1
GAMBARAN KEPATUHAN TENAGA TEKNIS KEFARMASIAN DALAM PEMBERIAN INFORMASI TENTANG LAMA PENYIMPANAN PENYIMPANAN ANTIBIOTIK SIRUP KERING YANG YANG TELAH DIREKONSTITUSI DIREKONSTITU SI DI APOTEK WILAYAH WILAYAH BANJARMASIN TENGAH
PROPORSAL KARY KA RYA A TULIS ILMIAH
OLEH : MUHAMMAD NORAIDI NAFARIN 12484011I04 FI
SEKOLAH TINGGI ILMU KESEHATAN MUHAMMADIYAH BANJARMASIN PROGRAM STUDI D III FARMASI FARMASI 2015
2
GAMBARAN KEPATUHAN KEPATUHAN TENAGA TEKNIS KEFARMASIAN DALAM PEMBERIAN INFORMASI TENTANG LAMA PENYIMPANAN ANTIBIOTIK SIRUP KERING YANG TELAH DIREKONSTITUSI DIREKONST ITUSI DI APOTEK APOTEK WILAYAH BANJARMASIN TENGAH
Diajukan Untuk Memenui Sa!a Satu S"a#at Ke!u!u$an Pa%a P#&'#am Stu%i D() Fa#ma$i
O!e * MUHAMMAD NORAIDI NAFARIN NPM( +++,+++,- D) Fi
SEKOLAH TINGGI ILMU KESEHATAN MUHAMMADIYAH BANJARMASIN PROGRAM STUDI D() FARMASI BANJARMASIN. /,+0
2
GAMBARAN KEPATUHAN KEPATUHAN TENAGA TEKNIS KEFARMASIAN DALAM PEMBERIAN INFORMASI TENTANG LAMA PENYIMPANAN ANTIBIOTIK SIRUP KERING YANG TELAH DIREKONSTITUSI DIREKONST ITUSI DI APOTEK APOTEK WILAYAH BANJARMASIN TENGAH
Diajukan Untuk Memenui Sa!a Satu S"a#at Ke!u!u$an Pa%a P#&'#am Stu%i D() Fa#ma$i
O!e * MUHAMMAD NORAIDI NAFARIN NPM( +++,+++,- D) Fi
SEKOLAH TINGGI ILMU KESEHATAN MUHAMMADIYAH BANJARMASIN PROGRAM STUDI D() FARMASI BANJARMASIN. /,+0
3
PENGESAHAN PROPOSAL KARYA TULIS ILMIAH
P#&1&$a! P#&1&$a! Ka#"a Tu!i$ Tu!i$ I!mia 2KTI3 ini 4e#ju%u! 4e#ju%u! “Gambaran Kepatuhan Tenaga Tenaga Teknis Teknis Kefarmasian Dalam Pemberian Informasi Tentang Tentang Lama Penyimpanan Antibiotik Sirup Kering Yang Yang Telah Telah
Direkonstitusi Di Apotek Wilayah Wilayah
Muamma% N&#ai%i N&#ai%i Na5a#in 2NPM( an!armasin Tengah" Tengah" . "an' %i4uat &!e Muamma% +++,- D) Fa#ma$i3. te!a %i$etujui &!e 1a#a 1em4im4in' untuk %i!anjutkan ke taa1 1en'am4i!an %ata(
Banja#ma$in. // Juni /,+0 Pem4im4in' +
Siti Na$ia. S(Fa#m(.A1t NIK* +,-(,++(,++ +,-(,++(,++
Pem4im4in' /
Suka#!an. SKM(. M(Ke$ NIK* +67-,-/8(+699,)(+(,+/ +67-,-/8(+699,)(+(,+/
Men'etaui Ka1#&%i D() Fa#ma$i
Ri$"a Mu!"ani. M(S:(. A1t NIK* ,06(,,)(,,8
4
KATA PENGANTAR
Assalamu’alaikum Wr Wr. Wb. Wb.
Puji Puji $"uku# $"uku# 1enu!i 1enu!i$$ 1anjatk 1anjatkan an kea%i kea%i#at #at A!!a A!!a SWT "an' "an' te!a te!a me!im1 me!im1ak akan an #amat %an i%a"a;N" i%a"a;N"a. a. $ein''a $ein''a 1enu!i$ 1enu!i$ %a1at men"e!e$aikan men"e!e$aikan P#&1&$a! Ka#"a Tu!i$ Tu!i$ I!mia %en'an ju%u! ju%u!
men" men"e! e!e$ e$ai aika kan n
1en% 1en%i% i%ik ikan an
D() D()
Fa#m Fa#ma$ a$ii
Stik Stike$ e$
Mua Muamm mma% a%i" i"a a
Banja#ma$in(
Penu!i$ men"a%a#i 4a>a $e!e$ain"a 1en"u$unan P#&1&$a! Ka#"a Tu!i$ I!mia ini ti%ak te#!e1a$ %a#i 4antuan 4e#4a'ai 1iak. 4aik 4antuan m&#i! mau1un mate#i!( Pa%a Pa%a ke$em1 ke$em1atan atan ini 1u!a 1u!a 1enu!i 1enu!i$$ men'u: men'u:a1k a1kan an #a$a &#mat &#mat %an te#imak te#imaka$i a$i $e4e$a#;4e$a#n"a ke1a%a* +( M( S"a5>an S"a5>ani. i. S(K1(. S(K1(. M(Ke1(. M(Ke1(. S1( Ji>a Ji>a $e!aku Ketua Ketua Sek&!a Sek&!a Tin'' Tin''ii I!mu Ke$eatan Muamma%i"a Banja#ma$in( /( Ri$"a Mu!"ani Mu!"ani.. M(S:(. M(S:(. A1t A1t $e!aku Ketua Ketua P#&'#am P#&'#am Stu%i Stu%i D() Fa#ma$i Fa#ma$i Sek&!a Sek&!a Tin''i I!mu Ke$eatan Muamma%i"a Banja#ma$in( )( Siti Siti Na$i Na$ia a. . S(Fa S(Fa#m #m.. A1t $e!ak $e!aku u %&$en %&$en Pem4im Pem4im4i 4in' n' I "an' "an' te!a te!a %en' %en'an an $a4a# $a4a# mem4 mem4im im4i 4in' n'.. mem4e# mem4e#ik ikan an 4an" 4an"ak ak ma$u ma$uka kan n $e#ta $e#ta me!u me!uan an'k 'kan an >aktun"a untuk mem4im4in' 1en"u$unan P#&1&$a! Ka#"a Tu!i$ I!mia ini( -( Suka#!an. Suka#!an. SKM(. SKM(. M(Ke$ M(Ke$ $e!aku $e!aku %&$en Pem4im4in' Pem4im4in' II "an' "an' te!a %en'an %en'an $a4a# mem4im mem4im4in 4in'. '. mem4e#i mem4e#ikan kan 4an"ak 4an"ak ma$uka ma$ukan n $e#ta $e#ta me!uan' me!uan'kan kan >aktun >aktun"a "a untuk mem4im4in' 1en"u$unan P#&1&$a! Ka#"a Tu!i$ I!mia ini( 0( Se!u#u Se!u#u %&$en %&$en 1en'aj 1en'aja# a# STIKES STIKES Muamma% Muamma%i"a i"a Banja#m Banja#ma$in a$in ku$u$n ku$u$n"a "a "an' te!a mem4e#ikan i!mu 4e#man5aat $ein''a tu#ut mem4antu %a!am 1en"e!e$aian P#&1&$a! Ka#"a Tu!i$ Tu!i$ I!mia ini( 7( Se!u#u Se!u#u A1&teke# A1&teke# Pen'e!&!a Pen'e!&!a A1&tek A1&tek %i A1&tek A1&tek Wi!a" Wi!a"a a Banja#ma$in Banja#ma$in Ten'a( Ten'a(
5
8( Se!u#u Tena'a Tekni$ Ke5a#ma$ian %i A1&tek Wi!a"a Banja#ma$ian Ten'a( 9( A"a %an i4u $e#ta ke!ua#'a te#:inta "an' $e!a!u mem4e#ikan %ukun'an m&#i! mau1un mate#i! ke1a%a 1enu!i$ $ein''a %a1at men"e!e$aikan 1en%i%ikan( 6( Teman;teman maa$i$>a D() Fa#ma$i An'katan ?II taun /,+/ $e1e#juan'an "an' 4an"ak mem4e#ikan ma$ukan %an 4antuan %a!am 1enu!i$an P#&1&$a! Ka#"a Tu!i$ I!mia ini( +,( Se#ta $e!u#u 1iak te#kait "an' ti%ak 4i$a %i$e4utkan $atu 1e#$atu "an' te!a mem4antu 1enu!i$ %a!am Penu!i$an P#&1&$a! Ka#"a Tu!i$ I!mia ini(
Sem&'a A!!a SWT me!im1akan #amat;N"a ke1a%a $emua 1iak "an' $u%a mem4antu( Penu!i$ men"a%a#i. 4a>a P#&1&$a! Pene!itian ini ma$i jau %a#i $em1u#na. untuk itu 1enu!i$ men'a#a1kan k#itik %an $a#an "an' $eki#an"a %a1at mem1e#4aiki P#&1&$a! Ka#"a Tu!i$ I!mia ini(
Sem&'a P#&1&$a! Ka#"a Tu!i$ I!mia ini %a1at 4e#man5aat 4a'i 1enu!i$ mau1un 1iak "an' 4e#ke1entin'an( Amin ya Rabbal’alamin(
Wassalamu’alaikum Wr. Wb.
