SEJARAH SABAH DAN SARAWAK ( 1841-1963 ) AJ 10203 TAJUK: Institusi kesultanan dan perilaku pendukungnya turut memainkan peran peranan an dalam dalam memb memberi eri laluan laluan kepad kepada a penem penembu busan san dan dan perta pertapa pakan kan penja penjajah jahan an Briti British sh (yang (yang diwak diwakili ili Re Regi gim m Brook Brooke e dan dan The Briti British sh North North Borneo Borneo Chartere Chartered d Company Company di Borneo Borneo Utara) Utara) pada pada abad ke-19. ke-19. Adakah Adakah anda bersetuju? Bincangkan.
NAMA: MOHAMAD TAJUR BIN AHMAD NASARINA BINTI SABERI
BA 10110189 BA 10110241
NAMA PENSYARAH: PROF. DR. SABIHAH BINTI OSMAN TEMPAT: BT 1.6 MASA: 9 PAGI – 10 PAGI
Pada kurun ke-10 hingga kurun ke-13 Sarawak dikatakan telah berada di bawah kerajaan Srivijaya. Penguasaan kerajaan ini keatas wilayah pesisiran Sarawak telah menyeb menyebabk abkan an orang orang Melayu Melayu dan dan Sumat Sumatera era berhi berhijra jrah h dan meneta menetap p di kawas kawasan an pesi pesisi sira ran n
Sara Sarawa wak. k. Oran Orang g
Mela Melayu yu tela telah h
memb membuk uka a
pene penemp mpat atan an mer mereka eka
di
Santubong iaitu satu pelabuhan entrepot yang terpenting di Nusantara. Pada kurun ke-13 Sarawak telah dikuasai oleh kerajaan Majapahit. Raden Menteri Dipati Jepang atau atau Datu Datu Merp Merpat atii Jepa Jepang ng tela telah h berh berhij ijra rah h pada pada kuru kurun n ke-1 ke-15 5 dan dan sete setela lah h itu itu berkahwin dengan anak perempuan Raja Jarom di Johor. Daripada keturunan Datu Merpati Jepang mencul golongan bangsawan Melayu Sarawak yang digelar Abang. Golongan perabangan Sarawak telah memegang jawatan terpenting seperti Datu Patinggi, Datu Temenggong, Datu Bentara pada zaman pemerintahan Brooke di Sarawak. Akan tetapi pada awal abad ke-19 Sarawak terletak dibawah penguasaan Kesult Kesultana anan n Brune Brunei. i. Catata Catatan n awal awal menun menunjuk jukkan kan Kesult Kesultana anan n Brunei Brunei merup merupaka akan n kerajaan yang kuat dan kaya meliputi kawasan Sarawak di barat hingga Manila di sebelah sebelah utara. utara.[1] [1] Teta Tetapi pi tida tidak k lama lama kemu kemudi dian an Kesu Kesult ltan anan an Brun Brunei ei meng mengal alam amii kemero kemeroso sotan tan dan menjad menjadii semaki semakin n lemah lemah apabi apabila la kedata kedatanga ngan n Barat Barat sepert sepertii Sepanyol Sepanyol di Filipina Filipina dan Belanda Belanda di Indonesi Indonesia a dan beberapa beberapa saudagar saudagar British di Borneo dan Selat Melaka. Sebahagian jajahan di utara telah diserahkan kepada
Kesultana Kesultanan n Sulu. Sulu. Setelah Setelah berlaku berlaku beberapa beberapa peristiwa peristiwa di Sarawak Sarawak maka berlaku berlaku campur campur tangan tangan antara antara pihak pihak Inggeris Inggeris iaitu James Brooke, beberapa beberapa pentadbi pentadbiran ran Saraw Sarawak ak telah telah diambi diambill alih. alih. Dinas Dinasti ti Brook Brooke e telah telah memeri memerinta ntah h Saraw Sarawak ak selama selama seratus tahun dan mencapai kegemilangan sebagai “Raja Putih” (“White Rajahs”), dan telah diberi taraf yang serupa dengan raja-raja India dalam empayar British. Brooke adalah seorang hartawan Inggeris dan juga seorang ahli pelayaran yang berpengalaman. Beliau telah belayar ke beberapa tempat di dunia untuk berniaga dan juga bertujuan untuk menjajah. Kedatangan Brooke ke Sarawak adalah secara kebetulan sahaja.[2] sahaja. [2]
Pemerinta Pemerintahan han di Sarawak Sarawak pada mulanya adalah adalah berasas berasaskan kan sis sistem tem feudal feudal yang meletakkan meletakkan kekuasaa kekuasaan n mutlak
pemerint pemerintahan ahan kepada kepada ketua yang bergelar bergelar
