vrhbosanskog dr Franje Smiljana Čekade posvetio banjalučki biskup Alfred Pichler. Orgulje, koje je restaurisala njemačka firma “W. Eisebartha” (Passau), postavljene su u centralni kor. Zemljotres je jako potresao samostan, najviše dio prema šumi. Baldahin i oltari su se porušili, a dio baldahina probio je kriptu. Sveta stolica 2. maja 1970. godine potvrdila je novu opatiju “Mariju Zvijezdu” u Kloštar Ivaniću, a samostan u Banjaluci postao je njegova filijala, u kojoj su ostali o. Anto Artner i br. Mohor Dvojmoč. Samostan u Banjaluci pomagali su redovnici iz Mariawalda i Engelszella, Caritas, a građevinsko preduzeće “Tempo” iz Zagreba radilo je pod rukovodstvom ing. Sergija Klobova, od januara 1970. do avgusta 1971. godine na sanaciji samostana.117 U vrijeme njegovog naslijednika o. Ante Artnera (1977-1988) sagrađen je peti samostan, blagoslovljen 1983. godine.118 Kao Ignac o. A. Artner je rođen 1940. godine u Žiškovcu kod Čakovca. Kao oblat boravio je u “Juvenatu” od 1933. godine, u novicijat je primljen 1937. godine, a vječne zavjete položio je 1943. godine. Od 1946. do 1952. godine kao “neprijatelj” nove države odležao je u zatvoru, da bi nakon toga služio vojsku. Govorio je tečno latinski, njemački i francuski jezik i znao 150 psalama na pamet na latinskom jeziku. U samostanu je jedno vrijeme radio i kao apotekarski pomoćnik. Bio je poznat u okolini po dobrim djelima. Obilazio je bolesne i pomagao im, zbog čega su ga prozvali “naš doktor”. Vozio je auto, tada popularnog fiću, u čijem je gepeku držao poljoprivredni alat sa

o. Anto Artner sa redovnicima

grob brata Mohora Dvojmoča


kojim je radio u polju. Biskup A. Pichler ustanovio je maja 1973. godine župu “Marija Zvijezda”, čiji je prvi župnik postao o. A. Artner. Za kapelana novoformirane župe izabran je o. Antun Goričanec, čime je opatijska crkva postala župnom. Novi Samostan oltar prema nacrtu o. Klausa, redovnika iz Mariawalda pogodjen u zemljotresu posvetio je decembra iste godine takođe biskup A. Pi1969. chler. Uz posvetu novoga oltara konačno su bile uređene godine i dvije manje kapele: sv. Josipa, koja je postala kapela Presvetog Oltarskog Sakramenta, a druga kapela sv. Male Terezije postala je kapelica Krštenja. Četiri velika reljefa u poprečnoj lađi crkve, inače nastradalih u potresu restaurisao je u jesen 1975. godine Zavod za zaštitu kulturnoistorijskih spomenika iz Hrvatske. Tom prilikom Zavod je pozlatio i monogram u apsidi crkve. Naredne godine, u dvorištu crkve izgrađena je “špilja Gospe Lurdske”, u koju su ugrađeni pojedini dijelovi baldehina nad oltarom, porušenog u potresu. Maja 1977. godine umire o. F. Oraić. Prevežen je iz Zagreba i pokopan u samostanskom Oltar nastradao u groblju. Sprovod je obavio biskup A. Pichler, uz prisustvo zemljotresu Andreja, pravoslavnog episkopa banjalučkog. Nakon smrti 1969. o. Fulgencija Oraića preostali redovnici, vratili su se do godine kraja 1977. godine u “Mariju Zvijezdu”. Novi superior samostana 1977. godine postao je o. Anto Artner. Samostan je u to vrijeme dorađivan, orgulje su ponovo restaurisane, obnovljena je opatska stolica, kripta je preuređena za zimsku crkvu, sagrađen je novi mali samostan, križ iz bašte prenijet je u svetište crkve, sređivana je biblioteka, a u dvorištu je postavljena bista osnivača zajednice o. Franz-a Pfanner-a. Novi manji potres 13. avgusta 1981. godine Sanacija oštetio je svod crkvene lađe i neke sobe u potkrovlju. Od samostana dijelova glavnog oltara nastradalog u potresu, napravljen 1970/1971. godine je oltar u dnevnoj kapelici. Na blagoslovu organizovanom nakon podizanja novog samostana 15. avgusta 1983. godine, okupilo se oko 4 000 vjernika i predstavnici duhovne vlasti: Apostolski nuncij iz Njemačke, Guido Del Mestri, banjalučki biskup monsinjor A. Pichler, generalni opat trapista Dom Ambrose Southey, opati iz Mariawalda i Engelszella. Nakon srčanog napada 1988. godine o. Anto Artner povukao se i na mjesto župnika došao je o. Antun Tonči Goričanec. O. A. Artner preminuo je 1995. godine u sa-


mostanu Engelszell u Austriji, a pokopan je u tamnošnjem groblju. Samostanom je upravljao do 1991. godine. Umro je 1995. godine. Od 1991. godine za superiora “Marije Zvijezde” imenovan je o. Nivard Volkmer (1991-2002), koji je vodio trapiste kroz posljednji ratni period. O. N. Volkmer je rođen 1919. godine u Aleksandrovcu i bio je u “Mariji Zvijezdi” sve do 1944. godine. Nakon njegovog odlaska u Engelszell, zajednicu je vodio Philippe Vanneste. Danas zejednicu vodi apostolski administrator Dom Francois de Place, redovnik francuske opatije Sept-Fons. Trenutno su u samostanu dva člana, župnik o. Tomislav Topić i njegov brat o. Zvonko Topić.119 Samostan “Marija Zvijezda” od 2002. godine, pod upravom priora dom Philippe-a Vanneste-a, otpočeo je pravnu borbu za povratak oduzete imovine, za koju se pred vlastima Republike Srpske tokom svoga posljednjeg boravka u Banjaluci založio i poglavar trapističkog reda dom Bernardo Olivera.120 Topići su rođena braća i iz Banjaluke su. Stariji o. Zvonko Topić završio je katoličke vjerske škole u Zagrebu, Sarajevu, Francuskoj, Njemačkoj i Engleskoj. Za sveštenika je zaređen 1987. godine, a jedno vrijeme proveo je u američkom samostanu Spencer kod Bostona. Mlađi o. Tomislav Topić katoličke vjerske škole završio je u Zadru, Zagrebu i Francuskoj. Za sveštenika je zaređen 1990. godine. Danas skrbe za 260 vjernika od ukupno 2 500, koliko ih je bilo prije posljednjeg rata.121

Bista o. Franza Pfanner-a u dvorištu samostana

Samostansko groblje

Grob o. Antuna Tonija Goričaneca

“Ljubav šutnjom govori..., Veritas na kavi u samostanu trapista Marija Zvijezda”, Veritas br. 10, Zagreb 2000; Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 87-89; Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 120 Gordan Pandža, “Gasne li s trapistima kultura neophodna tim prostorima?”, Vjesnik, hrvatski politički dnevnik, Zagreb utorak 6. svibnja 2003. 121 Stipan Bunjevac, “Trapisti u Banja Luci. Još uvijek sjaji Marija Zvijezda!”, Glas Koncila br. 35 (1679), Zagreb 27. 8. 2006. 119


36

Reklama u Bosnischer Bote-u 1902. godine

Privredna djelatnost U austrougarskom Izvještaju o upravi Bosne i Hercegovine iz 1906. godine iznijet je interesantan sud po kome je trapistički samostan “Marija Zvijezda” imao, prije svega, privrednu važnost a manje vjersku.122 Premda savremena srpska istoriografija o trapistima sudi kao o vjerskoj prethodnici austrougarske vlasti,123 ovaj socijalni rad je bez primjera. Radili su kao “crvi”, mučili se, “kidali” i “kostolomili” za druge, slikovito je opisao njihov rad jedan njihov biograf između dva svjetska rata.124 Kvalitetni sirevi, pivo, brašno i platno, četiri su njihova najvažnija proizvoda, koja po svom kvalitetu nisu zaostajala ni za jednom većom evropskom firmom toga vremena. Reklamni plakat objavljen 1901/1902 . godine u Bosanskom glasniku, službenom listu Zemaljske vlade predstavio je samostan kao administraciju koja se pažljivo i revnosno bavi privredom. Svoja glavna četiri proizvoda nudila je ova zajednica na slobodno tržište: sirevi La Trappe, Schweizerkäse i maslac, koji se prave od uvijek svježeg mlijeka; pivo deponovano u bačvama od ¼ i ½ hektolitara, kao i u bocama od pola litre; pšenično brašno i griz pravljeno u svim brojevima, fino i savršeno raženo brašno; grubo nevaljano i čisto prerađeno platno.125 Došavši u Bosnu, o. F. Pfanner primjetio je njene neiskorišćene prirodne potencijale za

Đorđe Mikić, nav. rad, 1982, 85. Ђорђе Микић, Бања Лука на Крајини хвала, Бања Лука 1995, 216. 124 Ivanko Vlašićak, nav. rad, 64. 125 “Die Verwaltung des Trappistenklosters Mariastern bei Banjaluka in Bosnien” (plakat-reklama), Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1901. i 1902, bez paginacije. 122 123


razvoj raznih grana privrede. Neobrađena zemlja odavno je bila “podivljala”. Bosna je u to vrijeme imala dosta stoke, ali nije imala dobrog masla, mlijeka i sira. Nije imala razvijeno voćarstvo ni vinogradarstvo. Imala je pčela “pune oblake”, a ne i Molitva pčelare. Ratila su kod bosanredovnika skih seljaka bila primitivna, prilikom a za kolare, tesare i kovače rada u polju gotovo da se nije znalo. Od lijepe svoje pšenice bosanski seljaci nisu znali peći hljeb, a od zlatnorune vune nisu znali odjeću sašiti, ovim riječima prenosio je o. F. Pfanner svoje utiske i prvobitno viđenje ovog kraja M. Pavlinoviću, koga je ugostio u samostanu 1874. godine.126 Trapisti, kojih je već u oktobru 1869. godine bilo 20, odmah su započeli sa oranjem, sijanjem i gradnjom.127 Prva šestorica trapista došli su ljeta 1869. godine zaprežnim kolima, koje su vukli konji do tada neviđeni u ovim krajevima.128 U štali za njihove konje, kao i konje koje je trapistima ustupio Mijat Janić, odmah je proradila mala poljska kovačnica sa radionicom za plugove.129 Nečekajući ničiju pomoć tokom naredne dvije godine trapisti su iz Austrije prevezli dosta stoke, plugova i konja, neophodnih za svoj dalji opstanak.130 Početak privredne djelatnosti bio je otežan prvenstveno zbog nedostatka alata, naprava i mašina koje su morali da nabavljaju u Austrougarskoj, imajući u vidu da je u to vrijeme u Banjaluci bilo moguće kupiti jedino eksere.131 Imali su velikih problema sa turskim carinicima oko uvoza novih alata, jer za većinu oruđa u Turskoj nije bila propisana carina, pa se carinilo po volji turskih krdžalija. Trapisti su od samog dolaska sušili šljive otkupljene od susjednih seljaka, čija sušionica je podignuta 1872. godine, čime je o. F. Pfanner namjeravao smanjiti proizvodnju rakije i time suzbiti alkoholizam. Te godine, uz sušionicu podignuta je i prva mala sirana, a posađeni su i prvi čokoti vinove loze. Stočna zaraza 1873. godine uništila je stočni fond, čime je jedno vrijeme obustavljena dalja proizvodnja sira.132 Čitav kraj od Mađira do Priječana, pošumili su trapisti novim kulturama. Uslijed neprekidne ispaše, prostor je devastiran, što je onemogućilo prirodno podmlađivanje. Izgled okolnih šuma Mato Džaja, nav. rad, 1988, 99. Хамдија Капиџић, нав. рад, 267. 128 Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 129 Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 39. 130 Хамдија Капиџић, нав. рад, 305. 131 Augustin–Gusti Nikić, Viđenja u staroj Banjaluci (1895-1941), Zagreb 1987, 20. 132 Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 126 127


38

Etiketa Trapističkog piva

postepeno se mijenjao. U “Trapističku šumu” unose se bijeli i crni bor, evropski ariš, pitomi kesten, obična breza. Kod nas su ovim putem od egzotičnih vrsta uvezeni: virginijska borovnica, istočna tuja, kavkaska jela, kriptomerija, vajmutovac, pajasen, trnovac, divlji kesten, crveni hrast, obični orah, crni orah, kao i mnoge vrste ukrasnog grmlja. Pošumljena jelom i borom, šumska površina 1885. godine iznosila je 4 680 m2, a dvije godine kasnije iznad voćnjaka zasađen je još jedan šumski kompleks, površine 18 000 m2. Tokom 1894. godine iznad jabučika provizorno je zasijana šumska površina od 1 200 km2. Pošumljena je 1896/97. godine “Mala krčevina”, veliko područje površine 70 000 m2. Dvorište oko groblja 1899. godine zasađeno je jelom, a iste godine na drugom dijelu “Male krčevine” u Mađiru zasađeno je 15 000 sadnica bora i ariša, kao i južna padina Orlovca, do potoka Vranića sa 8 000 sadnica. Nadzor nad pošumljavanjem imao je šumarski inženjer o. Salezius (Ferdinand Orthmayr).133 U prvim godinama svoga djelovanja, trapisti su uređivali vinograd i pravili vino. M. Pavlinović 1874. godine vidio je u Trapistima vinograde, a o. F. Pfanner počastio ga je samostanskim vinom. “Osim vina pili su mlijeko i samovara od prženih jarika”, zabilježio je M. Pavlinović.134 Vinovu lozu, kao i prve sadnice voćaka, zasadili su na mjestu gdje je bila šuma. U razdoblju od 1870. do 1873. godine sijali su i hmelj, neophodan za proizvodnju piva.135 Samostanski parni mlin podignut 1872. godine, pored sličnog mlina u Brčkom iz 1873. godine (vlasništvo pravoslavnog episkopa iz Tuzle), bio je jedini u Bosni i Hercegovini prije okupacije 1878. godine. Bile su to prve parne mašine korišćene u bosansko-hercegovačkoj privredi.136 Kapacitet parnog mlina 1872. godine iznosio je 450 vagona samljevenog žita godišnje. Snabdijevanje banjalučke pijace brašnom iz Trapista 1874. godine, pominje u svom putopisu i M. Pavlinović. Proizvodnja piva započeta je 1873. godine uglavnom za vlastite potrebe, da bi ga kasnije izvozili u Crnu Goru, Albaniju i Dalmaciju. Kada su desetak godina kasnije pogoni trapističke pivnice godišnje proizvodili oko 6 500 hl piva, spadalo je trapističko pivo među tri najveća bosanskohercegovačka pivarska proizvoda.137 Mira Jurišić, Historijski prikaz formiranja šumskih kultura park šume Trapisti kod Banjaluke, Naše starine XVIII-XIX, Sarajevo 1989, 253-256. 134 Mato Džaja, nav. rad, 1988, 96, 97. 135 Rudolf Zaplata, nav. rad, 1933 (I), 222; B. Gavranović, nav. rad, 1964, 60-62. 136 Ilijas Hadžibegović, O privrednim prilikama u Bosni i Hercegovini posljednjih decenija osmanske vladavine, Prilozi, br. 13, god III, Institut za istoriju, Sarajevo 1977, 107, 127. 137 Đorđe Mikić, nav. rad, 1982, 86; Mato Džaja, nav. rad, 95. 133

39

Милан Вукмановић, Бањалучка пивара, уредио Ђорђе Микић, Бањалука 2000, 25; Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 139 Đorđe Mikić, Austrougarsko razdoblje u Banja Luka, fotomonografija, Banja Luka 1990, 44. 140 Милан Вукмановић, нав. рад, 2000, 28. 141 Trappisten-Abtei “Maria Stern”, Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1901, 208. 142 Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 143 Милан Вукмановић, нав. рад, 2000, 32, 35. 144 Nav. rad, Putokaz, god. IV, 1923, 51, 52; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 148. 145 Jurica Šalić, nav. rad, 2000, 29. 146 Rudolf Zaplata, nav. rad, 1934 (II), 914; Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 35. 138


Uslijed stočne zaraze koja je onemogućila dalji rad sirane, o. F. Pfanner je 1873. godine adaptirao “Schweizerei” (kako je nazivao siranu) u pivaru, nazvavši je “Mala pivara”. Hmelj, zasađen 1872. godine, tek od 1875. godine koristio se u proizvodnji piva, koje je sadržavalo neznatan procenat alkohola. Pivo je u drvenim bačvama transportovano na dalja odredišta zaprežnim kolima.138 Pivaru su trapisti izgradili, jer je uvoz piva za samostanske potrebe bio otežan. Samo za svoje potrebe samostan je godišnje trošio oko 500 hl piva. Njegova prodaja bila je ispočetka ograničena uglavnom na Bosnu.139 Industrijska proizvodnja piva registruje se 1894. godine u Okružnom sudu u Banjaluci i tako nastaje “Banjalučko” pivo, čiji je baštinik današnje “Nektar” pivo.140 Od tih se godine pivo proizvodi prema principima savremene tehnologije, a svježina i kvalitet piva postizala se njegovim skladištenjem u hladnim podrumima.141 Za dalji razvoj trapističkog pivarstva jedan od najzaslužnijih ljudi bio je češki pivar Elegijus Blavart, koji je polaznicima “Doma naučnika” predavao stručni predmet o pivarstvu.142 Osim u banjalučkim, zadnjih godina XIX vijeka, trapističko pivo prodavalo se i u drugim gostionicama banjalučke regije: Pribiniću, Tesliću, Tešnju, Gradišci, Kotor Varošu, Prijedoru, Bosanskom Novom, Varcar Vakufu, Jajcu, Travniku, Bosanskoj Krupi, Sanskom Mostu, Bihaću, Livnu, Dubici, Dobrljinu, a otpremano je i u Dalmaciju. Probijanje u ostale bosanske varoši nije bilo moguće, imajući u vidu postojanje “Dioničke pivare” iz Sarajeva, vladinog pivarskog giganta koja je godišnje proizvodila preko 130 000 hl piva, što je bilo deset puta veća količina od piva proizvedenog u samostanu “Marija Zvijezda”.143 Početkom XX vijeka pivnice sa podrumima u kojima se točilo “Banjalučko” pivo otvorene su još u: Jajcu, Prijedoru, Bosanskom Novom, Bugojnu, Donjoj Tuzli i Prnjavoru.144 Počekom 80-tih godina XIX vijeka trapisti su već koristili vršilice i mašine za košenje, uvezene iz inostranstva. Koristili su željezni plug sa dva točka poznat i kao “švabac”, dok se u susjednim individualnim domaćinstvima još uvijek moglo vidjeti drveno ralo.145 Za vrijeme o F. Pfannera već su radile: sušionica za šljive i ostalo voće (1876.), fabrika za ciglu i crijep (1877.), mlin za mljevenje kostiju i fabrika tutkala (1877.), voćni šumski rasadnik (1878. godine), suknara sa predionicom i tkaonicom (1878.), nova velika štala za krave (1879.), štamparija sa kartonažom i knjigoveznicom, bačvarska, stolarska i kolarska radionica (1879.). Dolaskom o. Bonaventure I Baiera broj braće ubrzo je narastio do 90. Najviše zbog Pfanner-ovog duga koji je morao da vrati, on se orijentisao na privredni život zajednice otvorivši još: siranu (1882.), novu pivaru (1885.), pekaru (1889.), kožaru (1892.) i fabriku stočne hrane (1893.).146


Ciglana sagrađena 1870. godine u blizini naseobine, nakon kupovine zemljišta od Ahmeta Nurije na lijevoj obali Vrbasa 1877. godine sa kvalitetnijom glinom, premještena je u Baru.147 Vunene tkanine, proizvedene u trapistskoj tkaonici izvožene su na strano tržište.148 U ekonomiji samostana radile su razne zanatlije: Krojači zidari, ciglari, limari, stolari, tesari, pilari, bravari, kovači, ličioci, pećari, staklari, pozlaćivači, suknari, korpari-tkači, pletači čarapa, užari, četkari, cipelari, mlinari, pekari, sirari, pivari i knjigovesci.149 Prva filijala “Marije Zvjezde” bio je Josipovac u Maglajanima, u koji su se još 1878. godine naselili pruski fabrički radnici i propali njemački posjednici. Tu su 1887. godine od trojice kolonista trapisti kupili zemljište i tako postavili temelj “Josefsburga”, prvoj ispostavi, u čijoj se mljekari Bačvari i sirani dnevno proizvodilo između 2 000 i 4 000 litara mlijeka, sira i maslaca. U Josipovcu bilo je razvijeno i svinjarstvo, zatim zanatsva raznih profila, poljoprivreda i pčelarstvo. Sagradili su i žitnice u kojima su čuvali otkupljeno žito za svoj mlin. Trapisti su 1893. godine od jednog njemačkog koloniste u Gornjoj Topoli kupili 40 duluma zemlje i u Rovinama osnovali “Marienburg” (“Marijin dvor”), svoju drugu filijalu. Sa poljoprivrednicima iz Brezičana kod Prijedora, Martinom Matoreom i Alf. Antunom Petoverom, Obućari sklopio je 28. juna 1893. godine o. Bonaventura I Baier ugovor o kupovini zemljišta, veličine 500 duluma sa 15 parcela (kućište, šuma, šikara, oranica, šljivik). Bio je to pokušaj da se trapisti nasele u okolinu Prijedora, koji je i ranije propao za vrijeme o. F. Pfanner-a, zbog neslaganja sa biskupom P. Vuičićem.150 Augustin–Gusti Nikić, nav. rad, 19. Đorđe Mikić, nav. rad, 1982, 86. 149 Nav. rad, Putokaz, god. III, 1923, 153, 154; Rudolf Zaplata, nav. rad, 1934 (II), 915; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 135-137. 150 Ivanko Vlašićak, nav. rad, 1924, 44; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 141-143. 147 148

41

Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 144, 145. Ivanko Vlašićak, nav. rad, 48; Rudolf Zaplata, nav. rad, 1934 (II), 916; Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 35. 153 Stjepan Hadrović, Zemljopis Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1902, 87. 154 Verica Stošić, Propisi sirotišta “Marija Zvijezda”, Гласник Удружења архивских радника Републике Српске бр. 1, год. I, Бањалука 2009, 456, 457. 155 Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1912, 354. 151 152