Banja#ma$in. // Juni /,+0
Penu!i$
6
DAFTAR ISI
Ha! HALAMAN JUDUL((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((( ((((((i LEMBAR PENGESAHAN PROPOSAL KARYA TULIS ILMIAH (((((((((((((((ii KATA PENGANTAR @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(((iii DAFTAR ISI (((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((( DAFTAR TABEL ((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((ii DAFTAR SKEMA @@@@@@@@@@@@(((@@@@@@@@@(((iii DAFTAR LAMPIRAN (((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((( i BAB +
PENDAHULUAN ((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((( + +(+ Lata# 4e!akan' ((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((( + +(/ Rumu$an Ma$a!a ((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((( +() Tujuan Pene!itian (((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((( +(- Man5aat Pene!itian (((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((( +(0 Pene!itian Te#kait (((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((( 0
BAB /
TINJAUAN PUSTAKA (((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((.(((((((((((((( 7 /(+ Ke1atuan @@@((@@@@@@@@@@((((((((((((((((((((((((((((( 7 /(/ Tena'a Tekni$ Ke5a#ma$ian ((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((( 8 /() Peke#jaan Ke5a#ma$ian(((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((( 6 /(- Pe!a"anan Ke5a#ma$ian(((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((( ++ /(0 Pe!a"anan In5&#ma$i O4at @@@@@@((((((((((((((((((((((((((((((((( +/ /(7 Anti4i&tik @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(((+0 /(8 Pen''&!&n'an Anti4i&tik Be#%a$a#kan Aktiita$n"a@@(((((@ +8 /(9 Ke!&m1&k Anti4i&tik((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((+9 /(6 Su$1en$i((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((+9 /(+, Si#u1 Ke#in'(((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((+6 /(++ Sta4i!ita$ P#&%uk Fa#ma$i(((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((/+ /(+/ Rek&n$titu$i((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((// /(+) A1&tek((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((// /(+- Ke#an'ka K&ne1(((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((/)
BAB )
METODE PENELITIAN (((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((( /0 )(+ De$ain Pene!itian (((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((( /0 )(/ De5ini$i O1e#a$i&na! ((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((( /0 )() P&1u!a$i. Sam1e!. %an Sam1!in' (((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((( /7 )(- Tem1at %an Waktu Pene!itian((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((( /8 )(0 A!at Pen'um1u! Data ((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((( /8 )(7 Teknik Pen'am4i!an Data (((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((( /9 )(8 Teknik Pen'&!aan Data %an Ana!i$i$ Data ((((((((((((((((((((((((((((((( /9 )(9 Etika Pene!itian ((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((( ),
7
DAFTAR RUJUKAN @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ )+ LAMPIRAN;LAMPIRAN
8
DAFTAR TABEL
Ha! Ta4e! )(+ Ta4e! )(/
?a#ia4e! %an De5ini$i O1e#a$i&na! @@@@(@@@@@(((@@((/7 Di$t#i4u$i F#ekuen$i @@@@@@@@@@@(@@@@((@@(),
9
DAFTAR SKEMA
Ha! Skema /(+
Ke#an'ka K&n$e1 @@@@@@@@@(@@@@@@@@@( /-
10
DAFTAR LAMPIRAN
Lam1i#an +( Su#at Kete#an'an Pe#m&&nan Bim4in'an KTI Lam1i#an /( Lem4a# K&n$u!ta$i Pem4im4in' I Lam1i#an )( Lem4a# K&n$u!ta$i Pem4im4in' II Lam1i#an -( Su#at Pe#m&&nan Menja%i Re$1&n%en Lam1i#an 0( Su#at Pe#$etujuan Menja%i Re$1&n%en
11
BAB 1 PENDAHULUAN
1.1 Laa! B"#a$a%& Ma'a#a(
Menu#ut Un%an';Un%an' ke$eatan N&( )7 taun /,,6. &4at a%a!a 4aan atau 1a%uan 4aan. te#ma$uk 1#&%uk 4i&!&'i "an' %i'unakan untuk mem1en'a#ui atau men"e!i%iki $i$tem 5i$i&!&'i atau keaa%aan 1at&!&'i %a!am #an'ka 1ene#a1an %ia'n&$i$. 1en:e'aan 1en"em4uan. 1emu!ian. 1enin'katan ke$eatan %an k&nt#a$e1$i. untuk manu$ia( Se!ain itu &4at %a!am 1en'e#tian umum a%a!a uatu $u4tan$i "an' me!a!ui e5ek kimian"a mem4a>a 1e#u4aan %a!am 5un'$i 4i&!&'ik 2KatCun'.+6683
O4at me#u1akan 4aan "an' $an'at 4e#1&ten$i 4i!a %i'unakan %en'an te1at( O4at %a1at mem4antu men"em4ukan 1en"akit atau men'ata$i ma$a!a ke$eatan( Da!am %unia 5a#ma$i %ikena! '&!&n'an &4at 4e4a$ %an &4at 4e4a$ te#4ata$ atau %ikena! %en'an i$ti!a OT 2Oe# Te &unte#3 "aitu &4at "an' 4&!e %i4e#ikan tan1a #e$e1 %&kte# %an O4at Eti:a! "aitu &4at "an' an"a %a1at %i1e#&!e %en'an #e$e1 %&kte#(
Sa!a $atu &4at "an'
men''unakan #e$e1 %&kte# "aitu &4at anti4i&tik 2Ama%i. A4u. H( /,,)3
Si#u1 ke#in' a%a!a $e%iaan "an' men'an%un' 4aan &4at 1a%at %a!am 4entuk a!u$ 4aan %an ti%ak !a#ut. te#%i$1e#$i %a!am :ai#an 1em4a>a( at "an' te#%i$1e$i a#u$ a!u$. ti%ak 4&!e :e1at men'en%a1. %an 4i!a %ik&:&k 1e#!aan;!aan en%a1an a#u$ te#%i$1e#$i kem4a!i( Da1at %itam4akan Cat tam4aan untuk menjamin $ta4i!ita$ $u$1en$i teta1i kekenta!an $u$1en$i a#u$ menjamin $e%iaan mu%a %ik&:&k %an %iitun' $ein''a 1a%a etiket
12
a#u$ te#te#a !a4e! k&:&k %au!u %an %i$im1an %a!am >a%a te#tutu1 4aik %an %i tem1at "an' $ejuk 2Anie5. /,,73( &nt& %a#i $u$1en$i &#a! a%a!a $i#u1 ke#in' anti4i&tik &#a!. "an' umumn"a men'an%un' +/0 $am1ai 0,, m' Cat 1a%at 1e# 0 m! 2An$e! et a!. /,,93( Anti4i&tika a%a!a &4at "an' $an'at am1u %an $an'at 4e#man5aat jika %i'unakan $e:a#a 4ena#( Namun. jika %i'unakan ti%ak $ eme$tin"a anti4i&tika ju$t#u akan men%atan'kan 4e#4a'ai mu%a#at( Yan' a#u$ $e!a!u %iin'at. anti4i&tika an"a am1u %an e5ekti5 mem4unu 4akte#i teta1i ti%ak %a1at mem4unu i#u$( Ka#ena itu. 1en"akit "an' %a1at %i&4ati %en'an anti4i&tika a%a!a 1en"akit;1en"akit in5ek$i "an' %i$e4a4kan &!e 4akte#i( Pen"e4a4 tim4u!n"a #e$i$ten$i anti4i&tika "an' te#utama a%a!a ka#ena 1en''unaan anti4i&tika "an' ti%ak te1at. ti%ak te1at $a$a#an. %an ti%ak te1at %&$i$( 2tt1*me%i:a$t&#e(:&ma1&tek&n!ineanti4i&tikaanti4i&tika(tm!3
Anti4i&tika a%a!a Cat;Cat kimia "an' %ia$i!kan &!e 5un'i %an 4akte#i. "an' memi!iki ka$iat mematikan atau men'am4at 1e#tum4uan kuman. $e%an'kan t&k$i$ita$n"a 4a'i manu$ia #e!ati5 ke:i!( Tu#unan Cat;Cat ini "an' %i4uat $e:a#a $emi;$inteti$. ju'a te#ma$uk ke!&m1&k ini. 4e'itu 1u!a $emua $en"a>a $inteti$ %en'an ka$iat anti4akte#i. 1a#a 1ene!iti %i$e!u#u %unia men'a$i!kan 4an"ak Cat !ain %en'an ka$iat anti4i&ti$( Teta1i 4e#u4un' %en'an $i5at t&k$i$n"a 4a'i manu$ia. an"a $e4a'ian ke:i! $aja "an' %a1at %i'unakan $e4a'ai &4at( Yan' te#1entin' %ianta#an"a a%a!a $t#e1t&mi$in. k!&#am5enik&!. tet#a$ik!in. ne&mi$in. e#it#&mi$in. ank&mi$in. #i5am1i$in. 'entami$in. 4!e&mi$in. %&k$u#a4i$in. min&$ik!in %an t&4#ami$in 2Tja" Raa#%ja. /,,83
Ke4an"akan 4aan ; 4aan anti4i&tika ti%ak $ta4i! 4i!a 4e#a%a %a!am !a#utan. untuk >aktu !ama "an' %iin'inkan( Dan &!e $e4a4 itu %i!iat %a#i $ta4i!ita$.
13
4aan &4at %en'an 4entuk ti%ak !a#ut %a!am $u$1en$i 4e#ai# atau $e4a'ai $e#4uk ke#in' untuk %i&1!&$ $an'at mena#ik 4a'i 1a4#ik &4at( Su$1en$i &#a! anti4i&tik ju'a mem4e#ikan :a#a "an' memua$kan %a#i 1em4e#ian $e%iaan ke1a%a 4a"i %an anak anak. $e4a'aimana ju'a 1a%a &#an' %e>a$a "an' !e4i i$enan' memi!i $e%iaan :ai# %a#i1a%a 4entuk $e%iaan 1a%at( Ban"ak %a#i $u$1en$i &#a! "an' %imak$u%kan te#utama untuk 4a"i %ikema$ %en'an 1enete$ "an' 4e#uku#an. 'una mem4antu 1em4e#ian %&$i$ "an' te!a %iteta1kan( 2An$e!. /,,03( &nt& %a#i $u$1en$i &#a! a%a!a $i#u1 ke#in' anti4i&tik &#a!. "an' umumn"a men'an%un' +/0 $am1ai 0,, m' Cat 1a%at 1e# 0 m! 2An$e! et a!. /,,93(
Pen"im1anan &4at ka#ena 4e4e#a1a &4at te#tentu a#u$ %i$im1an 1a%a $uu ku$u$( O4at "an' %i$im1an ku$u$ $a!a $atun"a a%a!a $e%iaan $i#u1 ke#in' anti4i&tik( Se%iaan $i#u1 anti4i&tik ke#in' $ete!a %i!a#utkan %en'an ai# umumn"a 1en"im1anann"a ti%ak me!e4ii %a#i 8 a#i untuk men'in%a#i k&ntamina$i atau 1enu#unan e5ek 5a#mak&!&'i &4at( Pen"im1anann"a a#u$ %i$im1an 1a%a $uu /;9 %i%a!am !ema#i 1en%in'in untuk men'in%a#i penurunan atau pengurangan konsesntrasi dan efektivitas obat. Hal ini menadi !al "ang penting karena apabila #enaga #eknis $efarmasian karena apabila #enaga #eknis $efarmasian tidak mengeta!ui pen"impanan antibiotik se%ara tepat atau tidak memberikan informasi kepada pasien pen"impanan antibiotik se%ara tepat dapat memba!a"akan kese!atan. &fek "ang dapat ditimbulkan dari pen"impanan "ang tidak tepat adala! penurunan efektivitas dari obat "ang men"ebabkan efek terapi pengobatan tidak ''!ttp())***.asopline.%om)admin)p!p)uploads)336.pdf +
tan''a! /, mei /,+033(
ter%apai.