sult sultan an.. Sult Sultan an berh berhak ak mene menent ntuk ukan an peme pemeri rint ntah ahan an atas atas kehe kehend ndak akny nya a sepe sepert rtii perlanti perlantikan kan pembesar pembesar,, pembangun pembangunan an dan sebagain sebagainya. ya. Sultan Sultan juga adalah ketua ketua angkatan perang dan mengetuai adat istiadat serta ketua agama Islam. Kemudian susun sus un lapis lapis seterusny seterusnya a ialah ialah golongan golongan pembesar yang terdiri terdiri daripada daripada kerabat kerabat diraja diraja itu sendiri sendiri serta serta pemimpin pemimpin tempatan yang berkebol berkebolehan. ehan. Pembesar Pembesar akan dilan dilantik tik oleh oleh sultan sultan dan diberi diberi keperc kepercaya ayaan an untuk untuk menjag menjaga a kawas kawasan an jajaha jajahan. n. Kawasan yang dijaga oleh pembesar ini lebih dikenali sebagai kawasan pegangan. Oleh Oleh itu, itu, pembes pembesar ar yang yang dilan dilantik tik akan akan mewaki mewakili li sulta sultan n di kawasa kawasan n terseb tersebut. ut. Golongan Golongan pedagang pedagang yang berdagang berdagang adalah adalah susun susun lapis lapis ketiga. ketiga. Pedagang Pedagang yang menjal menjalank ankan an kegiat kegiatan an perdag perdagang angan an di kawas kawasan an perair perairan an Borneo Borneo ini ini ada ada yang yang menetap dan berkahwin dengan orang tempatan
Sebe Sebelu lum m keda kedata tang ngan an Bara Barat, t, nege negeri ri Saba Sabah h atau atau Born Borneo eo Utar Utara a suda sudah h memp mempun unya yaii sist sistem em peme pemeri rint ntah ahan an send sendir irii di bawa bawah h Kesu Kesult ltan anan an Brun Brunei ei.. Pada Pada mulanya Sabah atau Borneo Utara di kuasai oleh dua pihak iaitu bahagian Barat oleh Kesultanan Brunei iaitu kawasan pantai antara Pandasan hingga Kimanis dan sebela sebelah h Timur Timur di kuasa kuasaii oleh oleh Kesult Kesultana anan n Sulu Sulu iaitu iaitu kawasa kawasan n pantai pantai dari dari Teluk Teluk Marudu Marudu hingga hingga ke Sungai Sungai Sibuku. Sibuku. Kawasan Kawasan tersebut tersebut diperol diperoleh eh daripada daripada Brunei sebagai hadiah kerana membantu dalam menyelesaikan masalah pertelingkahan takhta di negeri tersebut. Kawasan Kawasan dari Pandasan hingga ke Teluk Marudu ditadbir ditadbir oleh para pembesar bebas yang dikenali sebagai ‘Syarif’ dan kawasan pedalaman ditadb ditadbir ir oleh oleh dan dikua dikuasai sai oleh oleh kaum kaum perbu perbumi mi sendi sendiri. ri. Kawasa Kawasan n yang yang dibaw dibawah ah
Kesultanan Brunei dan Sulu ditadbir mengikut pemerintahan kesultanan Melayu dan adat adat istiad istiadat at yang yang beras berasask askan an agama agama Islam Islam.. Sejak Sejak abad abad ke-16, ke-16, Sabah Sabah sudah sudah dikenali oleh para pedagang sebagai sebuah negeri yang kaya dengan hasil bumi seperti seperti batu arang, rotan, mutiara, mutiara, emas, emas, gambir gambir dan sarang burung. Kekayaan Kekayaan hasi hasill bumi bumi tela telah h mena menari rik k mina minatt para para peda pedaga gang ng dari dari Bara Baratt sepe sepert rtii Port Portug ugis is,, Sepa Sepany nyol ol,, Bela Beland nda a dan dan Brit Britis ish h untu untuk k sing singga gah h berd berdag agan ang g di Saba Sabah h sebe sebelu lum m meneruskan perjalanan ke negara China. Pertapakan British dimulai dengan dengan perjan perjanjia jian n perda perdagan gangan gan yang yang ditan ditandat datang angan anii antara antara seoran seorang g pegawa pegawaii Briti British sh bernama Alexander Dalrymple dengan sultan Sulu iaitu Sultan Muizuidin pada tahun 1764. Pada tahun 1865, Amerika Syarikat telah membuat perjanjian dengan sultan Brunei, Brunei, Sultan Sultan Abdul Abdul Mu’min Mu’min dan meletakkan meletakkan seorang seorang konsulnya konsulnya di Brunei Brunei iaitu Charles Le Moses.[3] Moses. [3]