Kupovinom zemlje i šuma o. Dominik Assfalg znatno je proširio samostanski posjed. Ovaj opat kupovinom zemljišta 1896. godine od seljaka Ivana Lipovca i Peje Marića iz Budžaka, proširio je posjed u najbližem susjedstvu. Za odgajanje crnogorične šume 1894. godine o. D. Assfalg zasadio je kompleks od 1 200 m2 rasada, odakle se dobijala crnogorica za pošumljavanje velikih površina. “Mala krčevina” (veliki kompleks površine 70 000 m2) ispašom i sječom devastirana je za njegovo vrijeme, dok je jedan dio za sijanje ječma tokom vremena iskrčen. Drugi dio tokom 1897/98. godine pošumljen je borovima i arišom. Marta 1901. godine za 3 000 forinti Hadži Muharem beg prodao je o. D. Assfalg-u mlin na lijevoj obali Vrbasa, koji je porušen i na njegovom mjestu 1903. godine podignut je novi. Polje na lijevoj obali Vrbasa, površine 35 240 m2 za 28 000 kruna, kupio je 1903. godine o. D. Assfalg od Hašima Vehabovića. U Gornjim Bakincima, kod Mahovljana, juna 1905. godine Smail beg Kulenović prodao mu je 226 duluma šume.151 Za vrijeme o. D. Assfalg-a sagrađeni su u Trapistima od privrednih objekata: opšti rasadnik (1894.), nova suknara (1897.), fabrika boja sa bojadisaonicom i praonicom (1898.), hidrocentrala (1899.), hladnjača (1899.), stolarska radionica, radionica za proizvodnju kalupa, silos za pšenicu (1901.) i novi mlin sa modernim uređajima (1910.).152 Početkom XX vijeka samostanska fabrika sukna, pored sarajevske fabrike ćilima i fabrike svilenih i vunenih gajtana u Kovačićima i u Koševu kod Sarajeva, bila je nosilac bosansko-hercegovačke tekstilne industrije, koja je podrazumijevala specijalna znanja (predenje, tkanje, bojadisanje, tiskanje i pravljenje odjeće).153 U okviru samostanskog kompleksa radio je “Zemaljski zavod za poljoprivredna istraživanja”, koji je kasnije prerastao u “Veterinarsko pastuvsko stanište” i “Poljoprivredni zavod”. Legalizacija tržišne privrede njihovih proizvoda (pivo, sir, tkanine) izvršena je 1893. godine registracijom firme “Bier, Käse cum tucher zeugung Maria Stern”, koja od 1899. godine nosi jednostavan naziv “Maria Stern”.154 Prije Prvog svjetskog rata trapistička opatija “Marija Zvijezda”, bila je nadaleko poznata po izvrsnom medu i pčelarskim stručnjacima.155 Na Milenijumskoj izložbi o Bosni i Herce-

Suknari


42

Razvoženje trapističkih proizvoda (sir i brašno) u okolna mjesta

Reklama za “Trapisko brašno” u Otadžbini 1923. godine

govini održanoj u Budimpešti 1896. godine, predstavili su se trapisti vrlo kvalitetnim voskom.156 Brašno samljeveno u mlinovima na Vrbasu prodavali su trapisti pekarima osim u Banjaluci, i u Bugojnu, Livnu i Zenici. Pšenično brašno proizvodili su 1910. godine u 12 brojeva i izrađivali šezdeset vrsta finog sukna od najfinije vune.157 Tokom narednog perioda proizvodnja brašna uznapredovala je, a stovarište vrlo traženog “trapiskog brašna” tokom dvadesetih godina prošlog vijeka nalazilo se u dvjema banjalučkim ulicama, Ferhadiji i fra Grge Martića.158 Dvadesetih i tridesetih godina prošlog vijeka u Trapistima od privrednih radionica bile su u pogonu: pivara, bačvarna, stolarija, bravarna, kovačnica, kolarna, tkalnica, krojačnica, cipelarna, sedlarna, knjigoveznica i štamparija knjiga.159 Sirom “La Trappe”, koji se prodavao na trgovima Budimpešte, Graca i Beča, i danas se ponosi čitava banjalučka regija. Metodologija njegove proizvodnje i danas je tajna.160 Poslije Jubilarne izložbe održane 1898. godine Босна и Херцеговина на Миленијумској изложби у Будимпешти године 1896, Издање Изложбеног уреда Бос.-херцеговачке Земаљске владе, Сарајево 1896, 155. 157 “Trapisti Marija Zvijezda kod Banjaluke prave glasoviti trapistički sir, Narudžbe prima Uprava trapista Marija Zvijezda Banjaluka” (plakat-reklama), Napredak, hrvatski narodni kalendar za prestupnu godinu 1911, god. IV, Napredak, Hrvatsko kulturno društvo, Sarajevo 1910, bez paginacije. 158 Отаџбина бр. 4, 5, 6, год. I, Бања Лука 15. 09, 22. 09. i 29. 09. 1923, 4. 159 “Iz naših radionica”, Putokaz, riječ našim pitomcima, god. I, br. 5, izdaje Uprava trapiskog samostana “Marija Zvijezda”, Banja Luka svibanj 1920, 5, 21, 22. 160 Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 9, 10. 156

43

Nav. rad, Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1901, 208. Augustin–Gusti Nikić, nav. rad, 20. 163 Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1917, 578. 164 Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 37. 165 Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 166 Slavko Kirin, 120 godina sira Trapista, Mljekarstvo 53 (1.), Zagreb 2003, 52, 53, 56. 167 Народна енциклопедија српско-хрватско-словеначка, (уредник Станоје Станојевић), IV, књ. Ц-Ш, Београд 1924, 581. 168 Каменко М. Милошевић, Јово Палавестра, Споменица Занатско-индустријске и пољопривредне Изложбе одржане у Сарајеву од 24. септ. До 2. окт. 1921, Сарајево 1921, 38. 169 Augustin–Gusti Nikić, nav. rad, 18, 22; Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 37. 161 162


u Beču, trapist sir dobio je naročito veliki ugled.161 Zbog poboljšanja mlijeka, koje se koristilo za kvalitetniju izradu sira, bolje pasmine krava nabavljane su iz Bavarske.162 Zajedno sa svojim filijalama u Josefsburgu u Rudolfstalu i Marienburgu u Windthorstu, samostan je i tokom Prvog svjetskog rata važio za bolje odgajivače marve.163 Količina isporučenog mlijeka iz mjesnih gazdinstava trapističkoj sirani iznosila je 1930. godine od 7 000 do 8 000 litara dnevno.164 Sir se pasterizovao i pakovao u pakete od 4, 8 kg i slao poštom, tj. otpremao putem željeznice po cijeloj zemlji.165 “Trapist” rezervno je ime za sve varijante sira “Port du Salut”, koji se proizvodi u francuskom samostanu “Notre-Dame de Port-du-Salut” (“Naša gospa od luke spasa”) i “Maineu” (“Entrammes”). Samostanska proizvodnja “Trapist sir-Maria Stern” započeta je 1872. godine, a desetak godina kasnije dolaskom o. Ignacija iz francuskog samostana “Notre-Dam de Port-duSalut”, otpočela je proizvodnja kvalitetnijeg sira. Na tržište Austrougarske sir, u čijoj proizvodnji je učestvovalo deset specijalista, otpreman je poštanskim kolima. Tih godina, izgradnjom sirane 1887. godine u Josipovcu (Aleksandrovac), kao i 1893. godine u Novoj Topoli, proizvodnja sira se povećala. Početkom XX vijeka u obje ove sirane proizvodilo se između 12 i 15 vagona najkvalitetnijeg sira. Trapist sir pravljen u mljekari Josipa Modly-a iz Dežanovca metodologijom iz “Marije Zvijezde”, nagrađen je 1906. godine na Hrvatsko-slavonskoj gospodarskoj izložbi u Zagrebu. Tradicija proizvodnje danas je nastavljena u Bjelovarskoj sirani i u mljekari Staro Petrovo selo. Poprimajući u različitim zemljama specifične lokalne odlike, sir se u određenom stepenu udaljio od svojih izvornih svojstava.166 Nakon Prvog svjetskog rata trapisti su proizvodili između 12 i 15 vagona sira godišnje, koji se konzumirao u svim većim mjestima Kraljevine.167 Na prvoj poslijeratnoj “Zanatsko-industrijskoj i poljoprivrednoj izložbi” održanoj 1921. godine u Sarajevu, odlikovani su trapisti zlatnom kolajnom za doprinos razvoju mljekarstva, kao i za proizvodnju vrsnog sira.168 Sir trapist, razvozio je trapistički redovnik “Bruder” u karosiranim kočijama tridesetih godina u Banjaluci po raznim radnjama. Na pakovanjima na vidnom mjestu bilo je napisano “Kraljevski dvorski dobavljač”, što znači da su trapističke proizvode jeli članovi kraljevske porodice Karađorđević.169 Bilo je pokušaja da i drugi, bez originalne recepture, proizvedu sir “ala Trapist”, kao što je


44

Reklama za trapistički sir u Napretku 1910. godine

bio slučaj sa siranom “S. Đogić i braća”.170 Tridesetih godina XX vijeka godišnja proizvodnja samostanskog sira iznosila je oko 100 000 kg i oko 10 000 kg maslaca.171 Otimanjem krava 1946. godine nove vlasti su privremeno zaustavile dalju proizvodnju sira,172 koja je nastavljena u periodu socijalizma pod nazivom “Trapist”. Sirana u Aleksandrovcu, razorena tokom borbi 1944. godine, kao i sirana u Novoj Topoli, koja je preživjela rat, nacionalizovane su i ušle u sastav tamnošnjeg “Poljoprivrednog kombinata Vrbas.”173 Gradska mljekara plakat-oglasima šezdesetih godina prošlog vijeka, obavještavala je banjalučane o svojim proizvodima, među kojima i o siru trapistu.174 Danas je pod tim imenom prepoznatljiv u Sloveniji, Hrvatskoj, Srbiji, Rumuniji, Češkoj, Slovačkoj, dok se u Bugarskoj naziva “Trapis”, “Trappista sajt” u Mađarskoj, “Trappisten” u Austriji i Njemačkoj, “Ser trapistow” u Poljskoj.175 Proizvodnja sira ugasila se 1996. godine smrću br. Mohora, koji je jedini znao recept pravljenja sira. Čuvana je kao tajna, koja se prenosila samo na jednog redovnika, poslije čije se smrti povjeravala nekom drugom, vičnom u tom poslu. U novije vrijeme ponovo otpočinje proizvodnja sira na “Caritasovoj” farmi u Aleksandrovcu, kraj Banjaluke i u saradnji sa Zemljoradničkom zadrugom, koja dnevno proizvede tek 30-55 komada sireva. Proizvodnjom rukovodi o. Tomislav Topić, koji se za taj posao obučavao neko vrijeme u francuskom samostanu Mont des Cats kraj Lila u “Livanjski masni planinski sir (ala Trapist)” (plakat-reklama), Napredak, hrvatski narodni kalendar za prestupnu godinu 1930, Napredak, Hrvatsko kulturno društvo, Sarajevo 1929, bez paginacije. 171 A. Dekaris, Kroz Vrbasku banovinu (vodič), Banja Luka 1936, 147. 172 Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 37. 173 Slavko Kirin, nav. rad, 56. 174 Mato Džaja, Banja Luka (vodič), Banja Luka 1960, bez paginacije. 175 Slavko Kirin, nav. rad, 54. 170

45

“Svećenici trapisti opet prave glasoviti sir Trapist,” Katolička tiskovna agencija Biskupske konferencije Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 28. prosinac 2008; Marijan Lipovac, “Dvojica redovnika očuvala sjaj Marije Zvijezde”, Jedini trapistički samostan u ovom dijelu Europe obilježava 140. obljetnicu osnutka, Vjesnik, hrvatski politički dnevnik, Zagreb subota/nedjelja 28. i 29. ožujka 2009, 62; Славиша Сабљић, Тајна манастирског сира, Политика, Београд, понедељак 18. 05. 2009. 177 Ацо Деспић, Занати, индустрија и трговина у Bosna i Hercegovina, izdala sarajevska sekcija Udruženja jugoslavenskih inženjera i arhitekata, Sarajevo 1922, 205. 178 Anto Ćosić, nav. rad, 1994, 39. 179 A. Dekaris, nav. rad, 147. 180 Nebojša Radmanović, Banjalučki okrug 1920. godine (Izvještaj načelnika okruga banjalučkog od 25. juna 1920), Glasnik Arhiva i Društva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine, godina XX-XXI, knjiga XX-XXI, Sarajevo 1980/81, 211. 181 Svetozar Ileščič, Banja Luka, posebni otisak iz Geografskega vestnika, letnik XV, Ljubljana 1939, 48. 176


Francuskoj.176 Dvadesetih godina mlin je mljeo 425 vagona pšenice i po nekoliko vagona kukuruza i raži na godinu.177 Trapisti su imali prvi traktor u ovom kraju, koji se sa novim kosačicama i drešmašinama za vršidbu pojavio na poljima ranih tridesetih godina XX vijeka. U to vrijeme raspolagali su sa tridesetak košnica meda, dok je iz mlina dnevno izlazilo i do četiri vagona brašna i mekinja,178 što je na godišnjem nivou iznosilo 400-600 vagona.179 Uspješnije od ostalih predjela, trapisti su početkom 20-tih godina vodili i svinjogojstvo. Za razliku od žitnih i žirovnih krajeva u kojima se uzgajala bosanska svinja (“bosansko svinjče”) izmiješana sa mangulicom, turopoljcem i engleskim bijelim svinjama, trapistička zajednica na svojim posjedima uzgajala je posljedne čistokrvne svinjske pasmine.180 Za vrijeme opata Bonaventure II Diamant-a, električna centrala, koja je snabdijevala strujom većinu okolnih mjesta,181 zatim pivara kao i suknara prešle su u ruke dioničarskog društva “Industrijska zajednica d. d. Dalmacija, Omiš-filijala Banja Luka”. Pored Dioničke pivare iz Sarajeva,

Reklama za livanjski “ala Trapist” sir u Napretku 1929. godine

Reklama Banjalučke mljekare o proizvodnji sira trapist 1960. godine


46

Proizvodnja sira 80-tih godina XX vijeka

pivara u Trapistima bila je početkom dvadesetih godina drugo veće pivarsko preduzeće, koje je godišnje proizvodilo i do 10 000 hl piva.182 Sirana, kožara, stolarija i bravarija ostale su i dalje u rukama samostana, dok je filijala “Industrijske zajednice”, koja se od 1927. godine naziva “Trappe d. d.” sa sjedištem u Banjaluci likvidirana 1938. godine na vanrednoj skupštini dioničara. Nakon toga nastaju “Električna centrala i pilana d. d. Delibašino selo” i “Pivovara i tvornica tijesta d. d. Delibašino selo”, čiji je vlasnik akcija do kraja rata 1945. godine bila “Prva hrvatska štedionica d. d. Zagreb”. Dugovali su zavodu “Praštedionici” basnoslovnih 13 000 00 dinara. Poplavnice sa štagljem i štalom kupila je Srednja poljoprivredna škola, a zemljište iznad brane oko velikog štaglja na lijevoj obali Vrbasa Vojska Kraljevine Jugoslavije. Samostan je na lijevoj obali Vrbasa zadržao samo 80 hektara oranica, kao i pašnjake, voćnjak i šumu oko samostana na desnoj obali Vrbasa. Mlin “Sv. Josip” sa silosom, dva magacina, stambenu zgradu, štalu, šupu i sporedne prostorije 1914. godine zakupila je firma “Märzl i drug”. Drugim ugovorom o zakupu mlina iz 1935. godine između samostana i ove firme, usmeno je dogovorena podjela prihoda odnosom 60-40% u korist samostana. Tokom Drugog svjetskog rata mlinu su žitarice dovozile firme DIPORIS (Direkcija za ishranu) i ZEMPRO (zemaljski proizvodi). Osim za njemačku vojsku, mlin je bio u službi hrvatske vojske-domobrana, kao i III Gorskog ustaškog zdruga. Prodajom samostanske šume (drvo za izgradnju) za gradnju aerodroma u Trnu 1942/43. godine dugovi su otplaćeni.183

Ацо Деспић, нав. рад, 208. Ivanko Vlašićak, nav. rad, 67; Rudolf Zaplata, nav. rad, 1934 (II), 916; A. Dekaris, nav. rad, 147; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 150; Milan Vukmanović, Između dva rata, Banja Luka, fotomonografija, Banja Luka 1990, 80.

182 183

47

Trapist sir danas

184

Милан Вукмановић, нав. рад, 2000, 66, 68.


Poslije konfiskacije imovine 1946. godine, samostanska pivara zajedno sa fabrikom tijesta predata je u nadležnost Ministarstva poljoprivrede Narodne republike Bosne i Hercegovine. Okružni narodni odbor u Banjaluci preuzeo je Mlin, a pilanu Okružno šumsko-industrijsko preduzeće “Kočmer” iz Banjaluke. Zbog navodne nestašice brašna, krajem 1946. godine prestala je sa radom fabrika tjestenina. Razbijanjem kombinata “Vrbas” na više poslovnih jedinica i osnivanjem “Banjalučke pivare” 1947. godine prestalo je sa trapističkom tradicijom proizvodnje piva.184


48

Graditeljska djelatnost Tokom čitave 1871. godine o. Franz Pfanner popravljao je puteve i projektovao nove. Domaće ljude podučavao je rukovanju novim alatima. Te godine u Vrbasu postavljeni su prvi veliki stubovi i temelji za izgradnju mlina, prema nacrtu o. F. Pfanner-a. Ovim radovima otpočela je gradnja privrednih objekata, koji su bili osnova industrijalizacije čitave banjalučke regije kako se kasnije potvrdilo.185 Gradnja samostanske crkve završena je tokom 1873. godine, kada je samostan “Marija Zvijezda” stavljen pod jurisdikciju opatije “Port du Sant” u zapadnoj Francuskoj.186 U nastavku gradnje novog samostana, završenog avgusta 1875. godine, trapisti su napravili novu štalu, žitnicu, put prema gradu.187 Do 1874. godine podignuti su: ciglana (1869.), kamenolom (1870.), zgrade za ekonomiju, štale i žitnica (1870.), sušnica šljiva i mlin (1872.), pilana na Vrbasu (1872/1873.), mala pivara (1873. godine) i mnoge druge radionice.188 Trapisti su do 1878. godine izgradili prvu i jedinu vjetrenjaču u ovom kraju, koju o. F. Pfanner pominje u opisu borbi u Banjaluci 14. avgusta 1878. godine: “Puške prašću kano naša vjetrenjača.”189 Tokom ustanka 1877. godine o. F. Pfanner uredio je bolnicu, koja je početkom austrougarske okupacije prestala sa radom, prije svega zbog manjka kvalifikovanog bolničkog osoblja.190 Novosagrađena bolnica, sjeverno od samostana, otvorena je 2. februara 1879. godine,191 a za prve pacijente imala je austrougarske vojnike iz 1878. godine.192 Bila je to prva opšta bolnica u Bosanskoj Krajini opremljenja osnovnim medicinskim priborom, a kao vazdušna banja služila je i za oporavak.193 Kasnije je pretvorena u “Azil za radnike”, angažovane za izvođenje civilnih radova, koji im nije plaćan, ali im je bilo sve na raspolaganju, od hrane i odjeće do smještaja.194 Trapisti su dosta doprinijeli izgradnji nove banjalučke katedrale, za čije podizanje su 1884. godine biskupu fra Marijanu Markoviću poklonili 75 000 komada cigle i 25 000 komada crijepa. Darovali su im i drvo, a u svojim radionicama za katedralu izradili su prozore i vrata.195 Prior Bonaventura I Baier nastavio je graditeljsku aktivnost, u čemu mu je pomogao Petar Zimmerman,

Ivica Božinović, nav. rad, 2009. Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 67-69. 187 Rudolf Zaplata, nav. rad, 1933 (I), 222; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 60-62. 188 Ivanko Vlašićak, nav. rad, 39; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 75; Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 35. 189 Jurica Šalić, nav. rad, 2000, 29. 190 Rudolf Zaplata, nav. rad, 1934 (II), 915. 191 Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 78. 192 Ivanko Vlašićak, nav. rad, 38. 193 Augustin-Gusti Nikić, nav. rad, 19. 194 Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 38. 195 Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 185 186

49

Nav. rad, Putokaz, god. III, 1923, 153, 154; R. Zaplata, nav. rad, 1934 (II), 915; B. Gavranović, nav. rad, 1964, 101, 135-137. 196


upravnik samostana i župnik u Aleksandrovcu. Proširenje crkve i postavljanje zvonika završeno je 1885. godine, a 1887. godine postavljen je novi veliki oltar, sa dva sporedna, dok je sakristija opremljena novim velikim ormarom. Portal na prednjem frontu samostana (ulaz u crkvu) dovršen je iste godine. Frontalni dio samostana, dogradnjom na sjevernom i južnom kraju, produžen je tokom 1888/1889. godine. Tih godina adaptiran je i trakt “Azila” za siranu, a podignute su još neke zgrade, kao i kuća za poslugu i nova velika hladnjača. Otvoreni dio potoka Raškovca, koji je išao od samostana do Vrbasa, presvođen je 1890. godine. Zid od opeke oko samostana, dužine 1182 m, dovršen je godinu dana kasnije. Nova bolnica adaptirana je 1892. godine, postavljeno je kupatilo sa parnom kotlom i sagrađen je veliki štagalj na lijevoj strani Vrbasa. Novi prevoz preko Vrbasa (2 lađe), regulisan je prije izgradnje mosta, dok je stari štagalj adaptiran za štalu, a podignuta je i kožara. U štali izgrađenoj 1893. godine postavljena je parna mašina za krmu. Na Vrbasu je postavljeno i veliko vodeno kolo, koje je služilo za pogonsku snagu raznih industrijskih objekata.196 Uslijed proširenja samostanskog posjeda, potreba za izgradnjom mosta osjetila se i na lijevoj obali Vrbasa. Sve do izgradnje željeznog mosta sv. Bernard, prevoz preko Vrbasa odvijao

Gradnja samostana 1888/1889. godine

Dogradnja novog samostana 1928. godine


50

Gradnja mosta sv. Bernard 1904. godine

Most u Trapistima, Božidar Nikolić (1957), tempera (59X44 cm)

se kerepom (skela), postavljenim u januaru 1874. godine.197 O. Dominik Assfalg odmah po preuzimanju dužnosti, pokrenuo je pitanje izgradnje mosta, koja je započela 28. marta 1904. godine, a troškove su po ugovoru snosili Zemaljska vlada i samostan, podjednako. Most je pušten u saobraćaj 12. novembra iste godine, a 27. novembra u prisustvu mnogih gostiju, gradskih i vojnih vlasti blagoslovio ga je banjalučki biskup fra Marijan Marković. Tokom Drugog svjetskog rata most je porušen, pa ponovo izgrađen.198 O. D. Assfalg podigao je tokom 1896/1897. godine nove zgrade pivare i suknare, za koje je kupio parnu mašinu od 50 konjskih snaga od “Uprave za regulaciju dunavskih brzaca” u Željeznim vratima u Oršovi (Rumunija). Krajem 1899. godine opat D. Assfalg na Vrbasu je sagradio turbine od 60 konjskih snaga i drvenu branu radi višeg pada. Hidroelektrana je sagrađena prema planu bečke firme “Schuckert”, a turbine je postavila takođe firma iz Beča, “Fähndrich”. Samostan je 27. marta 1899. godine dobio električnu rasvjetu, koja je 1902. godine prenijeta i u neke stanove u gradu. Na molbu banjalučana 1910. godine, Uprava samostana proširila je hidroelektranu ugradnjom novih turbina, snage 300 konjskih snaga. Nova brana od betona sagrađena je 1914. godine.199 Novu kapelu sv. Ive na groblju, nakon što je 1906. godine izgorjela, o. Dominik Assfalg sagradio je Augustin-Gusti Nikić, nav. rad, 19. Nav. rad, Putokaz, god. IV, 1923, 53; Ivanko Vlašićak, nav. rad, 50; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 147. 199 Nav. rad, Putokaz, god. IV, 1923, 51, 52; Ivanko Vlašićak, nav. rad, 48, 49; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 147, 148; 197 198