Diak$e$
14
Pe#an Tena'a Tekni$ Ke5a#ma$ian menu#ut ke1utu$an Mente#i Ke$eatan N&( +,/8Menke$ SK I /,,- 1e!a"anan ke5a#ma$ian 1a%a $aat ini te!a 4e#'e$e# &#ienta$in"a %a#i &4at ke 1a$ien "an' men'a:u ke1a%a 1e!a"anan ke5a#ma$iaan "an' $emu!a an"a 4e#5&ku$ 1a%a 1en'e!&!aan &4at $e4a'ai k&m&%iti menja%i 1e!a"anan "an' k&m1#een$i5 "an' 4e#tujuan untuk menin'katkan kua!ita$ i%u1 1a$ien(
Da#i te&#i %i ata$ $a"a te#ta#ik in'in men'etaui %i!a1an'an $e:a#a !an'$un' 1e#an tena'a tekni$ ke5a#ma$ian( Untuk itu $a"a me!akukan $tu%i 1en%au!uan te#!e4i %au!u %i +, A1&tek "an' a%a %i Banja#ma$in( Stu%i 1en%au!uan $a"a !akukan 1a%a tan''a! +) A1#i! /,+0( Di %a1atkan %ata. a$i! >a>an:a#a %en'an tena'a tekni$ ke5a#ma$ian %i A1&tek Wi!a"a Banja#ma$in Ten'a
4a>a ) &#an' 1atu 8 &#an' "an' ti%ak 1atu
mem4e#ikan in5&#ma$i ke1a%a 1a$ien tentan' 1en"im1anan anti4i&tik $i#u1 ke#in' "an' te!a %i#ek&n$titu$i Be#%a$a#kan $tu%i 1en%au!uan %i ata$ maka 1ene!iti te#ta#ik untuk mene!iti Gam4a#an Ke1atuan Tena'a Tekni$ Ke5a#ma$ian Da!am Pem4e#ian In5&#ma$i Tentan' Lama Pen"im1anan Anti4i&tik Si#u1 Ke#in' Yan' Te!a Di#ek&n$titu$i %i A1&tek Wi!a"a Banja#ma$in Ten'a
1. 2 R)*)'a% Ma'a#a(
Be#%a$a#kan u#aian !ata# 4e!akan' %i ata$ maka #umu$an ma$a!a %a!am 1ene!itian ini a%a!a 4a'aimana Gam4a#an Ke1atuan Tena'a Tekni$ Ke5a#ma$ian Da!am Pem4e#ian In5&#ma$i Tentan' Lama Pen"im1anan Anti4i&tik Si#u1 Ke#in' Yan' Te!a Di#ek&n$titu$i %i A1&tek Wi!a"a Banja#ma$in Ten'a
1.+
T),)a% P"%"#--a%
15
Untuk men'etaui Gam4a#an Ke1atuan Tena'a Tekni$ Ke5a#ma$ian Da!am Pem4e#ian In5&#ma$i Tentan' Lama Pen"im1anan Anti4i&tik Si#u1 Ke#in' Yan' Te!a Di#ek&n$titu$i %i A1&tek Wi!a"a Banja#ma$in Ten'a
1.4
Ma%aa P"%"#--a%
+(-(+ Ba'i Peni!iti Untuk menam4a 1en'etauan. k#eati5 %a!am 4e1iki# %an 1en'a!aman $e#ta 1ene#a1an te&#i"an' %i1e#&!e $e!ama 1en%i%ikan %i 4an'ku ku!ia
+(-(/ Ba'i In$titu$i 1en%i%ikan Ha$i! 1ene!itian %ia#a1kan %a1at menam4a in5&#ma$i %an #e5e#en$i 1ene!itian $e!anjutn"a $e#ta %a1at mem5a$i!ita$i maa$i$>a %a!am men:a1ai k&m1eten$i $e$uai $tan%a# +(-() Ba'i Tena'a Ke$eatan Mem4e#ikan
ma$ukan
4a'i
tena'a
ke$eatan
%a!am
#an'ka
menin'katkan ke1atuan tena'a teknik ke5a#ma$ian %i A1&tek. ku$u$n"a tentan' Lama Pen"im1anan Anti4i&tik Si#u1 Ke#in' Yan' Te!a Di#ek&n$titu$i +(-(- Ba'i Re$1&n%en Untuk mem4e#ikan in5&#ma$i ke1a%a #e$1&n%en. %ia#a1kan %a1at men'etaui %an !e4i menin'katkan ke$a%a#an te#utama 4a'i tena'a tekni$ ke5a#ma$ian untuk mem4e#ikan in5&#ma$i !ama 1en"im1anan anti4i&tik $i#u1 ke#in' "an' te!a %i#ek&n$titu$i
1.5
P"%-#--a% T"!$a-
16
Pene!itian !ain "an' 4e#kaitan %en'an 1ene!itian ini a%a!a. 1ene!itian &!e Ri$%a Paujia 2/,+-3 %en'an ju%u!
untuk
men'etaui
'am4a#an
ke1atuan
tena'a
tekni$
ke5a#ma$ian %a!am 1em4e#ian in5&#ma$i tentan' !ama 1en"im1anan anti4i&tik $i#u1 ke#in' "an' te!a %i#ek&n$titu$i %i a1&tek >i!a"a 4anja#ma$in ten'a(
BAB 2 TINJAUAN PUSTAKA
2.1 K"/a)(a% 2.1.1 Pen'e#tian Ke1atuan
Ke1atuan a%a!a taat atau ti%ak taat 1a%a 1e#inta. atu#an %an %i$i1!in( Pe#u4aan $ika1 %an 1e#i!aku in%ii%u %i mu!ai %a#i taa1 ke1atuan. i%entita$ %an inte#na!ita$( Pa%a umumn"a ke1atuan %i%a$a#kan ka#ena in'in mem1e#&!e im4a!an. men'ikuti 1im1inann"a ka#ena ke!&m1&kn"a( Pa%a %a$a#n"a ke1atuan $e1e#ti ini a%a!a ke1atuan 4e#$i5at $ementa#a( Ke1atuan %imana in%ii%u me!akukan $e$uatu ka#ena memaami makna. men'etaui 1entin'n"a tin%akan atau kea%aan a%a!a ke1atuan "an' %i a#a1kan 2A#&n$&n %kk. /,+,3 Ba>a 1e#u4aan $ika1 %an 1e#i!aku in%ii%u %ia>a!i %en'an 1#&$e$ 1atu. i%enti5ika$i. %an taa1 te#ki# 4e#u1a inte#na!i$a$i( Pa%a a>a!n"a in%ii%u mematui anju#anin$t#uk$i tan1a ke#e!aan untuk me!akukan tin%akan te#$e4ut %an $e#in'ka!i ka#ena in'in men'in%a#i
