Mehmet Rifat- XX. Yy._da Dilbilim Ve Göstergebilim Kuramları

XX. YÜZYILDA DİLBİLİM VE GÖSTERGEBİLİM KURAMLARI 1. Tarihçe ve Eleştirel Düşünceler

Mehmet Rifat, göstergebilimci (İstanbul, 1949). Saint-Benoît Fransız Erkek Lisesi'ni (1968) ve İstanbul Üniversitesi Ede biyat Fakültesi Fransız ve Roman Dilleri ve Edebiyatlan Bölümü'nü (1973) bitirdi. Aynı bölümde Fransız dili ve edebi yatı doktorasını hazırladı (1977). Paris'te École des hautes études en sciences sociales'de (A. J. Greimas) ve Collège de France'ta (R. Barthes) doktora sonrası göstergebilim araştır maları yaptı. İstanbul Üniversitesi'nde ders verdi (19741982). Boğaziçi Üniversitesi'nde Fransız dili (çeviri) ve ede biyatı öğretim görevlisi olarak çalışmakta (1986 —>). Yapıtları: Yazınsal Betik Üstüne Araştırmalar (1976); Roman Kurgusu ve Yapısal Çözümleme: Michel Butor’un Değişim'i (doktora tezi, 1977; yayımı 1978); Başlıca Dilbilim Terimleri (ortak yapıt, 1978); Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü (or tak yapıt, 1980); Genel Göstergebilim Sorunları: Kuram ve Uy gulama (1. basım 1982; gözden geçirilmiş 2. basım 1986); Dil bilim ve Göstergebilim Kuramları (Temel Metinlerin Çevirisiy le Birlikte, 1983); Dilbilim ve Göstergebilim Terimleri (ortak ya pıt, 1988); Dilbilim ve Göstergebilimin Çağdaş Kuramları (1990); Göstergebilimin ABC'si (1992); Homo Semioticus (1. baSım 1993; 2. basım 1996); Balzac Kitabı (haz. M. Rifat, 1994); Çeviri ve Çeviri Kuramı Üstüne Söylemler (yay. haz. M. Rifat, 1996); Göstergebilimcinin Kitabı (Göstergebilimin ABC'sı'nin gözden geçirilmiş ve genişletilmiş biçimi, 1996); Gösterge Avcıları. Şiiri Okuyan Şairler ı (1997); XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göster gebilim Kuramları, ı , z (1998). Çevirileri- Gorgias (Eflatun'dan, 1975); Masalın Biçimbilimi (V. Propp'tan, 1985); Sekiz Yazı (R. Jakobson'dan, 1990); Roman Üstüne Denemeler (M. Bu toı'dan, 1991); Göstergebilimsel Serüven (R. Barthes'tan, 1. ve 2. basım 1993; 3. basım 1997); Yazın Kuramı (Rus Biçimcileri'nden, 1995); Kitaplarım dan Birini Nasıl Yazdım (I. Calvino'dan, 1996); Eiffel Kulesi (R. Barthes'tan, 1996).

Mehmet Rifat’ın YKY'deki öteki kitapları: Homo Semioticus (1993) Balzac Kitabı (1994) Gösterge Avcıları. Şiiri Okuyan Şairler 1 (1997)

MEHMET RIFAT

XX. YÜZYILDA DİLBİLİM VE GÖSTERGEBİLİM KURAMLARI 1. Tarihçe ve Eleştirel Düşünceler

0130

Cogito - 77 ISBN 975-363-926-0 XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları 1. Tarihçe ve Eleştirel Düşünceler / Mehmet Rifat 1. baskı: İstanbul, Ekim 1998 Kapak Tasanmı Faruk Ulay - Kaan Savul Baskı: Şefik Matbaası © Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş. 1998 Tüm yaym haklan saklıdır. Tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz. Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş. Yapı Kredi Plaza E Blok Manolya Sokak 1. Levent 80620 İstanbul Telefon: (0 212) 280 65 55 (pbx) Faks: (0 212) 279 59 64 http://www.ykykultur.com.tr

iç in d e k il e r

Önsöz • ı ı DİLBİLİM KURAMLARI Ferdinand de Saussure, Cenevre Dilbilim Okulu ve Antoine Meillet • 19 1. Giriş gözlemleri «19 2. Ferdinand de Saussure'ün yaşamı ve yapıtları • 20 3. Genel Dilbilim Dersleri’ nin iç düzeni • 22 4. Genel Dilbilim Dersleri'ndeki temel kavramlar • 24 5. Cenevre Dilbilim Okulu ve Antoine Meillet • 26 Prag Dilbilim Çevresi • 28 1. Giriş Gözlemleri • 28 2. Prag Dilbilim Çevresi'nin kuruluşu: Roman Jakobson ile Nikolay Trubetskoy'un etkisi • 29 Roman Jakobson • 32 1. Giriş gözlemleri • 32 2. Roman Jakobson'un yaşamında başlıca etkinlikler • 32 3. Roman Jakobson'un çalışmalarında temel doğrultular • 36 Kopenhag Dilbilim Çevresi • 39 1. Giriş gözlemleri • 39 2. Kopenhag Dilbilim Çevresi'nin kuruluşu • 39

3. Kuramsal görüşler • 41 Viggo Brandal • 41 Louis Hjelmslev • 42 Glosematik kuramının öbür izleyicileri • 45 4. Sonuç gözlemleri • 46 Amerikan Yapısalcılığı • 48 1. Giriş gözlemleri • 48 2. Amerikan yapısalcılığının kurucuları • 49 Franz Boas • 49 Edward Sapir • 50 Leonard Bloomfield • 51 Zellig Sabbetai Harris • 53 Öbür temsilciler ve yapıtları • 55 3. Sonuç gözlemleri • 55 André Martinet ve İşlevsel Dilbilim • 57 1. Giriş gözlemleri • 57 2. André Martinet'nin yaşamı ve yapıtları • 57 3. İşlevselciliğin uygulama alanları • 60 4. İşlevselciliğin kuramsal temelleri • 63 5. André Martinet'nin çevresindeki işlevselciler • 64 Noam Chomsky ve Üretici-Dönüşümsel Dilbilgisi • 67 1. Giriş gözlemleri • 67 2. Noam Chomsky'nin yaşamı, yapıtları ve kuramsal görüşleri • 67 Üretici-dönüşümsel dilbilgisinin birinci aşaması: dönüşümsel dilbilgisi: Syntactic Structures • 69 Üretici-dönüşümsel dilbilgisinin ikinci aşaması: standart kuram: Aspects of the Theory of Syntax • 70 Üretici-dönüşümsel dilbilgisinin üçüncü aşaması: genişletilmiş standart kuram: 1970 ve sonrası • 74 Üretici-dönüşümsel dilbilgisinin dördüncü aşaması: yönetme ve bağlama kuramı: 1980 ve sonrası • 75 3. Sonuç gözlemleri • 76

Otto Jespersen • 78 Gustave Guillaume • 81 Luden Tesnière • 84 Émile Benveniste • 88 Bernard Pottier • 91 Dilbilimin Dallan, Uygulama Alanları ve Dilbilimde Yeni Yönelişler • 94 Uzamdilbilim • 94 Toplumdilbilim • 95 Budundilbilim • 97 Ruhdilbilim • 97 Uygulamalı dilbilim • 98 Metindilbilim • 99 Çeviribilim »100 Edimbilim * 105 GÖSTERGEBİLİM KURAMLARI Göstergebilim Kuramlarına Genel Bir Yaklaşım • 111 1. Göstergebilimin genel bir tanımı • 111 2. Göstergeler kuramının ya da öğretisinin kaynakları • 113 3. Çağdaş göstergebilimin öncüleri : Charles Sanders Peirce ve Ferdinand de Saussure *114 4. Charles Sanders Peirce ve Ferdinand de Saussure'den hemen sonra gelişen göstergebilim, yazınbilim ve anlatı çözümlemesi çalışmaları »119 Charles William Morris «119 Roman Jakobson • 120 Jan Mukarovsky * 121 Louis Hjelmslev • 122 Éric Buyssens * 123 Rus biçimcileri ve Vladimir Propp «124 Ernst Cassirer * 124

Roman Ingarden • 124 Claude Lévi-Strauss »125 Ve başkaları • 125 5. 1960'lı yıllardan günümüze göstergebilimsel yaklaşımlar «125 Fransa'da »126 Roland Barthes ve Algirdas Julien Greimas • 126 Bildirişim göstergebilimi: Georges Mounin, Luis J. Prieto, Jeanne Martinet, vb. • 127 Julia Kristeva »128 Tzvetan Todorov • 129 Gérard Genette • 131 Paul Ricœur »134 Jacques Derrida »135 Ve başkaları • 137 A.B.D'nde • 138 Thomas Albert Sebeok «138 Michael Riffaterre »139 Yapıbozucu eleştiri : Paul de Man ve çevresindekiler »140 Ve başkaları «143 S.S.C.B'nde (dağılmadan önce) ve Rusya'da • 144 Mihail Bahtin »144 Yuri Mihayloviç Lotman »146 Ve başkaları »147 İtalya'da »147 Umberto Eco »147 Ve başkaları • 149 Almanya'da • 149 Alımlama estetiği: Hans Robert Jauss, Wolfgang Iser »150 Göstergebilimin dünyadaki öbür temsilcileri • 152 Rus Biçimciieri ve Vladimir Propp • 153 Roland Barthes »159 1. Giriş gözlemleri: bir benzersiz özne «159

2. Roland Barthes'm yapıtları • 159 3. Roland Barthes'm göstergebilimsel serüveninin dört dönemi »165 Hayranlık (ve Umut) dönemi «165 Bilimsellik dönemi * 1 6 6 Metin dönemi * 1 6 6 Umut,’ Bilimsellik ve Metin dönemlerindeki yönlendirici etkilerin süzülüp kaynaştığı yıllar * 1 6 7 4. Sonuç gözlemleri * 168 Algirdas Julien Greimas ve Paris Göstergebilim Okulu * 169 1. Giriş gözlemleri «169 2. Algirdas Julien Greimas'ın yaşamı, yapıtları ve kuramsal görüşleri * 1 7 0 3. Greimas göstergebiliminin kuramsal örgüsü * 1 7 7 4. Paris Göstergebilim Okulu'nun öbür temsilcileri * 1 7 9 Jean-Claude Coquet * 179 Michel Arrivé »181 Joseph Courtés »182 Éric Landowski »183 Öbür araştırmacılar »183 KAYNAKÇA • 185 TÜRKÇE'DE BAŞLICA DİLBİLİM VE GÖSTERGEBİLİM ÇALIŞMALARI • 201 Özgün yapıtlar • 201 Çeviri yapıtlar • 202 KAVRAMLAR DİZİNİ • 205 ÖZEL ADLAR DİZİNİ • 215

Önsöz

XX. yy., dil bilimlerinin doruk noktasına ulaştığı bir çağ olarak da tanımlanabilir. Gerçekten de bu yüzyılda dil bilimleri alanında girişilen öncü araştırmalar, yalnızca doğal dillerin ya pısına ilişkin çözümleme ve betimleme yöntemlerinin düzen lenmesine yol açmakla kalmamış, aynı zamanda doğal diller dışındaki öbür anlamlı dizgelerin, anlamlı bütünlerin de yapı sını, kuruluşunu çözümleyebilecek, yorumlayabilecek ve bir bakıma "insanın insan için, dünyanın insan için taşıdığı anla mı" kavrayabilecek yaklaşım ömekçelerinin (modellerinin) ge liştirilmesine de katkıda bulunmuştur. Şu bir gerçek ki, dilbilim araştırmaları, belli bir süreç için de, akımlar ve okullar çerçevesinde, değişik temeller üstünde kuramlaşırken, dilbilim yöntem(ler)ini kalkış noktası olarak be nimseyen ve doğal diller dışındaki gösterge dizgelerinin an lamsal düzenlenişini araştıran göstergebilim de, özellikle son kırk yıl içinde büyük bir hızla gelişen bir bilim dalı, bilimkuramsal bir yaklaşım biçimi olmuştur. XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları başlığıyla 2 dit (ı.Tarihçe ve Eleştirel Düşünceler, 2 .Temel Metinler) olarak sunduğumuz bu yapıt da, söz konusu iki etkinlik alanında çığır açmış ya da çevresindeki araştırmacılara tutarlı bir çözümleme ömekçesi sunabilmiş kuramcıların ve bu kuramcılardan özgün bir biçimde yararlanmayı bilmiş araştırmacıların temel kavram, ilke ve yöntemlerini ayrıntılı bir biçimde tanıtmayı, tartışmayı, değerlendirmeyi (cilt 1) ve söz konusu kuramcıların temel nite likli metinlerinden çeviri yoluyla bölümler sunmayı (cilt 2) amaçlıyor.

12

X X . Yüzyılda Dilbilim ve Göseergebilim Kuramları

1970'li yıllardan başlayarak bir yandan üniversitede verdi ğimiz derslerle, öte yandan da özel araştırmalarımızla sürekli geliştirme olanağı bulduğumuz bu yapıtın ilk biçimi, kuramcı lardan yapılmış temel metinlerin de çevirisiyle birlikte önce Yazko Çeviri dergisinin "Dil Yazılan" bölümünde (mayıs 1982eylül 1983 arası), daha sonra da genişletilmiş olarak Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları1 (1983) adlı yapıtta yer aldı. 1990'a ge lindiğindeyse, yapıtın yalnızca tarihçeye ve eleştirel tartışmala ra yer veren telif bölümü (temel metinlerin çevirisi olmaksızın) Dilbilim ve Göstergebilimin Çağdaş Kuramları2 başlığıyla, gözden geçirilmiş ve genişletilmiş olarak yayımlandı. XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları başlığıyla sunduğumuz yapıtın Tarihçe ve Eleştirel Düşünceler altbaşlığını taşıyan 1. cildi, 1990'da yayımlamış olduğumuz kitabın tümüy le gözden geçirilmiş, genişletilmiş, büyük bir bölümüyle yeni den yazılmış, yeni bölümlerin eklenmesiyle güncelleştirilmiş, son yıllardaki dilbilimsel etkinliklere (bu arada dilbilimle bağ lantılı alanlara) ve göstergebilimsel araştırmalara (bu arada göstergebilimle bağlantılı alanlara) özellikle ağırlık veren, yeni ve dönüşmüş bir biçimidir. XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları'mn 1. cildi iki anabölümden oluşuyor: "Dilbilim Kuramları" ve "Gösterge bilim Kuramları".3 "Dilbilim Kuramları" anabölümünde F. de Saussure'den günümüze dilbilim tarihinin akışını yönlendirmiş kuramcıları, yarattıkları akımlar ve bağlandıkları okullar çerçevesinde şu bölüm başlıkları altında tanıttık, inceledik ve tartıştık: F. de Saussure, Cenevre Dilbilim Okulu ve A. Meillet; Prag Dilbilim Çevresi; Kopenhag Dilbilim Çevresi; Amerikan Yapısalcılığı; A. Martinet ve İşlevsel Dilbilim; N. Chomsky ve Üretici-Dönüşümsel Dilbilgisi. Ancak, Prag Dilbilim Çevresi içinde, özellikle N. Trubets koy ile birlikte değerlendirdiğimiz R. Jakobson, hemen hemen 1 M. Rifat, Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları (Temel Metinlerin Çevirisiyle Birlik te), İstanbul, Yazko Yay., 1983. 2 M. Rifat, Dilbilim ve Göstergebilimin Çağdaş Kuramları, İstanbul, Düzlem Yay., 1990. 3 Yapıtımızın Temel Metinler alt başlığını taşıyan 2. cildinin düzenlenişiyle ilgili bil gi için bkz. 2. cildin önsözü.

Önsöz

13

bütün dilbilim akımlarını ve göstergebilimcilerin çalışmalarını büyük ölçüde etkilemiş bir dilbilimci ve yazınbilimci olduğu için, bu bilim adamını ayrı bir bölümde ayrıntılı biçimde ele al mayı uygun gördük ve Prag Dilbilim Çevresi'nin ardından R. Jakobson bölümü açtık. Böylece, F. de Saussure'den N. Chomsky'nin değişik aşama larına dek uzanan bir süreç içinde, başlıca akımları, akım yara tan kişileri temel ilke, kavram ve yöntemleriyle incelemiş olduk. Bu arada, tarihsel açıdan aynı süreç içinde yer alması gere ken ama yukarıda saydığımız akımlara tam anlamıyla bağlan mayan bazı önemli dilbilimcileri (O. Jespersen, G. Guillaume, L. TesniĞre, Û. Benveniste, B. Pottier) de akımları tanıttıktan sonra ayrı ayrı vermeyi yeğledik. "Dilbilim Kuramlan"mn son bölümündeyse, "Dilbilimin Dallan, Uygulama Alanlan ve Dil bilimde Yeni Yönelişler"den söz ederken, özellikle uzamdilbilim, toplumdilbilim, budundilbilim, ruhdilbilim, uygulamalı dilbilim , m etindilbilim, çeviribilim ve edimbilim alanlanndaki kuramcılara ve yeni çalışmalarına değindik. Sonuç olarak "Dilbilim Kuramları" anabölümünde gerek belli akımlar çerçevesinde, gerek ayn bölümler biçiminde, ge rekse dilbilim alanlarına ilişkin yeni yönelişler bağlamında, çevrelerindeki araştırmacı ve uygulamacılardan da söz ederek, özellikle şu kuramcıları işlemiş olduk: F. de Saussure, Ch. Bally, A. Sechehaye, H. Frei, A. Meillet; N. Trubetskoy, R. Jakobson, S. Karsevski; V. Brondal, L. Hjelmslev, H. J. Uldall, K. Togeby; F. Boas, E. Sapir, L. Bloomfield, Z. S. Harris, Ch. F. Hockett, E. A. Nida, K. L. Pike; A. Martinet, G. Mounin, L. J. Prieto, J. Marti net, H. Walter, C. Bureau, C. Hagege; N. Chomsky, J. J. Katz, J. A. Fodor, P. M. Postal, G. Lakoff, J. D. McCawley, J. Bresnan; O. Jespersen; G. Guillaume; L. Tesniere; E. Benveniste; B. Pottier; W. Labov, J. A. Fishman; J. Petöfi, T. A. Van Dijk, J.-M. Adam, D. Maingueneau; J.-P. Vinay, J. Darbelnet, H. Meschonnic, J.-R. Ladmiral, J. Guillemin-Flescher, A. Berman, G. Toury; J. L. Aus tin, J. R. Searle, O. Ducrot, J.-C. Anscombre, F. Recanati, C. Kerbrat-Orecchioni; vb. "Göstergebilim Kuramları" başlıklı ikinci anabölümdeyse, XX. yy'da insan bilimleri arasında gün geçtikçe daha önemli bir

14

X X . Yüzyılda Dilbilim ve Göscergebilim Kuramları

yer tutmuş olan göstergebilimin ve bu bilim dalıyla yakından bağlantılı yazınbilim, yorumbilim, anlatıbilim, yapıbozucu eleştiri, alımlama estetiği, vb. etkinliklerin önde gelen adlarını, çözümleme ve yorumlama konusundaki yaklaşımlarıyla birlik te tanıtmaya, dolayısıyla göstergebilimin sınırlarını belirleme ye, bu bilimsel araştırma alanının geçirdiği evrimi değerlendir meye çalıştık ve özellikle şu bilim adamlarıyla eleştirmenlerin çalışmalarını ele aldık: J. Locke, J. H. Lambert, J. M. HoeneWronski, B. Bolzano, E. Husserl {göstergeler öğretisinin kaynakla rı); Ch. S. Peirce, F. de Saussure (göstergebilimin öncüleri)-, Ch. Morris, R. Jakobson, J. Mukarovsky, L. Hjelmslev, É. Buyssens, E. Cassirer, R. Ingarden, C. Lévi-Strauss (Ch. S. Peirce ve F. de Saussure'den hemen sonrası); J. Kristeva, T. Todorov, G. Genette, P. Ricœur, J. Derrida, Ch. Metz, C. Bremond, H. Meschonnic, L. Marin, Ph. Hamon (Fransa); T. A. Sebeok, M. Riffaterre, P. de Man ve yapıbozucu eleştirmenler (A.B.D.); M. Bahtin, Y. M. Lotman (S.S.C.B. ve Rusya); U. Eco (İtalya); H. R. Jauss ve W. Iser (Almanya); vb. Öte yandan, yazınbilimin ve anlatı çözümleme yönteminin gelişmesine önemli ölçüde katkıda bulunan Rus biçimcileri ile V. Propp'u, göstergebilimi metinden "haz" almaya dayalı este tik bir temele oturtan ve kendine özgü bir metin kuramı (ya da metinsel çözümleme yaklaşımı) geliştiren R. Barthes'ı ve gös tergebilimi bir bilimkuramı biçiminde tasarlayan A. J. Greimas'ı ayrı bölümlerde işleme gereği duyduk. Bu arada A. J. Greimas'ın çevresinde, Paris Göstergebilim Okulu adıyla olu şan topluluğun önde gelen araştırmacılarından (J.-C. Coquet, M. Arrivé, J. Courtés, É. Landowski, J. Geninasca, A. Hénault, J.-M. Floch, F. Thürlemann, H. Parret, C. Zilberberg, vb.) da söz ettik. Uzmanlara olduğu kadar söz konusu bilim dallarındaki gelişmeler üstüne ayrıntılı bilgi edinmek isteyen okurlara da seslenen XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları'mn bu 1. cildinde, yalnızca "Tarihçe"nin verilmesiyle yetinilmemiş, hem kendi eleştirel görüşlerimiz, hem de kuramcıların birbirle rine yönelik eleştirel bakışları "Eleştirel Düşünceler" olarak be lirtilmeye çalışılmıştır. Ayrıca kuramcıların kullandıkları kav

Önsöz

15

ramların özgün dillerdeki karşılıklarının da ayraç içinde veril mesine özen gösterilmiştir. 1. cildin sonunda yer alan geniş Kaynakça'nın ve Kaynakça'yı izleyen Türkçe'deki başlıca dilbilim, göstergebilim yapıt ları (özgün ve çeviri) dizelgesinin, okurları yeni açılımlara yö nelteceği, kavramlar dizini ile özel adlar dizinininse yapıttan yararlanmada kolaylık sağlayacağı düşüncesindeyiz. Yapıtımızın 2. cildinde yer alacak temel metinlerin çeviri siyle ve bu metinlere ilişkin ek bilgilerle bütünlenecek olan bu 1. cildin kişisel ama öznel olmayan bir yazı yaklaşımıyla oluş turulduğunu da burada özellikle belirtelim. Mehmet Rifat Beylerbeyi, Ağustos 1998

DİLBİLİM KURAMLARI

Ferdinand de Saussure, Cenevre Dilbilim Okulu ve Antoine Meillet

ı . Giriş gözlem leri. F. de Saussure'ü çağdaş dilbilimin kurucusu ve yapısal dil bilim akımının öncüsü olarak görmek dilbilimciler arasında bir gelenektir; hangi dilbilim tarihi kitabına bakarsak bakalım, F. de Saussure'ün ya da ölümünden sonra yayımlanan Ders ler'inin adına rastlarız. Kimileri F. de Saussure'ü yaşadığı yıllar da yayımladığı kitap ve yazılara göre değerlendirirken, kimile ri de onu günümüzde bile tartışılan ders notlarına dayanarak anar. Cours de linguistique générale (Genel Dilbilim Dersleri) [1916], gerçekten F. de Saussure'ün benimseyebileceği bir kitap mıdır, derslerinde amaçladığı doğrultu saptırılmadan bu yapıta yansıtılmış mıdır; bu sorunlar söz konusu yapıt yayımlandığı yıllarda büyük tartışmalara yol açmıştı. Ama yıllar geçince, tar tışmaların başka bir düzleme kaydığı görüldü. Dilbilimciler ar tık, bu ders notlarının yeterli bir biçimde değerlendirilip değer lendirilmediği tartışmasını bırakmışlar, yapıtta ileri sürülen kavramları irdelemeye başlamışlardı. Sonunda Genel Dilbilim Dersleri' ndeki düzen ve bu düzen içinde sunulan temel kavram ve ilkeler, dili kuralcı, geleneksel, karşılaştırma« açıdan değil, bilimsel açıdan inceleyen dilbilimin doğmasına, büyük bir hızla gelişmesine, yepyeni biçimlere dönüşerek yepyeni araştırma alanları yaratmasına neden olmuştur. Günümüzde artık dilbilimde benimsenmiş olan ilkelerin, kavramların birçoğu F. de Saussure'le özdeşleşmiştir. F. de

20

X X . Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları

Saussure dilbilimciler için bir başlangıç noktasıdır. Hazırladığı atılımla 1916'dan bu yana insan bilimleri alanında özellikle yöntemsel açıdan büyük aşamalar gerçekleştirilmiştir.

2. Ferdinand de Saussure'ün yaşam ı ve yapıtları.

F. de Saussure 1857'de Cenevre'de doğdu. 1875'te Cenev Üniversitesinde fizik ve kimya öğrenimi yapmaya başladı; ama dil olaylarına duyduğu ilgi nedeniyle (daha on beş yaşın dayken Essai sur les langues (Diller Üstüne Deneme] adlı bir ça lışma hazırlamıştı), 1876'da dil öğrenimi görmek için Leipzig'e ve Berlin'e gitti. Bu kentlerde Sanskritçe, Eski Slavca, Litvanca'yı inceledi. Dülerin evrimiyle toplumsal evrim arasmdaki ilişkiyi geçici bir süre.için bir yana bırakarak ses yasalarını be lirlemeye çalışan yeni-dilbilgicilerin1 tartışmalarına katıldı. Ay nı yıllarda Paris Dilbilim Kurumu'na üye oldu ve dil konusun da çeşitli yazılar yayımladı. 1 8 7 9 ^ Leipzig'de Mémoire sur le

système primitif des voyelles dans les langues indo-européennes (Hint-Avrupa Dillerinde Ünlülerin İlk Dizgesi Üstüne İncele me) adlı kitabını bastırdı. Tarihsel dilbilim alanında yer alan ve geleneksel karşılaştırma yönteminin çözemediği Hint-Avrupa dillerindeki ünlü dizgesini araştıran bu yapıtla dönemin dilbi limcileri arasında yer aldı. 1880'de yine Leipzig'de doktora te zini savundu: De l'emploi du génitif absolu en sanskrit (Sanskritçe'de Salt Tamlayan Durumunun Kullanımı Üstüne). Bu çalış ma 1881'de Cenevre'de yayımlandı. F. de Saussure, daha sonra Paris'e gitti ve on bir yıl süreyle orada kaldı (1880-1891). Önce Michel BréaTin (1832-1915) derslerini izledi; ardından onun ye rine École pratique des hautes études'de ders vermeye başladı. 1 Yeni-dilbilgiciler (Alm. Junggrammatiker). XIX. y/ın ikinci yansında, tarihsel dil bilime, bilimde ve felsefede etkili olmuş pozitivist ilkeleri sokmaya çalışan ve böylece karşılaştırmalı dilbilgisini yenilemeyi uman, özellikle Alman uyruklu bir grup dilbilimciye verilen ad. Öğretilerinin temelinde, dillerin son derece ke sin yasalara göre geliştikleri ilkesi yer alır. Onlar, bu kesin yasaların da özellikle seslerin evriminde görüldüğüne inanırlar. En önemli temsilcileri arasında K. Brugmann (1849-1919), H. Osthoff (1847-1909), A. Leskien (1840-1916), H. Paul (1846-1921), B. Delbrück (1842-1922) sayılabilir.

Dilbilim Kuramları

21

Mu derslerinde dil dizgesi konusundaki ilk düşüncelerini açık ladı. 1882'de Paris Dilbilim Kurumu'nun yardımcı yazmanlığı na getirildi ve çeşitli incelemeler yayımladı. 1891'de Paris'ten ayrılarak Cenevre'ye dönen bilgin, Ce nevre Üniversitesi'nde önceleri karşılaştırmalı dilbilgisi ve Sanskritçe, 1907'den başlayarak da genel dilbilim dersleri ver di. 1913'te de Vaud kantonundaki Vufflens-le-Château'da öldü. ( )lümünden üç yıl sonra Ch. Bally ve A. Sechehaye, öğrencile rin derslerde tuttukları notları düzenleyerek Cours de linguisti que générale adıyla bastırdılar.2 İsviçreli dilbilimcinin 1891'den önceki yıllarıyla 1891'den sonraki yılları arasında yayım etkinliği açısından büyük bir fark vardır. Gerçekten de, birinci dönem diye adlandırabileceğimiz 1857-1891 yılları arasında F. de Saussure dilbilim konusunda sü rekli yayım yapan biri olarak dikkati çeker. Ama, 1891'den ölü müne dek uzanan ikinci dönemde, bilginin yalnızca ders ver mekle yetindiği, yayım açısından bir suskunluğa girdiği görülür. F. de Saussure üstüne araştırma yapan birçok dilbilim ta rihçisi, onun gerek Paris'ten Cenevre'ye dönüş nedeni, gerekse 1891 -1913 yılları arasında pek bir şey yayımlamaması konusun da kesinleşmemiş görüşler ileri sürerler. Kimisi, Fransız uyru ğuna geçmek istemediği için Paris'ten ayrıldığını, kimisi genel dilbilim alanındaki görüşlerini bütünleyemediği için bir yayım yapamadığını söyler, kimisi bu suskunluğu karısıyla anlaşama mış olmasına, kimisi de içkiye düşkünlüğüne bağlar. Bütün bu sorunlar, F. de Saussure'ün yaşamında henüz tam olarak aydın lığa kavuşmamış noktalardır. F. de Saussure'ün ölümünden çok sonra gün ışığına çıkarı lan çalışmalarıysa (Anagrammes [Çevrik Sözcükler])3 bağımsız l*ır kod olarak özgün bir şiir dili ile gösterenler düzeyinde ger çekleşmiş ilişkiler ağı olarak özgün bir yazınsal metin anlayışı nı ortaya koyar. ! Kobert Godel (1902-1985), 1957'de bu yapıtın elyazması kaynaklarını yoıumlayaı.ık yayımlamıştır: Les sources manuscrites du Cours de linguistique générale de I de Saussure. I Türkçe'de çevrik sözcükiin yanı sıra çevrikleme, evirmece olarak da karşılanan .ıııagram (Fr. anagramme) terimi, bir sözcükteki harflerin yerlerinin değiştirilme»iyle elde edilen sözcüğü belirtir.

22


3. Genel Dilbilim Dersleri'nin iç düzeni. Ch. Bally ve A. Sechehaye'in, öğrencilerin ders notlarına dayanarak düzenledikleri Genel Dilbilim Dersleri, 1916'daki ilk baskısından günümüze bazı düzeltmeler yapılarak birçok kez yayımlanmıştır. Şimdi bu yapıtın iç düzenini, İtalyan dilbilim cisi Tullio de Mauro'nun hazırladığı eleştirili basımı4 temel ala rak vermeye çalışalım: Genel Dilbilim Dersleri'nin Giriş'i kuralcı dilbilgisi, filoloji ve karşılaştırmalı dilbilgisi çalışmalarının eleştirisiyle başlar ve şu temel yaklaşımlarla sürer: Dilbilimin gerecinin ("insan di linin bütün gerçekleşme biçimleri") ve görevinin ("ulaşabileceği bütün dilleri betimlemek ve bu dillerin tarihlerini incelemek", vb.) saptanması, yakın bilimlerle (budunbilgisi, insanbilim, top lumbilim, toplumsal ruhbilim, fizyoloji, filoloji, vb.) ilişkilerinin belirlenmesi, dil (Fr. langue), dilyetisi (Fr. langage) ve söz (Fr. pa role) kavramlarının tanımlanarak ayırt edilmesi, toplumdaki dilsel göstergeleri inceleyen dilbilim (Fr. linguistique) ile toplum yaşamındaki bütün göstergeleri inceleyecek bir etkinlik alanı olarak tasarlanan göstergebilim (Fr. sémiologie) arasındaki iliş kinin ortaya konması, dili inceleyen dilbilim ile sözü inceleyen dilbilim ayrımının yapılması, dilin dış öğeleriyle iç öğelerinin ayırt edilmesi, dil dizgesinin değişik yazı dizgeleriyle gösteril mesi sorunu ile yazı ve söyleyiş arasındaki uyumsuzluğun ne denlerinin araştırılması, sesbilimin tanımının yapılması. Giriş bölümünün hemen arkasından gelen Ek bölümün deyse sesbilim ilkeleri (sesbilimin tanımı, seslerin sınıflandırıl ması, vb.) ele alınır. Genel ilkelerin incelendiği Birinci Kesim'de dilsel gösterge nin öz niteliği (gösterge, gösteren, gösterilen, göstergenin nedensizliği, göstergenin çizgiselliği), göstergenin değişmezliği ve değişirliği ile dural dilbilim ve evrimsel dilbilim ayrımı (eşsüremli yasa ve artsüremli yasa, vb.) üstünde durulur. İkinci Kesim'de bütünüyle eşsüremli dilbilim konu edilir. 4 Bkz. F. de Saussure, Cours de linguistique générale, Paris, Payot, 1982 baskısı (yayımlayanlar: Ch. Bally ve A. Sechehaye; A. Riedlinger işbirliğiyle; T. de Mauro' nun eleştirili basımı).

Dilbilim Kuramları

23

Ihı kesimde özellikle dilin somut kendilikleri (göstergeler ile göstergelerin kurdukları bağıntılar), dilsel değer kavramı, di zimsel ve çağrışımsal bağıntılar incelenir ve ayrıca dilbilgisinin bölümlendirilmesi sorunu tartışılır. Yapıtın Üçüncü Kesim'inde artsüremli dilbilimin özellik leri ele alınarak ses değişimleri, ses evriminin dilbilgisi açısın dan sonuçları, örnekseme olayları, yanlış kökenleme, bitişme, artsüremli birimler, vb. üstünde durulur. Uzamsal (Coğrafi) Dilbilim başlıklı Dördüncü Kesim'de dillerin çeşitliliği sorunu, uzamsal çeşitlilikteki karmaşıklığı, bu çeşitliliğin nedenleri (zamanın etkisi) ile dilsel dalgaların yayıl ması sorunu irdelenir. Yapıtın Beşinci Kesim'indeyse, artgörümlü (retrospektif) dil bilimin sorunları tartışılırken, özellikle insanbilim ile tarihön cesi biliminde dilin tanıklığı olgusuna değinilir. Son olarak, bütün yapıta bir sonuç oluşturacağı ileri sürü len Dil Aileleri ve Dil Türleri sorunu işlenir. Ve yapıt şu gözlemle son bulur: "Dilbilimin tek ve gerçek konusu, kendisi içinde ve kendisi için ele alınan dildir." F. de Saussure'ün dilin öz niteliği konusundaki bazı görüş leri Wilhelm von Humbold'da (1767-1835) [dili tutarlı bir bü tünlük olarak ele alır ve devingenliğini ortaya koyar], William Dwight Whitney'de (1827-1894) [dili toplumsal bir kurum ola rak tanımlar] ve Jan Baudouin de Courtenay'de (1845-1929) [di lin ruhsal bir olgu olduğunu ileri sürer, dural dilbilimi savunur, tarihsel dilbilime karşı çıkar] de görülür. Ama Genel Dilbilim Dersleri'nin özelliği, bu yeni görüşleri ilk kez tutarlı ve düzenli bir biçimde işlemiş olmasıdır. F. de Saussure'e göre, öncelikle dil olgusunun ne olduğunu tanımlamak gerekir; bu da ancak, dili oluşturan öğelerin belir lenmesini sağlayan bir yöntem aracılığıyla gerçekleştirilebilir. Bu aşama, dilin içten betimlendiği bir aşamadır, ikinci aşamada betimleme sonucu ortaya çıkarılan genel ilkelerden kalkılarak dille ilgili dış olguların incelenmesine geçilir. İşte Genel Dilbilim Dersleri bu ikili yaklaşımı sürdürür.

24


4. Genel Dilbilim D ersleri'ndeki temel kavramlar. Şimdi yapıttaki temel kavramları, daha doğrusu dilbilimin evrimi açısından önem taşıyan başlıca kavramsal ayrımları ver meye çalışacağız: • dil/söz (Fr. langue/parole). F. de Saussure'ün görüşlerinin temelinde yatan dil/söz ayrımı, XIX. yy. sonundaki toplumbi lim ile ruhbilim çerçevesinde yer alır. Ona göre, dilsel bildiri şim süreci, öncelikle ruhsal ve toplumsal bir olgudur. Dil, tek tek bireyleri değil, bütün toplumu ilgilendiren bir olaydır; bireyüstü bir dizgedir, bir soyutlamadır. Ancak bu diz genin var olmasıyla insanlar arasında bir bildirişim kurulur. Buna karşılık söz, dil dizgesinin özel ve değişken gerçekleşme biçimidir; daha doğrusu dilin somut kullanımıdır. Dil toplum saldır (bellek olgusu), söz bireyseldir (yaratma olgusu). Birey sel söz, çok sayıda değişiklik gösteren bir olgudur, yan özellik lerin temel özelliklerle karıştığı bir edimdir. Bu nedenle, F. de Saussure bireyüstü ortak bir dizge olan dilin işleyiş kurallarına ulaşmaya çalışır. Bu da ancak somut konuşma biçimlerini ince leyerek olanaklıdır, dilin dizgesi yine sözlerin incelenmesinden çıkartılır. Ama dilin bireysel söz içindeki somut gerçekleşmesi, onu ancak dilin işleyiş kurallarına varma açısından ilgilendirir. • biçim/töz (Fr. forme/substance). Her dilsel öğe, yani gös terge, başka öğelerle kurduğu bağıntılar ve işlevleri açısından ele alınmalıdır; dil dizgesinin işleyişi, dildışı özelliklerle belirlenemez. Dil dizgesinin işleyişi bir satranç oyununa benzetilebi lir; bu oyunda taşların hangi özdekten yapıldığı hiç önemli de ğildir. Bir başka deyişle, taşlann fiziksel özelliklerinin, satranç oyunu, satranç kuralları açısından hiçbir önemi yoktur. Bir diz ge olan dilde de, göstergenin özdeği değil, kurduğu ilişkiler önemlidir. Bir başka deyişle, dil bir töz değil bir biçimdir. • gösterge: gösteren/gösterilen (Fr. signe: signifiant/signifie). Toplumsal bir dizge olan dil, F. de Saussure'ün gösterge diye adlandırdığı birimlerin kendi aralarında kurdukları ilişkilerden doğar. Dilsel gösterge, birbirinden ayrılamayan iki özelliğin kaynaşmasından oluşur: Bir yanda bir işitim imgesi vardır, bir

Dilbilim Kuramları

25

yanda da bir kavram. Genel Dilbilim Dersleri'nde bu iki özellik, gösteren ve gösterilen diye adlandırılır. • nedensizlik ve çizgisellik (Fr. l'arbitraire du signe et [le] caractère linéaire du signifiant). Gösteren/gösterilen özelliği dil sel göstergelerin hem nedensiz (Fr. arbitraire ya da immotivé) hem de çizgisel (Fr. linéaire) olmasını sağlar. Dilsel gösterge, ne densizdir; çünkü gösterilen (kavram) gösterene (işitim imgesi) saymaca, uzlaşmalı bir biçimde bağlanır; bu bağ, doğal değil toplumsaldır. Gösterge, bireyin özgür gerçekleştirme edimin den değil de, dil dizgesinden kaynaklanan toplumsal ve ruhsal bir kendiliktir. Öte yandan, gösterenin işitselliği zamanın akışı içinde gerçekleşir; bu da göstergenin çizgisel olmasını sağlar. İşte bu özellik, dil diye adlandırılan göstergeler dizgesine, öbür göstergeler dizgesi arasında bir ayrıcalık kazandırır. • eşsüremlilik/artsüremlilik (Fr. synchronie/diachronie). Dil dizgesinin incelenmesi, bu dizgeyi yaratan tarihsel ve toplum sal olgularm soyutlanmasını gerektirir. Evrimin dil dizgesini etkilememesi için sınırlı bir zaman dilimi içindeki dil kesiti in celenir. Böylece birbirine karşıt iki dilbilim anlayışı ortaya çı kar: eşsüıem li dilbilim (betimleyici dilbilim) / artsüremli dil bilim (tarihsel dilbilim). Eşsüremli dilbilim (Fr. linguistique synchronique) aynı zaman kesiti içinde yèr alan ve bir dizge oluşturan dilsel öğeleri inceler. Artsüremli dilbilim (Fr. linguis tique diachronique) ise dilin birbirini izleyen aşamalarını, bir başka deyişle tarihsel evrimini inceler. Eşsüremli dilbilim, art süremli dilbilimi dışlamaz. Yöntemsel açıdan, artsüremli bo yut, eşsüremli boyuttan sonra gelir. Çünkü artsüremli incele me, eşsüremli dizgelerin incelenmesini gerektirir; ancak eşsü remli incelemeden sonra, dizgelerin evrimsel yasaları saptana bilir. • değer (Fr. valeur). Dilsel gösterge, değerini içinde bulun duğu bütündeki öbür öğelerle kurduğu bağıntılara göre kaza nır. Daha doğrusu, herhangi bir öğeye verilen değer, ancak belli bir dizgeye göre var olabilir. • dizimsel/çağnşımsal (Fr. syntagmatique/associatif). Dilsel değer kavramı iki bağıntıya göre belirlenir: Dizimsel bağıntılar

26


(Fr. rapports syntagmatiques) aynı söz zinciri içinde birlikte var olan birimler arasındaki bağıntılardır; çağrışımsal bağıntılar (Fr. rapports associatifs) ise bir söz zincirinde birbirinin yerini alabilecek birimler arasındaki bağıntılardır: Daha değişik bir söyleyişle, her dilsel birim, konuşucuda ya da dinleyicide baş ka özellikleri çağrıştırır. (Çağrışımsal bağıntılara dizisel bağın tılar [Fr. rapports paradigmatiques] da denir.) • dilbilim/göstergebilim (Fr. lingùistique/sémiologie). Doğal dil dizgelerini inceleyen dilbilim , F. de Saussure'e göre, top lumsal yaşam içindeki bütün gösterge dizgelerini inceleyen ve daha geniş bir bilim dalı olan göstergebilim içinde yer alır. (Bkz. ileride Göstergebilim Kuramlarına Genel Bir Yaklaşım'ın 3. altbölümü.)

5. Cenevre Dilbilim Okulu ve A ntoine M eillet. Genel Dilbilim Dersleri'ni yayımlayan Charles Bally (18651947) ve Albert Sechehaye (1870-1946) F. de Saussure'ün görüş lerini en yakından izleyen Cenevre Dilbilim Okulu'nun iki bü yük temsilcisidir. Ch. Bally, F. de Saussure'ün temel kavram ve ilkelerini eşsüremli bir betimleme doğrultusunda geliştirmiş, anlatımsallık ve biçembilim sorunlarıyla ilgilenmiştir. Başlıca yapıtları arasında şunları sayabiliriz: Précis de stylistique (Biçem bilim Elkitabı) [1905], Traité de stylistique française (Fransız Biçembilimi İncelemesi) [1909], Le langage et la vie (Dil ve Yaşam) [1913], Linguistique générale et linguistique française (Genel Dilbi lim ve Fransız Dilbilimi) [1932]. A. Sechehaye'e gelince, o da Ch. Bally gibi F. de Saussu re'ün görüşlerini izlemiş, ama bunları bazı açılardan eleştirerek (özellikle dil/söz karşıtlığı açısından) geliştirmiştir. Başlıca ça lışmaları şunlardır: Programme et méthodes de la linguistique thé orique (Kuramsal Dilbilimin Programı ve Yöntemleri) [1908], Es sai sur la structure logique de la phrase (Tümcenin Mantıksal Yapı sı Üstüne Deneme) [1926], "Les trois linguistiques saussuriennes" ("Üç Saussure'cü Dilbilim") [1940]. Cenevre Dilbilim Okulu'nun bir başka temsilcisi -de, La

Dilbilim Kuramları

27

grammaire des fautes (Yanlışlar Dilbilgisi) [1929] adlı yapıtıyla ta nınan Henri Frei'dir (1899-1980). F. de Saussure'ün en ünlü izleyicisi hiç kuşkusuz Antoine Meillet'dir (1866-1936). F. de Saussure'ün Paris'te verdiği ders leri izleyen A. Meillet, karşılaştırmalı dilbilgisi alanındaki çalışmalarıyla tanınır. A. Meillet'nin görüşleri bazı açılardan F. ile Saussure'ünkilerden ayrılır. A. Meillet, dilin tarih, kültür, toplum bağlamı içinde değerlendirilmesi gerektiğine inanır. Daha doğrusu, F. de Saussure'ün verdiği dilin dizgesel tanımını almış ve bunu tarihsel bir bakış açısıyla kaynaştırmıştır. A. Meillet'nin yapıtları arasında şunları sayabiliriz: Introduction à l’étude comparative des langues indo-européennes (Hint-Avrupa Dillerinin Karşılaştırmalı incelemesine Giriş) [1903], Aperçu d’une histoire de la langue grecque (Yunan Dili Tarihine Bakış) 11913], Caractères généraux des langues germaniques (Germen Dil lerinin Genel Özellikleri) [1917], Linguistique historique et linguis tique générale (Tarihsel Dilbilim ve Genel Dilbilim) [1921-1936], La méthode comparative en linguistique (Dilbilimde Karşılaştırmalı Yöntem) [1925], Esquisse d'une histoire de la langue latine (Latin Dili Tarihinin Özeti) [1928].

Prag Dilbilim Çevresi

ı . Giriş gözlem leri. Günümüzdeki yazınbilim, göstergebilim ve dilbilim akımlarının birçoğu, XX. yüzyılın ilk yansında ortaya atılmış kuramsal görüşlerden kaynaklanır. Nitekim, yazınsal metinle ri inceleyenlerin bir bölümü, Rus biçimcilerinin (bkz. ileride Rus Biçim cileri ve Vladim ir Propp bölümü) görüşlerini te mel alan bir yazınbilim kuramı oluştururken (örneğin, T. Todorov), bir bölümü de bilimsel kavram ve ilkelere ağırlık ve rilmesini isteyen Kopenhag Dilbilim Çevresi'nin (bkz. ileride Kopenhag D ilbilim Çevresi bölümü) görüşlerini benimseye rek, mantıksal-matematiksel bir göstergebilim kuramı oluş turmuştur (örneğin, A. J. Greimas) [bkz. ileride Algirdas Ju lien Greimas ve Paris Göstergebilim Okulu bölümü]. Öte yandan, çeşitli dilbilim etkinliklerinin de, daha XX. yy'ın baş larında dikkati çeken İsviçreli dilbilimci F. de Saussure'ün Ge nel Dilbilim Dersleri'nden (bkz. yukarıda Ferdinand de Saus sure, Cenevre D ilbilim Okulu ve Antoine M eillet bölümü) ve 1926'da kurulan Prag Dilbilim Çevresi'nin (Prag D ilbilim Okulu da denir) çalışmalarından büyük ölçüde yararlandığı görülür. Avrupa'da ortaya çıkan bu etkinliklerden bağımsız olarak gelişen Amerikan dilbiliminin de, sonradan bu akım ve görüşlerle karşılaştığında, onları kimi açılardan benimseyip kimi açılardan eleştirme gereği duyduğu da bir gerçektir.

Dilbilim Kuramları

29

Prag Dilbilim Çevresi'nin kuruluşu: Rom an Jakobson ile Nikolay Trubetskoy'un etkisi. XX. yy'daki dil ve yazın çalışmalannı büyük ölçüde etkile yen akımların arasında, Prag Dilbilim Çevresi'nin özel bir yeri vardır. Prag'da, 1926 yılında, V. Mathesius'un (1882-1945) çev resinde toplanan B. Trnka, J. Vachek, B. Havranek, J. Mukamvsky (1891-1975) gibi Çek bilim adamlarının dil sorunlarını tartıştıkları ve bu alanda çeşitli çalışmalan başlattıkları görül dü. Bu arada, R. Jakobson, N. Trubetskoy, S. Karsevski (18841953) gibi Rus araştırmacılarının da bu topluluğa katılmasıyla l’rag Dilbilim Çevresi kuruldu. Aynı yıllarda F. de Saussure'ün görüşlerinden esinlenen Cenevre Dilbilim Okulu'yla da bağlantı kuran Prag Dilbilim Çevresi, dile ilişkin görüşlerini 1928 yılında, La Haye'de düzen lenen I. Uluslararası Dilbilimciler Kurultayı'nda açıklamıştır. Bu kurultayda, R. Jakobson, N. Trubetskoy ve S. Karsevski'nin birlikte sundukları Savlar, daha çok dilin ses düzenine ilişkin görüşler içermekteydi. Prag Dilbilim Çevresi'nin bu Savlar'ı da ha da geliştirerek, 1929 yılında, bu kez Prag'da düzenlenen I. Slav Filologları Kurultayı'nda sunduğu görülür. Prag Dilbilim Çevresi, yine 1929 yılında, bu Savlar'ı Travaux du Cercle linguisticjue de Prague'm (Prag Dilbilim Çevresi Çalışmaları) 1. cildi olarak yayımlar. Böylece, hem sesbilimin, hem de dilbilimdeki yapısalcılığın temeli atılmış olur. Prag Dilbilim Çevresi'nin kurucuları arasında yer alan Ro man Jakobson ve Nikolay Trubetskoy çalışmalarıyla çağdaş dil bilimin doğrultusunu çizmiş kişilerdir. 1915 yılından sonra or taya çıkan ve karşıt görüşlü kişilerce Rus biçimcileri diye adlan dırılan topluluğun öncülüğünü de yapmış olan R. Jakobson, ilk incelemelerinde F. de Saussure'ün görüşlerini şiir diline aktar mış, titremleme (entonasyon, tonlama), dizem (ritim), vurgu gi bi olgular üstünde durmuş, çeşitli dillerin yapısını araştırmıştır. Prag Dilbilim Çevresi'nin etkinliklerini 1940 yılına dek yöneten R. Jakobson, daha sonra, İskandinav ülkelerine, oradan da A.B.D'ne geçmiştir. R. Jakobson'un A.B.D'ne gelişiyle, bu ülke de gelişmiş olan dağılımsal dilbilim, Prag Dilbilim Çevresi'nin

30

X X . Yü 2yılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları

oluşturduğu işlevsel dilbilimle karşılaşma olanağı bulmuş ve böylece, birbirinden bağımsız olarak gelişmiş iki dilbilimsel yapısalcılık birbiriyle bağlantı kurabilmiştir. Bu açıdan, R. Jakobson, çeşitli bilim dallarını ve akımlarını kaynaştırmayı bil miş ve yapısal yöntemi değişik insan bilimlerine uygulamış ki şidir. Dilbilim ile bildirişim kuramı arasındaki ilişkiyi açık seçik olarak ortaya koymuş olan R. Jakobson'un dilbilim, yazınbilim, sesbilim, çeviri, vb. konulardaki yazılan çeşitli akımların doğ masına yol açmıştır (bkz. ileride Roman Jakobson bölümü). 1890'da Moskova'da doğan ve 1938'de Viyana'da ölen Nikolay Trubetskoy ise, 1915'te Moskova Üniversitesi'nde, 19201922 yıllan arasında Sofya Üniversitesi'nde, 1922'den sonra da Viyana Üniversitesi'nde genel dilbilim, Slav dilleri, Fin-Ugor dil leri ve Kafkas dilleri konusunda ders verdi. (Rusya'dan ayrıldık tan sonra 1919'da İstanbul'a gelmiştir.) Ölümünden sonra ya yımlanan Grundzüge der Phonologie (Sesbilim İlkeleri) [1939] adlı yapıtıyla, sesbilim alanında bir çığır açtı. Bu yapıtın ilk biçimi, 1936 yılında Prag Dilbilim Çevresi Çalışmaları'mn 7. cildinde ya yımlanmıştır. İki yüz dil dizgesini çözümleyen bu çalışma, bu gün bile sesbilim konusunda değerinden bir şey yitirmemiştir. N. Trubetskoy'un F. de Saussure'den esinlenerek gösteren/gösterilen ve dil/söz ayrımlarını ses incelemelerine uygula ması, sesbilim kavramını dilin içindeki işlevi açısından en kü çük ayırıcı birim olarak tanımlaması, sesbirimlerin belirlenme si sorunuyla yakından ilgilenmesi ve buna bağlı olarak sesbilimsel karşıtlıkları (ikiyanlı ve çokyanlı; orantılı ve tekil; eksiköğeli, dereceli ve eşöğeli; yansızlaşabilir [ya da silinebilir] ve sürekli karşıtlıklar) sınıflandırması, sesbilgisi ile sesbilim arasında bir ayrım gözetmesi, dilbilimin gelişmesine önemli katkıda bulunmuştur. Çalışmalarını, 1929-1939 arasında yayımlayan (8 cilt) Prag Dilbilim Çevresi'nin ilgi alanı, yalnızca sesbilimle sınırlandırı lamaz. 1929 yılında yayımlanan Savlar, doğal dillerin yapısı dı şında yazınsal dile, özellikle de şiir diline yöneliktir. Prag Dilbilim Çevresi, dilleri bildirişim açısından inceler ken, tek tek öğeleri değil de öğeler arasındaki ilişkileri göz önünde bulundurur. Her öğeyi bağlı bulunduğu dizge içinde,

Dilbilim Kuramları

31

öbür öğelerle kurduğu karşıtlık ilişkilerine göre değerlendirir (cşsüremli inceleme). Belli bir yapı içindeki olgular, ancak eş•¡iiremli bir incelemeden geçirildikten sonra, bir başka deyişle, hor olgunun işlevi eksiksiz olarak betimlendikten sonra, tarih sel gelişim ve evrim incelemesine (artsüremli inceleme) geçile bilir. Prag Dilbilim Çevresi, olguların öncelikle eşluremli bir in celemeyle ele alınması gerektiğini ileri sürerken, eşsüremlilik/artsüremlilik arasına da aşılamayacak engeller koymaz. Aynı ilkeler doğrultusunda, yazınsal metinlerin iç mantığını araştırırken de, dış etkenleri göz önünde bulundurmaz. Dilbilim açısmdan F. de Saussure'ün görüşleri ile PolonyalI dilbilimci J. Baudouin de Courtenay'nin kimi düşüncelerine, ya zın kuramı açısmdan da Rus biçimcilerine dayanan Prag Dilbilim Çevresi'nin son çalışmalarına Avrupa'nın başka dilbilimcileri de katılmıştır. Sözgelimi, Fransız dilbilimcisi A. Martinet, bu toplu luğun görüşlerinden yararlanarak, işlevsel dilbilimin, özellikle de işlevsel sesbilimin gelişmesine katkıda bulunmuş (bkz. ileri de André Martinet ve İşlevsel Dilbilim bölümü), yine Fransız dilbilimcisi É. Benveniste (bkz. ileride Emile Benveniste bölümü) de Prag Dilbilim Çevresi'ne özgü görüşlerin yaygınlık kazanma sında etkili olmuştur. Prag Dilbilim Çevresi'nin çalışmalarına katkıda bulunmuş öbür dilbilimciler arasında özellikle L. Tesnière (bkz. ileride Lucien Tesnière bölümü), Georges Gougenheim (1910-1972), Joseph Vendryes (1875-1960), Aurélien Sauvageot, Marcel Cohen (1884-1974), Alf Sommerfelt'i sayabiliriz. Günümüzdeki çeşitli araştırma ve çözümleme yöntemleri nin yararlandığı dilbilim ilkelerinin birçoğu, Prag Dilbilim Çevresi'nce ortaya atılmış görüşlere dayanmaktadır. Budunbilim ve insanbilim alanlarındaki çalışmalarıyla tanınan C. LéviStrauss'un (doğ. 1908) araştırma yöntemi olarak N. Trubets koy'un sesbilim yöntemini seçmesi, bu açıdan örnek olarak gösterilebilir. Gerçekten de, Prag Dilbilim Çevresi'nin ortaya at tığı ve sonradan çeşitli insan bilimlerince benimsenen ilkeleri bir dünya görüşü, bir öğreti ya da 1960-1970 yılları arasında moda olan bir felsefe akımı (yapısalcılık: Fr. structuralisme) ola rak ele almak kesinlikle yanlıştır. Çünkü, burada yalnızca bi limsel bir araştırma yöntemi söz konusudur.

Roman Jakobson

"Lingüista sum: linguistid nihil a me alienum puto" 1

R. JAKOBSON

ı . G iriş gözlem leri. XX. yy'ın insan bilimleri alanında, özellikle de dil bilimleri dalında çeşitli etkinlik ve akımlara katılmış, çalışmalarıyla bir çok araştırmanın doğrultusunu çizmiş, çok yönlü, çok boyutlu, yaratıcı bir bilim adamıdır R. Jakobson. Yazınbilim, halkbilim, sesbilim, budunbilim, anlambilim, filoloji, çeviribilim, bildiri şim kuramı, vb. alanlardaki çalışmaları birçok dile çevrilmiş, önerdiği kavram ve ilkeler, dil bilimleriyle ilgili hemen her ya pıtın kaynakçasında yer almıştır.

2 . Rom an Jakobson 'un yaşam ında başlıca etkinlikler.

R. Jakobson (Moskova, 1896-Boston, 1982), Lazarev Ensti tüsü ile 1914'te girdiği Moskova Üniversitesi'nde karşılaştırma lı dilbilim, Slav dilleri ve halkbilim alanında öğrenim yaptı. Gençlik yıllarında, gerçekçilik akımının gerilediğini, buna kar1 "Ben dilbilimciyim: Dilsel olan hiçbir şey bana yabancı değildir." R. Jakobson, Essais de linguistique générale, Paris, Minuit, 1963; Points dizisi, 1970, s. 27. R. Jakobson'un, Terentius'tan ("Homo sum: humani nihil a me alienum puto" ["Ben insanım: İnsanı ilgilendiren hiçbir şey bana yabancı değildir"]) esinlenerek söy lediği söz.

Dilbilim Kuramları

33

şılık tinsel ve estetik değerlerin üstünlüğünü kanıtlamaya çalı şan simgecilik akımının geliştiğini gören R. Jakobson, öncü şiir akımıyla ve Mayakovski ile Hlebnikov'un sürdürdüğü gelecek çi (fütürist) akımla ilgilendi. Ayrıca, kübizmin gelişmesini ya kından izledi; non-figüratif sanatın o dönemdeki temsilcisi MaIcviç'le dost oldu. 1915 yılında, bazı öğrenci arkadaşlarıyla bir likte, ilk dilbilim çevresi olarak bilinen Moskova Dilbilim Çevresi'ni kurdu. Bu dilbilim çevresi, etkinliklerini yazınsal incele me, lehçebilim, halkbilim, budunbilim, dilbilimsel coğrafya ko nusunda yaptığı araştırmalarla sürdürdü. R. Jakobson yine ay nı yıllarda, Petersburg'da kurulmuş olan Opoyaz (Şiir Dilini İn celeme Derneği) adlı toplulukla bağlantı kurdu. Moskova Dil bilim Çevresi ile Opoyaz'm ortak çalışmaları sonucunda da Rus biçimciliği denilen akım doğdu (bkz. ileride Rus Biçimcileri ve Vladimir Propp bölümü). R. Jakobson, bu dönemde, daha çok yazın sorunlarıyla ilgilendi ama, dilbilim ve dil felsefesi alanın da F. de Saussure ile E. Husserl'in (1859-1938), sesbilim alanın da da J. Baudouin de Courtenay'nin düşüncelerini öğrenme olanağı buldu. 1920 yılında Çekoslovakya'ya gitti ve Prag'a yerleşti. Bu kentte, karşılaştırmalı ölçübilim ve Slav dilleriyle ilgili araştır malar yaptı, daha sonra yakın dostu N. Trubetskoy (bkz. yukarı da Prag Dilbilim Çevresi bölümü) ile birlikte yapısal sesbili min temel ilkelerini saptadı. 1921'de ilk yapıtı olan Yeni Rus Şi iri adlı incelemesini yayımladı (bu kitabı yazmayı 1919'da bitir mişti) ve bu yapıtında özellikle Hlebnikov'un şiirini çözümledi. İki yıl sonra yayımladığı Çek Şiiri Üstüne başlıklı kitabında da Çek şiirini Rus şiiriyle karşılaştırdı ve sesbilim ilkelerini şiir di line uyguladı. Bu iki yapıtta, Rus biçimcilerinin anlayışını sür dürdü, daha sonra giderek yapısalcılığa yöneldi. Bu yönelişte, Picasso, Joyce, Stravinski ve Braque gibi yaratıcıların kesin bir katkısı olduğunu belirten R. Jakobson, Braque'in şu sözlerin den esinlendiğini de, yazılarından birinde açıkça vurgular: "Şeylere değil, şeyler arasındaki ilişkilere inanırım ben." 1926 yılında Prag Dilbilim Çevresi'nin kurucuları arasında yer alan bilgin, 1938 yılına dek bu Çevre'nin çalışmalarını yö netti. Çalışmaların odak noktasını da, dilbilim ve yeni yapısal

34


yöntemler oluşturuyordu. Prag DilbilimÇetnesi'nin^ 1929'da yayımladığı Savlarım (bkz. yukanda Prag Dilbilim Çevresi bö>lümü) hazırlanmasına etkin bir biçimde katılan R: Jakobson'un, bu tarihten sonra genel dilbilim sorunlarıyla (dilsel işlevlerin aşamalanması, dizge ve yapı kavramlarrnm eşsüremli boyutun yanı sıra> artsüremli boyuta da uygulanması, vb.) daha yalan dan ilgilendiği görüldü. Ama, bu arada, biçimd akımm doğrul tusunda, yazın ve sanat sorunlarını ele almaktan geri kalmadı. Ayrıca, fdayafeovski ve Puşkin gibi Rus yazarlarım ve K. J, Erben ile K. H, Mâcha gibi Çek'şairlerini ele alan incelemeler ya yımladı. ■ . 1930 yılında Prag Üniversitesi'nde doktorasını savunan ve 19334e Bmp'daki Masaryk Üniversitesi'nde ders verméye baş layan R. Jakobson, 1939'da Çekoslovakya'dan ayrılarak İskan dinav ülkelerine gitti. . , Danimarka'da birkaç ay kaldıktan sahra, bir ÿd Norveç'te yaşadı, ardmdan da İsveç'e geçti. Kopenhag, Oslo ve Uppsa la'da ders verdi. Kopenhag Dilbilim Çevresi (bkz. ileride Ko penhag Dilbilim Çevresi bölümü) ile bağlantı kurdu. 1941 yı lında, Uppsala'da, Kindersprache, Aphasie und allgemeine Lautgesetze (Çocuk Dili, Söz Yitimi ve Genel Ses Yasaları) adlı yapıtım yayımladı. Ayrıca, yine ayıu yıllarda, sesbilimse) tümelleri sap tamaya yönelik araştırmalar yaptı. R. Jakobson, İ941'de İskandinav ülkelerinden ayrıla A.BJP'ne gitti. New York'ta C. Lévi-Strauss ile tanıştı ve onunla sürekli olarak işbirliği yaptı. 1942-1946 yıllan àiasutda New York'ta Avrupa'dan göç etmiş Fransız ye Belçikalı bilginlerin kurmuş olduğu École libre des hautes études'de, 1946-1949 ara sında yine New York'ta Columbia Üniversitesi'nde, 1949-1967 arasında Cambıidge'deki Harvard Üniversitesi'nde ders verdi. 1957'den Semra da, Massachusetts Institute of Technolog/dé (M-LT.) genel dilbilim ve Slav dilleri ve yazınları öğretimi yaptı. Bii arada. New York Dilbilim Çevresi'nin çalişhıalanna katıldı. L. Bloomfield'in başlattığı ve Amerikan yapısalcılığı olarak bili nen, dağılımsal dilbilim (bkz. ileride Amerikan Yapısalcılığı böiümü) akımına karşı N.Chomsky çevresinde (M.LT.'de) geli şen üretid-dönüşümsel dilbilgisi (bkz. ileride Noam Chomsky

Dilbilim Kuramları

35

ve Üretici-Dönüşümsel Dilbilgisi bölümü) akımı, R. Jakobson aracılığıyla, Avrupa'da daha önce gelişmiş bulunan değişik bir. yapısalcılık anlayışıyla karşılaşma olanağı buldu. R. Jakobson, A.B.D'pde sürdürdüğü araştırmalarla, sesbi lim kuramım geliştirdi, çocuk dili ve dil bozuklukları konusun da çok önceleri başlattığı çalışmaları derinleştirdi, Amerikan dilbiliminin uzun süre dışladığı anlam sorunlarına yöneldi, dil de parça/bütün ilişkilerini irdeledi, dil ile öbür gösterge dizge leri arasındaki bağıntıları ve dilbilim, ilé öbür bilim déülan ara sındaki ilişkileri araştırdı, şiirde dilbilgisinin işlevini ele aldı, çeviri etkinliğinin dilbilimsel özelliklerini; inceledi, Hint-Avrupa kökenli söylenlerin (mitlerin) karşılaştınlmasma yöneldi, di lin ses yapısını tanımlamaya çalıştı. Bu çok değişik alanlara yönelik olarak gerçekleştirdiği araştırma yazılan dışında birer oriak çalışma ürünü olan, üç ki tap yayımladı R. Jakobson: Preliminaries to Speech Analysis (Söz İncelemesine Giriş, 1952; G. Fant ve M. Halle ile birlikte). Fun damentals o f Language (Dilin Temelleri, 1956; M. Halle ile bir likte), The Sound Shape o f Language (Dilin Ses Biçimi, 1979; L. Waugh ile birlikte). Ayrıca, dergilerde çıkmış yazılanndan yapılmış seçmeler, Fransızca'ya çevrilerek kitap biçiminde yayımlanmıştır: Essais de linguistique générale (Genel Dilbilim Denemeleri) [2 cilt, 19631973], Questions de poétique (Yazmbilim Sorunları) [1973], Une vie dans le langage (Dil İçinde Bir Yaşam) [1984], Russie folie poésie (1986).' ■ ; *, 1967'de üniversite hocalığından emekliye aynldıktan sonra dünyanın çeşitli ülkelerinde konferanslar veren, uluslararası toplantıların düzenleyicileri arasına katılan, dilbilimin yam sıra göstergebilirnin de yayılmasına katkıda bulunan, özellikle dört dilde (Rusça, İngilizce, Almanca, Fransızca) yazdığı yazıları dil den dile çevrilen R. Jakobson dilsel ve yazmsal ayrıntıların karbaşarmış, sonsuz sayıdaki olgu arasından değişmeyeni sapta yabilmiş, salt gözlemle yetinmeyip her zaman soyut bir yapı kurmaya çalışmış ve en önemlisi bilimsel yaklaşımla, sanatsal bakış açışım kaynaştırmayı bilmiş, yaratıcı bir bilim adamıdır.

36

XX/YüzyıIdaDilbilim ve Göstergebilİıp Kuramları

Bütün bilünset ve yaratıa yaşamı boyunca değişik dönem lerde değişik dillerde yayımladığı yazılarının büyük bir bölü mü 1962-1984 yılları arasında Setected Yfritings (Seçme Yazılar) başlığı alfanda, her biri yaklaşık Sekiz yüz sayfalık yedi büyük ciltte, özgün biçimleriyle biraraya getirilmiştir.