51

Jurica Šalić, nav. rad, 1999, 45, 46. Nav. rad, Putokaz, god. IV, 1923, 15; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 144. 202 Nav. rad, Putokaz, br. 5/6, 1928, 139; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 149; Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 64; Milan Vukmanović, nav. rad, 107; Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 200 201


novu prostraniju kapelu od cigle i bez vrata. Ista kapela u novije vrijeme temeljno je obnovljena, služeći svojoj svrsi i danas. Svetište sv. Ive u Trapistima šezdesetih godina postaje regionalno prostenište, u koje na praznik sv. Ivana Krstitelja dolazi mnoštvo vjernika iz grada i okolnih sela.200 O. D. Assfalg nakon smrti o. B. I Baier-a preuzima zemljište od zadužbine “Bezgrešno začeće” u Zemuniku na kome 1896. godine podiže radionice, sagrađuje i naseljava novi samostan, gdje je godinu kasnije uspostavljen priorat. Za ovu gradnju dobio je 8 000 forinti lično od austrijskog cara. Međutim, zbog krize poslije Prvog svjetskog rata, samostanski rad u Zemuniku je otežan, a većina braće 1920. godine vraća se u banjalučku “Mariju Zvijezdu”.201 Zgrada, sagrađena 1914. godine za potrebe “Sirotišta”, tokom Prvog svjetskog rata služila je kao Vojna bolnica za austrougarske vojnike i “Ortopedija” (“Carska i kraljevska rezervna bolnica Banjaluka, Ortopedski zavod Marija Zvijezda”), koja je ratne invalide snabdijevala ortopedskim pomagalima. Nakon 1918. godine u njoj su stacionirani ratni invalidi. Od 1922. godine bolnicu sa apotekom preuzeo je Klemens Pinkes Longinus, a trapisti su se u nju ponovo uselili 1923/24. godine pod o. Bonaventurom II Diamantom.202 Temelji nove crkve udareni su na praznik sv. Bernarda, 20. avgusta 1925. godine, a svi radovi završeni krajem jula

Izgradnja hidroelektrane 1899. godine


52

Izgradnja nove crkve 1925/1926. godine

naredne godine. Kao materijal za temelje i konstrukciju crkve koristio se “portlandcement” i željezo, do tada nepoznati kod nas. Planovi za njenu izgradnju izrađeni su u samostanu, uz pomoć njemačkog arhitekte Seidlera iz Minhena. Crkva je imala tri lađe, pokrivene krovom. Nad glavnim ulazom je lik sv. Jurja, drugog zaštitnika Bosne, i lik sv. Ilije, prvog zaštitnika Bosne. Na desnoj strani vrata izrađenih u romanskom stilu, uklesan je sv. Petar, a na lijevoj sv. Pavao.203 Samostanska crkva, u potresu 1969. godine jako oštećena, sanirana je 1972. godine, kao i u nekoliko narednih godina poslije manjih potresa.204

“Nova crkva opatije Marije Zvijezde”, Putokaz, br. 1, god. IX, Riječ našim pitomcima, sa dopuštenjem crkvenih i redovničkih starješina, veljača 1928, 9, 10; Smail Tihić, Kolonija Trapista i crkva “Marija Zvijezda” u Delibašinom selu kod Banjaluke, Putevi 3, Banjaluka maj-juni 1968, 282; Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 204 Jurica Šalić, Hod u vjeri, Banja Luka i okolica, Banja Luka 1991, 207. 203

53

Austrijski putopisac Henrik Renner, posjetio je Banjaluku odmah nakon okupacije, 1878. godine i trapiste opisao kao “gologlave ćutljivce u bijelosivim mantijama”. U samostanu je vladala strogost, koju su poštovali pripadnici sve tri vjere. Molitvu su započinjali već u dva sata izjutra, odričući se svih ovozemaljskih užitaka. Svojim korisnim djelovanjem postali su centar civilizatorskog razvoja, pri čemu je najvažnije bilo podučavanje mladih, zabilježio je Henrik Rener.205 Desetak godina kasnije, Johannu von Asbothu trapisti su po svemu ličili na muslimanske derviše.206 Prosvjetna djelatnost započela je sa o. F. Pfanner-om. Sve do tada katolička muška djeca školovala su se u srpskoj pravoslavnoj osnovnoj školi, dok se djevojčice nisu školovale.207 “Rimska kurija za propagandu vjere” (“Congregatio de Propaganda Fide”) uslovila je Pfanner-u podršku za osnivanje samostana u Delibašinom selu, otvaranjem “Sirotišta” za katolike, koji bi dobijali i obrazovanje u zanatima.208 “Sirotište” za nezbrinutu djecu, otvoreno je u zapadnom krilu samostana primanjem četiri dječaka 1. marta 1878. godine.209 Nakon mjesec dana rada bilo je u “Sirotištu” 20 dječaka, a do 1928. godine rekordnih 2 166. Do 1934. godine primili su trapisti preko 2 500 pitomaca, a računa se da je do kraja Drugog svjetskog rata, kada je “Sirotište” prestalo sa radom, kroz njega prošlo oko 4 000 dječaka.210

Mato Džaja, nav. rad, 1988, 157, 158. Johann von Asboth, Bosnien und Herzegovina, Wien 1888, 380. 207 Стојан Бијелић, нав. рад, 292. 208 Mato Džaja, nav. rad, 1988, 97. 209 Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 78. 210 Ivanko Vlašićak, nav. rad, 39; Rudolf Zaplata, nav. rad, 1934 (II), 915; Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 38. 205 206


Prosvjeta, kultura i umjetnost

Rukopis učenika Rimokatoličke osnovne škole iz 1900. godine


54

Pitomci na ručku, kraj XIX vijeka

Spavaonica

Za upravnika “Sirotišta” o. F. Pfanner je imenovao o. Bedu pl. Vestaneka, a za učitelja o. Kazimira Benca. Od 1882. godine Zavod je vodio o. Cozim, a od 1883. godine opat Kazimir. O. D. Assfalg donio je posebne propise o radu “Sirotišta”. Popisi sadrže 23 poglavlja (Postanak i svrha Sirotišta, Sredstva Sirotišta, Uprava zavoda, Direktor, O personalu koji je u Sirotištu namješten, Primanje djece u Zavod, Istupi ili otpusti, Disciplinarni propisi u sirotnici, Škola, Nadzor, Općenite odredbe, Blagovalište, Dječije molitve, Spavaonica, Poslovi djece, Bolnica, O pranju, Odmor i šetnja, Kupanje, Štovanje propisa, Kazne, Zaključne odluke),211 koja govore o životu i radu ove ustanove. Od 1882. godine Zavod je vodio opat Cozim, a od 1883. godine opat Kazimir. Nastava je vođena na hrvatskom jeziku, zbog čega su angažovani i svjetovni učitelji, uglavnom iz Zagreba: N. Božić, N. Matković, I. Marić, F. Tolić, D. Fišer i J. Marković. Podršku u radu dobijali su i od raznih udruženja bosanskih Hrvata. Samo od “Napretka”, hrvatskog kulturnog i prosvjetnog društva, škola je 1922/1923. godine dobila 10 000 kruna pomoći.212 Na poziv o. F. Pfanner-a, a ne biskupa Paškala Vuičića, kako tvrdi Hamdija Kreševljaković,213 u jesen 1872. godine iz Zagreba su došle Milosrdnice, učiteljice za djevojčice, koje su otvorile osnovnu školu “Sv. Vinka Paulskog”, Verica Stošić, nav. rad, 465-487. Nav. rad, Putokaz, br. 5/6, 1928, 138-140; Rudolf Zaplata, nav. rad, 1933 (I), 222; Rudolf Zaplata, nav. rad, 1934 (II), 914, 915; Augustin–Gusti Nikić, nav. rad, 25. 213 Hamdija Kreševljaković, Dolazak milosrdnica u Bosnu 1871. god, Napredak, hrvatski narodni kalendar za prestupnu godinu 1929, br. 3, god. III, Napredak, Hrvatsko kulturno društvo, Sarajevo 1928, 29. Nav. rad, Putokaz, br. 5/6, 1928, 138-140; Rudolf Zaplata, nav. rad, 1933 (I), 222; Rudolf Zaplata, nav. rad, 1934 (II), 914, 915; Augustin–Gusti Nikić, nav. rad, 25. 211 212

55

Rimokatoličke škole časnih sestara u Bosni i Hercegovini, Napredak, hrvatski narodni kalendar za prestupnu godinu 1924, Napredak, Hrvatsko kulturno društvo, Sarajevo 1923, 53. 215 Đorđe Mikić, nav. rad, 1990, 59. 216 Nav. rad, Putokaz, god. III, 1923, 112; Ivanko Vlašićak, nav. rad, 39, 40; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 100, 101; Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 27; Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 217 Đorđe Mikić, nav. rad, 1990, 59. 218 Augustin-Gusti Nikić, nav. rad, 25; Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 219 Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1912, 353. 214


tj. “Sestara milosrdnica”. O. F. Pfanner kupio im je zgradu i vrt za 7 000 forinti. U prvo vrijeme snosio je sve troškove oko njihovog izdržavanja. Za upravnika je imenovao opata Bedu pl. Vestaneka, a za učitelja opata Kazimira Benca. Tih je godina upraviteljica bila Nedjelka Brajec, dok su ostale učiteljice bile takođe Hrvatice: sestra Akvilina, Karola Jakušić, Melanija Kukolja.214 “Milosrdnice” su pokrenule muzičku školu za djevojčice, zabavište, školu ručnog rada i internat za učenice sa strane.215 Oktobra 1879. godine po pozivu o. F. Pfanner-a u trapiste su iz Badena došle i “Klanjateljice kongregacije predragocjene krvi Isusove” (danas “Klanjateljice Krvi Kristove”). One su za vrijeme “Kulturkampfa” dekretom 1873. godine protjerane iz svoga samostana u Gurtweilu (Baden). Pod vođstvom s. Hermine Gantert u Banjaluku je stiglo 16 sestara. Za stanovanje su dobile staru tursku kuću (harem) u gradu, koju su 1918. godine preuredile u samostan. Posebno su se u radu sa djecom istakle dvije njihove učiteljice Gregorija Ježeg i Brigita Pelican. Izdržavajući ih ispočetka, novo naselje ovih sestara o. F. Pfanner nazvao je “Sv. Josip u Nazaretu”. Osim u “Nazaretu” u Budžaku otvorile su i vodile škole na hrvatskom, njemačkom i italijanskom jeziku u: Banjaluci, Aleksandrovcu, Topoli i Mahovljanima.216 Osim prosvjete bavile su se ove učiteljice još i zemljoradnjom, vrtlarstvom i uzgojom krava.217 Po bojama svojih redovničkih koprena kojima su pokrivale glave, časne sestre iz “Nazareta” u narodu su nazivane “crnim časnim sestrama”, dok su časne sestre “Sv. Vinka Paulskog” nazivane “bijelim časnim sestrama”.218 Prve su bile Njemice, a druge Hrvatice.219

Učitelj o. Kazimir Benc


O. Bonaventura I Baier, koji je prevodom pravila trapističkog reda sa francuskog na njemački jezik220 i sam lično doprinjeo razvoju kulture, 1890. godine proširio je zgradu “Sirotišta”, jer je broj dječaka do te godine porastao na 80 učenika. Pošto je 1889. godine o. Kazimir premješten u Maglajane, uprava “Sirotišta” povjerena je o. Josipu Kiferle-u, koji je uz novog učitelja o. Bernardin-a Gaber-a preuzeo brigu o odgoju djece, sve do dolaska o. Dominik-a Assfalg-a na čelo “Sirotišta” 1890. godine. Novi učitelji bili su o. Hieronim Kutich i o. Robert Mašek. Nakon dolaska o. Dominika Assfalga na čelo samostana, upravu preuzima o. Bernardin Gaber. O. Hieronim Kutich premješten je u Maglajane, a o. Kazimir u Novu Topolu. O. Kazimir ponovo vodi “Sirotište” od 1892. godine. Tih godina kao učitelji kroz zavod prošla su brojna braća: Borgija, Krispin, Ćiril, Placido, Franjo, Bonifacije, Justin, Makarije, Antun, Rok, fra V. Kostolny, Klimakus, Fridrih, Lovro, Rogacijan, Celestin, Francisko. O. Kazimir 1893. godine odlazi u “Sirotište”, a na njegovo mjesto postavljen je otac Bazilije Böhm, a nakon njega o. B. Gaber do 1897. godine, kada ga mijenja o. Robert Mašek.221 Trapisti su za vrijeme o. D. Assfalga izdavali časopis “Sveti Anto Padovanski i kruh siromaha u Bosni” (“Der hl. Antonius v. Padua und das Brot der Armen in Bosnien”). Časopis koji je izlazio četiri puta godišnje, štampao se u Kölnu. Njegov

Pitomci 1898. godine

Brat Feliks

220 221

Nav. rad, Putokaz, god. IV, 1923, 14; Ivanko Vlašićak, nav. rad, 45. Nav. rad, Putokaz br. 5/6, 1928, 141-143, 145, 146

57

Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 146, 148, 149. Nav. rad, Putokaz br. 5/6, 1928, 142, 143. 224 Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 101. 222 223


visoki protektor bio je sarajevski nadbiskup dr Josip Štadler, koji je od milodara, dobijenih preko ovog časopisa imao 25 000 zlatnih kruna za svoj časopis “Hrvatski dnevnik”. O. D. Assfalg osnovao je 1894. godine “Azil” za djecu iz “Sirotišta” koja su bila manje nadarena za školu. Djeca su u “Azilu” učila zanat. Za vrijeme ovog školovanja koje je trajalo 3-4 godine, dječaci su dobijali od samostana stan, hranu, odjeću i poduku.222 “Azil” je do 1901. godine vodio br. Feliks, zatim br. Servacije do 1903. godine, kada br. Feliks postaje kućni ljekar u “Sirotištu”.223 “Sirotište” sa školom (“Sirotinjski zavod o. o. Trappista i Rimokatolička osnovna škola” - “Trappisten Waisenhaus u röm.-katholische Elementar-Shule”), preuređeno je 1898. godine.224 Od predmeta djeca su imala: nauku o vjeri, osnove poduke o čitanju i pisanju, računstvo, prirodopis, sveopći zemljopis, fiziku, gospodarstvo i povijest. Škola je imala: salu, kabinet za prirodopisnu zbirku i kabinet za vjeronaučku nastavu, dvije učionice, radionicu, kuhinju sa trpezarijom, kupatilo, bolničku sobu, dvije kancelarije, biblioteku, kino, školsko dvorište, učiteljski vrt, igralište i zemljište za praktičnu nastavu. Ocjenjivana su opisno: odličan, vrlo dobar, dobar, slab i rđav. Kao nastavni, korišćen je u školi tzv. “bosanski jezik”, sa fonetskom slovnicom, što je naredbom Zemaljske vlade od 1883. godine važilo za sve osnovne škole u Bosni i Hercegovini, sve do 1907. godine kada se kao službeni

Grupa pitomaca sa bratom Feliksom 1903/1904. godine

Otisak pečata “Sirotišta” i osnovne škole

Polaznici “Sirotišta” sa nastavnicima na izletu krajem XIX vijeka


58

Bosanski slavuj, tamburaški zbor 1916/1917. godine

Zgrada Doma naučnika

uvodi srpsko-hrvatski jezik.225 Poslije povratka zgrade, u kojoj je do 1923. godine bila smještena “Ortopedija”, u nju se preselila redovnička zajednica, a “Sirotište” izmijenjenog naziva (“Sirotište sv. Bernarda i rimokatolička osnovna škola”) preselilo se u staru samostansku zgradu.226 Djecu je u školi muzici učio o. Ambroža Hermes iz Luksemburga. U školskoj 1903/4. godini bilo je ukupno 150 pitomaca, a novi učitelji do 1918. godine su redovnici: Blaž, Matej, Servacije, Hilarije, Silvestar, Anselmo, Robert, Celestin, Maksimilijan, Kalisto, Mavro, Mihovil, Eugen, Ivan, Flavijan, Emeran. Tamburaški zbor “Bosanski slavuj” osnovan je 1914. godine u “Sirotištu”. Ovom zboru o. D. Assfalg darovao je zastavu, koju su izradile časne sestre iz “Nazareta”.227 O. D. Assfalg osniva 1898. godine “Juvenat”, u koji su na dalje školovanje primani nadareniji dječaci, između, 12 i 15 godina, koji su željeli postati trapisti. Učili su gimnazijske predmete, a poslije toga išli su dvije godine u novicijat. Dječaci iz “Juvenata” nosili su bijele redovničke habite i nazivali su se oblati. Po završetku novicijata i nakon polaganja redovničkih zavjeta, nastavili su filozofsko-teološke studije i time se spremali za svešteničko zvanje. Samostanski život i ishrana bili su prilagođeni njihovom uzrastu. Često su im bili organizovani izleti, a u vrijeme školskih praznika ostajali su u samostanu i obavljali razne manuelne poslove. Novi “Dom naučnika” (“Naučnički dom u sirotištu sv. Bernarda i rimokatolička Verica Stošić, nav. rad, 461, 465. Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 227 Nav. rad, Putokaz br. 5/6, 1928, 147-152. 225 226

59

Nav. rad, Putokaz, god. IV, 1923, 89-91; Nav. rad, Putokaz br. 5/6, 1928, 144, 210-212, 213-218; Ivanko Vlašićak, nav. rad, 50-52; Rudolf Zaplata, nav. rad, 1934 (II), 916; Berislav Gavranović, nav. rad, 1964, 150; Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 228


obrtna produžna škola u Delibašinom selu”), za prijem 30 dječaka sagradio je 1900. godine O. D. Assfalg. Dnevni red i ishrana bili su podešeni prema njihovom uzrastu. U tom Domu, pod pokroviteljstvom banjalučkog biskupa fra Joze Garića, osnovano je 1918. godine “Društvo naučnika”. Tokom školovanja, dječaci su od Društva dobijali besplatan stan, hranu i odjeću. Učenici su učili: knjigovodstvo, stručno crtanje, privredno dopisivanje, muziku i dr. Kroz “Dom” je od 1893. do 1928. godine prošlo oko 350 mladića učeći 17 zanata: 65 stolara, 49 bravara, 38 cipelara, 13 tkalaca, 30 kolara, 23 krojača, 19 kovača, 17 bačvara, 16 sedlara, 11 slagara, 7 knjigovezaca, 7 vrtlara, 5 limara, 5 soboslikara, 4 zidara, 4 knjigovođa i 3 tesara.228 “Dom naučnika” prestao je sa radom 1928. godine. Na kraju školovanja učenici su dobijali “List osposobljenja” sa spiskom ocjena na poleđini i služio je kao neka vrsta samostanske preporuke za rad. Ocjene su bile opisne. Za marljivost to su:

“Naučnici “ 1917. godine u društvu o. Dominika Assfalga

Primanje novaka u samostan


60

Učionica 1928/1929. godine

izvanredno, ustrajno, povoljno, dostatno i nestalno. Ocjene napredovanja bile su: vrlo dobro, dobro, dovoljno, dostatno i nedovoljno. Iz ovih ocjena proizilazila je preporuka, koja je mogla da glasi: najtoplije, toplo i ne može.229 Za vrijeme o. D. Assfalga, negdje oko 1910. godine, “Zavod” je dobio kino aparat preko koga su se često prikazivali dječiji i naučni filmovi, nabavljani u Beču. Zahvaljujući učiteljima Maksimilijanu i Mavri “Zavod” je dobio i gramofon.230 Od stranih jezika polaznici “Juvenata” dvadesetih godina učili su: grčki, latinski, njemački i francuski, zatim srpski ili hrvatski, a ostali predmeti bili su: nauk vjere, istorija, geografija, matematika, prirodopis, fizika, hemija, pjevanje, gimnastika, crtanje i pisanje. Učenici oblati odjevali su bijele tunike. Birani su vrlo rigorozno i po određenoj proceduri, zbog eventualnog kasnijeg ulaska u novicijat. Oblatima je na kraju godine dodijeljivano svjedočanstvo na kome je pisalo: “Humanistička gimnazija u opatiji Marija Zvijezda, reda obnovljenih Cisterčana kod Banja Luke, Bosna”.231 Od 1922. godine školu su pohađali učenici izvan zajednice, a ocjenjivalo se od te godine sa: vladanje – primjerno, vrlo dobro, dobro, prilično i loše; prolazak-vrlo marljiv, marljiv, prekidan, neuredan i nikako; uspjeh-odličan, vrlo dobar, dobar, dovoljan i nedovoljan. U četvrtom razredu učili su se: nauka o vjeri, srpski ili hrvatski jezik, račun sa geometrijom, geografija, povijest, prirodoslovlje, krasnopis, crtanje, pjevanje, gimnastika i ručni rad. Učilo se u dvije Ivica Božinović, nav. rad, 2009. Anto Ćosić, nav. rad, 32. 231 Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 70; Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 229 230


Pitomci na nastavi muzike i pjevanja

školske sobe, a u svakoj od njih bila su po dva godišta. U svakoj klupi sjedila su po dva učenika, a ispred njih tabla i učiteljev sto. Po zidovima su bile obješene geografske karte. Učitelji su bili svjetovnjaci i dolazili su u samostan samo radi nastave, dok je vjeronauku nadzirala Banjalučka biskupija. Školski raspust nastupao je krajem juna svake godine. Pitomci koji su preminuli u Zavodu, a nisu imali rodbinu, sahranjivani su u tzv. “Dječjem groblju” u susjednom Mađiru.232 Od 1879. godine u samostanu je proradila i štamparija “Srca Isusova” u kojoj su radili redovnici i pitomci “Sirotišta”. Upočetku su štampane najviše razglednice sa motivima samostana, 232

Ivica Božinović, nav. rad, 2009.