17
ukuman $an'$i jika %ia ti%ak 1atu. atau untuk mem1e#&!e im4a!an "an' %ijanjikan jika %ia mematui anju#an te#$e4ut(Taa1 ini %i$e4ut taa1 ke1atuan 2:&m1!ian:e3( Bia$an"a 1e#u4aan "an' te#ja%i 1a%a taa1 ini $i5atn"a $ementa#a. a#tin"a 4a>a tin%akan ini %i!akukan $e!ama ma$i a%a 1en'a>a$an. teta1i 4e'itu 1en'a>a$an itu men'en%u# i!an'. 1e#i!aku itu1un %itin''a!kan 2Sa#>&n&. /,,63( /(+(/ Fakt&# Penentu Be4e#a1a 5akt&# "an' mem1en'a#ui ke1atuan a%a!a kemam1uan. ke$a%a#an. kete#am1i!an. tin'ka em&$i&na! %an m&tia$i. $e%an'kan 5akt&# ek$te#na! a%a!a !in'kun'an. $a#ana. 1#a$a#ana. k&ntak %en'an 1a$ien( Kata; kata. tin%akan
atau kea%i#an &#an' !ain te#a%a1
1iki#an. 1e#a$aan. $ika1 atau 1e#i!aku a%a!a 4e4e#a1a 1en'a#u $&$ia! "an' me#u1akan 5akt&# 1en%&#&n' %i4e!akan' ke1atuan 2A#&n$&n %kk. /,+,3( 2.2 T"%a&a T"$%-' K"a!*a'-a% A'-'"% A/"$"! 2.2.1 Pen'e#tian Tena'a Tekni$ Ke5a#ma$ian 2A$i$ten A1&teke#3 Menu#ut 1e#atu#an 1eme#inta Re1u4!ik In%&ne$ia N&( 0+ taun /,,6
tentan' 1eke#jaan ke5a#ma$ian. "an' %imak$u% %en'an tena'a tekni$ ke5a#ma$ian a%a!a tena'a "an' mem4antu a1&teke# %a!am menja!ani 1eke#jaan ke5a#ma$ian. "an' te#%i#i ata$ $a#jana 5a#ma$i. a!i ma%"a 5a#ma$i. ana!i$ 5a#ma$i. %an tena'a menen'a 5a#ma$i a$i$ten a1&teke#( Se%an'kan a$i$ten a1&teke# menu#ut 1a$a! + ke1utu$an Mente#i Ke$eatan RI N&( 786 MENKESSK? /,,). tentan' Re'i$t#a$i %an iCin ke#ja
a$i$ten a1&teke# men"e4utkan 4a>a a$i$ten
a1&teke#
a%a!a tena'a ke$eatan "an' 4e#ijaCa Sek&!a Menen'a Fa#ma$i. Aka%emi Fa#ma$i Ju#u$an Fa#ma$i P&!iteknik Ke$eatan. Aka%emi Ana!i$i$ Fa#ma$i %an Makanan Ju#u$an Ana!i$i$ Fa#ma$i %an Makanan P&!iteknik Ke$eatan $e$uai %en'an 1e#un%an';un%an'an "an' 4e#!aku(
18
Menu#ut
1e#atu#an
1eme#inta Re1u4!ik In%&ne$ia N&( 0+ taun
/,,6 tentan' Stan%a# Ke5a#ma$ian a%a!a 1e%&man untuk me!akukan Peke#jaan Ke5a#ma$ian 1a%a 5a$i!ita$ 1#&%uk$i. %i$t#i4u$i atau 1en"a!u#an. %an 1e!a"anan ke5a#ma$ian(
/(/(/ Stan%a# P#&5e$i Tena'a Tekni$ Ke5a#ma$ian Ke>aji4an a$i$ten a1&teke# menu#ut ke1utu$an mente#i ke$eatan RI N&( +))/MENKES/,,/ me!a"ani #e$e1 %&kte# $e$uai %en'an tan''un' ja>a4 %an $tan%a# 1#&5e$in"a "an' %i!an%a$i 1a%a ke1entin'an ma$"a#akat $e#ta me!a"ani 1enjua!an &4at "an' %a1at %i4e!i tan1a #e$e1 %&kte#. mem4e#i in5&#ma$i "an' 4e#kaitan %en'an 1en''unaan 1emakaian &4at "an' %i$e#akan ke1a%a 1a$ien. 1en''unaan &4at $e:a#a te1at. aman %an #a$i&na! ata$ 1e#mintaan ma$"a#akat( In5&#ma$i "an' %i4e#ikan a#u$ 4ena#. je!a$ %an mu%a %imen'e#ti $e#ta :a#a 1en"am1aiann"a %i$e$uaikan %en'an ke4utuan. $e!ekti5 etika. 4ijak$ana. %an ati;ati( In5&#ma$i "an' %i4e#ikan ke1a%a 1a$ien $eku#an';ku#an'n"a me!i1uti :a#a 1en"im1anan &4at. jan'ka >aktu 1en'&4atan. makanan minuman akti5ita$ "an' en%akn"a %iin%a#i $e!ama te#a1i %an in5&#ma$i !ain "an' %i1e#!ukan( Se!ain itu ju'a men'&#mati ak 1a$ien %an menja'a ke#aa$ian i%entita$ $e#ta %ata ke$eatan 1#i4a%i 1a$ien. me!akukan 1en'e!&!aan a1&tek me!i1uti 1em4uatan.