Terdapat beberapa sebab yang menyebabkan penembusan dan pertapakan penj penjaj ajah ahan an Brit Britis ish h
pada pada abad abad ke-1 ke-19. 9. Pero Perole leha han n Sara Sarawa wak k
dila dilaku kuka kan n mela melalu luii
perjan perjanjia jian n dan desaka desakan. n. James James Brooke Brooke bermin berminat at untuk untuk memaju memajukan kan pendu penduduk duk tempat tempatan an dan bukann bukannya ya menind menindas as mereka mereka.. Beliau Beliau begitu begitu menyan menyanjun jungi gi usaha usaha Stanford Raffles ketika mentadbir Pulau Jawa. Pada akhir tahun 1838, James Brooke sekali lagi meninggalkan England ke Timur untuk membuat penyelidikan sains di Borneo Utara dan Sulawesi. Pada tahun 1839, James Brooke tiba di Singapura dan diminta diminta oleh Gabenor George Bonham Bonham ke Kuching Kuching untuk untuk menyampaik menyampaikan an terima terima kasih kasih kepada kepada Pangir Pangiran an Muda Muda Hashim Hashim yang yang memban membantu tu anak-a anak-anak nak kapal kapal yang yang terkandas terkandas di pantai pantai Sarawak. Sarawak.[4] [4] Bonham Bonham juga meminta Pangeran Pangeran Muda Hashim memulihkan semula perniagaan logam bijih-perak (antimoni) antara Sarawak dan Singapura.[5] Singapura. [5] Faktor yang menyebabkan penembusan British di Sarawak ialah ialah kesi kesila lapa pan n
Pang Panger eran an Muda Muda Hash Hashim im memb membua uatt
kepu keputu tusa san n
terb terbur uruu-bu buru ru untu untuk k
memba membasmi smi pember pemberont ontaka akan. n. James James Brook Brooke e mengam mengambil bil kesemp kesempata atan n menjel menjelaja ajah h pantai Pulau Borneo dan beliau kembali ke Singapura pada tahun 1840. Manakala pada masa itu Pangeran Muda Hashim telah memohon bantuan Gabenor Negerinegeri Selat untuk menghentikan huru-hara di Sarawak, tetapi permohonan beliau tidak dilayan. Brooke tertarik dengan perkembangan itu dan memutuskan untuk kembali ke Sarawak. Oleh itu Pangeran Muda Hashim telah meminta bantuan James Broo Brooke ke
untu untuk k
memb memban antu tu
beli beliau au
meng mengha hapu pusk skan an
pemb pember eron onta taka kan n
deng dengan an
menawa menawarka rkan n daera daerah h Senia Seniawan wan dan Kuchin Kuching g dan juga juga melant melantik ik Brook Brooke e sebaga sebagaii
pemeri pemerinta ntah h iaitu iaitu sebag sebagai ai ‘Gaben ‘Gabenor or Saraw Sarawak’ ak’.. Dengan Dengan diiri diiringi ngi oleh oleh askar askar yang yang dilengkapi dengan dua buah meriam besar serta orang Eropah yang bersenjatakan senapang, Brooke bergabung dengan askar Brunei di bawah pimpinan Pangeran Muda Hashim akhirnya pemberontakan itu dapat di hapuskan juga pada Disember 1840. 1840. Setel Setelah ah itu, itu, Panger Pangeran an Muda Muda Hashim Hashim melamb melambatat-lam lambat batkan kan perlan perlantik tikan an tersebut kerana beliau tiada kuasa. Beliau juga sedar bahawa Sultan Brunei tentu tidak akan mengakui perjanjian tersebut. Oleh itu, Brooke telah membuat ugutan dan mengepung tempat kediaman Pangeran Muda Hashim.[6] Hashim. [6] Brooke menghalakan meriam-meriam dari kapalnya, Royalist dan Royalist dan membedil Kuching. Tindakan tersebut berjaya memaksa Pangeran Muda Hashim segera melantik Brooke sebagai Gabenor Sarawak pada 2 September 1841.[7] 1841. [7] Tindakan Pangeran Muda Hashim menawarkan jawatan Gabenor Sarawak kepada Brooke kerana terdesak untuk menghapuskan pemberon pemberontakan takan ini secara secara lansung lansung memberi laluan laluan masuk masuk kepada kepada British British untuk untuk bertapak di Sarawak.