Zanatlije sa svojim alatima


62

Razglednica štampana u samostanskoj štampariji

a od 1892. godine kada je štampana prva knjiga pa do 1941. godine, odštampano je dosta knjiga različite tematike. Štampanje je prestalo 1945. godine dolaskom novih vlasti, koje su dekretom od štamparije oduzeli veliku neispravnu i manju ispravnu štamparsku mašinu.233 “Sirotište” je tokom Prvog svjetskog rata vodio dr. filozofije o. Celestin Kuczmarski, a učitelji su bili: o. Armand Rossbacher, o. Andrija Buson, o. Anaklet Singer, o. Kalist Mijač, o. Simforijan Nestor, o. Andrija Busau i o. Makso Nestor.234 Za vrijeme o. Bonaventure II Diamant-a, a pod vođstvom direktora škole o. Maksimilijana Nestora, januara 1920. godine pokrenut je samostanski časopis “Putokaz”, mjesečnik namijenjen za prosvjećivanje obrtničke i seljačke mladeži.235 List je uređivao Marijan Soče, a objavljivao je razne pjesme, pripovjetke, životopise, zagonetke i sl. Izlazio je šest puta godišnje. Zbog kvarenja štamparske mašine, “Putokaz” je prestao da izlazi decembra 1928. godine.236 “Sirotište” od 1920. godine vodi o. Bernardin Stadler, a novi nastavnici su Marijan Soče, Franjo Žak, kao i časna braća Amadeus i Roko. Od 1921. godine upravnik je Ilija Biloš. Pošto Bojan Stojnić, Štamparija Srca Isusova (Typis Sacratissimi Cordis Jesi) 1879-1945, Гласник Удружења архивских радника Републике Српске бр. 1, год. I, Бањалука 2009, 227, 228. 234 Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1915, 298, 299. 235 Ivanko Vlašićak, nav. rad, 52; Nav. rad, Putokaz br. 5/6, 1928, 152, 153. 236 Бојан Стојнић, Штампа и штампарије у Бањалуци (до 1941), Бања Лука 2006, 74-76. 233

63

Nav. rad, Putokaz br. 5/6, 1928, 154, 155. Ivanko Vlašićak, nav. rad, 59, 62. 239 Nav. rad, Putokaz br. 5/6, 1928, 156, 157. 240 Verica Stošić, nav. rad, 461. 237 238


se “Industrijska zajednica” smjestila u prostorije “Doma naučnika”, škola se preselila u prostorije iznad radničke kuhinje.237 Tokom školske 1924. godine malih oblata bilo je 16, od čega 14 Hrvata i dvojica Nijemaca. Škola koju su pohađali, bila je u vrijeme Kraljevine pod direktnim inspektoratom Državne škole.238 Novi učitelji od 1924. do 1926. godine su: o. Beno Stumpf, br. Stanislav, br. Gotfrid, Petar Valenčak, Dragomir Katalinić, br. Aleksandar i Stjepan Dikanović. Nakon preseljenja “Sirotišta” u novu zgradu 1925. godine, ono mijenja naziv u “Sirotište sv. Bernarda”.239 Od 1929. godine uvode se novi predmeti, kao i novi nazivi za stare predmete: nauka o vjeri i moralu, srpsko-hrvatski jezik, početna stvarna nastava, istorija, poznavanje prirode, crtanje, lijepo pisanje, muški ručni rad, pjevanje, gimnastika, dječje igre i higijena.240 “Marija Zvijezda” pomagala je “Napredak”, društvo za potpomaganje naučnika i đaka Hrvata-katolika za Bosnu i Hercegovinu u Sarajevu, od njegovog osnivanja. Povjerenik Središnje Uprave Hrvatskog prosvjetnog i kulturnog društva “Napredak” za Delibašino

Putokaz, samostanski časopis


64

Samostanska riznica 80-tih godina XX vijeka

selo dvadesetih godina bio je o. Ivan M. Tomas, učitelj “Sirotišta”.241 Upravnik “Sirotišta” u to vrijeme bio je fra Bernardin Stadler, a učitelji: Marijan Soče, Ivan Tomas, Franjo Žak, o. Celestin Kuczmarski. Školske 1923/1924. godine polaznika je bilo 124, svi katoličke vjere. Vrlodobrim završilo je 14, dobrim 51, dovoljnim 29, a nedovoljnim 30 učenika.242 Broj pitomaca postepeno se smanjivao. Od 126, koliko ih je bilo školske 1929/1930. godine, broj učenika u narednoj deceniji pao je za pola. Težak materijalni položaj, natjerao je Upravu samostana da školu zatvori 1940. godine. Tokom Drugog svjetskog rata u “Domu” je boravilo oko 150 djece, uzrasta između 5 i 14 godina.243 Nova crkva “Marija Zvijezda” iz 1925. godine po svome izgledu ne predstavlja tipičan primjer cistercitske umjetnosti, već predstavlja kompilaciju dva umjetnička stila, koja se međusobno Središnja Uprava i podorganizacije Hrvatskog Prosvjetnog i Kulturnog Društva “Napredak” za društvenu godinu 1923/24, Napredak, hrvatski narodni kalendar za prestupnu godinu 1924, Napredak, Hrvatsko kulturno društvo, Sarajevo 1923, 38. 242 Rimokatoličke škole časnih sestara u Bosni i Hercegovini, Napredak, hrvatski narodni kalendar za prestupnu godinu 1924, god. XIII, Napredak, Hrvatsko kulturno društvo, Sarajevo 1923, 57, 58. 243 Verica Stošić, nav. rad, 462, 463. 241


nadopunjuju. Kao autor plana O. Bonaventura II Diamant prihvatio je bazilikalnu osnovu romaničke zgrade, s tim što je u skulptorskoj dekoraciji preuzeo elemente starokršćanske umjetnosti. Crkva je trobrodna bazilika i predstavlja veliko zdanje (centralna lađa dimenzija 60X10 m). Posjeduje masivnu kamenu konstrukciju, vrlo akustičnu, sa dobro osvjetljenom dnevnom svje-tlošću, koja dopire sa 24 prozora. Pored građevinskog inženjera Eberharda u izradi plana izgradnje crkve učestvovao je i o. B. II Diamant. Vrata crkve ukrašena su polukružnim lukovima i snopom stupova, iznad kojih je predstavljen sv. Juraj kako ubija aždaju. Na vrhu zabata postavljena je polufigura sv. Ilije, zaštitnika Bosne. U prirodnoj veličini na zidu, sa obje strane portala, postavljene su stojeće figure sv. Petra i sv. Pavla. Unutar crkve raspoređeni su glavni radovi Brune Diamant-a (1867-1942), arhitekte, vajara i drvorezbara: reljefi na zidovima i oltaru, obojeni reljefi u svetištu, kapiteli, korske klupe, pomoćni oltar i ciborium. Na kapitelima četiri stuba krstišta, čisto tektonske forme, postavljena je bogata dekoracija, kojom je umjetnik oslikao život i zasluge četvorice rodonačelnika trapističkog reda: sv. Benedikta, sv. Bernarda, sv. Roberta i sv. Stjepana. U mnogo sažetijoj formi Diamant predstavlja četvoricu opata. O. Bonaventuru II Diamant-a portretisao je neposredno, dok su ostala trojica (o. Franz Pfanner, o. Bonaventura I Baier i o. Dominik Assfalg) slikani prema fotografijama ili sjećanju. O. F. Pfanner, kao osnivač kolonije, naslikan je sa modelom kolibe, o. D. Assfalg sa kriškom hljeba, čime je istaknuta njegova zasluga oko brige za siromašne. Bruno Diamant vrlo živopisno prikazao je graditelje crkve. Na ulazu u crkvu, sa njene unutrašnje strane, na dva polustuba prikazana su poprsja ekonoma samostana o. Maximilijana Nestora, i inženjera Eberharda. Na kapitelima ostalih stubova B. Diamant u kamenu je isklesao

Samostanska biblioteka 80-tih godina XX vijeka


66

Trapistički misionari Mathias Folger i Aloys Bley (stoje) u Melaneziji 1902-1904. godine

razne figuralne i ornamentalne motive: jarčeve, lavove, zmije, grifone, jelene, sove, glave fantastičnih životinja, poprsja anđela, listove, rozete, školjke, vinovu lozu i grozdove. Naslikao je i simbole kršćanstva: križeve, Kristov monogram, ribe (simbol Kršćanstva), jagnje, orao, sidro, srce, kao i neke grbove. Na unutrašnjim zidovima Bruno Diamant izradio je osam reljefa istih dimenzija (3 X 3, 5 m): “Navještanje Marijino”, “Krist sa dvanaest apostola”, “Zakon sinajski”, “Mudre djevice”, “Kain i Abel prinose žrtvu”, “Žrtva Abrahamova”, “Žrtva Melkisedekova” i “Posljednja večera”. Osim dekorisanja kapitela i zidova naosa, B. Diamant učestvuje na izradi i ukrašavanju još petnaestak oltara. Duboko u svetištu crkve nalazi se ciborium, podignut na četiri mramorna stuba, bogato ornamentisan motivima grožđa, vinove loze i pšeničnog klasja, fantastičnih životinjica. Na stubovima je baldahin (nebo), u čija četiri ugla su postavljeni anđeli od bijelog kamena. Prilaz oltaru vodi preko tri sivomramorna stepenika. Oltar je ukrašen simbolima od bijelog kamena, dok je oltarna ploča od crvenog poliranog mramora. Iznad je tabernakul (svetohranište), na vrhu pelikan, koji hrani mlade krvlju sopstvenih prsa, okružen ornamentima. Opatska stolica–katedra od mramora, postavljena na posebnom podnošku, podignuta je od zemlje sa dva stepenika. Oba rada su djelo kipara Brune Diamanta. B. Diamant autor je i tri primjerka slobodne skulptorne plastike. U svetištu je kip Marije (visina 2, 6 m) sa Kristom i krunom iznad glave, zaštitnice trapističkih samostana. Kip sv. Bernarda, srušen tokom Drugog svjetskog rata bačen je u Vrbas nakon Drugog svjetskog rata, bio je u lapidarijumu, a velika kompozicija Raspeća (5 m X 2, 3 m) na groblju. Korske klupe u crkvenoj lađi jednostavne su i bez suvišne dekoracije, sa rijetkim i plitko urezanim ornamentima na ravnim površinama i naizmjenično postavljenim figurama orla i lava, na mjestu naslonjača za ruke. Ispred klupa je ambon koji uz ornamentalne ukrase sadrži i plastično rezbarenog goluba, dva anđela– karijatide i reljef četvorice evanđelista. Kruna drvorezbarskog umijeća Brune Diamanta u crkvi je sakristija (3, 75, X 12 X 7 m). U sakristijskom prostoru nalazi se dvostruko drveno raspelo, reljefno istaknut lik sv. Petra na plafonu, krune i vijenci na stranama. U prezbiteriju kod malog emporija (kor za bolesnu braću), predstava je “Dva jelena na vrelu života”, a na suprotnoj strani simbol “Presveto Trojstvo”. Na kamenom izvoru reljefno je prikazana riba, najrašireniji motiv u prvim godinama kršćanstva.


Flavijeva istorija (1736), nekada u samostanskoj biblioteci, a danas u biblioteci Muzeja Republike Srpske u Banjaluci

U prezbiteriju je sedam obojenih reljefa, a na svakom, osim na centralnom, prikazana je po jedna ovca, koja se kreće po zelenoj livadi, omeđenoj sa jednom ili dvijema palmama, označena grčkim slovima PH. Sa strane su početno i završno slovo grčkog alfabeta, alfa i omega, pa se monogram može protumačiti: “Ja sam početak i svršetak”. Reljefi su crvene, zelene i sive boje. Sve su to djela Brune Diamanta. Samostanska riznica umjetnina posjeduje izvjestan broj slika, drvorezbarskih oltara, dijelova crkvenog namještaja i predmete od metala. Na ulazu je poveća slika (120 X 200 cm) sa prikazom sv. Ilije. Nalazi se na koru gdje je i slika sa prikazom samostana “Marija Zvijezda” i bliže okoline, autora Fr. Salesiusa iz 1879. godine (110 X 115 cm). Slike o. Franz-a Pfanner-a, o. Bonaventure I Baier-a i o. Dominika Asffalg-a istih dimenzija (95 X 65 cm), autora Serapion-a Huber-a, rađene između 1893. i 1897. godine izložene su takođe na koru. Slika Bonaventure II Diamant-a (90X80 cm) iz 1922. godine rad je mađarskog slikara P. Kulmera. Najljepše likovno ostvarenje predstavlja slika sa prikazom sv. Filomene sa mačem u desnoj i palmovom grančicom u lijevoj ruci (125 X


68

Razrednica (školski dnevnik) Rimokatoličke osnovne škole u Trapistima, za školsku 19061907. godinu

69

Nav. rad, Putokaz, br. 1, 1928, 9, 10; “Nova crkva opatije Marije Zvijezde”, Putokaz, br. 2, 1928, 46, 47; Smail Tihić, nav. rad, 282-292. 245 Milan Vukmanović, nav. rad, 105. 246 Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 88. 244


95 cm), djelo nepoznatog italijanskog umjetnika iz perioda kasne renesanse ili ranog baroka (XVI/XVII vijek). Na “Velikom raspeću” (145 X 115 cm) prikazana su tri mrtva tijela, koja se grče na drvenim križevima. Po umjetničkoj vrijednosti izdvajaju se još: pozlaćeni kalež, rad majstora H. Theisinga iz 1911. godine, naručan u Kölnu za proslavu 25 godina opatske službe o. D. Assfalg-a, zatim opatski štap sa ručkom od čistog zlata, sa plastičnim, u zlatu izrađenim likom sv. Bernarda sa psom, knjigom i biskupskim štapom, izrađen u Minchenu. Od ostalog crkvenog mobilijara, tu je i nekoliko željeznih svijećnjaka izrađenih u samostanskoj radionici, kao i nekoliko drvenih predmeta.244 Za sve radove u samostanu “Marija Zvijezda”, Bruno Diamant je od strane Katoličke crkve odlikovan križem “Pro Ecclesia et Pontifice”.245 Oltar uništen u potresu 1969. godine, u julu 1986. godine zamijenjen je monumentalnim Raspelom, koje se do tada nalazio u samostanskom lapidarijumu.246 Začetak samostanske biblioteke bio je kada je o. F. Pfanner u dvije odbačene rakijske kace

Prenos knjiga i melanezijske zbirke u Muzej Bosanske Krajine u Banjaluci 1947. godine.


70

Unutrašnjost nove samostanske crkve 1926. godine

posložio knjige, koje su trapisti donijeli sa sobom.247 Prava samostanska biblioteka, u kojoj su čuvane knjige pisane na njemačkom, francuskom, latinskom, grčkom i drugim jezicima, nastaje od vremena gradnje nove crkve 1924. godine. Tridesetih godina XX vijeka, ovu bogatu riznicu vodio je i sredio po tematici samostanski bibliotekar Rafael Urban. Knjige su bile iz nekoliko naučnih oblasti: dogmatika, filozofija, istorija, crkvena istorija, muzika, kanonsko pravo, umjetnost, fizika, hemija, astronomija, matematika, filologija, itd. Knjige su pisane na raznim jezicima, od čega najviše na latinskom i njemačkom jeziku. Veliki broj djela nakon Drugog svjetskog rata je spaljen.248 Procjenjuje se da je u dvorištu samostana prvih poslijeratnih dana zapaljeno oko 20 000 knjiga, štampanih na desetak jezika.249 U samostanu su od dvadesetih godina XX vijeka u upotrebi bile i električne orgulje, izrađene 1921. godine u firmi Mauracher iz Linca.250

Ivica Božinović, nav. rad, 2009. Anto Ćosić, nav. rad, 40. 249 Nikolaus Friedwagner, nav. rad, 73, 82. 250 Ivica Božinović, nav. rad, 2009. 247 248

71


Unutrašnjost crkve danas


72

Sv. Ilija, sv. Petar, sv. Pavle i sv. Juraj ubija aždaju, na ulaznim vratima samostanske crkve

Kustosi Muzeja Bosanske Krajine u Banjaluci imali su zadatak da do proslave Prvog maja 1947. godine, izvrše popis i procjenu svih muzejskih predmeta i biblioteke u samostanu “Marija Zvijezda”, kao i da prenesu, obrade i inventarišu dio predmeta samostanskog muzeja. Odlukom Sreskog suda u Banjaluci, sve knjige svjetovnog karaktera iz samostanske biblioteke, prenijete su u Muzej Bosanske Krajine. Od istog suda, direktor Božidar Nikolić i kustos Ante Kalmeta, određeni su za članove Komisije za konfiskaciju imovine ovog samostana. Za Muzej su izabrani antropološki predmeti urođeničkog plemena Baining iz Melanezije. Zaključak Komisije bio je da, zbirka koja je krasila holove samostana nekada bila mnogobrojnija i da su je trapisti tokom Drugog svjetskog rata najvjerovatnije prenijeli u Njemačku.251 Narodni muzej Bosanske krajine preuzeo je marta 1947. godine ovu antropološku zbirku iz samostana, a slijedećeg mjeseca uz nju je u banjalučki muzej preveženo 3 753 knjiga, od ukupArhivska građa Muzeja Bosanske Krajine, Banja Luka (1945-1992), br. 57. od 22. marta, br. 87. od 5. aprila, br. 137. od 16. maja 1947. godine, Muzej Republike Srpske, Banja Luka; Izvještaj o predviđenom radu do 1. maja 1947, Ministarstvu prosvjete, Odjeljenje za nauku i umjetnost, Vlada NR BiH, Sarajevo 1947, Arhivska građa Muzeja Bosanske Krajine, Banja Luka (1945-1992), Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 251


Monumentalno Raspelo u prezbiteriju samostanske crkve

no 15 000,252 kao i dokumentarni film o “Mariji Zvijezdi”, koji govori o razvoju djelatnosti trapista i banjalučkoj okolini.253 Zbirka domorodačkog oružja, oruđa i kultnih predmeta plemena Baining iz Melanezije u Okeaniji sadrži: 18 kopalja, 16 palica, dva štita, dva luka, četiri kultne sjekire, nekoliko šamanskih štapova i ukrasa, jednog idola, dva vesla za čamce i kitove kosti. U “Mariju Zvijezdu” donio ih je trapistički misionar Mathias Folger, koji je 1902. godine sa Aloys Bley-om otputovao u njemačku koloniju Novu Pomeraniju, sa namjerom da osnuju trapističku koloniju. Prilikom jedne pobune domorodaca 1904. godine Bley je poginuo, a Folger se sa predmetima prikupljenim od domorodaca tokom misije iste godine vratio u samostan “Mariju Zvijezdu”. Više decenija predmeti su bili izloženi u holu samostana, sve do 1946. godine, kada su ih konfiskovale nove vlasti. Izložba ove antropološke zbirke održana je novembra 1990. godine u banjalučkom Muzeju Bosanske Krajine,254 današnjem Muzeju Republike Srpske. Trapističku biblioteku osamdesetiht godina prošlog vijeka doveo je ponovo u red o. Branko, koji je ujedno sakupljao i vodio numizmatičku zbirku starog novca. Među znameBranko Suručić, Kratak pregled razvitka Muzeja u Banjoj Luci od oslobođenja do konca 1965, Zbornik Krajiških muzeja III, Banja Luka 1968/69, 10. 253 Ivanka Bilić, Odjeljenje za istoriju, Zbornik krajiških muzeja VII, Banja Luka 1982, 30. 254 Ivanka Bilić, Melanezijska zbirka, katalog izložbe, Muzej Bosanske Krajine, Banja Luka 1990, 3-8. 252


74

Vanjski izgled crkve danas

nitostima samostanske riznice očuvala se naturfakturna zbirka-herbarijum, sa mnogim ljekovitim biljkama.255 Samostan je u svojoj riznici posjedovao i dragocjeni “dragulj sa tabernakula”, koji je nestao 1988. godine. Tabernakul (škrinjica za odlaganje hostija nakon čina pričešća), ukrašen filigranima i fantastičnim srebrenim pleterima i ornamentima, spadao je u najveće dragocjenosti samostana, a pripisuje se Bruni Diamantu. Krunu tabernakula činilo je dvadesetak komada dragog kamenja (ametista, smaragda, rubina, topaza, akvamarina i oniksa), koje je B. Diamant lično iskopao u brdima kod Kotor Varoša. Dragulji su početkom tridesetih godina prokrijumčareni u Amsterdam, gdje su, prema nacrtima B. Diamanta izbrušeni i vraćeni u samostan. Krađa vrijednog tabernakula ni do danas nije razriješena.256 Anto Ćosić, nav. rad, 43. “Ni do danas nije otkrivena tajna krađe dragulja s tabernakula u samostanu cistercita u Banjoj Luci”, Vijesti.net, Index.hr 2009.

255 256

75


Djela Brune Dimanta


76

Opatsko prstenje i Opatski križevi

77

IZVORI

Agrarnoj direkciji u Sarajevu (Molba dra Marka Rebca, advokata iz Banjaluke), 8. novembra 1926; Agrarna direkcija Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, br. 22456, Sarajevo, 15. novembar 1926, Arhiv Bosne i Hercegovine, Sarajevo. Jernej pl. Andrejka, Slovenski fantje v Bosni i Hercegovini 1878, ob petindvajsetletnici bosenske zasedbe, Celovec 1904. Arhivska građa Muzeja Bosanske Krajine, Banja Luka (1945-1992), br. 57. od 22. marta, br. 87. od 5. aprila, br. 137. od 16. maja 1947. godine, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. Johann von Asboth, Bosnien und Herzegovina, Wien 1888. Стојан Бијелић, Казивање паметара о прошлости Бање Луке и Крајине, приредио Ђорђе Микић, Бања Лука 1996. Bonaventura II, treći opat samostana Marija Zvijezda”, Putokaz, riječ našim pitomcima, god. I, br. 9/10, izdaje “Sirotište” u Delibašinom selu kraj Banja Luke, Banja Luka rujan-listopad, 1920. (1-21). Stipan Bunjevac, “Trapisti u Banja Luci. Još uvijek sjaji Marija Zvijezda!”, Glas Koncila br. 35 (1679), Zagreb 27. 8. 2006. Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1901. Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1902. Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1903. Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1904. Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1908. Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1910. Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1911. Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1912. Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1913. Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1914. Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1915. Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1917. Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1918. Bošnjak, god. XIII, Sarajevo 1895. Bošnjak, god. XV, Sarajevo 1897. Bošnjak, god. XVI, Sarajevo 1898. A. Dekaris, Kroz Vrbasku banovinu (vodič), Banja Luka 1936. “Die Verwaltung des Trappistenklosters Mariastern bei Banjaluka in Bosnien” (plakat-reklama), Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1901. i 1902, bez paginacije.


BIBLIOGRAFIJA


78

Mato Džaja, Banja Luka (vodič), Banja Luka 1960, bez paginacije. Mato Džaja, Banja Luka u putopisima, zapisima i legendama, Banja Luka 1988. Eksproprijacija zemljišnog posjeda samostana “Trapista Marija Zvijezda” u Delibašinom selu kod Banja Luke, Okružna agrarna komisija Banja Luka, arik broj: 99-7-1946, 26. 02. 1947; Zemljišnoknjižni ured Kotarskog suda u Banjoj Luci, 12. 03. 1947. “Historička 1910. godina”, Bošnjak, god. XXIX, Sarajevo 1910. (45-71.). “Iz naših radionica”, Putokaz, riječ našim pitomcima, god. I, br. 5, izdaje Uprava trapiskog samostana “Marija Zvijezda”, Banja Luka svibanj 1920. (1-21.) “Iz prošlosti naših brudera Trapista”, Гласник Одбора за организацију Народне радикалне странке, бр. 22, год. I, Бања Лука, 20. септембра 1919. (2-3.) “Из тврђаве побожних отаца траписта”, Српска ријеч, радикални лист, Сарајево, бр. 240, год. XVIII, четвртак 24. новембра 1921. Izvještaj o predviđenom radu do 1. maja 1947, Ministarstvu prosvjete, Odjeljenje za nauku i umjetnost, Vlada NR BiH, Sarajevo 1947, Arhivska građa Muzeja Bosanske Krajine, Banja Luka (1945-1992), Muzej Republike Srpske, Banja Luka. Јавна ријеч са скупштине Срп.-прав. Црквено-школске општине у Бањалуци од старог општинара, Загреб 1893. “Kako su trapisti došli u Bosnu”, novi svezak Croatia sacra, Vrbaske novine br. 345, četvrtak 1. marta 1934. Хамдија Капиџић, Застава о Босни Херцеговини, књ. I, Сарајево 1953. “Kronika sirotišta o. o. Trapista 1878-1928”, Putokaz br. 5/6, god. IX, Riječ našim pitomcima, sa dopuštenjem crkvenih i redovničkih starješina, listopad-prosinac 1928. (138-158.) Marijan Lipovac, “Dvojica redovnika očuvala sjaj Marije Zvijezde”, Jedini trapistički samostan u ovom dijelu Europe obilježava 140. obljetnicu osnutka, Vjesnik, hrvatski politički dnevnik, Zagreb subota/nedjelja 28. i 29. ožujka 2009. (62-63.) “Livanjski masni planinski sir (ala Trapist)” (plakat-reklama), Napredak, hrvatski narodni kalendar za prestupnu godinu 1930, Napredak, Hrvatsko kulturno društvo, Sarajevo 1929, bez paginacije. “Ljubav šutnjom govori..., Veritas na kavi u samostanu trapista Marija Zvijezda”, Veritas br. 10, Zagreb 2000. Народна енциклопедија српско-хрватско-словеначка, (уредник Станоје Станојевић), IV, књ. Ц-Ш, Београд 1924. “Ni do danas nije otkrivena tajna krađe dragulja s tabernakula u samostanu cistercita u Banjoj Luci”, Vijesti.net, Index.hr 2009. Augustin–Gusti Nikić, Viđenja u staroj Banjaluci (1895-1941), Zagreb 1987. Odluka o individualnoj raspodjeli zemlje, Okružni agrarni ured Banja Luka br. 1121/B, Banja Luka 2. maja 1924; Agrarna direkcija Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, br. 22456, Sarajevo, 15. novembar 1926, Arhiv Federacije Bosne i Hercegovine, Sarajevo. “Nova crkva opatije Marije Zvijezde”, Putokaz, br. 1, god. IX, Riječ našim pitomcima, sa dopuštenjem crkvenih i redovničkih starješina, veljača 1928. (9, 10.) “Nova crkva opatije Marije Zvijezde”, Putokaz, br. 2, god. X, Riječ našim pitomcima, sa dopuštenjem


crkvenih i redovničkih starješina, travanj 1928. (46, 47.) Ortschafts und Bevölkerungs-Statistik von Bosnien und der Hercegovina nach dem VolkszählungsErgebnisse vom I. Mai 1885, Sarajevo 1886. Отаџбина бр. 4, 5, 6, год. I, Бања Лука 15. 09., 22. 09. i 29. 09. 1923. (4, 4, 4.) Gordan Pandža, “Gasne li s trapistima kultura neophodna tim prostorima?”, Vjesnik, hrvatski politički dnevnik, Zagreb utorak 6. svibnja 2003. “Подметање”, Гласник Одбора за организацију Народне радикалне странке, бр. 24, год. I, Бања Лука, 6. октобра 1919. (3-4.) “Povijest opatije Marije Zvijezde”, Putokaz, god. III, izdalo Sirotište “Marija Zvijezda” u Delibašinom selu, Samostanska kućna tiskara, Banja Luka 1923. (79-81; 110-112; 151-154.) “Povijest opatije Marije Zvijezde”, Putokaz, god. IV, izdalo Sirotište “Marija Zvijezda” u Delibašinom selu, Samostanska kućna tiskara, Banja Luka 1923. (13-15; 51-53; 89-91.). Славиша Сабљић, Тајна манастирског сира, Политика, Београд, понедељак 18. 05. 2009. Rimokatoličke škole časnih sestara u Bosni i Hercegovini, Napredak, hrvatski narodni kalendar za prestupnu godinu 1924, god. XIII, Napredak, Hrvatsko kulturno društvo, Sarajevo 1923. (52-60.) Specijalna punomoć za dra Marka Rebca, advokata u Banjoj Luci, Uprava trapiskog samostana, 7. februara 1926; Agrarna direkcija Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, br. 22456, Sarajevo, 15. novembar 1926, Arhiv Bosne i Hercegovine, Sarajevo. Središnja Uprava i podorganizacije Hrvatskog Prosvjetnog i Kulturnog Društva “Napredak” za društvenu godinu 1923/24, Napredak, hrvatski narodni kalendar za prestupnu godinu 1924, Napredak, Hrvatsko kulturno društvo, Sarajevo 1923. (24-40.) “Svećenici trapisti opet prave glasoviti sir Trapist,” Katolička tiskovna agencija Biskupske konferencije Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 28. prosinac 2008. Trappisten-Abtei “Maria Stern”, Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1901. “Trapisti Marija Zvijezda kod Banjaluke prave glasoviti trapistički sir, Narudžbe prima uprava trapista Marija Zvijezda Banjaluka” (plakat-reklama), Napredak, hrvatski narodni kalendar za prestupnu godinu 1911, god. IV, Napredak, Hrvatsko kulturno društvo, Sarajevo 1910, bez paginacije. “Траписти на Врбасу”, Отаџбина бр. 9, год. I, Бања Лука 10. августа 1907. (1-2.) Ivan Uldrijan, “Materijalizam ne ispunjava čovjeka”. Razgovor: brat Philippe Vanneste, magistar novaka francuske trapističke opatije Sainte Marie du Mont Des Cats, Glas Koncila, 15 (1712), Zagreb 15. 4. 2007. Fran Višnar, “Obiteljski dragulji”, Vjesnik, hrvatski politički dnevnik, Zagreb, četvrtak 28. lipnja 2007. (29).