1en'e!&!aan.
1e#a:ikan.
1en'u4aan
4entuk.
1en:am1u#an. 1en"im1anan %an 1en"e#aan &4at %an 4aan &4at $e#ta 1en'a%aan. 1en"im1anan. 1en"a!u#an %an 1en"e#aan $e%iaan 5a#ma$i !ainn"a. 1e!a"anan in5&#ma$i men'enai $e%iaan 5a#ma$i.. men'&#mati ak 1a$ien %an menja'a ke#aa$iaan i%entita$ $e#ta %ata ke$eatan 1#i4a%i 1a$ien. me!akukan 1en'e!&!aan a1&tek me!i1uti 1em4uatan. 1en'e!&!aan.
1e#a:ikan.
1en'u4aan
4entuk.
1en:am1u#an.
1en"im1anan %an 1en"e#aan &4at %an 4aan &4at. 1en'a%aan. 1en"im1anan. 1en"a!u#an %an 1en"e#aan $e%iaan 5a#ma$i !ainn"a(
19
/(/() Lin'ku1 tan''un' ja>a4 Tena'a Tekni$ Ke5a#ma$ian 2A$i$ten A1&teke#3 menu#ut un%an';un%an' PP 0+ /,,6 me!i1uti* /(/()(+ Ikut 4e#tan''un' ja>a4 %a!am kete#$e%iaan %an kete#jan'kauan
$e%iaan
5a#ma$i
%an
1e#4eka!an
ke$eatan"an' %i1e#!ukan ma$"a#akat $e$uai ke>enan'an %an 1e#atu#an "an' 4e#!aku( /(/()(/ Ikut 4e#tan''un' ja>a4 ata$ mutu. keamanan %an e5ektiita$ $e%iaan 5a#ma$i %an 1e#4eka!an ke$eatan "an' %i4e#ikan( /(/()() Ikut
4e#tan''un'
ja>a4
%a!am
mem4e#ikan
in5&#ma$i ke1a%a ma$"a#akat $e$uai %en'an ke>enan'an %an 1e#atu#an "an' 4e#!aku tentan' 1en''unaan $e%iaan 5a#ma$i %an 1e#4eka!an ke$eatan "an' %ite#iman"a %emi te#:a1ain"a ke1atuan 1en''unaan( /(/()(Memi!iki tan''un' ja>a4 4e#$ama %en'an tena'a ke$eatan !ain %an 1a$ien %a!am men'a$i!kan te#a1i "an' &1tima!( /(/(- Lin'ku1 ak %a#i 1eke#jaan ke5a#ma$ian menu#ut un%an';un%an' PP 0+ taun /,,6. me!i1uti * /(/(-(+ Hak untuk men%a1atkan 1&$i$i kemit#aan %en'an 1#&5e$i tena'a ke$eatan !ain( /(/(-(/ Hak untuk men%a1atkan 1e#!in%un'an ukum 1a%a $aat me!ak$anakan 1#aktek $e$uai %en'an $tan%a# "an' %iteta1kan( /(/(-() Hak untuk men%a1atkan ja$a 1#&5e$i $e$uai %en'an ke>aji4anja$a 1#&5e$i&na! ke$eatan( /(/(-(- Hak untuk 4i:a#a %a!am #an'ka mene'akkan keamanan ma$"a#akat %a!am a$1ek $e%iaan ke5a#ma$ian %an 1e#4eka!an ke$eatan( /(/(-(0 Hak
untuk
menam4amenin'katkan
men%a1atkan 1en'etauan
ke$em1atan 4aik
me!a!ui
1en%i%ikan 4e#ke!anjutan 2S!3. $1e$ia!i$a$i 1e!atian mau1un $emina#( /(/(-(7 Hak untuk mem1e#&!e 1en'u#an'an 4e4an Stu%i 4a'i "an' me!anjutkan 1en%i%ikan ke jenjan' S+ 5a#ma$i(
20
2.+ P"$"!,aa% K"a!*a'-a% Peke#jaan ke5a#ma$ian a%a!a 1em4uatan te#ma$uk 1en'en%a!ian mutu
$e%iaan 5a#ma$i. 1en'amanan. 1en'a%aan. 1en"im1anan %an 1en%i$t#i4u$ian atau 1en"a!u#an &4at. 1en'e!&!aan &4at. 1e!a"anan &4at ata$ #e$e1 %&kte#. 1e!a"anan in5&#ma$i &4at. $e#ta 1en'em4an'an &4at. 4aan &4at %an &4at t#a%i$i&na!( Peke#jaan Ke5a#ma$ian %i!akukan 4e#%a$a#kan 1a%a ni!ai i!mia. kea%i!an. kemanu$iaan. ke$eim4an'an %an 1e#!in%un'an $e#ta ke$e!amatan 1a$ien atau ma$"a#akat "an' 4e#kaitan %en'an $e%iaan 5a#ma$i "an' memenui $tan%a# %an 1e#$"a#atan keamanan. mutu %an keman5aatan( /()(+ Menu#ut Pe#atu#an Peme#inta N&m&# 0+ Taun /,,6 "an' %imak$u% %en'an* /()(+(+ Ni!ai i!mia a%a!a 1eke#jaan ke5a#ma$ian a#u$ %i%a$a#kan 1a%a i!mu 1en'etauan %an tekn&!&'i "an' %i1e#&!e
%a!am
1en%i%ikan
te#ma$uk
1en%i%ikan
4e#ke!anjutan mau1un 1en'a!aman $e#ta etika 1#&5e$i( /()(+(/ Kea%i!an a%a!a 1en"e!en''a#aan 1eke#jaan ke5a#ma$ian a#u$ mam1u mem4e#ikan 1e!a"anan "an' a%i! %an me#ata ke1a%a $etia1 &#an' %en'an 4ia"a "an' te#jan'kau $e#ta 1e!a"anan "an' 4e#mutu( /()(+() Kemanu$iaan a%a!a %a!am me!akukan 1eke#jaan ke5a#ma$ian a#u$ mem4e#ikan 1e#!akuan "an' $ama %en'an ti%ak mem4e%akan $uku. 4an'$a. a'ama. $tatu$ $&$ia! %an #a$( /()(+(Ke$eim4an'an a%a!a %a!am me!akukan 1eke#jaan ke5a#ma$ian
a#u$
teta1
menja'a
ke$e#a$ian
$e#ta
ke$e!a#a$an anta#a ke1entin'an in%ii%u %an ma$"a#akat( /()(+(0 Pe#!in%un'an %an ke$e!amatan a%a!a 1eke#jaan ke5a#ma$ian ti%ak an"a mem4e#ikan 1e!a"anan ke$eatan $emata. teta1i a#u$ mam1u mem4e#ikan 1enin'katan %e#ajat ke$eatan 1a$ien(
21
/()(/
Menu#ut Pe#atu#an Peme#inta N&m&# 0+ Taun /,,6. tujuan 1en'atu#an 1eke#jaan ke5a#ma$ian a%a!a untuk* /()(/(+ Mem4e#ikan 1e#!in%un'an ke1a%a
1a$ien
%an
ma$"a#akat %a!am mem1e#&!e %an menem1atkan $e%iaan 5a#ma$i %an ja$a ke5a#ma$ian( /()(/(/ Mem1e#taankan %an
menin'katkan
mutu
1en"e!en''a#aan 1eke#jaan ke5a#ma$ian $e$uai %en'an 1e#kem4an'an i!mu 1en'etauan %an tekn&!&'i 1e#atu#an 1e#un%an'an;un%an'( /()(/() Mem4e#ikan ke1a$tian
ukum
4a'i
1a$ien.