3,

Rom an Jakobscto'ım çalışınalarm cia tem el doğrultuîar.

Sesbilim. N. Thıbetskoy ile birlikte sesbilimin kuruluşu na katkıda bulunmuş olan R. Jaköbson, 1956'da M. Halle ile birlikte yayımladığı yapıtın "Sesbilim ve Şesbilgisi" başlıklı bö lümünde dillerin sesbilimsel açıdan sınıflandırılmasını sağla- ; yan ikili karşıtlıklar dİzgesi(on iki ikili karşıthk) öneriyordü* Btı karşıtlıklar, bütün dünya dillerinin başvurduğu ajana ses bilim özelliklerini saptamaya çalışan evrensel özellikli bir var sayımdan kaynaklanıyordu. Bu varsayıma göre, çeşitli dillerde, ayıncı sesbirim özellikleri arasmdaki ilişkiler, iküi karşıtbklara göre düzenlenir. Bir başka deyişle, söz könusu ilişkiler, ayıriü özelliklerin varlığma ya da yokluğuna göre saptanır. İşte, R. Jakobsön, bütün.sesbilirriselajnncı özelliklerin şü ikili karşıtlıklar dizgesine, indirgenebileceği görüşündedir: Ünlü/ünlü olma yan,- ürisiiz/ünsüz olmayan; yoğun/dağınık; gergin/gevşek; titreşimli/titreşimsiz; genizsil/ağızsıl; kesintili/kesintisiz; keskin/boğuk; engelli/engelsiz; pes/tiz; bemolleşmiş/bemolleşmemiş; diyezleşmiş/diyezleşmemiş. Bü karşıtlıklar dizgesi, çeşitli tartışmalara yöl açmakla bir likte geleneksel sesbilgisi betimlemelerine göre daha tutarlı ve daha yalın bir çözümleme yöntemi sunmaktadır. R. Jakobson'un sesbilim alanında ortaya attığı ikili karşıtlık anlajaşı, sonradan ikicilik adıyla, anlambilim ve göstergebilim alanlarında (çeşitli dönüşümler geçirerek) bilimsel sınıflandır ma açısından yaygınlık kazanmıştır. Ruhdilbilim. R. Jakobson, ruhdilbilim sorunlarıyla ya kından ilgilenmiş, sesbilim ilkelerini Çooık dili, dil edinimi, dil bozuklukları alanma uygulamıştır. Ehlin çift özellik taşıdığını öne süren ve bu konudaki görüşlerini öbür dilbilimdlere göre

DilbilimRuiVmları

37

en açık ve seçik bir biçimde ortaya koyan R. Jakobson, dil bo zukluklarını da dilin bu. çift özelliğine göre sınıflandırır. Konuş mak, R, Jakobson'a göre, iki işlemi gerçekleştirmek demektir; Konuşan kişi bir yandan bazı açılardan birbirini çağrıştıran, birbirinin yerini alabilecek dilsel birimler arasında bir seçme yapar (bu birimler arasında benzerlik üişldsi Vardır); Öte yan dan da, seçtiği birimleri gitgide daha karmaşıklaşan bir biçim de birleştirir (bu birimler arasında bitişiklik ilişkini vardır). Demek ki, bir yanda seçme işlemi, öbür yanda da birleştirme işlemi söz 'konuşudur. Bilgin, dil bozukluklarını, seçme işlemi ile birleştirme işlenü sürecinde ortaya çıkan bozukluklar olarak belirler. Bu bozuklukları açıklarken, aynca, eğretileme vè düzdeğişmece kavramlarına değinerek, benzerlik ilişkilerinde gö rülecek bozukluğun eğretileme yapmayı engellediğini, bitişik lik ilişkilerinde görülecek bozuklukların da düzdeğişmece yapmayı engellediğini belirtip: • Bildirişim Rummı ye dilsel işlevler. Bildirişim kuramı nın ilkelerinden yararlanan R. Jakobson, her. çeşit dilsel bildiri şimin, altı temel öğenin birleşimiyle oluştuğunu ortaya koyan bir taslak geliştirmiştir. Bu taslağa göre, konuşucu (konuşan ki şi, verici, gönderen) dinleyiciye (dinleyen kişi, alıcı, gönderi len) belli bir düzgüden (kod, kurallar bütünü) yararlanarak bir bildiri (ileti, mesaj) gönderir. Bu karşılıklı ya da tek yönlü bildi ri iletimi de belli bir bağlamda (dış gerçek) ve "bağlantı" sağla yan bir oluk (kanal, fiziksel destek) aracılığıyla gerçekleşir. Bil dirişimin gerçekleşmesini sağlayan bu altı etkenden birinin öbürlerine oranla daha ağır basması, bir başka deyişle, bildiri nin, etkenlerden herhangi birine yönelik olması sonucu, altı de ğişik işlev ortaya çıkar: anlatımsallık işlevi ya da coşku işlevi (bildiri) konuşucuya yönîkflr), çaj^ l ş l ^ yöneliktir), yazın (sknat) ijŞİeviya da şiirsel işlev (bildiri, bildi rinin kendisine yöneliktir), üstdil işlevi (bildiri, düzgüdeki ok '■*. gulan açıklamaya yöneliktir), ilişki işlevi ya da bağlantı işlevi (bildiriiolüğâ yânibüdirişim kanalına yöneliktii)bİkHrişim^R^ mayı ve sürdürmeyi amaçlar), göndeıge işlevi (büdiri bağlama yöneliktir). :,y" R. Jakobson'a göre, bildirişim işlevi, insan dilinin temel iş-

38


levidir ama, bu işlevi öbür işlevlerle birlikte ele alıp değerlen dirmek gerekir. ♦ Yazmbilim. R. Jakobson'un etkinlikleri arasında, yazmsal ve sanatsal dile ilişkin araştırmaların ayn bir yeri vardır. Bi lim yaşamına yazın sorunlarının araştırılmasıyla başlayan ve bu alanda Rus biçimlerinin önde gelen kişileri arasına katılan R. Jakobson, yazın olayını bir dil olayı olarak görür ve başta şiir olmak üzere çeşitli yazınsal ve sanatsal söylemleri inceler. Ona göre, yazmbilimin konusu, yazın değil yazınsallıktır, yani belli bir yapıtı yazınsal yapan şeydir. (Yazınsallık kavramı Rusça'da literaturnost terimiyle belirtilmişti.) Gerçekten de R. Jakobson'a göre yazmbilim, her şeyden önce, "dilsel bir bildiriyi bir sanat yapıtı yapan nedir?"'sorusu na yanıt anar. Bir başka deyişle, yazmbilimin inceleme alam, dilsel sanatı öteki sanatlânian ve öbür dilsel davranışlardan ayıran özelliklerdir. Bu açıdan, yazmbilim, yazm işlevini (ya da sanat işlevini) dilin öbür işlevleriyle olan bağıntısı açısından müdür). Geniş anlamda ele alındığında, yazmbilim, R. Jakob son'a göre, yalnızca yazmsal ya da şiirsel işlevin ağır bastığı şi irleri değil, öbür işlevlerden birinin yazmsal işleve göre üstün lük taşıdığı metinlerdeki, yapılardaki yazınsal, işlevi de inceler. Çözümleme açısından da dilbilimsel yöntemi kendine örnek alır. (Bkz. ileride Göstergebilim Kuramlarına Genel Bir Yakla şım'ın 4. altbölümü.) Bu arada R. Jakobson'u yazmbilimsel ve dilbilimsel yakla şımlarında en çok etkileyen olayın şairlerle ve öncü ressamlarla kurduğu yakın ilişki olduğunu, incelemelerinde çoğunlukla bu kişilerin yapıtlarını ele aldığım da unutmamak gerekir.

K openhag D ilbilim Ç ev resi

1. G iriş gözlem leri. F. de Saussüre'ün dil konusunda verdiği derslerin biraraya getirilip yayımlanması (bkz. yukanda Ferdinand de Saussure, Cenevre Dilbilim Okulu ve Ântoine Meillet bolümü) ve Prag Dilbilim Çevresi'nin (bkz. yukanda Prag Dilbilim Çevresi bö lümü) dil sorunlarım yeni bîr yöntemle değerlendirmesi sonu cu, çağdaş dilbilim sağlam temeller üstüne oturtulmuştu. Bu nun etkisiyle de, çeşitli insan bilimleri dilbilimsel yaklaşanlara ilgi duymaya başlamış^ dilbilim alanında uzmanlaşmış kişiler de kuramsal tartışmalara yönelmişlerdi. Gerçekten de, dilbilim sel ilke ve kavramları saptamaya yönelik etkinliklerin giderek yaygınlaştığı bir döneme geçilmişti ¡artık. Bu etkinliklerin ba şında da, dilbilim tarihinde Kopenhag Dilbilim Çevresi (Ko penhag Dilbilim Okulu da denir) diye adlandırılan topluluğun, yepyeni bir kuram oluşturma çabalan geliyordu.

2. Kopenhag D ilb ilim

Ç e v re si'n in ku ru lu şu .

Danimarka'daki genieİ dilbilgisi çalışmalarından (özellikle Rasmuş Rask [1787-1832], Vilhelm Lhomsen (1842-1$27J ve Ot ta Jespersen'in [1860-19431 araştırmaları) [bkz. ileride Otta Jespersen ¿ölümü] esinlenen Vİgğp Brondal [1887fl9421, Louis Hjelmslev [1899-19651 ye HansJ. Uldall 1931 yılında, özgün bir dil kuramı geliştirmek amacıyla Kopenhag Dilbilim Çdvresi'ni kurdular. 1935'te Londra'da düzenlenen II. Uluslararası Ses Bi-

40


limlerikumltayı'ndaL. Hjelmslev,P. Uer ve H. J. Üldallşesbirimbilim (fbnematiky1 adım verdikleri yeni bir sesbilim kura mından söz ettiler. 1936 yılında,. Kopenhag'da düzenlenen Uluslararası Dilbilimciler Kurultayı'ndâysa L. Hjelmslev ye H. J.U İSÖZ

Ancak. L. Hjelmslev üe H. J. Uldall'm birlikte çatışmaları pek uzun sürmedi. 1935'te ortak yapıt olarak yayımlanacağını duyurdukları Outiine o f GlossenmticsiGİosemaügan Ana Ç izile ri) adb kuramsakyaklaşım ancak 1957'de Tyav»ux du Cercle linguistûfueâeCopenhag ue'ın (KopenhagDÜbilim Çevresi Çalışmalan)X. cildinin ilk bölümünde H. J. UldaU adıiıa çıktı, öte yan dan; V. Brondal, o dönem için yapısalcılığın bildirgesi sayılan "Linguistiqüe struçturale" ("Yapısal Dilbilim") başlıklı incele mesini yayımladı (1939'da yayımlanan bu yazı somadan, Essais de linguistîque gfrıirale [Genel Dilbilim Denemeleri, 1943] adlı yapıtta yer aldı). L. Hjelmslev de, genel dil kürammm teırid ya pıtı olan Omkring sprogteoriens grundlaeggelseÇDÜ Kuramının Kuruluşu Çevresinde) adlı Danca incelemesini bastırdı (1943). • Kopenhag Dilbilim Çevresi'nin, kuruluş yıllarında gerçek leştirdiği bu incelemelerin birçoğu, L. Hjelmslev ile V. Brondal'in 1939'da birlikte kurdukları Açta Linguistica dergisin de ve 1944'te yayımlanmaya başlayan Kopenhag Dilbilim Çevresi Çalışmaları'nda. çıkmıştır. Çevre'nin etkinliklerini yansıtan bir başka dergi de 1934'ten başlayarak düzensiz olarak yayımlanan Kopenhag Uilbiliriv Çevresi'nin Bdlfeiin'idir.

İ Bu kurultayda L Hjelmsfev ile karşılaman A. Martinet, ona fonematifc terimini değiştirmesini söylediğini,'fı^brttr ve bu konuda şu ilginç açıklamada bulunur "Bak dostum, dedim ona, ini, fonematik olamaz, (^nkiltöz flieilgilenilmiyor buiada, 'pfaone' ('şeş') öğesini kulbuunamak gerddr. (...] Ve erteşi yüçalışmasma gloşematik adım vermişti." (Aktaran F. Dosse, Histoire du stnıctumlkme l, Paris, La D6couverte, 1992 (Le Livrede Ppche, biblio essais dizisil s. 92-93.) . 2 Bu metin, Prag Dilbilim Çevrî'Hin l ^ ' d e açddadi^ sesbUiınsel s^ıdaHa aynı etkiyi yapmıştır. : ' ;

Dilbilim Kuramları

3.

4l

K uram sal görüşler.

F. de Saussure'ü bir öncü olarak gören Kopenhag Dilbilim Çevresi, dil incelemelerini yapısalcı ilkeler çerçevesinde ele al maya yönelirken, bu ilkeleri Prag Dilbilim Çevresi'nin yaptığı gibi sesbilimse! temeller üstüne değil, mantıksa! temeller üstü ne oturtmaya çalışmıştır. Çevre'yi oluşturan dilbilimciler incelemelerini ana dilleri olan Danca dışında Fransızca ve İngilizce olarak da yayımla mışlardır. • Viggo Brondal (Kopenhag, 1887-Kopenhag, 1942). Roman dilleri uzmanı olan V. Brondal yeni bir ğeriel dilbi lim kuramı geliştirmeyi tasarlarken dile mantığın kavramlanyla yaklaştı. Dil felsefesinin amacının dilsel ulamların (kategori lerin) sayısını ve tanımlarını araştırmak olduğunu ileri sürüyor ve bu ulamlarm bütün çeşitliliğe karşın, her yerde aynı olduk larının kanıtlanmasıyla insan düşüncesinin temel özelliklerinin belirlenebileceğine inanıyordu. Bu amaçla da dilin yüzeysel dü zeyinde yer alan ses boyutuna .ilişkin ölçütlere değil de derin, mantıksal düzeyde bulunan anlama Üişkin ölçütlere dayanarak söylemin bölümlerinin (sözcük türleri) yeni bir kuramını geliş tirdi: Ordkiasseme. Partes orationis. Studief över de sproglige Kategorier (1928). (Bu yapıtın Fransızca basımı’ies parties du discours [Sözcük Türleri] adıyla 1948'de gerçekleşti.) V. Brondal yukarıda sözünü ettiğimiz"Yapısal Dilbilim" başlıklı önemli yazısında da XIX. yy'da yapılan karşılaştırmalı dilbilgisi çalışmalarım Reşitli açılardan eleştirdikten sonra, bi limlerin, artık, yeni görüş açılarım benimsediklerini ve yeni kavramlar ortaya attıklarım vurgular. V. Brondal'e göre, çağı mızda, bilimler, inceleyecekleri nesne içindeki ilişküer ağını ele almaya çalışırlar. YenTdilbilimselgörüş de, ilişkiler ağını incele meye yönelirken yeni kavramlara dayanmaktadır. Bu kavram lar arasında özellikle eşsüremlilik, dil ve yapı kavramı büyük önem taşır. V. Brondal, söz: konüsu yazısında, bü kavramlann değerini tek tek belirtir. Şöylece, Kopenhag Dikilim Çevre-

' 42

X X . Yüzyılda Dilbilim re Göstergeblİim Kuramları

si'nin temd ilkderinden biri edim küramınşoyutiuğuve genel liği .konusunda önemli açıklamalarda bulunmuş olur. Ama V. Brondal'in, matematiksd' kin liğe, yapıyaönem veren bir yaklaşım ortaya koymakla birlikte, ta rih i troyuta ve devinime de açik bir dilbilim tasarladığı ımutulmamalıdır. Ni teldin V. Brendal, dinamik bir anlayışı da benimseyerek, dil oh ğulannı yalnızca kapalı bir dizge içinde değil, gelişimleri içinde dede almak geıdrtiğbteinanır. V. BrondaTin öbür önemli yapıtları arasında Fransızca ola rak da basılmış şu iki kitabı özdlikle belirtebiliriz: Substtatet emprunt en roman etengerm anique. Étude sur ¡'histoire deş sons et des Piots (Roman Dili ile Germen Dilinde Altkatman ve Aktarı

ma. Seslerinve Sözciiklerin Tarihi Üstuhe İnceleme) {ilginin 1917'desunduğudoktora tezinin bir bölümünün bil Fransızca /. basımı 1948'de gerçekleşti]; Théories des prépositions, (İlgeçKu ramları) 11950] (yapıtın özgün adı Ihvepositianemeis Theon'dir ve bu biçimiyle 194(yta basılmıştır). • Louis Hjelmslev (Kopenhag, 1899-Kopenhag,1965). Kopenhag Dilbilim Çevresi'nin görüşlerini asıl yaygınlaştı ran kişi L. Hjelmslev'dir. DanimarkalI karşılaştırma]! dilbilgisi uzmanı H- Pedersen'in (1867-1953) öğrencisi otah ve yeni-dilbilgidlerin geleneğinde yetişmiş bulunan L. Hjelmslev, F. de Şaussure'ün, E. Sapirtn (1884-1939) ye Rus biçimdlerinin gö rüşlerinden yararlanarak yazdığı Prindpesssa"dan (dil) gelir. L Hjèlmajev, daha

kçmahurmdayâlmaınışyeıü terimlerdir.

Dilbilim Kuramları

.4 3

ettiğimiz Synppsis o f an Outline of GlossemnticsH yazdı (H. J, Üldall ile birlikte). Daha sonra, 1943'te, glosematiğin temel yapıtı Omkring sprogteorieris grUndlaeggelşe'yi yayımladı. Türkçe'ye Dil Kuramının Kuruluşu Çevresinde ya da Dil Kuramının Temel İlkeleri başlığıyla aktarabileceğimiz bu ünlü yapıt, Saussure'cü görüş lerin düzenlenmiş ve bütünlenmiş biçimidir. 1953'te İngiliz ce'ye (Prolegomena to a' Theory o f Language), 1968'de de Fransız ca'ya (Prolégomènes à une théorie du langage) çevrildikten sonra yaygınlık kazanan bü çalışmasında L. Hjelmslev kesin bir ku ramsal çaba içine girerek, yeni kavramlar ve yöntemler ortaya atar. Amacı, ^dil cebin diye adlandırdığı bir inceleme yöntemi oluşturmaktadır. Biı dil cebiri, yalnızca var olan ya da var ola bilecek doğal dilleri değil, aöıa anlatım ve içerik düzlemlerini kapsayan bütün gösterge dizgelerinin yapısını inceler. Bir baş ka deyişle, dillerin görünüşteki çeşitliliği altında yatan değiş mez, ortak özellikleri araştırır. L. Hjelmslev, dili, dildışı olgula rın (fiziksël, fizyolojik, toplumsal, vb.) yığını blârak değil/ kendi kendine yeterli bir bütün, kendine özgü bir y apı olarak görür. Söz konusu yapıyı inceleyecek olan matematiksel-mantıksal kuram (dil cebiri) da tömdengelirnli olmak zorundadır. Kura mın doğruluğu deney verilerine göre değil, şu üç koşulu yerine getirmesiyle saptanır: I. Kuram tutarlı olmalıdır: Daha doğru su, kendi içinde bir çelişki taşımamalıdır; 2. Kuram tümükapsayıcı .olmalıdır: Düzenlenen kuramsal aygıt, bir bütünce4için deki öğeler toplamına uygun olmalıdır; 3. Her iki koşula uyan yöntemler araşmdan en yalın olanı seçmelidir. L. Hjelmslev, bu koşullara uyan dil kuramını deneyimsel (ampirik ya da gürgül) ve tümdengelimli diye adlandırır. An cak, buradaki deneyimsel teriminin apayri bir anlamı vardır. L. Hjelmslev'in deneyimcilik fgörgüllük) ilkesi 'olarak adlandır dığı olgu, hemen yukarıda belirttiğimiz gibi "betimlemenin çe lişkisiz, tümükapsayıa ve elden geldiğince yalın olmasından başka bir şey değildir. Bu nedenle, L. Hjelmslev'in duraksaya-' rak kullandığı deneyimcilik ve deneyimsel kavramlarını başka anlamda yorumlamamak gerekir. Bugün artık, yanlış anlaşıl-

44

X X , Yüzyılda Dilbilim ve GöstergebilimKuramları

maları önlemek amacıyla, söz konusu kuramı deneyimse! ve tümdengelimli olarak değil de, varsayımsal-tûmdengelrmli diye adlandırabiliriz.? Gerçekten de L. Hjelmslev'in kuramı, deneyimsel verilerden (deney verileri) bağımsız olarak ye belli öncüllere dayamlarak oluşturulmuştur. Ama, bazı öncüller, ku ramın uygulanabilmesi (deney verilerine uygulanabilmesi) için gereken koşulları da yerine getirir. Bir başka deyişle, bu öncül lerin, elden geldiğince genel olmaian nedeniyle, deney verileri ne uygulanma olasılıkları da çok fazladır. Tümdengelimli ku ram da böylece amacına uygun duruma-getirilmiş olur. Doğrudan doğruya bilimkuramsal (epistemölojik) temeller re başvurularak oluşturulan gloseınatik, inceleme konusu ola rak en geniş anlamıyla metinleri ele alır; herhangi bir dilde var olan ya da var olabilecek bu metinleri bölümlere ayırarak ve değiştirim denil^ yönteıha başvurarak, temelde yatân dizgeyi ' ■ ortaya'çıkarmaya ç a lış ın :■ L. Hjelmslev, F. de SauSsuré'ün bütün kavramlarım değişik liğe uğrattığı gibi, ğösteren/gösterilen İkilisini ve biçisı/töz kar şıtlığını da kendi açısından yeniden düzenler. Bu düzenlemeye göre, ses düzlemine anlatım, anlam düzlemine de içerik adım vermekte;.ayrica,herikidûzlemde;de,birimlerm^çimiiletdzünü birbirinden ayırt etmektedir. Böylece, iki düzlem ve dört bölüm saptanmış plur: Anlatımın tözü ve anlatımın biçimi; içeriğin tözü ve içeriğin biçimi (çağdaş dübilimin ve göstergebilimin doğrultusımu değiştiren çok önemli bir saptamadır bu). L. Hjelmslev, bir dilbilim kuramının, tözleri değil, biçimleri 'araştırması gerektiğine inanır. Söz konusu biçimi de/gerek anlaUm.gerekse içerik düzlemlerinde türdeş Öğeler arasındaki ilişki ler ağı içinde arar. Çünkü, dilsel birimler tözlerine göre değil, ilişkiler ağı içindeki yerlerine göre tanımlanir. (Bkz. ileride GöstergebilimKuramlarmaGenel BirYaklaşım'm 4altbölümü.) Demek ki, glosematik; içkin bir kuramdır ve diliçi, değiş mez öğeleri araştırır. .. . A. J. Greiirıas'a göre, modem dilbilimin gerçek kurucusu dian L. %etaslev> matematiksel modeli ^ 5 Bkz. A. J. Greişaas ve). Courtés, Sétmotiqué. D iciionm irt raisontié fk la théorie du

Dilbilim Kuramları

45

masında temel olarak ele almış ve glosematikte soyutlamanın mantığını en uç noktasına kadar götürmüştür. L. Hjelmslev'in, yine 1943'te yazdığı ama ancak 1963'te.yayımlanabilen Sproget (Dil) adlı yapıtı da DilKurcmımMên^İÎ-keleri'nde yer almayan artsüremli görüşü ele alır. L. Hjelmslev, bu yapıtta, tarihsel dilbilgisinin bir yorumunu yapar ve yapısal yöntemin ışığı altında dilleri sınıflandırmaya çalışır. Ona göre, "dilbilim yalnızca tipoloji sayesinde tamamıyla genel bakış açı larına erişir ve bir bilimi haline gelir."6 Öte yandan, t, Hjelmslev'in, 1947-1957 yıllan arasında, çe şitli dergilerde yayımladığı dilbilim denemelerinin bir bölümü ilkin 1959'da biraraya getirilmişti. Glosematiği kimi açılardan derinleştiren bu yazılar 1971'de (bazılan İngilizce'den Fransız ca'ya aktarılmış olarak) yeniden yayımlandı: Essais linguistiques (Dilbilim Denemeleri). Bu denemeler arasında özellikle "Lingu istique structurale" ("Yapısal Dilbilim"), "L'analyse structurale du langage" ("Dilin Yapısal Çözümlemesi"), "La stratification du langage" ("Dilin Katmanlaşması") ye "Langue et parole" ("Dil ve Söz") Saussure kuramının yeni bir düzenlemesi olarak görülebilir. L. Hjelmslev'in 1985'te de Nouveaux essais (Yeni Denemeler) ! adlı ldta^ yayımlandı, : L. Hjelmslev, aynca, çalışma arkadaşİanyla birlikte sesbilgisi ve sesbilim konulalım ele alan araştırmalar yapmış vebun?lan On the Prifıciples o f Phonematics (Sesbirimbilim ilkeleri Üstü■ ne) adıyla yayımlamıştır (1935 ve 1937). Bu kitapta sözü edilen yeni bilim dalı (fonematik yani sesbirimbilim), sesbilimleri kesitleme, belirleme ve sınıflandırma açısından inceler.

L. Hjelmslev, H.J. Uldall ve V. Brondal'in Öncülüğünü yap tıktan Kopenhag Dilbilim Çevresi'nin etkinliklerini ve bu Çevjre'nin oluşturduğu glosematik adlı kuramı yakından izlemiş uygulamış araştırmaalar arasmda öaellikle şu kişileri saya biliriz: Structure immanente de la langue française (Fransız DiHnin

(ve

il Bkz.L. Hjelmslev,

Paris, Minuit, 1966, s. 129.


İçkin Yapısı) [1965] adlı Önemli yapıtıyla tanınan Knud Togeby (1918-1974), Paul Pideri^hsen (Öl. 1964), Marie ve Anders Bjerrum, Aağe Hânsen, Niels Ege, Heüninğ Spang-Hahssen, E Fischer-Jörgensen, Jens Holt, glosematiği İspanyolca'nın yapısı na uygulayan Emilio Alarcos-Llorach, vb. ' 4 . So n u ç gözlem leri.

DanimarkalI dilbilimcilerin girişimiyle oluşturulan ve gi derek dünya dilbilim tarihinde önemi tartışılmaz bir yer tutan Kopenhag Dilbüim Çevresi'nin çalışmalarıyla dilbilim kuramı daha biçimsel, daha mantıksal bir görünüm almış, bu genel dü kuramını izleyenler doğal dilleri yalnızca ses düzleminde be timlemekle yetinmeyip, anlamsal düzleme ağırlık vermişlerdir. Öte yandan, bu Çevre'nin geliştirdiği glosematik, doğaldillerin yam sıra başka gösterge dizgelerini de çözümleyebilecek ni telikle, genel, evrensel bir kuramdır. Bu açıdan, L. Hjelmslev'iri Dil Kuramının Temel tikeleri &dk yapıtı, özellikle de bu yapıtın 2 2 . bölümünde gösterge dizgelerini ele> alan incelemesi, yıllar sonra A. J. Greimas tarafından geliştirilecek mantıksal-matematiksel göstergebilim kuramınm ilk tutarlı ve sağlam taslağı ola rak ğösterileîıiHr (bkz. ileride Algirdas JulienGreimasve Paris Göstergebilim Okulu bölümü). Yine bu bağlamda, R; Barthes da 1960'lı yıllarda geüştirmeyi tasarladığı, hatta bir elkitabırp yazdığı kendine özgü gösteıgebilim yaklaşımında L. Hjelmslev'in kavram ve ilkelerinden büyük ölçüde yararlanır (bkz ileride Roland Barthes bölümü). , Kısacası Kopenhag, Dilbilim Çevresi'nin ve bu arada L. Hjelmslev'in çalışmaları yalnızca Danimarka'da değil başta Fransa ve A.BJD. olmak üzere dünyanın çeşitli ülkelerinde ilgi görmüş, özellikle bilimkuramsal değeriyle dil çözümlemeleri ne, dilbilgisi araştırmalarına, anlambüime ve göstergebUime ~ büyük katkıda buhmmuştur^ ^ v ' Glosematik kuramının terimsel açıdan yoğun ve kapalı bir düzen içermesi, bazı dübilimdler taralından eleştiri konusu da yapılmıştır; ancak, gerçek ve yeni bir evrenseldi] kuramı, birbi-

Dilbilim Kurandan

47

riyle tanımlanabilecek tutarlı kavramlar ağının kurulması ve bu ağı eksiksiz biçimde ve saptırmadan yansıtabilecek yeni terim ler düzeninin saptanmasıyla yaratılabilir. ; L. Hjelmslev ve çevresindeki yakın arkadaşları da bunu bedinlemelerinde ve bilimsel söylemlerinde örnek bir biçimde gerçekleştirmişlerdir. Bu nedenle gloselnatik kuramının tam anlamıyla bir üstdil olduğu ve her mantıksal, matematiksel üstdil gibi, anlaşılabilmesi için yoğun bir ön çalışma gerektirdi ği unutulmamalıdır.

Amerikan Yapısalcılığı

ı . G iriş gözlem leri.

-

XIX. y/da Hint-Avrupa dillerine yönelik karşılaştırmalı dilbilgisi, yöntemleri, hem Avrupa'daki hem de Amerika'daki dil çalışmalarını büyük ölçüde etkilemişti. Ama, XX. y/m başlarında, Avrupa'da, tarihsel dilbilim yerini eşsüremli dilbili me bırakırken, Amerika'da da, Hint-Avrupa dillerinin incelen mesinden uzaklaşılarak, Kuzey Amerika yerli dillerinin betim lenmesine geçildi. Doğrudan doğruya sözlü geleneğe dayanan Amerika yerli dilleri, birbirlerinden değişik özellikler taşıdıkla rı gibi, Hint-Avrupa dillerindekilerden değişik ulamlar (kategp: riler) da-içeriyorlardı. Demek ki, bu konuda yapılacak dilbilim sel bir betimleme, yazılı bütünceye değil de, sözlü bütünceye dayanmak zorundaydı; ayrıca; bu tür bir betimlemede de, kar şılaştırmalı dilbilgisi yöntemleri kullanılamazdı. İşte, bu neden lerden ötürü, Amerika'da, .özellikle XX. yyfın başlarındaki dil çalışmalarında, daha çok Kızılderili topluluklarını inceleyeli başka bilim dallarından (insanbilün, budunbilim, toplumbilim, ruhbilim) yararlanma yoluna gidildi. XX. y/ın başlarında, Avrupa'daki dilbilimciler, çeşitli dü zeylerdeki dilsel öğelerin düzenini araştırmaya ve bu öğeleı arasındaki karşılıklı bağıntıları saptamaya çalışırken dizge, ya pı kavramlarını ortaya atmışlardı. Öte yandan, Amerikan dil-K! bilimcileri de, hemen hemen aym dönemlerde, özgün bir yapı! kavramı geliştirdiler: Onlara göre, yapı, öğelerin birbirleriylebirleşmesinden ve birbirinin yerini almasından doğuyordu;« v Avrupa yapısalcılığı, öğeler arası karşılıklı bağıntılara ağırlık-

Dilbilim Kuramları

49

verirken, Amerikan yapısalcılığı, dilsel öğeleri yerlerine, geçir-, dikleri eşsüremli değişimlere, birbirlerinin yerini almalarma, daha doğrusu dağılımlarına göre betimliyordu. Böylece, bazı açılardan ayn doğrultulara yönelseler de, Avrupa ve Ameri ka'daki dilbilimcilerin, aynı dönemlerde, eşsüremli bir yaklaşı mı benimsedikleri, sözlii dilin yapısını betimlemeye yöneldik leri görülür. İşte Amerikan dilbiliminin bu başlangıç dönemi Amerikan Dilbilim Okulu ya da Amerikan yapısalcılığı diye adlandırılmaktadır. Söz konusu dönemdeki kuramsal ve uygu lamalı dilbilim çalışmalarını sürdüren dilbilimciler arasında da özellikle F. Boas, E. Sapir, L. Bloomfield ve Z. S. Harris sayıla bilir. ■ •'' ' 2 . A m erikan yapısalcılığının kurucuları.,

• Franz Boas (Minden,Westfalen, 1858-New York, 1942). Bir insanbilimci ve budunbilimci olmasının yanı sıra, yerüdilbilgicilerin görüşlerinden de esinlenen Alman kökenli F. Bo as, Amerika yerli dilleri üstüne araştırmalar yapan ilk bilim adamlarından biridir. 1887'de A.B.D'ne' yerleştikten sonra 1899'dari başlayarak Columbia Üniversitesi'nde çok sayıda araştırmacı yetiştiren F. Boas, Amerika yerli dilleri üstüne ya pılmış betimlemeleri Handbook of American Indian Languages (Amerika Yerli Dilleri Elkitabı) (I; II, III; 1911,1922,1939) balık lı önemli derlemede yayımlamıştır: Bu yapıtta, Amerika kıta sındaki yüz elli öbeğe ayrılmış binin üstünde dil ele alınmakta ve çeşitli topluluklann yaşamında dilin önemi ortaya çıkarıl maktadır. F. Böas'ın bu girişimiyle, daha önce iktisat ve kültür açısından incelenen topluluklar, artık dil açısından, özellikle de sözcük dağarcığı açısından incelenmiş olmaktadır. Öte yandan, F. Boas, bu elkitabına yazdığı bir giriş yazısında, hem dillerin betimlenmesinde izlenecek ilkeleri belirlemeye çalışmış, hem de betimleme için gereken ön çahşmanm (bütiinceyi hazırla mak için yapılacak dilsel soruştum) yöntemini saptamıştır. De ğişik yıllarda yazdığı yazılan da Race, Language and Culture (Irk,

50


EMİ ve Kültür) [1940] adlı yapıtında toplayan F. Boas, görüşle riyle Amerikan dilbiliminin öncülerinden biri olmuştur. E Boas'm öbür yapıttan aşıl uzmanlık alanı olan insanbilime yöne. liktir. > * Edward Sapır (Lauenburg, Almanya, 1884-New Haven, Connecticut, 1939). Klasik filoloji öğrenimi gören, Germence konusunda uz manlaşan ve bu arada Hint-Avrupa dilleriyle yakından ilgile nen Alman kökenli E. Sapir, F. Boas'ın öğrencisi olmuş ve onun etkisiyle Amerika yerli dillerinin betimlenmesine yönelmiştir. 1909'da doktorasını savunduktan sonra Kanada'da (1 S[İ0-1925), ardından da A.B.D'nde Chicago (1925-1931) ve Yale'de (19311939) ders veren E. Sapir, gerek 1921 yılında yayımladığı Language. An Introduction to the Study o f Speech (Dil. Konuşmanın incelenmesine Bir Giriş, 1921) adlı yapıtıyla, gerekse 1925' te kıi*. rulan Language (Dil) adlı dergide çıkan yazılarıyla, genel dilbi lim ile budunbilim alanında yeni görüşler ortaya atmış ve Amerikan yapısalcılığının birinci doğrultusu olan anlıkçı Dil olgularıyla kültür olguları arasında yakınlık bulundu ğunu ileri süren E. Sapiı'e göre, dil, dahâ doğrusu dilsel davra nış, bireyler arasındaki bildirişimi sağlayan toplumsal etkinlik tir; tıpkı sanat, dinsel tören, toplumsal davranış gibi simgeler den plüşan bir dizgedir. Çalışmalarımda düşünce, gerçek ve dil arasındaki ilişkileri ele alan Sapir, dilsel davranışı simgesel bir yapı olarak görürken, bu yapının, iç özellikleriyle düşünceyi anlattığına, yansıttığına'inanır. E. Sapir, bütünlenmiş bir betim leme yöntemi oluşturmamıştır ama, özellikle sesbilim alanında ki incelemelerinde, yapısal dilbilim ilkelerini izlemiş ve geliştir miştir. Eşsüreinli/artsüremli ve içerik/anlatim karşıtlığını be nimsemiş, dilleri, yazıya dayanarak değil sözlü özelliiderine dayanarak betimlemiş ve dilsel öğelerin eklemlenişiyle değerle rini saptamaya çalışrrtıştız. Sözgelimi, 1925'te Language dergisin de yayımladığı "Sound pattems in language" ("Dilde Ses Ka lıplan") adlı yazışında sesbilgisi ile sesbilim arasındaki ayrımı

Dilbilim Kuramları

51

yaptıktan sonra, sesbirimlerin yapısal sınıflandırmasından şoz eder. E- Sapiriin dilbilimsel inceleme düzeyleri ağsından getir diği bir yenilik de, sesbilgisel ve sesbilimsel düzeylere, bir üçüncü düzeyi eklemesidir: Biçimbilimsel sesbilim düzeyidir bu. E. Sapir, yalnızca ses boyutuyla değil, anlam boyutuyla da ilgilenmiştir. Yukarida da belirttiğimiz gibi, düşüncenin dil in celemelerinde önemli bir yer tuttuğunu ileri sürer. Gerçekten de, E. Sapir'e göre, dillerle dünya görüşleri arasında yakın bir ilişki vardır. Gerek E. Sapir, gerekse B. L. Whorf, belli bir toplu luğun konuştuğu dile bakarak, o topluluktaki bireylerin düşün ce yapısının saptanabileceğine inanır (bu varsayım, sonradan Sapir-Whorf varsayımı olarak anılacaktır). . ■"v: E. Sapir, Language adlı yapıtında, tümcedüzeyine yönelik olarak gerçekleştirdiği çalışmalarında da özgün sonuçlara ulaş mıştır. Tümce boyutunu, dilin yansıttığı çeşidi kavram ulamla rı (kategorileri) açısından inceler. Bu kavram ulamları da ikiye ayrılır: Bir yanda somut kavram ulamları ya da temel ulamlar (bir kökle ya da türetme yoluyla belirtilen özne, nesne, eylem, vb.), öbür yanda da bir bağıntı belirten kavram ulamları (kip, zaman, sayı, cins, vb.) vardır. E. Sapir, bu iki kavram Öbeğine dayanarak, tarihsel görüşlerden bağımsız bir dU sınıflandırma sı önerir. Böylece, dilleri ortak bir kökene, akrabalık ilişkilerine göre değil, kavramsal ulamlara göre sınıflandırır. E. Saphfin sözdiîm konusundaki görüşleri, sonraki yıllarda, Z-S Harris ve N. Chomsky'nin çekirdek tümceler konusunda ortaya ata cakları ilkelerin temelini oluşturur. E. Sapiı'in çeşitli dergilerde çıkmış yazılarının çoğu 1949^3 D. G. Mandelbaum tarafından yayımlanan Selected Writings c f Edward Sapir in Language, Culture and Personality'd e (Edward Sapiflin Dil, Kültür ve Kişilik Konusundaki Seçme Yazılan) biraraya getirilmiştir. • Leonard Bloomfield (Chicago, 1887-New Haven, Con necticut, 1949). i Amerikan yapısalcılığı içindeki ikinci görüşün öncülüğünü kişidir L< Bloomfield. E; Sapi/in anlıkçı yaklaşımını

yapan

52

• X X . Yüzyılda DiJbiliro ve Gösteıgebilim Kuramları

eleştirerek karşı-anlıkçı ya da mekanikli görüşü ileri sürmüş- < ' t ü r . " •;■• •••' ' v;. • /, ^ L; Blöpmfield, Almanca alanında uzmanlaştıktan sonra, sı-3 rasıyia Hint-Avrupa dilleri, Amerika yerli dilleri ve genel dilbi lim sorunlarıyla ilgilendi. 19 0 9 ^ doktorasını veren L. Bloom- ; field 1914'te An Ihtroİuetim totbe S tu d y o/ü m g m g e0 û İnce\e-j meşine Bir Giriş) adlı çalışmasını yayımladı. Bu yapıtında-W.| Wvrtıdt/un .(1832-1920) riıhbilimsel, tarihsel ve anhkçı göçüşle-J rinden esinlendi. Daha sonra J B. VVatson'm (1878-1958); ama| daha çök da A. P. VVeiss'ın görüşleHpin etkisiyle davranışçı,ruhbillm anlayışım benimsedi ve eşsüremli dilbilim çalışmala-İ tını doğrudan doğruya davranışçılığa duyahandırarak sürdürül meye başladı. Böylece, anlıkçılıktan uzaklaşarak mekanikçiüki benimsemiş oldu. Bu alandaki görüşlerini de 1925 yılında.'i kurduğu Ltnıguage adlı dergide yayımladı. Sözgelimi "A set öf-j postulates far the sdence of language" ("Dil Bilimi İçin Bir On-gerçekler Dizisi") [1926] adlı yazısında, kendi tasarladığı betim leme yönteminin temel ilke, kavram, varsayım ve işlemlerini < tanımladı. .■■■.-'i ■' .--ı..' ; L. Bloomfield, daha sonra karşılaştırmalı yöntemle betimle-1 yici yöntemin bir bireşimini yaparak, dilbilim tarihinin başta , gşleh yapıtlarından birini yazdı: 1 (Dil) [1933]. Bilimsel : nesnelliği arayan L. Bloomfield, bu yapıtında, ruhbilimdeki davranışçılığa dayalı mekanikçi bir anlayışı lîm seyeı^:dili, t düşünce, us, istenç gibi etkenlerden bağımsız olarak ele almış, çözümlemelerinde anlam boyutunu dilbilim dışına itmiş, an-lam sorununa çok katı bir bakış açısıyla yaklaşmıştM,1 0 na göre, : dilbilimci yalnızca gördüğü/işittiği gösteren boyutunu incelemekle yükümlüdür. Tetnel bir davraruşbiçimiolah dil de her davranışın ihcelenişinde benimsenen dürtü/tepki (uyaran/yanıt) taslağına göre ele alınmalıdır. L. Bloomfield'in bu yapıtta geliştirdiği yapısalcılık, konuşan kişilerin olüşturduğu sözce ler toplammı (bütünce) inceleme konusu olarak ele alır ve bü sozririerin iç özelliklerini araşhnr. Avrupalı yapısalcılar ayru, yıMiarda dil/söz karşıtlığııü benimserken, L. Bloomfieldsöz ol gusunu benimseryalnızeaincelenecek sözceleri do, seslerden oluşan bir dizi, bir anlatım olarak görür; bu sözcelerin aıdaiıuy-

/Oilbilim Kuramla«

53

la doğrudan doğruya ilgilenmez. L. Bloomfieid'in göstere bo yutuna ilişkin çözümleme yöntemi, öncelikle söz zincirini öğe lerine ayrıştırır, ardından da bu öğelerin, sözce, tümce, biçimbirim içindeki yerlerini, dağılımlarını saptamaya çalışır. Dağılım' (İng. distribution), genel olarak, ses, biçim ya da sözdizim düze yindeki bir birimin içinde yer alabileceği bağlamlar toplamıdır, işte, L. Bloomfieid'in yapısalcılık anlayışı, doğrudan doğruya dilsel birimleri' dağılımlarına göresıruflaridırmaya dayanan, davranışçı, mekanikçi bir dilbilim akımıdır. Sırasıyla Cindnnati (1909-1910), Illinois (1910-1913), Ohio Eyaleti (İ914-1927), Chicago (1927-1940) ve Yale (19404946) Üniversitelerinde Alman dili, karşılaştırmalı dilbilgisi ye genel dilbilim dersleri veren L. Bloomfieid'in yabana dil öğretimi so runlarıyla da yakından ilgilendiğini ve bu arada OuÜine Guide for tke Practiaû Study o f Foreign Languages (Yabana Dilin Pratik öğrenimi İçin Kılavuz) [1942] adli kitabı yayımladığını da özel-. likle belirtelim. • Zellig Sabbetai Harris (Balta, Ukrayna, 1909-New York, 1992). L. Bloomfield'in çalışmalarından esinlenen ve yeni-bloomr fielddler diye adlandırılan Yale Okulu'na bağh dilbilimciler (Z. S. Harris, Morris Swadesh [1909-1967], Bemhard Bloch [19071965], G. L. Trager [1906-1992], RobertA. HaU [doğ. 1911]) daha çok sözdizim sorunlarıyla ilgilendiler. Bu dilbilimdler arasmda, özellikle Rus kökenli Z. S. Harris'in ilk çalışmaları Bloomfield'ci doğrultuda yer ahr. Sami dillerini incelemeye başladığı yıllarda Amerika yerli dillerini de betimlemeye girişen Z. S. Harris'in çalışmalarının temelinde genel dilbilim ilkelerini sap tamaya yönelik kuramsal bir kaygı yatar. . 1934'te doktorasını tamamladıktan sonra Pennsylvania Üniversitesi ile Michigan Üniversitesinde ders veren Z .& Har ris 1946'da yayımladığı "From morpheme to utterance" ("BiÇİmbirimden Sözceye") başlıklı yazısında doğal dilleri betimle mede kullanılacak biçimsel bir yöntem oluşturdu ve bu yönte mi İngilizce, Arapça ve Hidatsa dilinden (Amerika Kızılderilile-

54


rinin bir dili) alınmış parçalara uygulayarak yaklaşımının hepi tutarlılığım hem de genelliğini kanıtlamaya çalıştı. 1951'de Methods in Structural Linguistics (Yapısal Dilbilimde Yöntemler) [bu kitap 1963'te Structural Linguistics (Yapısal Dilbilim) başlı ğıyla yeniden basıldı] adıyla yayımladığı yapıtta/ sesbilimin, biçimbilimin ve dağılımsal tümcebilimin ilkelerini, yöntemle rini saptadı ve bunları İngilizce, İbranice, Svahili gibi birbirin den değişik dillere uyguladı. L. Bloomfield dağılımalık yöntemini dilsel birimlere yönel tirken, Z. S. Harris, aynı yöntemi birimler dizisinde, bir başka deyişle, tümceler arası ilişkilerde sınadı: Bir bütünceden kalka rak, bu bütüncenin bağlı olduğu dilin işleyiş kurallarım sapta maya çalıştı. Bu yaklaşımda temel amaç, sözdizimsel birimlerin bütün . dağılımlarını bulmaktır. Araştırma sonucu aynı dağılımlı'birim ler, eşdeğerli birimler olarak kabul edilir ve aynı sınıflar içine yerleştirilir. Böylece, az sayıdaki genel sınıflar elde edilmiş olur; bu sınıflar yardımıyla da tümcelerin düzenleri simgelerle, for müllerle belirlenir. Z. S. Harris, tümce düzeyine uyguladığı çözümleme sonu cu dağılımsal incelemenin yetersizliğim görünce dönüşüm kavramını ortaya attı. Buna göre, bir yanda çekirdek tümceler , diye adlandırılan yalın tümce kuruluşları, öbür yanda da bu çe- ; kirdek tümcelerden dönüşümler yoluyla üretilmiş karmaşık tümce kuruluşları bulunmaktadır. 1 Z. S. Harris'in sözdizimsel boyuta ilişkin görüşleri, sonra- 1 dan, öğrencisi N. Chomsky tarafından geliştirildi. Z. S. Harris'in daha sonraki aşamalarda yer alan çalışmala- : nysa özellikle söylem çözümlemesine ilişkindir: String Analysis of Sentence Structure (Tümce Yapısınm Diziliş Çözümlemesi) J [1962] , Discourse Analysis Reprints (Söylem Çözümlemeleri) [1963] . 1968'de yayımladığı yapıttaysa dilin matèmatiksel yapı larını incelemiştir: Mathematical Structures (Dilin Nfotematiksel Yapılan). Z. S. Harris'in öbür yapıtları arasında da şunları belirtebili riz: Papers İn Structural and- Transformational Linguistics (Yapısal ve Dönüşümsel Dilbilim Üstüne Bildiriler) [1970]; Notés du cours de

Dilbilim Kuramları

55

syn£a^(SözdizimDersi Notlan) J1976; 1973i1974 yıllarında Pa ris'te Viücçnne8 derStërin Fransızca çer virisi]. ;.y ■ , 1 ;V • Ö b ^ te ın s M e îy e y iç id a ft

Amerikan'yapısalcılığı içinde yer alan öteki dilbilimciler arasında da şu adlar sayılabilir: Charles F. Hockett (doğ; 1916): A Manuaİ c f Phmology (Seşbilim Elkitabı) [1955] vè A Course m Modem Lmguistics (Modem Dilbilim Dersleri) [1958]; BugeneA. Nida (doğ, 1914): Morphology (Biçimbilim) [1944]; tagmemik1 adım verdiği, yapısala bir dilbilim kuramı geliştiren Kenneth L. Pike (doğ. 1912): Lmguage in Relation to a Unified Théerytfthe şik Kuramı Açısmdan Dil) [3 cilt, 1954-1960],

3.

Son u ç gözlem leri.

Amerikan yapısalcılığı olarak sunduğumuz ve Amerikan dilbilimini 1955-1960 yıllanna dek etkilemiş olan bu çalışmala rın dil olgusuna altı değişik açıdan yaklaştıldarı görülür. Bu ne denle, Amerikan dilbiliminin -ixtóelemé-; ler dilbilimciler tarafından genellikle şu altı dala ayrılır:2 1. sesbilgisi: dildeki sesleri söyleme ve işitme açısmdan inceleyen bi lim dalı; 2. sesbilim: dildeki sesleri, sözce içinde ayıricı bir işlev taşıyan sesbirimler açısından sınıflandıran bilim dalı; 3. biçim bilim: dilbilgisel ya da sözlüksel açıdan bir anlamı olan en kü çük yapısal birimleri (biçimbirimler) saptayan ve bunların bir leşimlerini, değişimlerini inceleyen bilim dalı; 4. biçimbflimsel sesbüimı biçimbirimlerin şessel pluşürnlarmı, değişik dilbilgi sel kuruluşlar içindekisesbiUmseldeğişimlerini araştıran bilim 1 İngilizcesi:tagmmics;Bûadlandırma bir dilbilgisel biçimin anlanüı en küçük biri* mi olarak kabul edilen ya da bir başka deyişle "dilbilgisel birim" anlamına gelen tagmem (İng. incelemesi demektir.

tagmeme)

2 Bkz. J. Kristeva; Le langage, cet inconnu, Paris, Seuil,198İ; Points dizisi, s'.243: |Qf. Kristeva'hm yararlandığı kaynak: J. B. Carroll, The Stuây ofLanguage, A Survey of Unguisiics and Related Disciplines in Americai İ959), '

56

X X . Yüzyılda .Dilbilim ve Göstetgebilim Kuramları

dalı; 5. tümcebilim: tümcelerin kuruluşlarını, yapılarım araştı ran bilim dalı; 6. sözlükbilgisi: dil dizgesi içindeki anlam taşı yan öğelişrin dizelgesini çıkaran ve inceleyen bilim dalı. Altı bölümde toplanan bu çalışmalar sonraki yıllarda, N. Chomsky'nin öncülüğünü yaptığı üretid-dönüşümsel dilbilgisi akımı açısından yeniden değerlendirilecek, Amerikan yapısal cılığı ve dağıtımcılık (İng. âistribUtiomlism) bil yeni yöneliş içinde eleştirilerde eski gücünü yitirecektir (bkz. ileride Noam: Chomsky ve Üretici-Dönüşümsel Dilbilgisi bölümü).

\

ve l D ilbilim

ı . G iriş gözlem leri.

Prag Dilbilim Çevresi'nin özellikle sesbilim alanında orta ya attığı işlevselci anlayış (bkz. yukarıda Prag Dilbilim Çevresi bölümü), bir yandan bu çevrenin öncülerinden R. Jakobson'un daha sonraki çalışmalarıyla (bkz. yukarıda Roman Jakobson bölümü), bir yandan da Fransız dilbilimcisi A. Martinet'nin araştırmalarıyla iki değişik doğrultuda gelişmiştik

2.

A n d ré M a rtin et'n in yaşam ı v e yapıtları.

A. Martinet 1908'de Fransa'nın Savoie bölgesindeki SaintAlban-des-Vîllards'da doğdu. Orta öğrenimini Paris'te yaptı. Sorbonne'da İngilizce agregasyonunu hazırladı. Aynı dönem de, Paris'te École pratique des.hautes études'de ve Sorbonne'da F. Mossé -ile J. Vendıyes'in Germence konusundaki derslerini izledi (1928-1929). Bir yıl süreyle Berlin Üniversitesi'nde öğre nim gördü. 1932-1933 yıllan arasında Collège de France'ta (Pa ris) A. Meillet'nin yönetiminde başladığı tez çalışmasını onun ölümünden bir yıl sonra 1937'de savundu. Yine 1937 yılında ikinci bir tez çalışması yaptı. 1938'de École pratique des hautes études'ün (Paris) Sesbilim Bölümü başkanlığına getirildi. 1932-, 1938 yıllan arasında Prag Dilbilim Çevresi'nin temsilcileriyle, özellikle de N. Trubetskoy'lâ yakın ilişki kurdu. Yine aynı dö-

58

X X . Yüzyılda Dilbilim veGöstergebilim Kuramları

hdmde, özellikle Danimarka'da yaşadığı yıllarda, Kopenhag Dilbilim Çevresi'nih kurucularından L. Hjelmslev'in çalışmalar? nnı ve glosematik diye adlandırilan genel dilbilirn akımının' oluşumunu (bkz. yukanda Kopenhag Dilbilim Çevresi bölürj mü) yalcihdan izleme olanağı buldu.. İkinci Dünya Savâşı'odâ| tutsak düştü; kaldığı kampta dört yüz dokuz FransıztutsağaJ yönelik olarak sürdürdüğü bir alıştırmayla çağdaşFransız-j ' ca'nin (1941). | 1946^1955 yıllan arasmda AJBJD'nde yaşadı. E. Sapiı'in ve L7 Bloomfield'in ortaya attığı dilbilim akımının (bkz. yukarıda: Word adil dilbilim dergisinin yönetimini üstlendi ve bu görevini ’

1965 yılma kadar süı&üıdü. Yardıma bir uluslararası dil. ge* • tion'm yöneticiliğini yaptı. 1947'den sonra, New Yorldtaki Co-; lumbia Üniversitesinde dilbüim profesörü olarak çalıştı. 1955'ter Fransa'ya dönerek Sorbcpne'daki Dilbilim Enstitüsü'nde, René: Descartes Ünivèrsitesi'ndë (Paris V Üniversitesi) ve École pra tique des hautes études'de genel dilbilim dersleri verdi. Çevresindeki araştırmacılarla birlikte la linguistique dergisini yayımla maya başladı (1965). 1976'da da yapısal dilbiliitün bir kolu dian işlevsel dilbilimi geliştirmek ve yaymak amacıyla Société inter nationale de linguistique foncüonnellè'i (Uluslararası İşlevsel Dilbilim Kurumu) kurdu, la Linguistique dergisi de İ977den başlayarak bu kurumun, daha doğrusu demeğin yayım organa-, j^dtoüştü- A. Martinet 1980 yılmda Türkiye'ye gelerek İstanbul Üniversitesi'nde ve Ankara'da Türk Dü Kurumu'nda işlevsel Genel dilbilim sorunlanna O. JesperSen'in ,(1860-1943) ça lışmalarını (bkz. ileride Otto jespersenbölümü) Okuyarak yö-i nelen A. Martinet'hin yayımlanan ilk iki kitabı, yukarıda sözü nü ettiğimiz iki değişik tez çalışmasıdır. 1937'de Kopenhag'da yayımlanan birinci tezçalışması Germen dülerine yöneliktir; td gemimtion consonanticjue d'origine sxpressive dans leâiangues ger~ tmniques (Germen Dillerinde Anlahmsal KökehliÜnsüz İkilen mesi). ikinci tez çalışmaSıysa Danca'ya yöneliktir: la phonologie du ntot en danois (Darica'da Sözcüğün Sesbilimi, 1938).

Dilbilim Kuramları

59

A. Martinet, 1941'de tutsak subaylar kampında kaldığı sı rada yaptığı ve yine yukarıda değindiğimiz sesbilimsel soruşturunun verilerine dayanarak La prononciation du français con temporain'î{ Ç ağdaş ^ Telaffuzu) [1945] yayımla dı. 1945 yılı içinde A. Martinet7nin bir başka önemli çalışması daha çıktı. Fransa'da Hauteville (Savoie) yöresinde konuşu lan "ağjz"m sesbilimsel açıdan betimlemesidir bu çalışma: Description phonologiquedùparterfranco-provençal d'Hauteville (Savoie) (Hauteville'deki [Savoie] Fransız-Pfovence Ağzının

Sesbilimsel Betimlemesi).1 Dilbilimci, 1949'da, yapısal dilbi lim çözümlemelerinin işlevsel niteliğine dikkati çeken İngilizce bir y ap iiy a y m û a d ııP H o n o to ^ a sF u n ctio ^ Phonetics (İş levsel Sesbilgisi' Olarak Sesbilim). İşlevsel terimini-1962'de basılan A Functional View o f Language (Dilin İşlevsel Bir Görü nüşü) adlı yapıtının başlığında da kullandı A. Martinet. Bu yapıtın Fransızca çevirisiyse Langue et fonction (Dil ve İşlev) adıyla gözden geçirilmiş olarak 1969'da yayımlandı. Kendin den önceki birçok dilbilimci gibi dil öğretimine ve somut dil bilimsel uygulamalara önem veren A. Martinet'nin de, aynı dönemde yazdığı, ama biri 1947'de öbürüyse 1965'te basılan dil öğretimiyle ügiK iki değişik yapıtı vardır: Initiation prati que à l'anglais (İnğilizce'ye Pratik Giriş) ve Initiation pratique à l'allemand (Almanca'ya Pratik Giriş). Ama, A. Martinet,1yapıt ları arasında önemli bir yen tutacak olan kitabım 1955'te ya yımladı: Économie des changementsphanétiques. Traité de phonoh g ie diachronique {S & p ^ ş itîıle r im n Düzeni. Artsüremİi Şes^bilim İncelemesi). Bu kitap> o tarihe dek yazılmış artsüremli Sesbilim çahşmalanmn en genişidir. A. Martinet bu yapıtında iyrıca, öğretisinin temel ilkelerini açıklar. Beş yıl sonra basıtan Éléments de linguistique générale (G çn el Dilbilim İlkeleri) |1960] ise genel dilbilim ilkelerinin açık seçik olarak sunuldu|u bir elkitabıdır. Birçok baskısı yapılan bu yapıt on altı dile A. Martinet ilkin 1945'te eski Satœ de linguistique romane dergisinin XV. .cildinde (1939 tarihini .taşımaktadır bu dit) (ikan bu uzun incelemesini 1956'da gözden geçirilmişve genişletilmiş biçimiyle kitap olarak yayımladı: La description pkmchlogique avec applidéiain du parler franco-fmroençald'Hauteville (Savoie)^ [Cenevre, 5roz ve Paris, Minardi. : ' :

60

X X . Yüzyılda Dilbilim ve GöstetgebiIİm Kuramları

A. Martinet öte yandan, daha çok işlevsel dilbilim doğruti tuşunda yani kendi kavramsal anlayışına göre yazılan, ansiklo^ pedi niteliğinde, iki geniş oylumlu ortak yapıta yönetti: Le lann gage (Dil) [19681 ve La linguistique, guide alphabétique (DUbilim| Alfabetik Kılavuz) [19691- 1973'te sesbilimd H. Walter ile birlil te Dictionnaire delapron on dation française dans son usage ré (Gèrçek Kullanımı İçinde Fransızca'nın Telâffuz Sözlüğü) yaf yunladı. 1979'daysa çevresindeki işlevselcilerle birlikte, Frar sızca'nın işlevsel dilbilgisini, hazırladı: Grammaire fonctionnel^ ■ du français (Fransızca'nm İşlevsel Dilbilgisi). ' A. Martinet aynca çeşitli dergilerde Fransızca ve îng olarak çıkmış, dilbilimin çeşitli sorunlarına yönelik yazılarının! birçoğunu, daha önce yayımlanmamış bazı yazılarıyla birliktöj değişik kitaplarda toplamıştır. Bunlar arasında özellikle Za /in-| guistique synchronique (Eşsüremli Dilbilim) [1965; 1939 ve 194$ arasında çıkmış yazılarını içeriri, be frahçais sans fard (Yapma*! aksız Fransızca) [1969] ve İngilizce, Fransızca yazılarım toplar! dığı Studies İn Functional Syntad/Biudes de syntaxe fonctionellé ÖşM levsel Sözdizim İncelemeleri) U975] sayılabilir. | ; Kuramcının son yıllardaki yayınlan arasında da şunları be-; lirtmek gerekir: Syntaxe générale (Genel Sözdizim) [1985], Des) steppes aux océans. L'indo-européen et les "Indo-Européens” (Boz-, kırlardan Okyanuslara. Hint-Avrupa Dili ve "Hint-Avrupalı-; lar") [1986], Fonction et dynamique des langues (Dillerin İşlevi ve Dinamiği) [1989], Mémoires d'un linguiste/Vivre les langues (Bir i Dilbilimcinin Anıları. Dilleri Yaşamak) [1993], ' 3 . îş le n ^ ld liğ in uygufom a afonim i.

Fransa'da özellikle A. Martinet tarafından sürdürülen işlevselcilik (JFr. fdnctionnalisme) anlayışı, "gerçekçi" bir dilbiHm. sel çözümleme yöntemidir. İşlevsel dilbilim, dil dizgesi içinde' ki öğeleri ve bu öğeler arasındaki bağıntıları, bildirişimdeki iş levleri açısından! inceler. Bu dilsel işlevler, her çeşit önsellikten uzak durularak ve yalnızca dilsel gereçler incelenerek saptanır. N. Thıbetskoy'un görüşlerinden (bkz. yukanda Prag Dilbi

Dilbilim Kuramlah

61

lim Çevresi ¿ölümü) esinlenen A. Martinet, Öncelikle bu dilbi limcinin önerdiği ilkeleri ele alnuş ye sesbilimleri onun göster diği yönde ama kendi görüşlerini de işin içine katarak sınıflan dırmıştır. Bu nedenle, işlevselci terimi daha çok N. Trubetskoy doğrultusunda yer alan, dolayısıyla dUi® bildirişim işlevine .ağırlık veren ve konuşucunun sözcelerde gerçekleştirdiği deği şik seçmelerin görünürdeki özelliklerini bulmaya çalışan A. Martinet'yi y e çevresindeki dilcileri belirtir. . İşte bu görüş açısı, A. Martinet'nin işlevsel sesbilgisi diye . tanımladığı sesbilimde yaygınlık kazanmıştır öncelikle.-Bu ses* bilim, işlevsel ve yapısal bir sesbilimdir, bir başka deyişle, her dilin seslerini bir bağlam içindeki İşlevlerine göre vé dilin öbür sesleriyle kurdukları bağıntılar açısından betimler ve sınıflandı rır. A. Martinet, genel sesbilim ve eşsüremli sesbilim çalışma larının yanı »ra, artsüremU sesbilimle de yakından ilgilenmiş tir: Économie des changements phonétiques adlı yapıtı artsüremli sesbilimin temel yapıtlarından biridir. Bu yapıt, yapısal yönte min tarih konusunda da verimli olduğunu gösterir. Öte yandan, A. Martinet, kendi kuramının temel öğelerini ya da ilkelerini bir giriş kitabı niteliğindeki Éléments de linguis tique générale'de açıklar. İnsan topluluklarinin, bildirişim ge reksinmeleri ile eti az çaba yasasını uyumlu bir biçimde biraraya getirdiğine ve böylece dilsel tutumluluğun ya da işlevsel verimliliğin doğduğuna inanan A. Martinet'ye göre bir bildiri şim aracı olan ve insan deneyiminin verilerini özel bir biçimde düzenleyen diller, çift eklemli dizgelerdir. Dilin bildirişim iş levi üstünde durmak, A. Martinet'nin dilbilim anlayışının te melini oluşturur. Dilin çift eklemli olduğunu söylemekse, dilin iki değişik düzlemde çeşitli birimlere aynştınlabileceğim be- , lirtmek demektir (çift eklemlilik: Fr. double articulation)- A. Martinet, birinci eklemlilik (Fr. première articulation) boyutun da en küçük anlamh burimlerin (anlambirimler: Fr. monèmes) birbirleriyle birleştiğini; iklnct eklemlilik (Fr. deuxième articu lation) boyutundaysa, anlamh birimlerin, anlamı olmayan en küçük birimlere (sesbilimler: Fn phonèmes) ayrıştığını söyler. Böylece, insan toplulukları, otuz kırk dolayında sesbirimle binlerce anlambiriı^ı oluşturabilmekte, bu anlambirimler aracı-

62

X X . Yüzyılda Dilbilim ve Göscergebilim Kuramlan

lığıyla da sonsuz sayıda durumu, deneyim olgusunu anlam*, bilmektedir. Â. Martinet'ye göre bu ayrıcalık yalmzca doğal dillere özgüdür. İşlevsel dilbilim alanındaki çalışmalarını önceleri sesbirim-; İer boyutuna yönelik olarak sürdüren A. Martinet, 1956'daıt sonra anlambirimler boyutuna yönelmeye başlamış ve böylecd sesbilim araştırmalarından sözdizim (tümcebilim) araştırmalar nna geçmiştir. $ * Ses düzeyiiBn, sözdizim düzeyine göre daha önce ihcelehr meye başlanmasının nedeni, ses olgularının sözdizim olgula rından daha yalın, daha az karmaşık olmasıdır. Al Martinet birind eklemlilik boyutunda yer alan anlambi* rimleri/ işlevlerine ve birleşebilirliklerine göre betimler veşınıflandınr: Genelde sözlüksel anlambirimler (sözlükbirimler) Ateş dilbilgisel anlaıftbirimlere (biçimbirimler) ayrılan bu öğeler tümcedeki işlevleri açısmdan da üçe ayrılır: bağımsız anlambi* rimler> bağımlı anlambirimler,işlevsel anlambirimler. Bu an* lambirimlere ayrıca yuklemsel anlambirimler ile kiplikler ek lenir. - ' A. Martinet'nin sözdizim kuramı, yüklem kavramı çevre sinde gelişir. Anlambirimlerin saptanması da sözcede zorunlu öğe olan çekirdek (yüklem) ile çevresindeki yayılım öğelerine göt^yapılır. İşlevsel dilbilim, Martinet'ci tanımlamalar eşliğinde belir tirsek, seşbilgisi (dilin seslerini özel bir'dilden bağımsız olarak inceler), sesbilim (dilinseslerini bellibir dil dizgesi içindeki ayırıcı değerleri, işlevleri açısından inceler) ve tümcebilim (bir tihhceyi oltişturan atüaınbirimler arasındaki bağıntıları saptar ve sınıflandınr)çalışmalan yam sıra, aynı yoğunlukta ôlmasa da biçimbilim (anlambirimlerin gösteren boyutundaki değişik liklerini inceler) ve değerbilim (belli bir dildeki dilsel birimle rin karşıtlıklar yoluyla ortaya çıkmış "anlam" değerlerini ince ler) araştırmaları da yapar. Anlaliıbilim (anlam olgulannı ge nel olarak ele alır) çalışmaları ise İşlevsel dilbilim içinde yer almaz.

Dilbilim Kuramları

63

4. îşîevselciliğ irı küram sal tem elim .