80

LITERATURA

Ivanka Bilić, Melanezijska zbirka, katalog izložbe, Muzej Bosanske Krajine, Banja Luka 1990. Ivanka Bilić, Odjeljenje za istoriju, Zbornik krajiških muzeja VII, Banja Luka 1982. Босна и Херцеговина на Миленијумској изложби у Будимпешти године 1896, Издање Изложбеног уреда Бос.-херцеговачке Земаљске владе, Сарајево 1896. Ivica Božinović, Banjalučki trapisti, feljton (br. 1-30), Nezavisne novine, Banja Luka 17. mart-15. april 2009. Mladenko Colić, Pregled operacija na jugoslovenskom ratištu, 1941-1945, Beograd 1988. Anto Ćosić, 125. obljetnica trapističke opatije “Marija Zvijezda” u Banjaluci (1869-1994), Banja Luka 1994. Јован Дајковић, Оставка митрополита Хаџи Саве Косановића у Споменица поводом 80-годишњице окупације БиХ (1878-1958), 50-годишњице Анексије (1908-1958) и 40-годишњице ослобођења и уједињења (1918-1958), Београд 1959. (82-87.) Ацо Деспић, Занати, индустрија и трговина у Bosna i Hercegovina, izdala sarajevska sekcija Udruženja jugoslavenskih inženjera i arhitekata, Sarajevo 1922. (190-221.) Nikolaus Friedwagner, “Marija Zvijezda” i njezini Trapisti, Banja Luka 2005. Berislav Gavranović, Uspostava redovite katoličke hijerarhije u Bosni i Hercegovini 1881 godine, (prilog političkoj historiji Austro-Ugarske Monarhije na Balkanu), Beograd 1935. Berislav Gavranović, Povijest franjevačkog samostana Petrićevac i franjevačkih župa u Bosanskoj Krajini, Sarajevo 1959. Berislav Gavranović, Dolazak Trapista u Delibašino selo kod Banje Luke i njihova djelatnost, Banja Luka 1964. Ристо Грђић, Борба за црквено-школску аутономију у Босни и Херцеговини у Споменица поводом 80-годишњице окупације БиХ (1878-1958), 50-годишњице Анексије (1908-1958) и 40-годишњице ослобођења и уједињења (1918-1958), Београд 1959. (92-98.) Stjepan Hadrović, Zemljopis Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1902. Ilijas Hadžibegović, O privrednim prilikama u Bosni i Hercegovini posljednjih decenija osmanske vladavine, Prilozi, br. 13, god III, Institut za istoriju, Sarajevo 1977. (97-131.) Ferdo Hauptman, Reguliranje zemljišnog posjeda u Bosni i Hercegovini i počeci naseljavanja stranih seljaka u doba austrougarske vladavine, Godišnjak društva istoričara Bosne i Hercegovine, god. XVI, Sarajevo 1965. (151-171.) Svetozar Ileščič, Banja Luka, posebni otisak iz Geografskega vestnika, letnik XV, Ljubljana 1939. Mustafa Imamović, Banja Luka u doba okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine u Banja Luka u novijoj istoriji (1878-1945), Zbornik radova s naučnog skupa održanog u Banjoj Luci od 18-20. novembra 1976, Sarajevo 1976. (22-35.) Mira Jurišić, Historijski prikaz formiranja šumskih kultura park šume Trapisti kod Banjaluke, Naše starine XVIII-XIX, Sarajevo 1989. (253-259). Ilija Kecmanović, Jedna epizoda iz borbe Bosne i Hercegovine za crkveno-školsku autonomiju, Memorandum bosansko-hercegovačkih Srba ruskom caru, Glasnik arhiva i društva arhivskih rad-


nika, god. 1964-1965, knj. IV-V, Sarajevo 1965. (369-396.) Slavko Kirin, 120 godina sira Trapista, Mljekarstvo 53 (1.), Zagreb 2003. (51-64.) Hamdija Kreševljaković, Dolazak milosrdnica u Bosnu 1871. god, Napredak, hrvatski narodni kalendar za prestupnu godinu 1929, br. 3, god. III, Napredak, Hrvatsko kulturno društvo, Sarajevo 1928. (28-29.) Ivica Lučić, Komunistički progoni Katoličke crkve u Bosni i Hercegovini 1945-1990, National security and the future 3. (9.), Zagreb 2008. (41-71.) Dušan Lukač, Banja Luka i okolica u ratu i u revoluciji (1941-1945), Banja Luka 1968. Војислав Максимовић, Митрополит Сава Косановић 1839-1903, Сарајево 2003. Đorđe Mikić, O privrednim i socijalnim prilikama u Bosanskoj Krajini u prvim godinama Austrougarske okupacije (1878-95), Istorijski zbornik 3, Banja Luka 1982. (75-110.) Đorđe Mikić, Austrougarsko razdoblje u Banja Luka, fotomonografija, Banja Luka 1990. (44-76.) Ђорђе Микић, Бања Лука на Крајини хвала, Бања Лука 1995. Antun Miletić, Mere i dejstva nemačkog okupatora na području Banje Luke 1941-1943. godine u Banja Luka u novijoj istoriji (1878-1945), Zbornik radova s naučnog skupa održanog u Banjoj Luci od 18-20. novembra 1976, Sarajevo 1976. (671-692.) Ivan Milićević, O sedamdesetoj godišnjici biskupa fra Joze, Napredak br. 11, god. XV, Napredak, Hrvatsko kulturno društvo, studeni 1940. (138.) Каменко М. Милошевић, Јово Палавестра, Споменица Занатско-индустријске и пољопривредне Изложбе одржане у Сарајеву од 24. септ. до 2. окт. 1921, Сарајево 1921. Milan Obradović, Škola nemačkih trupova u Trapistima za specijalna dejstva protiv NOP-a u Banja Luka u novijoj istoriji (1878-1945), Zbornik radova s naučnog skupa održanog u Banjoj Luci od 18-20 novembra 1976, Sarajevo 1976. (705-717.) Franz Ostendorf, Johannes Ostendorf, Fünfzig Jahre Kolonie Nova Topola und Alexandrovac in Bosnien in Jugoslawien, Vechta in Oldenburg 1930. Dragutin Pavličević, Hrvatsko novinstvo o Bosni s posebnim osvrtom na Bosansku Krajinu i Banja Luku u doba okupacije 1878. godine u Banja Luka u novijoj istoriji (1878-1945), Zbornik radova s naučnog skupa održanog u Banjoj Luci od 18-20. novembra 1976, Sarajevo 1976. (36-55.) Nebojša Radmanović, Banjalučki okrug 1920. godine (Izvještaj načelnika okruga banjalučkog od 25. juna 1920), Glasnik Arhiva i Društva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine, godina XX-XXI, knjiga XX-XXI, Sarajevo 1980/81. (193-221.) Бојан Стојнић, Штампа и штампарије у Бањалуци (до 1941), Бања Лука 2006. Bojan Stojnić, Štamparija Srca Isusova (Typis Sacratissimi Cordis Jesi) 1879-1945, Гласник Удружења архивских радника Републике Српске бр. 1, год. I, Бањалука 2009. (227-234.) Verica Stošić, Propisi sirotišta “Marija Zvijezda”, Гласник Удружења архивских радника Републике Српске бр. 1, год. I, Бањалука 2009. (453-488.) Branko Suručić, Kratak pregled razvitka Muzeja u Banjoj Luci od oslobođenja do konca 1965, Zbornik Krajiških muzeja III, Banja Luka 1968/69. (9-19.) Jurica Šalić, Hod u vjeri, Banja Luka i okolica, Banja Luka 1991. Fra Jurica Šalić, Sjeverozapadno od Banja Luke, Banja Luka 1999.


82

Fra Jurica Šalić, Diljem zavičaja, Banja Luka 2000. Ристо Шушљић, Митрополит Сава Косановић у Босанској Крајини, у спомен стогодишњице рођења, Братство, год. XV, бр. 5/6, Сарајево 1939. (99-104.) Smail Tihić, Kolonija Trapista i crkva “Marija Zvijezda” u Delibašinom selu kod Banjaluke, Putevi 3, Banjaluka maj-juni 1968. (280-293.) objavljeno i pod naslovom – Smail Tihić, Umjetničko blago franjevačkih samostana u Kreševu i Fojnici i koloniji Trapista u Delibašinom selu kod Banjaluke, Radio Sarajevo-Treći program br. 4, god. II, Sarajevo 1973. (231-261). Ivanko Vlašićak, Povijest Trapiskog manastira Marije Zvijezde kod Banje Luke, Virje 1924. Milan Vukmanović, Između dva rata u Banja Luka, fotomonografija, Banja Luka 1990. (77-108.) Милан Вукмановић, Бањалучка пивара, уредио Ђорђе Микић, Бањалука 2000. Rudolf Zaplata, Trapisti u Bosni za turske vlade (1869-1878), dokumenti iz arhiva austrijskog generalnog konzulata u Sarajevu, Croatia Sacra, Zagreb 1933 (I). (217-226) objavljeno i pod naslovom - Rudolf Zaplata, Trapisti u Bosni za turske vlade (1869-1878), Dolazak i djelovanje Trapista u Bosni za turske vlade-neobjavljeni dokumenti iz arhive austrijskog generalnog konzulata u Sarajevu (1850-1878), Jugoslavenski list br. 303, 13. decembra 1933 (4-7.), br. 304/7, 14. decembra 1933 (11-14.), br. 305/4, 15. decembra 1933 (15-19.), br. 306/6, 16. decembra 1933 (20-24.). Rudolf Zaplata, Postanak prve njemačke kolonije u Bosni, Vrbaske novine br. 358, petak 16. marta 1934 (I) (1-2.) Rudolf Zaplata, Trapisti kod Banje Luke, Glasnik jugoslovenskog profesorskog društva, knj. XIV, sv. 1-12, Beograd 1934 (II). (911-918.) Rudolf Zaplata, Postanak njemačkih naseobina kod Banje Luke, Glasnik jugoslovenskog profesorskog društva, knj. XIV, sv. 1-12, Beograd 1934. (III) (918-922.) Rudolf Zaplata, Strani konzuli u Bosni i Hercegovini za turske vlade, Gajret, kalendar za godinu 1937, Sarajevo 1936. (116-147.) Rudolf Zaplata, Nijemci u Bosni za turske vlade, Gajret, kalendar za godinu 1939, Sarajevo 1940. (203-207.)

83



84

Habit (odjeća redovnika)

85

DOKUMENTI, RUKOPISI I KNJIGE:

1. Tapija Tome Radulovića na zemljište u Delibašinom selu, koje je 1869. g. prodao trapistima (25, 5X38 cm, papir, rukopis, arapski i srpski jezik), Zbirka orijentalnih rukopisa i dokumenata inv. br. 20/3, Arhiv Republike Srpske, Banja Luka. 2. Zapisnik iz 1884. g. o sklapanju založnog ugovora između samostana Marija Zvijezda i Mijata Janića iz Budžaka (21X34 cm, 4. str., papir, rukopis, srpski jezik) inv. br. 3150/4, Zbirka istorijskih dokumenata, Austrougarski period (1878-1918), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 3. Tapija kmeta Mijata Janića na zemljište u Delibašinom selu, prodanom 1884. g. samostanu Marija Zvijezda (20x33 cm, papir, rukopis, srpski jezik), inv. br. 3150/4, Zbirka istorijskih dokumenata, Austrougarski period (1878-1918), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 4. Specijalna punomoć za dra Marka Rebca, advokata u Banjoj Luci, Uprava trapiskog samostana, 7. februara 1926. g.; Agrarna direkcija Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, br. 22456, Sarajevo, 15. novembar 1926. g. (21X29, 5 cm, papir, rukopis, hrvatski jezik), Arhiv Federacije Bosne i Hercegovine, Sarajevo. 5. Eksproprijacija zemljišnog posjeda samostana “Trapista Marija Zvijezda” u Delibašinom selu kod Banja Luke, 1946/1947. g., Okružna agrarna komisija Banja Luka, arik broj: 99-7-1946, 26. 02. 1947. g.; Zemljišno-knjižni ured Kotarskog suda u Banjoj Luci, 12. 03. 1947. g. (preuzeto iz: Berislav Gavranović, Dolazak Trapista u Delibašino selo kod Banje Luke i njihova djelatnost, Banja Luka 1964.). 6. Prenos knjiga i Melanezijske zbirke 1947. g. u Muzej Bosanske Krajine u Banjaluci. Arhivska građa Muzeja Bosanske Krajine, Banja Luka (1945-1992), br. 57. od 22. marta, br. 87. od 5. aprila, br. 137. od 16. maja 1947. g. ( 21X29, 5 cm, papir, rukopis, srpski jezik), Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 7. Josephus Flavius, Des fürtrefflichen jüdischen Geschicht-Schreibers Flavii Josephi Sämmtliche Wercke..., von Johann Friderich Cotta, Tübingen 1736/Johann Georg Cotta/ (24, 5X37 cm, 736+212+178+12+34 str., papir, štampa, njemački jezik), Biblioteka, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 8. Meartin Crusii, Schwäbische Chronik aus dem Lateinischen übers. und mit einer Continuation vom Jahr 1596 biss 1733 ausgefertiget von Johann Jacob Moser, Franckfurt und Leipzig, 1738. (23, 5X36, 5 cm, 738+82+100 str., papir, štampa, njemački jezik), Biblioteka, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 9. Rituale, Abbatiale jussu R. D. Bonaventurae I Abbatis Mariastellae, 1888./Obrednik za


SPISAK IZLOŽENIH EKSPONATA:


86

opatsku posvetu/, (32X45 cm, nepaginiranih 50 str., papir, rukopis, latinski jezik), vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 10. Rukopis osnovaca od 1896. do 1900. g., (27, 5X21 cm, 228 str., papir, rukopis, hrvatski jezik), vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 11. Razrednica (dnevnik) Rimokatoličke osnovne škole, za školsku 1906-1907. g., (24, 5X31 cm, nepaginiranih 36 str., papir, rukopis, hrvatski jezik), vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 12. Putokaz br. 5/6, god. IX, Riječ našim pitomcima, sa dopuštenjem crkvenih i redovničkih starješina, listopad-prosinac 1928. g., (15, 5X23, 5 cm, 220 str., papir, štampa, hrvatski jezik), vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 13. Spisak knjiga preuzetih 1947. godine iz samostana Marija Zvijezda, (22x32 cm, str., papir, rukopis, latinski jezik, srpski jezik, hrvatski jezik, njemački jezik), Biblioteka, Muzej Republike Srpske.

FOTOGRAFIJE, PLAKATI I RAZGLEDNICE:

1. Molitva pred “Kolijevkom” (Bosnjakstall) 1869. g., Fr. Salesius, inv. br. 72/4, Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Turski period (1527-1878), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 2. Privremeni samostan “Maria Stern”, 1869/1870. g. Fr. Salesius, inv. br. 72/4, Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Turski period (1527-1878), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 3. Molitva redovnika, fotografija, inv. br. KI, 73/4, Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Austrougarski period (1878-1918), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 4. Ekspedicija trapista u Zemunik kod Zadra 1900. g., fotografija, inv. br. KI, 84/4, Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Austrougarski period (1878-1918), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 5. O. Dominik Assfalg (sjedi dolje), prior i o. Alberk Glűckert (stoji, drugi s lijeva), potprior samostana Marija Zvijezda, prilikom posjete Vrhbosanskog nadbiskupa dr Josipa Stadlera Banja Luci 1911. g., fotografija, inv. br. KIa, 977/26, Austrougarski period (1878-1918), Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 6. O. Dominik Assfalg (sjedi) sa sestrama Sv. Vinka Paulskog i Klanjateljicama, na osvećenju zastave “Marijine djece Nazareta” 1912. g., fotografija, inv. br. KIa, 975/26, Austrougarski period (1878-1918), Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 7. Banjalučki biskup fra Jozo Garić (1912-1946) u Trapistima, fotografija, inv. br. KIa, 1120/26, Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Period između Dva svjetska rata (1918-1941), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka.


8. Trapisti transportuju pivo i sir, fotografija, inv. br. KI, 78/4, Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Austrougarski period (1878-1918), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 9. Pomoć sirotinji za vrijeme Prvog svjetskog rata (1914-1918), bez inv. br., Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Austrougarski period (1878-1918), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 10. Etiketa za Trapističko pivo, Banja Luka, inv. br. KJ 31/104, Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Period između dva svjetska rata (1918-1941), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 11. Misa povodom polaganja kamena temeljca nove crkve 1925. g., fotografija, inv. br. KIa, 1017/26, Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Period između dva svjetska rata (19181941), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 12. Trapisti tokom Drugog svjetskog rata (1941-1945), fotografija, inv. br. KIa, 1136/26, Period Drugog svjetskog rata (1941-1945), Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 13. Samostan pogođen u zemljotresu 1969. g., fotografija, inv. br. KIa, 1652/26, Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Savremeni period, Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 14. Sanacija samostana 1970/1971. g., fotografija, inv. br. KIa, 1649/26, Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Savremeni period, Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 15. Pitomci pred kipom sv. Antuna 1890. g., fotografija, Putokaz br. 5/6, god. IX, Banjaluka, listopad-prosinac 1928. 16. Grupa pitomaca 1903-1904. g. sa br. Felixom, fotografija, Putokaz br. 5/6, god. IX, Banjaluka, listopad-prosinac 1928. 17. Nastavnici sa pitomcima “Sirotišta”, fotografija, Putokaz br. 5/6, god. IX, Banjaluka, listopadprosinac 1928. 18. Bačvari, fotografija, Putokaz br. 5/6, god. IX, Banjaluka, listopad-prosinac 1928. 19. Krojači, fotografija, Putokaz br. 5/6, god. IX, Banjaluka, listopad-prosinac 1928. 20. Obućari, fotografija, Putokaz br. 5/6, god. IX, Banjaluka, listopad-prosinac 1928. 21. Suknari, fotografija, Putokaz br. 5/6, god. IX, Banjaluka, listopad-prosinac 1928. 22. Pitomci na ručku, fotografija, Putokaz br. 5/6, god. IX, Banjaluka, listopad-prosinac 1928. 23. Spavaonica, fotografija, Putokaz br. 5/6, god. IX, Banjaluka, listopad-prosinac 1928. 24. Učitelj o. Kazimir Benc, fotografija, Putokaz br. 5/6, god. IX, Banjaluka, listopad-prosinac 1928. 25. Pitomci 1898. g., fotografija, Putokaz br. 5/6, god. IX, Banjaluka, listopad-prosinac 1928. 26. Tamburaški zbor “Bosanski slavuj” 1916/1917. g., fotografija, Putokaz br. 5/6, god. IX, Banjaluka, listopad-prosinac 1928. 27. Naučnici 1917. g., fotografija, Putokaz br. 5/6, god. IX, Banjaluka, listopad-prosinac 1928. 28. Učenici trećeg i četvrtog razreda, 1928/29. g., fotografija, Putokaz br. 5/6, god. IX, Banjaluka, listopad-prosinac 1928.