Faktor kedua pula ialah sultan melantik pembesar yang tidak disukai oleh rakyat rakyat menyebabk menyebabkan an pemberon pemberontakan takan seperti seperti yang berlaku berlaku pada pemerinta pemerintahan han Sulta Sultan n Omar Omar Syaifu Syaifuddi ddin n II yang yang melant melantik ik Panger Pangeran an Mahkot Mahkota a sebag sebagai ai gaben gabenor or Sarawak. Sarawak. Pada mulanya, wakil-wakil wakil-wakil Sultan Sultan Brunei Brunei memerintah memerintah dengan adil dan saksama yang tidak mendatangkan masalah kepada rakyat malah menyukainya. Keadaan aman ini mula bertukar apabila orang besar Brunei bernama Pangeran Mahkota dan beberapa orang besar lain datang memerintah. Pada masa itu ramai orang Melayu, Cina dan Bidayuh menetap di beberapa kawasan yang tidak jauh dari Bandar Kuching. Mereka mempunyai ketua sendiri. Ketua mereka bernama Datu Pating Patinggi gi Ali Ali.. Datu Datu Pating Patinggi gi Ali beras berasal al dari dari keluar keluarga ga terken terkenal al yang yang telah telah lama lama memeri memerinta ntah h negeri negeri Saraw Sarawak. ak. Keluar Keluarga ga ini berasa berasall dari dari Minang Minangkab kabau au dan juga juga diperc dipercaya ayaii datang datang bersa bersama-s ma-sama ama sekump sekumpula ulan n orang orang Melayu Melayu ke Sarawa Sarawak. k. Datu Datu Pating Patinggi gi Ali tidak tidak memba membanta ntah h tentan tentang g kedata kedatanga ngan n orang orang besar besar Brunei Brunei.. Tetapi Tetapi Panger Pangeran an
Mahkot Mahkota a
tidak tidak
memeri memerinta ntah h
sepert sepertii
pemeri pemerinta ntah-p h-peme emeri rinta ntah h
Brunei Brunei
sebelu sebelumny mnya. a. Beliau Beliau memrin memrintah tah secara secara zalim zalim tanpa tanpa mengir mengira a perasa perasaan an setiap setiap penduduk di situ, bagi Pangeran Mahkota beliau dan pegawai-pegawainya sahaja yang yang
pent enting
dan
mes mesti
diho ihormat rmati. i.
Pen Penduduk uduk
mula ula
mem member beronta ntak
dan dan
pemberontakan ini dilakukan kerana harta, hasil tanaman dan hasil mata pencarian yang lain habis dirampas. Selain itu, penduduk juga dipaksa membuka lombong
untuk mencari emas dan batu permata. Tetapi hasil lombongan tersebut dirampas oleh oleh Panger Pangeran an Mahkot Mahkota. a. Apabil Apabila a Sulta Sultan n Brune Bruneii menget mengetahu ahuii pember pemberont ontaka akan n ini baginda telah menghantar Pangeran Muda Hashim ke Sarawak dengan harapan pemberontakan tersebut dapat diselesaikan. Malangnya, Pangeran Muda Hashim tidak tidak boleh boleh buat buat apa-a apa-apa pa kerana kerana pengar pengaruh uh Panger Pangeran an Mahkot Mahkota a yang yang kuat kuat dan pengikut yang sangat taat kepadanya. Pangeran Mahkota terus bertindak kejam dan Pengeran Muda Hashim berasa amat kesal dan malu kerana gagal menunaikan tugas yang diamanahkan kepada beliau oleh Sultan Brunei. Oleh itu, beliau amat gembira dengan kedatangan James Brooke. Beliau berharap dapat meminta sedikit sebanyak sebanyak atau nasihat nasihat daripada daripada James Brooke. Brooke.[8] [8] Pemberont Pemberontakan akan yang berlaku berlaku menyebabka menyebabkan n keadaan keadaan negeri negeri menjadi menjadi kucar kucar kacir dan menyebabk menyebabkan an penjajah penjajah mengambil kesempatan untuk meluaskan kekuasaan mereka di borneo dan juga berlaku di negeri-negeri lain. Tindakan sultan yang melantik pembesar yang zalim memb member erii
kesa kesan n
mend mendal alam am
terh terhad adap ap
pemer emerin inta taha han n
yang yang
akhi akhirn rnya ya
raky rakyat at
memberontak melawan kezaliman.