A. Martinet, betimleyici olduğu kadar açıklayıcı yapısal cılık yanlısıdır, Onun için önemli olan dilsel süreçleri doğru bir biçimde gözlemlemek ve yorumlamaktır. Bu amaçla, gözlemle nen olgular arasında dilsel öğenin bildirişim değerini ortaya çı karan belirginlik kavramı üstünde durtır. A. Martinefnin kuramı "gerçekçi varsayımlar demetindir. Ona göre, dilbilimdeki kuramsal örnekçe (model) evrensel so yut yapıları araştıran mantık ve matematik gibi varsayımsaltümdengelimli olamaz. Dilden dile değişen ses Ve sözdizim özelliklerini araştıran bir dilbilim yöntemi, önsel olarak saptan mış bir kurama değil, olguların deneysel olarak gözlemlenme sinden kaynaklanan verilere dayanır. Böylece olgulardan kura ma, kuramdan da olgulara uzanan iki yönlü bir gidiş dönüş başlar. Yapının, araştırmacının kafasmda değil de, daha çok ol guların içinde bulunduğuna inanan ve bu nedenle gözleme, de neye ağırlık veren A. Martinet, kuramsal yaklaşımını deneyim•el-tümdengelimli (ya da görgül-tümdengelimli) diye adlan dırır. ' . • - ;:y' Kuramsal yaklaşımım böyle bir doğrultuya yerleştiren AMartinet, çağdaş dilbilim kuramları arasında özellikle N. Chomsky'nin geliştirdiği üretid-dönüşümsel dilbilgisi akımına i (bkz. ileride Noam Chomsky ve Üretici-Dönüşümsel Dilbilgi si bölümü) yazılannda ve derslerinde sürekli olarak karşı çıkar. ; Varsayımsal-tümdengelimli yaklaşımı benimseyen üretid-dönümsel dilbilgisi kuramını mantığm temsildsi olarak görür ve bu akımın dilbilime karşı bir saldın olduğunu ileri sürer. Ayrı-, ca, söz konusu yaklaşımı önsellikle, biçimsellikle suçlar. Tasarladığı işlevsel dilbilim "gerçekçi" dilbilim diye adlan dırılmaktadır. Bu "gerçekçilik" terimsel sorunlarla ilgili bir kaygı da yaratır A. Martinet'de. Gerçekten de Fransızca lynth&me (birleşkebirim) terimi dışında bir terim yaratma gerek sinmesi duymamıştır A. Martinet» Ona göre deneyimsel-tümdengeliirili yaklaşım da bunu gerektirir. Böylece, hem terim kargaşasına karşı ¡çıkıldığına, hem de^ öüseffikiö* uzak ^ duğunainanır. S;-■\ V-;---:

64

XX. YüzyıldaDilbilimveGöstergebilim Kuramları

A. Martinet yapıtlarında ve derslerinde işlevsel dilbilimi savunurken başka dilbilimcileri ve dilbilim akımlarını nasıl . eleştiriyorsa, dilbilim, arilambilim ve göstergebilim kuramları-, nm bazı öncüleri ve uygulayıalan da A. Martinet'nin dile yak laşımına karşı çıkar. Sözgelimi Fransız göstergebüimcisi J.-C. Coquet dilbilimi her şeyden önce bir gözlem bilimi olarak ka bul eden ve "gerçek"ten.kopmamak için tıpkı bir yerbilimcinin mineralleri toplayıp gözlemlemesi gibi, dilsel olayları alan ça lışmasıyla derleyip betimleyen bir dilbilimcinin araştırmasını gerilerde kalmış dil çalışmalarına benzetir. J>-C. Coquet'ye göre çağdaş dilbilimin amaa dilin herhangi bb dü^önini hemem sunabilecek birkaç betimleme ôrnekçési haziriamak değil, biçj "dilbilim kuramı, nasıl oluşturulabilir?" sorusunun yanıtmis alıştırmaktadır.2 . A. Martinet'ye ve işlevsel dilbilim yaklaşımının temeline yapılan eleştirilerin en sertiyse Paris Göstergebilim Okulu'nunj kurucusu A. J. Greimasftan gelir. Gerçekten de A, J. Greimasj eleştirisiniiyice .ileri götürerek, A. Martinet'nm Pransa'dald dü-H bilimsel ve göstergebilimsel düşüncenin gelişmesinde hiçbir rol, oynamadığını, sesbilimin Fransa'da A. Martinet aracılığıyla der , ğil, doğrudan N.- Trubetskoy ve R. Jakobson'un çaİışmalanyla tanmdığmı belirtir. A. Martinet'nin düşüncesinin temelinde ya tan pözitivist gerçekçiliğin göstergebilimin gelişmesini engelle-i; diğini vurgular.3 (A. J. Greimas ve J.-C. Coquet'nin çalışmaları için bkz. ileride Algiıdas Julleri Greimas ve Paris Göstergebi lim Okulu bölümü.)

5, André Martinet'Hin çevresindefö işlevsekiler. A. Martinet'nin görüşleri doğrultusunda gelişen işlevselri-i lik başta Paris'teki Rerié Descartes Üniversitesi (Paris V Üniver sitesi) ve École pratique des hautes études (IV. Bölüm) olmak üzere çeşitİi üniversite ve araştırma kürumlanrida görevli öğre2 Bİcz. J>Ç. Coquet (yön.), Sémiotique. L’École İe Taris, Paris, Hachette, 1982, é: 8-9. 3 Bkz. M. Arrivé ve J.-C. Coquet yönetiminde ve Ë, Landowski'nin önsözüyle ya yımlanan Sémiotique en jtu. À partir et autour de ïoeuvre d'À. J. GreJWflS,Paris-Attisterdam-Philadelphia, Hadès-Benjamin, 1987, s. 303-304.

Dilbilim kuramları

65

tim üyeleri ve dilbilim uzmanlan tarafından aynen ya da ge liştirilerek sürdürülmektedir. Bu araştırmanlar 'arasında özel likle şu adlan sayabiliriz: - Georges Mounin (1910-1993): Les problèmes théoriques de la 'ttitítoctioH .(Çevirinin Kuramsal Sorun ları) [1963], La lin g y istig w d u X X e siècle (XX. Yüzyıl Dilbilimi) [1972] (bkz. ileride Dilbilimin Dallan, Uygulama Alanları ve Dilbilimde Yeni Yönelişler bölümü); Luis J. Prieto (doğ. 1926): Messages et signaux (Bildiriler ve Belirtkeler) [1966]; Études de linguistique et de sémiologie générales (G en el Dilbilim ve Göstergebilim İncelemeleri) [1975]; - Denise François: Français parlé (Konuşulan Fransızca) [1974]; - Frédéric François: Yönetiminde hazırlanan Linguistique (Dilbilim) [1980]; - Henriette Walter: La phonologie du français (Fransızca'nın Sesbilimi) [İ977), Le français dans tous les sens (1988), L'aventure des langues en Occident (Batı'da Dillerin Serüveni) [1994], L'aventure des mots français venus d'ailleurs (Başka Yerlerden Gelmiş Fransızca Sözcüklerin Serü veni) [1997]; - Jeanne Martinet: Clefs pour la sém iobgie (Gösiergebilim İçin Açıklamalar) [1973]; - Mortéza Mahmoudian: Les modalités nominales en, français (Fransızca'da Ad Kiplikleri) [1970] ve yönetiminde hazırlanan Pour enseigner le français (Fransızca'yı Öğretmek İçin) [1975]; - Conrad Bureau: Linguisti que fonctíonelle et stylistique objective (İşlevsel Dilbilim ve Nesnel Biçembilim) [1976], Syntaxe fonctionnelle du français (Fransız ca'nın İşlevsel Sözdizimi) [1978]; - Claude Tchekhoff: A u x fo n dements de la syntaxe: l'ergatif [Sözdizimin Temellerinde: Eden Durumu) [¿978];. - Christos Clairis (doğ. 1941): E l qapasqar. Lingüística fueguina. Teoría y dkscripción (Kavaşkar. Ateş Adası Dilbilimi. Kuram ve Betimleme) [1987]; ve son yıllardaki araş tırmalarıyla Fransa'da dil sorunlarıyla yakından ya da uzaktan ilgilenen birçok aydının> yazarın dikkatini çekerek' "popüler bir dilbilimci" örneği yaratmayı ve bu arada işlevsel dilbilimin sı nırlarım aşmayı başaran Claude Hagège (doğ. 1936): Là gram-, maire générative. Réflexions critiques (Üretici Dilbilgisi. Eleştirel Düşünceler) [1976], La structure des langues (Dillerin Yapısı) [1982], La réforme des langues: histoire et avenir (Dillerin Reformu: Tarih ve Gelecek) [5 dit, 1983-1990; 5. dit, I Fodor ile birlikte], L'homme de p a ro is: çontributym linguistique aux sciences humaines

66

XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları

(Söz Adamı: İnsan Bilimlerine Dilbilimsel Katin) 119851, Le français et leş s&cles (Fransızca ve Yüzyıllar) I1987J, î J soujfle de 'lfl langue (Dilin Soluğu) [1992; gözden geçirilmiş yeni baskı, 1994]. Bu araştırmacılar arasında G. Mounin, L. J. Prieto, J. Martinet, vb. işlevsel dilbilimin kavram ve ilkelerini özellikle 1970'li buradan da bir işlevsel göstergebilim ya da bildirişim göster« gebilimi oluşturmaya çalışmaktadırlar. Ancak bu türaraşhrmalann ayn bir bilim dalı, hele bir göstergebilim kuramı oluş turduğunu ileri sürmek olanaksızdır. Çünkü, işlevsel dilbilim, doğrudan doğruya bildirişim kavramı üstüne dayanılarak küf rulmuştur ve “gerçek" olguların, yapıların betimlenmesine da yanır. Böyle bir yaklaşımın kavramlarını, istençli bir bildirişim amacı içermeyen ve doğrudan doğruya kendi içinde anlam üretici bir evren taşıyan resim, müak, yazın gibi anlamlama dizgelerine uygulamak en azından tutarsızlıklara yol açar. İş» levsel dilbilimin verileri, doğal diller dışında olsa olsa trafik işaretleri, sağır-dilsiz alfabesi, vb. gibi bildirişim amaçlı gösteri ;e dizgelerime üiygulatıabilir. Bu tür yaklaşmüan da ayn bir hi« f: lııim dalının uygulamadan olarak görmek en azından işlevse^ dilbilime haksızlık etmek olur. Bu tür çalışmalar doğrudar| doğruya işlevsel dilbilimin bir eklentisidir, etkinlikler için bkz. il

Noam Chomsky Üretici-Dönüşümsel Dilbilgisi

ı . G iriş g e m le r i.

XX. yy'daki dilbilimciler arasında devrim yaratan kuramcı lardan da söz edilir. Bunlardan biri İsviçreli dilbilimci F. de Saussure, öbürüyse Amerikalı N. Chomsky'dir. F. de Saüssure dil incelemelerini bilimsel bir doğrultuya oturtan ve Avru pa'daki yapısal dilbilim yöntemlerinin doğmasını sağlayan ki şi olarak görülürken (bkz. yukarıda.Ferdinand de Saussure, Cenevre Dilbilim Okulu ve Antoine Meillet bölümü), N. Chomsky de Amerika'da L. Bloomfield'in geliştirdiği dağılımsal dilbilimin (bkz. yukarıda Amerikan Yapısalcılığı bölümü) smıflandıncı, yapısal yaklaşımım aşarak üretici (İng. generatîve) ve döniişümsel (İng. transformatioml) bir dilbilgisi ânlaylşı geti ren kişi olarak benimsenir.

2. Noam Oıomsty'ninyaşcmu, yapıtlanvekuramsal görüşleri. 1928 yılında Philadelphia'da doğan N. Chomsky, Pennsyl vania Üniversitesi'nde dilbilim* matematik ve felsefe okudu, özellikle de Z. S. Hannis'in ö ğ r en d s i oldu. Onun etkisiyle de başladı. 1951-1955 yıllan arasında HarVard Üniversitesi'nde araştırma yapma olanağı elde eden N. Chomsky |bu üniversite de, Bloomfield'd anlayışın karşısında yer alan R. Jaköbson'un

68

XX. Yüzyılda DUbilimve Göstergebilim Kuramları

görüşlerinin etkisi altında kaldı. 1951 yılında, çağdaş İbranice üstüne yeni-bloomfieldd okulun yöntemsel yaklaşımına bağlı kalarak hazırlamış olduğu yüksek lisans tezini çoğaltılmış me tin olarak yayımladı: Morphophonemics o f M odern Hebrew (Çağ daş ibranicé'nin Biçimbilimsel Sesbilimi). Daha sonra Ameri kan yapısalcılarının geliştirdiği sözdizim yöntemlerindeki iş lemlerin mantıksal ve matematiksel temellerini araştırdı: Systems o f Syntactic A nalysis (Sözdizimsel Çözümleme Dizgele ri) [1953] ve The Logical Structure o f Linguistics Theory (Dilbilim Kuramının Mantıksal Yapısı) [1955]. Pennsylvania Uhiversitesi'nde dönüşümsel incelejne yöntemi konusunda hazırladığı doktora tezini de 1955'te sonuçlandırdı: Transformational A naly sis (Dönüşümsel Çözümleme). 1955'te Massachusetts Institute of Technology'de (M.I.T) modem diller ve genel dilbilim profesörlüğüne atanan N. Chomsky, 1956'da yazdığı ve aynı yıl bildirişim kuramı konu sunda düzenlenen bir toplantıda sunduğu Çalışmasıyla dikkat leri üstüne çekti. Bu, "Three models for the description of lan guage" ("Dil Betimlenesi İçin Üç Örnekçe") adını taşıyan bir incelemeydik Odak noktasını sözdizim boyutunun oluşturduğü bir dilbilgisi geliştirmek isteyen, daha doğrusu kurallara uygun bütün tümceleri üretebilecek ve betimleyebilecek bir dilbilgisi amaçlayan N: Chomsky, Önce iki dilbilgisinin eleştirisini yapar, sunar: a. sonlu sayılı dununlar dilbilgisi: Rus matematikçisi A. : A. Markov'un geliştirdiği kuramı (Markov süreçleri ya da zincirleri) doğal dillere uygulayan sözdizimsel örnekçedir bu. N. Chomsky'ye göre tümceleri şoldan sağa tişiklik olgularını betimlemeye yararsa da bütün sözdi.

b. kurucular dilbilgisi: Özellikle Z. S. Harris'in ve R. S. Wells'in geliştirdiği ve sözdizimsel kurallara dayanan ; bu yöntemi (tümcenin yapısıyla ilgili bir yöntemdir ve . dolaysız kurucuların incelenmesine dayanır) de bazı açılardan yetersiz bulur N. Chomsky. c. dönüşümsel dilbilgisi: Sonlu sayılıdurumlar dilbilgisi

Dilbilim Kuramları

69

ile kurucular dilbilgisini eleştiren N. -Chomsky, bu so nuncu dilbilgisi ömekçesini geliştirerek dönüşüm kav ramım temel alan, betimleyici, açıklayıcı ve yalın bir dil- , bilgisi önerir. * Üretid-dönüşümsel dilbilgisinin birinci aşaması: dönüşümsel dilbilgisi: Syntactic Structures. N. Chomsky, 1956'da kuramsal temelleriyle ortaya attığı bu yeni dilbilgisi anlayışım 1957'de yayımladığı Syntactic Structures (Sözdizimsel Yapılar) adlı yapıtmda İngüizce'ye uygulayarak daha kesin çizgüeriyle açıklar. N, Chomsky bu yapıtında bir dil bilim kuramının amaçlarinı açık seçik olarak göstermiştir. Bu kuram, her konuşucumun, bilmediği, işitmediği ya da söyleme diği tümceleri üretebilme ve anlayabilme yeteneğini ortaya koy malıdır. Demek ki, önce konuşucunun dil konusundaki örtük, sezgisel bilgisi incelerunelidir. Bunun için de çözümlenecek di lin tümcelerini betimlemeyi sağlayan bir düzenek (bir dilbilgisi) oluşturmak gerekir. İşte Syntactic Structures' da N. Chomsky bu amacım yerine getirir ve yukarıda sözünü ettiğimiz dönüşümse! dilbilgisini geliştirir. Dilin sözdizim boyutunu temel alan bu yapıtta, N. Chomsky özellikle dilbilgisellik ve yaratıcılık kavramlarını getirir. Bu iki kavram, doğal dillerin yapısı üstüne genel bir varsayımdır. .Her konuşucunun, kendi dilinin yapısı konusun da bir ¿ezgisi vardır; bu sezgi konuşucuya dilbilgisel tümceleri (dilin tümce yapışma uygun olarak üretilmiş tümceler) dilbilgi sel olmayan tümcelerden ayırt etme olanağı sağlar (dilbilgisel lik). Konuşucu, dil konusundaki bu sonlu deneyimle, daha ön ce işitmediği tümceleri (kurallara uygun) sonsuz sayıda ürete bilir (yaratıcılık). Böylece, bir dilbilgisinin amacı, ele alınan di lin bütün dilbilgisel tümcelerini açıklayabilecek bir örnekçe ge liştirmektir. Syntactic Structures'da geliştirilen sözdizime dayak bu dilbilgisi, değişik kuralların geçerii olduğu üç bölümden oluşun a. dizimsel kurallar: Bu kurallar tümceleri değil, soyut ya• pılârı üreten kurallardır.

70

: X X . Yüzyıldı M H iın ve Çfin^gdMİim Kunnduı

b. dönüşümsel kurallar: Dizimsel kuralların ürettiği soyut • yapılan yeni yapılara, bîr başka deyişle tümcelere dö nüştürür. ' C- biçimbilimsel-sesbilimsel kurallar: Dönüşümlerin ya rattığı tümcelerin biçimbirimlerine uygulanan sesbilim: sel kurallarla, tümceler gerçekleşme aşamasına gelir. N. Chomsky bu yapıtında dönüşümsel kurallarla ilgili ola rak iki çeşit dönüşüm ayırt èder: 1. zorunlu dönüşümler: Uygulanması zorunlu dönüşüm lerdir bunlar; dizimsel kuralların uygulanması ve zorunlu dö nüşümlerin gerçekleştirilmesi sonucunda temel oluşturucuları na indirgenmiş "çekirdek tümce" denen soyut yapı (etken, olumlu, yalın tümceler ile bildirme tümceleri) ortaya çıkar. 2 . seçimlik dönüşümler: "Türetilmiş" tümcelerin oluştu rulmasını sağlayan dönüşümlerdir: olumsuz, edilgen, karmaşık tümceler, soru tümceleri. Kuramın bu birinci aşamasını sözdizİmsel bileşen açısın dan bir kez daha gözden geçirecek olursak şöyle diyebiliriz: Kuramın birinci aşamasında, sözdizimsel bileşen, tümcele rin üretilmesinde art arda etkili olan iki altfoileşene aynlın ta ban (bu düzeyde yeniden yazım kuralları uygulanır); dönü şümler (tabanın ürettiği yapılara uygulattır). Dönüşümler ara sında bazdan zorunludur ve anlamı etkilemez; bazılarıysa se çimliktir (olumsuzluğu ya da soruyu yaratan dönüşümler gibi) ve anlamı etkiler. • Üretid-dÖnüşümsel dilbilgisinin ikinci aşam ası: stan dart kuram: Aspects ofthe Theory ofSyntax.

N. Chomsky 1960'h yıllarda Syntactic Structures doğrultu sunda ilerleyerek daha genel bir dilbilim kuramı geliştirme ça bası içme girdi ve 1965'te Aspects ofth e Theory o f Syntax (Sözditim Kurammm Görünüşleri) adlı yapıtım yayımladı. Standart ldırani(Îng.sfamiflrd theory) olarak da adlandırılan bu ikinci aşamada daha çok dönüşümsel olan bir dilbilgisiömekçesiftin, geliştirilmiş bir üretici dilbilgisi çerçevesi içine alındığı görü-

D ilbilim Kuramları

71

N. Chomsky, bu yapıtında Syntactic Structures?d a bulunma yan bazı kavram ve ilkeleri, bazı ikilikleri ortaya attı. Bunların başında da edinç/edim; derin yapı/yüzeysel yapı kavramları ve dilbilgisinin üç bileşeni geliyordu: a. edinç/edün (İng. competence/peıförmance): N. Chomsky' ye göre, dilbilim kuramı, konıışııçu-Kİinleyidnin edinçini inceler; edinç, konuşucu-dinleyidnin kendi dili konu sundaki sezgisel bilgisidir. 8u bilgi, konuşan öznede' ör tük olarak vardır; bir başka deyişle, edinç, her insan beyninde güriil bir biçimde var olan, doğuştan gelen bir dilbilgisel dizgedir. Edim ise edinç diye adlandırılan ör tük dilbilgisel dizgenih değişik biçimlerde somut olarak gerçekleşmesidir. N. Chomsky'nin edinç/edim karşıtlığı F. de Sausstıre'ün dil/söz (Fr. latıguefparole) karşıtlığını anımsatır, ancak N. Chomsky, F. de Saussure'ün dil kav ramına (öğeler dökümü olarak görür bu kavramı) karşı çıkar. N. Chomsky, dilbilgisini, edinçi inceleyen üretici, evrensel bir kuram olarak ele alır. Çünkü onun için önemli olan konuşan öznenin yaratıcılığım açıklamak, söylenmemiş tümceleri anlama ve üretme yeteneğini or taya koymaktır. Buna göre dilbilgisi, bir düin sonsuz sa yıdaki tümcelerini üretmeyi sağlayan sonlu bir düze nektir (edinç dilbilgisi). b. derin yapı/yüzeysel yapı (İng. deep structure/suıface structure): Derki yapı bir tümcenin dönüşüm kuralları uygulanmadan önceki soyut yapısıdır; Sözdizimsel biler şende tabanın kurallarıyla elde edilen bu soyut yapı tümcenin anlamım belirler. Yüzeysel yapılarsa derin ya pıların dönüşüm denilen işlemlerle (silme, ekleme, de ğiştirme, ornatma, vb.) bir üst katmana, daha az soyut bir düzleme aktarılması sonucunda doğar. Bir dilde, ay nı derin yapıdan türeyen çok çeşitli yüzeysel yapılar vardır. Dönüşümler derin yapı ile yüzeyşel yapının ayırt edilmesini sağlarken, anlama bir şey katmazlar; yalnızca derin yapıyı düzenler ve onu yüzeysel yapıya aktarırlar. ç. üç bileşen: N. Chomsky, Aspects o f the Theory o f Syritax?ta üç bileşenden oluşan bir dilbilgisi önerir.

XX. Yüzyılda Dilbilimve Göscergebilim Kuramları

1. sözdizimsel bileşen: Bir dilde bulunabilecek dilbilgi sel tümceleri tanımlayan kurallar dizgesidir. Bu bile şen de kendi içinde iki bölüme ayrılır: - tabam Çok az sayıdaki temel yapılan (derin yapı lar) üretmeyi sağlar, Taban da kendi içinde ikiye ayrılır: Bir yanda ulamsa! bileşen, bir ;yanda da sözlük vardır. Ulatmsal bileşen, dilbilgisel ulamlar ile sözdizimsel yapılara ilişkindir ve bir "simgeler alfabesi" ile "yeniden yazım kurallan"nı içerir. "Simgeler alfabesi", başlangıç simgesi (T yada X = Tümce), dilbilgisel ulamları gösteren ulamsal sim geler (AD = Ad Dizimi, A = Ad, E = Eylem, ED = Eylem Dizimi, vb.), gerçekleştirilecek işlemleri be lirtmek için kullanılan simgeler (-1- aş zincirleme iş lemi), vb. birimlerden oluşur. "Yeniden yazım kurallan" simgeler üstünde yapılan işlemlere ilk in dir. Sözlük ise, ulamsal bileşenin ürettiği yapılara (sözdizimsel kalıplar) Özel kurallar aracılığıyla ka tılan, bu yapıları bir bakıma dolduran sözlüksel öğeleri belirtir. Her sözlüksel öğe de sesbilimse!, sözdizimsel, anlamsal özelliklerle donanmıştır. — dönüşümler Tabanm ürettiği derin yapılardan yüzeysel yapılara geçmeyi sağlar. Bir başka deyişle, dönüşümler, tümcelere yüzeysel yapıdaki biçimi©' rini vermek için derin yapıdaki öğeleri yeniden dü zenleyen kurallardır. 2. anlamsal bileşen: Sözdizimsel bileşenin Ürettiği derini yapı biçimlerini anlamsal açıdan yorumlayan kurallar dizgesidir. Derin yapıdaki soyut biçimlerin hangi an lamları aktarabileceğini belirlen 3. sesbilimsel bileşen: Sözdizimsel bileşenin ürettiği tümceleri ses dizilileri biçiminde gerçekleştiren ku rallar dizgesidir. Bir bâşka deyişle, dönüşümler sonu cu yüzeysel yapiyâ aktarılan tümcelerin bu yapıda ; nasıl seslendirileceğini belirlen (Anlamsal bileşen ile Sesbilimsel bileşen "yorumlayıcı bileşenler" olarak adlandırılır.)

Dâhilim Kuramları

73

Üretid-dönüşümsel dilbilgisinin ikind aşamasında belirle nen üç bileşen (sözdizimsel, anlamsal ve sesbilimsel) arasmdaki bağlantıyı daha açık seçik olarak aşağıdaki çizimle gösterebiliriz: SÖ ZD İZİM SEL BİLEŞEN TABAN— > -D ra in Yapı —-------^D Ö N Ü ŞÜ M LE R —•►Yüzeysı(lYapı

7 - V' An l a m

;

\

. .

s e s b İ l İ m s e l b İl e ş e n

s a l b il e ş e n

Anlam ~

,\

SesselD Izi

Açıklama: 8u çizimdeki siyah büyük harfler bileşenleri; normal büyük harflersözdizim sel bileşenin bölümlerini faltbileşenleri); küçük harf ler, dilbilgisinin ürettiği sözcenin değişik gösterimlerini; kesintisiz oklar dilbilgisinin oluşturucularından birine girişi, kesintili oklar ise çıkı şı belirtir,i

Küramm ikind aşamasına ilişkin bu çizimi, birind aşama konusunda belirttiklerimizle karşılaştıracak olursak şu temel değişiklikleri görürüz: Artık ikind aşamada seçimlik dönüşüm lerden (olumsuzluk, soru) söz edilmemekte ve anlamsal işlevi olan bütün yapıların tabandaki yeniden yazım kurallarıyla üre tildiği görüşü benimsenmektedir. Tabanın ürettiği yapılar artık sözcelerin "derin yapılar"ı olarak kabul edilmektedir. Anlamsal bileşenin doğrudan doğruya yorumlayacağı da işte bu "derin yapılar"dırr Dönüşümse! altbileşen ise, bu "derin yapalar"ı etki leyerek "yüzeysel yapılaıfı üretir ama bu işlemi de (sözgelimi biçimbirimlerin yerberini değiştirirken) hiçbir anlamsal etki ya ratmadan yapar. Sesbilimsel bileşen ise "yüzeysel yapılar"! sonradan sessel dizilere (kesitlere) dönüştürür.2 1 Bu çizim i oluşturm ada yararlandığım ız kaynaldar için bkz.: C . Fuchs ve P. Le •' G offic, Initiation mu probümes des lingttistiifues contemporaines, Paris, H achette, 1975, s. 83; R . Galisson ye D . C oste, Dicliortnatrc de didactique des langues, Paris, H achette, 1976, s. 245; O . D ucrot v eJ.-M . Schaeffer, Mmpeau dutummunencydo-

pedujuede$sciena&dulangage,Paris,Seuü,l995,s.l(}7. 2 Bkz. O . D ucıot ve J.-M . Schaeffer, a.g.y., s. 106-107.

vi ■

■' -"V

"

■ f-

^

.i ’

74


• Üretici-dönüşümSel dilbilgisinin üçüncü aşaması: ge nişletilm iş standart kuram: 1970 ve sonrası.

N. Chomsky, litfO'ten başlayarak yayımladığı çalışmaların-; da, standart kuramım temelde korumakla birlikte bazı değişik liklere gitmiş ve buna da genişletilm iş standart kuram (îng. exf\ tendedstanddrd theory) admı vermiştir. N. Chomsky'nin üçüncü; aşamada getirdiği deşildiklerin kökeninde şu gerçek yatar: Yalnızca dönüşümler yoluyla ele alınabilecek, işlenebilecek ba*zı olgular yine de kesin bir anlamsal etki taşırlar. Sözgelimi, ba zı dillerin sözcük sıralanışında yapılacak değişiklikler bu tür dendir. Örneğin Fransızca'da Pas Un de mes amis riest venu (Dostlarımdan biri bile gelmedi) ile Un detnesam is riest pas venu (Dostlarımdan biri gelmedi) tümceleri arasında yapılan sözcük sırası değişikliğiyle olumisüzlıdc anlam üstünde farklı etki ya ratır.3 ' • İşte çok sayıdaki bu tür dilsel olgular nedeniyle üretid-dönüşümsel dilbilgisinde yeni bir düzeıdemeye gidilmiş ve kura ma yeni bir ek düzey getirilmiştir: Dönüşümler sonucu elde edilen-"Y-Yapı" (İng.S-Strudure) düzeyidir bu. Bu aşamanın çizimi şöyle gösterilebilin4

Bu çizimin açıklaması şöyle yapılabilir 3 Bkz. O . D ucrot ve ].-M . Schaeffer, a.g.y., s. 107*106. 4 Bu oluşturm ada yararlandığım ız kaynak içinözelU kle bKz.: O . D ucrot ve J.-M . Schaeffer, a.g.y:, s. 108. Ç izim de kullanılan farklı yazı karakterlerinin anlam ı için bkz. ln u m aralı dipnota bağh açıklam a.

- DîlbüimKuramları

. 7$

Anlamsal bileşen (ya da mantıksal bileşen) anlanu yani "mantıksal biçim"i elde edebüeçek biçimdeY-Yapı'yı yorumlar. Ama Y-Yapı da öte yandan genişletilmiş bir sesbilimsel bileşene girişi sağlar. Bu sesbilimsel bileşende de, gerçek anlamdaki ses sel büründürmenin yanı sıra, anlam etkisi olmayan biçemsel değişiklikler ve silmeler de gerçekleştirilir. Sessel biçiıni üreten de işte bu sesbilimsel bileşendiir (sessel biçim günümüzde "yür zeysel yapı" olarak da adlandırılmaktadır). Türkçe'ye Y-Yapı olarak aktardığımız S-Structure'dâki S, bize, bu düzeyin, biçim sel olarak, eski "Surface Structure'' ("Yüzeysel Yapı") ile ortak bir noktası olduğunu anımsatır (çünkü yüzeysel yapı da dönü şümler sonucu elde edilmiştir) arta, işlevsel,nedenlerden ötürü de, bu .yeni düzey, yani Y-Yapı "yüzeysel" olarak adlândınlamaz çünkü anlamsal bir etkisi vardır. Aynı biçimde, Türkçe'ye D-Yapı olarak aktardığımız l>Structure'daki (tabanın ürettiği gösterim düzeyini belirtir). D de, bize bu yem düzeyin eski "Deep Structure" ("Derin Yapı") ile olan biçimsel benzerliğini anım satır (çünkü her ikisi de tabanın yeniden yazırt kurallarıy la üretilmiştir). Ama, işlevsel açıdan,,bu yeni düzey, "derin" olarak adlandınlamaz çünkü anlamsal bileşeni besleyen tek düzey değildir. Bu açıdan, standart kuram ile genişletilmiş standart kuram arasındaki tek fark şudur Birind aşamada an lamsal olan, sözdizimsel bileşenin yalnızca bir tek altbileşenine (yani tabana) bağlı tutulurken, İkinci aşamada her iki altbileşene de (yani hem tabana hem de dönüşümlere) bağlı kılınmakta dır.5 • Üretid-dönüşümsel dilbilgisinin dördüncü aşaması: yönetme ve bağlama kuramı: 1980 ye sonrası. 1 N. Çhomsky dördüncü aşamada genişletilmiş standart kuramda geliştirdiği dilbilgisi ömekÇeSrtin şemasını korur ama bu kez de bileşenlerin iç yapısında değişikliğe gider. Bu dördüncü aşamaya da yönetme ve bağlama kuramı (İng. theory o f govemment and binding) adı verilir. 5 G en işletilm iş standart korama ilişkin olarak yaptigonız bu açıklam ada yarar landığım ız ana kaynak için bkz.: O ; D ucrot veJ> M . Schaeffer, a.g.y., s. 107-109.

76


3 . Sonuç g özlem leri N. Chomsky varsayımsal-tümdengelimli üretici-dönüşümsel kuramını ve bu kuramın uzantısındaki görüşlerini yukarıda belirttiğimiz Syntactic Structures, Aspects o f the Theory o f Syntax, vb. dışında ayrıca şu yapıtlarında işlemiş ve geliştirmiştir: "In troduction to the formal analysis of natural language" ("Doğal Dilin Biçimsel Çözümlemesine Giriş") {1963; G. A. Miller ile birlikte; R. D. Luce, R. Bush ve E. Galanter'm yönettiği Hand book o f M athematical Psychology'd e]; Current Issues in Linguistic Theory (Dilbilim Kuramında Günümüzdeki Görüşler) [1964j; Cartesian Linguistics (Descartes'çı Dilbilim) [1966]; Topics in the Theory o f Generative Grammar (Üretici Dilbilgisi Kuramında Çe şitli Konular) [1966]; Language and M ind (Dil ve Düşünce) [1968]; The Sound Pattern o f English (İngilizce'nin Ses Kalıplan) [1968; M. Halle ile birlikte]; "Deep structure, surface structure, and semantic interpretation" ("Derin Yapı, Yüzeysel Yapı ve Anlamsal Yorum") [1971; D. Steinberg ve L. ]akobovits'in yö nettiği Semantics'te]; Studies on Semantics in Generative Grammar (Üretici Dilbilgisinde Anlambilim Çalışmalan) [1972]; Reflec tions on Language (Dil Üstüne Düşünceler) [1975]; Essays on Form and Interpretation (Biçim ve Yorum Üstüne Denemeler); [1977]; Rules and Representations (Kurallar ve Gösterimler) [1980]; Lectures on Government and Binding (Yönetme ve Bağla-; ma Üstüne Konferanslar) [1981]; Some Concepts and Consequences o f the Theory o f Government and Binding (Yönetme ve Bağlama; Kuramının Bazı Kavramları ve Sonuçlan) [1982]; On the Genera tive Enterprise: A Discussion with Riny Huybregts and Henk van Riemsdijk (Üretici Girişim Üstüne: Riny Huybregts ve Henk van Riemsdijk ile Bir Tartışma) [1982]; Knowledge o f Language: Its Nature, Origin and Lise (Dilin Tanınması: Dilin Doğası, Köke ni ve Kullanımı) [1986]; Language and Problems o f Knowledge (Dil ve Bilgi Sorunları) [1988]; "On formalizations and formal lingu istics" ("Biçimselleştirmeler ve Biçimsel Dilbilim Üstüne") [1990; Natural Language and Linguistic Theory, 8]; vb. N. Chomsky'nin geliştirdiği kuram ve dilbilgisi ömekçesi özellikle A.B.D'ndeki dilbilimciler tarafından bir yandan N.:

Dilbilim Kuramları

77

Chomsky'nin tasarladığı çerçeve doğrultusunda, öte yandan da bu çerçevenin ilkelerini eleştiren bir doğrultuda sürdürülmüş tür: Bunlardan ilki, yazılarında N. Chomsky'nin de destekledi ği yorumlayıcı anlambilimdir (İng. interpretive semantics). Bu yaklaşımın başlıca temsilcileriyse Jerrold Jacob Katz, Jerry A. Fodor ve Paul Martin Postal'dır. Yorumlayıcı anlambilim, genişletilmiş standart kuram olarak da adlandırılın Söz konusu dilbilimcilerin bu aşamadaki temel çalışmaları arasında şunlar sayılabilir: J. J. Katz ve J. A. Fodor: "The structure of a semantic theory" ("Bir Anlambilim Kuramının Yapısı") [1963; Language, 39]; J. J. Katz ve P. M. Pos tal: An Integrated Theory o f Linguistic Descriptions (Dilbilimsel Betimlemelerin Bütünleştirilmiş Kuramı) [1964]. Öbür yaklaşımsa, N. Chomsky'nin üretici-dönüşümsel ku ramım eleştiren ve ona karşı çıkan üretici anlambilimdir (İng. generative semantics). Bu yaklaşımın başlıca temsilcileri de George Lakoff ve James D. McCawley'dir. G. Lakoff un burada belirtilmesi gereken yazısıysa "On generative semantics"tir ("Üretici Anlambilim Üstüne") [1971; D. Steinberg ve L. Jakobovits'in yönettiği Semantics'te]. Öte yandan, J. Bresnan'ın gerçekçi dilbilgisi diye adlandı rılan dilbilgisi ömekçesi de N. Chomsky'nin üretid-dönüşümsel kuramına karşı oluşturulmuştur. Ama Chomsky'ciliğe karşı en sert ve en köklü tepkiler toplumdilbilimden (sosyolengüistik), edimbilimden (pragmatik) ve mantıkçılardan gelmiştir.

Otto Jespersen

DanimarkalI dilbilimci Otto Jespersen (Randers, 1860-Kopenhag, 1943), R. Rask'ın etkisiyle genç yaşta Roman dilleri ko nusunda çalışmaya başladı. Kopenhag Universitesi'nde hukuk öğrenimi gördüğü yıllarda ayrıca Hint-Avrüpa dilleriyle, genel dilbilim sorunlarıyla yakından ilgilendi. DanimarkalI dilbilim ciler V. Thomsen, K. Verher (1846-1896), H. Möller'in konferans-lannı izledi. Öğrenimini Paris, Berlin, Leipzig ve Londra'da sürdürdü. İngiliz H. Sweet'in (1845-1912) çalışmalarım izledi ve bir uluslararası sesbügisi alfabesi oluşturulması konusunda ge rek onunla, gerekse Fraiısız dilbilimcisi Paul Passy (1859-1940) ile bağlantı kurdu. Klasik fizyoloji ve ruhbilim etkinliklerinden, Ch. Daryrin (1809-1882), J. S. Mili (1806-1873), H. Spencer (18201903), vb'nrn evrimci kurâm konusundaki çalışmalanndan, Ay dınlanma Çağı'ndaki Fransız felsefesinden büyük Ölçüde etki lendi. 1893 ,ve 1925 yılları arasında Kopenhag Ühiversitesi'nde İngiliz dili ve yazım dersleri veren O. Jespersen ilk dilbilim araştırmalarında ses ile anlam arasındaki bağıntıyı ve dillerde^ ki gelişmeyi ele aldı. Yem-dübilgidlerin1 ses yasaları konusun daki görüşlerim eleştirdi. Dilbilimin, iki görünümü olan dili in celediğini ileri sürdü: Dış biçim (sesbilgisel, dilbilgisel yapı) ve İÇ biçim (anlamsal yapı). Yeni-dilbilgicüere karşı çıkmasının te mel nedeniyse, bu-araştırmacılann ses yasalarım belirlerken an lamsal etkiyi dışlamış olmalarıydı. Ö. Jespersen bu konudaki görüşlerim Fonetik (Sesbilgisi) 1 Veni-dilbilgiciler için bkz. yukanda Ferdinand de Saussure, Cenevre D ilb ilim O kulu ve A ntoine M eillet bölümünün 1 num aralı dipnotu.

Dilbilim Kuramları

79

[1897-1899] adlı yapıtında ortaya koydu: Fizyolojik olguların gözlemlenmesine dayanan bu yapıtta, ses ve anlam arasındaki ilişki üstünde ısrarla durdu. Yukarıda da belirttiğimiz gibi özellikle H. Spencer'in ev rimci kuramlarının etkisi altında kalan O. Jespersen'in bir baş ka temel yaklaşımı da dilde gelişme olgusuna inanması ve bu nun dilbilim açısından bir kuramını oluşturmaya çalışmasıdır: Progress in Language, with Special Reference to English (İngiliz ce'ye Özel Göndermelerle Dilde Gelişme) [1894] adlı, kitabıyla genel dilbilim konusundaki önemli yapıtı Language, its Nature, Development and Origin (Dil, Doğası, Gelişmesi ve Kökeni) [1922] bu girişiminin örnekleridir. O. Jespersen'in gelişme ko nusunda ortaya attığı kuram, dili bağımsız bir organizma ola rak gören XIX. yy. dilbilimcilerinin biyoloji kökenli kuramına karşı çıkar. Ö. Jespersen'e göre, bir bildirişim aracı olan dil, do ğal bir gelişme sürecinden geçerek hem biçimi hem de dilbilgi sel dizgesi bakımından yalınlaşmış ama bu yalmlaşma da dilin anlaşılması açısından bir engel oluşturmamıştır. O. Jespersen'in bir başka özelliği de F. de Saussure'ün Genel Dilbilim ,Derslerindeki bazı görüşlerini eleştirmesidir: Gerçekten de O. Jespersen, dil/söz ayrımını benimsemez; aynca eşsüremli inceleme ile artsiiremli incelemenin birbirinden ayrı aşamalar, anlar olarak düşünülmesini istemez; çünkü> o, dilin tarihsel boyutunun, yani geçmişinin incelenmesinin, güncel ya pışırım ve işleyişinin nedenlerini aydınlatacak özellikler suna cağına inanır. (F. de Saussure'ün söz konusu kavramları için bkz. yukarıda Ferdinand de Saussure, Cenevre D ilbilim Oku lu ve Antoine M eillet bölümü). Öte yandan, günümüzdeki bazı dilbilim araştırmacıları, O. Jespersen'in sözdizim boyutunda ortaya attığı bazı görüşlerin, ya da daha genel olarak belirtirsek, geliştirmiş olduğu dilbilgisi dizgesindeki bazı ilkelerin N. Chomsky'nin üretici-dönüşümsel dilbilgisiyle de bağlantısı bulunduğunu ileri sürmüşlerdir. Sözgelimi Fransız dilbilimcisi G. Chauveau, bu konudaki gö rüşlerini özetle şöyle açıklar:2 O Jespersen, dolaysız kurucular 2 Bkz. G. Chauveau, "Otto Jespersen, 1860-1943", La İinguistique (ortak yapıt), Pa ris, Laroüsse, EneyOİopoche dizisi, 1977, s. 71-75 (özellikle s. 75). *

80


bakımından aynı yapıya sahip iki dizimin (scnfflgm), sözgelimi Bekçinin\evi üğ Bekçinin g d işi dizimlerinin birbirinden farklı ol-i; duklarını söyler ve bu farklılığı da birincinin Bekçinin bir evi vari ile, İkincinin de Bekçi geliyor ile bağlantılı olmasına bağlar. İşte, bu tür bir çözümleyici anlayışın G. Chauveau'ya göre dönü* şümsel dilbilgisiyle bir yakınlığı vaıdm çünkü, dönüşümse! : dilbilgisi de söz konusu dizimlerde iki farklı türe(t)me bulun-», duğunu kabul eder. (Bkz. yukarıda Noam Chomsky ve Üretici-; Dönüşümsel Dilbilgisi bölümü). i O. Jespersen'in genel dilbilim (dildeki öğeleri tümce i deki sıralarına göre birincil, ikincil, üçüncül öğeler diye a y ı rır), dilbilgisi, yapay diller (İdo, Novial) ve dil öğretimi konur| sundaki öbür çalışmaları arasmda da özellikle şunlan sayabili riz: Growth and Structure o f the EnglishLanguage (İngiliz Dilinin? Gelişmesi ve Yapısı) tl9051; A M odern Engtish Grammar (Modan İngilizce'nin Dilbilgisi) [1909-1949, 7 cilt]; The Philosophy o f Grammar (Dilbilgisi Felsefesi) [1924]; M ankind, Nation arid Jndi-} vidual Prom a Linguistic Point o f View (Bir Dilbilimsel Bakış Açı-;1 sındart İnsanlık, Ulus ê Birey) [1925]; Ân International Language (Uluslararası Bir Dil) [1928]; Novial Lexike (Novial Dili Sözlüğü) [1930]; Essentials o f English Grammar (İngilizce'nin Dilbilgisi Te-; melleri) [1933]; Analytic Syntax (Çözümsel Sözdizim) [1937]. ;

i

Gustave Gûillâume

Fransız dilbilimcisi G. Güillaume (Paris, 1883-Paris, 1960) hem yapısal dilbilimi süıdürmesi, hem yapısal dilbilimin bazı kavramlanna karşı çıkması, haça de bazı yeni kuramların ha bercisi olmasıyla dikkati çekek Â: Meillet'nin derslerini izleye rek dilbilime yönden1 G. Guülaume'un görüşleri, gerçekte, Saussure'cü dilbilimin doğrultusunda yerahr: İncelemelerinde, gösteren/gösterilen, dil/söz, eşsüremlilik/artsüremlilik gibi dilbilimsel yapısalcılığın başlıca terimlerine rastlanır (bkz. yu karıda Ferdinand de Saussure, Cenevre Dilbilim Okula ve Antoine Meillet bölümü).; Buna karşılık, dili; her türlü içlik ten uzak, salt bağıntılardan oluşan bir karşıtlıklar dizgesi ola rak değil, biçim ile anlam arasıridakibağmtılann yarattığı ve düşüncenin etkinliğine bağlı bir <^ğe, bir devingenlik olarak görür. Böylece, gösterenler arasındaki bağıntıların her şeyi açıkladığına inanan görüşten ayrılır. G. Guillaume'a göre, dil, kendisine dbstek olan Ünhksal yapıylâ kurduğu bağıntılar açısmdan inçelenmelidir. Bu inceleme de, dilin yüzeysel boyu tunda değil, derin boyutunda, düşüncenin evrensel düzenekle rinin yer aldığı düzeyde yapılabilir. Bir başka deyişle, G. Gııillaume; gözlemlenen dil olgularını ele almakla yetinmez. Çün kü, dizge, ğözlemlenebilen bir gerçeklik değil, anbksal yapüaştırmadan doğan bir soyutlamadır. ‘Dolayısıyla, yalın bir göz lemlemeyle kavranabilecek bir veri değildir; dil. BU açıdan, G. Guillaume'un çalışmaları yüzeysel dil olgularının düzenle- , nişini araştıran dağıtımcılara (bkz. yukarıda AmerikanYapı1 Başlangıçta b ir banka görevlisi olarak çalışSn G. Guillaum e dil sorunlanyla önce leri kendi kendine, b ir "otodidakt" olarak Ugilemni}, A. M eillet'nin derslerini iz- ' ledikten sonradübilinte yönelm iştir.

82

XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebiüm Kuramları

salcılığı bölümü) da, işlevseldlere (bkz. yukarıda André Martinet ve İşlevsel Dilbilim bölümü) de karşıdır. G. Guik laume'a göre, dUbilimçi, gözlemin ve deneyin dar çerçevesini aşmak zorundadır. Dilbilimin kuramsal bir bilim olması için,; gerçeğin kolayca algılanabilen görünüşlerini değil de bu görül nüşlerin altında yatan özellikleri görebilmesi gerekir. Bir dû dizgesi ancak dilbilimcinin gerçekleştireceği "anlıksal yenidert’ oluşturma" çabasıyla gözlemlenebilir duruma gelir. Bu çaba da doğrudan gözlemin sınırlarım aşar. Demek ki, G. Guillaume'un oluşturduğu dilbilim kuramı, gösteren (biçim) boyutunu değil gösterilen (anlam) boyutunu incelemeyi amaçlar. Daha doğnısu, gösterilenleri oluşturan düşünce işlemlerini araştınr. Bu dil bilim kuramım da ruhsal dizgebilim (ruhdizgebilim, psikosistematik: Fr. psychosystématique) ya da ruhsal mekanik (psikomekanik: Fr. psychamécanUjue) diye adlandırır. Ruhsal dizge bilim böylece, düşüncenin en gizli devinimlerini saptamaya çalışır. y’:;: G. Guillaume'un kuramııun kalkış noktasında, her düşün cenin zaman içinde gerçekleştiği görüşü yer alır. Yalnızca dü şüncelerin tümceler halinde birleşmesi değil, düşüncelerin oluşması da bir zaman dilimi gerektiren zihinsel bir işlemdir. Dönek ki psikosistematik ya da psikomekanik, o dönemde Fransa'da H. Bergson (1859-1941) ve/ya da L. Brunschvicg (1869-1944) taraftndan farklı biçimlerde temsil edilen ama devi nimi (hareketi) düşünce için temel olarak gören bir felsefe an layışı içinde yer alır. Nitekim G Guillaume'a göre, birkavramı düşünmek, onu oluşturmak demektir: G. Guillaume'un işlem sel zaman (Fr. temps opératif) dediği şey de, bu oluşturma eyle mi için gerekli olan zamandır. G. Guillaume, kendine özgü terimler kullanması, karmaşık bir anlatıma yönelmesi ve anlıkçı bir görüşü benimsemesi nedeniyle, sağlığında büyük bir yankı uyandırmadı. Ama ölü münden sonraki yıllarda Fransa, Belçika ve Kanada'daki (Québec) üniversitelerde görev alan tilmizleri, onun düşüncele rini daha anlaşılırkılarak tanıtmaya ve yaygm k^hrm a^^ştılar. Sözgelimi Kanada'lı tilmizi R. Valin, G. Guillaume'un hem yazılarım derledi> hem École pratique des hautes études'de ver-

Dilbilim Kuramları

83

diği dersleri yayımlamaya başladı (1971'den itibaren), hem de Guillaüme'culuğu tanıtan çalışmalar yaptı.1 Öte yandan, N. Chomsk/nin salt ğözlemlenebilen olguları inceleyen yaklaşımlara (özellüde de dağılımcılıka) karşı çıkması ve geliştirdiği üretid-dönüşümsel dilbilgisinin yaygınlık ka zanmasıyla 0>kz. yukanda Noam Chomsky ve Uretici-Dönüşümsel Dilbilgisi bölümü) birlikte G. Guillaume'un görüşleri de yeniden gündeme geldi. Bunun nedeni G.^Guillaume'un N. Chomsky gibi, dilde iki yapının bulundüğunu (deıin yapı/yüzeysel yapı) ve dilin sonlu düzenek, söylemin ise sonlu olma* yan anlatım edimi olduğunu benimsemesiydi (söylem terimi G. Guillaume'da F. de Saussure'ün söz terimine benzer bir işlev üst lenir; dil ve söylem İkilisi, G. Guillaume'unanlam ve anlam et kisi diye adlandırdığı kavramları ayırt etmesine yarar). G. Guillaume, söylemi değil de dilde gücül olarak var olan anlamlan, bir başka d e y işi dilinderin yapıdakiişleyiş kurâllanm, evrensel düşünce yapışım araştırmasıyla da Chomsky'cilerin llğisim çekmiştir. , 1938'den ölümüne dek École pratique des hautes études'de ders veren G. Guillaume'un yapıdan arasında özellikle şunlan sayabihriz: Le problème de l'article et sa solution dans la langue fra ri-/ çaise (Tammlik Sorunu ve Fransız Dilindeki Çözümü) [1919]; Temps et verbe. Théorie des aspects, des modes et des temps (Zaman

ve Eylem. Görünüşlerin, Kiplerin ve Zamanların Kuramı) [1929]; Architectonique du temps dans les langues classiques (Klâsik Dillerde Zamamn Düzenleniş Tekniği) [1945j; langage et science du langage (Dil ve Dilin Bilimi) [1964; 1933-1958 yıllan arasında yayımladığı yazıların derlemesi!; Leçons de linguistique: série A , 1946-1948. Structure sémiologique et structure psychique de la tangue (Dilbilim Dersimi: A Dizisi, 1946-1948, lîh Göstergebilim«sel Yapısı ve Ruhsal Yapısı) [1971]; Leçons de linguistique: série B; 1948-1949: Psychosystématique du langage. ItyiM peŞ, méthodes et applications (Dilbilim Dersleri: B Dizisi, 1948-1949: Dilin Ruhsal

Dizgebilimi. İlkeler, Yöntemler ve Uygulamalar) [1971]. 1 R. V alin'in, G. Guillaum e'un kuram ına giriş niteliğindeki çalışm ası için bkz: La

méthode comparative ai linguistique historique et en psychomécanique du langage, Q uébec, 1964.

'

Lucien Tesnière

Fransız dilbilimcisi L, Tesnièrë (Mont-Saint-Aignan; 1 8S Montpellier 1954) lehçebilim, Slav dilleri ve karşılaştırmalı dit bilgisi konusunda yaptığı çalışmalarla tanınmaya başladığı y i larda Yugoslavya'da tjubliana Üniversite (192l-19^| Fransa'da da Strasbourg ve Montpellier Üniversitelerinde alanlara ilişkin dersler verdi. Ama yaşamı boyunca sürecek aa| tutkusu, dillerin sözdizim boyutuna ilişkin genel bir kura oluşturmaktı. Nitekim bu amaçla daha 192CKİİ yıllarda tümd| yapılarını görselleştiren çizinden belirledikten sonra, 1934't sözdizim kuramının temel ilkelerini saptayan ve her dilde söz cenin yapısını ortaya çıkaracak bir yöntemi ana çizgileriyle be lirleyen "Comment construire une syntaxe" ("Bir Sözdizim,Nal sil Oluşturulmalı") adh yazısını yayımladı. L. Teshifere'in tasarladığı kuram, evrensel nitelikli, yapı bir kuramdı ve uygulama alanı olarak Fransızca seçilmişti. Ula , şılması düşünülen amaçlann başında da, yapısal betimlemenini sağladığı verileri, öşretim yöntemlerini geliştirmede kullanmak? geliyordu, L. Tesnière'in yıllar boyunca geliştifdiği bu söidizirm kuramCöütüh olarak ancak ölümünden sonra yayımlandı: ÉU~t ments de syntaxe structurale (Yapısal Sözdizim tikeleri) [1959]. ; Bu yapıtta tasarlanan dilbilim kuranu, temelde, düşünen' düzlemi üe dil düzlemi arasındaki karşıtlığa dayanır. Spyüfef evrensel ulamların yer aldığı düşünce düzlemi, ruhsal, mantık- ! sal bir düzlemdir Ve dilin içerik boyutunu oluşturur. Bu boyu- ' tu inceleyen bilim dalı da anlambilimdir. Karşıthğm öbür öğesi olan dil düzlemiyse L/Tesnière'in kuramının asıl inoeleme ala nım oluşturan biçim boyutudur. L. Tesnière bu düzlemi de

Dilbilim Kuramları

85

kendi içinde ikiye ayırır: iç biçim/flış biçim (Fr. form e intérieure/forme!extérieure). Tümcenin dış biçimi doğrudan doğruya biçimbilimin inceleme konusudur; tümcenin iç biçimiyse sözdizimin (tümcebilim)inceleme alanına girer. Böylece, biçimbilim, sözdizim ve anlambilim bileşenle rinden oluşan bir dilbilim kuramı ortaya çıkar. Éléments de syntaxe structurale, çeşitli dil düzeylerini ve bu düzeylere ilişkin bilim dallarım belirlerken, sözdizimle ilgili kuramsal ve uygulamalı bir yapıt görünümü alır. Sözdizimin yapıtta önceliîde ikiye ayrıldığı görülür: Söz cük ulamlarının çizgisel düzenini inceleyen dural sözdizim (Fr. syntaxe statique) vesözdizimsel işlevlerin yapısal düzenini ince leyen devimsel sözdizim (Fr. syntaxe dynamique). Dural süzdizimde geleneksel sözcük ulamlannı yeniden değerlendiren L. Tesnière sözcükleri dolu sözcükler (Fr. mots pleins) ve boş sözcükler (Fr. mots vides) olarak ikiye ayırır. Dolu sözcükler bölümüne eylem, ad, sıfat, belirteçi koyarken, boş sözcükler bölümüne de bağlayıcı, aktarıcı, belirtici gibi yeni sınıflandırmalar altında topladığı ilgeç, bağlaç, ilgi adılı, tanımlık, vb'ni yerleştirir. Devimsel şözdizimdeyse konuşma ve anlama edimlerinin özelliklerini ortaya koymaya çalışır. Bu amaçla da üç değişik iş lem üstünde durur: bağıntilama (Fr. connexion), bağlama (Fr. jonction), aktarma (Fr. translation). Yapısal sözdizim olgularım , belirleyen bu üç işleme dayanarak da tümceleri ikiye ayınr; ba ğıntılarsa işlemiyle oluşan yalın tümceler; bağlama ve/ya da aktarma işlemleriyle oluşan karmaşık tümceler. L. Tesnière tümceyi oluşturan öğeler arasındaki bağıntıları .stemma (çizgisel gösterim, oluşum ağacı) adını verdiği çizgilerle > görselleştirir. Sözgelimi, yalın bir tümcedeki bağımlılıklar (yalın tümcede bağıntilama işlemi sonucunda ortaya çıkan bağıntılar) ştemmada bir üst öğeyi (yöneten öğe) bir alt öğeye (bağımlı öğe) bağlayan bir dikey ya da gerektiğindebir eğik çizgiyle gösterilir. Bu çizimde, tümleyen öğe (bağımlı öğe) her zaman tümlenen öğenin (yöneten öğe) altına konur. Buna göre hiçbir öğenin tümleyidsi olmayan ve tümcenin tepe noktasını oluşturan yüklem ya da genellikle eylem (yöneten öğe), ştemmada én üstte yazılır.

86


Ama bir tümcede, bir öğe, hem bir üst öğeye bağımlı olabi lir hem de bir alt öğeyi yönetebilir; bu durumda da bir ya da birçok bağımlı öğeyi yöneten üst öğeler çıkabilir ortaya. L. Tesniöre, bir ya dâ birçok bağımlı öğeyi yöneten, ona egemen olan öğeye düğüm {Fr. noeud) adını verir. Gerçekte, her tümce, bir ya da birçok düğümün düzenlenmesiyle oluşur. Bağımlı öğeyi yö neten öğeye düğüm denirken, bütün düğümleri yöneten öğeye de merkez düğüm (Fr, noeud Central) d e ı dr. Merkez düğümlerin niteliklerine göre de tümceler şöyle sınıflandırılır: eylem tüm cesi, ad tümcesi, sıfat tümcesi, belirteç tümcesi. Karmaşık tümcelerin oluşmasını sağlayan bağlama ve ak tarma işlemlerinde görev yapan öğeleriyse L. Tesniöre bağlayı cılar (Fr. jonctifs) ve aktarıcılar (Fr. translatifs) diye adlandırır. Bağlayıcılar boş sözcüklerdir ve dolu sözcükleri ya da oluştur dukları düğümleri birbirine eklemeye yarar; aktarıcılar ise dolu ‘bir- sözcüğün belli bir dilbilgisi ulamından bir başka dilbilgisi ulamına aktarılmasını sağlar. ; L, Tesniere'e göre, her tümce, bir tiyatro oyununa benzer. Tümcedeki yüklem olay örgüsünü gösterir. Bu olaya etken ya da edilgen olarak katılan öğeler eyleyenlerdir (Fr. actantsJ. Olaiyın çevresinde yer alanlara ise tümleyenler (Fr. circonstants) de-, nir. Tümcedeki eyleyenler her zaman ad ya da adın yerini ala bilen öğelerdir; tümleyenlerse,, her zaman belirteç ya da belirte cin eşdeğerlileridir. Eyleyenler ve tümleyenler doğrudan doğ ruya eyleme bağlıdır. Eyleyenlerin sayısı sınırlıyken, yer, za man, neden, vb'ni belirten tümleyenlerin sayısı sınırsızdır. Çağdaş dilbilimciler arasında ayn bir yeri olan L. Tesniöre'in tutarlı kavramlarla ve açık seçik bir anlatımla sunduğu yapısal sözdizim kuramı, çözümleme düzeylerini belirlemesi, görselleştirmeye yönelmesi, tümcelerin anlamsal açıdan saçma ama yapısal açıdan düzgün olabileceğini ileri sürmesi, karma şık tümcelerdeki aktarma olayına ayrıntılı bir biçimde yer ver mesi, eyleyenler kavramım ortaya atması, vb. bakımından bir çok dilbilimci ve göstergebilimciyi etkilemiştir. Sözgelimi, bazı Alman dilbîlgidleri L. Teşniöre'inkuramındankalkarak bağım sa! dilbilgisini (Er. grammaire de âipendances; Alm. Dependenzgrammatik) geliştirmişler; A. J. Greimas eyleyen kavramını

Dilbilim Kuramları

87

alarak anlatı sözdiziminde kullanmıştır (bkz. ileride Algirdas Julien Greimas ve Paris Gösteıgebilim Okulu bölümü). Ayrı ca, L. Tesnière'in yaklaşımındaki bazı özelliklerin (aktarma ol gusu, stemma, vb.) N. Cİıomsky'nin dilbilgisi ömekçesini çağ rıştırdığı da söylenebilir (bkz. yukarıda Noam Chomsky ve Üretici-Dönüşiimsel Dilbilgisi bölümü). L. Tesnière'in yukanda Sözünü ettiğimiz iki yapıtı dışında ki incelemeleri arasında şunlan sayabiliriz: Lesform es du duel en Slovène (Slovence'de İkil Biçimleri) {1925]; Statistique des langues d'Europe (Avrupa Dilleri İstatistiği) {1928]; Petite grammaire fusse (Rusça Küçük Dilbilgisi) {19343; Esquisse d'une syntaite structurale (Yapısal Bir Sözdizim Taslağı) [1953].

Émile Benveniste

Fransız dilbilimcisi É. Benveniste (Halep, 1902-Versailles, 1976) gerek karşılaştırmalı dilbilgisi ve filoloji, gerekse genel dilbilim ve Fransız dilbilimi alanındaki çalışmalarıyla çağdaş dilbilim tarihi içinde kendine ayrı bir yer elde etmiştir. Dil sorunlarına genç yaşlarda ilgi duyan É. Benveniste, 1927 yılından itibaren École pratique dés hautes études'de (Pa ris) Hint-Avrupa dillerine yönelik karşılaştırmalı dilbilgisi ders leri,,1937'den başlayarak da Collège de France'ta (Paris) genel dilbilim dersleri verdi. Karşılaştırmalı dilbilgisi çalışmalarıyla genel dilbilim çalışmalarını kaynaştırmayı bilmiş sayılı dilbi limcilerden biridir É. Benveniste. F. dé Saussure'ün öğrencisi A. Meillet'nih (bkz. yukarıda Ferdinand de Saussure, Cenevre D ilbilim Okulu ve Antoine M eillet bölümü) derslerini izleyen É. Benveniste, Hint-Avrupa dilleri üstüne yaptığı karşılaştırma lı çalışmalardan elde ettiği verileri genel dilbilime uygulamıştır. XIX. yy'daki karşılaştırmalı dilbilgidlerden ayrılmasını sağla yan nokta, Hint-Avrupa dillerini oluşumları içinde ele almış ol masıdır. Karşılaştırmalı dilbilgisi alanındaki yapıtlan arasında özellikle şunları sayabiliriz: Origines de la form ation des noms en indo-européen (Hint-Avrupa Dilinde Adların Oluşumunun Kö kenleri) [1935]; Noms d'agent et noms d'action en indo-européen (Hint-Avrupa Dilinde Edici Adları ile Eylem Adları) [1948]; H it tite et indo-européen (Hititçe ve Hint-Avrupa Dili) [1962]; Le voca bulaire des institutions indo-européennes (Hint-Avrupa Kumulları nın Sözcük Dağarcığı) [1969]. , Belli bir dönemde Prag Dilbilim Çevresi'nin (bkz. yukanda Prag D ilbilim Çevresi bölümü) etkisinde kalarak işlevselci gö-

Dilbilim Kuramları ..

.

89

.

|rüşü benimseyen E, Benveniste^ genel dilbilime yönelik kuram|sal yazılarıyla, belli bir akıma tam anlamıyla bağlı kalmadığını [gösterdiği gibi, yaptığı önemli saptamalarla ve önerdiği kav ram larla da yeni ilgi alanlarının oluşmasına katkıda bulunmuşr Iftır. Göstergenin öz niteliği konusundaki görüşlerinin yanı sıra Igöstergebilime, anlambilime, dil/düşünce bağıntılarına, dille nin sınıflandırılmasına, dilbilimsel çözümlemenin düzeylerine, |dilbilimde yapı kavramına ve sözcelemeye (konuşucunun dili tbireysel olarak kendi adma kullanma, harekete geçirme edimi, ;er. I É. Benveniste'in bu konulardaki yazdan derlenerek iki cilt |halinde yayımlanmıştır: Problèmes de linguistique générale (Genel (Dilbilim Sorunları) [1966-1974]. Şimdi bu iki önemli ciltte yer alan bazı yazılardan kısaca îsöz edelim. K E. Benveniste, "Coup d'œil sur le développement de la linpgüistique" ("Dilbilimin Gelişmesine Bir Bakış") [1963] adlı in[celemesinde Batı dilbiliminin tarihçesini sunarken üç ayn çaÎğın birbirini izlediğini vurgular: 1. Eski Yunan filozoflanmn dil ^üstüne düşünce ürettikleri dönemde başlayan felsefi çağ: Eski fYunan felsefecileri dilin işleyişi üstünde durmamışlar, dili gözllemleyerek betimlememişler, dil üstüne, mantığa ve felsefeye ^dayalı "kurgusal" düşünceler üretmişlerdir. Bu yaklaşım da rXVIII. yy'a dek süregelmiştir; 2. XIX. yy'da Sanskritçe'nin bu: Ummasıyla birlikte başlayan tarihsel dilbilim çağı (karşılaştırl malı dilbilgisinin .sınırlan içinde gelişir):Dilbilim artık dilsel [ biçimlerin evrimini inceler; 3. XX. yy'daki yapısalcı çağ: Özel likle F. de Saussure'ün Genel Dilbilim D ersleri'nin (1916) etkisiy le başlayan bu çağda, dilbilim, dilin felsefesiyle ve dilsel bi çimlerin evrimiyle ilgilenmek yerine dili oluşturan öğeleri ve bu öğelerin arasındaki ilişkileri (yani dilsel dizgeyi), çözümle mek işini üstlenir. Dilbilim artık biçimsel, kesin ve dizgeli bir bilim dalı olarak kurulmayı amaçlar. Bir başka deyişle dilbi lim, evriminin üçüncü aşamasında, hem dilin ne gibi öğeler den oluştuğunu, nasıl çalıştığını araştırır, hem de çözümleyici betimleyici bir bilim dalı olarak nasıl kurulacaktır, bunu sapta maya çalışır.

90


"N atu re du ague linguistique" ("Dilsel Göstergenin Öz Niteliği") [1939] başlıklı yazısı da dilbilim tarihi açısından önemli yazılardan biridir: E. Benveniste bu incelemesinde F. de. Saussure'ün dilsel göstergenin öz niteliği, doğası konusundaki görüşünü eleştirir ve gösteren ile gösterilen arasındaki bağıntı nın nedensiz değil, zorunlu olduğunu ileri sürer. Öte yandan, É. Benveniste'in sözceleme (Fr. énonciation) konusundaki saptamaları da (özellikle her konuşucunun söz edimini gerçekleştirmesini sağlayan ben/burada/şimdi belirti cileri üstüne yaptiğı araştırmalar), dilbilimin salt sözceleri (dil sel/ürünV inceleyen bir bilim dalı olmaktan kurtularak sözce üretme edimini (sözceleme) de çözümleyen bir bilim dalı ol masını sağlamıştır. Gerçekten de É. Benveniste Problèmes de lin-, gtdstique générale adlı yapıtının I. cildinin 5. bölümü ile II. didi nin 2. ve 5. bölümlerinde sözcelemeyi konu alan dilbilimin te mellerini atmıştır. É. Benveniste'in sözceleme kuramı, çözümleyici felsefe (analitik felsefe) ye edimbilim (pragmatik), dilin göstergebilim i ("Sémiologie de la langue", 1969) alanlanndaki çalışmaları başta O. Ducrot olmak üzere birçok Fransız dilbilimcisi (A .. Culioli, C. Hagège, M: Yaguello, vb.) ile göstergebilimcişihi (J.C. Coquet, vb.) etkilemiştir. (Edimbilim Ve sözceleme kuramı için bkz. ileride D ilbilim in Dallan, Uygulama Â lanlan ve D il bilim de Yeni Yönelişler bölümü.)