88

29. O. Dominik Assfalg sa prvopričesnicima i biskupom Jozom Garićem u Banjaluci 1913. g., fotografija, Putokaz br. 5/6, god. IX, Banjaluka, listopad-prosinac 1928. 30. Zgrada “Doma naučnika”, fotografija, Putokaz br. 5/6, god. IX, Banjaluka, listopad-prosinac 1928. 31. Kip sv. Bernarda, fotografija, Putokaz br. 5/6, god. IX, Banjaluka, listopad-prosinac 1928. 32. Unutrašnjost nove samostanske crkve 1925/1926. g., fotografija, Putokaz br. 5/6, god. IX, Banjaluka, listopad-prosinac 1928. 33. O. Bonaventura II Diamant sa prvopričesnicima 1927. g., fotografija, Putokaz br. 5/6, god. IX, Banjaluka, listopad-prosinac 1928. 34. O. Bonaventura II Diamant sa novacima, fotografija, Putokaz br. 5/6, god. IX, Banjaluka, listopad-prosinac 1928. 35. O. Franz Pfanner u Mariannhill-u (Južna Afrika), fotografija, vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 36. Molitva prilikom rada u polju, fotografijа, vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 37. Gradnja samostana 1888/1889. g., fotografijа, vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 38. Izgradnja hidroelektrane 1899. g., fotografijа, vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 39. Gradnja mosta sv. Bernard 1904. g., fotografijа, vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 40. Izgradnja nove crkve 1925/1926. g., fotografija, vlasništvo žđriznice samostana Marija Zvijezda. 41. Primanje novaka u samostan, fotografija, vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 42. Razglednica, štampana u samostanskoj štampariji, fotografijа, vlasništvu riznice samostana Marija Zvijezda. 43. Otisak pečata -”Sirotinjski zavod o. o. Trappista i Rimokatolička osnovna škola” (“Trappisten Waisenhaus u röm.-katholische Elementar-Shule”), Bošnjak, god. XVI, Sarajevo 1898. 44. “Die Verwaltung des Trappistenklosters Mariastern bei Banjaluka in Bosnien” (plakat-reklama), Bosnischer Bote, Bosanski glasnik, Sarajevo 1901, 1902. 45. Trapistički misionari u Melaneziji 1902-1904. g. (album fotografija), 34X24 cm, bez paginacije, Biblioteka, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 46. “Trapisti Marija Zvijezda kod Banjaluke prave glasoviti trapistički sir, Narudžbe prima uprava trapista Marija Zvijezda Banjaluka” (plakat-reklama), Napredak, hrvatski narodni kalendar za prestupnu godinu 1911, god. IV, Napredak, Hrvatsko kulturno društvo, Sarajevo 1910. 47. Реклама за “Траписко” брашно, Отаџбина, Бања Лука, 1923. godine. 48. O. Dominik Assfalg na dočeku cara Franza Josefa u Sarajevu 1910. g., fotografija, Album Uspomena na carsko-kraljevsku posjetu Bosne i Hercegovine 30/V-4/VI Sarajevo 1910, NakladaНаклада-Verlag, Daniel A. Kajon, Sarajevo, Успомена на царско-краљевску посјету Босне и Херцеговине 17/V-22/V, Sarajevo 1910. 49. Sv. Juraj ubija aždaju, figure sv. Petra i sv. Pavla, sv. Ilije, na ulaznim vratima crkve 50. Sadašnji izgled unutrašnjosti crkve 51. Vanjski izgled crkve, danas 52. Grobovi o. Flavijana Grbca i o. Tiburcija Pence


53. Monumentalno Raspelo u prezbiteriju crkve 54. “Kolijevka” u lapidarijumu samostana 55. Bista o. Franz-a Pfanner-a u lapidarijumu samostana 56. Grob br. Mohora Dvojmoča 57. Samostansko groblje 58. Grob o. Antuna Tonija Goričaneca 59. Trappisten–Abtei Mariastern, Post-Karte, inv. br. KI, 93/4, Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Austrougarski period (1878-1918), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka 60. Banja Luka. Samostan Trapista (dopisnica, Naklada Ladislav Wolf, Banja Luka), bez inv. br., Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Austrougarski period (1878-1918), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 61. Banja Luka. Samostan trapista. (Trappisten–Kloster. Korrespondenzkarte, dopisnica, K. J. Bp. Gesetzl. Geschűtzt 1918/22. Louise Pawek, Banjaluka), inv. br. KI, 77/4, Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Austrougarski period (1878-1918), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 62. Samostan Trapista kod Banjaluke, (Trappistenkloster bei Banjaluka, Correspondenz Karte, dopisnica, Alleinverlag: Fon&Grgić/Jos. S. Wolf, Banjaluka M 2023), inv. br. KI, 76/4, Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Austrougarski period (1878-1918), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 63. Banja-Luka, Samostan Trappista (Trappisten Kloster, razglednica, 5217 Alleinverlag Ladislaw Wolf, Banjaluka), br. ulaz. inv. 1362/199, Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Austrougarski period (1878-1918), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 64. Trapisten bei der Arbeit, 66780 Allein-Verlag Jos. S. Wolf, Buchhandlung, Banjaluka, (Correspondenz-karte, dopisnica), inv. br. KI, 74/4, Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Austrougarski period (1878-1918), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 65. Banjaluka–Samostan Trapista (Trapisten–Kloster, razglednica, Alleinverlag Ladislaw Wolf, Banjaluka), inv. br. P-I-75, Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Austrougarski period (1878-1918), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 66. Samostan Trapista. (Trapisten Kloster. Banjaluka, razglednica), inv. br. KI, 79/4, Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Austrougarski period (1878-1918), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 67. Trappisten-Kloster Maria Stern bei Banjaluka (Brűder beim Gebet, 91949 Alleinverlag Fon & Grgić/Jos. S. Wolf, Banjaluka Correspondenz-karte, dopisnica), inv. br. KI, 82/4, Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Austrougarski period (1878-1918), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 68. Razglednica o. Dominik-a Asffalg-a dr Paji Pajiću, (Trappistenkloster Mariastern bei Banjaluka, 1913.), inv. br. KI, 101/4, Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Austrougarski period (1878-1918), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 69. Trapisti, Banja Luka, (razglednica, Naklada N. Germovič, papirnica i knjižara, Banja Luka), inv.


90

br. P-I-28, Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Period između dva svjetska rata (19181941), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 70. Samostan Marija Zvijezda, 1919, razglednica, inv. br. KI, 85/4, Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Period između dva svjetska rata (1918-1941), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 71. Trapistička crkva uz samostan Marija Zvijezda, fotografija, inv. br. KI, 94/4, Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Period između dva svjetska rata (1918-1941), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 72. Cistercienser Abtei Mariastern bei Banja Luka (Jugoslavien), Cistercitska Opatija Marija Zvijezda kod Banja Luke, Jugosl., razglednica), inv. br. KI, 90/4, Zbirka istorijskih fotografija i razglednica, Period između dva svjetska rata (1918-1941), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka.

MEMORABILIJA, PRIMJENJENA I LIKOVNA UMJETNOST:

1. Veliki križ sa raspelom o. Franza Pfannera (iz “Kolijevke”), autor nepoznat, (sredina XIX vijeka), drvo, bronza, (54, 5X107 cm), vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 2. Kadionica o. Franz-a Pfanner-a, autor nepoznat, (sredina XIX vijeka), bakar, livenje, (visina 26, 5 cm, prečnik baze 11 cm, prečnik kadionice 15 cm), vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 3. Štola o. Franz-a Pfanner-a od bijele svile, vjerovatno izrađena u Austriji (sredina XIX vijeka), (dužina 207, 5 cm), svilena tkanina, boja za tkaninu, ručno slikana i bojena, vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 4. Zemljani ćup (bokal) o. Franz-a Pfanner-a, (visina 30, 5 cm, prečnik baze 10 cm), vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 5. Daska za pričest, (33, 5X52, 5 cm), vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 6. Pontifikalni ornat (plašt), vjerovatno izrađen u Austriji (druga polovina XIX ili početak XX vijeka), (visina 140 cm, obim 360 cm), svileni brokat, zlatna nit, raznobojni svileni konac, mašinski i ručni vez, vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 7. Habit (odjeća redovnika), (54, 5X128 cm, 75X138), svila, koža, ručni rad, vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 8. Kula (odjeća redovnika za molitvu), (79X142), pamuk, ručni rad, vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 9. Opatska mitra (sa grbom samostana Marija Zvijezda), (33, 5 cmX67 cm), vjerovatno izrađena u Austriji (početak XX vijeka), svilena tkanina, zlatna nit, raznobojni svileni konac, mašinski vez, vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 10. Opatska mitra (sa križom ukrašenim kamenjem), vjerovatno izrađena u Austriji (početak XX vijeka), (32X76 cm), svileni brokat, zlatna nit, raznobojni svileni konac, mašinski vez, vlasništvo


riznice samostana Marija Zvijezda. 11. Monstranca (pokaznica), autor nepoznat, izrađena u Njemačkoj (kraj XIX vijeka), legura metala, srebro, pozlata, poludrago kamenje, staklena pasta, staklo, graviranje, livenje i ulaganje (visina 70 cm, prečnik baze 24 cm, prečnik monstrance 40 cm), sign. na bazi (Geschenkt von wohlthatern Deutshlands für abtei Maria Stern Banja Luka, Bosnien 1892.), vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 12. Ciborij, autor A. Krajten, Köln (kraj XIX vijeka), srebro, pozlata, livenje, graviranje, (visina 40 cm, prečnik baze 19 cm, prečnik kupe 13 cm), sign. (Angelorum esca nutrivisti populum tuum), vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda 13. Kalež o. Dominik-a Assfalg-a, autor H. Theising (1911. godine naručen u Köln-u za proslavu 25 godina opatske službe o. D. Assfalg-a), Köln (kraj XIX vijeka), srebro i pozlata, livenje i graviranje (visina 13 cm, prečnik baze 16, 5 cm, prečnik čaše 11 cm), vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 14. Neogotički opatski štap, autor Bruno Diamant (1922-1932), hrastovina, drvorezbarstvo, pozlata, (visina 205 cm), vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 15. Opatska stolica sa grbom samostana Marija Zvijezda, autor Bruno Diamant (1922-1932), hrastovina, ručno drvorezbarstvo, mašinsko tokarenje, (visina 110 cm, širina 35 cm, visina naslona 80 cm), vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 16. Opatska stolica o. Dominik-a Assfalg-a, autor Bruno Diamant (1922-1932), hrastovina, drvorezbarstvo, (visina sa naslonom 160 cm, sjedalo 60X60 cm, dužina postolja 110 cm, širina postolja 90 cm), vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 17. Podni drveni svijećnjaci sa ljudskim lobanjama, (četiri komada), autor Bruno Diamant (19221932), hrastovina, mašinsko tokarenje, ručno drvorezbarenje, (visina 110 cm), vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 18. Oružje iz Melanezijske zbirke (1902-1904), Odjeljenje za istoriju, Muzej Republike Srpske, Banja Luka. 19. Karijatida, drvo, (105 X 30 cm), vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 20. Grb samostana Marija Zvijezda, gips, (30X40 cm, bez rama), vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 21. Opatski križ o. Franz-a Pfanner-a , vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 22. Opatski križ o. Bonaventur-e I Baier-a, vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 23. Opatski križ o. Dominik-a Assfalg-a, vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 24. Opatski križ o. Bonaventur-e II Diamant-a, vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 25. Opatski prsten o. Franz-a Pfanner-a, vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 26. Opatski prsten o. Bonaventur-e I Baier-a, vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 27. Opatski prsten o. Dominik-a Assfalg-a, vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 28. Opatski prsten o. Bonaventur-e II Diamant-a, vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 29. Opatski prsten posljednjih opata, vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 30. Odljev biste sv. Petra, (60X180 cm), gips, vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 31. Odljev biste sv. Pavla, (60X180 cm) gips, vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda.


92

32. Odljev biste Sv. Ilije, (62X85 cm), gips, vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 33. Maketa samostana Marija Zvijezda (1940.), (98, 5X71cm), vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 34. Raspeće, kopija po Christoph-u Schwarc-u (sredina XVI vijeka), ulje na platnu, (135x105 cm), bez sign., vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 35. Sveta Filomena, autor nepoznat (kraj XVI ili početak XVII vijeka), ulje na platnu (117X90, 5 cm), bez sign. (Sliku je 1930. godine kupio Bruno Dimanat u Münchenu u Alte pinakoteci), vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 36. Panorama samostana Marija Zvijezda, autor Fr. Salesius (1879.), ulje na platnu (110X115), sign. (g. I, Imago monasterii Mariastella Quando gravissimis molestatio nibus feliciter superatis construebatur a primo priore titul r. D. francisco. Pinrit Fr. Saleius, novitius cbori anno salutis aimolque sui obitus 1879), vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 37. Portret o. Franz-a Pfanner-a, autor Huber Serapion (1893.-1897.), ulje na platnu (95X65 cm), sign. (d. d. Huber Serapion), vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 38. Portret o. Bonaventur-e I Baier-a, autor Huber Serapion (1893.-1897.) ulje na platnu (95X65 cm), sign. (d. d. Huber Serapion), vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 39. Portret o. Dominik-a Assfalg-a, autor Huber Serapion (1893.-1897.) ulje na platnu (95X65 cm), sign. (d. d. Huber Serapion), vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda. 40. Portret o. Bonaventur-e II Diamant-a, autor P. Kulmer (1922.) ulje na platnu (90X80 cm), sign. (d. I. P. Kulmer), vlasništvo riznice samostana Marija Zvijezda.

93



94


SAŽETAK

Trapistička opatija “Marija Zvijezda” u Banjaluci (1869-2009)

SUMMARY

Marija Zvijezda monastery in Banjaluka (1869-2009)

RÉSUMÉ

Trappistes de l’abbaye « Marija Zvijezda » à Banjaluka (1869-2009)


96

SAŽETAK Trapistička opatija “Marija Zvijezda” u Banjaluci (1869-2009)

Trapisti ili cisterciti jedan su od dva najstrožija reda u Katoličkoj crkvi. Uređeni po pravilima sv. Benedikta (VI vijek), predstavljaju reformisane cistercite i sami sebe nazivaju “cisterciti strogog obsluživanja”. Nastali su u cistercitskom samostanu “La Trappe” u Francuskoj. Trapisti smatraju da je besposlica đavolovo djelo, koja se jedino pobjeđuje uravnoteženim duhovnim i manuelnim radom. Izolovanost i ćutnja osnovne su smjernice, a “Ora et labora” (“moli i radi”), geslo u životu i radu. Hrane se povrćem, kuvanim voćem, mlijekom i sirom. Meso i ribu daju samo bolesnima, a jaja i maslac onima koji rade teške fizičke poslove. Od pića piju pivo, vino, rakiju i kafu. Danas su rasprostranjeni na pet kontinenata u 100 muških i 70 ženskih samostana. Samostan “Marija Zvijezda” kod Banja Luke jedini je u Bosni Hercegovini. Istorija samostana započinje kupovinom zemljišta u Delibašinom selu kod Banjaluke od strane o. Franz-a Pfanner-a (1825-1909), nakon odbijanja Hrvatskog sabora u aprilu 1869. godine da se trapisti nasele u Slavoniji. Uz posredovanje austrijskog konzula Stanislava Dragančića, potpisan je 10. juna 1869. godine kupoprodajni ugovor, u iznosu od 70 000 pjastera (1 400 austrijskih zlatnih dukata), o kupovini zemljišta u Delibašinom selu između o. F. Pfanner-a i vlasnika Tome Radulovića, srpskog trgovca u Banjaluci. Trapisti su zemljište (oko 100 jutara ili 79, 5 duluma) naselili 21. juna 1869. godine i taj dan smatra se danom osnivanja samostana i trapističke zajednice “Marija Zvijezda”. Život započinju u kolibi zvanoj “kolijevka”, veličine male kuće (visina 190 cm, dužina 500 cm i širina 300 cm). Od prvog dana O. F. Pfanner bio je veoma primjeran. Radio je teške poslove, prao veš i pomagao u polju. U Privremeni samostan “Maria Stern”, dužine 14 m i širine 6 m, trapisti se useljavaju 7. septembra 1869. godine, gdje borave do 24. decembra 1870. godine, kada preseljavaju u novosagrađeni. Protiv podizanja novog velelijepnog zdanja istupio je banjalučki mutesarif, ali na intervenciju vlasti iz Carigrada, dozvoljena je dalja gradnja samostana. Trapisti od svoga dolaska u Bosnu, a pogotovo u vrijeme podizanja samostana, imaju protivljenje bosanskog katoličkog biskupa fra Paškala Vuičića, koji je smatrao da iza trapista stoji vlada u Beču, sa namjerom da se uništi franjevački red u Bosni. O. F. Pfanner, u svojim memoarima nije krio svoje nezadovoljstvo i razočarenje činjenicom, da su u to vrijeme veći neprijatelji trapista bili franjevci, a ne Turci kako je očekivao. Tokom prvih godina trapisti su kupovali susjedne parcele od nekoliko vlasnika. Zemljište u Delibašinom selu vremenom se povećavalo i prešlo na lijevu obalu Vrbasa. Samostan “Marija Zvijezda” do 1873. godine imao je status priorata, kada je inkorporiran u trapistički red. U nove neprilike samostan je zapao za vrijeme trogodišnjeg ustanka (1875-1878.) bosanskih Srba. Zbog pozitivnog stava o. F. Pfannera prema srpskim ustanicima, strahovali su od raznih gradskih muslimanskih bandi. Novu austrougarsku vlast trapisti su 1878. godine svečano ugos-


tili u svome samostanu. Turci su 14. avgusta 1878. godine izvršili vojni kontraudar atakujući na samostan, radi mogućnosti da se u njemu krije zlato. Početkom austrougarske vladavine Uprava samostana odigrala je veoma važnu ulogu u doseljavanju stranaca u ovaj kraj. Glavni agitator za kolonizovanje Nijemaca u dolini Vrbasa bio je o. F. Pfanner, koji je misionarski rad nastavio 1882. godine u Marianhillu (Južna Afrika), gdje je osnovao misionarsku stanicu i misionarske sestre “Dragocjene krvi”. Kod lokalnog stanovništva o. F. Pfanner dugo vremena ostao je poštovan i upamćen kao “gospodin sa Vrbasa”. Samostanom je od tada upravljao o. Bonaventura I Baier (1818-1893). Veoma skroman, vozio se zaprežnim kolima, hranio frugalnom hranom i jahao malog konja. Kao veoma darovit, pomagao je inženjeru Eberhardu oko izrade planova za gradnju crkava, samostana i škola u Banjaluci, Nazaretu, Prijedoru, Novoj Topoli, Mahovljanima i Bosanskoj Gradišci. Reskriptom Kongregacije biskupa redovnika od 4. decembra 1885. godine samostan je proglašen opatijom. Na mjesto umrlog opata B. I Baier-a 1894. godine izabran je o. Dominik Assfalg (1847-1922), dotadašnji prior, koji je sačuvao ljubav prema fizičkom radu. Nakon časoslova i škole trapisti su i dalje, zajedno sa opatom, u ćutnji obavljali najteže fizičke poslove, marljivo pomagali u vrtu i na poljima. Prije Prvog svjetskog rata (1914-1918) samostan “Marija Zvijezda” bio je najveći samostan cistercitskog reda u Evropi. U to vrijeme samostan je brojao 230 članova iz devet evropskih zemalja, različitih nacija: Austrijanci, Nijemci, Mađari, Italijani, Slovenci, Hrvati, Holanđani, Francuzi i dr. O. D. Assfalg-a zamijenio je 1920. godine o. Bonaventura II Diamant (1884-1957). Studirao je u Rimu: filozofiju, metafiziku sa biologijom, matematiku, fiziku, teologiju, francuski i italijanski jezik. Sudeći prema redovničkim mjerilima o. B. II Diamant bio je nedorastao i neiskusan. Bio je vrstan gurman, pušio je duvan i vozio američki automobil. U njegove glavne osobine ubrajaju se: ozbiljnost, prijatnost, blagost i darežljivost. Kuhinja za siromašne, koja je radila od prije Prvog svjetskog rata, nastavila je svoj rad dvadesetih i tridesetih godina XX vijeka. Bez obzira na vjersku ili nacionalnu pripadnost siromašne su darivali čorbom, uz dobar komad trapističkog hljeba. Između dva rata (1941-1945) samostansku školu upisivali su najviše mladi Hrvati, zbog čega su o. B. II Diamant-a prozvali “Kroatenvaterom” (“otac Hrvata”). Tokom Drugog svjetskog rata “Marija Zvijezda” uživala je vojnu zaštitu Nijemaca, prvenstveno zbog brojnih njemačkih redovnika. Iako o. B. II Diamant nije bio pristalica nacističkog režima, “Mariju Zvijezdu” napustio je 1944. godine sa većinom redovnika. Kada je u egzilu za opata izabran bivši ekonom Benno Stumpf, Bonaventura II Diamant povukao se u Mariawald, gdje je i umro. Početkom rata bilo je 128, dok je kraj rata 1945. godine dočekao 51 član. Stari samostan nakon partizansko-njemačkih borbi, vođenih krajem 1944. godine, bio je sav u plamenu, a privredne zgrade su izgorjele. U talasu progona neistomišljenika, od strane novih vlasti, mnogi od redovnika su stradali. Okružni sud u Banjaluci osudio je 1. aprila 1946. godine o. B. II Diamant-a za saradnju sa okupatorom. Cjelokupni inventar samostana bio je eksproprisan, a ostavljeno im je staro i novo groblje, stara i nova crkva i nekoliko stambenih prostorija. Za vrijeme o. Tiburcija Pence (1957-1964) u “Mariji Zvijezdi” živjela su samo šestorica trapista. Fulgencije Oraić (1964-1977) postao je prior nakon egzila i bio je prvi Hrvat trapistički opat. Pod njegovom upravom desio se teški zemljotres 1969. godine, uslijed čega se trapistička zajed-


98

nica privremeno preselila u Ivanić Kloštar, kraj Zagreba. U vrijeme Oraićevog naslijednika o. Ante Artnera (1977-1988) novi potres 1981. godine oštetio je svod crkvene lađe i neke sobe u potkrovlju. On je vodio samostan do 1991. godine, kada je za superiora “Marije Zvijezde” imenovan o. Nivard Volkmer (1991-2002), koji je vodio trapiste kroz posljednji ratni period (1992-1995). Njega je naslijedio 2003. godine Philippe Vannesete, a danas se o “Mariji Zvijezdi” brine Apostolski administrator Dom Francois de Place, redovnik francuske opatije Sept-Fons. Danas su u samostanu dva člana, župnik o. Tomislav Topić i njegov brat o. Zvonko Topić, koji skrbe za oko 260 vjernika. Trapistička zajednica Marija Zvijezda je u privrednom pogledu naročito doprinijela napretku čitave banjalučke regije. Do 1894. godine podignuti su: ciglana (1869.), kamenolom, zgrade za ekonomiju, štale i žitnica (1870.), sušnica šljiva i mlin (1872.), pilana (1872/1873.) i mala pivara (1873.). Tokom narednih godina otvoreni su: sušionica za voće (1876.), fabrika za ciglu i crijep, mlin za mljevenje kostiju i fabrika tutkala (1877.), voćni šumski rasadnik, suknara sa predionicom i tkaonicom (1878.), nova velika štala za krave, štamparija sa kartonažom i knjigoveznicom (1879.), bačvarska, stolarska i kolarska radionica (1879.), sirana (1882.), nova pivara (1885.), pekara (1889.), kožara (1892.), fabrika stočne hrane (1893.). U ekonomiji samostana radili su: stolari, pivari, pekari, bravari, kovači, kolari, cipelari, suknari, knjigovesci, četkari, ličioci, pozlaćivači, tokari, užari, zidari, mlinari, tesari, sirari, korpari-tkači, limari, pećari, pilari, tesari, staklari, ciglari, pletači čarapa. Za vrijeme o. D. Assfalg-a od privrednih objekata sagrađeni su: opšti rasadnik (1894.), nova suknara (1897.), fabrika boja sa bojadisaonicom i praonicom (1898.), hidrocentrala (1899.), hladnjača (1899.), stolarska radionica i radionica za proizvodnju kalupa (1901.), silos za pšenicu (1901.), novi mlin sa modernim uređajima (1910.). Dvadesetih i tridesetih godina prošlog vijeka u Trapistima od privrednih radionica bile su u pogonu: stolarija, bravarna, tkaonica, kovačnica, kolarna, krojačnica, cipelarna, sedlarna, bačvarna, pivara, knjigoveznica i štamparija knjiga. Sirom “La Trappe”, koji se prodavao na trgovima Budimpešte, Graca i Beča, danas se ponosi čitava banjalučka regija, čija je metodologija još uvijek tajna. Samostan je 1899. godine dobio električnu rasvjetu, koja je 1902. godine prenijeta i u neke stanove u gradu. Most je pušten u saobraćaj 1904. godine, a nova brana od betona sagrađena je 1914. godine, jer je drvenu godinu ranije probio nabujali Vrbas. Temelji nove crkve udareni su na Dan sv. Bernarda 20. avgusta 1925. godine, a svi radovi završeni 1926. godine. Samostanska crkva, koja je u potresu 1969. godine jako oštećena, sanirana je 1972. godine, kao i tokom narednih godina poslije manjih potresa. Prosvjetna djelatnost započinje u vrijeme o. Franz-a Pffaner-a. Sve do tada, katolička muška djeca školovala su se u srpskoj pravoslavnoj osnovnoj školi, dok se djevojčice nisu školovale. “Rimska kurija za propagandu vjere” (“Congregatio de Propaganda Fide”) uslovila mu je podršku za osnivanje samostana u Delibašinom selu, otvaranjem “Sirotišta” za katolike, koji bi dobijali i obrazovanje u zanatima. Primanjem četiri dječaka 1878. godine otvoreno je “Sirotište” za nezbrinutu djecu. Nakon mjesec dana rada bilo je u “Sirotištu” 20, a do 1928. godine rekordnih 2 166 dječaka. Do 1934. godine primili su trapisti preko 2 500 pitomaca, a računa se da je do kraja Drugog svjetskog rata, kada je “Sirotište” prestalo sa radom, kroz njega prošlo oko 4


