PANITIKAN SA PANAHON NG KASARINLAN Mga Aralin Dula: Dula: Sinag sa Karimlan ni Dionisio Salazar Mga Mga Aspekto ng Pandiwa Mga Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat Tulad ng sa iba pang panahon, malaki ang papel na ginampanan ng panitikan sa buha buhay y ng mga mga Pili Pilipi pino no sa Pana Panaho hon n ng asa asari rinl nlan an!! Tumutu mutukoy koy ang ang panahong ito sa mga taon pagkatapos ng "kalawang Digmaang Pandaigdig at sa pagt pagtat atat atag ag ng "kat "katlo long ng #epu #epubl blik ika a ng Pili Pilipi pina nas! s! $ara $arana nasa san n ng mga mga Pilipinong manunulat na maipahayag ang sariling damdamin at saloobin sa pamamagitan ng mga pasalita at pasulat na akda na nagbukas sa isang diwang makabansa! %pang maunawaan ang konteksto ng panahong ito, magbabalik-tanaw tayo sa mga manunulat at akdang pampanitikan na umusbong sa Panahon ng Pananakop ng Amerikano, omonwelt hanggang sa Panahon ng asarinlan sa tulong tulong ng isang isang timeline! timeline! Tingnan ang mga larawan ng manunulat sa p! &'(! ilalanin mo at piliin sa hanay A ang ang mga manunulat at hanay ) naman ang kanilang akda na isinulat at ilagay i lagay ito sa angkop na panahon na hinihingi sa timeline! timeline! *awin sa sagutang papel!
Panahon ng Amerikano
Panahon ng omonwelt
89
Panahon ng asarinlan
Dula: “Sinag sa Karimlan” ni Dionisio Salazar "sa sa mga akdang pampanitikang nakilala sa panahong ito ay ang dulang +Sinag sa arimlan ni Dionisio Salazar! %pang mabigyan tayo ng sapat na kaal kaalam aman an tung tungko koll sa akda akda,, kila kilala lani nin n muna muna nati natin n ang ang anyo anyo ng dula dula at si Dionisio Salazar! *awin din ang sumusunod: &! "larawan ang mga kailangan, katangian, at hakbang ng i sang dula-dulaan role role play play . o laro larong ng aktin aktingg-ak akti ting ngan an!! Ayusin usin ang ang inyon inyong g mga mga sago sagott sa pamamagitan ng dayagram sa ibaba! Magbigay din ng isang halimbawa ng ginawa o linahukang dula-dulaan o akting-aktingan sa loob o labas man ng paaralan!
90
/! Sa tulong ng Venn Diagram, ipakita at ilahad ang pagkakaiba at pagkakatulad ng maikling kuwento at dula! Maaaring gamitin bilang batayan ang ginawa sa panimulang pagtataya sa araling ito! *awin ito sa sagutang papel!
Ang Dula "sang tuluyan ang dula na kababakasan ng kulturang Pilipino! "pinakikita rito ang paraan ng pamumuhay noon hanggang sa pag-unlad nito sa kasalukuyan, na naging pagkakakilanlan ng ating lahi! Sa Panahon ng asarinlan, naipagpatuloy ng mga manunulat ang paggamit ng dula bilang isang mabisang kasangkapan sa pagbibigay ng kamalayang panlipunan, sa paggising ng damdamin, at sa pagpapakilos ng sambayanan! Maliban sa sarsuwela na isa sa mga uri ng dulang pantanghalan na ipinakilala sa iyo sa naunang aralin Panahon ng Amerikano., may iba pang mga uri ang dula! Ang dula ay isang akdang itinatanghal sa pamamagitan ng kilos at galaw sa tanghalan! "to ay naglalarawan ng isang kawil ng mga pangyayaring naghahayag ng kapana-panabik na bahagi ng buhay ng tao! *aya ng ibang katha, ang dula ay naglilibang, pumupukaw ng damdamin, at humihingi ng pagbabago! 0igit na nakapagpapakilos ang dula kaysa ibang akda sapagkat bukod sa naririnig ang mga salita, nakikita pa ang kilos at galaw sa tanghalan!