Bernard Bottier

Fransız dilbilimcisi B. Pottier (doğ. 1924) İspanyolca konu sunda uzmanlaştı ve edebiyat doktoru oldu. Özellikle Paris III ve Paris IV Üniversitelerinde genel dilbilim ve İspanyol dili profesörü olarak çalıştı. École pratique des hautes études'de özellikle Amerika yerli dilleri konusunda ders verdi ve Centre national de la recherche scientifique^ te (Bilimsel Araştırma Ulu sal Merkezi, C.N.R.S.) araştırma yöneticiliği yaptı. G. Guillaume'un (bkz. yukarıda Gustave Guillaume bolü- ’ mü) ve L. Hjelmslev'in (bkz. yukanda Kopenhag D ilbilim Çevresi bölümü) özellikle anlam boyutuna ilişkin görüşlerin den esinlenen B. Pottier, gösteren/gösterilen karşıthğmıh yam sır à gösterilenin içinde de içerd in biçim i (sözdizimsel yapılar) ve içeriğin tözünü (anlamsal yapılar) ayırt eder. Dil olgusunun iki yönlü bir incelemeyle ele alınabileceğine inanır: 1 . kavrambilim sel inceleme: Gösterenlerden, anlatımdan, sözdizimsel yapılardan kalkılarak gösterilenlerin, anlamsal yapıların belir lenmesi. 2. adbilimsel inceleme: Gösterilenden, anlamsal yapı lardan kalkılarak anlatımın; gösterenlerin, sözdizimsel yapıla rın belirlenmesi. B. Pottier sözdizimsel yapıların çözümlemesinde dizim (iş leyiş birimi), çekirdek (en küçük bildirişim birimi), sözce (sözceleme birimi) ve metinsel dizi (paragraf, bölüm, vb.) ayırt eder ve bu birimlerin birbirleriyle aşamalı olarak bağlantılı oldu ğunu söyler. Anlamsal yapıların çözümlenmesindeyse, sesbilim yönte minin, ses düzeyindeki en küçük ayırıcı özellikleri (sesbirimd k ) saptama çalışmasından yararlanarak, anlşm evreninin d’>

92

X X . Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebiiim Kuramları

zenlenişini belirlemeye yönelir ve sözcüklerin anlam boyutun daki en küçük ayırt edid birimlerini (anlambirimcik) araştırır. 5 B. Pottieı'ye göre, bir sesbirim nasıl ay ın a özelliklerden oluşu- : yorsa, bir sözcük de anlambirimcik diye adlandırılan en küçük j anlamlı birimlerden oluşur. Bu konuda, "oturacaklar dizgesi" üstüne yaptığı anlambirimcik çözümlemesi, yapısal anlambilimin gelişmesinde önemli bir aşamadır. Bu çözümlemenin;! özünü yansıtan birkaç örnek verebiliriz: ; sandalye: "oturmak için", "kolluksuz", "arkalıklı", "tek kişilik", koltuk "oturmak için", "kolluklu", "arkalıklı", "tek kişilik", kanepe: "oturmak için", "kolluklü", "arkalıklı", "çok kişilik". piri: "oturmak için", "kolluksuz", "arkalıksız", "tek kişilik".

-5 vf

B. Pottier anlambirimcik çözümlemeleri sonucunda değiş- i ken anlambirimcikler ile değişmez anlambirimcikleri saptar; ] değişmez anlambirimcikleri de özgül anlambirimciklere ve ) . genel anlambirimciklere ayırır. j Yapısal dilbilimin anlambilimdeki en güçlü uygulayıala - 1 nndan biri olan B- Pottier, geliştirdiği anlambilim yöntemini, | çeşitli dilbilgisel özelliklere, dillerin sınıflandırılmasına, tümel- ; lerin saptanmasına, vb'ne uygulamasıyla ün kazanmıştır. Ayn- j ca, Roman dilleri (özellikle İspanyolca) ve Amerika yerli dille- 1 riyle ilgili çalışmaları da vardır. j B. Pottier'nin yapıdan arasında şunları sayabiliriz: Systêmar| tique des éléments de relation. Étude de morphosyntaxe structurales romane (Bağıntı Öğelerinin Dizgesel Düzeni. Roman Dillerinin | Yapısal Biçimbilim-Sözdizim İncelemesi) [1962]; Introduction à'ij l'étude des structures grammaticales fondam entales (Temel Dilbilgi-| sel Yapıların İncelemesine Giriş) [1962]; Recherches sur l'anadyset sémantique en linguistique et en traduction mécanique (Dilbilimdel ve Makineli Çeviride Anlamsal Çözümleme Üstüne Araştırmacı lar) [1963]; Introduction à l'étude de la philologie hispanique: phoné-i tique et phonologie espagnole (İspanyol Filolojisi İncelemesine Gi-1 riş: İsyanyolca'nın Sesbilgisi ve Sesbilimi) 11965]; Présentation d eİ la linguistique, fondem ents d'une théorie (Dilbilimin Sunuluşu. B iri

Dilbilim Kuramları

93

ÍCuramm Temelleri) [1967]; Grammaire de l'espagnol (İspanyolfca'mn Dilbilgisi) [1969]; Introduction à l'étude linguistique de l'es pagnol (İspanyolca'nın Dilbilimsel İncelemesine Giriş) [1972]; yönetiminde hazırlanan ortak yapıt Le langage (Dil) [1973]; Lin guistique générale: Théorie et description (Genel Dilbilim. Kuram Ve Betimleme) [1974]; yönetiminde hazırlanan ortak yapıt Les Sciences du langage en France au XXe siècle (Fransa'da XX. yy'da ©il Bilimleri) [1980,2 cilt; yeni baskı 1992]; America latina en sus Şenguas indígenas (Yerli Dilleriyle Latin Amerika) [1983]; Théorie et analyse en linguistique (Dilbilimde Kuram ve Çözümleme) ©987]; Sémantique générale (Genel Anlambilim) [1992].

Dilbilimin Dallan, Uygulama Alanları ve Dilbilimde Yeni Yönelişler

Çağdaş dilbilim tarihinde bu' bölüme kadar ele aldığımız çeşitli akımların, okulların ya da tek tek araştırmacıların üret tikleri kuramlara Bağlı ilke, kavram ve yöntemleri incelerken daha çok dilin ya da dillerin yapısına ilişkin, diliçi' düzenlenişi ortaya çıkarmaya çalışan dilbiliüı dallan üstünde durduk: ses bilim (ve sesbilgisi), sözdizim (ya da tümcebilim), biçimbilim, sözlükbilim (ya da sözcükbilim), anlambilim. (Dilin "sözceleme" boyutuyla ilgili olarak bkz. yukanda Emile Benveniste bolümü ile aşağıda edimbilim altbölümü; dilin "metinsel düzen"i ile ilgili olarak dâ bkz. aşağıda metindilbilim alt bölümü.) Bu bölümleme içindeki yaklaşım içimlerinin genel olarak dille ilgili olgulara, etkinliklere uygulanmasıyla ve/ya da dilbietkinlik alarilan doğdu, hem de dilbilimle doğrudan bağlantılı yeni bilim dallan gündeme geldi: uzamdilbilim, toplumdilbilim, budundilbilim, ruhdilbilim, uygulamalı dilbilim, metin dilbilim, çeviribilim, edimbilim. Şimdi hem dilbilimin içinde hem de dilbilimin yamnda yer alan bu araştırma alanlarım tek tek ele alarak ayına nitelikleri ni belirlemeye ve söz konusu alanlarda özellikle son yıllarda gerçekleştirilen temel nitelikli kuramsal ve uygulamak araştırmalan belirtmeye çalışalım.• • uzamdilbilim (Fr. geolinguistique). Coğrafi kökenleri fark lı bireylerin ya da toplulukların bir dili kullanmalannda görü-

Dilbilim Kuramları

\

95

len değişiklikleri inceleyen bu bilim dalma dilbilimsel coğraf ya (Fr. géographie linguistique) adı da verilmektedir. Aslında kar şılaştırmalı dilbilgisinin bir uzantısı olan ve bu niteliğiyle eski bir bilim dalı olarak da kabul edilen dilbilimsel coğrafya ya da yeni adlandırmasıyla uzamdilbilim alamnda özellikle son otuz yıl içinde yoğun çalışmalar yapılmakta, hem gündelik dilde hem de siyaset alanında sık sık gündeme gelen dilsel kavram lar uzamdilbilim açısından tanımlanmaya çalışılmaktadır: ulu sal dil ya da resmi dil, lehçe ya da ağız, argo ve jargon, birey sel kullanım, karma dil, sabir, kreol, piçin, ikidillilik, çokdillilik. ' Bu alanda Söz konusu kavramlara yönelik araştırma ya panlar arasında özellikle şu adlan belirtebiliriz: -Pierre Gui raud: L'argot (Argo) 11966]; -William Labov (doğ. 1927): Langrnge in theln n er City: Studiesin the Black English (1972; Fransız ca çevirisi: Le parler ordinaire: la langue dans les ghettos noirs des États-Unis [Bayağı Konuşma: A-BIYnde Zenci Getolanndaki Dil, 1978; yeni baskı> 1993] ); -A. Valdman: Le créole: structure, statut et origine (Kreol: Yapısı, Statüsü ve Kökeni) [1978]; -J. Pohl: Les variations régionales du français: études belges (Fransız ca'nın Bölgesel Değişkenlikleri: Belçika'ya İlişkin İncelemeler) [1979]; -J, F. Hamersv^ M. H A. Blanc: Bilingualité et bilin guisme (1983; jgözden geçirilmiş İngilizce çevirisi: Büinguality and Bilinguism, 1989); -Y. Roberge ve M. ÎV Vianet: La variation dialectale en grammaire universelle (Evrensel Dilbilgisinde Lehçesel Değişkenlik) [1986]; -Gabriel Guillaume; Langages et langue: de la dialectologie à lasystém atique (Dilyetileri ve Dil: Lehçebilimden Dizgeselliğe) [1987]; -J. Holm: Pidgins and C reoles (Picinler ve Kreoller) [1989].• • toplumdilbilim ya da sosyolengüistik (Ft. sociolinguis Dilsel yapılar ile toplumsal yapılann eşdeğişirliğmdeki düzenli yanlan ortaya koymaya çalışan ve neden sonuç ilişkileri ni araştıran bu dalm, budundilbilim, dil toplumbilimi, uzamdil bilim ve lehçebilimle kesiştiği noktalar vardır Topluıpdilbilim, toplumsal veri olarak konuşucunun durumunu (sözgelimi emik kökenini, yaşam düzeyini, mesleğini, vb.) ele alıp kullandığı dile tique).

96


bakabileceği gibi, dinleyicinin bakış açısına yerleşip konuşucu-.' nun dinleyiciye yönelttiği bildiriyi (sözceyi) bu takış açısından da değerlendirebilir. Ayrıca, doğrudan doğruya toplumsal özel likler taşıyan söylemlerin içeriğiyle de ilgilenir: Sözgelimi siyasal ya da teknik sözcük dağarcıkları üstüne araştırmalar yapar. , Toplumdilbilim araştırmalarında üzerinde durulan bir baş ka nokta da bildirişim eyleminin hangi koşullarda gerçekleşti ğidir. Gerçekten de belli bir toplumsal statüde yer alan ve eği timli olan bir bireyin konuşma biçimi, karşısındaki dinleyicinin toplumsal statüsüne ve eğitimine göre değişiklik gösterir. Bu nedenle, toplumdilbilimci, üstünde çalışacağı söylem türleriniayırt eder; çünkü, dildeki değişkenliklerin saptanmasında bü söylem türlerinin bilinmesinin gerektiğine inanır. Böylece, bir yandan, konuşucunun, bildirisini hangi amaçla ürettiği (sözceleme koşullarının belirlenmesi) araştırılır, bir yandan da üretti ği söylem çözümlenir. x Öte yandan, dil hakkmdaki kuralcı değerlendirmeler), kişi lerin dilsel davranışlarını yönlendirme amaçlı sözler, dil planla ması, ikidillilik, çökdillilik ve dil siyaseti sorunları da toplumdilbilimin son yıllardaki inceleme konulan arasında yer ahr. Toplumdilbilimdler arasında şu araştarmacılan belirtebili riz: -William Labov: The Social Stratification o f English in New York City (New York City'de İngilizce'nin Toplumsal Katmanlaşması) [1966]; Sociolinguistic Patterns (1972); yönetiminde hazırlanan Locating language in Time and Space (1980); -Joshua A. Fishman: Sociolinguistique (Toplumdilbilim) [1971; İngilizce özgün metin den önce yayımlanan Fransızca çeviri]; -Dell Hymes: Founda tions in Sociolinguistics (Toplumdilbilimin Temelleri) ,[İ974J; ‘-D. Sankoff (yön.): Linguistic Variation: M odels and Methods (Dilsel Değişkenlik: Örnekçeler ve Yöntemler) [1978]; —P. Thibault: Le français parlé: études sociolinguistiqites (Konuşulan Fransızca: Toplumdilbilimsel İncelemeler) [1979]; -L , Milroy: Language and Social Networks (Dil ve Toplumsal Ağlar) [1980]; - Christian Bachmann, Jacqueline Lindenfeld ve Jacky Simonin: Langage et com munications sociales (Dil ve Toplumsal Bildirişimler) [1981]; -C. Goodwin: Conversational Organisation (1981); -John Gumperz: Languageand Social Identity (Dil ve Toplumsal Kimlik) [1982].

Dilbilim Kuramları

97

• budundilbilim ya da etnolengüistik (Fr. ethnolinguis tique). Dil ile kültür ve dil ile toplum arasındaki ilişkileri araştı ran bu dal kimi uzmanlara göre, toplumdilbilimin başvurduğu toplumsal özellikli birçok değişmez etkenden en azından birini (sözgelimi "ulus", "budun" [kavim], vb.) kullanması nedeniyle toplumdilbilimin özel bir durumu olarak görülür; kimi uzman lara göre de, topltirüdilbilim "karmaşık yapılı" "uygar" toplumlarîa, budundilbilim ise "yalın yapılı" "ilkel" toplümlarla ilgilenir. * ruhdilbilim ya da psikolengüistik (Fr. psycholinguis tique). Dilin edinilmesinde ve kullanılmasında etkili ruhsal süreçleri inceleyen dal. Bu kavram ilk kez Charles Egerton Osgood ve Thomas A. Sebeok'un yönetiminde hazırlanan Psycholinguistics (1954) adlı kitapta kullanılmıştır. 1960'lı yıllarda, N. Chomsky'nin konuşucuların edinçine dayalı bir örnekçe oluşturma çabalarına (bkz. yukarıda Noam Chomsky ve Üretici-Dönüşümsel D ilbilgisi bölümü) bağlı olarak hızlı bir gelişme gösteren ruhdilbilim araştırmaları 1980'li yıllarda insan zihninin yaşadığı süreçleri betimlemeyi ve açıklamayı amaçlayan bilişsel bilimlerin (kognitif bilimler) et kisi altına girmiştir. Ruhdilbilimciler çalışmalarını günümüzde özellikle şu alanlarda yoğunlaştırmışlardır: Sözcelerin bireyler tarafından üretiliş süreçleri; bireylerin üretmek istedikleri sözcelere anlam yükleyiş süreçleri (yani konuşucunun bir anlam iletme isteğin den bir tümce kurma aşamasına geçmesi sureci); üretilen sözce lerin yorumlanması süreçleri (dinleyicinin tümcelerdeki öğeleri zihinsel olarak bölümleme ve saptama biçimi); yorumlama sü recinde dilsel bilgiler ile ansiklopedik bilgilerin payı; dilsel öğe lerin (sözcük, tümce, metin) bellekte varoluş biçimi; çocuğun doğuşundan itibaren gelişmesi boyunca dili edinme süred; bir çok dili kullanan konuşucuların, bu çeşitli dilleri belleklerinde depolayış biçimleri; dil bozukluksan, ruhsal bozukluklar ve be yin yapısındaki bozunlar (lezyonlar) arasındaki ilişkiler; vb. Ruhdilbilim alamndaki bu ve benzeri sorunlarla ilgili çalış malar yapan araştırmacılar arâşında özellikle şu adları belirte

98


biliriz:-B. Buttenvorth (yön.): Language Production (Dil Üretimi) '{2 dit, 1980-1983]; -Jean-Paul Bronckart, Michèle Kail, Georges Noizet: Psycholinguistique de l'enfant: recherches Sur l'acquisition du langage (Çocuğun RuhdilbiUmi: Dilin Edinilmesi Üstüne Araştırmalar) [1983J;-J.-A. Rondal ve J.-P. Thibaut (yön.): Problèmes de psycholinguistique (Rxàidûbüim Sorunları) [1987]; -W. J. M: Levelt: Speaking; Prom Intention to Articulation (1989); -R. Kolinsky, J. Morais ve J. Segui (yön.): La reconnaissance de# mots dans les différentes modalités sensorielles: études de psycholin? guistique cognitive (1993); D. Bassano; J. Caron; E. Mathei; J.-E

Richard; C. Bonnet; R. Ghigtione; P. N. Johnson-Laird; F. Bres son; M.-F. Erlich; H. Tardieu; M. Cavazza; M. Fayôl; J.-E. Goinbert; P. Lecocq; L. Sprenger-Charolles; D; Zagar; vb. (Ayndt bkz. yukarıda Roman Jakobson bölümü.) • uygulamalı dilbilim (Fr. linguistique appliquee). \yilin top yaşamında hemen her yerde var olması nedeniyle uygulat malı dilbilim de çok farklı alanlarda etkisini duyurur, Daha doğrusu, dilbilimsel araştırmaların ortaya koyduğu kavram, il ke ve yöntemlerden değişik alanlarda, farklı amaçlarla yararla-; nılır: Sözgelimi anadilfoin ya da yabana dillerin öğretiminde, dilbilim yöntemlerimin uyguianması söz konusudur; birçok ülkede neksel "gramer" yaklaşımı yerine çağdaş dilbilim yöntemlerine başvurulur; dillerin öğretimi aşamasında dilbilimin ilke ve kav ramlarından yararlanılarak özetim yöntemleri (sözgelimi gârsel-işitsel yöntemler) hazırlanır; sözlük yapımında dilbilim il keleri uygulanır; sağır ve dilsizlerin eğitiminde ya da bir kaza, bir hastalık sonucu konuşma yitimine uğramış olanların yeni' den eğitiminde dilbilim araştırmalarının ortaya koyduğu veri lerden yararlanılır. Ama günümüzde bilişinim (enformatiğm) gelişmesi sonu cunda uygulamalı dilbilim terimi ve dianı da yerim giderek dil sanayileri terimine ve alanına bıraktı: bilgisayar yardımıyla öğ retim; otomatik çeviri; bilgisayar aracılığıyla terimler açısından veri bankalarının oluşturulması; bilgisayar yardımıyla çeşitli "işlevsel" metinlerin (mektup, hava raporu bülteni, özet metin, lum

Dilbilim Kuramları

99

vb.) otomatik olarak oluşturulması, vb. Bugün artık bilişim ile dilbilimin kaynaşması nedeniyle bilişimse! dilbilimden (Fr. linguistique informatique) sö2 edilmektedir. • metindilbilim ya da metin dilbilimi (Fr. linguistique textuelle). Dilbilimin daha çok sözlü dile ve tümœ düzeyine uyguladığı çözünüeme yöntemlerinin yazdı dile, tümceötesi birimle re (daha çok yazınsal metinlere) uygulanması sonucu gelişen metindilbiHm (ya da metin dilbilgisi) bir metnin bütünlüğünü, birliğini yaratan bağlantıları ve tutarülıklan inceler. Bağ lantılar, birmetinddd (özdlikle yazınsal metinlerdeki) sözcelerin (yu da tümcelerin) çizgisel olarak eklemleniş biçimlerinin araştırılmasıyla ortaya konur. Tutarlılıklar ise, söylem türüne göıte, metnin bütününün düzenlenmesinde etkili oÎan,uyulmasıgerekUzonmhduklannaraştırılmasıjdabelirlcmir. Metindilbilimin yapısal dilbilimle, üretici dindiğimle ilgisi olduğu gibi/ göstergebilim, yazınbilim, anlatıbilim, aıdambUim, edimbilim araştınnalanyla da yakın bağlantısı vardır. Sözgeli-, mi Janos Sandor Petöfi (doğ. 1931), geliştirdiği metindilbilimde üretici dilbilgisinin savlan ile matematiksel mantıktan esinle nen bir anlambilim kuramını kaynaştırma çabası içine girmiş ve çizgisel olmayan bir derin anlam yapısı, yüzeysel yapıya geçmeyi sağlayan dönüştürüm kuralları ve metnin gönderen lerle bağlantısını kurmaya yarayan genişlemeli bir anlam bileş kesi belirlemiştir. ; . Metindilbilim alanında çalışmalar yapan öteki araştırmacı lar arasında özellikle şu kişileri ibelirtebiliriz: -Teun A. Van Dijjk: Some Aspects ö f Text Çramntatş (Metin Dilbilgisinin Bazı Özellikleri) [1972]; Text and Context (Metin ve Bağlam) [1977]; Robert de Beaugrande ve Wolfgang Dressier: Introduction to Text Linguistics (Metindilbilime Giriş) [1987]; -Jean-Michel Adam: É érm its à jr linguistique textuelle XMetinsel UiMlirti İlke leri) {1990]; Les textes: types et prototypes (1992); Dominique MaingUeneàu: Éléments de linguistique pour le texte littéraire (Ya zınsal Metin İçin Dilbilim İlkeleri) [1986; gözden geçirilmiş ve genişletilmiş 3. baŞkı, 1993]. (Ayrıca bkz. ileride GöştergebUim Kuramlanna Genel Bir Yaklaşım'm S. altbölümü.)

100


çeviribilim (Fr. traductologie). Çeviri etkinliğinde kalkış dili ile vanş dili arasında ortaya çıkan sorunları saptamaya ve bunlara çözüm getirmeye çalışan, ya da doğrudan doğruya çe* viri metinlerin gözlemlenebilir özelliklerini betimleyen, değer-ş lendiren, sınıflandıran ve dizgeleştiren, bu amaçla da dilbilim; göstergebilim, yorumbilim, dil felsefesi, toplumbilim, edimbi* lim, söylem çözümlemesi gibi alanlardaki kuramsal yaklaşım lardan yararlanan, son yıllardaysa, çeviri sürecinin bilişse (kognitif) boyutunu araştıran bilim dalı. Hem kültürlerarası ilişküerde hem de uluslararası ilişkiler de çevirinin öneminin artmasına bağlı olarak, çeviri kuramla-* nnda da son yıllarda büyük, hızlı gelişmeler oldu. Çeviribilimkarma bir bilim dalı, olma durumundan kalkarak kendi ilk^ kavram ve yöntemlerini üretmeye çalışan bağımsız bir bilindi dalı olma çabası içine girdi.1 Biz burada, konumuz (çağdaş dilbilim) gereği, çeviribilimi,; yalnızca dil ve dilyetisi kuramlarından etkilenmesi açısından ele alacağız ve daha çok dilbilim yöntemlerini çeviri alanına;

■i

Özellikle 1940'h yıllardan başlayarak, daha çok da dil ku ramlarının yaratıcıları yâ da yakından izleyicileri, yani dilbi limciler, çeviri işlemi konusunda kimi kez son derece büyük g e-1 nellemelere yönelen kimi kez de özel ayrıntılara inen kuramsa^ ve uygulamalı çalışmalar yapmaya başladılar. Şimdi bu çalış maların önde gelenlerine, temel özellikleriyle değinelim. Son derece geniş, genel, tümükapsayıcı, evrensel, sınıflan-.; dinci kuramsal yaklaşımlara büyük tutkusu olan Roman Jakob-| son (bkz. yukarida Roman Jakobson bölümü) 1959 yılında ya-| yımladığı "On linguistic aspects of translatioh"12 ('"Çevirinin] Dilbilimsel Özellikleri Üstüne") adlı yazısında dildeki her çeşit-i etkinliği bir "çeviri" olarak değerlendirdi^ ve çevirinin dilbilimi 1

1 Çeviribilim konusundaki kuramsal yaklaşımlar için aynça bkz,: M. Rıfat (yay.’l haz.), R. Aksoy, I. Bengi, N. Kuran, S. Karantay, Çeviri ve Çeviri Kuramt Üstüne] Söylemler, İstanbul, Düzlem Yay., 1995. ^ 2 R. A. Brower (yön.), On Translation, Cambridge, Mass., Harvard University Press, ' s. 232-239; Fransızca çevirisi: R. Jakobson, "Aspects linguistiques de la traduc*| tion". Essais de linguistique générale, Paris, Minuit, 1963, Points dizisi, 1970, s. 78-86.1

Dilbilim Kuramları

101

1. diliçi çeviri (İng. intralingual translation ya da reword ing)3: dilsel göstergelerin aynı dilin göstergeleriyle yorumlan ması; ■ . , ' 2. dillerarası çeviri (İng. interlingual translation ya da trans* lation proper)4: dilsel göstergelerin başka bir dil araalığıyla yo rumlanması; 3. göstergelerarası çeviri (İng. intersemiotic translation ya da transmutation)5: dilsel göstergelerin dildışı gösterge dizgeleriyle yorumlanması.6 R. Jakobson'un çeviriye kuramsal açıdan yöneldiği yıllarda dilbilim ile çeviri etkinliğinin gerçek bir işbirliğini ortaya koyan yani çeviri işlemleri üstüne dizgesel bir düşünce geliştirerek bir çeviri yöntemi yaratmaya çalışan araştırmacılar da görüldü. Bunların arasmda özellikle şu adlan sayabiliriz: -A . V. Federov: Rusça temel yapıtı Vvedenie b teorin perevoda (Çeviri Kuranıma Giriş) [1953]; -Çekçe yazdığı yazınsal çeviri kuramı ve uygula ması konusundaki yapıtlarıyla tamnan Jiïi Levÿ; -Alfred Mal blanc: Karşılaştırmalı dilbilime dayalı bir çeviri kuramı ortaya koyan Pour une stylistique comparée du français et de l'allemand (Fransızca ile Almanca'nın Karşılaştırmalı Biçembilimi İçin) [1944; 2. baskı, 1961]; -Jean-Paul Vinay ve Jean Darbelnet: Stylistique comparée du français et de l'anglais (Fransızca ve İngi lizce'nin Karşılaştırmalı Biçembilimi) [1958; gözden geçirilmiş ve düzeltilmiş yeni baskı, 1973]. Özellikle J.-P. Vinay ve J. DarbelneFnin bir çeviri yöntemi sunmayı amaçlayan yapıtı, dilbilim ile çeviri etkinliği alanında ki işbirliğinin en belirgin örneğidir. Bunca yıl sonra, günümüz de bile, çeviri öğretimi dalında bilimsel yöptem öneren çalışma ların ender örneklerinden biri olarak kabul edilir. Söz konusu iki araştırmacı bir dilden öbür dile yapılacak anlam aktarımı nın dolaylı ve dolaysız yedi farklı işlemle gerçekleştirilebilece ğini ve çevirmenin, karşılaştığı güçlüğe göre bu yedi işlemden birine başvurabileceğini göstermiştir: 3 ?r. traduction intralingttalé y i da reformulation. 4 Fr. traduction interlinguale ya da traduction proprement dite. 5 Fr. traduction iriiersémiotique ya da transmutation. 6 Bu sınıflandırma konusunda daha ayrıntılı bilgi için bkz.: M. Rifat, Home Semioticus, İstanbul, Yapı Kredi Yay., İ993,2. baskı, 1996, s. 39-45. j

102

X X . Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebiliriı Kuramları

A. Dolaysız çeviri işlekleri: İ. aktarma (Fr. emprunt; İng. borromngîi , 2. öyküntü (Fr. ve İng. calque); 3. sözcüğü sözcüğüne çeviri (Fr. traduction littérale; İng. literal translation);

B. Dolaylı çeviri işlemleri: 4. Biçim değiştirme ya da sözcük türü değiştirme (Fr. ve İng. transposition); 5. Bakış açısı değiştirme (Fr. ve İng.modulation) 6 . eşdeğerlik (Fr.équivalence; İng. équivalence)} 7. uyarlama (Fr. ve İng. adaptation).7 Daha sonraki yıllarda da, çeviri üstüne hem kesin, bilimsel,: matematiksel anlamda kuramsal çalışmalar (sözgeliıiıi bügisa-; yarh çeviri programlarına ilişkin kuramlar) hem de çeviri ala-! tundaki bilgüeri düzenli, dizgeli bir biçimde ortaya koymaya; çalışan ve çeviri olgularını betimlemeye, sınıflandırmaya, açikr lamaya yönelen geniş anlamıyla kuramsal çalışmalar yapıldı^ Gerçekten de özellikle 1960'lı yıUaıda bilimsel düzlemde dilbi* limin yükselişi, teknik düzlemdeyse bilişimin gelişmesi, çeviri.' etkinliği konusundaki düşünce biçimlerim büyük ölçüde etkile-^ di. Uygulama açısmdan çevirmenleri]* bazıları dilbilime, kesin»; lik sağlayan bir yöntem olarak başvururlarken/bazılan da dil^ bilimsel yaklaşımları dışlıyorlardı. Ama kuramsal düzlemde) dübilimin çevirikuramlan üstünde köklü, kaba bir etkisi oldu. Öncelikle de dilbilimsel yapısalcılık akımı, hem Avru pa'daki hem A.BİD'ndeki çeviri kuramı çalışmalarını yönlen dirdi. Buna örnek olarak Eugene A. Nida'nın araştırmalarını gösterebiliriz: Toward a Science.of *Eranslating (Bir Çeviri Bilimine Doğru) [1964]; The Theory and Practice o f î translation (Çevirinin Kuramı ve Uygulaması) [1969; Charles R Taber ile birlikte]. 1960'h yıllardan başlayarak da çeviri kuramını bir dilyetisi kuramına bağlama gereği duyan araştırmacıların yayınlarında, yaklaşım biçimlerinde bir farklılaşma görüldü. Bu kuramcılar.

7 J.-P. Vjnay ve J. Darbelnernlh bu yedi çeviri işlemi konüsunda daha ayrıntılı bilgi ,; için bkz.: M Rifat, "Göstergebilimsel Açıdaıi Çeviri Etkinliği, Çeviri Kuramı ve | Çeviri Kuramının Kuramı'', Çeviri ve Çeviri Kuramı Üstüne Söylemler, a.g.y., s. 58-62. i

1

Dilbilim Kutandan

103

arasında Özellikle şu kişileri belirtebiliriz: -Georges Mounin (1910-1993): Daha çok işlevsel dilbilim doğrultusunu benimseyen bu kuramcının çeviri konusundaki başlıca çalışmaları şunlardır: Les Bettes infidèles (1955); Les prcMèmesthéoriqiæs de In troduction (Çevirinin Kuramsal Sorunları) [İ9631; La machine à traduire. His toire des problèmes linguistiques [ÇeviriMakinesi. Dilbilimsel So runların Tarihçesi) [1964); Tepm e storia della traduzione (Çevirinin Kuramı ve Tarihçesi) [1965]; Linguistique et traduction (Dilbilim ve Çeviri) [1976); -John C. Catford: A Unguistic Theory o f Translation (Çevirinin Bir Dilbilimsel Kuramı) [19651; -Henri Meschonnic. Pour la poétique II. Épistémologie de l'écriture. Poétique de la traduc tion (Yazmbilim İçin IL Yazi'nin Bilimkurami. Çevirinin Yazmbilimi) [1973]; -George Steinen Afier Babel: Aspects o f Lqnguage and Translation (Babil Sonrası: Dilin ve Çevirinin Özellikleri) [1975]; -Louis G. Kelly: thèTrue Interpréter: AHistöry c f Translation Theory and Practice in the Yîest [1979]; -Peter Newmarlc Approaches to Translation (Çeviriye Yaklaşım Biçimlai) [1982]; A Textbock o f Translation (Çevirinin Elkitabı) [1988]; -Jean-René Ladmiral8 (doğ. 1942): Traduire. Théorèmes pour la traduction (Çeviri Yapmak: Çeviri İçin Teoremler) [1979; gözden geçirilmiş ve yeni bir önsözle ge nişletilmiş 2. baskı, 1994]; "Tiraductologiques" (Çeviribilimlerin Bilimi) [1987]; "Sourders et dblistes ("Kaynak Metin Yanlılan ve Erek Metin Yanlılan") [1993]; "Lé traducteur et l'ordinateur" ("Çevirmen ve Bilgisayar") [1994]; Lai traductobgie: de la linguistiquè à la philosophie (Çeviribilim: Dilbilimden Felsefeye) [1994]; "Pour une psychologie de la traduction" ("Çevirinin Bir Ruhbili mi İçin") [1996]; "Les 4 âges dé la traduction. Réflexions sur une diachronie de la théorie de la traduction" ("Çevirinin 4 Dö nemi. Çeviri Kuramının Bir Artsüremi Üstüne Düşünceler") [1997]; -Jacqueline Guillemin-Flescher: Syntaxe comparée du fran çais et de l'anglais: problèmes de traduction (Fransızca ile İngiliz ce'nin Karşılaştırmak Sözdizimi: Çeviri Sorunlan) [1981] -Antoine Berman (1942-1991): L’épreuve de l'étranger. Culture et traduction dans l'Allemagne romantique (1984); Pour m e critique des traductions: John Donne (Bir Çeviri Eleştirisi İçin: John Donne) [1995]. ( 8 J.-R. Ladmiral'm çeviribilimin evrelerine yaklaşım biçimi için bkz.: M. Rifat, a.g.y., s. 62-65. ;

10 4

XX . Yüzyılda Dilbilim ve GQ^tergebilim Kuramları

Çeviri alanındaki evrime koşut olarak son yıllarda çeviri kuramlarının daha, çok çeviri eleştirisi âlanmda yoğunlaştığıy«| .araştırmacıların dil kuramlarının yanı ara felsefe, toplumbilim; göstergebilim, yorumbilim ve edimbilimden de yararlandıklari görüldü. Bu çalışmalarda da genelde iki yaklaşım ağır bashs Çevirilerin eleştirisini konu alâıi ve niteliksel bir değer yârgış^ na dayanan yaklaşım ile gözlemlenebilir olguların dizgeleştiri^ meşine dayah yaklaşım. Birinci yaklaşımı benimseyen "değerlendirme" yanhlannıil birçoğu Walter Benjamin'in (1892-1940) "Die Aufgabe dd| Übersetzers" ("Çevirmenin Görevi") [1923] başlıklı yazismdŞ ortaya koyduğu ölçütleri benimser. Doğal dillerin ötesinde bir dilyetisinin arayışı içinde olan W. Benjamin, çeviriyi, ÿabançi dil aracılığıyla hem anadilini dönüştüren hem dé özgün yapıtş değişikliğe uğratan bir değişim olarak görür. Sözgelimi, H.! Meschonnic üe A. Berman çalışmalarında büyük ölçüde W. Benjamin'in yanında yer ahrlar. Bu birinci yaklaşımı benimse yenler, daha çok, nitelikli bir çevirinin ölçütlerini tanımlamayı amaç edinmişlerdir: W. Benjamin "çevirmenin görevi"nden söz ederken, A. Berman "çevirmenin hedefi" deyişini kullanır. İkinci yaklaşımı benimseyenlerse, çevirilerin eleştiririni yapmaktan çok, çeviri metinlerin yansız gözlemlenmesine yöı nefirler ve çevirmenlerin çeviri eylemindeki değişmez öğeleri tanımlamaya çalışırlar. Buyurucu değil de tümdengelimli bir yaklaşım söz konusudur burada. Bu yaklaşım da, uygulamalar açısından farklılıklar göstenhekle birlikte, çeviriyi konu alan üç alanda kendini duyurur: toplumbilimde, çevirilerin tarihinde ve dilbilimde. Üç alandaki araştırmaların ortak özelliği de ku ramın betimlemeden kaynaklanmasıdır. Sözgelimi hem Gideon Toury^ (/« S&fçh o f a Theory o f Translation [Bir Çeviri Kuramı Arayışı] (1980) ile Tel Aviv Okulu'nun toplumbilimsel yaklaşı mı, heıri de José Lambért'in tarihsel yaklaşımı, ağırlığı betimlemeye verir ve özellikle çeviri metinlerin (çeviri ürünleri) oluş turduğu bütünü göz önünde bulundurur (bu iki araştırma ala9 G. Touıy'nin çeviribilim kuramı konusunda bkz.: I. Bengi, "Çeviribilinıde Bireysel Kuramlardan Geniş Ölçekli Bir Bakış Açısına Doğru9, Çevirine Çeviri Kuramı Üstü ne Söylemler, a.g.y:, s. 9-32.

Dilbilim Kuramları

105

m da bir dil kuramının dışında yér alır). Buna karşılık, J. Guillemin-Flescheı'in yaklaşımı bir dil kuramı içine oturur ve yalnız ca çeviri metinleri değil aynı zamanda özgün metinleri de ince leme alanına sokar. Ayrıca J. Guillemin-Flescher de yaklaşımım betimlemeye dayandırır ama öncelikle betimleme sürecinden bir kuram çıkarmaya çalışır. \i . Çeviribilim bugün artık kendi üke, kavram ve yöntemleri ni hızla geUştirecek Wğunsız bir bUim dalı olarak düzenlenme aşamasına girmiştir. Değişik dillerde çeviribilim sözlüklerinin ve ansiklopedilerinin yayımlanması da bunun açık bir kanıtı dır: -Jean Démanuelli ve Claude Demanuelli: La traduction: mode d'emploi. Glossaireanalytiqùe (Çeviri: Kullanım Kılavuzu. Analitik Sözlük) [1995]; -M öna Baker (yön.): Routledge Encyclopedia o f Translation Studies10 (Routledge Çeviri İncelemeleri Ansiklopedisi) [1998]. • edimbilim ya da pragmatik (Fr. pragmatique). Bir sözceyi üretildiği bağlamı içinde ele alan ve bu özelliğiyle de dilbilim deki temel yenilenmeyi gerçekleştiren dal (kuUammbilim de denir). Önceleri yalnızca bitmiş, kapalı, sonuçlanmış dilsel ürünleri yani sözceleri inceleyen dilbilimciler, dil felsefesi çalış malarının da etkisiyle sözceleri1üretme sürecini de sorgulama ya başlayınca, dilbilimde özellikle son otuz yıl içinde en önemli gelişmeleri sağladılar. Böylece, sözceleme diye adlandırılan, ki şinin belli sözceleri belli koşullarda üretme süreci ve olgusunun incelenmesi, özellikle tümcelerin anlamlarının kavranmasında önemli sonuçlar doğurdu. Başlangıçta dili kullanma koşulları nın (konuşucuların ruhsal güdülenmeleri, konuşucu ve dinleyi cilerin tepkileri, söylemin konusu, vb.) incelenmesi biçiminde ortaya çıkan ve bu yönüyle dilin anlamsal boyutunu araştıran anlambilim ile dilin biçimsel ve işlevsel yapısını araştıran sözdizimin bütünleyicisi olan edimbilim özellikle John Langshaw Austin (1911-1960) [How to do Things with Words, 1962] ile John Rogers Searle (doğ. 1932) [Speech Acts. An Essay in the Philosophy ofLanguage (Söz Edimleri. Bir Dil Felsefesi Denemesi), 1969] gi10 Bu ansiklopedide Türk çeviri geleneğiyle ilgili bölüm için bkz.: S. Paker, "Türkish Tradition'', s- 571-582.

106

XX . Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebjlim Kuramları

bi çözümleyici felsefecilerin ve mantıkçıların etkisiyle hızla g«| lişti: Yapılan incelemelerde söz edinti (Fr. acte de parole), gerçelŞ leştirici eylem (Fr. verbe performatif), önesürüm (Fr. assertion), sözceleme (Fr. énonciation) gibi kavramlar üstünde duruldu, i Edimbilim,ciler, bir tümcenin belirttiği anlam ile bir tümcej yi üretme olgusunun gösterdiği şeyin birbirinden ayırt edilme| gerektiğine inanırlar. Onlara göre bir tümcenin anlamı anca| bu iki özelliğin kaynaşmasıyla ortaya çıkabilir. Bir tümceni^ hangi bağlamda üretildiği bilinmezse bu tümcedeki kişi, uza:'1 zamanla ilgili bilimlerin- dinleyiciye/ okura neyi ilettiği tam ol rak anlaşılamaz. Çünkü bir yanda tümcenin anlamı, öbür y da da sözceleme işleminin bu anlama kattığı bir arti-anlam va: dır. Ancak bu iki düzlemin 'ayırt edilmesiyle, kullanım bo tundaki sorunsal, yani tümcenin, içerdiği anlamdan başka b: şeyi söyler durumda üretilmiş olması sorunu kavranabilir. Dentek ki, edimbilim, konuşucular arasmda sözceleme » resince kurulan ilişkileri incelediği gibi, bir dinleyicinin belli bağlamda bir sözceyi yorumlamak için yaptığı işlemleri di araştırır. Çünkü aynı sözce, meydana geliş durumuna göri farklı biçimlerde yorumlanabilir. Ayrıca insanlar, bir sözceyi ar| lamak için, yalnızca dil bilgilerine başvurmazlar, ayra zamanda dünya konusunda edinmiş olduklan "ansiklopedik" bilgiyi d| harekete geçirirler. Edimbilim açısmdan bu durumun da göl önünde bulımdurulması gerekir. Öte yandan, yukarıda belirttiğimiz gibi, edimbilim, b: metnin, söylediği şeyin altında bir başka şeyi de örtük olan belirtiyor olması durumunu da inceler. Yani bir dinleyici: kendisine belli bir bağlamda söylenen bir sözceden, örtük ol^| rak belirtilen bir anlam çıkarması da araştırılır. || Edimkilim ve sözceleme kurâmı alanında çalışmalar yapaljj bilim adamları arasmda özellikle şu kişileri belirtebiliriz: -Oa| wald Ducrot (doğ. 1930): Etire el ne pas dire (Söylemek ve Söyiel memek) [1972;12. baskı, 197?]; Ees échelles argumentatives (1980| Les mots du discours (Söylemin Sözcükleri) [1981;. başkalarıyl| bkliktè]; Vargurnentation dans la langue (Dilde Kanıtlama) [1983| Jean-Claude Anscombre ile birlikte]; Le dire et lé dît (Söylem! Eylemi vë Söylenen) [1985]; Logique/structure, énonciation (M ari

J

1

Dilbilim Kuramları ■

10 7

tık, Yapı, Sözceleme) [1989]; -François Récanati: La transparence et l'énonciation (Saydamlık ve Sözceleme) [1981]; -Catherine Kerbrat-Orecchioni: L'énonciation. De la subjectivité dans le lan gage (Sözceleme. Dilde Öznellik Üstüne) [1980]; U implicite (Ör tük Olan) [1986]; Les interactions verbales (3 dit; 1990-1994); -Antoine Culioli: Pour une linguistique de l'énonciation (Bir Söz celeme Dilbilimi İçin) [1990]; -Dominique Maingueneau: L'énonciation en linguistique française (Fransız Dilbiliminde Söz celeme) [1991]; H. Parret; J. M. Sadock; R. Zuber; G. Fauconnier; J. J. Katz!; R. M. Kempson; G. Lakoff; T. A. Van Dijk; D. Wunderlich; J. Simonin; C. Plantin; B. N. Gruitig; A. Berrendonnèr; S. Golopentia;J. Cervoni; vb.

GÖSTERGEBİLIM KURAMLARI

Göştergebilim Kuramlarına. Genel Bir Yaklaşım 'i ■

■

.

>

ı . G östergebilim in genel bir tanım ı.

İnsanların bildirleriyle anlaşmak için kullandıkları doğal diller (sözgelimi Türkçe), davranışlar, çeşitli jestler (el-kol-baş hareketleri), sağır-dilsiz aliabesi, görüntüler, trafik işaretleri, bir kentin uzamsal düzenlenişi, bir müzik yapıtı, bir resim, bir ti yatro gösterisi, bir film, reklam afişleri, moda, yazınsal yapıtlar, çeşitli bilim dilleri, tutkuların düzeni, bir ülkedeki ulaşım yolla rının yapısı, bir mimarlık düzenlemesi, kısacası bildirişim ama cı taşısın taşımasın her anlamlı bütün çeşitli birimlerden olu şan bir dizgedir. Gerçekleşme düzlemleri değişik olan bu diz gelerin birimleri de genelde, gösterge olarak adlandırılır. Yine çok genel olarak belirtecek olursak, anlamlı bütünleri, bir başka deyişle gösterge dizgelerini betimlemek, göstergelerin birbirleriyle kurdukları bağıntıları saptamak, anlamların eklemlenerek oluşma.biçimlerini bulmak, göstergeleri ve gösterge dizgelerini sınıflandırmak, ya da insanla insan, insanla doğa arasındaki et kileşimi açıklamak, bu amaçla da bilimkuramsal (epistemolojik), yöntembilimsel (metodolojik) v e betimsel (deskriptif) açıdan tümükapsayıcı, tutarlı ve yalın bir kuram oluşturmak gibi bir birinden farklı birçok araştırma Türkçe'de göştergebilim diye adlandırılan bir bilim daimin alanına girer. Ancak Türkçe'de göştergebilim terimiyle belirtilen bu bi lim dalı, kendi içinde, uygulama farklılıkları dışında, kuramsal açıdan da değişik yaklaşımları içerir. Bu bilim dalının günü müzdeki anlamı, göştergebilim terimini Oluşturan kavramların

112


("gösterge" ve "bilim ") anlamsal toplamına indirgenemez, başka deyişle, bu bilim dalı, yalnızca gösterge dizgelerini ine leyen bir dal olarak tanımlanamaz. Batı dillerinde genellikle: ayn terimle (sözgelimi Fransızca'da semiologie ve s£miotiqiç terimleriyle) karşılanan, kuramsal açıdan farklı iki etkinlik i nının Türkçe'de bir tek terim altında birleştirilmesi böyle sorun yaratmaktadır- Günümüzde doğrudan doğruya bildil şim amacıyla yaratılmış dizgelerdeki göstergeleri yine bildir şim sürecindeki işlevleri açısından aîteştıran ve dilbilimin 1*| timleme yöntemini kullanan etkinlik alanıyla (semiyoloji), b| dizge içindeki anlamların oluşumunu, üretiliş biçimini yenidi yapılandıran ve bu amaçla kendine özgü bir kuram geliştir« etkinlik alanını (semiyotik), Türkçe'de aynı terimle belirtilsell Göstergeleri bildirişim açısından inceleyen birinci etkinli yani semiyoloji, "gerçekçi" bir yaklaşımı benimsediğini söyl< yefek, doğada var olan gözlemlenebilir, somut, fiziksel nesne);; fi betimliyormuş gibi, "diT'e ve "dilyetisi"ne yüzeysel boyutjj (gözlemlenen.boyut) yaklaşır. Daha çok dilbilim yöntemleri! den yararlanan bu yaklaşım biçimi bildirişim g ö s te re b ilin diye de adlandırılır. İkind yaklaşımsa "dilyetisi"ni gözlemlenecek tek katman bir nesne olarak değil, oluşturulmuş, "inşa edilmiş", anlamsc katmanlardan kurulu bir bütün olarak görür ve onun üretdi biçimini anlamak için, kuruluşunu, oluşum sürecini yenide) kavramaya ve yeniden anlamlandırmaya çalışır. Bunu gerçek leştirirken de gözlemlenebilen dil olgularım betimlemekle yı nen bir tutum' olmayı değil, genel bir "dilyetisi" kuramım yş ratmayı, bir biliıpkuramı biçiminde düzenlenmeyi amaçlar, var ki, Türkçe'deki göstergebilim terimi bu ikmd yaklaşımı/i anlamıyla, yani göstergeleri inceleyen, betimleyen bilim dal anlamıyla hiç karşılamaz. Ancak, kendisini oluşturan sözcükle rin anlamsal toplamı dışında, göstergebilime gösterge dizgele rini inceleyen bilim dah anlamı yanı sıra, bir de anlamsal üne tim (anlamla[ndır]ma) olgusunu araştıran ve yemden yapılan dıran, bu amaçla da bilimkuramsal, yöntembilimsel ve be sel açıdan kendini kuran bir bilimsel yaklaşım anlamını d a e

Göstergebilim kuramları

. 113

lersek, anlamlama kuramı olan semiyotiki de belirtmiş oluruz. Bu ikinci yaklaşım da anlamlama göstergebilimi diye adlandı rılır. '

2. G östergeler kuram ının-ya da öğretisinin toynakları.

Kendi dışında bir Şeyi temsil eden ve dolayısıyla bu temsil ettiği şeyin yerini alabilecek nitelikte olan her çeşit biçim, nes ne, olgu, vb. dille ilgili bilimlerde genel olarak gösterge diye adlandırılır. Bu açıdan, sözcükler, simgeler, işaretler, vb. göster ge olarak görülür. Söz konusu kavram üstüne Eskiçağ'dan baş layarak çeşitli görüşler öne sürülmüş, Ijir göstergeler dizgesi olan dil üstüne çeşitli düşünceler ortaya atılmıştır. Stoacılar, gösterge üstüne düşünmüşler, Ortaçağdaki skolastik felsefe yapıtlarında da anlamlama biçimleriyle (modi significandt) ilgili önemli görüşler ileri sürülmüştür. Göstergeler kuramı, XVII. ve XVHI. yy'larda, usçu ve deneyimd felsefe dönemlerinde de gündeme getirildi. Genel bir dil ve anlam kuramının tasarlandığı bu dönemde İngiliz felsefe cisi John Loçke (1632-1704) dört Kitap'tart oluşan An Essay Con cerning Human Understanding (İnsan Anlığı Üstüne Bir Deneme) [1690] adlı yapıtında gösterge sorununa da yer verir ve "göster geler öğretisi" anlamına gelen semeiotike terimini kullanır Göstergeler kuramının J. Locke'tan sonraki temsilcisi Fran sız matematikçisi Jean Henri Lambert'dir (1728-1777). J. H. Lambett, iki ciltten oluşan Neues Organon iYeni Organon) [1764] adlı yapıtının bir bölümünü, düşüncelerin ve nesnelerin göste rilmesiyle ilgili öğretiye (semiotik) ayırır. J. H. Lambert bu bö lümde, özellikle doğal dillere ilişkin bildirişim dizgeleri üstün de durur ama, müzik, koreografi, arma, amblem, töfeh gibi dildışı gösterge dizgeleriyle ilgilenmekten de geri kalmaz. Göster gelerin dönüşümlerini ve birleşim kurallarını da inceler. Göstergeler öğretisi, J. Locke ve J, H. Lambert'in etkisiyle XIX. yy'da yeniden gündeme gelir: Özellikle PolonyalI Joseph Marie Hoene-Wronski'nin (1778-1848) ölümünden sonra ya-

114

3İSC. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları

yımlanan Philosophie du langage (Dil felsefesi) [1879] t lışması, İtalyan asilli Çek matematikçisi Bemhard Bolzanû'nü (1781-1848) Viisşenschafiskhre (Bilim Öğretisi) [1837] adlı, yap ve Edmund Husserl'in (1859-1938) 1890'da yazdığı ama anc 197(716 yayımlanan "Zur Logik der Zeichen (Semiotik)" ("Gi tergelerin Mantığı Üstüne [Göstergebilim]") başlıkli inceleme ile Logische Untersüchungeh’i (Mantıksal İncelemeler) [İS 1901] dilsel göstergelerle ve göstergeler kuramıyla ilgili gög lemler içerir. Göstergeler kuramınm ilk dönemi olarak adlandırabile ğimiz buçalışmalarda "semiotik" sözcüğüne rastlanmakta) da, genel göstergeler kuranımdan çok dile ilişkin bir gc ler kuramınm, bir dil felsefesinin geliştirildiği görülür.

3.

Ç ağdaş g ö stergebilim in ön cü leri: Charles Sanders P eirce v e Ferd in a n d de Sanssüre.

Çağdaş anlamdaki genel göstergebilimin birbirinden ha! bersiz. iki öncüsü vardır: Bunlardan biri Amerikalı (Ch. Peirce), öbürüyse Avrupalı'dır (E de Sayssure). • Göstergebilimin bağımsız bir bilim dalına dönüşm sağlayan kişi A.B.D.'li felsefeci, mantıkçı ve matematikçi Ch.! Peirce (Cambridge, Massachusetts, 1839- Milford, Pennsyl nia, 1914) olmuştur, Ch. S. Peirce, bütün'olguları kapsayan bi göstergeler kuramı tasarlamış ve mantıkla özdeşleştirdiği kurama, daha doğrusu "göstergelerin biçimsel öğretisi" "semiotic" adını vermiştir. 18794884 yıllan arasında Jo! Hopkins Üniversiteâ-nde mantık ve felsefe dersleri veren S. Parce'e göre, göstergebilim (semiotic) her çeşit bilimsel in lerne için bir başvuru çerçevesi oluşturan genel bir kuramd: Kurama, tasarladığı bu göstergebilimi de üç dala ayırır: 1 . (katışıksız) dilbilgisi; 2. gerçek anlamıyla mantık; 3. salt (ki hşıksız)sözbilim(retorik). Göstergebilim kuramıyla ilgili yazılarını belli bir kitapi toplamamıştır Ch. S. Peirce. Söz konusu yazılar, bilginin ölü mündçn on yedi yıl sonra Cöllected Papers o f Charles Sandı

Göstergebilim buramları

115

Peirce (Charles Sanders Peirce'ün Toplu Yazdan) [1931-1958; 8 cilt] adıyla yayımlanmaya başlamış ve Çh. S'. Peirce'ün göstergebilim açısından değeri ancak bu yâyımlandan sonra anlaşılmıştır. Yaklaşımııun en belirgin özelliği, gösterge kavramı için önerdiği tanım ve sınıflandırma biçimidir. Göstergebilimsel ol guların eksiksiz bir sınıflandırmasını yapmak isteyen Ch. S. Peirce, sonunda üçlüklere dayalı bir göstergeler dizelgesi oluş turur: Son aşamada da 10 üçlük ve 66 sınıf içeren bir gösterge-

Ch. S. Peirce'ün üçlü ayrımlarından en önemlilerini belirte cek olursak öncelikle gösterge kavramıyla ilgili şu tanımlaması nı "Bir gösterge [Ing. sign] ya da representamen, bîr kişi için, herhangi bir şeyin yerini, herhangi bir bakımdan ya da herhan gi bir sıfatla tutan bir şeydir. Birine yöneliktir, bir başka deyişle bu kişinin zihninde eşdeğerli bir gösterge ya da belki daha ge lişmiş bir gösterge yaratır. Yarattığı bu göstergeyi ben birinci göstergenin yorumlayanı [İng. interprétant] olarak adlandırıyo rum. Bu gösterge bir şeyin yerini tutar: yani nesnesinin [İng. object]. Söz konusu gösterge, bu nesnenin yerini, her bakımdan değil de, benim, kimi kez, representamen'in temeli diye adlan dırdığım bir çeşit düşünceye iletme bakımlımdan tutar. Buradaki "Düşünce" sözcüğünü, gündelik dilde-yaygın olan, bir tür Pla ton'^ anlamda ele almak gerekir." 1 Bu tanımda belirginleşen gösterge (representamen), yo rumlayan ve nesne kavranılan Ch. S. Peirce'ün en önemli üçlü ayrımlarından biridir. Yukarıda sözünü ettiğimiz, göstergebilimi üç dala ayırma işlemini de, Amerikalı felsefeci, représentamenin üç şeye bağlı olmasına dayandırır: teméle, nesneye ve yorumlayana. Ch. S. Peirce göstergelerin sınıflandırılmasında da üç ayrı üçlük belirler: "Göstergeler üç ayn üçlüğe göre bölümlenebilir. Birinci bö lümleme, göstergenin kendisinin yalın bir nitelik, gerçek bir varlık yada genel bir kural olmasına göre yapılır. İkinci bölüm leme, gösterge ile nesnesi arasındaki ilişki ya göstergenin kendi. 1 Ch. S. Peirce, Écrits sur le signe (Fransızca çeviri), Paris, Seuil, 1978, s. 121.

116


başına bir özellik taşımasına ya nesnesiyle varoluşsal bîr iliş kurmasına ya da yorumlayanı ile ilişki kurmasına göre yapılır| Üçüncü bölümleme, yorumlayanın göstergeyi ya bir olasılı] göstergesi ya bir gerçek gösterge ya da bir m antık: çiminde canlandırmasına göre yapılır."2 Bu saptamadan hareket eden Ch. S, Peirce söz konusu üç^j lükleri şöyle belirler: ' ^ 1. Birinci üçlüğe göre, bir gösterge nitel gösterge, tek(i gösterge ve kural gösterge diye adlandırılabilir: — nitel gösterge (İng. qualisigtt), bir gösterge olan bir nite»! İlktir: Sözgelimi bir sesin tonu, bir kimsenin kullandığı koku. ^ - tek(il) gösterge (İng. sinsign), bir gösterge plan bir şey yâf da gerçekten var olan bir olaydın 4 - kural gösterge (İng. legisign), bir gösterge olan bir kuralf dır (bir yasadır). Bu kural genellikle insanlar tarafından kon^ muştur. Sözgelimi her saymaca gösterge bir kural göstergedir^ ama bunun tersi düşünülemez. 2. İkinci üçlüğe göre, bir gösterge, görüntüsel göster (ikon), belirti ve simge diye adlandırılabilir: - görüntüsel gösterge (İng. kon ), belirttiği nesne var olma-] sa bile, kendisini anlamlı kılan özelliği taşıyacak bir gösterge! dir: Sözgelimi geometrik bir çizgiyi canlandıran, kurşunkalem*, le çizilmiş bir çizgi. Bir başka deyişle, görüntüsel gösterge be-lirttiği şeyi doğrudan temsil eder, canlandırır. Bu açıdan bir re-., sim, bir desen, bir fotoğraf bu tür bir Özellik taşır. Demek ki gö rüntüsel gösterge, varlığma işaret ettiği nesneyle bir benzerlik ilişkisi içindedir. 1 - belirti (İng. index), "nesnesi ortadan kalktığında kendisinigösterge yapan özelliği hepten yitirecek olan ama yorumlayan; bulunmadığında bu özelliği yitirmeyecek olan bir göstergedir. Sözgelimi: içinde, ateş edilmiş olabileceğini gösteren bir kurşun; deliğinin bulunduğu bir mulaj; eğer ateş edilmemiş olsaydı, de lik olmayacaktı; ama burada bir delik var, herhangi biri bunu ateş edilmiş olmasına bağlasın ya da bağlamasın."3 Bir başkai deyişle, belirti, dinamik nesnesiyle kurduğu gerçek ilişki gereği 2 Ch. S. Peirce, a.g.y., s. 138-139. 3 Ch. §. Peirce, a.g.y., s. 139-140.

Göstergebilim Kuramları

117

bu nesne tarafından belirlenen bir göstergedir. Demek ki belirti, varlığına işaret ettiği nesne ile bir bitişiklik* bir yakınlık ilişkisi kurar. Sözgelimi, duman ateşin belirtisidir, bulut da yağmurun. - simge (îng. symbol), "yorumlayan olmasaydı kendisini gösterge yapan özelliği yitirecek olan bir göstergedir."4 Ya da bir başka deyişle, «bir simge (sembol) dinamik nesnesi tarafın dan, yalnızca yorumlanacağı yönde, anlamda belirlenen bir göstergedir. Bu açıdan bir Simge, herhangi bir şeye, bir kural gereği iletir. Dalla açıkçası, bir simge, insanlar arasında bir uz laşmaya dayanan bir. göstergedir: Sözgelimi, doğal dillerdeki sözcükler uzlaşmaya dayalı birer simgedir. Çünkü bir sözcük, belirttiği şeyi, yalnızca bu anlama geldiğini anlamamız sayesin de belirtmiş olurvBir başka örnek de "terazi" figürünün "ada let" in simgesi olmasıdır. Demek ki simge, ilettiği şeye doğal bir bağınhyla değil de saymaca bir bağıntıyla ulaştırması bakımın dan, "rastlantısal", "keyfî" bir özellik taşır. Bu ikinci üçlüğe (görüntüsel gösterge, belirti, simge) da yanılarak yapılmış birçok göstergebilimsel araştırma vardır. Sözgelimi reklamcılığı konu alan araştırmaların şu tür bir sınıf landırma yaptıkları görülür: 1. Bir ürünün reklamı doğrudan doğruya görüntüsü verilerek yapılabilir; 2. Bir ürünün reklamı, çeşitli toplumsal ve kültürel belirtiler (dayanıklılık, ucuzluk, üstünlük, vb.) yapılabilir; 3. Bir ürünün reldamı, o üri^ne sim gesel bir özellik verilerek yapılabilir. 3. Üçüncü üçlüğe göreyse, bir gösterge sözcebirim, önerme ve kanıt olarak adlandırılabilir. r - sözcebirim ya da terim (İng. rheme; İngilizce'deki eski karşılığı term ya da concept), "yorumlayanı açısından nitel bir olasılık göstergesidir; bir başka deyişle herhangi bir olası nes neyi canlandıran olarak kavranabilir. Bir terim, herhangi bir bil gi sağlayabilir; ama herhangi bir bilgi sağlayıcı olarak yorumla namaz."5 Nesnesini yalnızca özellikleri bakımından canlandı ran bir göstergedir. Tek tek ele alman bütün sözcükler gibi, söz cebirim de (yani rheme de) ne doğru ne de yanlış olan her gös tergeye verilen addır. ; , 4 Ch. S. Peirce, a.g.y., s. 140. 5 Ch. S. Peirce, a.g.y., s. 141.

118

XX . Yüzyılda Dilbilim Ve Göstergebilim Kuramları

- önerme (İng. dicent y a d a dicisign; İngilizce'deki eski kat şılığı proposition ya da statement), yorumlayanı açısından gç bir varoluş göstergesidir; ikili bir göstergedir (özne-yülde bilgi ileten bir göstergedir, tümce değeri vardır. - kanıt ya da çıkarım (İng. argument), "yorumlayanı açış dan bir kural göstergesidir"6; nesnesini gösterge özelliği açış dan canlandırır. Bir simge olması gerekir; simge olarak da ayı cabir kural gösterge olmak zorundadır. Üç öğeli bir göster ya da usa uygun bir biçimde ikna edici göstergedir. Bir öne ile bir sonuç içerir ve yorumcuda bir değişiklik yaratması ge kir. göstergebilimin Avrupa'daki öncüsüyse Isvi dilbilimci F. deSaussure'dür. Öğrencilerinin derlediği ders lanna dayanılarak ölümünden sonra yayımlanan Coiırs -é linguistique générale (Genel Dilbilim Dersleri) [1916] adlı yap: tında F. de Saussure doğal dilleri dilbilimin inceleme konuş# olarak görürken, doğal dillerin dışındaki gösterge dizgelerini^ işleyişini araştıracak bir başka bilim dalının kurulmasını öngö rür ve bu bilim daimi da Fransızca sâmiobgie (göstergebilim);; terimiyle adlandırır. F. de Saussure, tasarladığı göstergebiliıri konusunda özel likle şu saptamayı yapar: "Dil, kavramlar belirten bir göstergeler dizgesidir; bu özek liğiyle de yazıyla, sağır-dilsiz alfabesiyle, simgesel törenlerle; incelik belirten davranış biçimleriyle, askerlerin kullandığı işa retlerle, vb., vb. karşılaştırılabilir. Yalnız, dil bu dizgelerin en önemlisidir. Demek ki, göstergelerin toplum içindeki yaşamtm inceleyecek bir bilim tasarlanabilir; bu bilim toplumsal ruhbilimin, dolayı sıyla genel ruhbilimin bir bölümünü oluşturacaktır; biz bu bili mi göstergebilim (Fransızca shniölogie; 'gösterge' anlamındaki Yunanca semeion'dm) olarak adlandıracağız. Göstergebilim bi ze göstergelerin ne gibi özellikler içerdiğini, hangi yasalara bağlı olduğunu öğretecektir. Henüz böyle bir bilim var olmadı ğından, onun» nasıl bir şey olacağım söyleyemeyiz ama kurul6 Ch. S. Peirce, a.g.y., s.141.


11$

ması gereklidir, yeri de önceden belirlenmiştir. Dilbilim, bu ge nel bilimin bir bölümünden başka bir şey değildir; göstergebilimin bulacağı yasalar dilbilime de uygulanabilecek ve dilbilim, böylece, insanla ilgili olgular bütünü İçinde iyice belirlenmiş bir alana bağlanmış olacaktır. Göstefgebilimin kesin yerini belirlemek de ruhbilimciye düşer;, dilbilimcinin görevi, göstergesel olgular bütünü içinde dili özel bir dizge yapan şeyin ne olduğunu tanımlamaktır. (...) Eğer dilbilime ilk kez bilimler arasında bir yer verebilmişsek bunun nedeni, dilbilimi göştergebilime bağlamış olmamızdır" 7 (Bkz. yukarıda Ferdinand de Saussure, Cenevre Dilbilim Okulu ve AntoineMeillet bölümü.) Â B-Cynde Ch. S. Peirce mantıksal kökenli bir göstergebili min temelini attığına inanırken, Avrupa'da toplumsal olan ile ruhsal olanı aynı kuram içinde birleştirmeye çalışan F. de Saus sure göstergebiUmden ileride kurulması gereken bir bilim dalı olarak söz eder.

4.

C h arles Sanders Petrce ve Ferd in an d de Sau ssure'den hem en sonra gelişen gösterğebilim , yazın bilim v e arilatı

fözum/eêsi

^

A.I}.D'ndç Ch. S. Peirce'ten, Avrupa'da ve Rusya'da da F. de Saussure'den hemen sonra dilbilim, gösteıgebilim, yazın* ; bilim (poetik) ve anlatı çözümlemesi alanlarında birbiriyle bağlantılı hızlı ilerlemeler oldu. • 1930'lu yıllarda mantıktan esinlenerek göstergebilimi ge liştirmeye çalışanlar, arasında A.B.D/İİ Charles VfölÜamMorris (Denver, 1901-Cainesville, 1979) özel bir yer tutar. Gerçekten de Ch. S. Peirce'ün, Rudolf Çârnap'm (1891-1970) ve yeni-olgucu akımm etkisinde kalan Ch. W. Morris, "Foundatkms of the theory of signs" ("Göstergeler Kuramınm Temelleri") [1938] ve Signs, Language and Behaviour (Göstergeler, Dil ive Davranış) [1946] adlı çalışmalannda, bütün göstergelerin genel kuramını, 7 F. d e Saussure, Cöurs de Îmguistique ginfrale, Paris, Payot, 1982, s. 33-34.