000 dječaka. Na poziv o. F. Pfanner-a 1872. godine iz Zagreba su došle Milosrdnice, učiteljice za djevojčice. One su otvorile osnovnu školu “Sv. Vinka Paulskog” tj. “Sestara milosrdnica”. U Banjaluku takođe, na poziv o. F. Pfanner-a iz Badena 1879. godine došle su “Klanjateljice predragocjene krvi Isusove” (danas “Klanjateljice Krvi Kristove”). Izdržavajući ih ispočetka, novo naselje ovih sestara nazvao je o. F. Pfanner “Nazaret”. Za vrijeme o. D. Assfalg-a izdavali su trapisti časopis “Sveti Anto Padovanski i kruh siromaha u Bosni”. O. D. Assfalg osnovao je 1894. godine “Azil” za djecu iz “Sirotišta”, koja su bila manje nadarena za školu, a 1898. godine i “Juvenat”, za dalje školovanje nadarenijih dječaka, između 12 i 15 godina, koji su imali želju postati trapisti. Učili su gimnazijske predmete, a poslije toga išli su dvije godine u novicijat. O. D. Assfalg sagradio je 1900. godine za prijem 30 dječaka novi “Dom naučnika”, gdje je pod pokroviteljstvom banjalučkog biskupa fra Joze Garića 1918. godine osnovano “Društvo naučnika”. Kroz “Dom” je od 1893. do 1928. godine prošlo oko 350 mladića, učeći 17 vrsta zanata. Januara 1920. godine pokrenute su samostanske novine “Putokaz”, mjesečnik namijenjen za prosvjećivanje obrtničke i seljačke mladeži. Nova crkva “Marija Zvijezda” iz 1926. godine po svome izgledu predstavlja kompilaciju dva umjetnička stila, koja se međusobno nadopunjuju: bazilikalna osnova romaničke zgrade sa starokršćanskom skulptorskom dekoracijom. Crkva je trobrodna bazilika i predstavlja veliko zdanje (centralna lađa, 60X10 m). Vrata crkve ukrašena su polukružnim lukovima i snopom stupova, iznad kojih je predstavljen sv. Juraj kako ubija aždaju. Na vrhu zabata postavljena je polufigura sv. Ilije, zaštitnika Bosne. U prirodnoj veličini na zidu, sa obje strane portala, postavljene su stojeće figure sv. Petra i sv. Pavla. Unutar crkve raspoređeni su glavni radovi Brun-e Diamant-a, arhitekte, vajara i drvorezbara: reljefi na zidovima i oltaru, obojeni reljefi u svetištu, kapiteli, korske klupe, pomoćni oltar i ciborium. Diamant slikarski predstavlja četvoricu opata: o. Franz-a Pfanner-a, o. Bonaventur-u I Baier-a, o. Dominika Assfalg-a i o. Bonaventur-u II Diamant-a. Naslikao je i simbole Kršćanstva: križeve, Kristov monogram, ribe (simbol Kršćanstva), jagnje, orla, sidro, srce, kao i grbove. Na unutrašnjim zidovima B. Diamant izradio je osam reljefa istih dimenzija (3X3, 5 m): “Navještanje Marijino”, “Krist sa dvanaest apostola”, “Zakon sinajski”, “Mudre djevice”, “Kain i Abel prinose žrtvu”, “Žrtva Abrahamova”, “Žrtva Melkisedekova” i “Posljednja večera”. Osim dekorisanja kapitela i zidova naosa, B. Diamant učestvuje na izradi i ukrašavanju još petnaestak oltara. Duboko u svetištu crkve nalazi se ciborium, podignut na četiri mramorna stuba, bogato ornamentisana motivima grožđa, vinove loze i pšeničnog klasja, kao i fantastičnih životinjica. B. Diamant autor je i tri primjerka slobodne skulptorske plastike. U svetištu je kip Marije (2, 6 m) sa Kristom i krunom iznad glave, zaštitnice trapističkih samostana. Kip sv. Bernarda nalazio se u dvorištu, da bi nakon Drugog svjetskog rata bio bačen u Vrbas. Korske klupe u crkvenoj lađi jednostavne su i bez suvišne dekoracije, sa rijetkim i plitko urezanim ornamentima na ravnim površinama i naizmjenično postavljenim figurama orla i lava, na mjestu naslonjača za ruke. Kruna drvorezbarskog umijeća B. Diamanta u crkvi je Sakristija (3, 75,X12X7 m). U sakristijskom prostoru nalazi se dvostruko drveno raspelo, reljefno istaknut lik sv. Petra na plafonu, krune i vijenci na stranama. Samostanska riznica umjetnina posjeduje i izvjestan broj slika, drvorezbarskih oltara, dijelova crkvenog namještaja i predmete od metala. Slike o. F. Pfan-


100

ner-a, o. B. I Baier-a i o. D. Assfalg-a istih dimenzija (95X65 cm) autora Serapiona Hubera rađene između 1893. i 1897. godine izložene su na koru. Slika o. B. II Diamanta (90X80 cm) iz 1922. godine rad je mađarskog slikara P. Kulmera. Najljepše likovno ostvarenje djelo je nepoznatog italijanskog umjetnika iz perioda kasne renesanse ili ranog baroka, platno (125X95 cm) sa prikazom sv. Filomene, sa mačem u desnoj i palminom grančicom u lijevoj ruci. Po umjetničkoj vrijednosti izdvajaju se još: pozlaćeni kalež, rad majstora H. Theisinga-a iz 1911. godine, naručen u Köln-u za proslavu 25 godina opatske službe o. D. Assfalg-a, zatim opatski štap sa ručkom od čistog zlata izrađen u Münchenu, sa plastičnim, u zlatu izrađenim likom sv. Bernarda sa psom, knjigom i biskupskim štapom. Od vremena gradnje nove crkve 1925. godine u sastavu samostana egzistira i samostanska biblioteka, u kojoj su se čuvale knjige pisane na njemačkom, francuskom, latinskom, grčkom i drugim jezicima. Veliki broj djela nakon Drugog svjetskog rata je spaljen, dok su 3 753 knjige prenijete u Muzej Bosanske Krajine, koji je 1947. godine iz samostana preuzeo i antropološku zbirku melanezijskog plemena Baining.

101

Trappists or Cistercians belong to some of the strictest Catholic orders. Followers of rules set by Saint Benedict (VI century), these reformed Cistercians call themselves «Cistercians of the Strict Observance». They originate from the Cistercian monastery La Trappe in France. The Trappists believe idleness is a devil’s deed that can be conquered only by balanced spiritual and physical activity. Isolation and silence are their basic rules, while the sentence Ora et labora (pray and work) is their life and work’s motto. The Trappist monks eat vegetables, cooked fruit, milk and cheese. Meat and fish are only for the ill and eggs and butter for those doing hard physical labor. They drink beer, vine, brandy and coffee. Today, Trappist monks and nuns live in 100 monasteries and 70 convents on five continents. Marija Zvijezda monastery near Banja Luka is the only Trappist monastery in Bosnia-Herzegovina. The history of this place starts with father Franz Pfanner (1825-1909) who bought a piece of land near Banjaluka when the Croatian parliament dismissed his request in April 1869. On 10 June, 1869, father Franz Pfanner and Tomo Radulović, Serb merchant from Banja Luka, with Austrian consul Stanislav Dragančić as a mediator, signed a contract n purchase of land in Delibašino selo for 70,000 piasters (1,400 Austrian golden ducats). The Trappists settled on the land (about 100 acres or 79,5 dunums) on 21 June 1869 and that date is considered the day the monastery and Trappist community Marija Zvijezda was established. They spent their first days living in a small cottage (190 cm high, 500 cm long and 300 cm wide) they called «a crib». Father Franz Pfanner lived an exemplary life. He did the hardest jobs, washed laundry and helped in the field. The Trappists moved into the temporary monastery Marija Zvijezda, 14 m long and 6 m wide, on 7 September 1869. They lived in that building until 24 December 1870 when they moved into the new building. The mutesarif (governor) of Banjaluka opposed to construction of the magnificent new monastery building, but Bosnian vizier gave his approval after the intervention of authorities in Constantinople. Ever since their arrival to Bosnia and especially in time the monastery was being built, the Trappists met with the opposition of Bosnian bishop friar Paškal Vuičić. Bishop and the Franciscans believed that the government in Vienna was behind the Trappists’ arrival to Bosnia and that their aim is to destroy the Franciscan order in Bosnia. Father Franz Pfanner wrote in his memoirs about the disappointment he felt when realizing that the Franciscans were the biggest enemies of the Trappists at that time, not the Turks as he expected. In the first couple of years, the monks were buying up the surrounding lots from their owners. The estate in Delibašino selo gradually crossed the Vrbas and extended to the left bank of the river. Up until 1873, Marija Zvi-


SUMMARY Marija Zvijezda monastery in Banjaluka (1869-2009)


102

jezda was a priory and that year it became part of Notre-Dame de port-du-Salut abbey. The monastery experienced new troubles during the three years of Bosnian Serbs’ uprising (1875-1878). The monks feared that father Franz Pfanner’s friendly attitude towards the Serb rebels might put them in jeopardy of attacks by Muslim criminals from the city. In 1878, the Trappists made a formal reception in their monastery for the new Austro-Hungarian authorities. On August 14, the Turks made a military counterattack and, in hope they would find gold, attacked the monastery. In the first years of the Austro-Hungarian rule, the monastery played an important role in settling the foreigners in area around the monastery, with father Franz Pfanner as the main person agitating for German colonization in the Vrbas valley. Father Pfanner continued his missionary work in Marianhill (South Africa) in 1882 where he founded a mission for the Sisters of the Precious Blood. Local people respected father Franz Pfanner and remembered him for a long time as «the gentleman from Vrbas». Father Bonaventura I Baier (1818-1893) took over as the abbot. He was a modest man who drove in an ordinary carriage, ate modestly and rode a small horse. Being very gifted, he made plans for construction of churches, monasteries and schools in Banjaluka, Nazaret, Prijedor, Nova Topola, Mahovljani and Bosanska Gradiška. By the rescript of the Congregation of monk-bishops, dated on 4 December 1885, the monastery became abbey. After death of abbot Bonaventura I Baier, then prior Dominik Assfalg (1847-1922) succeeded him in his position in 1894. Father Dominik Assfalg continued to cherish physical labor. After their daily prayers and classes, the Trappists did the hardest land works with their abbot, silently. Before the World War I (1914-1918), Marija Zvijezda was the biggest Cistercian monastery in Europe. Just before the WWI, the monastery was home for 230 monks from nine European countries and of different nationalities: Austria, German, Hungarian, Italian, Slovenian, Croatian, Dutch, French and other. Father Dominik Assfalg was succeeded in 1920 by father Bonaventura II Diamant (1884-1957). He studied in Rome: philosophy, metaphysics with biology, mathematics, physics and theology, French and Italian. Father Bonaventura was not a typical monk. He smoked tobacco, enjoyed fine food and drove an American car. He was a solemn, pleasant, kind and generous man. The soup kitchen established before the WWI continued to work in 1920’s and 1930’s. Regardless of the nationality and religion, the poor could get a bowl of soup with a good slice of Trappist bread. Between the WWI and II, the majority of students in monastery school were Croats, which brought father Bonaventura II Diamant the title of Kroatenvater (father of Croats). During the WWII, Marija Zvijezda was under protection of Germans, on account of the large number of German monks in the monastery. Though father Bonaventura II Diamant was not in favor of the Nazi regime, he left the monastery in 1944 with most of the monks. When abbot Benno Stumpf, formerly in charge of monastery procurement, became a superior, Bonaventura II Diamant retreated to Marianwald where he later died. In the beginning of war, 128 monks lived in the monastery, while only 51 saw the end of the war in 1945. After the clashes between partisan and Germans in 1944, the old monastery building was set on fire and other buildings were burned down. Many monks became victims of oppression the new authorities exerted against


the opposition in the days following the end of the war. The County court in Banjaluka declared father Bonaventura II Diamant guilty for cooperating with the occupying forces. The complete monastery assets were expropriated, except for the old and new graveyard, old and new church and several housing buildings. During the period Tiburcije Penca headed the monastery (1957-1964), only six monks lived in Marija Zvijezda. Fulgencije Oraić (1964-1977) became a prior after the exile and was the first Croat among Trappists. During Oraić’s rule, a disastrous earthquake struck in 1969, forcing the Trappists to move temporarily to Ivanić Kloštar near Zagreb. Another earthquake hit the area in 1981, while the monastery prior was father Ante Artner (1977-1988), and damaged the nave arch and several rooms in the attic. Father Antun Goričanec (1988-1991) headed the parish for only three years, until 1991, when Nivard Volkmer (1991-2002) was appointed superior of Marija Zvijezda and continued to lead the Trappists during the war period (1992-1995). After his death in 2003, Marija Zvijezda came under care of apostolic administrator Dom Francois de Place, monk of the French abbey Sept-Fons. At present, two monks live in the monastery, parish priest, father Tomislav Topić and his brother, father Zvonko Topić, both of whom serve about 26 parishioners. Economically speaking, the Trappist community has had a great role in the development of the Banja Luka region. Until 1894 they established or built the following: brick plant (1869), quarry (1870), farm buildings, stables and granary (1870), plum-drying plant (1872), mill (1872), sawmill (1872/73), small brewery (1873). In the next years, they started: fruit-drying plant (1876), brick and tile production (1877), bone grinding mill and carpenter’s glue production (1877), greenery (1878), textile production with spinning mill and weaving facilities (1878), large new cow stable (1879), printing shop with cardboard production and bookbindery (1879), cooper shop, carpentry and wagon-making (1879), cheese-making (1882), new brewery (1885), bakery (1889), tannery (1892), cattle food factory (1893). Monastery farm employed: carpenters, brewers, bakers, blacksmiths, wagon-makers, shoemakers, textile-makers, bookbinders, brush makers, painters, gold plating masters, turners, rope makers, masons, millers, cutters, basket weavers, tinsmiths, stove makers, saw mill workers, cutters, glass makers, brick makers, sock makers. While father Assfalg was in charge of the monastery, the following was built: hothouse (1894), new textile facilities (1897), paint shop with painting and washing rooms (1898), hydroelectric power plant (1899), cold storage plant (1899), carpenter’s shop and mold shop (1901), grain elevator (1901) and new mill with modern machines (1910). In 1920’s and 30’s monastery production included: brewery, carpentry, locksmith shop, textile production, cooper’s shop, blacksmith shop, wagon-making shop, tailor’s shop, shoemaking, saddle-making, bookbinding and printing shop. The cheese La Trappe sold on the markets of Budapest, Graz and Vienna is a product the Banjaluka region is proud of today. The production process of this cheese remained a secret even to the present day. In 1899, the monastery was electrified and in 1902, the electricity reached several house sin the city. At the request of Banja Luka citizens, monastery superiors decided to build the new mill in 1910. The bridge was built in 1904, while the new concrete dam was built in 1914, on the place of the wooden dam that col-


104

lapsed under the rising Vrbas a year earlier. The foundations of the new church were laid on 20 August 1925, on Saint Bernard’s day, and the construction ended in 1926. The monastery church was heavily damaged in the 1969 earthquake and repaired in 1972 and in the next couple of years after several weaker earthquakes. Educational activities in the monastery started with father Franz Pfanner. Until then, Catholic boys went to school at the Serb Orthodox church. The girls did not attend school. The Congregation for the propagation of the faith (Congregatio de Propaganda Fide) set a condition to Pfanner to open an Orphanage for Catholics where children would be also taught crafts in exchange for support in establishing the monastery in Delibašino selo. In 1878, the Orphanage started to work with four boys. After a month, 20 boys lived there and in 1928, it was a home for the record number of 2,166 boys. Until 1934, the Trappists took in over 2,500 boys and it is estimated that about 4,000 of them lived some time in the orphanage by the end of the WWII, when the institution was closed. Father Franz Pfanner called in 1872 nuns from Zagreb to teach the girls. The nuns opened the primary school of Saint Vinko Paulski or the School of the Sisters of mercy. Father Franz Pfanner invited to Marija Zvijezda also the Sisters adorers of the precious blood of Jesus (today Sisters adorers of the blood of Christ) who came from Baden in 1879. Father Pfanner supported the nuns in the beginning and named their settlement Nazareth. During the time father Dominik Assfalg was in charge of the monastery, the Trappists published a magazine called “Saint Anto Padovanski and bread of the poor in Bosnia”. Father Dominik Assfalg founded in 1894 Asylum for the less talented orphans and in 1898 opened Juvenat for talented boys between 12 and 15 who had a desire to become Trappists. After classes, the students spent two years in novitiate. Father Dominik Assfalg built in 1900 new Students’ home for 30 boys, where the Society of students was established in 1918 under patronage of friar Jozo Garić, the bishop of Banjaluka. Almost 350 young men lived in the Home from 1893 to 1928 and trained for 17 different crafts. In January 1920 started publishing of a monthly publication called Putokaz (Road sign), dedicated to education of the young from village and families of artisans. The new church Marija Zvijezda from 1926 is designed as compilation of two complementing styles: basilica base of a Romanic building with old Christian sculptures. The church is a large basilica with three naves (central nave is 60 m long and 10 m wide). The church door is decorated with semi arches and pillars above that is an image of Saint George killing a dragon. The semi figure of Saint Ilija, patron saint of Bosnia is place don the gable. Two life size figures of Saint Peter and Paul are placed on both sides of the portal. Church interior is decorated with some of Bruno Diamant’s major architectural, sculpting and wood carving works: relief on the walls and altar, painted relief in the sanctuary, capitals, choir benches, auxiliary altar and ciborium. Diamant painted portraits of four abbots: father Franz Pfanner, father Bonaventura I Baier, father Dominik Assfalg and father Bonaventura II Diamant. He painted the symbols of Christianity: crosses, monogram of Christ, fish (symbol of Christianity), lamb, eagle, anchor, heart and several coats-of-arms. On the inside walls Bruno Diamant made eight reliefs of the same size (3 m high, 3,5 m long): Annunciation of Mary, Christ with 12 apostles, the Law of Sinai, The Wise Virgins, Cain and Abel make a sacrifice, The Offering


of Abraham, The Offering of Melchisedec and The Last Supper. Apart from decorating capitals and walls of cella, Bruno Diamant took part in making and decoration of about 15 altars. Deep in the sanctuary is a ciborium placed on the four marble pillars amply ornamented with motives of grapes, vine and ears of grain and heads decorated with images of fantastic animals. Bruno Diamant is the author of three free themed sculptures. A statue (2,6 m high) of Mary, protector of the Trappist monasteries, with a crown over her head and Christ is placed in the sanctuary. The sculpture of Saint Bernard used to be in the churchyard, but after the WWII, this sculpture was thrown in the Vrbas. Choir benches in the church nave are simple, with shallow incisions appearing only rarely on flat surfaces and figures of eagle and lion, alternating on the place of the armrest. The crown of Bruno Diamant’s woodcarving art is a sacristy (3, 75 m high, 12 m long, 7 m wide). Some other valuable pieces of art include a gilded chalice, work of master H. Theising, ordered from Cologne in 1911 for the celebration of 25 years of father Dominik Assfalg’s service and a crosier with a handle made of pure gold with an image of Saint Bernard with dog, book and a crosier, made in Munich. From 1924, when the new church was finished, monastery also has a library with books in German, French, Latin, Greek and other languages. Many of those books were burned down after the WWII and 3,753 books were taken to the Museum of Bosanska Krajina. The National Museum of Bosanska Krajina received in 1947 anthropological collection from the monastery, containing tools and arms of the Melanesian Baining tribe. The sacristy room keeps a double wooden crucifix, relief of Saint Peter on the ceiling and crowns and wreaths on the wall sides. The monastery’s treasury keeps a certain number of paintings, engraved altars, elements of church furniture and metal objects. Portraits of fathers Franz Pfanner, Bonaventura I Baier and Dominik Assfalg, of the same size (95X65 cm) and the same author Serapion Huber were painted between 1893 and 1897 and they are displayed in the choir. The portrait of Bonaventura II Diamant (90X80 cm) from 1922 is the work of the Hungarian painter P. Kalman. The most beautiful work of art, the painting of the unknown Italian painter of the late Renaissance or the early Baroque, is the painting of Saint Philomena (125X95 cm) carrying a sword in her right and palm branch in the left hand. Another valuable work of art is the gilded chalice, made by master H. Theising in 1911 in Cologne for the celebration of 25th anniversary.