Terdapat juga faktor-faktor lain menyebabkan perolehan British terhadap saraw sarawak. ak. Antar Antarany anya a ialah ialah melalu melaluii perjan perjanjia jian n Sultan Sultan Brunei Brunei dan dan James James Brook Brooke. e. Tindakan Pangeran Muda Hashim melantik Brooke sebagai Gabenor Sarawak yang memberi laluan Brooke untuk memulakan langkah seterusnya mengambil beberapa kawasan di Sarawak menjadi miliknya. Setelah dilantik menjadi Gabenor Sarawak, Broo Brooke ke mahu mahu lebi lebih h dari daripa pada da tara taraff itu itu kera kerana na beli beliau au masi masih h bera berada da di bawa bawah h kekuasaan Sultan Brunei. Brooke kemudiaanya menandatangani perjanjian dengan Sultan Brunei yang menyerahkan kekuasaan terhadap negeri Sarawak dan hasil cukai cukai negeri negeri kepada kepada beliau beliau malah malah juga kepada pewarisn pewarisnya ya selama-lam selama-lamanya anya.[9] .[9] Perjanjian itu ditandatangani oleh sultan Brunei atas alasan yang diberikan Brooke untuk untuk menumpask menumpaskan an lanun lanun laut yang berluas-l berluas-luas uasa. a. Brooke Brooke meyakinkan meyakinkan Sultan Brunei jika menyerahkan kekuasaan penuh kepadanya maka beliau mampu untuk menumpaskan kegiatan perlanunan yang berlaku. Sultan Brunei bersetuju dengan menerima bayaran dan segala hal ehwal agama serta adat resam kaum di Sarawak tidak boleh dicampuri oleh Brooke.[10] Brooke mula menggunakan gelaran raja dan bermul bermulala alah h pengua penguasa saan an dinast dinastii Brooke Brooke di Sarawa Sarawak k yang yang memeri memerinta ntah h kawasa kawasan n seluas 3000 batu persegi. Sebagai balasan Sultan Brunei telah dibayar sebanyak $2500 setiap tahun dengan syarat negeri tidak boleh diberikan kepada orang lain
melainkan persetujuaan persetujuaan sultan Brunei sendiri.
Penyerahan kekuasaan kepada
Brooke tidak dibantah dan ditentang oleh sesiapa termasuklah orang besar-besar Sarawak Sarawak kerana kerana surat surat perlantik perlantikan an adalah adalah daripada daripada Sultan Sultan Brunei Brunei sendiri. sendiri. Semua Semua rakyat juga patuh dengan arahan yang diberikan oelh Sultan Brunei itu kerana tidak berani untuk menyuarakan perasaan mereka.