120


oluşturmaya çalışır. Tasarladığı bu genel kuram içinde de üç bi leşen ayırt eder: 1. sözdizim (İng. syntactics): Göstergelerin birleşim kuralla rını, öbür göstergelerle ilişkilerini araştırır, göstergelerin birle şik göstergeler (bildiriler) oluşturmak için nasıl biraraya geldik lerini inceler; 2. anlambilim (İng. semantics): Göstergelerin anlamım, bir başka deyişle gösterge ile belirttiği şey (designatum) arasındaki ilişkiyi inceler; 3. edimbilim (İng. pragmatics): Göstergelerin kaynağını, kullanılışını ve etkilerini davranış çerçevesi içinde ele alır; bir başka deyişle göstergeler ile bunları kullananlar (yani üretenler ve yorumlayanlar) arasındaki ilişkileri inceler. Ch. W. Morris ayrıca üç tür göstergebilim tasarlar: 1. salt (katışıksız) göstergebilim (İng. pure semiotics): Gös tergelerden söz etmeyi sağlayan bir üstdil hazırlar; 2. betimleyici göstergebilim (İng. descriptive semiotics): be lirlenmiş göstergeleri inceler; 3. uygulamalı göstergebilim (İng. applied semiotics): Göster geler bilgisini değişik amaçlarda kullanır. Ch. W. Morris'in göstergeler kuramıyla ilgili yazdan bira raya getirilerek W ritings on the General Theory o f Signs (Göster gelerin Genel Küramı Üstüne Yazdar) [1971] başlığıyla yayım lanmıştır.• • Amerika'da Ch. W. Morris, Ch. S. Peirce'ün görüşlerini geliştirirken Avrupa ülkelerinde ve bu arada Rusya'da özellikle dilbilim kavramlarından esinlenen bazı kuramcdar hem göstergebilime katkıda bulundular hem de onunla bağlantılı çağdaş yazmbilimin temellerini attılar. Bu kuramcılar arasında Rus asıllı Amerikan bilim adamı Roman Jakobson (1896-1982) önemli bir yer tutar. R. Jakobson hem Rus biçimcileri (bkz. ileride Rus Biçimcileri ye Vladimir Propp) arasında yer alnuş, hem Prag Dilbilim Çevresi'nin (bkz. yukanda Prag D ilbilim Çevresi) kurulmasına katkıda bulun muş, hem de Avrupa'da ve Amerika'da dilbilim, göstergebilim ve yazmbilimin gelişmesini uzun yıllar etkilemiş çok yönlü bir

Göstergebilim Kuramları.

121

r.

bilim adamıdır. Yazını ayrı bir inceleme konusu olarak ele alan |ve bu konuyu bilimsel kavram ve ilkelerle incelemek gerektiği|tıi belirten R. Jakobson, yazm olayım bir dil olayı olarak görür ► ve başta şiir olmak üzere çeşitli.yazmsal ve sanatsal ürünleri inî celer. Ona göre yazmbilimin konusu yazm değil yazınsallıktır. .Bir başka deyişle, yazmbilim her şeyden Önce "dilsel bir bildiriiyi sanat yapıtı yapan nedir?" sorusunu yanıtlamaya çalışır. R. ^Jakobson yazınsal metinleri incelerken yine kendi geliştirdiği ^dilbilim yöntemini Örnek alır. Nitekim yazmbilim de ona göre ^dilbilimin bir bölümüdür. Fransız insanbilimcisi Claude Lé[ vi-Strauss ile birlikte Baudelaire'in "Les Chats" ("Kediler") adh Işiiri üstüne 1962'de yayımladığı dilbilimsel ve biçimsel ağırlıklı İ inceleme bugün birçok açıdan eleştirilse de, hem yazmbilim f hem de göstergebilim için öncü bir çözümleme yazısı olmuştur.8 I Bu arada, R. Jakobson'un Uluslararası Göstergebilim Der•neği'nin Milano'daki 1. kongresinin [1974] açılışmdâ sunduğu rapor da, göstergebilimin doğuşunu, gelişmesini ve o günkü sılıurlanm belirlemesi açısından anılmaya değer: Coup d'œil sur le t développement de la sémiotique (Göstergebilimin Gelişmesine Bir ; Bakış) [1975], Öte yandan, R. Jakobson'un, değişik dillerde yayımladığı Ëyazilari Selected Writings (Seçme Yazılar) [1962-1984] adıyla yedi |dltte biraraya getirilmiştir. (Bkz. yukanda Roman Jakobson |bölümü.)

b ' ' |r • Prag Dilbilim Çevresi'nin etkin temsilcilerinden Jan Mui karovsky (Pişek, 1891-Prag, 1975), dilbilimden bağımsız olarak ; bir yapısal ve işlevselci yazm bilim tasarlar (bu yazmbilim da\ha geniş bir anlatımla bir estetik anlayışıdır). I* J. Mukarovsky, "L’art comme fait sémiologique" ("Gösteri- gesel Olgu Olarak Sanat") [1936] başlıklı bir denemesinde, sal nat incelemelerinin göstergebilimin bölümlerinden biri olması 4 gerektiğini ileri sürer ve estetik göstergeyi tanımlamaya çalışır. Ona göre, estetik gösterge bağımsız bir göstergedir, kendi içinl de bir önem taşır; yalnızca anlam açısından bir aracılık görevi •8 Bkz. '"Les Chats'de Charles Baudelaire", Roman Jakobson'un Questions,de poéI tique'inde, Paris, Seuil, 1973, s. 401-419.

122 -


olan bir gösterge olarak düşünülemez. Bütün sanatlarda görü len estetik işlevin ("her sanat yapıtı bağımsız bir göstergedir") yanı sıra, "konulu" sanatların (yazın, resim, heykel) bir işlevi daha vardır: Dilin de sahip olduğu bildirişim işlevidir bu. sından önem taşıyan bir yam da E. Husserl'in görüngübiliminden (fenomenoloji) etkilenerek yapısal inceleme alanına yönelm işlik (Alm. Intentionalität; Fr. intentiom lité) kavramım sokmuş olmasıdır. J. Mukarovsky'ye göre, yazın incelemelerinde şu üç kutbu ayırt etmek gerekir: 1. yapıtın doğuşu (yaratıcının yönelmişliğine bağlanır); 2. yapıtın gerçek yapısı (yani sözdizimsel kimliğiyle tanım lanan yapıt);3. yapıtın alımlanması (yapıtın belirginleşmiş yapısının yol göstermesine karşılık her zaman farklı somutlaştırmalarla ger çekleşen alımlama). ' J. Mukarovskÿniii bu alandaki çalışmalan H. R. Jauss ile W: Isefin alımlama estetiğinin habercisidir. (Bkz. ileride 1% 0'h yıllardan günümüze göstergebilimsel yaklaşımlar başlıklı 5. altbölümün Almanya'da kesimi.) J. Mukarovsky'nin öbür kuramsal denem eleri, arasında özellikle şunlar s a la b ilir : "Fonction, norme et valeur esthé tiques comme faits sociaux" ('Toplumsal Olgular Olarak Es tetik İşlev, Kural ve Değer") [1936]; "Lâ dénomination poétique; et la fonction esthétique de la langue" ("Şürsel Adlandırma vé Dilin Estetik İşlevi") [1936]; "Standard language and poetic language" ("Standart Dil ve Şiir Dili") [1940]. J. Mukarovsky'nin yazılarım biraraya getiren İngilizce'deki derlemeler arasmda da şu kitapları belirtebiliriz: On Poetic Lan guage (Şiir Dili Üstüne) [1976]; The Word and Verbal Art (Sözcük ve Dilsel Sanat) [1978]; Structure, Sign and Function (Yapı, Gös terge ve İşlev) [1978].• • F. de Saussure'ün ortaya attığı dilbilimsel ilkeleri ve ta sarladığı göstergebilimi kuramsal özelliklerle donatarak gelişti ren bilim adamı da Kopenhag Dilbilim Çevresi'nin kurucuları arasında yer alan DanimarkalI Louis Hjelmslev'dir (1899-1965).


123

1943'te Danca olarak yayımladığı Omkring sprogteoriens grund■'taeggelse'mn (Dil Kuramının Temel İlkeleri) son bölümlerinde, doğal dil dışındaki gösterge dizgelerini ele alarak, mantıksal bi. çünselleştirmeye dayalı, tutarlı bir göstergebilim kuramının tefmellerini oluşturan L. Hjelmslev'e gôrè, bütün gösterge alanla rımı kucaklayan göstergebilim, konudili (inceleme nesnesi) bi limsel olmayan bir üstdüdir (tutarlı kavramlar bütünü). Ancak, bilimsel diller de göstergebilimin inceleme alanına girebilir: Bu durumda da, L. Hjelmslev'e göre, bir üstgöstergebilim söz ko nusudur. ; L. Hjelmslev aynca, düzanlam ve yananlam kavramlarım, göstergenin iki değişik değeri olarak ortaya atar. Bilgine göre, herhangi bir sözce ilk anlamının dışında (düzanlam), daha baş ka anlamlar da (yananlam) taşıyabilir. Sözgelimi, bir konuşucu nun sözleri, belli bir anlam taşırken (düzanlam), konuşma biçi mi de hangi yöreden olduğunu gösterebilir (yananlam). L. Hjelmslev'in bir başka katkısı da, F. de Saussure'ün kav ramlarını yetkinleştirerek ortaya attığı anlatım ve içerik sapta masıdır. L. Hjelmslev, gösterge dizgelerine ilişkin olarak belirle diği bu iki düzeyi de kendi aralarında ikiye ayırır: anlatımın tözü /anlatımın biçimi; içeriğin tözü/içeriğin biçimi. (Bkz. yu karıda Kopenhag D ilbilim Çevresi bölümü.) L. Hjelmslev'in kuramsal yaklaşımı daha sonraki yıllarda Fransa'da R. Barthes'ın ve özellikle de A. J. Greimas'ın çalışmala rıyla geliştirilecektir. (Bkz. ileride Roland Barthes bölümü ile Algirdas Julien Greimas ve Paris Göstergebilim Okulu bölümü.)• • F. de Saussure'ün tasarısını geliştirmeyi amaçlayan bir başka dilbilimci de Belçikalı Éric Buyssens'tir. É. Buyssens, Les Langages et le discours (Diller ve Söylem) [1943] adlı yapıtında F. de Saussure'ün temel kavramlarından esinlenerek, bildirişim amaçlı gösterge dizgelerini değerlendirmeye yönelik bazı kav ram ve ayrılıklar saptar. Ona göre, göstergebilim, toplum yaşa mı içinde bildirişim sağlamak amacıyla üretilmiş göstergeleri (trafik işaretleri, vb.) inceler. É. Buyssens'in bu kitabı 1967'de La communication et l'articulation linguistique (Bildirişim ve Dilsel Eklemleme) adıyla yeniden basılmıştır.

124


• Özellikle 1915-1930 yıllan arasında şiiri ve çeşitli anlatıla rı yapısal açıdan çözümleme yöntemini araştıran ve bir yazın kuramı geliştirmeye çalışan Rus biçimcilerini ve bu topluluğa bağlı Vladimir Propp'un (1895-1970) etkinliklerini burada özel likle anmak gerekir. Yapısala yöntemin ve metin çözümleme tekniklerinin gelişmesine katkıda bulunarak göstergebilimin evrim çizgisini büyük ölçüde etkilemiş çalışmalardır bunlar. (Bkz. ileride Rus Biçimcileri ve Vladimir Propp bölümü ile yukanda Roman Jakobson bölümü.)

* Ch. S. Peirce ve F. de Saussure sonrası dil ve gösterge bi limleri 'dünyası ile felsefe ve msanbüim dünyasının bazı önemli adları da modern göstergebilimin ilerlemesine katkıda bulun muşlardır. Bunların arasında da Alman felsefecisi Emst Cassirer (1874-1945), PolonyalI felsefeci Roman Ingarden (1893-1970) v e yukanda R. Jakobson'dan söz ederken değindiğimiz Fransız in-: sanbüimcisi Q aude Levi-Strauss'u (doğ. 1908) belirtmek gerekir.: E. Cassirfer dil, söylen (mit), din, sanat, bilim, tarih gibi diz geleri incelediği Philosophie der symbolischen Formen (Simgesel Biçimlerin Felsefesi) [3 dit, 1923-1929] adlı yapıtında bu simge sel dizgelerin düzenlenişinde etkili olan yasaları saptamaya ça lışmıştır. R. Ingarden doğrudan doğruya E. Husserl'in görüngübili-5 mi çizgisinde yer alan araştırmalarında Özellikle yazınsal yapıt-'; larm varlıkbilimsel (ontolojik) yapışını belirlemeye çalışmasıyla! dikkati çekmiştir. Yazınsal yapıt ona göre varoluş açısından şu] üç temeli içerir: ; 1. Maddesel, somut bir gerçekleşme (yapıtın özel bir örne-1

ği);

]

2. Yapıtı yaratan yazar ile yapıtı alımlayan okurların bilinç li edimleri; J 3. Yazarın bilinçli edimleriyle gerçekleşen anlamlar iW okurların okuma edimleriyle yeniden gerçekleşen anlamlar. 3 R. Ingarden'in yaklaşımımn bir başka özelliği de şudur: 0 ,j dilsel bir yapı oluşturan ve içinde her zaman belirsizlik bölgele ri barındıran yapıt ile bu dilsel yapımn okuma edimleriyle so-: mutlaştırılması arasında bir aynm yapar.

Göstergebilrm Kuramları

125

R. Ingarden'in çalışmaları daha sonraki yıllarda alımlama estetiği akımının temsilcilerini etkilemiştir. (Bkz. ileride 1960'lı yıllardan günümüze göstergebilimsel yaklaşımlar başlıklı 5, iftltbölümün Almanya'da kesimi.) k Bilginin konumuzla ilgili en önemli yapıtı Das literarische Kunstwerk"tir (Yazınsal Sanat Yapıtı) [1931]. i C. Lévi-Strauss ise akrabalık ilişkileri ile söylenlerin temel ¡¡Tapısını araştırırken ortaya koyduğu yapısal inceleme yöntemi pre okuma biçimiyle (bu yöntem dilbilim kaynaklıdır) etkili ol muştur. Yapıtları arasmda özellikle Les structures élémentaires de m parenté (Akrabalığın Temel Yapılan) [1949] ile Anthropologie structurale'i (Yapısal İnsânbilim) [özellikle 1. dit, 1958] belirtpnek gerekir. E • Öte yandan,aynı dönemlerde Edward Sapir (1884-1939), |Nikolay Trubetskoy (1890-1938), Émile Benveniste (1902-1976) gibi dilbilimciler özellikle dilin başka gösterge dizgeleri içinde|d yerini saptamaya yöneİik araştırmalarıyla dikkati çekmişler dir. (Bkz. yukarıda Amerikan Yapısalcılığı; Prag D ilbilim ¡Çevresi; Émile Benveniste bölümleri.) bv V

. .• •

K * Ajanca, Rus biçimcileriyle ve fütürist akımla çağdaş olanakla birlikte, onların dışında yer alan ve yazın kuramına iliş irin çalışmalar yapan Mihail Bahtin'i (1895-1975) de belirtmek gerekir. Ancak kimi açılardan yazmbilime, kimi açılardan da jyazm toplumbilimine yönelik ölan araştırma ve yazılan dünya göstergebilim çevrelerinde/ ilk gerçekleştirildikleri yıllarda (iki dünya savaşı arası) değil de 1960'lı yıllarda etkili olmaya başla ndığından, M. Bahtin'i 1960 sonrası göstergebilimsel etkinlikler ; içinde değerlendirmenin daha uygun olacağını sanıyoruz.

5 . 1 9 6 0 'lt yıllardan günüm üze göstergebilim sel yaklaşım lar.

İkinci Dünya- Savaşı'ndan sonraki yıllarda, insan bilimleri alanındaki yöntemlerin gelişmesi sonucu, göstergebilimsel et kinlikler hem hızlandı hem de çeşitlilik kazandı. Kimi çalışma

126

XX* Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları

toplulukları bir tek araştırma yöntemine Özgü kavram ve ilke leri geliştirmeyi yeğlerken kimileri de sanatsal ve bilimsel yaklaşımlan kaynaştırmayı, sımrlan belirgin bir kuram oluşturmak yerine değişik yaklaşımlardan aynı anda yararlanmayı, incele dikleri konunun doğası (bu konu özellikle yazınsal ve sanat sal nitelikliydi) gereği daha uygun, daha geçerli buldular. Böylece özellikle 1960'tan sonra, zorlamalı da olsa, terimin anlam sal açılımını genişletip göstergebilim başlığı alfanda toplayabi leceğimiz, bilimsel yaklaşıma şu ya da bu ölçüde ağırlık veren yazınbilim, yazınsal eleştiri, yorumbilim, sözbilim, yazm top lumbilimi, alımlama estetiği, okumanın yazınbilimi, biçembilim, anlafabilim, metin çözümleme, metindilbilim, yapıbozucu eleştiri, vb. araştırmaların da başta Fransa, A.B.D., S.S.C.B. (Rusya), İtalya, Federal Almanya (Almanya) olmak üzere çeşitli ülkelere yayıldığı görüldü. Demek ki, bir yanda göstergebüimi kendi içinde bütünlü-; ğü olan bağımsız bir bilimsel tasarı biçiminde düşünenler var dı, öbür yanda da bu bilimsel tasandan şu ya da bu biçimde et kilenen veya ona şu ya da bu biçimde kavram, terim sağlayan (göstergebilimle kesişen) etkinlikler yer alıyordu. ; >e--; l i m

:

* Fransa'da. - Göstergebilimin en yogim biçimde sürdürül-: düğü ülke Fransa'dır. Gerçekten de 1960'lı yıllardan günümüze? hem doğrudan bir göstergebilim kuramı oluşturma tasarıları,: hem göstergebilimsel tasanyı sanatsal bir sezgiyle kaynaştırmaçabalan, hem de göstergebilimin, hemen yanında yer alan,; onunla kesişen yazınsal eleştiri, yazınbilim, metindilbilim ,; sözbilim (retorik), yorumbilim, edimbilim (pragmatik), dil fel-? sefesi, vb. çalışmalar dikkati çeker Fransa'da.• • Bunların başında da ileride ayn bölümler biçiminde ele: alacağımız Algirdas Julien Greiöıas (1917-1992) ve Roland ; Barthes'm (1915-1980) yaklaşımlan gelir. Başlangıçta birbirine çok yaklaşan ama 1970'lerde R. Barthes'm soruna bir yazar, birj denemeci gözüyle bakmasıyla birbirine karşıt olmamakla bir-;


127

likte ayrı doğrultular izleyen iki yaklaşım biçimi söz konusuŞİur burada. A* J. Greimas, göstergebilimi kendi kendine yeten, îzerk bir bilimsel tasan biçiminde ortaya atıp çevresinde oluş turduğu Paris Göstergebilim Okulu'yla bu tasansını değişik pdardara yönelik uygulamalarla geliştirmiştir. Bugün artık insaÏU çevreleyen dünyanın göstergebiliminden söz edilebilmekte ndir bu çalışmalar aracılığıyla (bkz. ileride Algirdas Julien NGrëimas ve Paris Göstergebüim Okulu bölümü). F R. Barthes ise A. J. Greimas'la aynı yıllarda, bir göstergebiJim kurmaya yönelmiş, bilimsel bir üstdil kullanımına gerek sinme duyan bir yaklaşımla işe girişmiş ve F. de Saussure ile :L. Hjelmslev'in kavramlanm geliştirerek yazm, moda, görüntü, Çağdaş söylenler (mitler), vb. dizgeler üstünde durmuştur. Antcak, yılların akışı içinde yazarlık yönünün ağır basması nede niyle, özelikle yazınsal ve sanatsal nitelikli metinlerin bilimsel ?Wr üstdille yorumlanamayacağı görüşüne yönelmiş, yazdığı ki taplarda ve Collège de France'ta (Paris) verdiği derslerde, oku nduğundan haz duyan ve bu hazzı yeni bir tâd vererek okurlansjıa aktarmaya çalışan "eşsiz" bir anlatım> bir sunuş biçimi gelişgirmiştir (bkz. ileride Roland Barthes bölümü). !

• Dilbilimin sunduğu yöntemi doğal diller dışındaki yalın dizgelerine uygulayan ve bu çalışmalarım gösterge[bilim (Fransızca'sı bu babam da sémiologie) diye adlandıran ¡araştırmacılar da Fransa'da dilbilim çevrelerinde kendi seslerini |duyurdular. F. de Saussure-É. Buyssens-A. Martinet doğrultuIpunda yer alan Georges Möunin (1910-1993), Arjantin asıllı Luis |f. Prieto (doğ. 1926), Jeanne Martinet, vb. araştırmacılar bildiriamaçh dildışı gösterge dizgelerini betimlemeye yönelirler: işaretleri, sağır-dilsiz alfabesi, denizcilerin kullandıkları retler, vb. Bu gösterge dizgelerinin toplum içindeki bildirişili sağlayan dizgeler olması nedeniyle, söz konusu araştırmacıE de Saussure'ün tasarısını bir açıdan yerine getirdikleri löylenebilir. Ama öte yandan, bu dizgelere ilişkin araştırmalar E de Saussure'ün tasarısındaki bir başka özelliği (göstergebiliı, dilbilimi de içine alan genel bir göstergeler bilimi olarak İması) yerine getirmekten uzaktır. Çünkü, bu araştırmacıla[b ild ir iş im

12 8


nn çalışmalarında, göstergebilim, dilbilimin bir eklentisi duru muna gelmiş, dildişı gösterge dizgelerini dilbilimsel yöntemler le betimleyen yardım a bir uygulayım biçimini almıştır. Bildiri şim göstergebilim i diye adlandırılan bu tür çalışmalar, çözüm leyici bilim sel bir üstdil oluşturmak ve anlam lan incelemek ye rine, salt betimlemeyle, gösterge betimlemesiyle yetinmektedir ler. Bu nedenle bu tür çalışm alan Türkçe'de göstergebilim ola rak değil, .dilbilim ağırlıklı, hatta A. M artinet'nin kuramı olan işlevsel dilbilim ağırlıklı göstergebilgisi diye adlandırabiliriz (bkz. yukanda André M artinet ve İşlevsel D ilbilim bölümü), • Fransa'da Bulgar asıllı Julia Kristeva'nın (doğ. Sofya, 1941) çalışm alan da özellikle 1970'li yıllarda göstergebilimsel incelem elere bir canlılık getirdi. F. de Saussure, M. Bahtin, S. Freud, J. Lacan, L. Althusser, E. Husserl, M. Heidegger, N. Chomsky, S. K. Şaumyan gibi birçok felsefeci, psikanalizci ve dü kuramcısının kavram ve göçüşlerinden dönem dönem ya rarlanan J. Kristeva, göstergebilimi eleştirel bilim ve/ya da bi lim in eleştirisi olarak görür. Fransız yazarı Philippe Sollers'in (doğ. 1936) yönettiği Tel Quel (1960r1982) dergisindeki dil ve mètin kuramına ilişkin yazdanyla dikkati çeken J. Kristeva, göstergebilimle ilgili yazılannı Semeiótike. Recherches pour üne sémanalyse (Göstergebilim. Bir Göstergeçozüm İçin Araştırma lar) [1969] adlı kitabında topladı. Böylece anlamın üretimi soru nunu bir ölçüde psikanalize bağladı. M. Bahtin'den m etinlerarası ilişk iler kavramını alarak geliştirdi. Bu arada göstergeçözüm (ya da anlamçözüm) kuramına bağlı olarak metni iki açı dan ele alan bir kavram İkilisi ortaya attı: üreten m etin (Fr. génotexte) ve üretilm iş m etin (Fr. phénptexte). Üreten m etin (ya da üretici m efin), bir metnin üretileceği m antıksal, derin düzeyi, yani doğrudan doğruya üretme aşa masını belirtir. Üretilmiş m etnin yapılandığı yerdir üreten me tin. Göstergelerin İçtepilerle donandığı aşamadır; anlam üreti m inin asıl kaynağıdır. Bu açıdan üreten metin hem dilseldir hem de içtepisel. Ü retilm iş m etin (ya da olgu m etin) ise üretimi bitm iş, so nuçlanm ış, biçim sei olarak kapanmış metin düzeyini gösterir.


129

J. Kristeva'ya göre bir metin, üretkenliği sim geler; yalnızca bitmiş bir çalışmanın ürünü değil ama metnin üreticisi ile oku runun buluştuğu bir üretimin oluşma alanıdır. Bundan da bir metnin, sürekli bir üretim, bir çalışma içinde bulunduğu ortaya çıkar. Metnin böyle bir üretkenliği de yalnızca dilsel boyutu in celeyen dilbilim sel bir betimlemeyle saptanamaz. Bu nedenle göstergeçözüm, üreten metin ile üretilmiş metin arasmdaki iliş kileri inceler. J. Kristeva'nm bu yaklaşımı, bir bakıma konuşan ya da üre ten Özne'nin nasıl hareket ettiğini, nasıl yön değiştirdiğini ve yine nasıl yitip gittiğini araştırmaktır. Öte yandan yine bu yaklaşıma bağlı olarak J. Kristeva her metinde başka metinlerin bulunduğunu kabul eder. Hem eski kültürün hem de çevresel kültürlerin metinleridir bunlar. Bir başka deyişle, her metin eski ve çevre m etinlerin yeni bir doku mdur. Bu da her metnin varoluş koşulu olan m etinlerarası iliş kileri çıkarır ortaya. J. Kristeva'nm göstergeçözüm kuranıma toplumsal ve tarihsel boyut kazandıran da işte bu metinlerarası ilişkilerdin Gerçekten de J. Kristeva, bir metnin hem tarihi gö rüp okuduğunu, hem de tarihin içinde yer aldığım söyler. Buna bağlı olarak da göstergeçözüm, metinleri öbür metinler içinde, bir başka deyişle toplüm ve tarih içinde değerlendirir. J. Kristeva'nm yaklaşımındaki yöntemsel özellik, göstergebilime, değişik alanlara Özgü kavram, ilke ve bakış açılarını ge tirmiş olmasıdır. Kuşkusuz bu özellik, J. Kristeva'yı seçmecilik le yetinen bir kişi yapmamış, tam tersine, yararlandığı kayram Ve ilkeleri kendi kuramsal ömekçesi içinde birleştirm eyi bilen bir araştırmacı durumuna getirmiştir. Göstergeçözüm ve m etinlerarası ilişk iler konusundaki yazılarıyla özellikle R. Barthes'ln desteğini gören J. Kristeva'nm gostergebilürile ilg ili öbür yapıtları arasında şunları sayabiliriz: Le texte du roman (Romanın Metni) [1970]; La révolution du langage poétique (Şiirsel Dilin Devrimi) [1974]; Le langage, cet incon nu (Şu Bilinmeyen Dil) [1981]; vb.* * Rus biçimcilerinin metinlerini Fransızca'ya çevirerek Batı ülkelerinde yapısala yöntemin gelişmesinde rol oynayan Bulgar

130

X X . Yüzyılda Dilbilim ve Gostergebilim Kuramları

asıllı Tzvetan Todorov (doğ. Sofya, 1939), üzün yıllar R usbiçim ölerinin, özellikle de R. Jakobson'uri yakın izleyicisi oldu. Öte; yandan, dilbilimi, daha, doğrusu dilbilgisini kendine örnekçe, alarak aldatılan dilbilgisel ulamlara göre çözümlemeye girişik Ortaya attığı yazmbilim anlayışında metni büyük bir tümce biçi minde değerlendirdi. Kısacası metinlerin işleyişlerini, kendileri ni oluşturan temel işlevlere göre betimledi. Ama sonraki yıllarda Rus biçim dlerinin görüşlerinden bazı açılardan uzaklaşarak M. Bahrin üstüne araştırmalar yaptı. M. Bahtin'ih diyalojizm konu sundaki gülüşlerinin etkisiyle, 1970'U ydlann sonlarından başla-.' yarak kültürlerin oğu llu ğu olgusu üstüne, "bizler ve başkalan" üstünë araştırma yapmaya başladı ve bu arâşbrmalannda tarihi, kültür anriopplojisini ve yasam kaynaştırdı. Bu arada yazm'm oluşturulmuş bir ürün, bir yapı olmak dışında gerçeği araştıran bir sanat olduğunu belirtti. XX.yy'daki eleştiri akımlarım değer lendiren ve bu arada kendi yetişme çizgisifti ortaya koyan ürün-: 1er verdi. Çok sayıdaki yapıdan arasında özellikle şutdan saya-; biliriz: Fransızca'ya çevirip sunduğu Théorie de ta littérature. Tex tes des formalistes russes (Yazın Kuramı. Rus Biçim dlerinin Metin leri) [1965]; Littérature et Signification (Yazın ve Anlam[lama]) [1967]; Grammaire du Bécaméron (Dekameron'un Dilbilgisi) ; [1969]; Introduction à la littérature fantastique (Fantastik Yazma Gi-i riş) [1970]; Poétique de la prose (Düzyazımn Yazm bilim i)[19711;. Poétique (Yazmbilim) [1973; ilk basılışı 1968];Théories du symbole = (Simge Kurandan) [1977]; Les genres du discours (Söylemin Türle - 1 ri) [1978]; Mikhaïl Bakhtine: le principe dialogique, suivi de Écrits du\ Cercle de Bakhtine (Mihail Bahrin: Diyalojizm İlkesi. Bahrin Çev- ; resi'nin Yazrianyla Birlikte) [1981]; La Conquête de T Amérique i (Amerika'nın Fethi) [1982]; Critique de la critique (Eleştirinin^ Eleştirisi) [1984]; Frêle bonheur: essai sur Rousseau (Kirrigan M ut- ? luluk: Rousseau Üstüne Deneme) [1985]; La notion de littérature et : autres essais (Yazm Kavramı ve Başka Denemeler) [1987; 1971 veï 1978'de yayımlanmış kitaplanndan bir seçme]; Nous et les autres. • La réflexion française sur la diversité humaine (Bizler ve Başkalan. İnşan Farkldığı Üstüne Fransız Düşüncesi) [1989]; Les morales de l l'histoire (Tarihten Ahnacak Dersler) [1991; yeni baskı, 19971; Faceİ à l'extrême (1991);Éloge duquotidien (1993); Une tragédie française, i

Göstergçbilim Kuramları

131

Été 44: scènes de guerre civile (Bir Fransız Trajedisi. 44 Yiliran Ya zı: İç Savaş Sahneleri) [l994]; La vie commune.Essaid'anthropologie générale (OrtakYaşam . Genel İnsanbilim Denemesi) [1995]; L'homme dépaysé (1996); Les abus de la mémoire (1998); vb.

• Yazınsal biçimlerin genel bir kuramını tasarlayan Gérard "Çenette (doğ Paris, 1930) de Fransız yazm büiöıinin ve aida* tibüim inin önde gelen bir temsilcisidir. École normale supérrieure'deöğrenim gördükten sonra École pratique des ilu te s jétudes'de ders veren îl9Ş^-1972) ve 1972'de'École des hautes !:études ensciences sodales'de bölüm başkam d an G. Genette, revtorik dizgeleri, anlatı teknikleri, şiirsel yapılar, anlatı zamanının ídüzeni, olaylann anlatıiçindeki yeri, anlatı süsesi ile okuma sü resi, anlatının hızı, iç monolog, yazınsal türler kuramı, aidatı kişilleri, metinlerarası ilişkiler, vb. olgu ve kavramlan bütün akım ve ¡ okulların dışında d e alır. G, Genette'in yazmbilim anlayıp temel; de şu görüşe dayanır: Söylemin var olan özelliklerinden kalka rak var olabilecek çeşidi anlam olasılıklarım ortaya koymak. ' Anlatının içeriği (öykü), anlatı metninin kendisi ve anlafajiu n üretilmesi (öyküleme ya da anlatma) aşamalarım ayırt eden f G. Génette, yazınsal yapıtı bir "figürler dokusu" olarak tanım alar. G. G enette'in yazmbilim anlayışma ilişkin plarak yukanda s topluca belirttiğim iz özellikleri şimdi temel yapıtlarını d e ala; rak açıklamaya çalışalım: î: G. Genette 1960'Jı yıllardan 1980'li yıllann sonuna kadar, ; yazm bilim e (poetik) bağlanabilecek çalışm alar yaptı. Eleştirel I denemelerini iki derlemede (Figures 1 , 1966 ve Figures U, 1969) ‘ yayımladıktan sonra özellikle Figures Itt'iıek i ( 1 ^ ) ''Discoure |dú rédtf' ("Antetım n SÜyîarü") başlıklı incelem esiyle dikkati çekti. Bu yazıda, Marcel Proust'un À la recherche du temps per-du'sünü (Kayıp Zamanın İzinde) incelerken, aynı zamanda : "Özelden genele" uzanan bir "çözâm !le^ :v}^ teaû 'r -s ım u y a r ? ï, du. Bu yöntem de kısacası bir anlatı kuram ı ya da bir anlatıbilim olarak adlandırılabilirdi. G. G enette'in bu kuramsal ve uygulamalı çalışmasında ortaya attığı temel kavramlar arasında özellikle şu üçlü dikkati çekiyordu:

132


-öykü (Fr. histoire): anlatının içeriği; anlatılan şey; öykülel menin konusu; . 1 -an latı (Fr. récit): gösteren boyutu ya da anlatışa! metnüşf kendisi. j -öykülem e (Fr. narration): üretici anlatma edimi. G. Genette bu üçlü belirlem eyle birlikte şu sorunları da ele alıyordu: Anlatılan öykünün zamanı ile öyküdeki olaylann anlatı içindeki zamanı arasında yer alan bağıntılar; olayların anlartısı ile sözlerin anlatısı (diyaloglar, monologlar) arasındaki iliş-;, kiler; anlatıdaki bakış açılarının değişikliği; anlatı düzeyleri; bi rinci kişinin ağzından anlatılan (özöyküsel: Fr. homodiégétique) ile üçüncü kişinin ağzmdan anlatılar (yadöyküsel: Fr. hétérodiégétique) arasındaki ayrım; vb. Bu çalışma, gerek çözümlemedeki titizliği gerekse tutarlılı ğı nedeniyle anlatıbilim alanındaki temel başvuru yapıtların dan biri durumuna gelmiştir. G. Genette, 1983'te yayımladığı Nouveau Discours du récit'dey se (Anlatının Söylemine Yeni Bir Yaklaşım) yukarıda sö zünü ettiğimiz kavramları yemden ele alıp değerlendirirken, anlatı durumlarım, kendisine-anlatılan-kişi (Fr. narrataire) so-‘ rununu, yazan ya da okuru içeren özellikleri de inceleme alanı na kattı. Bu arada anlatılan öykünün evreni (Fr. diégèse) ile di yalogun yer almadığı katışıksız aidatı (Fr. diêgésis) kavram lanm önerdi. A nlatının süresi kavramı yerine de anlatının h ızı (Fr. mtesse narrative) kavramını getirdi. 1979'da yayımladığı Introduction à Varchitexte'te (Önmetne Giriş) yazınsal türlerin geleneksel sınıflandırılm asını eleştirel bir gözle değerlendirdi. Palimpsestes (Palimpsestus'Iar) [1982] adlı yapıtındaysa me tinler arasındaki dönüş(tür)üm (sözgelimi parodi) ve öykünme (sözgelimi pastiş) ilişkilerini sınıflandırırken, bir metnin daha önce gerçekleşmiş olan bir yapıta dayanabileceğini ve buradan kalkarak “da tarihsel bir gelenek içinde yer alabileceğini göster meye çalıştı. Bu gözlemlerini de m etinlerarası ilişk ileri sınıf landıran şu örnekçeye (model) indirgedi: -ötem etinsellik (Fr. transtextuàlité): Bir metni başka metin lerle, bilinçli ya da bilinçsiz olarak ilişkiye sokan her şey: yani yazınsallığın en üst düzeyde yer alan evrensel özelliği.


133

G. Genette beş çeşit ötem etinsellik ilişkisi belirliyordu, -aram etin sellik (Fr. intertextmlite): Bir metnin bir başka metin içinde etkin olarak varoluşu; bir başka deyişle, bir ya da birçok metnin alıntı, çalıntı (aşırma, intihal) ya da anıştırma (telmih) yoluyla, aynı anda aynı yerde kurdukları birliktelik ilişkisi (m etinlerarasılık da denir); -yanm etinsellik (Fr. paratextualite): Bir metnin kendisine eşlik eden bazı ikincil göstergelerle (başlıklar, altbaşlıklar, ön sözler, notlar, epigraflar, resimlemeler, vb.), yani yanm etinlerle (Fr. paratexte) kurduğu ilişki; yanm etinler, yapıtın okur üstün de etkide bulunduğu en ayrıcalıklı yer(erden biridir; —üstm etinsellik (Fr. metatextmlite): Bir metin ile bu metni yorumlayan metin arasındaki eleştirel ilişki; bir başka deyişle, daha önce gerçekleşmiş bir A metninin yorumu (çoğunlukla da eleştirisi) olarak ortaya çıkan bir B metninin özel statüsiine denk düşen aşama; -ile n jn e tin se llik (Fr. hypertextualite): Bir B metnini (ilerim etin: Fr. hypertexte) daha önce gerçekleşmiş bir A metnine (altm etin: Fr. hypotexte) bağlayan ilişki. Yani bir B metni, daha önce gerçekleşmiş bir A metnini konu ya da anlatış biçimi açı şından dönüştürüyor ama bu işlem ine hiçbir yorum katmıyor. B m etni de iki olası dönüşüm sonucu oluşabilir: - 1. dolaylı dönüşüm: Söylenen şeyi etkiler, söyleyiş biçimi ni değil. Yani, konu farklıdır ama biçem aynıdır. Bunun en be lirgin örneği AeneiSı tir. 2. yalın dönüşüm: Anlatım biçim i farklıdır ama konunun (temanın) benzerliğini unutturamaz. Bunun en belirgin örneği Joyce'un Ulysses'idir. Demek ki, Aeneis ve Ulysses aynı altm etinin yani Odysseia'nm il erim erinleridir. -önm etinsellik {Yr. architextualite)\ Bir metnin türsel statü sünü (roman, öykü, şiir, vb.) belirler ve okurun "beklenti ü fku"nu yönlendirir. G. Genette, 1980'li yıllann sonlarından itibaren araştırma alanını yazın olgusu dışına taşımış ve sanat yapıtlarının varo luş biçim leri ve işlevleriyle ilgilenm eye başlamıştır. L'ceuvre de Tart (Sanat[ın] Yapıtı) [1994-1997] başlıklı 2 ciltlik yapıtı da bu nun bir örneğidir: Birinci cildin altbaşhğı Immanencc et transcen-

134


dance (İçkinlik ve Aşkınlık), ikinci didin altbaşlığıysa La relation esthétiqu^tir (Estetik İlişki): Araştırmacının yukarıda belirttiğim iz çalışm aları dışında şu kitaplarım da sayabiliriz: M imalogüfues (1976); Seuils (1987); Fiction et diction (1991); derlediği ve sunduğu Esthétique et poétique (Estetik ve Yazmbilim) [1992]; vb. • Anlatı çözümlemelerinin gelişmesine önemli ölçüde kat kıda bulunan ve bu katkısını yorum bilim (Fr. herméneutique) açısından yapan kişiyse aslında bir görünğübilimd olan Paul Rieceuı'dür (doğ. Valence, 1913). Rennes Ü niversitesi ile Şorbonne'da öğrenim gören ve sı rasıyla Strasbourg Ü niversitesi'nde (1950 - 1955), Sİorbonne'da (1956-1966), N anterre Ü niversitesi'nde (1966-1978) ders veren, Centre national de la recherche sdentifique'te Görüngübilim ve Yorumbilim Araştırm aları M erkezi'ni yöneten P. Ricoeur özellikle Temps et récit (Zaman ve Anlatı) [1983, 1984, 1985] adlı üç d ltlik kitabında yorum lama süreriyle İlg ili olarak o r taya attığı üç aşam alı ("ü çlü m im esis") yaklaşım ıyla dikkati çeker: 1. m im esis 1: önbiçim lendirm e düzlem i (Fr. [p lan d e la] préfiguration): Metinleşme olgusunun öncesinde yer a lır v e ey lem dünyasının bir Önkavrayışını, bir öntasarlanışmı belirtir. Metinleşme olgusunun öncesinde olay örgüsü (Fr. intrigue) di ye adlandıracağımız şey, tamamiÿla kişilerin bilgilerine dayalı bir eylemler tasarımıdır. Bir başka deyişle, olay örgüsü bu ilk aşamada, yazar ile okurları arasındaki ortak ve pratik bir kav rayış gücüne dayanan bir olaylar tasannudır. Yani bir olayı tak lit etmek ya da canlandırmak için, insan eyleminin taşıdığı de ğer hakkında bir önkavrayışa sahip olmak, daha açıkçası an lam sallığını, simgeselliğini ve zamansalhğuu tasarlam ak gerekir. 2. m im esis 2: artarda geliş ve görünüş düzlem i (Fr. [plan de Ta] succession et [de la] configuration): Çözümlemenin temel aşamasıdır. Bir olaylar örgüsü üretmek demek, olayları (eylem ler) dizisini, okurlar ya da dinleyenler tarafından izlenip anlaşı lır kılmak amacıyla, düzenli bir bütün haline getirmek, dönüş-

Göstergebiiim Kuramları

135

türmek demektir. Bir başka deyişle, bu aşamada, aynı türden olmayan tek tek olayları, bir öykü biçim ine dönüştürme, bir olay örgüsü kurma (ya da olay öıgüleştirm e) söz konusudur. Böylece, artarda dizilen birimler, başı sonu olan ve anlam belir ten bir bütün durumuna getirilir; ortaya da dikkati çeken, ken dini belirgin kılan metinsel bir biçim , metinsel bir görünüm çı kar; 3. m im esis 3: yeniden biçim lendirm e düzlem i (Fr. [plan de h ] refiguration): Metinleşme aşamasının gerçekleşmesinden sonra, yapıtın alımlanmasıyla başlayan bir aşamadır. Şekillen m iş, görünümü belirlenmiş dünya (yani anlatısı yapılm ış, metinseÜeşmiş öykünün dünyası) ile okurların [ya da dinleyicile rin] alımlama eylem leriyle oluşan dünyanın kesişme noktasm,da yer alır. P. Ricoeur önerdiği temel kavramlar arasında m im esise ve olay örgüleştirm eye (Fr. mise en intrigue) başvurarak anlatının 'kuruluşuna yön veren, kılavuzluk eden anlatısal erekliliki (Fr. Jinatité narrative) 0 zümler. Bu açıdan Temps et récit başlıklı üç ciltlik yapıt, anlatıların varoluş işlevini çözümlemeyi amaçlayan yorum bilim ve buna P. Ricceur'ün konumuzla ilgili öteki çalışm aları arasında da : şunları sayabiliriz: De l'interprétation (Yorum[lama] Üstüne) [1965]; Le conflit des interprétations (Yorum[lama]lann Çatışması) [1969]; La métaphore vive (Canlı Eğretileme) [1975]; Temps et récit (Zaman ve Anlab) [1983-1985,3 d it]; Du texte à l'action (M etin‘ den Eyleme) [1986]; Soi-même comme un autre (Bir Başkası Ola rak İnsanın Kendisi) [1990]; tek tek yazılarım , yazdığı önsözleri, tanıtıcı ve açıklayıcı m etinlerini, vb'ni biraraya getiren Lectures (Okumalar) [1991-1994,3 d it]; vb. . ■;■ • • Bu arada yine Fransa'daki etkinliklere yönelik olarak Jacques Derrida'm n (doğ. El-Biar, Cezayir keüti, 1930) adından da söz edebiliriz. Ancak unutmamak gerekir ki, J. Derrida'mn çalışm aları felsefenin sınırlan içinde yer alır. Dilbilim cilerin sesm erkezci yaklaşımım (Fr. phmocentrisme) eleştirerek yazının yem bir mantığım geliştiren, buna bağlı olarak da yazıbilim i

136


(Fr. grammatologie) ve yapıbozm a (Fr. deconstruction) işlemini ortaya atan J. Derrida'mn görüşleri Fransa'da özellikle 1960'h ve 1970'li yıllarda etkili olmuştu. Ama kendi görüşlerine dayalı bir eleştiri akımının (yapıbozucu eleştiri) A.B.D'nde gelişme sinden sonra J. Derrida son yıllarda Fransa'da bazı çevrelerde yeniden büyük ilgi görmeye başladı. (Yapıbozucu eleştiri için bkz. ileride AJB.D'nde kesimi.) Kendini "postm odern" ya da "poştstrüktüralist" diye nite leyen bu çevreler felsefe ve estetik açısından yeni bir anlayış or taya koyuyorlar ve yapı, dizge, işlev, düzgü (kod) gibi kav ram lara, "düşünmek ve sınıflandırm ak" eylemine, metinsel tu tarlılığa, anlamın oluşturulmuş (inşa edilmiş) olmasına, vb'ne karşı çıkıyorlardı. Bu tepkilerini de J. Derrida'mn görüşlerine dayandırıyorlardı. Gerçekten de J. Derrida, dilbilim cilerin sesmerkezciliğini eleştirimken, telaffuz edilen söz ile insan sesinin özünde bir yazı biçiminin bulunduğunu, b ir yazı biçiminin bunlardan ayrı dü şünülemeyeceğini varsayıyor, yazı ya da ses için bir ilk varolu şun söz konusu olamayacağını ileri sürüyordu. Öte yandan, ya zınsal yapıtlar açısından da kitap kavramı konusunda bir tar tışma başlatıyor ve kitap fikrinin yalnızca önceden var olduğu kabul edilen bir gösterilen bütünlüğüne göre oluşmuş bir gös teren bütünlüğü biçiminde tanımlanmasına karşı çıkıyordu. M etinlerin artık bütünselleştirilemeyecek, bir toplam haline ge tirilemeyecek anlamlar üretimi olarak okunmasını öneriyordu. Bu doğrultuya bağlı olarak da, bir metni, tutarlı-olmama ilke sinden kalkarak parçalamaya, metni kendi kendisine karşı ha reket ettirmeye çalışıyor, öncelikle içindeki tutarsızlıkların, ka rarsızlıkların, çelişkilerin peşine düşüyor, göstergeleri tek tek çözüyor> "söküyordu". % Böylece Fransa'da bazı çevrelerde J, Derrida'm n etkisinin F. de Saussure'ün ve R. Barthes'm etkisinin yerini aldığı gö rüldü: Ve bir çokdeğerlilik, kararsızlık, dizge karşıtlığı, metindışı özelliklere başvurm a, parçalara bölm e, değişkenlik, çö zümlemeye güvensizlik, sonuç çıkarm ayı ertelem e, aklın de netim i yerine bedenin atılanlarına önem verm e, yapı yerine izleri kovalama "rüzgâr"ı yepyeni sözlerle, eğretilem eli (me-

?>■


13 7

..taforik) anlatım larla ve özellikle "söz üzatm alar"la "esm e"yi ı sürdürdü. IBu "rüzgârın kaynağı" m J. Derrida'mn şu yapıtlannda bu labiliriz: L'Écriture et la différence (Yazı ve Ayrım) [1967]; La voix ' et le phénomène (Ses ve Olgu) [1967]; De là gramtpatologie (YaztbiÜstüne) [1967]; La dissémination (Yayılma) [1972]; Marges de l}a philosophie (Felsefenin Sınırlan) [1972]; Positions (Konumlar) [1972]; L'Archéologie du frivole (Boş Şeylerin Arkeolojisi) [1973]; [La vérité en peinture (Resimde Gerçeklik) [1978]; Éperons. Les pstyles de Nietzsche (1978); La carte postale. De Socrate à Freud et au, delà (1980); L'oreille de l'autre (1982); Otobio-graphies (1984); Psyché. Inventions de l'autre (1987); Mémoires-pour Paul de Man ' (1988); Du droit à la philosophie (1990); Politiques de l'amitié (1994); ■Apories (1995); vb. f • Fransa'da göstergebilimle yakın uzak ilişki içinde, buluî nan öbür araştırm acılar arasında da özellikle kendine özgü bir yaldaşımı sürdüren şu kişileri belirtmek gerekir: -GÖstergebilim jy a da psikanaliz açısından bir film kuramı geliştiren, aynca ge•nel göstergebilim sorunlarım olduğu kadar nükteli sözleri ve i-sözcük oyunlamu da inceleyen Christian Metz (1931-1993): Es■çsais sur la signification au cinéma I (Sinemada Anlâmlama Üstüne ; Denemeler I) [1968], Langage et cinéma ÇDil ve Sinema) [1971], Es
138


Pensées de Pascal (Söylemin Eleştirisi. Port-Royal'in Mantığı ve;; Pascal'in Düşünceleri Üstüne) [19751, Le récitest un piège (Anlatı: Bir Tuzaktır) [1978]; -rom anda anlatı kişisi, betimleme ve ide^ olojiyi gostergebilime başvurarak inceleyen Philippe Hamon: Introduction à Vanalyse Au descriptif (Betimselin Çözümlemesine Giriş) [1981], Le personnel du roman. Le système des personnages dans les Rougon-Macquart d'Émile Zola (Romanda Görevi Olan Kişiler, Émüe Zola'nın Rougon-Macquart'lanndaki Kişilerin Dizgesi) [1983], Texte et idéologie (M etin ve İdeoloji) [1984], La description littéraire. De l'Antiquité à Roland Barthes: une anthologie (Yazınsal Betimleme. Eskiçağdan Roland Barthes'a: Bir Seçki): [1991]; vb. (Fransa'daki göstergebilimdler için ayrıca bkz. üeride! Roland Barthes ile Algirdas Ju lien Greim as ve Paris Göstergeb ilim Okulu bölümleri.) ; •

^

r.

* A .B.D 'nde • Bu ülkede Ch. S. Peirce ve Ch. W. M orris'ten = sonra admdan en çok söz ettiren kişi, özellikle 1970'li yıllarda^ Amerikan göstergebiliminin odak noktası durumuna gelen '; Thomas Albert Sèbeok'tur (doğ. Budapeşte, 1920). Princeton^ Ü niversitesinde felsefe ve yazm doktorasını verdikten sonra ş Indiana-Bloomington Ü niversitesinde dilbilim ve insânbilim j profesörü oldu. Ehlbilim ve GöStergebihm Araştırm aları ve İn -j celemeleri M erkezinin başkanlığma getirildi Amerikan Gös*» tergebüim Demeği'nin yöneticiliğini yaptı ve uluslararası Semia^z tica dergisinin yazı işleri yönetmenliği görevini üstlendi. J Daha çok insan ve hayvan davranışlarının betimlenmesine* ilgi duyan T. A. Sebeok göstergebilimin incelem e alanları a ra -; smda özellikle şunlan ayırt eden İnsana üişkin göstergelerin in- ; celenmesi (antroposem iyotik ya da insan gösteıgebilim i); be- ^ denin sibernetik dizgelerinin incelenmesi (endosem iyotik ya ; da bedeniçi gösteıgebilim i); hayvanlar arası ya da inSan v el hayvan arası bildirişim in incelenmesi (zoosem iyotik ya da l hayvan gösteıgebilim i). i T. A. Sebeok'un temel farklılığı, göstergeyi yalnızca insa ve ihsan kültürüne özgü bir kavram olarak değil de bütün can - 1 lılar dünyasına üişkin bir kayram olarak görmesidir. Gerçi Ch. j S. Peirce ve Ch. W. M orris de gösterge karşısmda insan ve hay- ;


139

■Van ayranı yapmaz. Ancak, Batı dünyasındaki bazı dilbilimci ve göstergebilim dler (F. de Saussure, R. Barthes, L. Hjelmslev, J. Kristeva) yalnızca insana özgü kültür dünyasmm göstergele rini incelerler. Btı nedenle T. A. Sebeok'un göstergebilimi yalnızca insan kültürünün göstergebilimi değil, bütün canlılar dünyasının, gösManük, felsefe, dilbilim ve sanaün yara sıra, biyoloji, bili şim (enformatik) ve üptan da yararlanan T. A. Sebeok gösterge .türlerini altıya ayırır: belirtke (sinyal) [İng. signal], semptom ;{İng. symptom), görüntüsel gösterge (ikon) [İng. icon], belirti jfendis) (İng. index), sim ge (sem bol) [İng. symbol] ve ad (İng.

mame). .■ / Göstergebilimin tarihini üç temele (dilbilim : Saussure; fel sefe: Peirce; tap: Hippokrates) dayandıran T. A. Sebeok, görüş lerini özellikle şu kitap ve yazılarında ortaya koymuştur: Yayı m a hazırladığı Style in Language (Dilde Biçem) [I960]; "Sem i otics: A Survey of the state of A rt" (Göstergebilim: Sanatın Du rumuna Genel Bir Bakış") [1974; Current Trends in Linguistics'in 12. cildinde]; Contributions to the Doctrine o f Signs (Göstergeler Öğretisine Katkılar) [1976]; "Six species of signs: some propósiÜons and strictures" ("A lb Gösterge Türü: Bazı 'Öneriler- ve Eleştiriler") [1979]; The Sign and its Masters (G österge ve Ustala rı) [1979]; Semiotics (Göstergebilim) [1979]; Encyclopedic Dic tionary o f Semiotics (Göstergebilimin Ansiklopedik Sözlüğü) [T. A. Sebeok yönetiminde, 3 d it, 1986]. ^• • A.B.D'nde genel göstergebilimin kuramsal çerçevesi için de yer alan çalışm aların yanı sıra, yazınsal sorunlara yapısal açıdan yaklaşan ve bu doğrultuda hem dilbilim in, hem biçem bilim in (stilistik ya da üslupbilim ), hem de göstergebilimin il ke ve kavramlarından yararlanan araştırm acıların etkinlikleri de dikkati çekti. Bunların arasında özellikle M ichael Riffaterre (doğ. 1924), 1960'h yıllarda, yapısal dilbilimden ve bu arada R. Jakobson'un görüşlerinden de yararlanarak Essais de stylistique structurale (Yapısal Biçembiİim Denemeleri) [1971 j adlı yapı tında yer .alan incelem elerinde biçim sel ve yapısal biçem bili-

140

X X . Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebiiim Kuramları

min temelini ortaya atmaya, çalıştı. Ancak yazınsal biçem i yal nızca dilbilimin verileriyle açıklamanın yeterli olamayacağım; biçem sel olguların dilsel olgulardan, dilin de yazmdan ayırt edilmesi gerektiğini ileri sürdü. Aynça, bir metnin biçem sel de ğerini sözcüklerde değil, sözcüklerin bağlamsal ilişkilerinde araştırdı. J M. Riffaterre daha sonraki çalışmalarında biçembilimden yazınbilime ve göstergebilime yöneldi. Sémiotique de la poésie, (Şiirin Göstergebilimi) [1983; İngilizcesi Sem ioticsofPoetry, 19781 ile La production du texte (Metnin Üretimi) [ 1979] adlı yapıtların da metinlerdeki, özellikle de şiirdeki anlamların üretilişinde de vingenliği araştırdı. Bir şiirin bize bir şey'söyleyip bir başka şey belirttiğini vurgulayan M. Riffaterre, bu ayrımın, bir şiirsel met-; nin kendi anlamını üretiş biçim iyle açıklanması gerektiğine ina nır. Ayrıca, şiirin okunmasını belirleyen değişik algılam a, alıntı lama biçim lerini ele alırken, okurların bir metni kendi kültürle-: rinin açılımlarıyla alımlaması üstünde durur. Buna bağlı olarak da metinlerarası ilişkileri değerlendirir. Şiiri her zaman için bir "m otif" üstüne bir çeşitlem e, bir sözcüğün ya da bir tümcenittj bir metne dönüştürülmesi olarak gören M. Riffaterre'in göstergebilimsel çözümleme anlayışında bu açıdan m etinlerarasılık (m etinlerarası ilişk iler) kavramı önemli yer tutar. Böylece, M. Riffaterre son yıllardaki çalışmalarında metni; hem sonuçlanmış bir ürün, hem 4 e bir ü retiliş süreci olarak* kavramaya yönelirken yazınsal göstergebilimi de dilbilim den bağımsız bir dal olarak görür. Kısaca belirtirsek, M. Riffaterre^ metinleri dilbilimden yararlanarak, yüzeysel, görünen boyutta inceleyen bir biçembilimden, metinleri anlamsal açıdan üretiliş süreçleriyle ele alan bir göstergebilime geçmiştir.• • A.B.D'nde göstergebiiim açısından bir başka ilgi çekici etkinlik de Fransız felsefecisi Jacques Derrida'nm yazıbilim ve yapıbozma ile ilgili görüşlerinden doğmuş yapıbozucu eleşti ridir. (J. Derrida için bkz. yukarıda Fransa'da kesim i.) '• J. Derrida 1966'da Baltimore'daki Johns Hopkins Üniversi tesind e verdiği bir konferanstan sonra Amerikan üniversitele-? rindeki felsefecileri ve karşılaştırm alı yazın uzmanlarını etkile-,


14l

meye başlamış, daha sonraki yıllarda A.B.D'nde verdiği ders lerle özellikle Yale ve Johns Hopkins Üniversitelerindeki araş tırm acıların yapıbozucu eleştiri anlayışım geliştirmelerine ola nak sağlamıştır. Avrupa'daki biçim ciliğe karşı çıkan bu akı mın önde gelen tem silcileri arasında Paul de Man (1919-1983), Geoffrey Hartman, Jay Hillis Miller, Harold Bloöm (doğ. 1930) sayılabilir. Yapıbozucu eleştiri, metin incelemelerinde retorik (sözbilim) ile gram er (dilbilgisi) karşıtlığına dayanır. Gerçekten de bu akıma göre, bir metnin dilbilgisel yapısının (ya da sözdizimsel yapısının) yarattığı anlam ile aynı metnin dokusunda yatan re torik yapılarının (söz sanatları ya da bir başka deyişle "retorik figürleri") belirttikleri anlamlar birbirleriyle büyük bir çelişki içinde bulunabilir. Daha değişik bir anlatım la, bir metnin için deki söz sanatları aynı m etnin dilbilgisel yapısının söylediğin den farklı, onunla tam anlamıyla çelişen şeyleri belirtebilir. Bu da akıl ile retorik, gramer ile retorik arasında bir çatışma bulun duğunu gösterir. Bu nedenle bir metnin anlamını, anlamlarını kavramada tam bir açıklığa, tam bir kesinliğe, gerçek anlama (eğer böyle bir anlam varsa) hiçbir zaman ulaşılamayacaktır. Bir başka deyişle, bir metni okuyabilmek için retorik/gramer çelişkisinin yarattığı anlaşmazlığı ortadan kaldırmak, o metnin dokusunu, yapısını "bozm ak", "kırm ak ", "sökm ek", "ayrıştır m ak", böylece anlamlan dağıtmak gerekir. Bir metin gerçekliği ararken, kendini yaratırken yine kendi yapışım, anlamsal düze nini, tutarlılığını bozar; okurun karşısına dilbilgisel kurallarla Örülmüş ve belli anlamlar içeren bir düzenek, bir yapı olarak değil, söz sanatlanyla örülü bir oyun biçiminde çıkar. Böyleçe dilbilgisel yapınin söylediğinden başka bir şey de belirtmiş olur. Bu yüzden, aym m etne yönelik okumalarda farklı ve hatta çelişkili yorumlara varılmasının nedeni, okuma yöntemlerinin ve yaklaşım biçimlerinin farklı olm ası değil, çelişkilerin doğrûdan doğruya metnin içinde bulunması, metnin oluşum sürecin deki retorik/gramer karşıtlığından doğmasıdır. J. Derrida'ya onun Amerika'daki öğrencilerine, özellikle de Jonathan C ullei'a göre yapıbozm a temelde şu işlemleri gerçek leştirir:

142

'


Bir metne egemen olan karşıtlığı ve bu karşıtlığın ayrıcalık lı öğesini ortaya çıkarmak; karşıtken m etafizik ve ideolojik önvarsayım lannı belirgin duruma getirmek; bu karşıtlığın, kendi si tarafından kurulduğu kabul edilen aynı metin içinde nasıl bozulup parçalandığım ve tam tersi bir durumun ortaya çıktı ğım göstermek; karşıtlığı tersyüz etmek ve böylece, daha önce ayrıcalıklı görünmeyen öğeyi ön plana çıkarmak; karşıtlığı sar sıp, yerinden oynatıp, metnin söz konusu sorunsal alanına ye nidenbiçim vermek. Demek ki, yapıbozma ne bir aşama sırasının altüst edilm e sine ne de bir karşıtlığın bütünüyle yadsınmasına indirgenebi lir. Tersine, karşıtlık korunur ama yalnızca iç yapısındaki aşam ş sırası altüst edilir ve eklemlenme yeri değiştirilir.9 Yapıbozucu eleştiri akımı içinde, J. Derrida'nm görüşlerinden esinlenmekle birlikte, kendine özgü bir göstergebilim ve yorumbilim anlayışı geliştiren P de Man özellikle Allégories of

Reading. Figurai hmguage in Rousseau, Nietzsche, Rilke and Rroıtsf, (Okumanın Alegorileri. Rousseau, Nietzsche, Rilke ve Proust'ta. M ecazlı Dil) [1979] adlı yapıtıyla dikkati çekmiştir. P. de Man, tarihsel bir inceleme kitabı olarak tasarladığı ama sonundé okumanın kuramım yaptığı bu kitabında Avrupa'daki biçim d yaklaşımları eleştirdikten sonra yine Avrupa'dalö yazınsal göft? tergebilim etkinliklerinde dilbilgisel yapılarla (özellikle de sözdizimsel yapılar) retorik yapıların birlikte kullanıldığını, arala rında bir ayrılığın, bir sapmanın bulunabileceğinin belirgin b ir biçimde ele alınmadığım vurgular. Hatta daha da ileri giderek R. Barthes, G. Genette, T. Todorov ve A. J. GreimasTn gramer ve retoriği tam olarak birbirinin devamı biçiminde değerlendir diklerini ve incelemelerinde dübilgisel yapılardan retorik yapı lara kolayca ve bir kesintiye uğramadan geçtiklerini söyler. Ch. S. Peirce'ün gramer ile retorik ataşında yaptığı aynmâ dayanan P. de Man'a göre, ytikarıda da belirttiğimiz gibi, gra mer ile retorik arasında bir gerilim vardır. P. de Man bir tek dil bilgisel yapının bile çelişen iki yorumunun bulunabileceğini be lirtir; çünkü dil, söylediğinden farklı bîr şeyi belirtmekte, bir şeyi 9 Bkz. S. Alexandrescu, "Déconstruction", A. J. Greimas ve J. Courtés, Sémiotique. Dictionnaire raisonné de la théorie du langage, eût 2, Paris, Hachette, 1986, s. 62.


143

Söyleyip bir başka şeyi gösterebilmektedir. Bir tümcenin dübilgiW anlamı onun "gerçek anlam lıyla çelişen bir durumda bulu nabilir; bu gerçek anlam da söz sanatlarının, retorik oyunlarının ikurduğu, yarattığı, ördüğü "mecaz anlam" düzleminde yer ala;bilir. İnsanın kendini açık seçik olarak ortaya koymasını, belirt k e s in i engelleyen, dolayısıyla bildirişimi aksatan bir şeyler var adır dil içinde. Bir okur, karşısındaki metni anlamak, ona egemen olmak ister, am a metin kendim tam olarak ele vermez, vermek :istemëz. Yajpıbozma bu sorunu çözmek için devreye sokulur. Görüşlerim ana çizgileriyle tanıtmaya çalıştığım ız P. de ;M an'ın yukarıda belirttiğim iz kitabı dışında şu çalışmaları ‘özellikle anılmaya değer: Blindness and Insight (Körlük ve Sej ziş) [1971]; The Rhetoric o f Romanticism (Romantizmin Retoriği) [1984]; The Resistance to Theory (Kurama Direniş) [1986J; Critical 'Writings 1953-1978 (Eleştiri Yazılan 1953-1978) [1989]; vb. Yapıbozucu eleştiririm öbür temsilcilerinin ve bu konuda ça lışmalar yapan araştırmacıların başlıca kitapları arasında şunlan belirtebiliriz: -Geoffrey Hartman: Deconstruction and Criticism (Yapıbozma ve Eleştiri) [1979]; -Barbara Johnson: Défigurations Au langage poétique [1979]; --Jay Hillis Miller: Fiction and Repetition: 'Seven English Novels (Kurmaca ve Yineleme: Yedi İngiliz Romanı) [1982]; -Jonathan Culler: On Deconstruction: Theory and Criticism after Structuralism (Yapıbozma Üstüne: Yapısalcılıktan Sonra Ku ram ve Eleştiri) [1983]; -H arold Bloom: Agon: Towards a Theory o f Revisionism [1982]; -Christopher Norris: Deconstpiction: Theory and Practice (Yapıbozma: Kuram ve Uygulama) [1982]; -Vincent B. Leitch: Deconstructive Criticism. An Advanced Introduction (Yâpibozucu Eleştiri. İleri Düzeyde Bir Giriş) [1983]; vb . 10• • A.B.D'nde göstergebilim alamnda çalışan öbür araştırma cılar arasında da özellikle şu araştırm acılar sayılabilir: R. L. Birdwhistell, J. Bunn> J. Déely, J. Fought, G. Gillan, P. Haidu, T. Hawkes, D. Hymes, R. Kevelson, E M errell, D. Pâtte ve A. Patte, T. K. Seung/W. J. Sm ith, vb. 10 Yapıbozucu eleştiri konusunda ayrıca bkz.: M. Delcroix ve F. Hallyn (yön.), In' induction aux études littéraires. Méthodes du texte, Paris-Gembloux, Duculot, 1987, s. 318-322; J.-Y. Tadié, La critique littéraire au XX? süete, Paris, Belford, 1987, s. 296-299.