106

RÉSUMÉ Trappistes de l’abbaye « Marija Zvijezda » à Banjaluka (1869-2009)

On désigne habituellement sous le nom de trappistes les membres de l’Ordre cistercien de la stricte observance (Ordo cisterciencis strictioris observantiae). Fondés sur la règle de Saint Benoît (VIe siècle), l’Ordre cistercien de la stricte observance est issu de la réforme de l’abbaye de la Trappe à Soligny par Armand de Rancé en 1664. L’activité cistercienne trappiste est caractérisée par la simplicité est le maintient de bon équilibre entre activité spirituelle (prières monastiques, lectio divina et oraison) et le travail manuel. Le retrait du monde et le silence sont des principes fondamentaux de l’Ordre dont la doctrine repose sur l’unité de la prière et du travail (Ora et labora). Le régime alimentaire des moines trappistes est frugal : il est constitué de légumes, de fruits bouillis, de lait et de fromage. Au monastère, la viande et le poisson sont réservés aux malades, les œufs et le beurre aux ouvriers et laboureurs. Les membres du monastère consomment également de la bière, du vin, de l’eau de vie et du café. Aujourd’hui, les trappistes sont présents sur cinq continents dans une centaine de monastères de moines et 70 de moniales. Le monastère trappiste « Marija Zvijezda » (« Marie Étoile ») près de Banjaluka est unique en Bosnie-Herzégovine. Son histoire commence en avril 1869 lorsque le prieur Franz Pfanner (1825-1909), après s’être vu refusé l’obtention d’une autorisation de l’Assemblée croate, acheta un terrain près de Banjaluka pour l’établissement d’un monastère. Le 10 juin 1869 fut signé le contrat d’achat du terrain à Delibašino Selo entre Tomo Radulović, marchand serbe à Banjaluka, et le prieur Franz Pfanner, par l’intermédiaire et l’arbitrage du consul autrichien Stanislav Dragančić. Le coût du terrain était d’environ 70 000 piastres, correspondant à une valeur de 1 4000 ducats d’or autrichiens. Sur ce terrain d’une superficie d’environ 100 arpents, les trappistes s’installent le 21 juin 1869. Cette date est considérée comme la date de fondation du monastère « Marija Zvijezda ». Les trappistes commencent leur vie commune dans une chaumière qu’ils appellent « le Berceau ». Les dimensions de cette maisonnette mesuraient 5 mètres de longueur par 3 mètres de largeur et 1.9 mètres de hauteur. Dès le début, le père Franz Pfanner donna l’exemple à ses confrères en se chargeant des travaux pénibles, de la lessive et en participant aux travaux agricoles. Du 7 septembre 1869 jusqu’au 24 décembre 1870, en attente de l’achèvement de la construction du nouveau monastère, les trappistes habitent le monastère « Maria Stern » (« Marija Zvijezda »), long de 14 mètres et large de 6 mètres. Le mutasarrif (gouverneur du district) de Banjaluka s’est fortement opposé à cette entreprise, mais après l’intervention du gouvernement d’Istanbul, le vizir de Bosnie autorise la reprise des travaux. À ce projet s’opposa aussi l’évêque de l’Église catholique bosniaque, fra Paškalo Vuičić. Ceci s’explique par le fait que


le haut clergé et les Franciscains de Bosnie croyaient que le gouvernement de Vienne appuyait les trappistes pour réduire l’Ordre franciscain en Bosnie. Le prieur Franz Pfanner ne cachait pas son mécontentement et sa déception en notant dans ses mémoires que, contrairement à ce qu’il avait prévu, les Franciscains se montrèrent des adversaires plus tenaces encore que les Ottomans. Durant les premières années, les trappistes achètent de quelques propriétaires des parcelles attenantes au domaine monacal. Peu à peu, le terrain de Delibašino Selo s’agrandit pour s’étendre sur la rive gauche de la rivière Vrbas. Le monastère conserve le statut de prieuré jusqu’en 1873. Il est alors incorporé à l’abbaye Notre-Dame de Port-du-Salut. Durant le soulèvement des Serbes de Bosnie entre 1875 et 1878, en raison de l’estime qu’ils manifestent pour les insurgés serbes, le père Franz Pfanner et les moines trappistes ont eu souvent à appréhender la vengeance de divers gangs citadins musulmans. En 1878 les trappistes organisent l’accueil officiel dans leur monastère du nouveau gouvernement austro-hongrois. Le 14 août 1878 lors d’une riposte militaire, les Ottomans attaquent le monastère. Ils espéraient y trouver de l’or caché. Au début de l’occupation austro-hongroise, les responsables du monastère ont joué un rôle très important pour l’installation des immigrants dans la région. Le père Franz Pfanner a particulièrement soutenu l’arrivée et l’installation des Allemands dans la vallée de la rivière Vrbas. En 1882, Franz Pfanner poursuit son œuvre missionnaire à Marianhill (Afrique du Sud) où il fonde une cellule missionnaire en collaboration avec les Sœurs missionnaires du PrécieuxSang. Longtemps honoré par la population de Banjaluka, le père Franz Pfanner y est surnommé « Monsieur de Vrbas ». À la suite du père Pfanner, le monastère a été administré par le prieur Bonaventure I Baier (1818-1893). Très sobre, le prieur Bonaventure I Baier se nourrissait d’aliments frugaux. Il faisait voyageait à carrosse et montait un petit cheval. Très doué et érudit, il a conçu les plans pour la construction d’églises, de monastères et d’écoles à Banjaluka, Nazaret, Prijedor, Nova Topola, Mahovljani, Bosanska Gradiska. L’érection du monastère en abbaye fut effectuée en vertu du rescrit de la Congrégation des évêques, le 4 décembre 1885. L’abbé Dominik Assfalg (18471922), qui jusqu’à là était prieur, a succédé à Bonaventure I Baier après son décès en 1894. L’abbé Dominik Assfalg a préservé l’amour pour un travail actif. En plus de leurs œuvres de prière et l’éducation, les trappistes et leur abbé ont poursuivi leur activité manuelle, enveloppée de silence et de méditation, comme le jardin, la boulangerie ou les travaux de champs. Avant la Première Guerre mondiale (1914-1918), le monastère « Marija Zvijezda » était devenu le plus grand monastère de l’Ordre cistercien en Europe. À la veille de la guerre, le monastère comptait 230 membres, originaires de 9 pays européens et de différentes nations : Autrichiens, Allemands, Hongrois, Italiens, Slovènes, Croates, Néerlandais, Français, etc. En 1920, l’abbé Bonaventure II Diamant (1884-1957) succède à l’abbé Dominik Assfalg. Solidement formé, il avait étudié à Rome la philosophie, la métaphysique, la biologie, les mathématiques, la physique, la théologie, le français et l’italien. Cependant, l’abbé Bonaventure II Diamant a pu être jugé inconséquent face aux strictes règles monacales. Il fumait du tabac, était considéré comme un gourmand, et conduisait une voiture américaine. Ces travers étaient cor-


108

rigés par les qualités qui caractérisaient sa personnalité : la solennité, la béatitude, la douceur et la bonté. L’aide alimentaire procurée aux pauvres par la cuisine du monastère avant la Première Guerre mondiale a été poursuivie pendant toutes les années 20 et 30 du XXe siècle. Sans égards à l’origine ethnique ou à la religion, la cuisine du monastère offrait aux pauvres du bouillon accompagné de bon pain trappiste. Entre les deux guerres, à l’école du monastère s’inscrivaient surtout des jeunes d’origine croate. C’est la raison pour laquelle l’abbé Bonaventure II Diamant fut surnommé « Kroatenvater » (Père des Croates). Pendant la Deuxième Guerre mondiale « Marija Zvijezda » a bénéficié d’une protection militaire allemande à cause du nombre important de religieux originaires d’Allemagne. Bien que l’abbé Bonaventure II Diamant n’ait jamais été partisan du régime nazi, il quitte « Marija Zvijezda » avec la plupart de ses moines en 1944. Il se retire à Mariawald où il termine sa vie. Le prieur Benno Stumpf, l’ancien économe du monastère, succède à l’abbé Bonaventure II Diamant. Au début de la Deuxième Guerre mondiale, le monastère « Marija Zvijezda » compte 128 membres, à la fin de la guerre il en reste 51. À la fin de 1944, après des combats entre les partisans communistes et les Allemands, le vieux monastère a été tout en flammes alors que les bâtiments abbatiaux ont été incendiés. Dans les vagues de persécutions exercées contre les réfractaires par le nouveau régime le grand nombre de moines ont péri. Le premier avril 1946, le tribunal de comté de Banjaluka accuse l’abbé Bonaventure II Diamant de collaboration avec les occupants. Tous les effets du monastère sont expropriés. Seuls le nouveau cimetière, la vieille et la nouvelle église, ainsi que quelques salles d’habitation ne sont pas saisis. Seulement six moines trappistes ont vécu à « Marija Zvijezda » au temps du Tiburcije Penca (1957-1964). Après son exil, Fulgencije Oraić (1964-1977) devient prieur et le premier abbé trappiste d’origine croate. C’est durant cette période que le monastère a subi le tremblement de terre de 1969. La communauté trappiste déménage alors temporairement à Ivanić Kloštar, près de Zagreb en Croatie. À l’époque du supérieur Ante Artner (1977-1988), le successeur de l’abbé Fulgencije Oraić, le monastère fut de nouveau touché par le tremblement de terre de 1981. La voûte de la nef et quelques pièces de la mansarde ont été endommagées. L’abbé Antun Goričanec (19881991) a dirigé la paroisse pendant trois ans seulement. Le supérieur Nivard Volkmer lui à succédé en 1991 et a dirigé le monastère durant la période de la dernière guerre, de 1992 à 1995. Après sa mort en 2003, le monastère est passé sous la direction de l’administrateur apostolique dom François de Place, moine de l’abbaye française de Sept-Fons. Actuellement, dans le monastère sont deux membres, le curé Tomislav Topić et le père Zvonko Topić, son frère, qui assistent 260 croyants. Du point de vue économique, la contribution de la communauté trappiste au développement de la région est très significative. Ainsi, jusqu’en 1894 ont été établis : l’usine de brique (1869), la sablière (1870), les bâtiments abbatiaux, l’étale et le grenier (1870), l’étuve à prunes (1872), le moulin (1872), la scierie (1872/73), la petite brasserie (1873). Dans les années suivantes sont ouverts : l’étuve à fruits (1876), l’usine de brique et de tuile (1877), le moulin broyeur d’os et la fabrique de colle (1877), la pépinière de fruits sauvages (1878), la fabrique de lain-


ages avec la filature et l’atelier de tissage (1878), la nouvelle grande étable pour vaches (1879), l’imprimerie avec l’atelier de reliure et de cartonnage (1879), la tonnellerie, la menuiserie et la charronnerie (1879), la fromagerie (1882), la nouvelle brasserie (1885), la boulangerie (1889), la tannerie (1892), la fabrique d’aliments pour bétail (1893). Ont travaillé pour l’organisation du monastère des menuisiers, brasseurs, boulangers, serruriers, forgerons, charrons, cordonniers, fileurs, tisserands, relieurs, brossiers, peintres en bâtiment, tourneurs, cordiers, maçons, meuniers, charpentiers, fromagers, vanniers, mécaniciens, poêliers, sagards, doreurs, verriers, briquetiers, tricoteurs de bas. Sous la direction de l’abbé Dominik Assfalg ont été construits : la pépinière commune (1894), la nouvelle fabrique de lainages (1897), la fabrique de teinture avec la teinturerie (1898), la centrale hydroélectrique (1899), la glacière (1899), l’usine de menuiserie et l’usine de fabrication des moules (1901), le silos à blé (1901), le nouveau moulin avec équipements modernes (1910). Pendant les années 1920 et 1930 les trappistes ont opéré ces ateliers de production : la brasserie, la menuiserie, la serrurerie, l’ateliers de tissage, la tonnellerie, la forgerie, la charronnerie, l’ateliers de tailleur, la cordonnerie, l’atelier de sellerie, l’atelier de reliure, l’imprimerie. Le fromage « La Trappe » qui s’est vendu sur les places et les marchés de Budapest, Graz et Vienne est encore une fierté de toute la région de Banjaluka. Les méthodes de sa fabrication sont restées un secret encore aujourd’hui. En 1899, le monastère a acquis l’éclairage électrique. Celui-ci a été transféré dans certains appartements de la cité en 1902. À la demande des citoyens de Banjaluka, la Direction du monastère a construit le nouveau moulin en 1910. Le pont est ouvert pour le trafic en 1902. Le nouveau barrage en béton est construit en 1914 car l’ancien barrage en bois avait été détruit l’année précédente par une crue de la rivière Vrbas. Les fondations de la nouvelle église, construite en 1926, sont établies pour la fête de Saint Bernard, le 20 août 1925. L’église du monastère a été restaurée en 1972 suite au tremblement de terre de 1969. Quelques années plus tard elle a été restaurée à nouveau suite à des tremblements de terres moins importants. Le travail d’enseignement et d’éducation a commencé après la fondation du monastère par Franz Pfanner. Jusqu’à là, les enfants catholiques de sexe masculin vont à l’école primaire de l’église orthodoxe (à cette époque les filles ne vont pas à l’école). En effet, la Sacré Congrégation pour la propagation de la foi (Sacra Congregatio de Propaganda Fide) avait posé comme condition de son soutien à Franz Pfanner, pour fonder le monastère trappiste à Delibašino Selo, l’ouverture de l’« Orphelinat » pour les jeunes catholiques qui serait chargé, en plus de l’éducation, de l’apprentissage des métiers. L’Orphelinat ouvre en 1878 et reçoit ses quatre premiers garçons. Un mois plus tard l’Orphelinat compte 20 garçons. Il atteint un maximum de 2 166 garçons en 1926. Jusqu’en 1934 les trappistes ont reçu plus de 2 500 élèves. Jusqu’à la Deuxième Guerre mondiale, peu avant sa fermeture, on estime que l’« Orphelinat » a accueilli 4 000 garçons. En 1872, à la demande de Franz Pfanner, les sœurs de la Charité de Zagreb viennent au monastère pour enseigner les filles. Dans le monastère, les sœurs de Charité ouvrent l’école primaire « Saint Vincent de Paul », appelée aussi école des « Sœurs de la Charité ». Toujours à la demande de Franz Pfanner, en 1879 les Sœurs de la Congrégation du Sacré-Cœur-de-Jésus


110

venant de Baden (aujourd’hui, les Sœurs du Sacré-Cœur-de-Jésus) s’installent au monastère. Au tout début, l’abbé Franz Pfanner s’occupent de l’installation des Sœurs et nomme leur nouvel habitat « Nazareth ». Sous la direction de l’abbé Dominik Assfalg les trappistes publient leur bulletin intitulé « Saint Antoine de Padoue et le pain des pauvres en Bosnie ». En 1894, l’abbé Dominik Assfalg fonde l’« Asile » pour les enfants de l’« Orphelinat » qui étaient moins doués pour l’apprentissage scolaire. En 1898, il fonde le « Juvénat » pour les garçons de 12 à 15 ans qui voulaient devenir moines. Ces garçons suivent l’enseignement lycéen avant de poursuivre leurs études au « Noviciat » pendant deux ans. En 1900, à l’occasion de l’accueil de 30 garçons; l’abbé Dominik Assfalg fait construire la nouvelle « Résidence des scientifiques ». En 1918, l’évêque fra Jozo Garić parraine la fondation de la « Société des scientifiques ». Entre 1893 et 1928, la résidence accueille près de 350 jeunes hommes et leur offre des formations pour pratiquer 17 métiers différents. En janvier 1920 est publié le premier « Putokaz » (« Poteau indicateur »), revue mensuelle dédiée à l’instruction des jeunes artisans et paysans. Selon son aspect, la nouvelle église « Marija Zvijezda», construite en 1926, représente une combinaison de styles artistiques complémentaires : la basilique romaine, et la tradition de la sculpture décorative et symbolique chrétienne. L’église est une basilique à trois nefs représentant un grand bâtiment (la nef centrale est longue de 60 mètres et large de 10 mètres). La porte de l’église est ornée des arcs en demi-cercle et d’un faisceau de colonnes au-dessus desquelles se présente Saint Georges terrassant le dragon. Au sommet du pignon est posée la demi-figure de Saint Élie, le saint patron de la Bosnie. Des deux côtés du portail sont élevées les figures grandeur nature des apôtres Saint Pierre et Saint Paul. À l’intérieur de l’église sont disposés les œuvres principales de l’architecte, sculpteur et xylographe, Bruno Diamant : des reliefs sur les murs et l’autel, des reliefs colorés dans le sanctuaire, des chapiteaux, des bancs du chœur, l’autel secondaire et le ciborium. Bruno Diamant a réalisé les portraits des abbés du monastère : Franz Pfanner, Bonaventure I Baier, Dominik Assfalg et Bonaventure II Diamant. Il a peint de nombreuse figures symboliques, qui caractérisent l’iconographie du message catholique : des croix, le monogramme du Christ, des Poissons, l’Agneau mystique, l’Aigle, l’Ancre, le Cœur ainsi que certaines armoiries. Sur les murs intérieurs, Bruno Diamant a produit huit reliefs qui ont tous la même dimension (hauteur : 3 mètres ; et longueur 3.5 mètres) : l’ « Annonciation faite à la Vierge Marie », « Le Christ et les douze Apôtres », « La Loi de Sinaï », « Les Vierges sages », « Caïn et Abel offrent leur sacrifice», « Le Sacrifice d’Abraham », « Le Sacrifice de Melchisédech » et « La Sainte-Cène ». À l’exception des décorations des chapiteaux et des murs de naos, Bruno Diamant a aussi participé à la réalisation et à la décoration d’une quinzaine d’autels. Élevé sur quatre colonnes en marbre, le ciborium est situé tout au fond du sanctuaire de l’église. Il est abondamment ornementé de motifs des grappes de raisins, des vignes, des épis de blé, ainsi que des images d’animaux fantastiques. Bruno Diamant est aussi l’auteur des trois exemplaires de la libre sculpture. Dans le sanctuaire se trouve la statue de la Vierge Marie, patronne des monastères trappistes. Elle est figurée couronnée en compagnie du Christ. La statue de Saint Bernard, installée dans la cour, a été jetée dans la rivière Vrbas après la Deuxième Guerre mondiale. Situés dans la nef de l’église, les bancs du chœur sont


simples, leur décoration se limite à quelques ornements gravés sur leur surfaces. Les figures de l’aigle et du lion sont disposées tour à tour aux accoudoirs des bancs. La sacristie est une vraie réussite et la preuve de l’habilité xylographique de Bruno Diamant. Elle mesure 12 m de long, 7 m de large et 3.75 m de hauteur. Dans la sacristie se trouvent le double crucifix en bois, la figure de Saint Pierre en relief présentée sur la voûte, ainsi que des auréoles et des chapelets sur les côtés de la voûte. Le trésor des œuvres d’arts du monastère est composé d’un certain nombre de peintures, d’autels décorés de xylographies, des éléments de meubles abbatiaux et de différents objets décoratifs en métal. Les portraits des abbés Franz Pfanner, Bonaventure I Baier et Dominik Assfalg, tous de mêmes dimensions (95X65 cm), réalisés par Serapion Huber entre 1893 et 1897, sont exposées dans le chœur. Le portrait de Bonaventure II Diamant (90X80 cm), œuvre du peintre hongrois P. Kalman, a été réalisé en 1922. La plus belle création que possède le monastère est l’œuvre d’un artiste italien inconnu de la Renaissance tardive ou du premier Baroque, est un tableau (125X95 cm) présentant Sainte Philomène tenant l’épée de la main droite et une branche de palmier de la main gauche. Pour sa valeur artistique se distingue un calice doré, réalisé en 1911 par le maître H. Theising de Cologne. Ce calice avait été commandé à l’occasion de la célébration des 25 ans de service abbatial de l’abbé Dominik Assfalg. Le bâton d’abbé fabriqué à Munich a une valeur artistique. Il a un manche en or, orné d’une image gravée de Saint Bernard portant ses attributs (le livre et le bâton) et accompagné d’un chien. Avec la construction de la nouvelle église en 1924, une bibliothèque a été construite par le monastère. Dans cette bibliothèque sont conservés des livres et des volumes en plusieurs langues : allemand, français, latin, grec, etc. Après la Deuxième Guerre mondiale de nombreuses œuvres ont été brûlées. 3 753 volumes ont été transférés au Musée de Bosanska Krajina. En 1947, le Musée Populaire de Bosanska Krajina a pris en charge la collection anthropologique du monastère dans laquelle se trouvaient des outils et des armes du peuple Baining de l’île de Nouvelle-Bretagne en Mélanésie.


112

113

Strogi katolički redovnici, u narodu poznati pod imenom „trapisti“, od svoga dolaska u Banju Luku i osnutka samostana „Marija Zvijezda“ 21. 6. 1869. godine u Delibašinom Selu ostavili su neizbrisiv trag na mnogim poljima (vjerskom, ekonomskom, kulturnom, prosvjetnom...). Unijeli su u svakom pogledu svjetlo na Vrbasu, koje svijetli i danas. To im priznaju svi dobronamjerni poznavatelji njihova života i rada. „Trapisti su u svom privrednom razvoju tako reći anticipirali za par desetljeća moderne agrarno-industrijske sadržaje komplementarne proizvodnje ne samo na bosansko-hercegovačkom, nego i na balkanskom prostoru“ (M. Vukmanović). Izložba „povodom 140 godina od osnivanja, postojanja i djelovanja“ trapističke opatije „Marija Zvijezda“ u Banjoj Luci (1869-2009) jest tematska priča o redu koji je ostavio blistav trag u našoj prošlosti, a sada se nalazi u velikoj opasnosti potpunog ugasnuća. Muzej, kao institucija u kojoj se čuva i „sine ira et studio“ valorizira kulturna baština, prepoznao je u ovom slučaju svoju zadaću da povrati povjerenje izgubljeno u prošlom vremenu. Muzeologija se bavi čuvanjem starina, a opatija „Marija Zvijezda“ i njezina riznica to svakako jesu. Ovdje nalazimo blago koje je nadišlo zajednicu u kojoj je nastalo i postalo baštinom svih nas. Vrijednost i jedinstvenost građe čine ovu opatiju jednom od najvrijednijih riznica kulturno-historijske baštine u jugoistočnoj Europi. Muzej je ovom izložbom učinio veliki korak, jer je omogućio svojim posjetiteljima da prvi puta vide predmete iz samostanske riznice i kroz njih „iščitaju“ bogatstvo koje nam ostaviše redovnici-trapisti. Valorizirani kao artefakti memorijalnih muzealnih svojstava, ovi su predmeti od crkvenog mobilijara prerasli u memorabilije. Za većinu od njih određena je pripadnost prema ličnosti: opatu, ocu, bratu... Izložba kronološki pripovijeda život ovih redovnika kroz nekoliko segmenata: portretom–ličnosti; fotografijom–njihova djela; umjetninama i predmetima iz svakodnevne uporabe–nivo kulturne svijesti i sveopćeg napretka. Katalog, kao i većina kataloga koji prate tematske historijske izložbe, razrađeni je scenario storije koja se gleda–izložbe. Bogatstvo ilustracija pored pisane riječi upotpunjuje predstavljeno na izložbi i obratno: ekspozicijom posjetitelj može osobno doživjeti proteklih 140 godina, a katalogom nadopuniti viđeno. Trapisti su tijekom proteklih desetljeća bili premalo vrijednovani i zapostavljani. Doživjeli su brojne nepravde, koji ni danas nisu ispravljene. Ali, vrijeme, najbitnija odrednica kojom se ravna historiografija i muzeologija, to ne smije dalje dopuštati: što nisu učinili očevi, ostalo je u zadatak djeci. Ovom izložbom Muzej RS učinio je prvi veliki korak u ispravljanju tih nepravdi. Treba nastaviti dalje!

Mons. Mr Ivica Božinović


Pogovor


114

115

2-3

6 - 15

Predgovor O trapistima Osnivanje samostana “Marija Zvijezda” (1869-1881/83) o. Franz Pfanner (1825-1909)

16 - 19

Postanak opatije “Marija Zvijezda” (1881/83-1893) o. Bonaventura I Baier (1818-1893)

20 - 25

Procvat opatije “Marija Zvijezda” (1894-1920) o. Dominik Assfalg (1847-1922)

26 - 29

Opadanje (1920-1944/45/46-53) o. Bonaventura II Diamant (1884-1957)

30 - 35

Period dekadencije (1946/53-2009) o. Flavijan Grbac, o. Tiburcije Penca, o. Fulgencije Oraić, o. Anto Artner, o. Antun Goričanec, o. Nivard Volkmer, dom Francois de Place

36 - 47

Privredna djelatnost

48 - 52

Graditeljska djelatnost

53 - 75

Prosvjeta, kultura i umjetnost

76 - 83

Bibliografija

84 - 93

Spisak izloženih eksponata

94 - 111

Sažetak, Summary, Résume

113

Pogovor Mons. Mr Ivica Božinović


Sadržaj


116

117

Za izdavača Nada Puvačić Autor izložbe i kataloga Bratislav Teinović Recenzija Mr Ivica Božinović Mr Sarita Vujković Izbor ilustracija za katalog Bratislav Teinović Prevod sažetka na francuski jezik Ninoslav Teinović i Louis Lefrançois Prevod sažetka na engleski jezik Olivera Teinović Dizajn i kompjuterska obrada kataloga Dragan Savičić Likovno i tehničko rješenje izložbe Bratislav Teinović Mr Sarita Vujković Ljiljana Korać Obrada i priprema predmeta za izložbu Dušan Pašić Dragana Radoja Fotografije Bratislav Teinović Štampa Art print, Banja Luka Tiraž 500 primjeraka


Izdavač Muzej Republike Srpske

Trapisticka_opatija_Marija_Zvijezda_u_Ba.pdf

Recommend Documents