Selain itu, kegiatan lanun dan rompakan juga mendorong kepada perolehan kawasan-kawasan di Sarawak. Kegiatan perlanunan di perairan negeri Sarawak ini telah menyebabkan kemarahan Brooke. Lanun-lanun atau perompak-perompak perompak-perompak laut ini ini bukan bukan sahaj sahaja a telah telah mengan mengancam cam kesela keselamat matan an rakyat rakyat negeri negeri Sarawa Sarawak k malah malah mengganggu kegiatan perdagangan dan perniagaan yang dijalankan.[11] Hal ini menyebabkan peniaga-peniaga dan saudagar-saudagar merasa takut untuk datang berdagan berdagang g ke negeri negeri Sarawak Sarawak dan sumber sumber pendapat pendapatan an negeri negeri Sarawak Sarawak melalui melalui cukai yang dipungut dari saudagar-saudagar dan peniaga-peniaga juga merosot. Namum Namum hakikat hakikat sebenarnya sebenarnya bukan semua perompak perompak laut itu jahat jahat dan mereka melaku melakukan kan rompak rompakan an kerana kerana keadaa keadaan n terdes terdesak. ak. Sebaha Sebahagia gian n mereka mereka terpak terpaksa sa merompak merompak apabila apabila mereka mereka kehilang kehilangan an pekerjaan pekerjaan setelah dijajah. dijajah. Hal ini adalah adalah kera kerana na mere mereka ka meme memerl rluk ukan an wang wang untu untuk k memb membel elii maka makana nan, n, paka pakaia ian n sert serta a keperluan lain untuk terus hidup dan juga menanggung anak isteri bagi mereka yang telah berumahtang berumahtangga. ga. Ramai Ramai antara antara mereka mereka merompak merompak kapal-kap kapal-kapal al orang orang Barat Barat hanya hanya semata semata-ma -mata ta untuk untuk menbal menbalas as dendam dendam.. Sehub Sehubung ungan an denga dengan n itu, itu, Brooke mengambil langkah meluaskan kawasan pegangannya bagi membenteras kegi kegiat atan an
perl perlan anun unan an
deng dengan an
memi memint nta a
Sult Sultan an
Brun Brunei ei
meny menyer erah ahka kan n
kuas kuasa a
pemerinta pemerintahan han sepenuhn sepenuhnya ya kepada kepada beliau. beliau. Setelah Setelah mendapat mendapat surat surat perlantik perlantikan, an, Brooke Brooke menghapu menghapuskan skan kegiatan kegiatan perlanun perlanunan an di sepanjan sepanjang g pantai pantai Sarawak Sarawak yang bermula dari Kuching hingga ke Marudu di sebelah timur laut. Sepanjang tahun 1840, Brooke memberi tumpuan memerangi kegiatan perlanunan dan pada tahun 1853 kegiatan lanun ini dapat dikawal sepenuhnya.[12] sepenuhnya.[12]
Penembusan penjajah British di Borneo Utara pula berbeza dengan Sarawak kerana Sarawak diperoleh kerana laluan yang telah diberikan oleh Pangeran Muda Hashim terhadap James Brooke. Melalui tindakan itu, Brooke mengambil alih kuasa pemerintahan melalui perjanjian. Borneo Utara pula diperoleh British melalui
konsesi konsesi yang saling saling bertuka bertukar r tangan tangan antara antara pemodal pemodal-pem -pemodal odal sehingg sehingga a
membentu membentuk k satu syarikat syarikat berpiagam berpiagam yang diken dikenali ali sebagai sebagai
The British British
North Borneo Chartered Company. Pada mulanya satu perjanjian perdagangan telah ditandat ditandatanga angani ni antara antara pegawai pegawai British British iaitu Alexander Alexander Dalrympl Dalrymple e dengan dengan Sulta Sultan n Sulu Sulu untuk untuk membina membina pusat pusat perda perdagan gangan gan
dan menjala menjalanka nkan n kegiat kegiatan an
perniaga perniagaan an di kawasan kawasan timur timur Kimanis Kimanis kerana kerana beliau beliau melihat melihat kawasan kawasan tersebut tersebut berpot berpotens ensii untuk untuk dimaju dimajukan kan.[1 .[13] 3] Dalry Dalrympl mple e juga juga diben dibenark arkan an untuk untuk membuk membuka a kawasan perdagangan di Pulau Balambangan. Perjanjian tersebut telah membuka laluan laluan Britis British h untuk untuk bertap bertapak ak di Borneo Borneo Utara Utara.. Namum Namum kegaga kegagalan lan Dalry Dalrympl mple e mend mendap apat at
soko sokong ngan an
Brit Britis ish h
memb membin ina a
pete petemp mpat atan an
di
Pula Pu lau u
Bala Balamb mban anga gan n
menyebabka menyebabkan n beliau beliau meningga meninggalkan lkan perkhidm perkhidmatan atannya. nya. Kapten Kapten John Herbert Herbert telah telah berjaya mendirikan petempatan pada tahun 1773 dan ditadbir sepenuhnya oleh beli beliau au.. Pete Petemp mpat atan an Brit Britis ish h ini ini tida tidak k dapa dapatt bert bertah ahan an lama lama kera kerana na mend mendap apat at tentangan penduduk tempatan.[14]
Seterusnya, kegiatan ekonomi di Borneo Utara dikendalikan pula oleh pihak perseo perseora ranga ngan n secara secara bersen bersendir dirian ian.. Pada Pada tahun tahun 1865, 1865, seoran seorang g konsu konsull Amerik Amerika a Syarikat iaitu Claude Le Moses
RUJUKAN 1.