144


* S.S .C B 'n d e (dağılmadan önce) ve Rusya'da. —1915-1930 arasında Rus biçim cilerinin başta şiir kuramı olmak üzere, düz yazı ve masal incelemesi alanlannda başlattıkları öncü çalışma lardan sonra, 1960'lı yıllarda dilbilim in, sibernetiğin, matemati ğin, bildirişim kuramının, tarih bilim inin ve toplum biliminin etkisiyle dil, din, şiir, söylen (mit), söylence (efsane), roman, si nema gibi dizgeler üstüne sürdürülen çalışm alar da yoğunluk kazandı. 1962'de M oskova'da gösterge dizgelerinin yapısal in celemesi konusunda düzenlenen bir sempozyumdan sonra do ğal dillerin yanı sıra sanat göstergebilimi, yazınsal eleştiri, toplumsal-kültürel gösterge dizgelerinin çözümlenmesi konuları hızla gündeme geldi. • Çalışm alarını, daha önce de belirttiğim iz gibi iki dünya savaşı arasındaki yıllarda gerçekleştirmesine, karşın adım daha çok 1960'iı yıllarda duyuran Mihail Mihayloviç Bahtin (Öreli 1895-M oskova, 1975) Odessa ve Petersbürg Üniversitelerinde filoloji öğrenimi görmüştür; yaptığı araştırm alar hem yazınsal eleştiriye, hem yazmbilime, hem de yazın toplumbilimine (ede biyat sosyolojisi) bağlanır. Rabelais'den Dostoyevski'ye kadâ| uzanan Avrupa romanına içerik ve biçim açısından yeni bir ba kışla yaklaşan M. Bahtin'in yazılarında, topluca belirtecek olüR sak, diyalog kuramı, parodi kuramı, romanda uzam ve zaman sorunları, m etinlerarası ilişkiler üstüne görüşlere rastlanır. J Kültürü insan belleğini oluşturan bir söylemler birleşin^ toplamı olarak gören M. Bahtin'in bilim sel yaklaşımının en 3^ gi çekici ve Avrupa'daki göstergebilimcileri en çok etkileyeg yönü, metinleri açıklamada başvurduğu diyalojizm (Rusçasj dialogisatsya) kavramıdır. 1960'h yıllarda Fransa'da başta j. Kris| teva'nın etkisiyle m etinlerarası ilişk iler ya da metinlerarası^ lik (Fr. intertextualite) kavramıyla karşılanan diyalojizm , insane lararası bir karşılıklı etkileşim ve söyleşim olgusunun varlığını belirtir. Bir başka deyişle, M. Bahtin, söylemlerin (ya da metim lerin) tarihsel, toplumsal, kültürel geçmişleri ve çevrelerimi birlikte ele alınması gerektiğine inanır; böylece bir metnin heri kendinden önceki m etinlerle, hem de bu metni okuyanların (yİ da dinleyenlerin) yaratacakları m etinlerle çoksesli bir ilişki içril


145

de bulunduğunu belirtir. M. Bahtin'e göre, Tarih ve toplum ya zarın çalışmalarım besleyen, yazarın da "diyalog" kurduğu "m etinler"dir. Bu nedenle, M. Bahtin, metinlerin içinde yer alan alıntıların varlığıyla ve düzenlenişiyle ilgilenm iştir: Alıntılar, başkasının ya da başkalarının sözünü kaydeden, çokseslilik ilişkilerini yaşatan sözcelerdir. M. Bahtin'in yazınbüim anlayışı da bu ilişkileri araştırmayı amaçlar. Ona göre,'çoksesliliğin, da ha doğrusu metinlerarası ilişkilerin en yoğun olduğu, yani diyalojizm in en iyi gerçekleştiği yazınsal tür romandır; çünkü ro man bütün öbür türlerin bir birleşimidir, bir etkileşim ler dizge sidir, farklı söylem leri, farklı ideolojileri karşı karşıya getirir. Bu nedenle, roman öbür söylemlere açılarak çözümlenebilir ancak. Burada M. Bahtin'in yazınsal göstergebilim ya da yazınsal eleş tiri açısından ilgi çekici bir yaklaşımından da söz edelim. M. Bahtin, romancının olay, kişi, zaman ve yer arasında kurduğu organik ilişkileri daha iyi kavrayabilmek için kronotop (uzamzaman) kavramım ortaya atmış ve her çağın kendine özgü kronotoplar (şato, yol, meydan, salon, vb.) yarattığını belirtm iştir (sözgelim i Fransız yararlan Stendhal ile Balzac'ta "Salon" dan söz eder). M. Bahtin'in çevresinde oluşan ve aralannda şair ve müzikbilim d Valeryan Nikolayeviç Voloşinov (1894 ya da 18951936), eleştirm en Pavël Nikolayeviç Medvedev (1891-1938), fel sefeci ve yazın uzmanı Ley Vasilyeviç Pumpianski'nin (18911940) de bulunduğu topluluğa Bahtin Çevresi11 adı verilir. Görüşleri Batı ülkelerinde daha çok J. Kristeva ve T. Todo rov tarafından tanıtılan M. Bahtin'in Fransızca'ya çevrilmiş başlıca yapıtları arasında şunları sayabiliriz: L'œuvre de François

Rabelais et la culture populaire au Moyen Age et sous la Renaissance I l Bahtin Çevresi'ne değişik dönemlerde katılan öbür araştırmacılar ve sanatçılar arasında şu kişiler belirtilebilir: piyanist M. B. Yudiha (1899-1470); şair B. N. Zubakin (1894-1937); felsefeci Matvey İsayeviç Kağan (1889-1937); müzikbilimci İ. İ. Solertinski; ressam Marc Chagall (1887-1985); şair N. Kliuyev; romand K. Vaginov; Hint dilleri ve uygarlıkları uzmanı M. Tubiyanski; müzikbilimci İ. Tubiyanski; biyolog ve bilim tarihçisi İ. Kanayev. (Bkz. T. Todorov, Mikhail Bakhtine: k principe dmlogiqUe su iv i d e Écrits diıC erçk de Bakhtifte,Faris,Sm ü, 198i ■) V. N. Voloşinov ile P. N. MedvedeV'in kendi adlarıyla yayımladıkları bazı kitap ve yazıların da M. Bahtin'e ait olduğu Beri sürülmüştür; ancak bu savlar kesin lik kazanmamıştan tartışmalıdır (bkz. T. Todorov, a.g.y.).


(François Rabelais'nin Yapıtı ve O rtaçağile Rönesans Döpemiî de. Halk Kültürü) [1970]; La poétique de Dostoïevski (Dostoye\ ki'nin Poetikası) [1970J; Esthétique et théorie du roman (Estetik ■ Roman Kuramı) [1978]; Esthétique de la création verbale (Dils Yàra%»in Estetiği) [1984]. • S.S.C.B'nde (Estonya'da) gelişen ve dünya göstergebilir çevreleri tarafından çeviriler yoluyla yakından izlenebilen başka göstergebilim ve yazmbilim kuramının yaratıcısı da, ningrad, Üniyersitesi'nde yazm tarihi öğrenimi gören ve öze likle XVIII. ÿy. yazınıyla ilgilenen Yuri M ihayloyiç Lötman'c (Petrograd,^1922-Tartu, 1993). N Dilbilim ; göstergebilim ve bildirişim kuramının yanı sırŞj çeviri kuramının ilke Ve kavramlarını kaynaştırmaya yönelen# bu n abağlıolarak da F. de Salissure^ E- Hjelmslev, Y. Tınyanc R. Jakobson, J. M ukarovsky'nin görüşlerinden esinlenen Y. Lotman geliştirm eye çalıştığı yapısal yazınbilim i çok daha ge niş sm ırlan bulunan bir göstergebilim içineoturtur. Yazını dj| Ona göre, bütün insanlık tarihinde birbirinden bağım sız ol makla birlikte birbirine eşit iki kültür göstergesi vardır: sözdü ye çizim (deşen). Birinci kültür göstergelerinden d ilsel sanat-j lar, ikincilerindense figü ratif sanatlar doğmuştur. Ancak bu i metni bir figü ratif gösterge olabileceği gibi> bir çizim de figüran tif olmanm ötesinde, bir şeyi anlatabilir. Y. M. Lotman bir yandan metin çözümleinesine ve metn: anlammı yine metnin içinden çıkarmaya çalışan bir yaklaşım yönelirken (metnin iç yapışım araştıran yazmbilim), öte yan dan da, yapıtın bağlam ını dikkate alır. Ona göre, metnin var? olan gerçek görünümünün yanı sıra, bu görünüme katılan var-? sayımsal birm etindışı özellikler bütünüvardır. Böylece yazm-; sal bir metin içinde birbiriyle çatışm a durumunda olan birçok? dizge yer ahf; anlam da bu dizgelerin kesişme noktasındadır. Böylece rhetnin art-alanında yer alan kıirallar, uzlaşmalar, gele nekler de m etnin iç yapısı içinde ya aynen ya da değişmek yer l alırlar. Y. M. Lotman bu devingen yaklaşımını m etnin en erjisi diye tanımlar. ,

,


147

Y. M. Lotman'ın 1962'den başlayarak Tartu Üniversitesi'nde yaz aylarında düzenlediği seminerlerde, doğal diller dışındaki "ikincil gösterge dizgeleri"nin (sözgelimi, yazın, sinema, sanatlar) incelenmesi ve bu konuda ortaya atılan savların ya yımlanması sonucu, Y. M. Lotm an'ın araştırmalarıyla birlikte anılan bir Tartu Okulu'ndan da söz edilmektedir. Y. M. Lotm an'ın Rusça'dan Batı dillerine çevrilm iş ve daha çok bu yolla tarımmış yapıtlan arasmda özellikle şu FransiZca çeviriler sayüabilir: La structuredu texte ttrtistique (Sanatsal Met nin Yapı» [1973]; Esth£tique et sSmiotüfue du cinbm (Estetik ve Sinema Göstergebilimi) [1977]. A yncaB. A. Uspenski ile birlikte yayımladığı İtalyanca ve Fransızca çeviri kitaplan vardır: Ttpologia della cultura (Kültürün Tlpolojisi) [i975]-, Thıvaux sur les systbnes de signes. tcole de Itotu (Gösterge Dizgeleri Üstüne Ça lışmalar. Tartu Okulu) [1976]. , • Son yıllarda doğal dillerin incelenmesi dışında yazın, söylenler evreni, kültür, din, tarih sorunlarını gösterge dizgeleri olarak inceleyen öbür Sovyet (ya da Rus) bilim adamları arasın da da özellikle A ; A. Zalizniak, V. V; îyanov> V. N. Toporov, T. Y. Elizarenkova, E. M. M eletinski, A. Y. Silkin,Â . Y. Gureviç, B. A. Uspenski, vb. sayılabilir.* * İtalya'da. • 1960 sonrası yıllardaki göstergebilimin Avru pa'daki önemli tem silcilerinden biri de İtalyan Umberto Eco'dur (doğ. Alessandria, 1932). Ortaçağ felsefesi konusunda öğrenim gördükten sonra, önce sanat ve estetik sorunlarına ilgi duyan, ardından yazın kuramı, çağdaş toplumların gelişmesi, kitle bildirişim olğıısu, öncü sanatın varlığı ve etkisi konularına yönelen U. Eco, daha sonraki çalışmalarmda insan düşüncesinin dil ve gösterge kavramlanna ilişkin boyutunu ele aldı. Bölogna Üniversitesi'nde verdiği derslerde, yönettiği seminerler de ve uluslararası toplantüarda tarihsel süreç içinde gösterge dizgelerini inceleyen bilim adamlarının ve dil felsefecilerinin yaklaşımlarım aydınlatmaya çalıştı. 1956'da ilk yapıtı olan ü problema esteticö'm Tommaso d'Aquino'yyı (Aqtdno'lu Tommaso'da Estetik Sorunu) yayımla-

.1 4 8


dı. Saussure'cü dilbilimin ve bu arada özellikle yapısalcılığın etkisinde kalarak genel bildirişim sorunlarına yöneldikten som ra 1962'de kuramsal’nitelikli bir yorumlama, bir eleştiri kitabı olan Opera aperta'yı (Açık Yapıt) çıkardı. Bu kitapta, yazın ve plastik sanat ürünleriyle müzik yapıtlarının yoruma açık gös terge dizgeleri olduğunu ileri sürdü. Bir sanat yapıtının üretim açısından bitmiş olmasının yoruma kapalı olamayacağını, çeşitli yonim lamalann da onun yapısını bozmayacağını ortaya koydu. 1968'de yayımladığı La struttura assente'de (Var Olmayan Yapı) yapısalcılığı kuramsal tem elleriyle değerlendirirken gör sel nitelikli gösterge dizgelerini ele aldı ye göstergebilime b ir genel yaklaşımda bulundu. Daha sonraki yıllarda genel gösteıge dizgelerim çözümleyen, kültür olaylarım göstergebilim açısından'değerlendiren, okuma edimini, örnek okur kavramı ile m etin kavramım inceleyen, dil felsefesi ile gösteıgebilimsel düşünce arasındaki ilişkileri araştı ran kuramsal nitelikli yapıtlar yayımladı: Trattatodi semiótica gene rale (Genel Göstergebilim İncelemesi) [1975]; Lector in fabula (An latıda Okur) [1979]; Semiótica e filosofía del tiriguaggîo (Göstergebi lim ve Dil Felsefesi) [1984]; Le signe12 (Gösterge) [1988]; T limiti dell'interpretazione (Yorumlamanın Sınırlan) [1990]; vb. U. Eco, Lector in fabula'da okumamn bir göstergebilimse öm ekçesini (modelini) ortaya atmıştır. Ona göre, metin tembel bir makinedir ve "gerçekleşebilm ek" için okurun işbirliğini ge rektirir. Bu nedenle yazar, söylemeyeceği, yinelemeyeceği, vb. yerlerin yorumu için kendine m etiniçi bir örnek okur (İt. lettore modelle; Fr. lecteur modele) tasarlar. Nasıl yazar, metnini gerçek leştirm e biçim ini düşünüyor ve onu üretiyorsa, söz konusu ör nek okur da, bu metnin gerçekleştirilm esine yorumsal açıdan katkıda bulunur. Araştırmacının Semiótica e filosofía dellingpaggio adlı kitabıy sa, göstergebilimsel düşüncenin sınırlarım belirleme çabası açı sından önemlidir. U. Eco, göstergebilimsek düşünceyi yéniden yapılandırmak amacıyla klasik çağdaki dil felsefesi çalışmaları na; göstergeleri inceleyen yapıtlara yönelmek gerektiğini vurgu12 Bu yapıt 1973'te İtalyanca olarak yayımlanan JİSegno'nun gözden geçirilmiş ve genişletilmiş Fransızca çevirisidir.


<

149'

lar ve bu alandaki bütün tartışmalara konu olan gösterge, göste rilen , eğretilem e, simge ve düzgü (kod) kavramlarını inceler. U. Eco'nun alımlam a göstergebilim i açısından önem ta şıyan çalışmalarından biri de "Appunti sulla semiótica della ricezione"dir ("Alimlama Göstergebilimi Üstüne Not lar") [1986]. Bu inceleme yorumbilim, alımlama estetiği ve gös tergebilim alanlarında dünyanın çeşitli ülkelerindeki gelişmele ri yakından izleyen ve bunlara katkıda bulunan U. Eco'nun tam anlamıyla kuramsal bir metnidir. U. Eco'nun konumuzla ilgili öbür yapıtları arasında da Özellikle Interpretation and Overinterpretatiön (Yorum ve Aşın Yorum) [1992; S. Collini, R. Rorty, J. Güller ve Ch. Brooke-Rose ile birlikte] ile Sei passegiate nei boschi narrativi (Anlatı Ormanla rında Altı Gezinti) [1994] sayılabilir.13 • İtalya'da genel göstergebilim ; metin kuramı, yazınsal göstergebilim ile edimbüim (pragmatik) konularında çalışan. Öbür araştırm acılar arasmda da şu adlan belirtebiliriz: S. Agosti, D'A. S. Avalle, G.’ Bettetini, O. Calabrese, G'. Caprettini, F. Casetti, M. Corti, P. Fabbri, E. Garroni, M., de M arinis, A. Ponzio, F. Rossi-Landû M. Sbisa, C. Segre, A. Serpieri, vb.* * Alm anya'da. -Alm anya'da ve Almanca konuşulan ülke. lerde göstergebilim çalışm alan temelde üç dala ayrılabilir: 1. Doğrudan doğruya Amerikan göstergebiliminin, yani Ch. S. Peirce ile Ch. W. M orris'in etkisi altında gelişen genel göstergebilim çalışm alan: Sözgelimi M ax-Bense ile Stuttgart topluluğunun araştırm alan bu doğrultuda yer alır. Burada söz konusu Olan mantıksal ve matematiksel bir göstergebilimdir; 2. F. de Saussure'ün dilbilim anlayışına dayanarak dilbilimi göstergebilimin genel örneği biçiminde gören kuramcıların ta sarladığı m etindilbilim çalışm alan. Avrupa'ran çeşitli ülkele rinde Saussure doğrultusunda gelişen dilbilim daha çok sözlü dili ve bu dilin bildirişim işlevihi incelerken, Almanya'da bildi rişim dilbiliminden farklı olarak bir m etin dilbilim i doğ muştur: Bu akımın başlıca tem silcileri arasında Siegfried J. : Schmidt, G. Wienold gösterilebilir; 13 U. Eco'nun denemelerini ve romanlanru burada belirtmiyoruz.

150


3. Estetiğin, yorumbilimin ve yazın toplumbiliminin değiş etkileriyle gelişen ve günümüzde metin inceleme, yorumlama yaklaşımları arasında büyük ilgi gören, göstergebilimle de yakın ilişkisi bulunan alım lam a estetiği çalışmaları: 8 u yaklaşımın ön de gelen temsilcileriyse Konstanz Okulu'nun üyeleri olan Hans Robert Jausş (doğ, Göppingen, Baden-Württemberg, 1921), Wolfgang Isa- (doğ. 1926) ile K. H. Stierle ve R. Warning'dir. .' Şimdi H. R. Jauss ile W. Iseı'iri görüşlerinin temel noktala tm a değinelim: • Yazın tarihi çalışmalarım içine düştüğü çıkmazdan kur tarm ayı, dolayısıyla yazin tarihîni yenileştirm eyi amaçlayan H. R. Jauss'un alım lam a estetiği (Aim.: Rezeptwruisthetik), m etinle ri inceleyen araştırm acının dikkatini, yazar-metin arasındaki ilişkiyi aramak yerine metın-okur arasındaki üişkiyi belirlem e ye kaydırır. Böylece/yazm tarihçilerinin yıllardır sürdürdüğü/ bir metnin hang^ koşullarda üretildiğinin araştırılm ası süreci, yerini, bir metnin çeşitli zamanlarda okurlar tarafından nasıl algılandığının, nasıl alımlandığımn araştırılm asına bırakır. H. R. Jauss'a göre, okurlar tarafından gerçekleştirilecek alımlamamn tarihsel ve toplumsal koşullan değiştikçe, yapıtın anlamın da da değişiklik olur. Bu nedenle, bir yapıtın kendi yapısı için de vai olan etki gücü ile aynı m etnin okurlar tarafından alımlanması şürednin ortaya çıkaracağı anlamlar evrenini birbirinden ayırt etmek gerekir. Ahmlama estetiği, bir yapıtı hareket siz, değişmeyen bir yapı olarak kabul etmez. Bir yapıt, yaratıl dığı dönemdeki kuşaklan aşıp sonraki kuşakların okurlarına da ulaşabiliyorsa, bu, yapısının ya da biçiminin başka zaman lardaki okur kuşaklarına da seslendiğini gösterir. Böylece geç m işte yaratılm ış bir yapıt ile bugün var edan bir okur arasında karşılıklı bir ilişki, bir etkileşim kurulmuş olur. Dolayısıyla işin içine hçm yapıtın kendi ufku hem de bu ufku çözümlemeye gi rişen okurların dünyayı alımlama biçim leri (bunlan belirleyen de toplum ve kültürdür) girm iş olur. Yapıtın yorum bekleyen ufku üe okurun kendi dünyasının ufku arasındaki kaynaşma sonucu ortaya yeni anlamlar çıkar. Bu kaynaşma, yapıtın yara tıldığı anda olabileceği gibi daha sonraki dönemlerde de olabi lir. H. R. Jauss, alımlama estetiğiyle ilgili görüşlerini Literatür-


151

geschichte als Prom kation (1970) adlı yapıtında ortaya koymuş tun. • Alımlama estetiğinin önde gelen temsilcisi W. Iser de çalış malarında dil felsefesi, algılamanın ruhbilimi, tarih kuramı, dil bilim ve yorumbilim araştırmaİanndan yararlanır, tasarladığı alımlama estetiğini de temelde okuma edim ine dayandırır. Ona göre, her metin bizi zorunlu olarak bir okuma edimine iletir; çünkü her metinde, daha doğrusu her metnin kendi düzenleniş biçimi içinde, kendi alımlanmasınm koşullan yatar. W. Iser, anla mı da estetik etkiyi de metnin verileri olarak kabul etmez; bu özellikler yazınsal bir metnin beklediği, istediği bir karşılıklı etki den (okur ile metin arasındaki etkileşim) doğar. Demek ki, bir yazınsal metnin var olma koşulu ve tarihsel sürekliliği kendi içinde yatan gücüllüklerin okurlar tarafından ortaya çıkarılması na bağlıdır. Ama, burada önemli olan, okurların yazınsal metin leri okuyarak anlamlan dönüştürmesi değüdir. Temel amaç, oku run algılama biçimini yönlendirecek olan ve metnin kendi içinde yatan özelliğin ne olduğunu bulmaktır. Bir okuma edimi, metnin belirsiz, örtük eğilimlerini, gücüllüklerini ortaya çıkarmak de mektir. Bu belirsizliği, bu kapalılığı ortaya çıkaracak olan dâ, me tin ile okur arasındaki ilişkidir. Ama W. işedin okuru, "örtük" bir biçimde metnin içinde var olan bir okurdur. Bir başka deyişle, bir yazınsal metin, olası okurlarına belli bir rol verir; olası okur lar da, okuma edimine başladıklarında, metnin sunduğu değişik gücül bakış açılarım gerçekleştirme aşamasına getirirler ve oku ma süreçlerini ilerlettikçe, ortaya çıkan birikim sonucu, metne ilişkin yeni bir gerçekliğe ulaşabüirler. Demek ki, bir metnin, ya ratıldıktan sonra uzun yıllar varlığını sürdürebilmesi, gelecekte ki alımlama biçimlerini içkin olarak yapısında bulundurmasına dayanır. Böylece estetik etki ("güzellik") okurun yapıtı okurken, alımlarken aldığı zevkten, duyduğu hazdan doğar; bu haz ya da tad da, metnin biçimsel yapısının çağrılarına verilen bir karşılık tır; yani bir bakıma kalkışta bu çağrılardan kaynaklanır. -> W. Iser ana çizgüeriyje özetlediğimiz görüşlerini Der Akt des Lesenş. Theorie a sth etis^ r ‘Vfirkung (Okuma Ödimi. Estetik r Etkinin Kuramı) [1976] adlı yapıtmda geliştirmiştir.

152

X X . Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim K uram ın

* Yukarıda göstergebilimin yoğun olarak yaşandığı ülkele re yönelik olarak değindiğimiz araştırm acıların dışında, yine göstergebilimle, anlatıbilim le, yazmşal eleştiriyle, m etin dilbili m iyle ilgili kuramsal ve uygulamalı kitaplar yayımlamış daha birçok bilini adamı sayılabilir. Ancak biz bu altbölümü, yine 1960 sonrası yıllarda etkili olmuş, göstergebilim kaynakçalarıma girmiş, kendi alanlarında özellikle kuramsal açıdan adından söz ettirm iş şu kişileri belirterek sonuçlandıralım: yorum bilim ; W. Dil they (1833-1911) üe M. Heideggeıün (1889-1976) yakla şımlarından sonra yorumbihmsel araştırm aları sürdüren kişiler ; arasında özellikle Wahrheit und Methode (Gerçek ve Yöntem) (I960] adlı kitabıyla Hans Georg Gadamer (1900-1994); Validity in Interpretation (Yorumlamada Geçerlilik) [1967] ve The Aims o f Interpretation [1976] başlıklı çalışmalarıyla Eric D. Hirsch sayıla bilir. (Yorumbilimci P Ricceuı'ün çalışm aları için bkz. yukarıda Fransa'da kesim i); anlatıbilim : Jean-M ichel Adam, Mieke Bal, Lubomır Dolezel, Wolfgang Kayser, Gerald Prince; izlekbilim ve yapısal eleştiri: Jean Starobinski (doğ. 1920), Jean-Pierre Ri- : chard (doğ. 1922); üretici yazınbilim , m etindilbilim ve edimbilim : TeunA. Van Dijk, Thomas Pavel (doğ. 1941); sö zb ilim :, Groupe u, Aaron Kibédi-Varga, Jean-M arie Klinkenberg; yazın ve tiyatro göstergebilim i: André Helbo (doğ. 1947); m üzik göstergebilim i: J. M olino, J.-J. Nattiez; sanat göstergebilim i: H. Damisch, N. Goodman, M. Schapirö; görsel gösteıgebilim : René- Lindekens; m atem atik ve gösteıgebilim : Solomon Mar cus (doğ. 1925); felsefe, m antık ve gösteıgebilim : Georges Kalinowski; yazınsal gösteıgebilim ve çoğuldizge kuram ı: Tel Aviv Okulu (Itamar Even-Zohar ve başkaları); m etindilbilim : Janos Sandor Petöfi; vb. (M etindilbilim için ayrıca bkz. yukarı- j da D ilbilim in D allan , Uygulama A lanları ve D ilbıliıpde Yeni Y önelişler bölümü.)

Rus Biçimcîlefi ve Vladimir Propp

Yazınsal eleştirinin yapısal bir yaklaşım benimseyerek yazuıbilim in gelişm esini sağladığı 1960'h yıllarda, özellikle Av rupa'da, Rus biçimcilerinden ve bu topluluğun çeşitli metin türlerine yönelik olarak ortaya attığı ilkelerden yoğun bir bi çimde söz edilmeye başlanm ıştı. Son yıllarda gerek yazınbilim de, gerekse göstergebilimde kullanılan kavram ve yöntemlerin temelinde de birçok açıdan Rus biçim tilerinin görüşleri yatı yordu. .1960'lı yıllarda Avrupa'da kendinden söz ettiren bu akım (biçim cilik), İ915-1930 yıllan arasında Petersburg'da ve Mosko va'da etkinlik gösteren bir araştırm acılar topluluğunun ürü nüydü. Gerçekten de 1915'te Moskova'da kurulan Dilbilim (Çevresi ile 1917'de Petersburg'da (Leningrad) kurulan Opoyaz'm (Şiir Dilini İnceleme D öneği) birlikte sürdürdükleri ça lışmalar, bir süre sonra, karşı görüşü benimseyenler ve "kara çalm ak" isteyenler tarafından biçim cilik olarak adlandırıldı. Bu adlandırma, eleştirel bir bakış açısıyla oluşturulmuş olması na karşın, söz konusu araştırm acıların çalışmalarını belirten b ir terim durumuna geldi. Rus biçim dleri yazını bir inceleme konusu olarak ele al m ak ve bu konuyu bilim sel bir ilkeler bütünüyle değerlendir mek İstiyorlardı. Onlar için, yazını inceleyecek olan bilim ya da yöntem özerk olmalıydı. Bir başka deyişle, yazını, felsefe, dinbilim , estetik ve toplumsal etkenlerle açıklamak yerine doğru dan bu alana yönelik olarak düzenlenmiş bilim sel nitelikli ilke lerle ele almanın yararına ve gereğine inanıyorlardı. Onlar için hem yazın özerkti, hem de yazın bilim i. Ama yazın biliminin

154


aşıl konusu yazın değil, yazınsallık olgusuydu. Bu yaklaşım da Rus biçimcilerinin yazın m etinlerini, yazarlarm yaşam öykülen riyle, toplumsal y e ruhsal nedenlerle değil, kendi iç yapılanr»-; daki ilişkilerle, oluşum teknikleriyle ele alıp açıklamaya çalış-! tıklarını gösteriyordu. Biryapıtı yazınsal kılan özelliklerin araş-, tınlm ası demek, birçok dil düzeyinin, birçok metin düzeyinin de ayırt edilmesi demekti. Şiirsel d il ile gündelik d il aynm^ Rus biçim cilerinin temel ayrımlarından biri oluyordu. Önemli' ilkelerden biri de, herhangi bir metindeki. bir birim in değerinin,; anlamının öbür birim lerle kurduğu ilişkiye göre verilmesiydi. Rus biçim lileri kuramsal nitelikli görüşlerini değişik me-î tinlere yaptıkları uygulamalarla doğrulamaya, geliştirmeye ça lıştılar. ; Bu araştırm acıları ve üstünde çalıştıkları alanları şöyle b e-; lirtebiliriz: - Osip Brik (1888-1945): şiirde ritim ve sözdizim sorunlan; - Boris Eyhenbaum (1886-1959): lirik şiirin ezgisi, biçem üs-‘ tüne çalışmalar, düzyazı kuramı; - Roman Jakobson (1896-1982): sanat ve gerçekçilik,.şiirin; ses boyutu; - Vladimir Propp (1895-1970): halk masallarının yapısı; - Viktor Şklovski (1893-1984): teknik (yöntem, yordam) ola rak sanat, düzyazı kuramı, biçem sorunlan; - Yuri Tinyanov (1894-1943): yazınsal evrim, biçem sorun lan; - Boris Tomaşevski (1890-1957): yazm kuramı, şiirin ve bi-, çemin incelenmesi; , - Viktor Vinogradov (1895-1969): düzyazı ve şiir dili. Rus biçim cilerinin görüşleri1, R, Jakobson'un Prag'a gitme siyle, değişik bir boyutta da olsa Prag Dilbilim Çevresi tarafın dan da sürdürülmüştür (bkz. yükanda Prag D ilbilim Çevresi bölümü ile Roman }akobson bölümü). • Rus biçim cileri arasmda, göstergebilimin ve anlatı çö1 Rus biçimcileri konusunda daha ayrıntılı bilgi için bkz. T. Todorov, Yazın Kuronu. Rus Biçimcilerinin Metinleri, İstanbul, Yapi Kredi Yay., 1995.


155

zümlemesihin gelişmesinde önemli etkisi bulunan kişi hiç kuş kusuz Vladimir, Propp'tur (1895-Î970). Germen kökenli V. Propp doğduğu kent olan Petersburg'daki üniversitenin Slav Filolojisi Bölümü'nde öğrenim gördü ve 1915'te S. A. Vengerov'un o dönem için önemli sayı lan Puşkin konusundaki seminerine katıldı. Rus biçimcilerinin b irçok tem silcisi -de V. Propp gibi bu seminere katılm ıştı. 1918'de öğrenimini tamamladıktan sonra önce orta öğretimde Rus dili ve yazım dersleri, daha sonra Leningrad Üniversitesi'nde (1932'den sonra) Almanca, halkbilim- ve yazın dersleri verdi. Ama çahşmalanm, derslerini ve araştırmalarım kısa bir süre sonra doğrudan doğruya halkbilim e ve budunbilime yö neltti. Bu konulara ilişkin olarak yayımladığı çalışm alar arasın da özellikle üç kitap dikkati çekti: Morfologiya skazki (Masalın ^Biçimbilimi) 11. baskı 1928; gözden geçirilm iş 2. baskı 1969]; tsL toriçeskiye kom i volşebnoy skazki (Olağanüstü M asalların Tarihsel Kökenleri) [1940]; Russkie agramye prazdnîki (Rus Tarım Şenlik leri) [1963]. Halkbilim konusunda başka kitap ve yazılan da bulunan V. Propp'un Alman diline ilişkin incelem eleri de yayımlanmış tır. Araştırm an aynca Rus m asallarının yeniden yayımlanması çahşmalanna da katılmıştır. V Propp'un yukarıda Rusça özgün adlarıyla verdiğimiz üç i kitabı başta Fransızca olmak üzere çeşitli dillere çevrilm iştir; bunların arasında M orfologiya skazki ise V. Propp'un Batı'daki I göstergebilim çevrelerinde tanınmasını sağlamıştır. 1958'de İngilizce'ye, 1966'da İtalyanca'ya, 1970'te Fransızca'ya (Fransızca'da aynı yıl iki ayrı çevirisi çıkm ıştır bu kitaİ bin)2, 1972'de Almanca'ya, bu arada 1968'de Lehçe'ye, 1970'te Rumence'ye, 1971'de M acarca'ya ve Çekçe'ye çevrilen, 1985'te de Fransızca çevirisinden Türkçe'ye M asalın Biçimbilimi başlı2

V. Propp'un 1965'te Fransızca'ya çevrilen yazısının başlığıysa "Les transformations des contes fantastiques"tir ("Olağanüstü Masallann Dönüşümleri"). Bu ■■, metin, T, TodoroVun yayımladığı Theorie de la litterature'de (Vazm Kuramı) [19651 t yer alır, s. 234- 262. T. Todorov bu yazuun başlığını sonradan "Les transformations des contes merveilleux"ye dönüştürmüştür (bkz. Morphoiogie dit conte, 1970, s. 177-200). Türkçe çevirisi için ayrıca bkz. T. Todorov, Yozm Kuram. Kus Biçimci- letinin Metinleri, a.g.y., s. 201-224. •

156

X X . Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebiliıjı Kuramları ■

ğıylâ aktarılan3 M orfologiya skazki'de V. Propp, A. N. Afanasyev'in (1826-1871) derlediği Rus H alk M asalları'm (olağanüstü masallar) inceleme konıısu olarak ele almış ve yaptığı çözümle meyle bütün olağanüstü masalların temel yapısını ortaya çıkar maya çalışmıştın V. Propp olağanüstü masalların iki özelliğine dikkati çek-, m iştir: Bunlardan biri söz konusu masalların çok renkli ve çe şitli bir görünüm sunması, öbürüyse görünürdeki bu çeşitlilik altında bir tekbiçim liliğin bulunmasıdır. V. Propp'un amacı, yü zeydeki çeşitlilik, çokrenklilik altında yatan yapısal düzeni ve bu düzenirl işleyişini sağlayan tem el işlevleri bulup ortaya çı karmaktı. Eşsüremli bir incelemeyle değerlendirdiği masallar da, işlevi masal kişisinin eylemi olarak gören ve bu eylemi de olay örgüsünün akışı içinde anlamı bakımından yapılandıran V. Propp'a göre masalların temel bölümlerini kişilerin eylem ler ri oluşturur. V. Propp bu eylemleri kişilerin her masalda deği şik niteliklere bürünen özelliklerinden soyutlayarak ele alır ve sonuçta otuz bir işlev belirler: Uzaklaşma; yasaklam a; yasağı çiğnem e; soruşturm a; b ilg i toplam a; aldatm a; suça katılm a; kötülük (eksiklik); aracılık (geçiş am ); karşıt eylem in başlan gıcı; gidiş; bağışçının ilk işlev i; kahram anın tepkisi; büyülü ^ nesnenin alınm ası; ik i krallık (ülke) arasında yolculuk (bir kılavuz eşliğinde yolculuk); çatışm a; özel işaret; zafer; gider m e; geri dönüş; izlem e; yardım (kurtarma); kim liğini gizleye rek gelm e; asılsız savlar; güç iş; güç işi yerine getirm e; tanı(n)m a; ortaya çıkarm a; biçim değiştirm e; cezalandırm a; ev lenm e. Bütün masallarda bu işlevler/aynı sırayı izleyerek belirir (otuz bir işlevin tümüne bütün olağanüstü masallarda rastlan ması söz konusu değilir kuşkusuz). Masallardaki kişilerin bir birinden farklı olmalarına karşın, daha doğrusu farklı masallar da, kişilerin değişik özelliklerle donatılmış olmalarına karşm, yaptıkları eylemler temel yapılarıyla, işlevleriyle aynıdır. Bir başka deyişle V. Propp'un işlev ler diye adlandırdığı eylemler, masalların sürekli var olan öğeleridir. Masalın sözdizimsel bo yutunu, yani anlatının akışını oluşturan da bu işlevlerdir. 3 Bkz. V. Propp,M asalın Biçimbüitm, İstanbul, BFS Vay., 1985.

Crfjsteıgebilim Kuramla«

157

V. Propp'un incelediği olağanüstü nitelikli masallarda her şey, yapılan bir kötülükle başlar; bu kötülük bir ailede, bir top lulukta, bir çevrede bir eksiklik yaratır (örneğin küçük bir kızın kaçırılm ası); bir kahraman bu eksikliği gidermekle, dolayısıyla kötülüğü ortadan kaldırmakla görevlendirilir, ona yapacağı bu güç ve zor işte bilileri yardım ederken, bazıları da karşı koyar. Kahraman birçok sınamadan, deneyden geçerek (bu arada bir iki kez başarısızlığa da uğrayarak) eksikliği gidermeye çalışır ve sonunda görevini başarınca ödüllendirilir. İşte V. Propp, bu genel anlatı örgüsü içinde otuz bir işlev saptarken, işlevlerin yedi kişinin eylem alanı içinde dağıldığını da belirlen Saldır ganın (kötü kişin in) eylem alanı; bağışçının (sağlayıcının) ey lem alanı; yardım cının eylem alanı; prensesin (aranan kişi) ve babasının eylem alanı; gönderenin (görevlendirenin) eylem «lanı; kahram anın eylem alanı; düzmece kahıramanın-eylem alanı. V. Ffopp işlevleri ve işlevlerin dağıldığı kişileri belirledik ten sonra masalın birbirini bütünleyen iki tanım ını verir: Birinci tanım işlevlerin dizilişine göre yapılan tammdır; ikinci tanım daysa, masalm yedi kişiden oluşan bir taslağı izlediğini belirtir. İlk kez 1928'de basılan, 1969'da ise gözden geçirilm iş biçi miyle yayımlanan M asalın Biçimbilimi, izlediği çözümleme yöntem i açısından başta C. Levi-Strauss olmak üzere A. J, Greimas, R. Barthes, C. Bremond, T. Todorov gibi bilim adamla rı tarafından değerlendirilmiştir. Özellikle A. J. Greimas, V. Propp'un işlevlerini yeniden yapılandırarak anlatı çözümleme lerinde sözdizim ömekçesinin temel ve kalıcı ilkelerini sapta m ıştır (bkz. ileride Algirdas Ju lien Greim as ve Paris Göstergebilim O kulu bölümü). V. Propp'un bu kitabı yapısal anlatı çö zümlemelerine/ yayımlandıktan yaklaşık otuz yıl sonra bir in celeme örneği oluştururken, halkbilim alanında çalışanları da bilgi toplama ve salt tarihsel boyutla ilgilenme aşamasmdan masalların yapısını kavrama aşamasına yönlendirmiştir. V; Propp 1946'da yayımladığı O/aganüsiü M asalların Tarihsel İGSkenleri adlı kitabındaysa (aslında bu kitap M asalın BiçimbiU»Bi'nin ikinci bölümü olarak tasarlanmış ve yazılmış ama uzun olduğu gerekçesiyle ayrı yayımlanmıştır) eşsüremli çözümle-

158


meye değil, artsüremli incelemeye başvurur, yani m asallann ta rihsel oluşumlarım, kökenlerini araştırır, m asalları kendi iç ya pılarıyla değil, toplumsal bir çevrede oluşumlarıyla değerlendi rir . •-v' V. Propp'un üç kitabı, Batı dillerinden Fransızca'ya şu baş- > lıklarla çevrilm iştir Morphologie du conte (1970; 2 ayn çeviri); Les racines historiques du conte merveilleux (1983); Les fêtes agraires russes (1987).

Roland Barthes

1 . G ir iş gözlem leri: b ir benzersiz özne.

Yapıtlarıyla, konuşmalarıyla, Collège de France'taki ders leriyle, yönettiği seminerlerle, çektirdiği fotoğraflarla, yazdı ğı önsöz ve sunuş yazılarıyla, bir film de oynadığı çok kısa Thackeray rolüyle, annesine olan tutkusuyla, çok yönlü, duyar lı ve sevecen yaklaşımıyla, başka dile çevrilmeyi pek istemeyen anlatım ıyla, hem öncü hem de klasik oluşuyla, yabana dillere ve yabana yazarlara kapalılığıyla, sürekli dönüşüm geçiren dü şünce çizgisiyle, yazı, dü, metin tutkusuyla ve de ölümüyle son kırk yılın yazarlarım, bilim adamlarım, sinem acılarını, tiyatro cularım, yaym alarım ve okurlarını derinden etkilem iş bir ben zersiz öznedir R. Barthes. . 1915 yılında Cherbourg'da doğan, WSO'de Paris'te geçirdi ği trafik kazasından kısa bir süre sonra ölen R. Barthes'ın dü şünce evrimim önce yapıtlarının yayım çizgisini izleyerek ver meye çalışacağız; ardından da yaşadığı "göstergebilimsel serüven"i kendi yaklaşımına dayanarak yemden anlamlandıraca ğ ı-

'

'

2. R oland B a rth es'ın yapıtları. _ 1950'li yıllarda başlar R. Barthes'ın yoğun yayım etkinlikle ri. Müzikle, yazınla, dilbilimle (ve bir ara sözcükbilimle) ilgile nesi R. Barthes, özellikle J.-P. Sartre'ın görüşleri doğrultusunda kalarak he degré zére de l'écriture'ü (Yazrnın Sıfır Derecesi) [1953]

16Ö

X X . Yüzyılda Dilbilim ve Gösrergebilim Kuramlàn

yayımlar. Bu yapitında yazınsal dili siyasal ve toplumsal açı dan değerlendirirken, yazı diye adlandırdığı olgunun tamminı da yapmaya çalışır. Bütün yazı çeşitleri arasında özellikle iki yazı türü üstünde durur: Bunlardan biri beyaz yazıdır; bu yazı türü/ tam bir yan sızlığın göstergesidir (sözgelimi, A. Camus'nün yazısı). Öbürü ise, konuşan yazıdır (sözgelimi R. Queneau'nun yazısı). J.-P. Sartre'm özellikle "bağlanm a" konusundaki görüşle-' rinden esinlenmiştir R. Barthes bu yapıtında. Sonraki yıllarda, kendisiyle yapılan bir konuşmada çağdaş yazma J.-P. Sartre'm yapıtlarım okuyarak geçtiğini açıklar. Bu yapıtlar arasında da şunlan sayar: Esquisse d'une théorie des émotions (Bir Heyecanlar Kuramı Tasarısı) [1940]; L'imaginaire (İmgelem) {1940]; Baude laire (1947); Saint Genet, comédien et martyr (Ermiş Genet, Oyun cu ve Kurban) [1952]. Le degré zéro de l'écrituré!ün en belirgin özelliği, tartışmaya yer bırakmayan bir anlatımla yazılmış olmasıdır. Ama daha sonraki yapıtlarının doğrultusunu yavaş yavaş belirleyen bir başka özellik de kendini göstermeye başlar bu yapıtta: R. Barthes'm dil olgusuna yaklaşım biçimidir bu. Ona göre dil, yalnızca .bir bildirişim aracı değildir, aynı za manda bilinçli ya da bilinçsiz olarak yapılmış düşünsel bir seç meyi ortaya koyar. R. Barthes 1954 yılından başlayarak gerek kuram, gerek uygulama, gerekse yazın açısından ilgi alanını genişletir. Çev resindeki olguları gösterge dizgeleri olarak görmeye başlar., bu dizgeleri çözümlemek, işleyiş kurallarını bulmak ister. Ama he nüz kavram ve ilkeleri belirlenmiş bir yöntem yoktur elinde. Fransız tarihçisi Michelet üstüne yazdığı Michelet (par lui-même), [(Kendi Anlatımıyla) Michelet] (1954) adlı yapıtta, tarihçinin yaşamını, düşüncesini açıklamayı değil de, bir insanın varolu şundaki yapıyı, bu yapıdaki tutarlılığı, düzenli takınaklar ağını ortaya çıkarmaya çalışır. Bunu yaparken de yöntemsel bir çö zümleme yerine; küçük küçük parçalardan oluşan bir sıralama ya, bir döküme başvurur. R. Barthes'ın daha sonraki çalışmala-' nnı da etkileyecek olan b it yazı, bir yorum tekniği böylece ilk kez bu yapıtla ortaya çıkmış olur. Yöntemsel açıdan üstünde


l6 l

durulması gereken temel özellik, bir yazarm yaşamını ya da ya pıtını çeşitli kesitlere (okuma birimlerine) ayırmak ve bunlan yeni bir düzen içinde sunmaktır (yeniden düzenleme, yenidén yapılaştırma). Ayrıca, R. Barthes'ın anlatımının bir özelliği olan ayraç kullanma, bazı önemli bilgileri ayraç içinde verme tekni ği de bu yapıtla kendini iyice duyurmaya başlar. R. Barthes 1954-1956 yıllan arasında çeşitli dergilerde ya yımladığı yazılarını M ythologies (Çağdaş Söylenler) [1957] adlı yapıtında toplar. İki bölümden oluşan bu yapıtın birinci bölü münde, çağdaş toplumda inşâm çevreleyen otomobil, reklam, turizm, sabunlar, şarap, çeşitli filmler, vb. çağdaş "söylenler"i eleştirel bir yaklaşımla ele âlmış, Fransız yazınındaki deneme anlayışının belki en-güzel örneklerini vermiştir. Aynı yapıtın "Le mythe, aujourd'hui" ("Günümüzde Söylen") başlıklı ikinci bölümündeyse, söylenlerin oluşturduğu genel düzeni, genel yapıyı, dilbilimin ve oluşmakta olan göstergebilimin kavramla rıyla kuramsal açıdan değerlendirmeye girişir. F. de Saussure'ün etkisi açıkça görülmeye başlamıştır artık. Göstergebilim diye adlandırılan yeni bir bilim dalını kur ma, R. Barthes'ın Bundan sonraki çalışmalarında başlıca kaygısı olur. 1963'te yayımladığı Sur Racine (Racine Üstüne) adlı yapı tıyla, Racine tiyatrosunu yeni, çağdaş bir anlayışa göre, yepyeni terimlerle inceler. Ama bu yapıt, geleneksel eleştiri yanlılarının, özellikle de Racine konusundaki çalışmalarıyla tanınan R. Picard'ın sert eleştirilerine uğrar. Yeni-eleştiri akımına karşı çıkan R. Picard, R. Barthes'ı yazınsal yapıtın gerçeği yerine, yazınsal yapıtın simgesel değerini çözmeye çalıştığı için eleştirmektedir. Ayrıca R. Barthes'ı her şeye değinmekle, her şeyi açıklamakla, her şeyi bilmekle, hatta bilimsel düşüncenin temel kurallarına karşı çıkmakla ve anlaşılmaz bir dil kullanmakla suçlar. R. Barthes kendisini bu denli suçlayan geleneksel eleştirmen R. Pi card'a yanıt vermekte gecikmez ve Critique et vérité (Eleştiri ve Gerçek) [1966] adlı yapıtını yayımlar. Racine'i çağdaş Fransız ca'yla, yapısal Özellikler bakımından ve psikanaliz açısından değerlendirdiğini vurgular. Çağdaş yazarlar nasıl yaratıcı bir dile başvuruyorlarsa, bir eleştirmen olarak R. Barthes da yaratı-

-

162


a bir dille yaklaşmıştır Racine'e. Bu yapıt, bir eleştiriye yanıt vermenin ötesinde, yazmbilim, eleştiri, okuma gibi yazınsal metne yaklaşım biçimlerini de belirler. 1 R. Barthes'm aynı yıllarda, göstergeler kuramıyla çok ya kından ilgilendiği ve hem F. de Saussure'den hem de L. Hjelmslev'den yararlandığı görülür. 1964'te yayımladığı, 1965'teyse yeni bir giriş yazısıyla ve gözden geçirilmiş olarak sunduğu Éléments de sém iologie (Göstergebilim İlkeleri) de bu nun açık bir kanıtıdır. Gerçekten de, R. Barthes'm bir bilim (göstergebilim) kurma kaygısıyla dolu olduğu yılların bir ürür nüdür bu yapıt. R. Barthes'm göstergebüime yaklaşımı, F. de Saussure'ün önerisini tersyüz etmesi açısından da ayrıca ilgi çeker. F. de Saussure, dilbilimi ileride kurulacak göstergebilimin bir altbölümü olarak kabul ederken (bkz. yukarıda Ferdinand de Saus sure, Cenevre D ilbilim Okulu ve Antoine M eillet bölümü), R. Barthes göstergebilimi dilbilimin bir altbölümü olarak gö rür. Çünkü R. Barthes, moda, mutfak, görüntü, yazıp gibi gös terge dizgelerinin ancak dil desteğiyle bir gerçeklik kazandığına inanır. R. Barthes, 1964 yılında bir başka önemli çalışma daha ya yımlar: André Martin'in çektiği fotoğraflarla birlikte basılan l a Tour E iffel (Eiffel Kulesi) başlıklı yazısıdır bu. R. Barthes'm dün-’ yadaki çeşitli nesneleri anlamlandırmaya çalıştığı ve bu amaçla hem göstergebilimsel hem de sanatsal bir yazı serüvenini bir likte yaşamaya başladığı yılların ürünüdür, simgesidir bu mètin. Gerçekten de La Toür Eiffel'de R. Barthes'm deneme ustalığı nın alfanda, derinden derine, göstergebilimsel bir bakış, bir se ziş, bir çözümleme, bir sınıflandırma, bir yorumlama ustalığının kendine özgü ipuçları görülür. Göstergebilimsel etkinliklerini yoğun bir biçimde sürdür düğü bu dönemde eleştiri ile denemeyi birbirinin ,içinde eriten bir yazı türüne de yönelir R. Barthes: B. Brecht, yëni-roman (A. Robbe-Grillet, M. Butor, vb.), eleştiri, yapısalcılık, Ch. Baude laire, R. Queneau, La Bruyère, Voltaire, vb. üstüne yazdığı ya zılarını Essais critiques (Eleştiri Denemeleri) [1964] adıyla ya yımlar.


163

1960-1970 yıllan Fransa'da yapısal yöntemin hızla geliştiği bir dönemdir. Dilbilim alamndaki yapısal yaklaşımın gelişmesi, aynı yöntemin masal, şiir, öykü, söylen gibi başka dizgelere de uygulanmasına yol açar. 1966 yılında Communications (sayı 8) delgisi "Yapısal Anlatı Çözümlemesi" başlığı altında çeşitli uz manların göstergebilimsel incelemelerini yayımlar. Bu sayıdaki İlk yazı da R. Barthes'ın "Introduction à l'analyse structurale des récits" ("Anlatılann Yapısal Çözümlemesine Giriş") adlı ya zısıdır. Yapısal anlatı çözümlemesi açısından açık seçik, toparla yıcı ve yönlendirici bir yazıdır bu. R. Barthes bu metninde insa nı kuşatan anlatılar evrenine ilişkin genel bir kuramın ana ilke lerini vermeye çalışır. * 1967 yılma gelindiğinde de yine göstergebilimsel yaklaşı mını ortaya koyan bir yapıt yayımlar. Uzun süreden beri üstün de çalıştığı giyim modasının düzeniyle ilgilidir bu yapıt: Sys tème de la umde (Modâ Dizgesi). R. Barthes gôstergébilimsel yapıtlarını, özellikle École pra tique des hautes études'de (Paris) verdiği derslerle, yönetti ği seminerlerle geliştirir. S/Z (1970) adlı yapıtı da 1968-1969 ders yılında sürdürülen bir çalışmanın ürünüdür. Balzac'ın Sarrasine adlı öyküsünü kesitlere ayırıp, öznel bir yorumla ye niden kuran, yapılaştıran bir yapıttır, bu. Metnin çokanlamlıhğıru yakalamak için okuma etkinliğini (kendi kültür birikimine başvurarak) adım adım (kesit kesit) sürdürür R. Barthes. Ayrı ca, metinler açısından belirlediği okunabilir/yazılabilir karşıt lığı da R. Barthes'ın özgünlüğünü gösteren bir başka özelliktir. Yine 1970 yılında R. Barthes'ın en ilginç yapıtlarından biri yayımlanır: L'Empire des signes (Göstergeler İmparatorluğu). Ja ponya'ya yaptığı bir yolculuk sonrasında, bir başka ülkedeki mutlu yaşamım, bir başka ülkedeki göstergeleri şürsel bir anla tımla verir. O güne dek hep kendi kültürü, kendi öznelliği için de kalan, dolayısıyla hep kendine özgü olanı araştıran R. Barthes, bu kez, yaklaşımım bir başka kültüre yöneltmiştir. 1971 yılında yeni bir çözümlemesi basılır: Sade, Fourier, Lo yola. Hem J. Lacan'm psikanaliz alanındaki görüşlerinden hem de Tel Quel topluluğunun (özellikle Ph. Sollers ve J. Kristeva)

164


1972'deyse Nouveaux essais critiques'i (Yeni Eleştiri Deneme leri) [Le degré zéro de l'écriture ile birlikte] yayımlanır. R. Barthes'm bu yıllarda başka düşünürlerin etkisinden uzaklaşmaya başladığı şorülür. Yeni bir dönem açılmıştır artık onun düşünce ve yazı evriminde. Nitekim 1973'te çıkan Le plaisir du texte'te (Metnin Verdiği Haz) yazınsal metinleri, kendi bedenine, kendi duygularına göre açıklamanın yolunu araştırır. Metinlerden haz duyma veHad alma duyguları gündeme gel miştir artık. R. Barthes seçkin ve duyarlı bir okur-yazar olarak, yeni bir yaşama biçimi araştırmaya yönelmiş, salt beğenilerine dayana rak yazmaya, konuşmaya, yaşamaya başlamıştır. Kısacası, yal nızlığa düşmemek için bir "taktik" değişikliği yapmıştır. Bun dan böyle okurlarıyla doğrudan bir bağlantı kuracak, donuk bir nesnellik ve itici bir bilimsellik yerine, sevecen bir duyarlık la yazarlığını, yaşamını, beğenilerini okura iletmeye çalışacak tır. 1975'te bunun en güzel örneğini gerçekleştirir. Kendi ken disini anlatan bir yapıt yayımlar: Roland Barthes (par Roland Barthes) (Roland Barthes [Roland Barthes'ı Anlatıyor]). 1977'de çıkan Fragments d'un discours amoureux (Bir Aşk Söyleminden Parçalar) ise R. Barthes'm en çok ilgi gören yapıtı olur: Yazar, belli bir okur kitlesine belli yanıtlar verebilmek için anlatımını daha açık seçik, daha yalın olmaya yöneltir. R. Barthes İ976 yılında Collège de France'ın Yazınsal Gös tergebilim kürsüsünün başına getirilir ve bu tarihten başlaya rak Avrupa'lı aydınlar arasında büyük ilgi gören derslerini ver meye başlar. 1976 yılında yaptığı açılış konuşması 1978'de Leçon (Ders) adıyla yayımlanır. R. Barthes'm ölümünden önce yayımlanan son yapıtı, çok yakından tanıdığı, Fransız yazınına benimsettirmek için görüş lerinden sık sık söz ettiği yazar Philippe Sollers üstünedir: Sollers écripain (Yazar Sollers) [1979]. Son yıllardaki yazınsal eleşti rileri son derece çözümsel, akıla, yansız ve nesnel bulan, bun ları neredeyse bir üst-benin eleştirileri olarak gören R. Barthes, bü yapıtıyla, söz konusu anlayışa karşı çıkmış ve "güç okunan" öncü bir yazarı tanımaya, tanıtmaya çalışmıştır. Ve R. Barthes 1980 yılında ölür. Aynı yıl, ölümünden kısa

166


log) olarak göstergeleri ve çağdaş burjuva söylenlerini bilimsel biçimde açıklama, aydınlatma umudunu edinir. Gerçekten de geleceği ve programıyla, göstergebilim R. Bârthes'm hayranlıkla ve umutla bağlandığı bir yöntemdir artık. 2. Bilim sellik; dönemi: 1960'lı yıllarda R. Barthes, bu kez doğrudan doğruya dilbilimin ve yapısal çözümleme yöntemle* rinin katkılarıyla, daha doğrusu bunları örnek alarak araştırma alanını bilimselliğe yöneltir; göstergebilimi bir bilim olarak kurma tasarısından çok bir "sistematik" uygulamaya yönelin Özellikle 1957 ve 1963 yılları arasında gerçekleştirdiği bu çalış malar da birkaç yıl sonra yayımlanır: Éléments de sémiologie (1964; gözden geçirilmiş ikinci, basım 1965); Système de la mode (1967). R. Barthes bu dönemde göstergebilimi bilimsel bir işlemler ve kavramlar bütünü üstüne oturtmaya çalışırken F. de Saus sure ve L. Hjelmslev'in dilbilim yöntemlerini örnek almıştır. Ancak, Éléments de sémiologie1de yukarıda da belirttiğimiz gibi F. de Saussure'ün önerisini tersyüz etmekten de geri kalmaz. R. Barthes bu yapıtında, göstergebilim ilkelerini yapısal dilbilim den kaynaklanan dört başlık altında ve ikili karşıtlıklar biçi minde toplar: I. Dil ve Söz; II. Gösterilen ve Gösteren; III. Dizim ve Dizge; IV. Düzanlam ve Yananlam. Moda dilini incelediği Système de là mode ise R. Bârthes'm; dizgeleştirme çabalarının en üst aşamasını oluşturur. 3. M etin dönemi: 1966-1970 yıllan arasında V. Propp, J. Derrida, M. Foucault, J. Lacan ve Tel Quel topluluğunun (özel likle J. Kristeva'nm) etkisinde kalmaya başlayan R. Barthes, ön ce 1966'da Introduction à l’analyse structurale des récits adlı çalış masını yayımlan Artık yeni bir /kavramı (anlatı kavramı) gün deme getirmiştir; yapısal çözümlemenin de sınırlannı buna gö re yeniden gözden geçirmeyi amaçlar. Ama dört yıl sonra yayımlayacağı S/Z adlı yapıtıyla yapı sal çözümleme modelinden uzaklaşarak "çoğul okuma"ya da* yalı yeni bir metin kuramına yönelir. M etin kavramına yeni bir bakış açısı getirdiği dönemdir bü yıllar.

168


4. Sonuç gözlemleri. R. Barthes'm kesin bir tanımım vermek olanaksızdır. O n i tam anlamıyla bir bilim adamı, ne bir felsefeci, ne bir eleştir^ men, ne de dar anlamıyla bir denemecidir. Hiç kimse R.1 Barthes'ı yalnızca bir gösterğebilimci, bir toplumbilimci, bir dil bilimci, bir yazar olarak gösteremez. Çünkü o, yepyeni düşün*' Çelerin ve yepyeni bir yazı anlayışının ustasıdır. >' R. Barthes başkaları tarafından aynen alınıp izlenebilecek bir düşünce biçimi oluşturmak yerine, çeşitli bilgiler arasında* dolaşmış, bir kuramdan öbürüne duraksamadan geçmiş, yönel diği her yaklaşımdan, kısa bir süre sonra, bilinçli olarak uzak laşmıştır. Ama bütün bu hızlı dönüşümlerin temelinde bir de-?' ğişmez olgu yatar: Baktığı her yerde dili görür, yazdığı her ya-, zıda dile önem verir, yaptığı her konuşmada dili en yetkin bi~: çimde kullanmaya çalışır, çevresinin Metinlerle kaplı olduğu nun bilincindedir. R. Barthes bilimci, olgucu, akılcı, duygucu davranışları tek tek ya da birlikte yaşarken dil, metin ve yazı bilincini hep korumuştur. Bu nedenle, geleneksel söylem ve ya zın türlerini bir yana iterek yaklaşmalıyız R. Barthes'a, yeni bir yazı türünün kurucusu olarak görmeliyiz onu, Benzersiz özne oluşu da buradan kaynaklanıyor.

170

X X . Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebİlim Kuramları

toplumsal-siyasal ilişkiler, kent yapısı gibi insanı çevreleyen çe şitli anlam evrenlerinin kavranmasına yönelik olmuştur. Paris Göstergebİlim Topluluğu, çalışmalarını, bitmiş, bü tünlenmiş bir bilim, bir kuram, ilkeleri değişmeyecek biçimde belirlenmiş bir çözümleme ömekçesi olarak değil, gelişmesi sürmekte ye sürecek olan bir bilimsel tasan olarak görür.