91
Ang anumang uri ng dula ay binubuo ng sumusunod na sangkap: a. tanghalan 1 kung saan nagaganap ang mga pangyayari sa isang pagtatanghal b. isri! 1 itinuturing na pinakakaluluwa ng isang dula2 lahat ng pangyayaring isinasaalang-alang o nagaganap sa isang pagtatanghal ay naaayon sa iskrip 3. ator 1 gumaganap at nagbibigay-buhay sa dula2 sila ang nagpapahayag ng mga diyalogo, nagsasagawa ng mga aksiyon at nagpapakita ng mga emosyon sa mga manonood d. "ir#tor 1 nagbibigay ng interpretasyon at nagpapakahulugan sa isang iskrip e. manonoo" 1 mga saksi o nakapanood ng isang pagtatanghal 4. #s#na 1 ang paglabas-masok sa tanghalan ng mga tauhan samantalang ang tagpo ang nagpapalit ng mga pangyayari sa dula! $akatulong nang malaki ang dula sa pagpapasigla at pagpapaunlad ng panitikan sa Panahon ng asarinlan! $aging daan ito upang malinaw na mailarawan nang buo ang kulturang Pilipino at kanilang pangkasalukuyang kalagayang panlipunan! $aipakilala nila ang dula na isang mabisang kasangkapan sa pagbibigay ng kamalayang panlipunan, sa paggising ng damdamin at sa pagpapakilos! Si Dionisio Salazar Tubong-$ue5a 63i7a na ipinanganak noong Pebrero 8, &(&( si Dionisio Santiago Salazar! $agtapos ng kolehiyo sa %nibersidad ng Pilipinas kursong A). at %nibersidad ng Sto! Tomas para sa kaniyang MA.! 0indi matatawaran ang kaniyang husay at galing, patunay na rito ang siyam (. na nobelang kaniyang isinulat at nailathala! $agtamo siya ng iba9t ibang parangal gaya ng arlos Palan3a Award, $ational )alagtas Award, Dangal ng ;ahi sa Dula, Manila ultural 0eritage Award, at T<="; Awardee 4or Drama and ;iterature! +Sinag sa arimlan )ago basahin ang dulang +Sinag sa arimlan, gawin ang sumusunod: &! "sulat ang iyong hinuha o palagay kung ano ang ibig sabihin ng pamagat ng akda!
92
93
SINAG SA KARIMLAN Dionisio S! Salazar MGA TA$HAN : Ton%, binatang bilanggo Luis, ang ama ni Tony &rman, Doming, at 'o, mga kapuwa bilanggo ni Tony Pa"r# A(#na, pari ng )ilibid Miss R#%#s, nars Isang Tano" PANAHON: asalukuyan TAGP$AN: "sang panig ng pagamutan ng Pambansang )ilangguan sa Muntinlupa! ORAS:
%maga
PROLOGO: Pambansang )ilangguan sa Muntinlupa: >akas at Simula ? Moog ng katarungan ? Sagisag ng Demokrasya ? Salaming pambudhi ? Palihan ng puso9t diwa ? waterloo ng kasamaan ? 0amon sa pagbabagong buhay ? May mga maikling gayong dapat hubdan ng maskara at sa sinapupunan nito kailangang iwasto ay hayu9t talinghagang mamamayagpag at umiiring sa batas! Sa isang dako9y may mga walang malay na dahil sa kasamaang-palad, kahinaan, o likas na mapagsapalaran ay dito humahantong2 dito rin sinisikatan o nilulubugan ng atotohanan at atarungan ? Marami nang lubha ang mga pumasok at lumabas dito! >alang makapagsasabi kung gaano pa karami ang tatanggap ng kanyang tatak ? May sala o wala, ang bawat pumasok dito ay kabuuan ng isang marikit at makulay na kasaysayan Doming
:
&rnan Doming
: :
&rnan
:
Doming
:
&rnan Doming 'o &rnan Doming
: : : : :
)ibiling sa higaan, iangat ang ulo, at tatanungin si )ok. Tipaningmayap, lakas namang mag-ilik ni )ok! Mangingiti. Pasensiya ka na Doming! elan pa kaya lalabas dito @yan, a Mang 6rnan Traga malas hang! )A)AB"$*! )a, sino @yan ? "ngunguso si Tony!. 6wan, hatinggabi kagabi nang ipasok @yan dito! awawa naman! Dugu-duguan siya!
'o
:
Doming 'o Doming
: : :
Ton%
:
&rnan Ton%
: :
&rnan Ton% &rnan 'o
: : : :
Ton% Doming 'o
: : :
Ton%
:
&rnan
:
'o
:
Doming
:
Ton%
&rnan
:
:
Tuluyan nang babangon: matapos mag-inat at maghikab ay susulyapan ang katabi. $agapuyat ako kagab-i! *alaking sugat n9ya! Titingnan si Tony!. ikilos sa pagkakahiga at mapapahalinghing si Tony!. ilala mo siya, )ok Sabay iling. De-hin! ung ibig n9yo gigisingin ko ? )a, @wag Makikitang kikilos si Tony!. <, ayan, gising na! Matapos huminga ng paimpit na waring ayaw ipahalata ang nararamdamang sakit. M-maEgandang umaga senyo ? *ayundin sa @yo! 6ste, ano nga9ng - Mauupo2 mahahalatang nagpipigil pa rin sa sakit. Tony ho9ng pangalan ko! Tekayo ayo si *inoong 6rnani Alba, di ho ba Ako nga! $ababasa ko9ng inyong mga akda! 0anga ako senyo Salamat, Tony! May pagmamalaki. ako gid, de-hin mo kilala Di wan en only )ok 1alyas Thompson Funior! )ig bos ng )atsi *ang! Marai padrino! Beba ? Mangingiting makahulugan ang lahat!. 0aharapin si Doming2 malumanay. ayo Doming hang palayaw ko! >alang h-alyas ! ay Tony.