ma$"a#akat %an tena'a ke5a#ma$ian( 2.4 P"#a3a%a% K"a!*a'-a% Menu#ut PP 0+ taun /,,6 1e!a"anan ke5a#ma$ian a%a!a $uatu 1e!a"anan
!an'$un' %an 4e#tan''un' ja>a4 ke1a%a 1a$ien "an' 4e#kaitan %en'an $e%iaan 5a#ma$i %en'an mak$u% men:a1ai 4a$i! "an' 1a$ti untuk menin'katkan mutu kei%u1an 1a$ien( Pe!a"anan ke5a#ma$ian %a!am a! mem4e#ikan 1e#!in%un'an te#a%a1 1a$ien 4e#5un'$i $e4a'ai 2Ba5en. /,,73* /(-(+ Men"e%iakan ke$eatan
in5&#ma$i
!ainn"a.
tujuan
tentan' "an'
&4at;&4atan in'in
ke1a%a tena'a
%i:a1ai
men:aku1
men'i%enti5ika$ikan a$i! 1en'&4atan %an tujuan aki# 1en'&4atan. a'a# 1en'&4atan %a1at %ite#ima untuk te#a1i. a'a# %ite#a1kan 1en''unaan $e:a#a #a$i&na!. memantau e5ek $am1in' &4at %an menentukan met&%e 1en''unaan &4at( /(-(/ Men%a1atkan #ekam #ne%i$ untuk %i'unakan 1emi!ian &4at "an' te1at( /(-() Memantau 1en''unaan &4at a1aka e5ekti5. ti%ak e5ekti5. #eak$i "an' 4e#!a>anan. ke#a:unan %an jika 1e#!u mem4e#ikan $a#an untuk mem&%i5ika$i 1en'&4atan( /(-(- Men"e%iakan 4im4in'an %an k&n$e!in' %a!am #an'ka 1en%i%ikan ke1a%a 1a$ien(
22
/(-(0 Men"e%iakan %an #neme!ia#a $ena mem5a$i!ita$i 1en'ujian 1en'&4atan 4a'i 1a$ien 1en"akit k#&ni$( /(-(7 Be#1a#ti$i1a$i %a!am 1en'e!&!aan &4at;&4atan untuk 1e!a"anan 'a>at %a#u#at( /(-(8 Pem4inaan 1e!a"anan in5&#ma$i %an 1en%i%ikan 4a'i ma$"a#akat( /(-(9 Pa#ti$i1a$i %a!am 1eni!aian 1en''unaan &4at %an au%it ke$eatan( /(-(6 Men"e%iakan 1en%i%ikan men'enai &4at;&4atan untuk tena'a ke$eatan( Pe!a"anan ke5a#ma$ian 1a%a $aat ini te!a 4e#u4a 1a#a%i'man"a %a#i &#ienta$i &4at ke1a%a 1a$ien "an' men'a:u 1a%a a$uan ke5a#ma$ian 2Pa#ma:euti:a! a#e3( Se4a'ai k&n$ekueu$i 1e#u4aan &#ienta$i te#$e4ut. a1&teke#a$i$nen menin'katkan
a1&teke#
1en'etauan.
$e4a'ai
tena'a
kete#am1i!an
5a#ma$i %an
%ituntut
1e#i!aku
a'a#
untuk %a1at
4e#inte#ak$i !an'$un' %en'an 1a$ien( Pe!a"anan ke5a#ma$ian me!i1uti 1en'e!&!aan $um4e# %a"a 2SDM. $a#ana 1#a$a#ana. $e%iaan 5a#ma$i %an 1e#4eka!an ke$eatan $e#ta a%mini$t#a$i3 %an 1e!a"anan 5a#ma$i k!inik 21ene#imaan #e$e1. 1e#a:ikan &4at. 1en"e#aan &4at. in5&#ma$i &4at %en'an :atatan 1en"im1anan #e$e13 %en'an meman5aatkan tena'a. %ana. 1#a$a#ana. $a#ana %an met&%e tata !ak$ana "an' $e$uai %a!am u1a"a men:a1ai tujuan "an' %iteta1kan 2De1ke$ RI. /,,73( 2.5 P"#a3a%a% -%!*a'- a PIO Pe!a"anan in5&#ma$i &4at %i%e5ini$ikan $e4a'ai ke'iatan 1en"e%iaan %an
1em4e#ian in5&#ma$i. #ek&men%a$i &4at "an' in%e1en%en. aku#at. !en'ka1. te#kini &!e tena'a tekni$ ke5a#ma$ian "an' k&m1eten ke1a%a 1a$ien. tena'a ke$eatan. ma$"a#akat mau1un 1iak "an' meme#!ukan( In5&#ma$i umum tentan' nama &4at. :a#a 1emakaian %an !ama
1en''unaan %a1at
%i$am1aikan &!e tena'a tekni$ ke5a#ma$ian atau tena'a ke$eatan !ain "an' te#!ati 2Kemenke$. /,+,3(
/(0(+
Tujuan 1e!a"anan in5&#ma$i &4at Menu#ut Ke1utu$an Mente#i Ke$eatan Re1u4!ik In%&ne$ia N& ++68MENKESSK/,,- menunjan' kete#$e%iaan %an 1en''unaan
23
&4at "an' #a$i&na!. 4e#&#ienta$i ke1a%a 1a$ien. tena'a ke$eatan. %an 1iak !ain. men"e%iakan %an mem4e#ikan in5&#ma$i &4at ke1a%a 1a$ien. tena'a ke$eatan. %an 1iak !ain( men"e%iakan in5&#ma$i untuk mem4uat ke4ijakan;ke4ijakan "an' 4e#u4un'an %en'an &4at te#utama 4a'i PFTKFT 2Panitia Fa#ma$i %an Te#a1iK&mite Fa#ma$i %an Te#a1i3( /(0(/ In5&#ma$i &4at "an' !aCim %i1e#!ukan 1a$ien anta#a !ain* /(0(/(+ Waktu 1en''unaan &4at. mi$a!n"a 4e#a1a ka!i &4at %i'unakan %a!am $ea#i. a1aka %i >aktu 1a'i. $ian'. $&#e atau ma!am( Da!am a! ini te#ma$uk a1aka &4at %iminum $e4e!um atau $e$u%a makan( /(0(/(/ Lama 1en''unaan &4at. a1aka $e!ama ke!uan ma$i a%a atau a#u$ %ia4i$kan me$ki1un $u%a te#a$a $em4u( /(0(/() a#a 1en''unaan &4at "an' 4ena# akan menentukan ke4e#a$i!an 1en'&4atan. &!e ka#ena itu 1a$ien a#u$ men%a1at 1enje!a$an men'enai :a#a 1en''unaaan &4at "an' 4ena# te#utama untuk $e%iaan 5a#ma$i te#tentu $e1e#ti &4at&#a!. &4at tete$ mata. $a!e1 mata. &4at tete$ i%un'. &4at $em1#&t i%un'. tete$ te!in'a. $u11&$it&#ia %an k#im$a!e1 #ekta! %an ta4!et a'ina( /(0(/(- E5ek "an' akan tim4u! %a#i 1en''unaan &4at. mi$a!n"a 4e#ke#in'at. men'antuk. ku#an' >a$1a%a. tinja 4e#u4a >a#na. ai# ken:in' 4e#u4a >ama %an $e4a'ain"a( /(0(/(0 Ha!;a! "an' mun'kin tim4u!. mi$a!n"a inte#ak$i &4at %en'an &4at !ain atau makanan te#tentu %an k&nt#ain%ika$i &4at te#tentu %en'an %iet #en%a ka!&#i. keami!an %an men"u$ui $e#ta kemun'kinan te#ja%in"a e5ek &4at "an' ti%ak %ikeen%aki( /(0(/(7 a#a 1en"im1anan &4at( 2Kemenke$. /,+,3( /(0() Be4e#a1a in5&#ma$i &4at "an' te#%a1at %a!am kema$an &4at. "aitu * /(0()(+ K&m1&$i$i K&m1&$i$i a%a!a Cat akti5 atau 4e#ka$iat "an' te#kan%un' /(0()(/