2. Algirdas Julien Greimas’m yaşamı, yapıtları ve kuramsal görüşleri. 1917'de Tula'da (Rusya) Litvanya'lı anne babadan dünyaya gelen Algirdas Julien Greimas, 1934'te bakaloryasını verdikten sonra Kaunas' ta (Litvanya) hukuk öğrenimine başladı. Daha sonra Fransa'ya giderek Grenoble Edebiyat Faküjtesi'nde oku du (1936-1939). Askerliğini yapmak için litvanya'ya döndü; ama ülkesi önce Sovyetler (1940), ardından Almanlar (1941), sonra yeniden Sovyetler (1944) tarafından işgal edilince bir kez daha Fransa'ya giderek dilbilim alanındaki çalışmalarım ilerlet meye başladı. 1948'de Sorbonne'da edebiyat doktorasını savundu: La

thode en 18 30 . Essai de description du vocabulaire vestimentaire d’après les journaux de mode de l'époque (lŞ30'da Moda. Dönemin Moda Dergilerine Dayanarak Giyimse! Sözcük Dağarcığım Be timleme Denemesi). Bu tez çalışması kitap olarak yayımlanma mış olmasına karşın, dilbilimciler arasında ilgi gördü ve sözcükbilimin (leksikoloji) gelişmesinde önemli bir aşama olarak değerlendirildi. A, J. Greimas 1948'de bir ikinci tez çalışması daha yaptı: Quelques reflets de la vie sociale en 1830 (1830'da Toplumsal Yaşa mın Bazı Yansımaları). 1949-1958 yılları arasında İskenderiye Edebiyat Fakültesi'nde Fransız dili tarihi dersleri verdi. Aynı dönemde İskende riye'de ders vèren Roland Barthes'la dostluk kurdu. O yıllarda yaptığı araştırmalarla, "sözcük" kavramının dilbilimsel bir bi rim olmadığın^, dilin yüzeysel yapısının altında anlamsal bir yapının bulunduğuıiıı gözlemledi. Böylece, F. de Saussure'ün


171

amaçladığı genel bir dil kuram^ oluşturma çabalarının, sözcükbilim doğrultusunda kalınarak değil de anlamın genel vé ev rensel yapılarım araştıran anlambilim doğrultusunda gerçekle şeceğini anladı. Bunun doğal sonucu olarak da sözcükbilimden uzaklaşarak anlambilime yöneldi. 1956 yılında Le français m odem e dergisinin 3. sayısında "L'Actualité du saussurisme" ("Saussure'cülüğün Güncelliği") başlıklı bir yazı yayımladı. Ba zı bilim adamları (sözgelimi J.-C. Coquet) tarafından Greimas' çı göstergebilimin başlangıç noktası olarak gösterilen bu yazı da, A. J. Greimas, F. de Saussure'ün ortaya attığı dil/söz, gösteren/gösterilen karşıtlıklarıyla, L. Hjelmslev'in ortaya attığı diz ge/oluş karşıtlığından kalkarak dil olgusuyla ilgili saptamalar da bulundu. Dil olgusunun gözlemlenebilecek bir doğa nesnesi değil de oluşturulmuş bir nesne olduğuna inanan A. J. Grei mas, dilin biçim sel, anlamsal, toplumsal nitelikli bir anlamlı bütün olduğunu, bağdaşık bir yapısı bulunduğunu ve diziseVdizimsel açıdan çözümlenebileceğini vurguladı. 1958 yılında Türkiye'ye gelen A. J. Greimas, Ankara Üni versitesi'nde (1958-1962) ve İstanbul Üniversitesinde (19601962) dilbilim, anlambilim dersleri verdi. Aynı-yıllarda Musret H ızıila (1899-1980) tanıştı ve onunla yakın dostluk kurdu. Bir zamanlar ünlü mantıkçı Hans Reicheribach'ın (1891-1953) asis tanlığım yapmış olan Nusret Hızır'ın etkisiyle simgesel mantık çalışmalarına yöneldi. İstanbul'da verdiği derslerle yapısal anlambiliro yöntemini geliştirmeye çalıştı. 1962 yıhnda Türkiye'den ayrılarak Fransa'ya gitti ve Poi tiers Üniversitesinde dilbilim dersleri verdi. 1963-1964 yıllan arasmda Paris Bilimler Fakültesinde (H. Poincaré Enstitüsü) yapısal anlambilim konusunda öğretim yaptı ve seminerler dü zenledi. Daha önce İstanbul Üniversitesinde başlattığı bu ders ler, Fransa'da genç dilbilimciler kuşağı arasında büyük ilgi gör dü. Çoğaltılmış ders notlan o yıllarda birçok araştırmacının ça lışmalarım yönlendirdi. A. J. Greimas, 1965'te, École pratique des hautes études'ün (Paris) dilbilim/anlambilim konularına yönelik VI. Bölüm' ünün başına getirildi. 1966'da R. Barthes, J. Dubois, B. Pottier, B. Quémada (ve aralarına sonradan katılacak oîan N. Ruwet)

172


ile birlikte bir dilbilim ve ; göstergebilim dergisi olarak Fran sa'da büyük etki yaratacak Langages'ı kurdu. Aynı yıl Kazimierz'de (Polonya) R. Jakobson'Un yönetiminde düzenlenen gös tergebilim kollokyumuna katıldı; Uluslararası Göstergebilim Demeği'nin genel yazmanı seçildi. Öte yandan yine 1966'da C. Lévi-Strauss'un desteği ve R. Barthes'ın da katılımıyla Fransa' daki ilk dilbilim ve göstergebüim araştırmaları topluluğunu kurdu. Bu topluluğa katılanlar arasında J.-C. Coquet, O. Du crot, G. Genette, J. Kristeva, Ch. Metz, F. Raştier, T. Todorov, A. Zemsz, vb. yer alıyordu. 1966 yılı A. J. Greimas için gerçekten önemli bir yıl olduÇünkü aynı yıl içinde Sémantique structurale^Recherche de méthode (Yapısal Anlambilim. Yöntem Araştırması) adıyla anlambilim konusundaki ders notlarını yayımladı. Kitabın başlı ğında "anlambilim" teriminin bulunmasına karşın, bu yapıt, bazı bilim adamları tarafından gerçek bir göstergebilim yapıtı olarak değerlendirildi. Genel dübilim alanında F. de Saussure'ün ve L. Hjelmslev'in kuramsal tasarısını, N. Trubetskoy ve R. Jakobson'Un sesbilim yöntemini örnek alan A. J. Greimas, salt doğal dillere yönelik bir anlambilim yöntemi düşünmediği için, tümce düzeyinde kalan dilbilimin sınırlarını aşmak istedi. Bu amaçla, tümceötesi birimler üstünde çalışan, bir başka de yişle söylemleri inceleyen araştırmacıların yöntemlerinden de esinlendi. Bu alanda özellikle, V. Propp'un masal çözümlemele rinde kullandığı yöntemden, M. Merleau-Ponty'nin (1908-1961) dilyetisinin anlamsal boyutuna yaklaşım biçiminden, C. LéviStrauss'un insanbilim alanındaki çalışmalanndan (özellikle söylen çözümlemelerinden) yararlandı. A. J. Greimas, Sémantique structural^de gösterge dizgeleri nin temèl anlamsal yapılarındaki eklemlenişi kavrayacak genel bir anlambilim kuramının sınırlarını belirledi; böylece mantık sal yapıların çözümlenmesine geçilmiş oldu. A. J. Greimas bu yapıtın ilk bölümünde, anlambilimin kuruluş koşullarını sap-; tarken, incelenecek konudilden ayn bir üstdilin düzenlenmesi? gerektiğini de vurguluyordu. Kurulacak bu üstdiL kuramsal açıdan insan bilimleri alanındaki bütün dallara örnek olabile cek nitelikte hazırlanmalıydı. Bu da kuramın betimsel, yön-'


173

tembilimsel ye bilimkuramsal açılardan eklemlendiğini göste riyordu. Söz konusu yapıtta göstergebilim açısından önemli olan konuları şöyle belirleyebiliriz: Anlambilimin öbür bilim dallarına göre konumu ve anlambilimin kurulması için gereken koşullar; anlamlamanm temel yapıları (mantıksal bağıntılar); dilyetisi ve söylem ilişkisi; anlambirimdklerin eklemlenişi; söy lemlerin işleyişi; anlam evreninin düzenlenişi; anlamlamanm tanımı; anlambilimsel betimleme yöntemleri; anlatı boyutunda ki sözdizimsel yapıyı araştıran yöntemin belirlenmesi (eyleyen ler yapısı); anlatılardaki işlevlerin saptanması (V. Propp'un yönteminin geliştirilmesi); Fransız yazan G. Bernanos'un ya zınsal yapıtlannın anlambilim/göstergebilim yöntemine göre yeniden yapılandırılması. Dilbilim târihinde önemli bir dönüm noktası sayılan bu ki tabı, yöntemsel açıdan göstergebilimin başlangıç noktası olarak da görebiliriz. À. J. Greimas bu çalışmasında, çeşitli bilim dalla rında (dilbilim, toplumbilim, insanbilim, halkbilim, simgesel mantık) uygulanan yöntemleri kaynaştırmayı, dizgeleştirmeyi bilmiş, anlam sorunlarıyla ilgilenen insan bilimlerinin çeşitli dallarına örnek bir göstergebilim kuramı sunmayı başarmıştır. 1969'da Fransız dilinin tarihsel aşamalarından birine ilişkin olan Dictionnaire de l'ancien français'ÿi (Eski Fransızca'nın Sözlü ğü) yayımlayan A. J. Greimas'ın 1970'te Du sens. Essais sémio tiques (Anlam Üstüne. Göstergebilim Denemeleri) adlı yapıtı çıktı. Bu yapıtla birlikte sözcükbiliıhden anlambilime, anlambilimden göstergebilime uzanan doğrultu kesin biçimini almış ol du. Üretici, sözdizimsel ve genel bir anlamlama kuramı söz konusuydu artık. Kuram üreticiydi, çünkü, anlam araştırması, en soyut katmanlardan en somut katmanlara, mantıksal bağın tılardan söylemsel bağıntılara doğru ilerliyordu. Kuram sözdizimseldi, çünkü, yalnızca anlamsal öğelerin sınıflandırılmasıyla ilgilenilmiyor, aynı zamanda bu öğelerin birbirleriyle eklemle nerek söylemleri nasıl ürettikleri araştırılıyordu. Kuram genel di, çünkü, yalnızca doğal dilleri değil, bütün gösterge dizgeleri ni kapsıyordu. Du sens adlı yapıtta özellikle anlatı yapılânnı in celeyen ve bu konuda bir çözümleme ornèkçesi sunan "Élé ments d'une grammaire narrative" ("Bir Anlatı Dilbilgisinin İh

174

X X . Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim, Kurşunlan

keleri") adlı inceleme, göstergebilimin temel aşamalarını, daha doğrusu ilkelerini belirlemesi açısından önemlidir. 1970'te Urbino'da kundan Uluslararası Göstergebilim ve Dilbilim Merkezi'nin bir yıl süreyle bilimsel yöneticiliğini ya pan A. J. Greimas, göstergebilim kuramuu Fransa'da çevresin de çalışan araştırmacılarla birlikte başta yazınsal söylemler ol mak üzere çeşitli anlamlı bütünlere uygulamaya yöneldi. Nite kim, 1972 yılında Essais de sémiotique poétique (Şürsel Gösterge bilim Denemeleri) adlı ortak bir yapıt yayımladı. Bu yapıtta, göstergebüim yönteminin şiirlere uygulanmasını örneklendiren çeşitli çözümlemelere yer verdi. Bir yıl sonra da Sémiotique narrative et textuelle (Arilabsal ve Metinsel Göstergebilim) adlı yapıtta kuramsal açıdan yine önemli bir yazı yayımladı: "Les actants, les acteurs et les fi gures" ("Eyleyenler, Kişüer ve Figürler"). Bu incelemesinde özellikle anlatıların sözdizimsel boyutundaki birimlerle (Gönderen/Gönd erilen; Özne/Nesne, Yardımeden/Karşıçıkan eyle yenleri) bu birimlerin sôylemlérdeki değişik biçimlerini (kişiler, figürler) ele aldı. Kurcun ve uygulama çalışmaları bu yoğunlukta sürerken, A. J. Greimas 1975'te École des hautes études en sciences sociales'in (Paris) Genel Anlambilim Bolümü başkanlığına geti rildi (bu, yukarıda sözünü ettiğimiz École pratique des hautes études'ün VI. Bölümü'nün yeni adıydı). A. J. Greimas, kısa sü rede bu okula bağlı olarak bir Dilbilim-Göstergebilim Araştır ma Topluluğu oluşturdu ve her hafta belli günlerde sürdürdü ğü seminerlerin (bu seminerlere, değişik ülkelerden gelen büim adamlan da sunuşlarla katılıyordu) yanı sıra araştırma toplulu ğunu çeşitli inceleme alanlarına ilişkin uygulamalar yapmaya yöneltti. Böylece, yazın, masal, resim, görüntü, siyaset, sözlü yazın, din, hukuk, toplumsal bilimler, vb. alanlardaki söylemle rin incelenmesi ve yöntemin gelişmesi sağlandı. •v 1976'da A. J. Greimas, göstergebilim kuramında yeni bir dönem başlatan iki kitap yayımladı: Maupassant. La sémiotique du texte: exercices pratiques (Maupassant Metnin Göstergebilimi: Uygulama Çalışmaları) ve Sémiotique et sciences sociales (Göster gebilim ve Toplumsal Bilimler). Yazınsal göstergebilimin bir

Göstergebiüm Kuramları

175

uygulaması olan birinci yapıtta, Fransız öykücüsü G. de Maupassanfın "Deux Amis" ("İki Dost") adlı yaklaşık 5,5 say falık öyküsü, 260 sayfa tutan bir çözümlemeyle ele alınıyordu. Bu yapıt, göstergebilimi soyut düzlen>de kalmakla suçlayan, daha doğrusu göstergebilimi salt kuramsal bir tasarı gibi gös termeye çabalayan bazı dilbilimcilere verilmiş bir yanıttı. Bu yapıt, gerçekten de Greimas gostergébiliminin uygulama açı sından bir elkitabı oldu. A. j . Greimas'm 1976'da yayımladığı ikinci kitapsa, toplumsal bilimlerdeki söylemlere (sözgelimi, hukuk söylemi) yönelikti. Kuramın değişik alanlara uygulanmaya başlanması, göstergebilime duyulan ilginin de artmasına yol açtı. Kullanılan üstdil, daha doğrusu terimler ve simgeler, bu alana yönelmek isteyen bir araştırmacıyı başlangıçta ürkütebiliyordu., Ozëllikle gündelik konuşma dilinin sözcükleriyle bilim yapmaya alışmış araştırmacıların, belki de ilk kez duydukları kavramlar, terim ler karşısında şaşırmaları doğaldı. Simgesel mantığın, modern se, sözgelimi bir geleneksel dilbilgidriin ya da bir resim eleştir meninin göstergebiüm kuramıyla karşılaştığında göstereceği tepki de aynı olacaktı elbette. Göstergebilimin kullandığı terim ler, kuşkusuz doğal dil dizgesinin birimleriydi, ama bü birimler kendi aralarında kurduklan tutarlı ilişkilerle yeni anlamlar ka zanmıştı. Bu terimleri gündelik dile ilişkin sözlüklerde bulma mıza olanak da yoktu. Söz konusu terimlerin "sözlüğü" yine kuramın kendisiydi. Çünkü, her terimin ancak ğöstergebilimsel tasân içinde bir değeri vardı. (Bu tèrimler, birer sözcük olarak değil> birer simge olarak görülmelidir. Yeni anlamlar içeren ye ni terimlere başvurulmasının nedeni, incelenecek nesne ile in celeyen yöntemsel aygıtın birbirinden ayrı olmasının zorunlu luğudur.) v İşte bütün bu terimleri kısa sürede kavrayan araştırmacıla rın anlaşabilmeleri daha kolaylıkla sağlanınca, A. J. Greimas, göstergebiüm kuramının bir sözlüğünü yapma gereksinmesi duydu ve 1975-1976 yülanndan başlayarak J. Courtés ile birlik te bir sözlük hazırlama işine girişti. Sözlük, 1979 yılında ya yımlandı: Sémiotique. Dictionnaire raisonné de la théorie du lan

•

176


gage (Göstergebilim. Dilyetisi Kuramının Açıklamalı Sözlüğü). 645 terimin tanımlamasını yapan, terimlerin göstergebilim tari hi içindeki çeşitli anlamlarını veren, dolayısıyla geçirdikleri ev rimi gösteren, terimler arasındaki bağlantıyı göndermeler ya parak belirten sözlük, Sémantique structurale ile başlayan araş tırma sürecinin önemli bir aşamaya ulaştığım gösteriyordu. A. J. Greimas tam yedi yıl sonra 1'986'da, yine J. Courtés ile birlik te ama bu kez otuz sekiz araştırmacının da katkılarıyla söz ko nusu sözlüğün yeni kavramlarla geliştirilmiş ikinci cildini ya yımladı. Bilimsel tasarının sürmekte olduğunun yeni bir kanı tıydı bu. A. J. Greimas, çevresindeki araştırma topluluğuyla birlikte her yıl çalışma konusunu önceden saptanan bir alana yöneltti. Bu araştırma alianını da kuramın gelişme çizgisine göre belirle di. Bir yıl yazınsal bir,söylem incelenirken, öbür jul sözgelimi, bir insanın bir başka inşam etkilemesi olayının (eyletim: Fr. ma nipulation) çeşitli dizgelerde , nasıl gerçekleştiği araştırıldı. Bir başka öğretim yılı içinde, tutkular, göstergebilimsel açıdan ele alındı. Bu arada insanlarârası ilişkilerde gerçek (doğru), yanlış, gizli, yalan özellikleri incelendi. Göründüğü gibi olma, oldu ğu gibi görünmeme, vb. durumların sınıflandırılması yapıldı. Daha sonra, bütün insanların belli bir eylemi gerçekleştirirken izledikleri süreçleri belirleyen özellikler evrensel olarak dizgeleştirildi; bir başka deyişle, istemek, bilm ek, inanmak, yapa bilm ek, yapmak zorunda olmak gibi insanlararası etkileşimde belirleyici olan kiplikler araştırıldı; vb. Bütün bu değişik alanlar, kuşkusuz çeşitli gösterge dizgele rinde, gostergebilimin geliştirdiği yöntemsel aygıtla ele alındı. Bugün artık göstergebilim, anlamlamamn temel yapılarından anlamın değişik biçimlerde "süslenmesi", "giydirilmesi" olan söylemsel, ve figüratif düzeylere kadar uzanan bütün aşamaları değerlendirmektedir. Sözcelerin incelenmesi sürerken, sözceleri üretme evresi de (sözceleme). gostergebilimin inceleme alanı içine alınmıştır. GöstergebiHmin gerçekleştirdiği bir başka aşama da yönte min toplumsal bilimlerde yazılmış değişik metinlere uygulan masıdır. Bu konuda "A. J. Greimas ve E. Landovyski yönetimin- ^

Göstergebilîm Kuramlar»

177

de hazırlanan yapıt, birçok bilim adamının metinlerindeki an lamsal katmanlaşmayı inceler: Introduction à l'analyse du discours en sciences sociales (Toplumsal Bilimlerdeki Söylem Çözümleme sine Giriş) [1979]. A. J. Ğreimas 1983'te Du sens II (Anlam Üstüne II), 1985'te Des dieux et des hommes (Tanrılar ve İhsanlar Üstüne), 1987'de göstergebilimsel bir deneme olan De l'imperfection (Yetkin Ol mama Üstüne), 1991'de de Essais de sémiotique des passions (Tut kuların Göstergebilimi Denemeleri) []. Fontanille ile birlikte] adlı kitaplarını yayımladı. 1992'deyse Dictionnaire du moyen français (Orta Fransız ca'nın Sözlüğü) [T. M, Keane ile birlikte] adlı yeni bir sözlük ça lışması çıktı. t École des hautes études en sciences sociales'deki görevin den emekliye ayrıldıktan sonra da bu kurumdaki araştırma topluluğunu yönetme görevini onursal olarak sürdüren A. J. Greimas 1992'de Paris'te öldü. Bilim adamı yukarıda saydığımız yapıtlarına aldığı ya da bu yapıtların dışında tuttuğu yazılarının birçoğunu değişik dergi lerde yayımlamıştı. Söz konusu dergiler arasında özellikle şunla rı sayabiliriz: Langages, Le français modeme, Romanische Forschungen, Arguments, Actes sémiotiques (Documents ve Le Bulletin), vb.

3. Greimas göstergebiliminin kuramsal örgüsü. Dünyadaki anlamlar evrenini çözümlemeyi ve yeniden an lamlandırmayı amaçlayan, buna bağlı olarak insan ile insan, in san ile dünya arasındaki ilişkileri inceleyen Greimas gösterge biliminin kuşkusuz en belirgin özelliği, kavramsal ve biçimsel açıdan bir tistdil oluşturmasıdır. Bir göstergeler dizgesindeki anlamsal ayrılıkların yeniden üretilmesini ve kavranmasını araştırmada başvurulan bu üştdil, varsayımsal-tümdengelimli (hipotetiko-dedüktif) bir yaklaşımla kurulmuştur. Bu yaklaşı mın gereği olarak söz konusu üstdil, yani ğöstergebilim kura mı, oluşum açısından birbirini içeren, birbirini tanımlayan ve birbirini denetleyen üç ayrı düzeyi içerir:

178

'

XX. Yüzyjlda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları

1 . betimsel düzey: çeşitli kavram (öğe, birim , ulam [kate gori], sın ıf vb.) ve işlemlerin (belirleme, kesitleme, değiştirme, vb.) kullamldığı ye incelenecek gösterge dizgesinin (an lam lı bütün de diyebiliriz) betimlendiği düzeydir. Böylece İn celeme konusu (konudil) açıklayın bir dil aracılığıyla bir başka düzeye (üstdü) aktardır; 2 . yöntembilimsel düzey: betimsel düzeyde kullanılan kavram ve işlemlerin hem gözden geçirildiği hem de aralarında bir tutarlılığın sağlanmasına çalışıldığı aşamadır. Betimleyici dilin Uygulanması sırasında kavramlar arasında çıkabilecek ak saklıklar da bu düzeyin yöntemsel denetimi sonucunda gideri lir;

3. bilimkuramsal düzey: varsayımsal-tümdengelimli gös tergebilim kuramının kalkış noktasıdır. Hem yöntembilimsel hem de betimsel düzey bu kalkış noktası üstünde temellenir. Peki nedir bu bilimkuramsal düzey? Göstergebilim kuramı ba zı tanıtlanmamış kavramları ortaya atmakla işe başlar ve bu kavramları, oluşturulacak kuramın temel ilkesi, ön dayanağı olarak görür. Daha teknik bir anlatımla belirtecek olursak, gös tergebilim kuramının temelinde belitlerden (aksiyomlar) olu şan tutarlı bir dizgenin, belitsel dizgenin (aksiyomatik) varlığı söz konusudur. Kendisi tanıtlanmayan ama öbür kavramların tanıtlanması için temel alman bu belitsel dizgedeki kavramla rın (belitlerin) en aza indirgenmesi gerekir. Böylece kalkışta ta nıtlanmamış belli sayıdaki kavramın karşılıklı tanımlanması yoluyla tutarlı bir kavramlar bütünü, ağı oluşturulur. "Göstergebilimin dayandığı belitler arasında özellilde ba' ğm tı (ya da ilişki) kavramı önemli bir yer tutar. Çünkü göster gebilim anlamların eklemlenişini araştırmaya yönelirken 'an lam, bağıntıdan, ayrılıktan doğaı' ilkesini kalkış noktası olarak saptamıştır. Bağıntı tanıtlanmamış bir kavramdır ama bu kav, ramdan kalkılarak oluşturulacak tutarlı bir bütün içinde bağıntı kavramı da bir değer kazanmış olur. Göstergebilimin bağıntı kavrammı temel ilke olarak benimsemesi sonucu, bağıntının ancak öğeler arasmda (özdeşlik/başkalık) kurulabileceği görü-


179

şü de kendiliğinden ortaya çıkar; bu öğelerin karşılıklı tanım lanmasıyla da yapı (anlamlamanm temel yapısı) diye adlandı rılan kavram oluşur. Yapıyı kuran bağıntı türleri de mantıksal olarak saptanır: Karşıtlık, çelişiklik, içerme (ya da tümleme), vb. bağıntıları."1 İşte bu üç düzeyin birbirini denetlemesinden ve birbiriyle tutarlı bir biçimde kaynaşmasından oluşan Greimas göstergebilimi yalnızca bildirişimi (iletişimi) sağlayan yalın gösterge diz gelerini değil, amaçlı olarak bir bildiri (ileti) sunmayan ama yi ne de anlamsal katmanlardan oluşan bütün gösterge dizgeleri ni çözümleyebilecek bir kuramdır, sürekli gelişen bir bilimsel tasarıdır. Bu tasarı, herhangi bir anlamlı bütün, sözgelimi ya zınsal ya da bilimsel bir metin, bir resim (tablo), bir mimarlık yapısı, bir tiyatro gösterisi, bir müzik yapıtı, bir film, ya da söz gelimi insanları yönlendiren tutkular evreni hangi anlamsal katmanlardan geçerek oluşuyor, bunu bir üstdil aracılığıyla ye niden yapılandırmaya çalışır. Dolayısıyla bir gösterge dizgesin deki anlamları değil de anlamın eklemleniş biçimini, anlam üretiminin süreçlerini (anlamlama süreçleri) ortaya çıkarmaya çalışır.2

4 . Paris Göstergebilim Okulu'nun öbür temsilcileri. Paris Göstergebilim Okulu A. J. Greimas'ın görüşlerini be nimseyen ve onunla birlikte ya da onun açmış olduğu yolda göstergebilimi geliştiren araştırmacılar topluluğunu belirtir. Bu bilim adamları daha çok Paris'te École des hautes études en sciences sociales'de A. J. Greimas'm seminerlerine etkin olarak katılmış kişilerden oluşur. Paris Göstergebilim Okulu'nun önde gelen temsilcileri ara sında şu adları sayabiliriz: Jean-Claude Coquet: 1928 yılında doğan J.-C. Coquet, dil bilgisi alanında uzmanlaştıktan sonra, İsveç'te Uppsala Üniver1 M. Rifat, Genel Göstergebilim Sorunları: Kuram ve Uygulama, İstanbul, Sözce Yay., 2. baskı, 1986, s. 15. 2 Greimas göstergebilimi konusunda daha ayrıntılı bilgi için bkz. özellikle M. Rifat'ın iki yapıtı: Genel Göstergebilim Sorunları: Kuram ve Uygulama, a.g.y.; Homo Semioticus, İstanbul, Yapı Kredi Yay, 1993; 2. basım 1996.

180


sitesi'nde, Fransa'da Poitiers Edebiyat Fakültesi'nde/ École pra tique des hautes études'de, École des hautes études en sciences sociales'de, Paris-VIII Üniversitesi'nde dilbilim/göstergebilim dersleri verdi. 1960'h yıllarda A. J. Greimas'm çevresinde olu şan topluluğa katılan J.-C; Coquet, Greimas kuramını gelişti renlerden biri oldu. 1972'de yayımladığı Sémiotique littéraire (Yazınsal Göstergebilim) adlı yapıtı, söylemlerin anlamsal çö zümlemesine önemli bir katkıdır. Bu yapıtta, A. Camus'nün L'Étranger'si (Yabana) A. Rimbaud'nun Illuminations'u, G. Apollinaire'in "Les Colchiques"i, P. Claudel'in La Ville'i göstergebilimsel açıdan çözümlenir. Ayrıca, J.-C. Coquet, A. J. Greimas'm yapısal anlambilim alanında ortaya attığı kavram ve il keleri de değerlendirir. Langages, Langue française, Connexions, Actes sémiotiques (Documents ve Le Bulletin), vb. derelerde, söy lem çözümlemesi, yazınsal göstergebilim, kiplikler, özne/nesnë ilişkisi gibi konularda yazıları yayımlanan J.-C- Coquet, A. J. Greimas'm en yakın ve en eski izleyicisi olmakla birlikte, Grei- mas kuramını bazı açılardan (özellikle göstergebilimsel dört gen, kiplikler, gönderen/özne ilişkisi açısından) değişik doğrul tulara yönjendirir. J.-C. Coquet'nin araştırmaları, hem Greimas kuramının uygulanması, hem Coquet yönteminin oluşması açı sından ilginçtir. J.-C. Coquet'nin göstergebilime olan önemli bir katkısı da, ; A. J. Greimas'm çevresindeki bazı araştırmacıların etkinliklerini biraraya getirerek/bunları Paris Göstergebilim Okulu'nun ça lışmaları olarak yayımlamasıdır: Sémiotique. L'École de Paris (Göstergebilim. Paris Okulu) [1982]. J.-C. Coquet'nin 1982 yılında savunduğu devlet doktorası da kiplikler konusunda kuramsal aygıtı geliştiren bir çalışmay dı: Le discours et son sujet (Söylem ve Öznesi). Bu tez çalışması iki cilt olarak yayımlandı. Le discours et son sujet, ı. Essai de grammaire modale (Söylem ve Öznesi. 1. Kipsel Dilbilgisi Dene mesi) [1984; 2. baskı, 1989]; Le discours et son sujet, 2 . Pratique de la grammarie modale (Söylem ve Öznesi 2. Kipsel Dilbilgisinin Uygulaması) [1985]. J. tC. Coquet 1983 yılında Cerisy'de (Fransa) M. Arrivé ile birlikte düzenlediği Göstergebilim Kollokyumu'nun bildirileri-


181

ni yine M. Arrivé ile birlikte ve É. Landowski'nin önsöz yazı sıyla yayımladı: Sémiotique en jeu. À partir et autour de l'œuvre d'A. J. Greimas (Göstergebilim Tartışılıyor. A. J. Greimas'm Ya pıtlarından Kalkarak ve Yapıtlarının Çevresinde) [1987]. J.-C. Coquet 1997 yılında da La quête du sens (Anlam Arayı şı) adlı kitabını bastırdı. Michel Arrivé: 1936 yılında doğan M. Arrivé, dilbilgisi ko nusunda uzmanlaştı, edebiyat doktoru oldu ve Paris-X (Nan terre) Üniversitesine dilbilim (yazınsal göstergebilim) profesö rü olarak atandı. 1964'te yayımlanan Grammaire du français con temporain (Çağdaş Fransızca'nın Dilbilgisi) adlı yapıta katkıda bulundu. Daha sonra yazınsal göstergebilim alanındaki çalış malarıyla dikkati çekti. Bu yapıtlar arasında özellikle Les lan gages de Jarry. Essai de sémiotique littéraire'i (Jarry'nin Dilyetileri. Yazınsal Göstergebilim Denemesi) [1972] belirtebiliriz. M. Arrivé'nin ayrıca, B. Pottier yönetiminde hazırlanan Le Langage (Dil) adlı dilbilim/göstergebilim sözlüğüne yazdığı "La sémio tique littéraire" ("Yazınsal Göstergebilim") bölümü de, yazın sallık sorunlarını tartışması, yazınsal metinlere göstergebilimsel yaklaşım biçimlerini irdelemesi açısından yararlı ve ilginçtir. Yazınsal anlam evrenini psikanaliz açısından da değerlen dirmeye yönelen M. Arrivé'nin Langue française, Langages, Actes sémiotiques, Dialectiques, Cahier de textes dergilerinde yazdığı bir çok yazı bu alanlarda çalışanlara katkıda bulunmuştur. Ayrıca, Belçika'da A. Helbo yönetiminde hazırlanan Le champ sémiolo gique (Göstergebilim Alanı) [1979] adlı kitabın Fransa'daki gös tergebilimsel araştırmalar bölümünü J.-C. Coquet değerlendi rirken, aym yapıtta, Fransa'daki yazınbilim çalışmalarını da M. Arrivé tanıtmıştır. Paris Göstergebilim Okulu'na uzak/yakın çalışmalarını sürdüren M. Arrivé'nin J.-C. Coquet yöneti minde hazırlanmış Sémiotique: L'École de Paris adlı yapıttaki "La sémiotique littéraire" ("Yazınsal Göstergebilim") başlıklı incelemesi de toparlayıcı ve değerlendirici olması bakımından il ginçtir. M. Arrivé, yukarıda sözünü ettiğimiz Sémiotique en jeu'yü de J.-C. Coquet ve başkalarıyla birlikte 1987'de yayımlamıştır.

182

XX - Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları

Joseph Courtés: Toulouse-Le Mirail Üniversitesi'nde gösr tergebilim dersleri veren J. Courtés, Greimas kuramına en ya kından bağlı araştırmacıdır 1973'te yayımlanan Lévi-Strauss.eİ lés contraintes de la pensée mythique (Lévi-Strauss ve Söylense] Düşüncenin- Yasalan) adlı yapıtında, C. Lévi-Strauss'un söylen* lere uyguladığı yöntemi jGreimas göstergebiliminin ilkelerine göre değerlendiren J. Courtés'in asıl uygulama aİanı màsalliuâ dır. 1976'da çıkardığı Introduction à la sémiotique m rru tw eet dm cursive (Anlatısal ve Söylemsel Göstergebilime Giriş), Greimas kuranunı açıklayarak, örneklendirerek sunan bir elkitabı oldu? ğu gibi, yapıtrn sonunda bulunan "Külkedisi" masalının ç& zümlemesi de göstergebilim yöntepninin nasıl uygulanacağıni göstermesi bakımından önemlidir J. Courtés'in göstergebiliuie temel katkısı ise A. J. Greimas ile birlikte hasırladığı iki ciltlik Sémiotique. Dictionnaire raisonné de la théorie du tangagCdà görülürCI979-1986); J. Courtés'in Ethnologie française, Actes sémiotiques, vb. de gilerdeki yazılarının yanı sua çeşitli ortak yapıtlardaki yaklaş şunları da (ft Nef yönetiminde hazırlanan Structures élémen taires de la signification [Anlamlamanın Temel Yapıları, 1976] ile A. J. Greimas ye É. Laridowski yönetiminde hazırlanan Intrvr duction à l'analyse du discours en sciences socialeédélà yazılan) öğretici yanı ağır basan çözümleme örnekleridir. J. Courtés'in 1983'te savunduğu devlet doktorası da göstergebilimin insana bilime ve buduribilime uygulanması açısından ilgi çekicidir: he m otif en ethnolittérature. Essai d'anthropologie sémiotique (Budun sal Yazında Motif. Gösteıgebilimsel Insanbilim Denemesi). Bu tez çalışmasının' az çok kısaltılmış biçimi Le conte populaire} poétique et mythologie (Halk Masalı: Poetîka ve Mitoloji) [198$] adıyla yayımlanmıştır ' i J. Courtés'in son yıllarda yayımladığı yapıtlar arasında şunlan belirtebiliriz: Sémantique de l'énoncé (Sözcenin Anlambi' İimi) [1989]; A nalyse sémiotique du discours (Söylemin Gôstergè* bilimsel Çözümlemesi) [1991]; Du lisible au visible. Initiation à la sémiotique d u texte et de l'im age (Okunabilirden Görülebilire. Metnin ve Görüntünün Göstergebilimine Giriş) [1995].

Göstergibilim Kuramları

18 3

Éric Landowski: Paris Göstergebilim Okulu'nun çalışmalannm yayına dönüşmesini sağlayan, Documents ve Le Buketin (Actes sémiotiques) dergilerini yönetmiş olan É. Landowski'yi göstergebilimciler, öncelikle A. J. Greimas'ın Sémiotique et scien ces sociales adlı yapıtından tanırlar. Bu yapıtta, "Analyse sémiotique d'un discours juridique" ("Bir Hukuk Söyleminin Göstergebilimsel Çözümlemesi") adlı incelemeyi A. J. Greimas, É. Landowski ilë birlikte yazmıştır. Bir siyasetbilima olan É. Landowski'nin Paris Göstergebilim Okulu'na katılması, değişik bir inceleme alanmmaçılmasmaneden olmuştur. fe Landowski aynı zamanda yazılarında kullandığı anlatımla, biçemle de dik kati çeker. . , • Fransa'da Bilimsel Araştırma Ulusal Merkezi'nde (C.N.R.S.) araştırma yönetmeli olarak çalışan, N ouveauxA ctes sémiotiques ile International Journal fo rth e Semiotics c fu n o dergi lerinin Ortak editörlüğünü yapan ve Sâo Paulo Toplumsal Gös tergebilim Araştırma Merkezini (Brezilya) yöneten É. Lan dowski'nin başlıca yapıtlan şunlardır: A. J. Greimas ile birlikte yayıma hazırladığı Introduction à l'analyse du discours en sciences sociales (1979), La société réfléchie. Essais desocio-séfnwtique (1989), yayıma hazırladığı Lire Greimas (Greimas'ı Okumak) [1997] ve Présences de l ’autre. Essais de socio-sémiotique II (1997). Öbür araştırmacılar: -Jacques Geninasca: A nalyse structu rale des Çhitrtères de N erval (Nerval'in Les Chimères'inin Yapısal Çözümlemesi) [1971], La parole littéraire (Yazınsal Söz) [1997];François Rastier: Essais de sémiotique discursive (Söylem Göstergebilimi Denemeleri) [ l 973],Sém antique interprétative (Yorumlayia Anlambilim) [1987], Sens et textualité (Anlam ve MetinselKk) [1989], Sémantique et iéchercfies cognitives (Anlambilim ve Bi lişsel Araştırmalar) [1991]; - Jean-Marie Floch: Petites m ythphgies de l’œil ét d é l'esprit (1985), Les form es de l'em preinte (Brandi; Cartier-Bressop, Doisneau, Stieglitz) [1986], Identités visuelles (Gör sel Kimlikler (İ995), Une lecture de Tintin au Tibet (Tenten/TÎbet'te'nin Bir Okunuşu) [1997]; - Claude Zilberberg: Une lecture des 'Fleurs du m al' de Baudelaire (Baudelaire'in 'Kötülük Çiçekle rinin Bir Okunuşu) [1972], Raison et poétique du sens (Akıl ve

184


Anlamın Poetikası) [1990]; -Jacques Fontanille:

Le savoir par tagé. Sémiotique et théorie de la connaissance chez M arcel Prousi| (1987), Les espaces subjectifs (Öznel Uzamlar) [1990], Sémiotique^ des passions (Tutkuların Göstergebilimi) [A. J. Greimas ile birlik- ' 1 te, 1991], Sémiotique du visible (Görülebilirin Göstergebilimi)^ [1995], Tension et signification (C. Zilberberg ile birlikte, 1998); •?! Anne Hénault: Les enjeux de la sémiotique [2 dit, 1979-1983]; H is toire de la sémiotique (GöstergebUimin Tarihi) [1992]; - Félix Thürlemann: Paul Klee. A nalyse de trois peintures (Paul Klee*;

Üç Resmin Çözümlenmesi) [1982]; - Herman Parret ve HansGeorge Ruprecht: yayıma hazırladıktan Exigences et perspectives

;

de la sémiotique. Recueil d'hommages pour Algirdas Julien Grei^ : mas (Göstogebilimin Amaçlan ve Bakış Açılan. Ai J. Gra- '

mas'a Saygı Yazılan Derlemesi) [1985]; Jean Delorme; Jean Petitot; Alain Renier,- Claude Chabrol; Ivan Darrault; Denis Bertrand; Paolo Fabbri; Henri Quéré; Françoise Bastide; Afanar Hammád; vb. 1 ' ^

Kaynakça

Adam, J.-M., Le récit, Paris, P.U.F. (Que sais-je? dizisi), 1984. Adam, J.-M. ve F. Revaz, L'analyse des récits, Paris, Seuil, 1996. Alexandrescti, S., Logique du personnage, Paris, Marne, 1974. Anscombre, J.-C. ve Q. Ducrot, L’Argumentation dans ta langue, liège-Paris, Mardaga, 1983; 3. baskı, 1997, Armengaud, F, La pragmatique, Paris, PU.F. (Que sais-je? dizisi), 1985. Arrivé, M. 1. Les Langages de Jarry. Essai de sémiotique littéraire, Paris, Klincksieck,1972. 2. Linguistique et psychanalyse. Freud, Saussure, Hjdmslev, Lacan et les autres, Paris, Klincksieck, 1986. > Arrivé, M. ve J.-C. Coquet (yön.), Sémiotique en jeu. À partir et autour de l’œuvre d'A. J. Greimas, Paris-Amsterdam-Philadelphia, Hadès-Benja. mins, 1987. Asher, R. E; ve J. M. Y. Simpson (yön.), The Encyclopédie ofLanguage 'and Ùnguistics, 10 dit, Oxford-New York-Seul-Tokyo, Pergamort Press, 1994. Auerbach, E., Mimêsis (Fransızca çeyiri); Paris, Gallimard, 1968, Auroux, S. ve Y. Weil, D ic tio n n a ire d es a u teu rs et d es thèm es d e la p h ilo so p h ie, , Paris, Hachette, 1991. Austin, J. L., Q u a n d d ire c ’est fa ir e (Fransızca çeviri), Paris, Seuil, 1970. Bachelard, G. 1. La p oétiq u e d e l ’esp ace, Paris, P.U.F., 1957. 2. L a p o étiq u e d e la rê v e rie , Paris, P.U.F„ I960. Baker, M. (yön.), R o u tle d g e E n c y c lo p éd ie d f T ra n sla tion Ş tu d ie s , Londra-New York, Routledge, 1998. Bakhtine, M., 1. L ’œ u vre d e F ra n ço is R a b ela is et la c u ltu re p o p u la ire a u M o y en Â g e et so u s la R en a issa n ce (Fransızca çeviri), Paris, Gallimard, 1970. 2. L a p o étiq u e d e D o sto ïevsk i (Fransızca çeviri), Paris, Seuil> 1970. 3. E sth étiq u e d e la création ve rb a le (Fransızca çeviri)*'Paris, Gallimard, 1984. I ;/■ Bally, Çh., 1. T raité d e s ty listiq u e fra n ç a is e , P a r is , Klincksieck, 1909; 2. baskı, 2 cilt, 1919-1921. 2. L e la n g a g e et la v ie , Cenevre, Atar, 1913; 3. baskı, 1952. 3- L in g u istiq u e g é n é ra le et lin g u istiq u e fra n ç a is e , Paris, E. Leroux, 1932; 4. baskı, Bem, A. Francke, 1965.

186


Barthes, R., 1.

Paris, Seuil, 1953 (Türkçe çevirisi: İstanbul, Metis Yay., 1989; çeviren: T. Yücel). 2. M ic h e le t p a r lu i-m êm e, Paris, Seuil, 1954; 1975 baskısı M ic h e le t ■ 3. M y th o lo g ies, Paris, Seuil, 1957 (Türkçe çevirisi: Ç a ğ d a ş S ö y le n le r, İs tanbul, Hürriyet Vakfı Yay., 1990; Metis Yay., 1998; çeviren: T. Yücel). 4. S u r R a c in e, Paris, Seuil, 1963. 5. "Éléments de sémiologie", C o m m u n ica tio n s, 4, Paris, Seuil, 1964; gözden geçirilmiş ve genişletilmiş 2. baskı, L e d e g ré zéro d e l'é c ritu re ile birlikte, Paris, Denoël/Gonthier, Médiations dizisi, 1965; 3. baskı, L 'a v e n tu re sé m io lo g iq u e 'ie , 1985 (2. baskısının Türkçe çevirisi: "Göster gebilim İlkeleri", G ö ste rg e b ilim se l S e rü v e n , İstanbul, Yapı Kredi Yay., 1993,3. baskı, 1996, s. 19-85; çeviren: M. Rifat-S. Rifat). 6 . Essajs critiques, Paris,Seuil, 1964. 7. L a T ou r E iffe l ( A . Martin'in fotoğraflarıyla birlikte), Paris, Delpire Yay., 1964; 2, baskı, Paris, CNP/Seuil, 1989; 3. baskı, Ü u v r e s co m p lètes, dit 1, s. 1379-1400, Paris, Seuil, 1993 (Türkçe çevirisi: E iffe l K u le s i, İs tanbul, İyi Şeyler Yay., 1996; çeviren: M. Rifat-S. Rifat). 8 . C ritiq u e e t v é rité , Paris, Seuil, 1966. 9. "Introduction à l'analyse structurale des rédts", C o m m u n ica tio n s, 8 , Paris, Seuü, 1966; 2. baskı. Points dizisi, 1977; 3. baskı. L 'a v e n tu re sém io lo g iq u e 'te , 1985 (Türkçe çevirisi: "Anlatıların Yapısal Çözümleme sine Giriş", G ö sterg eb ilim sel S e rü v e n , İstanbul, Yapı Kredi Yay., 1993,3. baskı, 1997, s. 86-122; çeviren: M. Rifat-S. Rifat). 10. S ystèm e d e la m ode, Paris, Seuil, 1967. 11. SfZ, Paris, Seuil, 1970. 12. L ’em p ire d e s sig n e s, Paris, Skira, 1970 (Türkçe çevirisi: G ö sterg eler İm p a ra to rlu ğ u , İstanbul, Yapı Kredi Yay., 1996;çeviren: T. Yücel). 13. S a d e, F o u rier, L o y o la , Paris, Seuil, 1971. 14. N o u v e a u x essa is c ritiq u e s (L e d e g ré zéro d e l'é c ritu re ile birlikte), Pa ris, Seuil, 1972. 15. L e p la is ir d u texte, Paris, Seuil, 1973. . . 16. "Texte (théorie du)", E n cyclo p a ed ia U n iv e rs a lis, dit XV, Paris, 1973. 17. R o la n d B a rth es (p a r R o la n d B a rth es), Paris, Seuil, 1975 (Türkçe çevi risi: R o la n d B a rth es, İstanbul, Yapı Kredi Yay., 1998; çeviren: S. Rifat). 18. F ra g m en ts d 'u n d isc o u rs a m o u reu x , Paris, Seuil, 1977 (Türkçe çeviri si: B ir A ş k S ö y lem in d en P a rç a la r, İstanbul, Metis Yay., 1992, 2. baskı, 1996; çeviren: T. Yücel), 19. L eço n , Paris, Seuil, 1978. 20. S o lle rs é c riv a in , Paris, Seuil, 1979. 21. L a cham bre d a ir e , Paris, Seuil, 1980. 22. L e g ra in d e la v o ix , Paris, Seuil, 1981. 23. L 'o b v ie e t l'o b tu s : essa is c ritiq u e s 111, Paris, Seuil, 1982. 24. L e b ru issem en t d e la la n g u e : essa is c ritiq u e s IV , Paris, Seuil, 1984. L e d e g ré zéro d e l'é c r itu r e ,

Y aztm n S ıfır D erecesi,

Kaynakça

187

25. L'aventure sémiologique, Paris, Seuil, 1985 (bu kitaptan yapılan bir seçmenin Türkçe çevirisi; Göstergebilimsel Serüven, İstanbul, Yapı Kre di Yay., 1993,3. basım, 1997; çeviren: M. Rifat-S. Rifat). ; ' 26. Ouvres complètes, cilt 1:1942-1965; alt 2: 1966-1973; dit 3: 19741980; Paris, Seuü, 1993,1994,1995. Baylon, C. ve P, Fabre, Initiation à la linguistique, Paris, Fernand Nathan, 1975. Beaugrande, R. de, Linguistic Theory: The Discourse o f Fundamental Works, Londra-New York, 1991; 2. baskı, 1993. Benjamin, W., "La tâche du traducteur" (Fransızca çeviri), Mythe et violence, Paris, Denoël, 1971, s. 261-275. Behnington, G. ve J. Derrida, Jacques Derrida, Paris, Seuil, 1991. Benveniste, É., Problèmes de linguistique générale, Paris, Gallimard, 2 dit, 1964-1974 (bu kitaptan yapılan bir seçmenin Türkçe çevirisi: Genel Dilbilim Sorunları, İstanbul Yapı Kredi Yay., 1995; çeviren; E. Öztokat). Berman, A., Pour une critique des traductions: John Donne, Paris, Gallimard, 1995. ' Bertrand, D., L'espace et le sens. Germinal d’Émile Zola, Paris-Amsterdam, Hadès-Benjamins, 1985. Blanchot, M., L’espace littéraire, Paris, Gallimard, 1955. . Bloomfield, L., 1. Language, New York, Holt, 1933 (1951). 2. "Linguistic aspects of science", International Encyclopedia o f Unified Science, Chicago-Londra, The University of Chicago Press, 10. baiski, 1969. V ■; • Boas, F., Handbook o f American Indian Languages, Washington, D.C, Bureau of American Ethnology, Smithsonian Institution, 2 dit, 1911-1922. Bréal, M., Essai de sémantique, Paris, Haçhette 1897; 7. baskı, 1924. Brekle, H.E., Sémantique (Fransızca çeviri), Paris, Armand Colin,1975. Brempnd, C., Logique du récit, Paris, Seuil, 1973. Bright, W. (yön.). International Encyclopedia o f Linguistics, 4 dit, Neur YorkOxford, Oxford University Press, 1992. Brondal, V., Essais de linguistique générale, Kopenhag, Ejnar Munksgaard, .. 1943. Brunei, P., D, Madelénat, J.-M. Gliksohn ve D. Couty, La critique littéraire, Paris, P.U.F., 1977. Bureau, C., 1. Linguistique fonctionnelle et stylistique objective, Paris, P.U.F., • ■■ 1976. 2. Syntaxe fonctionnelle du français, Québec, tes Presses de TUniversité : Laval, 1978. . Buyssens, É., La communication et l'articulation linguistique, Paris, P.U.F., : 1967. ■ . . Calvet, L.-J., Roland Barthes, Paris, Payot, 1973. Chabrol, C. (yay, haz.), Sémiotique narrative et textuelle, Paris, Larousse, 1973.

188


Charles, M., R h éto riq u e d e la le c tu re , Paris, Seuil, 1979. Chiss, J. L., J. Filliolet ve D. Maingueneau, L in g u istiq u e fra n ç a ise . In itia tio n à la p ro b lém a tiq u e stru c tu ra le , 1. cilt, Paris, Hachette, 1977. Chomsky, N., 1, S tru c tu res sy n ta x iq u es (Fransızca çeviri), Paris, Seuil, 1969. 2 . L a lin g u istiq u e ca rtésien n e suivie de L a n a tu re fo rm e lle d u la n ga ge (Fransızca çeviri), Paris, Seuil, 1969. 3. L e la n g a g e et la p en sée (Fransizca çeviri), Paris, Payot, 1970. 4. A sp ec ts d e la th éo rie s y n ta x iq u e (Fransızca çeviri), Paris, Seuil, 1971. 5. Q u estio n s d e sém a n tiq u e (Fransızca çeviri), Paris, Seuil, 1975. 6 . R éflex io n s s u r le la n g a g e (Fransızca çeviri), Paris, Maspero, 1977, 7, L a n g u e, lin g u istiq u e , p o litiq u e . D ia lo g u es a v e c M itso u R o n a t (Fransızca çeviri), Paris, Flammarion, 1977. 8 . L ectu res o n G o vern m en t a n d B in d in g , Dordrecht-Cihnaminson, Foris Publications, 1984. Chomsky, N. ve G. A. Miller, L 'a n a ly s e fo rm e lle d es la n g u es n a tu relles (Fran sızca çeviri), Paris, Gauthier-Villars ve Mouton, 1968. Cohen, J., S tru c tu re d u la n g a g e p o étiq u e, Paris, Flammarion, 1966. Cplapietro, V. M., G lo ssa ry o f S em io tics, New York, Paragon House, 1993. Coquet, J.-C, 1. S ém io tiq u e litté ra ire , Paris, Marne, 1973. 2. (yön.), Sém io tiq u e. L 'É c o le d e P a ris , Paris, Hachette, 1982. 3. L e d isco u rs et son s u je t, 2 cilt, Paris, Klincksieck, 1984-1985. 4. Bkz. Arrivé, M. ve J.-C. Coquet. 5. L a qu ête d u sen s, Paris, P.U.F., 1997. Cornulier, B. de, T h éo rie d u v e rs. R im b a u d , V erla in e , M a lla rm é, Paris, Seuil, 1982. Courtés, J., 1. L é v i-S tra u ss et les co n tra in tes d e la p en sée m yth iq u e, Paris, Marne, 1973. 2. In tro d u ctio n à la sém io tiq u e n a rra tiv e et d is c u rs iv e , Paris, Hachette, 1976. 3. Bkz. Greimas, A. J. ve J.'Courtés. 4. L e conte p o p u la ire : p oétiq u e et m yth o lo gie, Paris, P.U.F., 1986. 5. S ém a n tiq u e d e l'é n o n c é : a p p lica tio n s p ra tiq u e s, Paris, Hachette, 1989. 6 . A n a ly s e sém io tiq u e d u d isc o u rs, Paris, Hachette, 1991. 7 . D u lisib le a u v is ib le . In itia tio n à la sém io tiq u e d u tex te et d e l'im a g e ,

Brqksel, De Boeck Université, 1995. Cuddon, J. A., T h e P e n g u in D ic tio n a ry o f L ite ra ry Term s a n d L ite ra ry T h eo ry, Penguin Books, 3. baskı, 1992. Culler, J., S tru c tu ra lis t P o etics, S lru c tu ra lis m , L in g u istic s a n d th e S tu d y o f L it era tu re, Ithaca, New York, Cornell University Press, 1975. Delas, D, ve J. Filliolet, L in g u istiq u e et p o é tiq u e,P a r is , Larousse, 1973. Delcroix, M. ve F. Hallyh (yön.), In tro d u ctio n a iix etu d es litté ra ire s. M éth o d es d u tex te, Paris-Gembloux, Duculot, 1987. Deleuze, G ., M a rc e l P ro u st et les signes, Paris, P.U.F., 1967; genişletilmiş bas kı, P ro u st et les sig n e s, Paris, P.U.F., 1970.

Kaynakça

189

Demanüelli, J. ve C. Demanuelli, La traduction: mode d'emploi. Glossaire analytique, Paris, Masson, 1995. Derrida, l.D e la grammatologie, Paris, Minuit, 1967. 2. L'écriture et la différence, Paris, Seuil, 1967. . 3. Positions, Paris, Minuit, 1.972;.' " . 4. La dissémination, Paris, Seuil, Í972. • Dinneen, F. P., An Introduction to General Linguistics, New York, Holt, 1967. Dosse, F., Histoire du structuralisme, I. Le champ du signe, 1945-1966; II. Le chant du cygne, 1 9 6 7 à nos jours, Paris, La Découverte, 1992. Dubois, J., Grammaire structurale dp français: la phrase et tes transformations, Paris, Larousse, 1969. ¡ Dubois, J. ve başkaları, Dictionnaire de linguistique, Paris, Larousse, 1973. Dubois, J. (yön.), Dictionnaire de linguistique et des sciences du langage, Paris, Larousse; 1994. Ducrot, O., 1. Qu'est-ce que le structuralisme? Le structuralisme en linguisti que, Paris, Seuil, 1968; 2. baskı, Points dizisi, 1973. 2. Dire etne pas dire, Paris, Hermann, 1972. . 3 . Les échelles argumentatives, Paris, Minuit, 198Ó. 4. Les mois du discours (başkalarıyla birlikte), Péris, Minuit, 1981. 5. Le dire et le dit, Paris, Minuit, 1985. 6 . Logique, structure, énonciation, Paris, Minuit, 1989. Ducrot, O. ve T. Todorov, Dictionnaire encyclopédique des sciences du lan gage, Paris, Seuil, 1972. Dycrot, O. ve J.-M. Schaeffer, Nouveau dictionnaire encyclopédique des sciences du langage, Paris, Seuil,1995. Dumas, J.-L., Histoire de la pensée. Philosophies et philosophes 3 . Temps moder nes, Paris, Tallandier, 1990. Eco, U., 1. L'œuvre ouverte (Fransızca çeviri), Paris, Seuil, 1965. 2 . La structure absente (Fransızca çeviri), Paris, gerçure de France, 1972. 3. Lector in fabula ou la coopération interprétative dans les textes narratifs (Fransızca çeviri), Paris, Grasset, 1985. 4. "Notes sur la sémiotique de la réception" (Fransızca çeviri), Paris, Actes sémiotiques, Paris, IX, 81,1987 (Türkçe çevirisi: "Alıntılama Göstergebilimi Üstüne Notlar", Alımlama Göstergebilimi, İstanbul, Düz lem Yay., 1991;çeviren: Ş. Rifât). 5. Sémiotique et philosophie du langage (Fransızca çeviri), Paris, P.U.F., 1988. 6 . Le signe (Fransızca çeviri), Brüksel, Labor, 1988. 7. Les limites de l'interprétation (Fransızca çeviri), Paris, Grasset, 1992. 8 . Interprétation et: surinterprétation (S. Çollini, R. Rorty, J. Culler, Ch. Brooke-Rose ile birlikte) [Fransızca çeviri], Paris, P.U.F., 1996; (İngi lizce aslından yapılmış Türkçe çevirisi: Yorum ve Aşırı Yorum, İstan bul, Can Yay., 1996; çeviren: K. Atakay). Farcy, G.-D., Lexique de la critique, Paris/P.U.F., 1991.

190


Fayolle, R., La critique, Paris, Armand Colin, 1978. Fishman, J. A., Sociolinguistique, Brüksel-Paris, Labor-Nathan, 1971. Floch, J.-M., Petites mythobgies de l'œil et de l'esprit, Paris-Amsterdam, Ha, dès-Benjamins, 1985. i Fokkema, D. W. ve E. Kunne-Ibsch, Théories o f Literatüre in the Twentieth Century, Londra, C. Hurst & Company, 1977. Fossion, A. ve J.-P. Laurent, Pour comprendre les lectures nouvelles, ParisGembloux, Duculot, 1978. Foucault, M„ Les mots et les choses, Paris, Gallimard, 1966. François, D., Français parlé, 2 dit, Paris, SELAF,1974. François, F., 1. L'enseignement et la diversité des grammaires, Paris, Hachettej

1974.

2 . (yön.), linguistique,

;

Paris, P.U.F., 1980. ^ Frei, H., La grammaire des fautes, Paris, Geuthner-Cerievre, Kündig, 1929; yeni baskı, 1971. Frye, N ., Anatomie de la critique (Fransızca çeviri), Paris, Gallimard, 1969. Fuchs, C. ve P. Le Goffic, Initiation aux problèmes des linguistiques contempo raines, Paris, Hachette, 1975. ! Calisson, R. ye D. Coste, Dictionnaire de didactique des -langues, Paris, Ha chette, 1976. Genette, G., 1. Figures, I, II, III, Paris, Seuil, 1966,1969,1972. ■ 2. Mimologiques, Paris, .SeiiU, 1976. 3. Introduction à l’architexte, Paris, Seuil, 1979. 4. Palimpsestes. La littérature au second degré, Paris, Seuil, 1982. 5. Nouveau Discours du récit, Paris, Seuil, 1983. 6 - Seuils, Paris, Seuil, 1987. 7. Fiction et diction, Paris, Seuil, 1991. 8 . (der.), Esthétique et poétique, Paris/Seuil, 1992. 9. L’œuvre de l'art, 2 cilt, Paris, Seuil, 1994-1997. Gengembre, G., Les grands courants de la critique littéraire, Paris, Seuil, 1996. ' Geninasca, J., 1. Analyse structurale des Chimères de Nerval, Neuchâtel, Là Baconnière, 1971. 2. La parole littéraire, Paris, P.U.F., 1997. Genouvrier, É. ve J. Peytard, Linguistique et enseignement du français, Paris, Larousse, 1970. Goldmann, L , 1 .L e dieu caché. Étude sur là vision tragique dans les "Pensées" de Pascal et dans le théâtre de Racine, Paris, Gallimard, 1955. 2. Pour une sociologie du roman, Paris, Gallimard, 1964. Greimas, A. J.,1. Sémantique structurale, Paris, Larousse, 1966. 2. Dmsens, Paris, Seuil, 1970. 3. Maupassant. La sémiotique du texte: exercices pratiques, Paris, Seuil, 1976. 4. Sémiotique et sciences sociales, Paris, Seuil, 1976.

Kaynakça

191

5. D u sen s II, Paris, Seuil, 1983. 6 . D es d ie u x et d es hom m es (Fransızca çeviri), Paris, P.U.F., 1985. 7. D e l'im p e rfe c tio n , Périgueux, Fanlac, 1987. Greimas, A. J. ve başkaları, E ssa is de sém io tiq u e p o étiq u e, Paris, Larousse, 1972. Greimas, A. J. ve J. Courtés, S ém io tiq u e. D ic tio n n a ire ra iso n n é d e la th éorie d u la n ga ge, 2 cilt, Paris, Hachette, 1979-1986. Greimas, A. J., É. Landowski ve başkaları, In tro d u ctio n à l'a n a ly se d u d is co u rs en scien ces socia les, Paris, Hachette, 1979. Groupe d'Entrevemes, 1. S ig n e s et p a ra b o les, Paris, Seuil, 1977. 2. A n a ly s e sém io tiq u e d es tex tes, Lyon, P.U.L., 1979. Groupe p, 1. R h éto riq u e g é n é ra le, Paris, Larousse, 1970; 2. baskı, Paris, Seuil (Points dizisi), 1982. 2. R h éto riq u e d e la p o ésie, Brüksel, Complexe, 1977. Guillaume, G., 1. L a n ga g e et scien ce d u la n g a g e, Paris, Nizet-Québec, Les Presses de l'Université Laval, 1964. 2. Leçon s d e lin g u istiq u e : série A , 19 4 6 -19 4 8 . S tru c tu re sém io lo g iq u e et stru c tu re p sy c h iq u e d e la la n g u e, Paris, Klincksieck, 1971. 3. Leço n s d e lin g u istiq u e : sé rie B , 19 4 8 -19 4 9 . P sych o systém a tiq u e d u la n g a g e. P rin c ip es >m éthodes et a p p lic a tio n s, I, Paris, Klincksieck, 1971. Guillaume, M. (yön.), L 'é ta t d es scien ces socia les en F ra n c e , Paris, La Dé couverte, 1986. Guillemin-Flescher, J., "Traduction", E n cyclo p æ d ia U n iv e rs a lis, cilt 22, Paris, 1996. Guiraud, P., La sém io lo gie, Paris, P.U.F. (Que sais-je? dizisi), 1971 (Türkçe çevirisi: G ö sterg eb ilim , Ankara, İmge Kitabevi, 2. baskı, 1994; çeviren: M. Yalçın). Guiraud, P. ve P. Kuentz, La s ty listiq u e , Paris, Klincksieck, 3. baskı, 1975. Hagège, G , I .L a stru c tu re d es la n g u es, Paris, P.U.F. (Que-sais-je? dizisi), 1982. 2. L 'h o m m e d e p a ro les: co n trib u tio n lin g u istiq u e a u x scien ces h u m a in es, Paris, Fayard, 1985. 3. L e fra n ç a is et les siè c les, Paris, Odile Jacob, 1987. Hamon, Ph., 1. In tro d u ctio n à l ’a n a ly se d u d e sc rip tif, Paris, Hachette, 1981. 2. Texte et id éo lo g ie, Paris, P.U.F., 1984. Harris, Z. S., 1. S tru c tu ra l L in g u istic s, Chicago-Londra, The University of Chicago Press, 8 . baskı, 1969. 2. N o tes d u co u rs d e sy n ta x e (Fransızca çeviri), Paris, Seuil, 1976. Helbo, A., (yön.), L e cham p sém io lo g iq u e, Brüksel, Complexe, 1979. Hénault, A., 1. L es e n je u x d e la sém io tiq u e, Paris, P.U.F., 1979. 2. N a rra to lo g ie, sém io tiq u e g én é ra le (L es e n je u x d e la sém io tiq u e, 2 ) Paris, P.U.F., 1983. 3. H isto ire d e la sém io tiq u e, Paris, P.U.F. (Que sais-je? dizisi), 1992.

192

: X X . Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramlar:

Hjelmslev, L., 1, Le langage (Fransızca çeviri), Paris, Minuit, 1966. , 2. Esşais linguistiques (üç yazı Fransızca çeviri), Paris, Minuit, 1971. 3. Prolégomènes à une théorie du langage (Fransızca çeviri), Paris, Mi, nuit, 1968-1971. ‘ ^ 4. Nouveaux essais,Taris, P.U.F., 1985. Huck, G. J. ve J. A. Goldsmith, Jdeology and Linguistic Theory. Noam Chomsky and Deep Stucture Debates, Londra-New York, Routledge,; 1995. . ' :■ } Ingarden, R., L’œuvre d'art littéraire (Fransızca çeviri), Lozan, L'Âged'Hptıune, 1983. ; ’ . Iser, W., L’acte de lecture, théorie de l'effet esthétique (Fransızca çeviri), Brük' sel, Pierre Mardaga, 1985. Jacob, A., 1. îo o points de vue sur le langage (A. Jacob'un derlediği ve suri* ‘ duğu 270 metin), Paris, Klincksieck, 1969. 2. Genèse de la penséelinguisiique, Paris, Armand Colin, 1973. 3. Introduction à la philosophie du langage, Paris, Gallimard, 1976. Jakobson, R., 1. Langage et aphasie (Fransızca çeviri), Paris^ Minuit, 1963. 2. Essais de linguistique générale (Fransızca çeviri), 2 dit, Paris, Minuit, 1963-1973. 3. Questions de poétique (Fransızca çeviri), Paris, Seuil, 1973. 4. "Coup d'œil sur le développement de la sémiotique", Bloomington, Ind., Research Çenter for Language and Semiotic Studies, 1974. .• 5. Une vie dans le langage. Autoportrait d'un savant (Fransızca çeviri), Paris, Seuil, 1984. 6 . Russie folie poésie (¡Fransızca çeviri), Paris, Seuil, 1986. V, Jauss, H. R., Pour Une esthétique de la réception (Fransızca çeviri), Paris, Gal limard, 1978. Jespersen, O., 1. Language, its Nature, Development and Qrigin, Londra, Aie, len ve Unwin, 1922v 2. La philosophie de la grammaire (Fransızca çeviri),Paris, Minuit,-1971. 3. La syntaxe analytique (Fransızca çeviri), Paris, Minuit, 1971. Jolies, A , Formes simples, Paris, Seuil, 1972. Julliard, J. ye M, Winock (yön.), Dictionnaire des intellectuels français, Paris, Seuil, 1996, . Kalinowski, G., Sémiotique et philosophie, Paris-Amsterdam, Hadès-Benjamins, 1985. . ’ IÇibédi-Varga, A., L Rhétorique et littérature. Études d é structures classiques, Paris, Didier, 1970. 2. Discours, récit, image, Brüksel, Mardaga, 1989. Kristeva, J., 1. Semeiotike. Recherches pour une sémanalyse, Paris, Seuil, 1969. 2. Le texte du roman, La Haye, Mouton,1970. . 3. Larévolution du langage poétique, Paris, Seujl,1974.: 4. Le langage, cet inconnu, Paris, Seuil, 1981.

Kaynakça

19*3

Labov, W., 1. Sociolinguistique (Fransızca çeviri), Paris, M inuit, 1976. 2.:Leparlerordinaire (Fransızca çeviri),T aris,M in u it, 1978. Laorn, ).,, Les quatre conceptsfondamentaux de la psychanalyse (Le Sém inaire, Livre X I), Paris, Seuil, 1973. L ad m iral,J.-R ., 1. Traduire: théorèmes pour la traduction, PSeris, Payot, 1979; gözden geçirilm iş ve yeni b ir önsözle genişletilm iş yeni b ad a, Paris, Gallimard, 1994. 2 . 'Traductologiques",Leyra»q*HS dans le monde, Paris, H achette, ağus1 tos^ ylül 1987 (Çeviriye D öniifözelsayısı). 3. La traductologie: de là tinguistiqtuà b philosopfae İTappoTt de synr thèse) [çoğaltılm ış m etin], Paris, 1994. , Ladm iral, J.-R . ve E. M . Lipiansky, La communication interculturelle, Paris, Arm andCoBn, 1989. ^ La linguistique (ortak yapıt), Paris, Larousse (Encydopoçhe dizisi), 1977. La linguistique, Paris, Çharies-H enri Favrod, 1978. • Landowski, É./I.La sociétéréflédtie,Paris, Seuil, 1989. 2. (yön.) Lire Greimas, Limoges) P ressesU jtiversitaires de lim oges, ■'':v::;l 9 9 7 . / ' ,/ ı 3. Présences de Vautre, Paris, RU JF., 1997, ' Larivaille, P., "L'analyse (morpho)logique du réd t", Poétique 19, Paris, Seuil, 1974. . ’VLefebvre, H ., L'idéologie structuraliste, Paris, Anthroposi, 1971, (Au-delà du structuralisme!} yeni baskı, Points dizisi, 1975. , Lefebvre, M .-J., Structure du discours de la poésie W du récit, J'ieuchâtel, La Baconnière, 1971. Lepschy, G. C., La linguistique structurale (Fransızca çevirip Paris/ Payot, . 1976. ,V ■; Lévi-Strauss, C ., 1, Anthropologie structurale, Patis; Plon> 1958. 2 . A n th n ^ l^ striictunıfe Paris, Plpn, İ974; *■ Lévy, B.-H ., Les aventures de la liberté, Paris, G rasset ve Fasquelle, 1991. Lotman, V. M ., 1 * La structure du texte artistique (Fransızca çeviri), Paris, Gallimard, 1973. 2. Esthétique et sémiotique du cinéma (Fransızca çeviri), Paris, Éditions Sociales, 1977. , Lyons, J., 1. Linguistique générale (Fransızca çèviri), Paris, Larousse, 1970 (Introduction io îheoretiCal Linguistics adlı İngilizce aslından yapılan Türkçe çevirisi: Kuramsal DilbiUmeGiriş, Ankara, T.D.K. Yay., 1983; . çe\âren:A..Kocariıari).:,;.:r,ı,':';', 2 . Éléments de sémantique (Fransızca çeviri), Paris, Larousse, 1978. , 3. Sémantique linguistique (Fransızca çeviri); Paris, Larousse, 1980. : Mahmoudian, M ., Les modalités nominalesïnfrançais, Paris, P.U.F., 1970. M aingueneaıv D ., 1. Initiation aux méthodes de l’analyse du discours, Paris, H achette, 1Sİ76.

194


2. Éléments de linguistique pour le texte littéraire, Paris,Dunod, gözden geçirilmiş ve genişletilmiş 3. baskı, 1993. 3. dénonciation en linguistique française, Paris, Hachette, yetıi baskı, • 1994. \ 4. Aborder la linguistique, Paris, Seuil, 1996. Malmberg, B., Les nouvelles tendances 4e la linguistique (Fransızca çeviri), s Paris, RU.F., 2. baskı, 1968. îvlan, P. de, A llé g o rie s d e la lectu re. L e la n g a g e fig u r é chez R o u ssea u , N ietz sch e, R ilk e et P ro u st (Fransızca çeviri), Paris, Galilée, 1989. Marcellesi, J. B. ve B, Gardin, Introduction à la sociolinguistique, Paris, La rousse, 1974. Marcus, S., La sémiotique form elle du folklore, Paris, Klincksieck, 1978. Marin, L., 1. Études sémiologiques. Écritures, peintures, Paris, Klincksieck,

-

1971. .'■■■•

2. Sémiotique de la passion. Topiques et figures, Paris, Aubier-Montaigne, 1971. 3. Le récit est un piège, Paris, Minuit, 1978. Marouzeau, J., Lexique de la terminologie linguistique, Paris, Geuthner, 1931; 2. baskı, 1951. Martinet, A., 1. Éxonomiedés changements phonétiques. Traité de phonologie diachronique, Bem, A. Francke, 1955. x 2. La desriptioh phonologique avec application au parler franco-provençal d’Hauteville (Savoie), Cenevre, Droz ve Paris, Minard, 1956. 3. Éléments de linguistique générale, Paris, Armand Colin, 1960 (Türkçe çéyirisi: işlevsel Genel Dilbilim, Ankara, Birey ve Toplum yay., 1985; çeviren: B. Vardar). 4. La linguistique synchronique, Paris, P.U.F., 1965. 5. (yön.), Le langage, Paris, Gallimard, Encyclopédie de la Pléiade, 1968. . 6. La français sans fa rd ,V aris,F.U.F.,1969. 7. (yön.), La linguistique. Guide alphabétique, Paris, Denoël, 1969. ... ■ ,8 . Studies in Functional Syntax/Études dé syntaxe fonctionnelle, Münih, ; Wilhelm Fink, 1975. 9. (yön.), Grammaire fonctionnelle du français, Paris, CREDIF, 1979. 10. Syntaxe générale, Paris, Armand Colin, 1985. 11. Des steppes aux océans. L'indo-européen et les "Indo-Européens", Paris, Payot, 1986. 12. Fonction et dynamique des langues, Paris, Armand Colin, 1989. 13. Mémoires d’un linguiste, Paris, Quai Voltaire, 1993. îylartinet, J., Clefs pour la sémiolqgiè, Paris, Seghers, 1973. I Mauron, Chv 1. Des métaphores obsédantes au mythe personel. Introduction à la psychocriiique, Paris) José Corti, 1963. 2. Psychocritique du genre comique, Paris, José Corti, 1964. Meilîet, A., Linguistique historique et linguistique générale, Paris, Champion, 2 cilt, 1921,1936; yeni baskı, 1952-1958.

Kaynakça

195

Mélétinski, E., "L'étude structurale et typologique du conte", Morphologie du conte (V. Propp), Paris, Seuil, 1970 (Points dizisi, 1973). Meschonnic, H., Pour la poétique, 4 cilt, Paris, Gallimard, 1970-1977. Metz, Ch., 1. Essais sur la signification du cinéma, Paris, Klincksieck, 1968. 2. Langage et cinéma, Paris, Larousse, 1971. 3. Essais sémiotiques, Paris, Klincksieck, 1977. Morris, Ch. W., 1. "Foundations of the theory of signs", International Encyclopedia o f Unified Science, 1938. 2. Signs, Language and Behaviour, Englewood Cliffs, N. J., PrenticeHall, 1946; yeni baskı, 1955. Mounin, G., 1. Les Belles infidèles, Paris, Cahiers du Sud, 1955; yeni baskı, Lille, Presses Universitaires de Lille, 1994. 2. Les problèmes théoriques de la traduction, Paris, Gallimard, 1963; yeni baskı, Tel dizisi, 1980. 3. Elistoire de la linguistique, des origines au XXe siècle, Paris, P.U.F., 1967; 2. baskı, 1970. 4. Clefs pour la linguistique, Paris, Seghers, 1968; yeni baskı, 1971. 5. Introduction à la sémiologie, Paris, Minuit, 1970. 6. Clefs pour la sémantique, Paris, Seghers, 1972. 7. (yön.), Dictionnaire de la linguistique, Paris, P.U.F., 1974; yeni baskı, Quadrige dizisi, 1993. 8. La linguistique du XXe siècle, Paris, P.U.F., 1972; 2. baskı, 1975. Nef, F. (yön.), Structures élémentaires de la signification, Brüksel, Complexe, 1976. Nida, E. A., Toward a Science o f Translating, Leiden, Brill, 1964. Osgood, Ch. E. ve başkaları, The Measurement o f Meaning, Urbana, Univer sity of Illinois Press, 1957. Pariente, J. C ve G. Bès, La linguistique contemporaine, Paris, P.U.F., 1973. Parret, H., Prolégomènes à la théorie de l'énonciation. De Husserl à la pragma tique, Beme-Francfort-s. Main-New York-Paris, Peterlang, 1987. Parret, H., H.-G. Ruprecht ve başkaları, Exigences et perspectives de la sémioti que. Recueil d’hommages pour Algirdas Julien Greimas /Aims and Prospects o f Semiotics. Essays in honor o f Algirdas Julien Greimas, 2 dit, AmsterdamPhiladelphia, John Benjamins Publishing Company, 1985. Pavel, T., 1. La syntaxe narrative des tragédies de Corneille, Paris, Klincksieck, 1976. 2. Le mirage linguistique. Essai sur la modernisation intellectuelle, Paris, Minuit, 1988. Peirce, Ch. S., Écrits sur le signe (Fransızca çeviri), Paris, Seuil, 1978. Perrot, J., La linguistique, Paris, P.U.F. (Que sais-je? dizisi), 8. baskı, 1969. Pottier, B., 1. Présentation de la linguistique, fondements d'une théorie, Paris, Klincksieck, 1967. 2. (yön.), Le langage, Paris, Centre d'Etude et de Promotion de la Lec ture, 1973.