Harry Harry Miller. Miller. 2007. 2007. The History Of Malaysia. Kuala Lumpur. S.A. Majeed & Co
Sdn. Bhd. 2.
Haji Haji Buyon Buyong g Adil. Adil. 1981. 1981. Sejarah Sejarah Sabah. Sabah. Kuala Kuala Lumpur Lumpur:: Dewan Dewan Bahasa Bahasa Dan Dan
Pustaka 3.
Md. Md.
Isa Isa
Othm Othman an..
2002 20 02.. Sejara Sejarah h
Malays Malaysia ia
(1800(1800-106 1063) 3).. Selan Selangor gor::
Utusan Utusan
Publications Distributors. Sdn. Bhd. 4.
Ruslan Zainuddin. 2006. Sejarah Malaysia. Edisi Kedua. Selangor: Fajar Bakti
Sdn. Bhd. 5.
Tom William. 2004. Three Whites Rajas The Renee Of Sarawak. Kota Kinabalu:
Natural History Publications (Borneo). Sdn. Bhd.
6.
Tom Harrisson. Harrisson. 2007. World Within A Borneo Story. Kuala Lumpur: S.A. Majeed
& Co Sdn. Bhd. 7.
Wendy Wendy Moore. Moore. 2005. 2005. This Is Malaysia. Malaysia. London: London: New Holland Holland Publishe Publishers rs (U.K)
Ltd. Zurina Ismail. 1987. Sarawak Bumi Kenyalang. Selangor: Pelanduk Publication (M) Sdn. Bhd
[1] Ruslan Zainuddin, Sejarah Malaysia: Edisi Kedua , Selangor: Fajar Bakti Sdn. Bhd., 2006, hlm. 223. [2] Zurina Ismail, Sarawak Bumi Kenyalang, Selangor: Pelanduk Publication (M) Sdn. Bhd., 1987, hlm. 3. [3] Haji Buyong Adil, Sejarah Sabah, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa Dan Pustaka, 1981, hlm.3. [4] Md. Isa Othman, Sejarah Malaysia 1800-1963, Selangor: Utusan Publications & Distributors Sdn. Bhd., 2002, hlm.263. [5] Ruslan Zainuddin, Zainuddin, Sejarah Malaysia: Edisi Kedua , Selangor: Fajar Bakti Sdn. Bhd., 2006, hlm.225. [6] Md. Isa Othman, Sejarah Malaysia 1800-1963, Selangor: Utusan Publications & Distributors Sdn. Bhd., 2002, hlm. 264. [7] Ruslan Zainuddin, Zainuddin, Sejarah Malaysia: Edisi Kedua , Selangor: Fajar Bakti Sdn. Bhd., 2006, hlm.226. [8] Zurina Ismail, Sarawak Bumi Kenyalang, Selangor: Pelanduk Publications (M) Sdn. Bhd.,1987, hlm.5-8.
[9]
Ruslan Ruslan
Sejara rah h Zainu Zainuddi ddin, n, Seja
Mala Malays ysia ia
1800 1800-1 -196 963 3,
Selan elango gorr:
Utus usa an
Publications Publications & Distributors Distributors Sdn. Bhd., 2006, hlm.226. [10] Zurina Ismail, Sarawak Bumi Kenyalang, Selangor: Pelanduk Publications (M) Sdn.
Bhd.,1987, hlm.15.
[11] Zurina Ismail, Sarawak Bumi Kenyalang, Selangor: Pelanduk Publications (M) Sdn.
Bhd.,1987, hlm.14.
[12] [12]
Rusl Ruslan an
Sejara rah h Zain Zainud uddi din, n, Seja
Mala Malays ysia ia
1800 1800-1 -196 963 3,
Publications Publications & Distributors Distributors Sdn. Bhd., 2006, hlm.227.
Sela elangor gor:
Utus usa an