95
Ton%
:
0uwag kayong mag-alala, kaya ko ito ? 0ihinga muna nang mahaba!. Mula nang madala ko rito, e nag-iba na9ng takbong ? $aisip kong walang ibubungang mabuti ang kasamaan ? Malaki9ng utang na loob ko ke Padre Abena ?sa aking pagbabago ? Totoo nga naman, walang utang na hindi pinagbabayaran ? Me parusa sa bawat kasalanan
&rnan 'o
: :
Ton% 'o
: :
Doming &rnan
:
Ton%
:
&rnan
:
Ton% Doming 'o Ton%
: : : :
May paghanga. May sinasabi ka, Tony $gingiti-ngiti habang nakikinig sa pahayag ni Tony2 sa himig nagmamagaling. $o dais, Tony, kun sila malalaki naganakaw milyun-milyun, ba! Sigi lang, @adre! )asta mi lagay! )asta mi padrino Me relihiyon ka ba, )ok Tatawa habang sumasagot2 pauyam. #eliyun >ala kwenta @yan! 0m, dami, dami nagasimba, pero ginluluko sa kapwa! Dami gadasal, pero gin-nakaw, gin-ismagel, yawa! Mabuti pay @way na tayo maghusap tungkol sa relihiyon! : May katwiran si Doming! Ang paksang relihiyon ay masyadong kontrobersiyal! Paris ng iba9t ibang ismo, kaya ? di dapat pagtalunan! Pero, Mang 6rnan, ba9t tayo matatakot magtalo ung walang pagtatalo, walang pagkakaunawaan! ung walang pagkakaunawaan, walang pagkakaisa! Ang mga taong di nagkakaisa9y pirming nag- aaway! Tama @yan! $gunit ang pagtatalo9y dapat lamang sa taong malaki ang puso2 hindi sa mga maliit ang pinagkukunan! Pero ? pinahahanga mo ako, Tony $ag-aaral ka ba ng batas )a, may kakaibang tilamsik ang iyong diwa! 6lementarya lamang ho ang natapos ko! asi nga naman hasa mo habugado ka kung magsalita! )er, ber, mga pare @Bung istorya ni Tony "imbitahin kita, )ok, isang araw, sa klase namin nila Padre Abena! Marami kang mapupulot doon! At pakikinabangan! Tiyak! $o ken du un naytklab pa, olditaym Matapos makitang handa na ang lahat sa pakikinig sa kanya. )uweno ? Ako9y buhay sa @sang karaniwang pamilya sa Tundo! 6mpleyado si Tatay! *uwapo siya! Pero malakas uminom ng tuba! At mahilig sa karera! $apakabait ng $anay ko! ahit kulang ang iniintregang sahod ni Tatay e di siya nagagalit, paris ng iba! @Sang araw e nadiskubre ni $anay ang lihim ng Tatay ko2 meron siyang kerida! $atural, nag-away sila ? %malis si Tatay! "niwan kami! Awa naman ng Diyos e natapos ko rin ang elementarya! )alediktoryan ako ?
'o Ton%
: :
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
%pang maging mayaman ang pag-unawa sa akdang binasa, gawin ang sumusunod: &! Sagutin ang sumusunod na tanong ayon sa akdang binasa! - May katuwiran ba si Tony na itakwil ang kaniyang ama "paliwanag! - Sa iyong palagay, bakit maraming tao ang napipilitang gumawa ng mga bagay na labag sa batas - ung ikaw si Tony, paano mo haharapin ang iyong ama sa likod ng kaniyang mga pagkukulang sa inyong pamilya - Anong kalagayang panlipunan ang masasalamin sa dula May pagkakatulad o pagkakaiba ba ito sa ngayon - Makatuwiran ba o di-makatuwiran na isisi ng isang tao sa kaniyang kapuwa ang masaklap na nangyari sa kaniyang buhay )akit - Sa iyong palagay, naging mabisang kasangkapan ba ng mga manunulat sa panahong ito ang dula sa paghahayag ng kanilang damdamin, saloobin, opinyon, at karanasan /! "larawan mo ang pagkilos, pananalita, saloobin, at paniniwala ng mga tauhan sa dulang iyong binasa! *awing batayan ang kasunod na tsart!
109
'! "sa-isahin ang mga bahagi ng dulang Sinag sa Karimlan na nagpapakita sa katangian ng isang dula!