%a!am &4at( In%ika$i
24
In%ika$i a%a!a ke'unaan $uatu &4at 1a%a k&n%i$i 1en"akit te#tentu( /(0()() D&$i$ %an 1etunjuk 1emakaian D&$i$ %an 1etunjuk 1emakaian 4e#kaitan %en'an ka%a# &4at "an' 4e#ka$iat %a!am tu4u( San'at 1entin' untuk mem1e#atikan %an mematui :a#a 1emakaian. jum!a %an >aktu 1emakaian $uatu &4ata'a# ta#a1i "an' %i!akukan 4e#ja!an %en'an 4aik( /(0()(- E5ek $am1in' Ham1i# $etia1 &4at memi!iki 4an"ak e5ek 1a%a tu4u kita( Se!ain e5ek utama "an' %iman5aatkan. ju'a te#%a1at e5ek $am1in' "an' mun'kin tim4u!( E5ek $am1in' ti%ak $e!a!u tim4u! 1a%a $etia1 1a$ien( /(0()(0 K&nt#ain%ika$i K&nt#ain%ika$i a%a!a kea%aan "an' ti%ak mem1e#&!ekan $uatu &4at %i'unakan &!e $e&#an' 1a$ien( /(0()(7 Inte#ak$i &4at Pen''unaan 4e#$amaan atau 4e#u#utan %ua &4at atau !e4i %a1at menim4u!kan inte#ak$i $ein''a mem4e#ikan e5ek k!ini$ "an' 4e#4e%a( Pe#in'atan atau 1e#atian 1emakaian $uatu &4at a#u$ %i!akukan $e:a#a ati;ati 1a%a k&n%i$i te#tentu ka#ena %a1at te#ja%i e5ek atau kea%aan "an' ti%ak %iin'inkan &!e 1a$ien( /(0()(8 Pen"im1anan E5ek $uatu &4at ju'a 4e#kaitan %en'an kua!ita$ &4at ka#ena $etia1 4aan &4at mem1un"ai k&n%i$i i%ea! a'a# teta1 $ta4i!( 2.
A%---$ /(7(+ Pen'e#tian Anti4i&tik a%a!a $e'&!&n'an $en"a>a. 4aik a!ami mau1un $intetik.
"an' mem1un"ai e5ek menekan atau men'entikan $uatu 1#&$e$ 4i&kimia %i %a!am &#'ani$me. ku$u$n"a %a!am 1#&$e$ in5ek$i &!e 4akte#i( Lite#atu# !ain men%e5ini$ikan anti4i&tik $e4a'ai $u4$tan$i "an' 4akan %i %a!am k&n$ent#a$i #en%a %a1at men'am4at 1e#tum4uan %an #e1#&%uk$i 4akte#i %an 5un'i 2Ba#ata>i%jaja. Ka#nen Ga#na. /,,73(
25
Anti4i&tik a%a!a Cat anti4akte#i "an' %ia$i!kan &!e 4e#4a'ai $1e$ie$ mik#&&#'ani$me 24ake#i. jamu# %an aktin&mi$te$3 "an' menekan 1e#tum4uan mik#&&#'ani$me !ainn"a 2am4e#$. /,,73( /(7(/ Mekani$me Ke#ja Men'am4at $inte$a %in%in' $e!. aki4atn"a 1em4entukan %in%in' $e! ti%ak $em1u#na %an ti%ak %a1at menaan tekanan &$m&$a %a#i 1!a$ma. aki#n"a $e! akan 1e:a 21eni$i!in %an $e5a!&$1&#in3( /(7(/(+ Men'am4at $inte$a mem4#an $e!. m&!eku! !i1&1#&tein %a#i mem4#an $e! %ika:aukan 1em4entukann"a. in''a 4e#$i5at !e4i 1e#mea4!e aki4atn"a Cat;Cat 1entin' %a#i i$i $e! %a1at ke!ua# 2ke!&m1&k 1&!i1e1ti%a3( /(7(/(/ Men'am4at $inte$a 1#&tein $e!. aki4atn"a $e! ti%ak /(7(/()
$em1u#na te#4entuk 2k!&#am5eni:&!. tet#a$ik!in3( Men'am4at 1em4entukan a$am;a$am inti 2DNA %an RNA3 aki4atn"a $e! ti%ak %a1at 4e#kem4an' 2#i5am1i$in3 2An&nimu$. /,+)3(
/(7()
E5ekSam1in' Pen''unaan anti4i&tika ti%ak te1at
%a1at
tan1a #e$e1 %&kte# atau %en'an %&$i$ "an'
men''a'a!kan
1en'&4atan %an menim4u!kan
4aa"a;4aa"a !ain $e1e#ti 22tt1*me%i:a$t&#e(:&ma1&tik&n!ineanti4i&tikaanti4i&tika(tm!3 2Di ak$e$ tan''a! 8 mei /,+033 /(7()(+ Sen$ita$i i1e#$en$iti5 Ban"ak &4at $ete!a
%i'unakan
$e:a#a
!&ka!
%a1at
men'aki4atkan ke1ekaan "an' 4e#!e4ian. ka!au &4at "an' $ama kemu%ian %i4e#ikan $e:a#a &#a! atau $untikan maka a%a kemun'kinan te#ja%i #eak$i i1e#$entiti5 atau a!e#'i $e1e#ti 'ata!;'ata! ku!it keme#a;me#aan. 4ent&!;4ent&! atau !e4i e4at !a'i %a1at te#ja%i $"&k. :&nt&n"a Peni$i!in %an K!&#am5enik&!( Guna men:e'a 4aa"a ini maka $e4aikn"a $a!e1;$a!e1
men''unakan
anti4i&tika
"an' ti%ak akan
%i4e#ikan $e:a#a $i$temi$ 2&#a! %an $untikan3(
26
/(7()(/ Re$i$ten$i Jika &4at %i'unakan %en'an %&$i$ "an' te#!a!u #en%a. atau >aktu te#a1i ku#an' !ama. maka a! ini %a1at men"e4a4kan te#ja%in"a #e$i$ten$i a#tin"a 4akte#i ti%ak 1eka !a'i te#a%a1 &4at
"an'
4e#$an'kutan(
Untuk
men:e'a
#e$i$ten$i.