19 6

XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstcrgebilim Kuramları

S.Linguistiquegénêrale, Paris,Klincksieck, 1974. 4. (yön.), Lesscierices du langage en France au XXe siècle, Paris, Sriaf, 5. Théorie etamlyse en linguistique, Paris, Hachette, 1987. éSémantiquegénêrale, Paris, P.U.F., 1992. Poulet, Ğ., 1. (yôh.); tes cheminsactuels de tacritique, Paris, Plon, 1971. 2 ,1 « çonsdencecritique, Paris/José Corti, 1971. S.Lapoésieêclatée, Paris, P.U.F.,1980. Prieto,L. J.> ^. Messages et signaux, Paris, P.U.F., 1966. 2. Études de linguistique et de sémiologiegénérales, Paris, Droz, 1975. Propp, y-' Morphologie du conte (Fransızca çeviri), Paris, Seuil, 1970,. (Türkçé çeyirisi: Masalın Biçimbilimi, İstanbul, BFS yay., 1985; çeviren: M .Rifat-S.Rifat). --4 Î Les racmes historiques du conte merveilleux (Fransızca çeviri), Paris, Gallimard, 1983. 3, Lesfiées agraires russes (Ransizca çeviri), Paris, M aisonneuveet L a -; rose, 1987. ’;: / Rastier, F., 1. Essaisde sémiotiqUediscursive, Paris, Marne, 1973. 2ÜSémantique interprétative, Paris, P.U.F., 1987. V? 3. Sémantique et recherches cognitives, Paris, P.U.F., 1991. Récanati, F./l. La transparence et l'énonciation. Pour introduire à lapragma-

%«é,Pa^^

.

, '

i

2. Les énoncés performatifs. Contribution à lapragmatique, Paris, Minuit, 1981. ' ' '• • ''H Reichenbach, H. Paris, Flammarion, 1955 (Türkçe çevirisi: BtÛmşel Felsefinin Doğuşu, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1981; çeviren: C. Yıldıran). Rey-Debove,J., i.temetalangage, Paris, Le Robert, 1978. 2. Sémiotique, Leidque, Paris, P.U.F., 1979. Richard, J.-R , 1. Poésie et profondeur, Paris, Seuil,1955; Points dizisi; 1976. 2 ,Mictolectw»*s,Pa^

Ricœur, P.,1. De ¡%terprétqtion,Péods,Se[iil,T965. ( 2. 1^ conflit des interp^tjtins, Paris, ^ : 3:j4 métaphoreb i ^ | ^ ^ ;'âèu ^ :1973,' ■■>i À. Temps et récit, Paris, Seuil, 3 d it, 1983,1984,1983, Points dizisi, 1991. S. Du texteà l'action, Paris,Seuil,1986. ; ;6. Sairméme comme m autreyParis, Seuil, 1990. 7 . Lectures, tA,S, Paris, Seuil, 1991-1994. Rifat, M.,i.YaztnsalBétik ÜsfüneA»kftır»jaiar,İstanbul, 1976. 2. Roman Kurgusu ve Yaptstd ÇözümlerHerMichel ButoT'un Değişimi, İs» tanbul,İ.Ö.Y.D.Y.O. Yay, 1978. //v- ' ' v ‘: 3. "Essai d'analyse sémiotique d'un conte: le s trois devins"*. Degrés, 23, Brüksel, 1980, s. e l-e l 6.

Kaytakça ;

’

19 7

4. GenelGöstergebilim Sorunları: Kuramve Uygulama, İstanbul, Alaz Yay., 1982; gözden geçirilmiş 2. baskı, İstanbul, Sözce Yay., 1986. 5. Dilbilim ve Göstergebilini Kuramları (Tem elM etinlerin Çevirisiyle Birlikte), İstanbul, YazkoYay., 1983. 6. "Réflexions sémiotiques sur là pratique et l'enseignement de la tra duction", Lefrançais dans le monde, Paris, Hachette> ağustos-eylül 1982 (Çeviriye Dönüş özel sayısı), s. 33-39. 7. Dilbüim ve GöstergrinliminÇağdaş Kuramlan/İstanbul, Düzlem Yıy., 1990. . : " V •: 8.

Göstergebilİ7mnABC'si,İstonb\û,SimaviYay.,\992.

9. HomoSemioticus, İstanbul, Yapı Kredi Yay., 1993; 2. baskı, 19%. 10. Göstergebilimcinin Kitabı (Gösfergebilimm ABCsfnin gözden geçi* rilmiş ve genişletilmiş biçimi),İstanbul, Düzlem Yay.,1996. 11. "A la recheıdte de Tidentité narrativo^liscursiW du T e tit Chape ron Rouge' de O taries Perrault • Une mise en œuvre deş procédures d'analyse sémiotique", Multiculturalism: Idenlity and Othemess/Multiculturalisme: Identitéet altérité (yay. haz.: N. Kuran-Burçoğhı), İstan bul, Boğaziçi Univeısity Press, 1997, s. 169-185. 12. Gösterge Avcdan. Şnri Okuyan Şairler i , İstanbul, ’Kapı KrediYay., : 1997. : . , '' • Rifat, M., S. Rifat, ve başkaları, Dtfbfflmve Göstergebilim Terimleri (Fransızca-Türkçe/İngilizce-Türkçe/İtalyanca-Türkçe), İstanbul, Sözce Yay., . . 1 9 S 3 , ;■ Rifat, M. (yay. haz.) ve başkaları, Çeviri ve Çeviri Kuram Üstüne Söylemler, İstanbul, Düzlem Yay., 1995. . Rifat, M. (yay. haz.) ye başkaları. Eleştiri ve Eleştiri Kuram Üstüne Söylem ler, İstanbul, Düzlem Yay., 1996. ' ^ Riflaterre, M , 1. Essais de stylistique structurale, Paris, Flanunarion, Ï991; ^ 3 . Sémiotique de la poésie (Sentiotics ofPœtry'mn Fransızca çevirisi), Pa ris, Seuil, 1983. gousset, J., 1. Forme et signification. Essais sur les structures littérairesde Càr-i, neitleà Claudel, Paris, José Corti, 1962. Russ, J., Çictionnairede philosophie, Paris, Bordas, 1991. Ruwet/N., Langage, niusique, poésie, Paris, Seuil, 1972. Sapir, E., 1. Languàge, Harcourt, Brace and World, 1921. .2 . Linguistique (Fransızca çeyiri), Paris, Minuit, 1968. Saussurfe, F; de, Cours de linguistique générale (T. de Mauro'nun hazırladığı -, . eleştirili bàsôn), Paris, Payot, 1972 (Türkçe çevirisi: GéWelDiïbitim :..,[y-Üerşlert, 2 d l t , Ankara, T.D.K. Yay.,1976^1978; 2. baskı, Ankara/Birey . ve Toplum Yay, 1985; çeviren: B. Vardar). Schàff, À., Langage et connaissance (Fransızca çeviri), Pari8, Anthinpos, 1969;Poihtsdizfei, 1974. '

198


Théories of Translation. An. Anthology of Essayé front Dryuen toDerrida, Chicago-Londra, The University of Chicago

Schulte, R. ve) J. Biguenet,

Press, 1992. ■ '>)/: ' : ^ . ■ Searle, J. R;, 1. Les actes de langage (Fransızca çeviri), Paris, Hermann, 1972. 2. Sens et expression (Fransızca çeviri), Paris; Minuit; 1982. Sebeok, T. A., 1. "Semiotics: A Survey of the State of the Art", Current Trends in Linguistics, (yay. haz : T. A. Sèbeok), cilt 12, Là Hàye-Pàris, ; Mouton, 1974,s . 211-264. . ■ 2. (yön), Encyclopédie pictionary of SemioUcsf 3 dit, Berlin-Nèw York-Amsterdam, Mouton de Gruyter, 1986. Sebeok, T. A. ye J. Umiker-Sebeôk, The Setniotiç Web 1987, Beriin-New York-Amsterdam, Mouton de Gruyter, 1988, Sechehaye, À., Essai sur la structure logique de la phrase, Paris, Champion, j 1926; yeni baskı 1950. v Spitzer, L., Études de style, Paris, Gallimard, 1970. Starobinski, J., Les mots sous les mots, Paris, Gallimard, 1971. $ Tadié, j.-Y., La critique littéraireaü XX? siècle,. Paris, Belfond,1987. Tchekhoff, C., Auxfondementsde lasyntaxe: Vergatif, Paris, P.U.F., 1978; Tel Quel, Théorie d'ensemble, Paris, Seuil, 1968. Tesnière, L., Éléments de syntaxe structurale, Paris, Klincksieck, 1959; 2. bas k ı,1976.' ' : Todorov, T., 1. (dér.), Théoriede,la littérature. Textesdesformalistes russes, Pa ris, Seuil, 1965 (Türkçe çevirisi: Yazı« Kuram. Rus BiçimcUerinin Metinleri, İstanbul, Yapı Kredi Yay., 1995; çeviren: M. Rifat-S. Rifat). 2. Littératureet signification, Paris, Larousse,1967. 3. Qu'est-ce que te structuralisme? 2. Poétique, Paris, Seuil, 1968; 2. bas kı, Points dizisi/1973. 4. Grammairedu Décaméron, La Haye, Mouton, 1969.

5. Introductionà la littératurefantastique, Paris, SeM, 1970. 6. Poétiquede laprose, Paris, Seuil, 1971. 7. Bkz. Ducrot, O. ve T. Todorov.

8. Théories du sipufrole, Paris, Seuil, 1977.

9. Symbolisme et interprétation, Paris, Seu il,1978. 10. Lesgenreş du discours, Paris, Seuil, 1978. 11; Mflüwil Bakhtitte, le principe dialogique, Suivi de Écrits du Cercle de BdlshHhe,Paris, Seuil, 1981. 12. Critique de lacritique, Paris, Seuil, 1984. 13. Nous et les autres. La réflexionfrançaise sur la diversité humaine, Pa ris, Seuil, 1989. 14. Les piordlesde l’histoire, Paris, Ğrasiset,1991. 15. Uni tragédie française. Été 44: scènes de guerre civile,Paris, Seuil; ' ■■ 1994. .■ ; ■" .' v : 16. La oie commune. Essai d'anthropologtegénérale, Paris/Seuil, 1995. Togeby, K., Structure immanente de la langue française, Paris, Larousse, 2. baskı, 1965.

Kaynakça

199

lïoubetzkoy, N., Principes de phonologie (Fransızca çeviri), Paris, KlinckSieck, 1957; 2. baskı, 1970. Uldàll, H. J., OutlinecfGloséetnàtics, Travaux du cercle linguistique de Copen hague dizisi, cilt X / l, Kopenhag, 1957. Van Dijk, T. Av "Grammaires textuelles et structurés narratives" Sémiotir que narrative ét textuelle, (yön.: G. Chabrol),Paris, Larousse,1973. Vendryes, J., Lelangage. Introduction linguistique à l'histoire, Paris, Albin Michel, 1968 (L'Évolution de l'humanité, 1978). Victoroff, D. La publicité et l’image. L'image de la publicité, Paris, Denoëh Gonthier, 1978. Vinay, J.-P„ "La trâdüctipn humaine". Le langage (yön.: À.. Martinet), Paris Gallimard, Encyclopédie de la Pléiade, s. 729-757. V Îna#J. tR V é J. Darbelnet, Stylistique comparée dufrançais et de Vatigldis»Pa ris* Didier, 1958; gözden geçirilmiş ve düzeltilmiş yani baskı, Péris, y' Didier, 1973.

YJalter,tyj Laphondpfâ dufrançqis, Paris, FXJ.R,t977. Walter, H , ve G. Walter, Bibliographie d’André Martinet et comptes rendus de ses oeuvres (B. Barré ve F. Rouiller ile birlikte; yaşamöyküsü: J. Marti* net), LouvainrParis* Peeters, 1988. Wartburg, W. von, Problèmes et méthodes de la linguistique (Fransızca çeviri), Paris, P.U.F., 1963, ?. baskı 1969. Wellek, R. ve A. Warren, La théorie littéraire (Fransızca çeviri), Paris, Seuil, 1971 {Theory ofLiteratüre adlı İngilizce aslından yapılan Türkçe çeviri si: Yazın Kuramı, İstanbul, Altın Kitaplar Yay., 1982; çeviren: Y. Sah man- S. Karantay). Zilbeıbeıg, G , Une lecture des 'Fleurs du mal’ de Baudelaire, Paris, Marne, 1972. v .. , . "'Vv . Zumthor, P., 1. Langue, texte, énigme, Paris, Seuil, 1975» 2. Introductionà tapoésie orale, Paris) Setül, 1983.

Communications, Paris, Seuil. « Degrés, Brüksél. Documents (Actes sémiotiques), Paris, E.H.E.S.S. Langages, Paris, Didier-Larousse. Languefrançaise, Paris, Larousse. Le Bultetin (Actes sémiotiques), Pari?, UM&S.SLefrançais dans le monde, Paris, Hachette. NouveauxActes sémiotiques, Université de Limogés, PÜLÏM. Poétique, Paris,-Seuil. ’ Pratiques, Metz. Semiotica, La Haye, Mbutori

Türkçe'de Başlıca Dilbilim ve Göstergebilim Çalİşmalan

i.

Özgün Yapıtlar

Adalı, Ov Türkiye TÜrkçesinde Biçimbirimler, Ankara, T .D X Yay., 1979. 'A3sMa^t>-, p AnüatıMimi ve Tilrk Anlambilimi, Ankara* A.ÎJ.D.T.C.F. Yay., 1. b ask ı,1971; 2. baskı 1978.

2. Her Yönüyle Dil. Ana Çizgileriyle Dilbilim, Ankara, T.D.K. Yay., Bdit, 1977,1980,1982. 3. Türkçe'nin Gücü, Ankara, İş Bankası Yay., 1987.. 4. Şiir Dili ve Türk Şiir DiU, Ankara, Arkadaş Kültür Merkezi, 1993. . Başkan, Ö., 1. Fonemik Tahlilde Kıstaslar Meselesi, İstanbul, İstanbul Matba ası, 1955. ' - ... / 2. lengüistik Metodu, İstanbul; Çağlayan Kitabevi, 1967; 2. baskı, Mar mara Üniversitesi Vakfı, 1998. 3. Yabana-Dil Öğretimi. tOdder ve Çözümler, İstanbul, İ.Ü. Ed. Fak. Yay., 1969, - ' : 4. Bildirişim. tnsan-Dili ve Ötesi, İstanbul, Altın Kitaplar, 1988. Batuhan, H. v e % Grünbeığ, Madem Mantık, A nkara,0 1 5 X 0 . Fen ve Ed.

,

Batur/E., l.Tahtn Trvya. Eleştirel Araftırmalar, İstanbul, Yazko Yay., 1981. 2. Estetikütopya, İstanbul, BFÖYay., 1987. 3 . £/®afcz7 Yazı/an, İstanbul, YapıKrediYay.,1995. Bayrav, S * 1, Yapısni DiBrÉimt, İttanbul, feü; Ed. Fak; Yay, 1$69. 2. Filolojinin Oluşumu. Çağdaş Dilİnlim-Beştirİ Sorunları, İ.Ü, Ed. Fak. Yay., 1976. Bayrav, S., N. Gündeş; G. Işık ,S .R ifa t, "Göstergebilimsel Uygulamalar", DilbütmI, İstanbul İ.Ü.Y.D.Y.O. Yay., 1976, s. 7Ş2-1Î4. Büker, S., 1 . Sinetmda Anlam Yaratma, İstanbul, M illiyet,Yay, 1985. 2. Sinema Dili İİzerineYazılar, Ankara, Dost Küabevi Yay., 1985. Demircan, Ö.> Türkiye Türkçesinin Ses Düzeni,

202

XX. Yüzyılda Dilbilim ve Gösteıgebilim Kuramları

Dilaçar, Â., Dil, Diller ve Dilcilik, Ankara, T.D.K. Yay., 1968. DilbilimTerimleri Sözlüğü,Arikara, T.D.K, Yay., 1949. Dilbilim ve Dilbilgişi Terimleri Sözlüğü (ortak yapıt), Ankara, T.D.K. Yay., 1980. ]■• ■ /■. ■■■ Ete, E, Dram Sanatt. GÖstergebilimsei Bir Yaklaşım, İstanbul, Yapı Kredi Yay., ■ 1993. ■ ■ ■' . Erkman, R, GöstergebiHme Giriş, İstanbul, Alan Yay., 1987. Erkrtıan-Akerson, F. ve Ş. Özil, Türkçe'de'Niteleme. SıfatIşlevli Yan Tümceler} İstanbul, Simurg Yay., 1998. Göktürk, A., 1. Okunu Uğraşı, İstanbul, Çağdaş Yay., 1979; yeni baskı, İs tanbul, Yapı Kredi Yay., 1997. 2. Çeviri: Dillerin Dili, İstanbul, Çağdaş Yay., 1986; yeni baskı, İstanbul Yapı Kredi Yay., 1994. Grünberg, T.; Anlam Kavramı Üzerine Bir Deneme,Ankara,A.Ü.D.T.C.F. Yay., 1970. / / ,;V:' ‘ V ,i Işık, G., Montale'nin $iîr Evreninde Anlamsal Yapılar, İstanbul, İ.Ü. Ed. Fak. Yay., 1978. _ V.:Y Moran, B., Edebiyat Kutiptlan ve Eleştiri, İstanbul, Cetiı Yayı, 8.baskı, 1991; i Özek, V., Mimarlıkta Gösterge ve Simge. Eşik AşamasimnBetirlenmesi, Habr zon, Karadeniz Teknik Ü. İnş. ve Mim. Fak. Yay., 1980. , \ Rifat, M., bkz. yukanda Kaynakça bölümü. 561en, N-, Söyleyiş Sesbilimi, Akustik Sesbilimi ve Türkiye Türkçesi, Ankara, ' T.D.K. Yay., 1979. . : , Sözer, Öv Anlayan Tarih. DdbTarikİlişkisi Ozeriıie Biripteteme, İstanbul, Yaz-; ko Yay.,1981. \ Vardar, B. Dilbilimin TemclKubramve tikeleri, Ankara/ TDJK. Yay., 1982. Yücel, T., 1. Ahlatı Yerlemleri, İstanbul, Ada Yay., 1979; 2. ve 3. baskı, Ifcpç ICredi Yay, 1992 ve 1995. " 2. Yapısalcılık, İstanbul,Ada Yay., 1982. Yazının Sınırlan, İstanbul, Adam Yay., 1982. 4. Eleştirinin ABG'si, İstanbul, Simavi Yay., 1991.. Yüksel, A., Yapısalcılık ve Bir Uygubma. Melih Cevdet Andây Tiyatrosu Üştür ne, İstanbul,Yazko Yay., 1981; 2. baskı, Ankara, Gündoğan Yay.,1995

2. Ç e v iri Yapıtlar . Barthes,R. 1. Göstetgebilimîlkelerii
;

, Türkçe’de Başlıca Dilbilim ve GÖstergebilim Çalışmaları . .

5. Bir

Aşk Şeytaninden Parçalar (çeviren:

20 3

T. Yücel), İstanbul, Metis

V 6. Göstergepilimsel Serüven içeviren: M. Rifat-S. Rifat), İstanbul, Yapı Kredi Yay., 1995 (GÖstergebilim tikeleri ve Anlatıların Yapısal Çözimdemesine Giriş ilebirlikte), İstanbul, Yapı KıediYay., 1993; 3. baskı, 1997. 7. Eiffel Kulesi (çevirem M. Rifat-S. Rifat), İstanbul, İyiŞeyler Yay., 1996.

8. Göstergelet İmparatorluğu (çeviren: T. Yücel), İstanbul, Yapı Kredi Yay., 1996. \ 9. Roland Barthes (çeviren: S. Rifat), İstanbul, Yapı Kredi Yay., 1998. Benveniste, t..,GenelDilbilim Sorunları (çeviren: E.Oztokat), İstanbul, Yapı Kredi Yay., 1995. : Derrida, J., Göstergebilim ve Gramatoloji (çeviren: T. Akşin), İstanbul, Afa ■' Yay., 1994. ; ; V ; Eco, U., 1. Adımlama GöstergebÜimİ (çeviren: S. Rifat), İstanbul, Ûiizlem. / ■ Yay., 1991. "/ ' . \ , V-_,' 2. Anlatı Ormanlarında Altı Gezinti (çeviren: K. Atakay), İstanbul, Can : Yay., 1995. ‘ / ' 3. Yorum ve Aşın Yorum (çeviren:. K. Atakay), İstanbul, Can Yay., 1996, Guiraud, P,, 1. Anlambilim (çeviren: B. Vardar), İstanbul, Gelişim Yay., 1975. 2. GÖstergebilim (çeviren: M. Yalçın), Ankara, İmge Kitabevi, Z baskı, 1994. ■ " Jakobson, R., Sekiz Yazı (çeviren: M. Rifat-S. Rifat), İstanbul, Düzlem Yay,, Lyons, J., Kuramsal Dilbilime Giriş (çeviren: A, Kocaman), Ankara, T.D.K. . Yay, 1983. ' ' . . Martinet, A., İşlevsel Genel Dilbilim(çeviren: B. Vardar), Ankara, Birey ve Toplum Yay,, 1985. Nida, R A ., Dilbilim Üzerine Tartışmalar (çeviren: Ö. Başkan), İstanbul, İ.Ü. Ed. Fak. Yay., 1973. Propp, V., Masalın Biçimbilimi (çeviren: M. Rifat-S. Rifait), İstanbul, BFS Yay., 1985. Saussure, F. dt, Genel Dilbilim Dersleri (çeviren: B. Vardar), Ankara, TSD .K Y a y .,2ö lt, 1976-1978; 2. baskı,Ankara, Birey ve Toplum Yay.,1985. Tdgdorov, T. (der.), Yazm Kuram. Rus Biçimcilerinin Metinleri (çeviren: M. Rifat-S. Rifat), İstanbul, YapıKredi Yay., 1995. VVdlek, R. Ve A. Vharren^Yazın Kuramı (çeviren: Y. Salman-S. Karantay), İstanbul, Altın Kitaplar, 1982. ı [Aynca bkz.: D: Aksan (yay haz.), DilbilimSeçkisiGünümüz Dilbilimiyleİl gili Yazılardan Seçmeler, A nkara,TD .K. Yay, 1982; M. Rifat, Dilinim ve GÖstergebilim Kuramları (Temel MetinlerjnÇevirîsiyle Birlikte), İstan; bul, Yazkp Yay., 1983; B. KuramcıV , lardan Seçmeler, Ankara, T.D.K. Yay., 1983; T. Yücel (haz- ve çev.), Yaşa ; ve Yorum. Roland Barthes'tati Seçme Yazılar, İstanbul, Metis Yay, 1990.1

Kavramlar D izini

açıklayıcı yapısalcılık/ 63 ad, 72,139 adbilimselinceleme, 91 ad dizim i,72 ■ ad. tümcesi, 86 Şğız,95 ' ağızsıl,'36 . ı

.

aksiyom, 1 7 8 aksiyomatik, 178 ‘ aktana, 85,86 aktartna (F t etnprutit), 102 aktarma (Fr. translation),^5-86 alan Çalışması, 64 ..alla, 37 alımlama, 13$ ' alımlama estetiği, 14,122,125,149151 alımlama göstergebilisü, 149 altbileşen, 7G/,73 , altmetin, 133 ampirik, 43 ■ anagram ,21 analitik felsefe, 90 anlam, 52,71,73-74,78,81-83 anlambilim, 62, 8 4 4 5 , 92, 94, 99, 105,120,171-173 \ anlambirim, 61-62 anlambirimcik,92

anlambirimdk çözümlemesi, 92 . anlamçözüm, 128 anlam etkisi, 83 anlamlama, 112,169,179 anlamlama biçimleri, 113 anlamlama göstergebilimi, 113 anlamlama kuramı, 113,169,173 anlamlamanın temel yapısı, 179 anlamlı bütün, 11, 111, 169, 174 178-179 anlamsal bileşen, 72-75. anlamsal yapı, 78> 91 anlatı, 132,166 anlatabüim, 14,131,135,152 anlatı çözümlemesi, 119 anlata kuramı, 131,137 anlatılan öykünün evreni,4 3 2 anlatım, 4 4 ,5 0 ,5 2 ,1 2 3 anlatımın biçimi, 44,123 anlatanım tözü, 44,123 anlatamsallık, 26 anlatamsallık işlevi, 37 anlatanm hızı, 132 anlatınm içeriği, 131 anlatanm süresi, 132 anlabsal ereklilik, 135 anlatı sözdizimi, 87,156-157 anlatma, 131

20 6


anlıkçı, 50-51,82 anlıkçılık, 52 antroposemiyotik, 138 arametinsellik, 133 v argo, 95 art-alan, 146 artarda geliş ve görünüş düzlemi,

?.

..

. artgörümlü dilbilim, 23 artı-anlam, 106 artsüremli, 45,50 artsüremli dilbilim/23,25 artsüremli inceleme, 31i 79,158 artsüremlilik, 25,31,81 artsüremli sesbilim, 59,61 bağımk anlambiriin, 62/ bağımlılık, 85 bağımlı öğe, 85 bağımSal dilbilgisi, 86 bağımsız aıilambirim, 62 bağıntı, 178 bağmtılama, 85 : bağlam, 37 bağlama, 85 bağlantı, 99 , bağlantı işlevi, 37 bağlayıcı, 85-86 bakış açısı değiştirme, 102 başkalık, 178 başlangıç simgesi; 72 bedeniçi ğösteıgebilimi, 138 beklenti ufku, 133 beliiginlik, 63 : belirleme, 45,178belirteç tümcesi, 86 belirti, 116,139 ! belirtici, 85 belirtke, 139 belit, 178 '

belitsel dizge, 178 bemoileşmemiş, 36 bemolleşmiş, 36 benzerlik ilişkisi, 37 betimleyid dilbilim, 25 betimleyid göstergebilim, 120 betimleyid yapısalcılık, 63 betimsel, 111-112,172, betimsel düzey, 169,178 beyaz yazı, 160 biçem, İ40 biçembilim, 26,139,140,153 biçim, 2 4 ,4 4 ,81-82> 84-85 biçimbilim, 54-55,62,85,94 biçimbilimsel sesbilim, 51/55 biçimbilimsel-sesbilimsei kurallar, 0

,

"

i

blçimbirim, 5 5 ,6 2 ,7 0 biçim değiştirme, 102 biçimsel biçembilim, 139 biçimselleştirme, 169 biçimsellik, 63 bildiri,37 • ■ , büdirişim, 30, 6 1 ,6 6 ,1 1 2 ,1 2 3 ,1 2 7 , 149 : bildirişim ğösteıgebilimi, 66,112,128 bildirişim işlevi, İ 2 2 ,149 bildirişim kuramt, 3 0,37 bileşen, 71 bilimkuramsal, 11,44,111-112,178 bilimkuramsal düzey, 169,178 bilişim, 98 ' bUişimsel dilbilim, 99 . bilişsel bilim, 97 bilişsel boyut, 100 bireysel kullanım, 95 birim, 178 birind eklemlilik, 61 birleşkebirim, 63 birleştirme, 37

!

Kavramlar Dizini bitişiklik ilişkisi, 37 biyosemiyotik, 139 boğuk, 36 boş sözcükler, 85-86 budunbilim, 31,155 budündübiUmi; 94,97 bütünce^43,48-49,52, E>4 canlılar göstergebilimi, 139 f coşku işlevi/37 çağn işlevi, 37 çağnşımsal, 25 çağrışımsal bağıntılar, 26 çekirdek, 62,91 çekirdek tümce, 5 1,54,70 çelişiklik, 179 çeviri, 100-105 çeviribilim, 94,100-105 çeviri eleştirisi, 104 çeviri kuramı, 100 çevrikleme, 21 çevrik sözcük, 21 çıkarım, 118 çift eklemli, 61 ; i çift eklemlilik, 61 çizgisel, 25 ' çizgisel gösterim, 85 çizgisellik, 25 çizim, 146 çocuk dili, 36 çoğuldizge, 152 çoğul okuma, 166 çokdillilik, 95 çokyanlı>30 ; çözümleyici felsefe, 90 dağılım, 49,53-54 dağıtımcılık, 5 4 ,5 6 ,8 3 dağılımsal dilbilim, 3 4,67

207

I

değişmez etken, 97 ' ■'■ / :4*#5tirim ,44,/' . döğiştirtne, 71,178 deneyimdlik, 43 dçneyiöts6l, 43 deneyi»fl9eHüm dengelimİi, 63 dereceli, 30 i > V derin yapı, 71-73,83 deşen>İ46 designatum, 120 devimsel sözdizim, 85 1 diş biçim, 78,85 dış gerçek, 37 •. • d il,2 2 ,2 4 ,3 0 , «V Sfc-T& Ö , «$,-..16% 168,171 dilbilgisel anlambirim, 62 d ilb ilg ise llik ^ 1 dilbilgiseUririm, 55 dilbilgisel yapı, 78 ' dilbilgisi, 22,68,71,1 4 1 s dilbilim, 11, 22, 26, 28, 44, 46, 63,. 64, 69, 71, 82, 84, 89, 94, 119, 127,139,140,163,166 dilbilimsel coğrafya,95 . dil bozukluğu, 36-37,97 :diİcebiri, 43 dil düzlemi, 84 dil felsefesi, 105,114,126,148 diliçi çeviri, 101 dilin çift özelliği, 37 dillerarası çeviri, 101

208


dil sanayileri, 98 dilsel davranış, 50 dilsel işlev; 37 dilsel soruştum, 49 dilyetisi, 22,112 dinleyid, 37,96 diyalojizm, 130,144-145 diyezleşmemiş, 36 diyezleşmiş, 36 dizge, 3 4 ,4 4 ,4 8 ,1 1 1 ,1 3 ^ 171 dizim, 80,91 dirimsel, 25,171 X dizimsel bağıntılar, 25-26 dirimsel kurallar, 69-70 dizisel, 171 dizisel bağıntılar, 26 doğal dil, 11,66,111,118 dolaylı çeviri, 102 , dolaylı dönüşüm, 133 dolaysız çeviri, 1021 dolaysız kumcu, 68,79 dolu Sözcükler, 85-86 dönüşüm, 5 4 , 67,69-75 dönüşümse!, 67 , dönüşümsel dilbilgisi, 68-69,80 dönüşümsel kurallar, 70 dural dilbilim, 22 dural sözdirim, 85 düğüm, 86 dürtü, 52 düşünce düzlemi, 84 düzanlam, 123 düzdeğişmece, 37 ‘ düzgü, 37,136,149 D-Yapı, 75 edim, 71 edimbilim, 77, 90,94,105-107,120, 126,152 ■■■;;>. edinç, 71,97

edinç dilbilgisi, 71 eğretileme, 37,149 ekleme, 71 eksiköğeli, 30 eleştiri, 162 en az çaba yasası, 61 endosemiyotik, 138 : i enformatik, 98 engelli, 36 .¡r engelsiz, 36 en küçük a y m a birim, 30 entonasyon, 29 estetik, 121 estetik etki, 151 estetik işlev, 122 eşdeğerli birim, 54 eşdeğerlik, 102 eşöğeli, 30 eşsüremli/ 50 eşsüıetnli dilbilim, 2 2 ,2 5 ,4 8 eşsüremli inceleme, 3 1 ,79,156 eşsüremlilik, 2 5 ,3 1 ,4 1 ,8 1 eşsüremli sesbilim, 61 etnolengüistik, 97 evirmece, 21 ö ; evrimsel dilbilim, 22 eylem, 72,86 eylem alanı, 157 eylem dirimi, 72 ' eylem tümcesi, 86 1 eyletim, 176 eyleyen, 86,174 felsefe, 139,152 fenomenoloji, 122 "; figüratif gösterge, 146 figüratif sanatlar, 146

4lpIoji,22 fiziksel destek, 37

Kavramlar Dizini fonematik, 40,45 fütürist âkım, 33 gelecekçi akım, 33 gelişme, 79 genel anlambirimcik, 92 genel dilbilim, 3 4 ,5 9 ,8 0 ,8 8 genel sesbilim, 61 genişletilmiş standart kuram, 74

,77 -'r

209

gösterilen bütünlüğü, 136 gramer, 141-143 günde|ik dil, 154 halkbilim, 155,157 hayvan gösteıgebilimi, 138 haz (duyma), 151,164 - hipotetiko-dedüktif, 177

75 iç biçim, 78,85 genjzsil;36' , ■*' /■.; içeriğin biçimi).44,91,123 gerçekçi dilbilgisi, 77 içeriğin tözü, 44,91,123 içerik, 44,50,84,123 gerçekleştirici eylem, 106 gergin, 36 ; içerme, 179 içkin, 44 gevşek,36; ikicilik, 36 glosemâtik, 40,42-47,58 gönderen, 37,174 ikidillilik, 95 . gönderge işlevi, 37 ikili karşıtlıklar dizgesi, 36 gönderilen, 37,174 ikmtieklemlilik, 61 görgüllük, 43 ikincil gösterge dizgesi, 147 ikiyanb,30 görgül-tümdengelimli, 63 görsel göstergebilim, 152 ikon, 116,139 . ilerimetüı, 133 göriingübilim, 122,124 ileritnetinsellik, 133 görüntüsel gösterge, H 6>139 gösteren, 22, 24-25, 30, 44, 52-53, ileti, 37 81-82,90-91,171 ilişki, 30, İ78 gösteren bütünlüğü, 136 ilişki işlevi, 37 gösterge, 22, 24-25, 89, İ l i , 113, insanbilim, 31 r insan göstergebilimi, 138 115-118,120,138,146,149 göstergebilgisi, 128 işitim imgesi, 24-25 göstergebilim, 1 1 ,1 4 ,2 2 ,2 6 ,2 8 ,4 6 , işlem, 178 64, 111-114, 118-119, 123, 127, işlemsel zaman, 82 139, 146, 149, 161-162, 165-167, $6^31,138*156 ... 169-184 işlevsel ânİâmbirim, 62 işlevseldlik, 60,63 göstergebilimsel dörtgen, 180 işlevsel dilbilgisi, 60 göstergeçözüm, 128-129 işlevsel dilbilim, 30-31, 57-66, 103, göstergelerarası çeviri, 101 göstergeler kuramı, İ13-114 128 işlevsel göstergebilim, 66 göstergeler öğretisi, 113 . gösterilen, 22, 24> 30, 44, 81-82, 90işlevsel sesbilgisi, 61 91,149,171 işlevsel sesbilim, 31,61

2 10 ;


işlevsel verimlilik, 61 işlevseld yaZınbilim, 121 iz, 136 izlekbilim, 152

kural gösterge, 116 kurucular dilbilgisi, 68 kübizm, 33 kültür antropolojisi, 130

jargon, 95

lehçe,95 lehçebilim, 95 logike, 113

kalkış dili, 100 kanal, 37 kanıt, 117-118 karma dil, 95 ■ karmaşık tümce, 54,85 karşı-anlıkçı, 52 karşlçıkan> 174 karşılaştırmalı dilbilgisi, 2 0 ,2 2 ,2 7 , ' 4 2 ,4 8 ,8 8 ,9 5 karşılaştırmalı Ölçübilim, 33 karşıtlık, 31,179 kategori, 178 katışıksız anlatı, 132 kavram; 25 kavrambilimsel inceleme, 91 kavramsallaştırma, 169 kendisine-anlatılan-ldşi, 132 kesintili, 36 kesintisiz, 36 kesit, 161 keşideme, 45,178 keskin, 36 kiplik, 62,176 kişi, 156-157 kitap, 136 kod, 37,136,149 konudil, 123, 172/178 konuşan yazı, 160 konuşucu, 3 7 ,6 9 ,9 6 ■ kreol, 95 kronotop, 145 kullanımbilim, 105 kurala dilbilgisi, 22

mantalist, 50 mantık, 63,113-114,119 mantıksal biçim, 74-75 mantıksal bileşen, 75 Markov süreçleri, 68 masal, 155-158 mekanikçi, 52-53 . mekanikçilik, 52 merkez düğüm, 86 , mesaj, 37 metin, 148,166-168 metin 1dilbilgisi, 99 '> medndilbilim, 94,99 ,1 2 6 ,1 4 9 ,1 5 2 metin kuramı, 166-167 metinlerarası ilişkiler, 128-129,132, 140,144-145 metinlerarasılık, 133,140,144-145, metinleşme, 135 metinse! dizi, 91 metnin enerjisi, 146 mimesis, 134-135 • . model, 11 modi significandi, 113 müzik gösteıgebilimi, 152 nedensiz, 25,90 nedensizlik, 25 nieş^, 115-116,174 nitel gösterge, 116 noı\-figüratif sanat, 33

Kavramlar Dizini okuma, 162-163 okuma bilimi, 161 okuma edimi, 151 okunabilir, 163 olay örgüleştirme, 135 ; olay örgüsü kurma, 135 olgü metin, 128 oluk, 37 olumsuzluk, 74 oluş, 171 oluşum ağacı, 85 orantılı, 30 ornatma, 71 \ öğe, 178 '' . önbiçipüendırme düzlem i, 134 öncül, 44 ■ önerme, 117-118 önesürüm, 106 önmetinsellik, 133 önsellik, 63 örnekçe, 11 örnek okur, 148 ötemetinsellik, 133 öykü, 131-132 öyküleme, 131-132 öykünme, 132 ; öyküntü, 102 özdeşlik, 178 . özgül anlambirimcik, 92 özne, 174 özöyküsel, 132 parça, 136,160 parodi, 132,144 pastiş, 132 pes, 36 pidn, 95 poetik, 131 postmödern, 136

2 11

poststrüktüralist, 136 pragmatik, 105,126 psikanaliz, 128,161,181 psikolengüistik, 97 psikomekanik, 82 psikosistematik, 82 representamen, 115 resmi dil, 95 retorik, 114,126,141-143 retorik figürleri, 141 ritim, 154 . \ roman, 144-145 ruhdilbilim, 36,94,97-98 ruhdizgebilim, 82 ruhsal dizgebilim, 82 , rühsal nsekânik, 82 sabir, 95 salt dilbilgisi, 114 salt göstergebilim, 120 salt sözbilim, 114 ' sanat göstergebilimi, 152 sanat işlevi, 37 Sapir-VVhorf varsayımı, 51 seçimlik dönüşüm, 70,73 seçme, 37 sembol, 117,139 semeiotike, 113 semiotik, 113 semiyoloji, 112 semiyotik, 112-113 . , semptom, 139 ses, 78,136 sesbilgisel yapı, 78 sesbilgisi, 3 0 ,4 5 ,5 0 ,5 5 ,6 2 ,9 4 sesbilim, 22, 30, 36, 45, 50, 54-55, 61-62,64,94 ; ; sesbilimsel bileşen, fl-7 5 . sesbirim, 3 0 ,5 1 ,5 5 ,6 1 ,9 2

2 12

•


'

>

sesbirimbilim, 4 0 ,45 sesbirimçik, 91 sesmerkezci, 135 sessel biçim, 74-75 sessel dizi, 73 ^ sıfat tümcesi, 86 sınıflandırma, 45 . silinebilir, 30 ; . silme, 71,75 simge, 116-117,139,149 simgeler alfabesi, 72 simgesel mantık, 171 sinyal, 139 sistematik, 166 sonlu düzenek, 83 sonlu sayılı durumlar dilbilgisi, 68 sosyolengüistik, 95 ' söylem, 83,172 söylem çözümlemesi, 54 söylen, 161 söz, 2 2 ,2 4 ,3 0 ,5 2 ,7 9 ,8 1 ,8 3 ,1 7 1 sözbilim, 126,141,152 sözce, 52,62,90-91,97,105 sözcebirim, 117 sözceleme, 89-90,94,96,105-106,176 sözceleme kuramı, 90 sözcüğü sözcüğüne çeviri, 102 sözcük, 146,170 sözcükbilim, 94,170-171 Sözcük türleri, 41 sözcük türü değiştirme, 102 sözdizim, 51, 62, 68-69, 79, 84-85, 94,105,120 sözdizinısel bileşen, 70-74. sözdizimsel yapı, 91 söz edimi, 106 sözlük, 72 sözlükbügisi, 56 sözhikbâlim, 94 sozlukbinm, 62 sözlüksel anlambirim, 62

' 'J'

söz sanattan, 141,143 söz zinciri, 53 , standart kuram, 70,74-75 stemma, 85 stilistik, 139 sürekli, 30 şiirsel dil, 154 şiirsel işlev, 37

1 taban, 70-75 tad (alma), 151,164 tagmem,55 tagmemik, 55 tarihsel dilbilim, 2 0 ,2 5 ,4 8 tekil, 30 tekfil) gösterge, 116 temel, 115 temel işlevler, 156 temel yapı, 72 tepki, 52 terim, 117 tıp, 139 titremleme, 29 titreşimli, 36 titreşimsiz, 36 tiyatro göstergebilimi, 152 tiz, 36 tonlama, 29 toplumdilbilim, 77,94-97 töz, 24,44 tutarlı, 43,111 tutarlılık, 99 tümce, 62,68-70,72,84-86,106,172 tümcebilim, 5 6 ,6 2 ,8 5 ,9 4 tümceötesi, 99,172 tümeller, 34,92 tümleme, 179 tümleyen, 86 tümükapsayıa, 43,111 türe(t)me, 80

Kavramlar Dizini ulam, 41,51,178. . ulamsal bileşen; 72 ulam sal simge; 72 ulusal dil, 95 uyaran, 52 uyarlama, 102 uygulamalı dilbilim, 94,98-99 uygulamalı göstergebüim, 120 uzamdilbilim, 94-95

2 13

yalın, 43,111 yalın dönüşüm, 133 yalın tümce, 54, 85 yananlam,123 ' yanıt,52 * yanmetm,133 yanmetinseBik, 133 yansızlaşabilir, 30 yapay dil, 80 yapı, 3 4 ,4 1 ,4 8 ,8 9 ,1 3 6 ,1 7 9 yapıbozroa, 136,140-143 yapıbozucu eleştiri, 14, 136, 140-

üçlük, 115 ünlü, 36 ünlü olmayan, 36 14 3 ünsüz, 36 yapısal anlambilim; 92,171 ünsüz olmayan, 36 yapısal biçembilim, 139 üreten metin, 128 yapısalcılık, 29-31, 33, 35, 48-52, üretici,67 > 148 üretici anlambilim, 77 yapısal dilbilim, 19, 50, 58, 67, 81, üretici dilbilgisi, 70,99 92,99 üretid-dönüşümsel dilbilgisi, 34, yapısal eleştiri, 152 5 6 ,6 3 ,6 7-77,79,83 yapısal sesbilim, 33,61 üretiri metin, 128 yapısal sözdizim, 85-86 üretici yazınbilim, 152 yapısal yöntem, 30,61,163 üretiliş süreri, 140 yapısal yazınbilim, 121,146 üretilmiş metin, 128 yaratıcılık, 69 ürün, 140 , yardımeden, 174 üstdil, 47, 123, İ27, 172, 175, 177yayılım, 62 178 yazı, 135-136,160,162,167-168 üstdil işlevi, 37 yazıbilim, 14,135,140 üstgöstergebilim, 123 yazılabilir, 163 üslupbilim, 139 ' yazın, 121,153 üstmetinsellik, 133 yazınbilim, 14,28,38,119-121, 126, . 130-131,144,145,153,162 varış dili, 100 yazm işlevi, 37 varlıkbilim, 124 yazınsal dü, 160 : varsayımsal-tümdengelimli, 44, 63, yazınsal eleştiri, 126,144-145 76,177-178 yazınsal göstergebilim, 122, 140, verici, 37 142,145,152, İ81 yazınsallık, 3$, 121,132,154,181 yâdöyküsel, 132 yazın toplumbilimi; 125,144

214


yeniden biçimlendirme düzlemi, 135 'A; yeniden yazım kuralları, 70, 72-73,

75:,■■.. yeni-eleştiri, 161 yoğun, 36 yorumbilim, 14, 126, 134-135, 149,

yönetme ve bağlama kuramı, 75 yöntembilimsel, 111-112,172-173 yöntembilimsel düzey, 169,178 yüklem, 62 yüklemsel anlambirim, 62 yüzeysel yapı, 71-73,75,83 Y-Yapı, 74-75

y ■ 152 . yorumlayan, 115,117-118 yorumlayın anlambilim, 77 yorumlayın bileşen, 72 yönelmişlik, 122 yöneten öğe, 85

zaman, 82 zoosemiyotik, 138 zorunlu, 90 zorunlu dönüşüm, 70

Özel Adlar Dizini

Adalı, O., 20İ Adam, J.-M., 13,99,152,185 Afanasyev, A .N .,156 ‘ Agosti, S., 149 / Aksan, D., 201,203 Aksoy, B., 100 Akşln, T., 203 Alarços-Llorach, E., 46 Alexandrescu, S., 142,185 Althusser, L , 128 Amerikan yapısalcılığı, 12,48-56 Anscombre, J.-C , 13,106,185 Apollinaire, G., 180 ' Armengaud, E , 185 . Arrivé, M., 1 4,64,180,181,185,188 Asheo İL B-, 185 Atakay, K., 189,203 Auerhadı, E., 185 Auıoux>Ş., 185 Austin,J L., 13,105,185 Avalle, d'A. S., 149 Avrupa yapısalcılığı, 3 5 ,48 Bachelard, G , 185 Bachmann, G , 96 Bahtin Çévresi, 145 Bahtin, M., 14, 125, 128, 130> 144146,185

Baker, M., 105,185 Bal, M., 152 Bally, Ch., 1 3 ,2 1,22,2 6 ,1 8 5 Balzac, H. de, 163 Barré, B., 199 Barthes, R., 14, 46, 123, 126-127, 1 2 9 ,1 3 9 ,1 42,157 ,1 5 9 -1 6 8 ,1 7 0 , 171,172,186-187,202 Bassano, D., 98 Bastide, É , 184 Başkan, Ö., 201,203 Batuhan, H., 201 Batur, E., 201 Baudelaire, Ch., 162 Baudouin de Courtenay, J., 23, 31, i 33 Baylon, C , 187 Baÿrav, S., 201 Béaugrande, R. de, 99,187 Bengi, I., 100,104 Benjamin, W., 104,, 187 Bennington, G., 187 Bense, M., 149 Benvéniste, É., 13, 31, 88-90, 125, 187,203 Beıgson, H., 82 Bom an, A., 13,103,104,187 Bernanos, G., 173

216

X X . Yüzyılda Dilbilimve Göstergebilim Kuramları

Bernard, D., 184 Buyssens, É., 14,123,127, İ87 Berrendonnér, A., 107 Büker, S., 201 Bertrand, D:, 187 Calabrese, O., 149 Bès, G., 195 ' Calvet, L.-J., 187 Bettetini, G., 149 Biguenet,J., 197. Camus, A., 160,180 Caprettiiü, G., İ4 9 Birdwhistell, R. L., 143 Camap, R,, 119 Bjerrum,A.,46 Caron,}., 98 Bjerrum, M.,46 Carroll, J. B., 55 Blancs M H. A., 95 Blanchot, M.,187 Casetti, F., 149 Bloch, B., 53 Cassirer, E., 14,124 Catford, J.C., 103 Bloom, H., 141,143 ' Cavazza, M-, 98 Bloomfield, L., 13,34,4?, 51-53,58 67,187 Cenevre Dilbilim Okùlu, 1 2 ,1 3 ,2 6 2 7 ,2 ? Boas, F.,.13,49-50,187 Cervoni, J., 107 Bolzano, B., 14,114 . Chabrol, G , 184,187 Bonnet, C., 98 Chagall, M., 145 Braque, G., 33 . Charles, M., 188 Bréal, M., 20,187 Chauveau, G-, 79,80 Brecht, B.,162 \ . Brekle, H. E., 187 Bremond, G , 14,137,157,187 Bresnan, J., 13,77 Bresson, F., 98 * Bright, W., 187 Brik, O. M., 154 Bronckart,J.-P.,98 Brboke-Rose, Ch., 149 Brower, R.A., 100 Brondal, V., 13, 39, 40, 41-42, 45 , 187 Brugmann, K., 20 Brunei, P., 187 Brunschvicg, L .,82 Bunn, J., 143 Bureau, C., 13,65,187 Bush, R., 76, Butor, M., 162 Butterworth, B., 98

Chiss, J. L., 188 ' Chömsky, N., 12, 13,51, 54, 56, 63, 67-77,79,83, 87> 97,128,188 Clairis, C., 65 Claudel, P., 180 Cohen, J., 188 Cohen, M., 31 Colapietro, V. M., 188 Collini, S., 149 Coquet, J.-C , l4 , 64, 90, 171, 172, 179-181, 185,188 ! Comulier, B. de, 188 ’ ' Corti, M., 149 Coste, D., 73,190 Courtés, J., 14, 142, 175, 176, 182, \ 188,191 Couty, D., 187 Cuddon, J. A., 188 ■. Culioli, A., 90,107

■Öxel Adlar Dizini

' :, 2 1 7

Fabre, P.,187 ■ . Fant, G., 35 Damisch, H., 152 Farcy, G.-D., 189 Darbeinet, J , 13,101,102,199 Fauconnier, G., 107 Darrault, I., 184 Fayol, M., 98 Darwin, Ch., 78 Fayolle, R., 190 Deely, J.,' 143 Federbv, A.V., 101 Delas, D., 188 FiUiolet,J.,188 Delbrück, B., 20 Fischer-Jôrgjenéen, E.> 46 Delcroix,.M., 143,188 Fishman, J. A., 13,96,190 Deleuze,G., 188 Floch, J.-M., 14,183,190 Fodor, I., 65 Delorme, J., 184 Fodor, J. A., 13,77 De Man, P, bkz. Man, P dé Fokkema,D. W., 190 Demanuelli, C., 105,189 ! Fontanille, J., 177,184 Demanuelli, J., 105,189 Fossion,A., 190 Demircan, Ö.,.2Q1 l. Foucault, M., 166,190 Derrida, J., 14, 135-137, 140, 141 . Fought, J., 143 142,166,187,189,203 François, D.; 65,190 Diderichsen, P , 46 François, F., 65,190 Dilaçar, A., 202 Frei, H., 13,27,190 1 Dilthey, W., 152 Freud, S., 128 Dinnéen, F. P , 189 Frye,N.,190 Dolefel, J., 152 ; Fuchs, C , 73,190 Dosse, R, 40,189 Culler, J., 141,143,188

V

Dresler, W., 99 Dubois, J., 171,189 Ducrot, O., 13, 73, 74, 75, 90, 10( i, 172,185,189 Dumas, J.-L , 189 Eco, U., 14,147-149,189,203 Efe, R, 202 Ege, N., 46/ Elizarenkova, T. Y , 147 Erben, K. J., 34 Erkman (-Akèrson), R, 202 Erlich, M.-R, 98 Even-Zöhar, L, 152 Eyhenbaum, B., 152,154 Fabbri, P , 149,184

Gadamer, H.G., 152 Galanter,R, 76 Galisson, R., 73,190 Gardin, B., 193 Garroni, E., 149 Genette, G., 14, 131-134, 142, 172, . 190 Gengembre, G., 190 Geninasca, J., 14,183,190 Genbuvrier, É., 190 Ghiglione, R., 98 Gillan, G., 143 Gliksohn, J.-M., 187 Godel,R.,21 Goldmann, L., 190

218


Goldsmith, J. A., 192 Golopentia, S., 107 Gombert, J.-E., 98 Goodman, N., 152 Goodwin, C.{ 96 Gougenheim, G., 31 Göktürk, A., 202 Greimas, A. J., 14,28,44,46,64, 86, 123, 126-127, 142, 157, 169, 184, 190-191 ' Groupe d'Entrevemes, 191 Groupe p, 152,191 Grunig, B. N., 107 Grünberg, T., 201,202 Guillaume, Gabriel, 95 Guillaume, Gustave, 13, 81-83, 91, 191 Guillaume, M., 191 Guillemin-Flescher, J., 13,10 3,10 5, 191 Guiraud, R, 95,191,203 Gumperz, J., 96 Gureviç, A. Y., 147 Gündeş, N., 201 Hagège, C., 13,65-66,90,191 Haidu, P., 143 Hall, R. A., 53 Halle, M., 35,36 Hallyn, F., 143 Hamers, J. F., 95 Hammad, M., 184 Hamon, Ph., 14,138,191 Hansen, A., 46 Harris, Z. S., 13, 49, 51, 53-55, 67, 68,191 Hartman, G., 141,143 Havranek, B., 29 Hawkes, M., 143 Heidegger, M., 128,152

Helbo, A., 152,18 1,19 1 Hénault, A., 14,184,191 Hızır, N , 171 Hilles Miller, J., 141,143 Hippokrates, 139 Hirsch, E.D., 152 Hjelmslev. L., 13, 14, 40, 42-45, 46, 58, 91, 122-123, 127, 139, 146, 16 2,16 6,171,172,192 Hlebnikov, V., 33 Hockett, Ch. F., 13,55 Hoene-Wronski, J., 14 ,113 Holm, J.,95 , r Holt, J., 46 Humboldt, W. von, 23 Huck, G. J., 192 Husserl, E., 14 ,33,114 ,12 4 ,128 Hymes, D., 96,143 İşık, G., 201,202 Ingarden, R„ 14,124-125,192 Iser, W., 14,150-151,192 , İvanov, V. V., 147 Jacob, A., 192 Jakobovits, L., 76,77 Jakobson, R., 12, 13, 14, 29-30, 3238, 57, 64, 67, 100, 120-121, 130, 139,146,154,172,192,203 Jauss, H. R-, 14,150-151,192 Jespersen, O., 13,39,58,78-80,192 Johnson, B., 143 Johnson-Laird, P. N., 98 Jolies, A., 192 Joyce, J., 33 Julliard, J., 192 Kagan, M. İ., 145 Kail, M., 98

Ö z e l A d la r D iz in i

Kalinowski, G., 152,192 Kanayev, I., 145 Karantay, S., 100,199, 203 Karsevski, S., 13,29 Katz, J.J., 13,77,10 7 Kayser, W., 152 Keane, T. M., 177 Kelly, L. G., 103 Kempson, R. M., 107 Kerbrat-Orecchioni, C., 13,107 Kevelson, R., 143 Kibédi-Varga, A., 152,192 Klinkenberg, J.-M., 152 Kliuyev, N., 145 Kocaman, A., 193 Kolinsky, R., 98 Konstanz Okulu, 150 Kopenhag Dilbilim Çevresi, 12, 28, 34,39-47,58,122 Kristeva, J., 14, 55, 128-129, 139, 145,163,166,167,172,192 Kuentz, R., 191 Kunne-Ibsch, E., 190 Kuran (-Burçoğlu), N., 100,197 Labov, W., 13, 95, 96,192 La Bruyère, 162 Lacan, J., 128,163,166,192 Ladmiral, J.-R., 13,10 3,19 2 Lakoff, G., 13, 77,107 Lambert, J., 104 Lambert, J. H., 14 ,113 Landowski, É., 14,64,176,181,183, 191,193 Larivaille, R, 193 Laurent, J.-R, 190 Lecocq, R, 98 Lefebvre, H., 193 Lefebvre, M.-J., 193 Le Goffic, R, 73,190

219

Leitch, V. B., 143 Lepschy, G. C., 193 Leskien, A., 20 Lévi-Strauss, C., 14, 31, 34, 121, 124,125,157,172,18 2,19 3 Levelt, W. J. M., 98 Lévy, B.-H., 193 Levy, J., 101 Lier, R, 40 Lindekens, R., 152 Lindenfeld, J., 96 Lipiansky, E. M., 193 Locke, J., 14,113 Lotman, Y. M., 14,146-147,193 Luce, R. D., 76 Lyons, J., 193 Mâcha, K. M., 34, Madelénat, D., 187 Mahmoudian, M., 65,193 Maingueneau, D., 13, 99, 107, 188, 193 Malblanc, A., 101 Maleviç, K., 33 Malmberg, B., 193 Man, R de, 14,141-143,193 Mandelbaum, D. G., 51 Marcellesi, J.-B., 193 Marcus, S., 152,194 Marin, L., 14,137-138,194 Marinis, M. de, 149 Markov, A. A., 68 Marouzeau, J., 194 Martin, A., 162 Martinet, A., 12, 13, 30, 40, 57-66, 127,128,194 Martinet, J., 13,65, 66,127,194,199 Marx, K., 165 Mathei, E., 98 Mathesius, V., 29

220

X X . Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramlar*

Maupassant, G. de, 174-175 Maùro, T. de, 22 Mauron, Ch., 194 Mayakovski, V., 33,34 McCawley, D., 13,77 Medvedev, R , N., 145 Meillet, A7i1 2 ,1 3 ,1 9 ,2 6 ,2 7 ,4 2 ,5 7 , 8 1 .8 8 .194 ' Meletinski, E. M., 147,194 . Merleau-Ponty, M., 172 Merrell, E , 143 . Meschonnic; H., 13, 14, 103, 104, 137.194 Metz, Ch., 14,137,172,194 Michelet, J., 160 Mül, J. S., 78 Miller, G. A., 76,188 Milroy, L., 96 Molino, Jv 152 Morais, J., 98 Moran, B., 202 Morris, Ch. W., 14, 119-120, 138, 149.194 Moskova Dilbilim Çevresi, 33,153 Mossé, R, 57 Mounin, G., 13,65,66,103,127,194 Möller, H., 78 Mukarovsky, J., 14,29,121-122,146 Nadeau, M., 165 .Nattiez, J. J., 152 ^ Nef, E , 182,195 Newmark,P., 103 New York Dilbilim Çevresi, 34 Nida, E. A., 13,55,102,195,203 Noizet, G., 98 '

Osthoff, H., 20 Ozil,Ş-, 202 Özek, V., 202 Oztokat* E.; 187,203 Pakeı*, S., 105 Pariente, J.C ., 195 Paris Gösteigebilim Okulu, 14/169, .170,179-184 Parrot, H., 14,107,184,195 Passy,P.,78 Patte, A., 143 Patte, D., 143Paul, H., 20 Pavel, T., 152,195 Pedersen* H., 42 Peiree,,Ch; Sv 14,114-118,119,120, 124,138,139,142,149,195 Perrot, J., 195 Petitot, J., 184 Petöfi, J. S., 13,152 Peytard, J., 190 Picard, R., 161 Picasso, P.> 33 ' Pike, K. L , 13,55 Plantin, J., 107 Pohl,J.,95, Ponzio, A., 149 Postal, P. M., 13,77 Pottier, B., 13, 91-93,171,181, 195196 Poulet, G., 196 Prag Dilbilim Çevresi, 12,13,28-31, 33, 34, 39, 41, 57, 88, 120, 121, .■ 154 Prieto, L. J .,1 3 ,65,66,127,196 Prince, G., 152 Propp, V., 14, 124, 137, 153-158, 166,173,196,203

Özel Adlar Dizini Pumpianski, L. V., 145 Puşkin, A., 34 Quémada, B., 171 Queneau, R., 162 Quëré, H .,184 Racine, J., 161,162 Rask, R., 39,78 Rastier, R, 172; 183,196 Récanati, F., 13,107,196 Reichenbach, H., 171,196 Renier, A., 184 Revaz, K, 185 Rey-Debove, J., 196 Richard, J - E , 98,152,196 Richard, J.-R, 196 Ricoeur, P., 14,134-135,152,196 Riedlinger, A., 22 Rifat, M., 12,100,101,102,103,179, 186,187,196-197,198,202,203, Rifat, S., 186,187,189,196-197,198, 201,202,203 Riffaterre, M., 14,139-140,197 Rimbaud, A., 180 Robbe-Grillet, A., 162 Roberge, Y., 95 : Rondal, J.-A., 98 Rorty, R., 149 Rossi-Landi, F., 149 Rouiller, F., 199 Rousset, J., 197 Ruprecht, H .-G , 184 , Rus biçimdleri, 14, 28, 33, 38, 42, 120,125,129,130,153-158 Russ,J., 197 Ruwet, N., 137,171,197 Sadock, J. M., 107 Salman, Y., 199,203

221

Sankoff, D., 96 Sapir, E., 13, 42, 49, 50-51, 58, 125, 197 Sartre, J.-R, 159,160,165 Saussure, F. de, 12,13,14,19-27,28, 29, 33, 3 9 ,4 2 , 44, 67, 79, 81, 83, 88, 89, 114, 118-119, 122, 123, 124 ,1 2 7 ,1 2 8 ,1 3 9 ,1 4 6 ,1 4 9 ,1 6 1 , 1 6 2 ,1 6 5 ,1 6 6 ,1 7 0 ,1 7 1 ,1 7 2 ,1 9 7 ,

V"

203 Sauvageot, A., 31 Sbisa, M., 149 Schaeffer, J.-M., 7 3 ,7 4 ,7 5 ,1 8 9 Schaff, A., 197 Schapiro, M., 152 Schmidt, S. J., 149 ' Schulte, R., 198 Searle, J. S., 13,105,198 Sebeok, T. A., 14,97,138-139,198 Sechehaye, A., 13,2 1 ,2 2 ,2 6 ,1 9 8 Segre, C , 149 Segui, J., 98 Seiend N., 202 Serpieri,A., 149 Seung, T. K., 143 Simonin, ]., 96,107 Simpson, J. M. Y., 185 Sirkin> A. Y , 147 Smith, W. J., 143 Solertinski, t i., 145 Söllers, Ph., 128,163,164,167 Sommerfeit, A., 31 Sözer, Ö., 202 Spang-Hanssen, H., 46 Spencer, H., 78,79 Spitzer, L , 198 Sprenger-Charolles, L., 98 Starobinski, J., 152,198 Steinberg, D., 76-77 Steiner, G., 103

222

X X . Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebüinv Kuramları

Stierle, K. H., 150 Stoacılar, 113 >: Stravinski, İ., 33 Swadesh, M., 53 Sweet, H., 78

Upsenski, B. A., 147 . Vachek, J., 29 Vaginoy, K., 145 Vaidman, A., 95 Valin, R., 82,83 * Van Cüjk, T. A., 13,9 9 ,1 0 7 ,1 5 2 ,1 9 9 Şaumyan, S.K., 128 Vardar, B., 194,197,202,203 Vendryes, J-, 3 1 ,4 2 ,5 7 ,1 9 9 Şklovski, V., 154 • Vengerov/S.A ., 155 Taber, Ch. R , 102 Vemer, K., 78 İhanet, M. T., 95 Tadié, j -Y , 143,198 Victoroff, D., 199 Tardieu, H., 98 Vinay, J.-R, 13,101,102,199 Tartu Okulu, 147 Vinogradov, V , 154 Tchekhoff, C., 65,198 Tel Aviv Okulu, 104,152 Voloşinov, V .N., 145 Tel Quel topluluğu (ve dergisi), 163, Voltaire, 162 / 166,167,198 Walter, G., 199 Terentius, 32 Tesnière, L .,1 3 ,3 1 ,84-87,198 Walter, H., 13,60,65 ,1 9 9 Thibault, P., 96 Warning, R , 150 Thibaut, J.-R, 98 Warren, A-, 199,203 Wartburg, W. yon, 199 Thontseh, V ,3 9 , 78 Watson, J. B., 52 Thürlemann, F., 14,184 Waugh, L., 35 Tinyanov, % İ 4 6 , 154 Weil, Y., 185 Todorov, T., 14, 28, 129-131, 142, Weiss, A. R, 52 1 4 5 ,1 5 4 ,1 S 5 , 1 5 7 , 1 7 2 ,1 8 9 , 198, Wellek, R. S., 199,203 Togeby,X, 13,46,198 Wells, R. S., 68 Whitney, W. D., 23 Tomaşevski, B., 154 Whorf, B .L ., 51 TopOrov, V. N., 147 Wienold, G., 149 Ibury, G., 13,104 : Winock, M., 192 Ttager, G. L., 53 Wunderlich, D., 107 Dm ka,B.,29 Wundt, W , 52 Trubetskoy, N., 12, 13, 29-30, 31, 33, 36, 57, 60, 6 İr 64, 125, 172, 19 9 :v „ :V :v Yagjiello, M., 90 Yalçın, M., 191,203 Tiıbiyanski,!, 145 Yale Okulu, 53 Uldall, H. J., 1 3 ,3 9 ,4 0 ,4 2 ,4 5 ,1 9 9 Yepi-dilbilgiciler, 20,78 Umiker-Sebeok, J., 198 Yıldınm, C., 196

■

Özel Adlar Dizini Yudina, M. B., 145 Yücel, T., 186,202,203 Yüksel, A., 202 Zağar, D., 98 Zalizniak, A. A., 147

Zemsz, A., 172 Zilberberg, C , 14,183,184,199 Zubakin, B. N., 145 Zuber, R., 107 Zumthor, R, 199

Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları iki

XX.

ciltten oluşuyor: 1. Tarihçe ve

Eleştirel Düşünceler; 2. Temel Metinler. 1. cilt, d ilb ilim ile göstergeb ilim d e ve bu alanlarla bağlantılı yazınbilim, anlatıbilim, yorum bilim , yazınsal eleştiri, vb'nde çığır açmış ya da çevresindeki araştırmacı lara tuta rlı bir çözüm lem e örnekçesi sunabilmiş kuramcı ların temel kavram, ilke ve y ö n tem lerin i a yrın tılı bir biçimde tanıtmayı, tartışmayı ve değerlendirmeyi amaçlıyor. Uzmanlara olduğu kadar söz konusu bilim d a lların d a k i gelişm eler

üstüne

bilgi

edinmek isteyen okurlara da sesleniyor bu yapıt.

Kapak Resmi: L. Fontana, Tela tagliata, 1960'a doğru.

ISBN 975-363-926-0

9 789753 639262

Mehmet Rifat- XX. Yy._da Dilbilim Ve Göstergebilim Kuramları

Recommend Documents