Mga As!#to ng Pan"i)a )alikan natin ang pinakahuling bahagi ng dula! Tingnan ang mga nakasalungguhit na salita! P* A(#na
: Makahulugan. Anak, tamo si Miss #eyes, nakapagpapatawad ? 0indi tutugon si Tony! Mapapatango siya! *anap na katahimikan ! >alang kakurap-kurap, at halos hindi humihinga sina Mang 6rnan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon! Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi! Mabubuhayan ng loob si Mang ;uis! Dahandahan siyang lalapit sa bunsong ngayo9y nakayupyop sa bisig ni Padre Abena! Magaling sa sikolohiya, marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siya9y unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama! $gayo9y may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony!
110
May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi! At sa isang kisap-mata9y mayayapos siya ng kanyang ama! Masuyo, madamdamin, mahaba ang kanilang pagyayakap! atulad ng dalawa, mapapaluha rin ang lahat ! Maging ang may bakal na pusong si )ok ay mapapakagat-labi9t mapapatungo nang marahan! Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang magama, titingala ng bahagya at pangiting bubulong!. Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa! Ang mga pandiwa ay nagsasabi ng kilos! Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito ang nagtutulak ng pag-usad ng salaysay! May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindi pa nagaganap ang kilos, at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapin o ipinagpapatuloy pa ang pagganap! May apat na aspekto ang pandiwa: as!#tong !#r!#ti(o kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilos na nasimulan na at natapos na2 as!#tong im!#r!#ti(o kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan pang ipinagpapatuloy2 as!#tong ont#m!lati(o ay naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan2 at as!#tong !#r!#ti(ong atata!os kung nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimula o naganap ang kilos! %pang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa, gawin ang sumusunod! &! )alikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto nila!
/! Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa i yong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon! "saalang-alang ang simula, gitna at wakas ng pagsasalaysay! *amitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay! '! Sinasabi na kung walang guro, walang iba pang propesyon tulad ng doktor, abogado, at inhinyero! aya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng lipunan! augnay ng paksang ito, gumawa ng isang maikling dula na nagpapakita sa halaga ng
111
mga guro! Tiyakin na ito9y a. malikhain2 b. nagkakaugnay-ugnay ang mga eksena o pangyayari2 at 3. may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa! Mga Paha%ag ng Pagsang+a%on at Pagsalungat Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood! Dahil itinatanghal ito, nalalaman ng mga nagtatanghal at mga taong nasa likod nito. ang reaksiyon ng mga nanonood! May mga dula pa ngang interaktibong nakikibahagi ang mga manonood sa pagtatanghal! ahalintulad sa dula, nakapagbibigay din sa ibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan, nakita, napanood, narinig, at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikita ng mga manlilikha! Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayon o pagsalungat! "sang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay, opinyon, ideya o kaisipan! Sa paraang ito, mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat! Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa isyu! "wasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami!
Mga 0alimbawa: , Paha%ag na arani)ang nagsasaa" ng !agsang+a%on Sang-ayon ako! Tama! "yan ang nararapat! Pareho tayo ng iniisip! *anyan din ang palagay ko! , Paha%ag na nagsasaa" ng !agsalungat 0indi ako sang-ayon! Mabuti sana ngunit? "kinalulungkot ko ngunit? $auunawaan kita subalit! Ayaw!
112
%pang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat, gawin ang sumusunod: &! "sulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dula! a! Pananaw ni Mang 6rnan sa buhay b! Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang ama 3! 0indi naibigan ni )ok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tony d! $aging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang ;uis /! Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito! - Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula! - Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong! - Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki! '! Suriing mabuti ang mga pahayag! Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito ;agyan ng tsek . ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatwiran sa patlang!
113
114
115
'! )ilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan, ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa +Dula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahon! "sa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film! )atay sa napanood, gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput! Tatayain ito batay sa sumusunod na pamantayan: a. kaangkupan, b. makatotohanan, 3. masining, d. orihinal, e. kaakmaan ng tunogGpropsG3ostume, 4. taglay ang mga bahagi ng dula, g. kahusayan sa pag-arte, at h. nagagamit ang pahayag ng pagsangayon at pagsalungat! H! Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sa pamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan, nagbago at nawala na! %nawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain! "sa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo! Marami ang nabibigyan ng trabaho! aya naman patuloy sa pagbuo ng iba9t ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo! $aglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito! )ilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya, layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural! aya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na “It’s More Fun in the hilippines!” Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na nananatili, nabago at nawala na sa inyong probinsiya! Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan: a. batay sa pananaliksik2 b. makatotohanan2 3.orihinal2 d.malikhain2 e. may kaugnayan sa paksa2 4. napapanahon2 g. taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation!
116