%ianju#kan men''unakan kem&te#a1i %en'an %&$i$ "an' te1at atau %en'an men''unakan k&m4ina$i &4at(
/(7()() In5ek$i Yaitu in5ek$i $ekun%e# "an' tim4u! $e!ama 1en'&4atan %imana $i5at %an 1en"e4a4 in5ek$i 4e#4e%a %en'an 1en"e4a4 in5ek$i "an' 1e#tama( Su1#a in5ek$i te#utama te#ja%i 1a%a 1en''unaan
anti4i&tika
4#&a%
$1ekt#um
"an'
%a1at
men''an''u ke$eim4an'an anta#a 4akte#i %i %a!am u$u$ $a!u#an 1e#na5a$an %an u#&'enita!( S1e$ie$ mik#&&#'ani$me "an' !e4i kuat atau #e$i$ten akan kei!an'an $ain'an. %an 4e#kua$a menim4u!kan in5ek$i 4a#u mi$a!n"a tim4u! jamu# Mine!!a a!4i:an$ %an an%i%a a!4i:an$( Se!ain anti4i&tik &4at "an' menekan $i$tem tan'ki$ tu4u "aitu k&#tik&$te#&i% %an imun&$u1#e$$ia !ainn"a %a1at menim4u!kan $u1#a in5ek$i( Ku$u$n"a. anak;anak %an &#an'tua $an'at mu%a %ijan'kiti $u1#a in5ek$i ini( Anti4i&tik %i4e#ikan untuk 1en%e#ita "an' 4e!um te#kena in5ek$i teta1i %i%u'a mem1un"ai 1e!uan' 4e$a#
untuk
men%a1at in5ek$i. atau te#kena in5ek$i %a1at menim4u!kan %am1ak 4u#uk untuk 1en%e#ita( Di1e#!ukan 1#&t&:&! $en%i#i untuk tata :a#a 1en''unaann"a. 4aik ka$u$ me%ik mau1un ka$u$ 4e%a 2Ree$e et a!. /,,,3(
27
2.6
P"%&&#%&a% A%---$ B"!7a'a!$a%A$--a'%3a /(8(+ at;Cat %en'an aktiita$ $em1it 2na##&> $1ekt#um3
at "an' akti5 te#utama te#a%a1 $atu atau 4e4e#a1a jeni$ 4akte#i $aja 24akte#i '#am 1&$iti5 atau 4akte#i '#am ne'ati5 $aja3( &nt&n"a e#it#&mi$in. kanami$in. k!in%ami$in 2an"a te#a%a1 4akte#i '#am 1&$iti53. $t#e1t&mi$in. 'entami$in 2an"a te#a%a1 4akte#i '#am ne'ati5 $aja3( /(8(/ at;Cat %en'an aktiita$ !ua$ 24#&a% $1e:t#um3 at "an' 4e#ka$iat te#a%a1 $emua jeni$ 4akte#i 4aik jeni$ 4akte#i '#am
1&$iti5
mau1un
'#am ne'ati5( &nt&n"a
*
am1i$i!in.
$e5a!&$1&#in. %an k!&#am5enik&!(
2.8 K"#*/$ A%---$ /(9(+ G&!&n'an Peni$i!in /(9(/ G&!&n'an Se5a!&$5&#in /(9() G&!&n'an Amin&'!ik&$i%a /(9(- G&!&n'an K!&#am5enik&! /(9(0 G&!&n'an Tet#a$ik!in /(9(7 G&!&n'an Mak#&!i%a /(9(8 G&!&n'an Ri5am1i$in %an A$am Fu$i%at /(9(9 G&!&n'an !ain;!ain 2B!a:k>e!! S:ien:e. /,,/3( 2.9 S)'/"%'/(6(+ Su$1en$i O#a! Su$1en$i %a1at %i%e5ini$ikan $e4a'ai 1#e1a#at "an' men'an%un'
1a#tike! &4at "an' te#4a'i $e:a#a a!u$ 2%ikena! $e4a'ai $u$1en$&i%3 %i$e4a#kan $e:a#a me#ata %a!am 1em4a>a %imana &4at menunjukkan ke!a#utan
"an'
$an'at
minimum(
Be4e#a1a
$u$1en$i
#e$mi
%i1e#%a'an'an te#$e%ia %a!am 4entuk $ia1 1akai. te!a %i$e4a#kan %a!am :ai#an 1em4a>a %en'an atau tan1a 1en$ta4i! %an 4aan tam4aan 5a#ma$etik !ainn"a( P#e1a#at !ain "an' te#$e%ia a%a!a $e#4uk ke#in' "an' %imak$u%kan untuk %i$u$1en$ikan %a!am :ai#an 1em4a>a( Jeni$ 1#&%uk ini
28
umumn"a :am1u#an $e#4uk "an' men'an%un' &4at %an 4aan 1en$u$1en$i mau1un 1en%i$1e#$i. "an' %en'an me!a#utkan %an 1en'&:&kan %en'an $ejum!a te#te#a :ai#an 1em4a>a 24ia$an"a ai# mu#ni3 men'a$i!kan 4entuk $u$1en$i "an' :&:&k untuk %i4e#ikan( O4at $e1e#ti itu ti%ak $ta4i! untuk %i$im1an %a!am 1e#i&%e >aktu te#tentu %en'an a%an"a :ai#an 1em4a>a ai# 2$e4a'ai :&nt& 4an"ak &4at &4at anti4i&tika3 !e4i $e#in' %i4e#ikan $e4a'ai :am1u#an $e#4uk ke#in' untuk %i4uat $u$1en$i 1a%a >aktu akan %i4e#ikan 2An$e!. /,,0 3( /(6(/ A!a$an Pem4uatan Su$1en$i O#a! A%a 4e4e#a1a a!a$an 1em4uatan $u$1en$i &#a!( Sa!a $atu a%a!a ka#ena &4at &4at te#tentu ti%ak $ta4i! $e:a#a kimia 4i!a a%a %a!am !a#utan ta1i $ta4i! 4i!a %i$u$1en$i( Da!am a! $e1e#ti ini $u$1en$i &#a! menjamin $ta4i!ita$ kimia %an memun'kinkan te#a1i %en'an :ai#an( Untuk 4an"ak 1a$ien. 4entuk :ai# !e4i %i$ukai ketim4an' 4entuk 1a%at 2ta4!et atau ka1$u! %a#i &4at "an' $ama3. ka#ena mu%an"a mene!an :ai#an %an ke!u>e$an %a!am 1em4e#ian %&$i$. 1em4e#ian !e4i mu%a $e#ta !e4i mu%a untuk mem4e#ikan %&$i$ "an' #e!ati5 $an'at 4e$a#. aman. mu%a %i4e#ikan untuk anak anak. ju'a mu%a %iatu# 1en"e$uaian %&$i$n"a untuk anak( Ke#u'ian %a#i &4at te#tentu "an' mem1un"ai #a$a ti%ak enak 4i!a %i4e#ikan %a!am 4entuk !a#utan. akan ti%ak 4e#a$a 4i!a %i4e#ikan $e4a'ai 1a#tike! "an' ti%ak !a#ut %a!am $u$1en$i 2An$e!. /,,03(
2.10 S-!)/ K"!-%& /(+,(+ Pen'e#tian Si#u1 Ke#in'
%i%eni5i$ikan
$e4a'ai
$e%iaan
:ai#an
kenta!
men'an%un' $uk#&$a 2'u!a3 ti%ak ku#an' %a#i 0, %an ti%ak !e4i %a#i 70 "an' 4e!um %ika$i ai# 2Bam4an'. /,,83( Pa%a $i#u1 %en'an ka%a# 'u!a "an' #en%a %a1at te#ja%i 5e#menta$i. ka%a# 'u!a "an' tin''i mem1un"ai tekanan &$m&tik "an' :uku1 tin''i
29
$ein''a 1e#tum4uan 4akte#i atau 5un'$i %a1at te#am4at 2J&en&e$. /,,93( Ke4an"akan $i#u1;$i#u1 men'an%un' $e4a'ian 4e$a# $uk#&$a. 4ia$an"a 7,;9,. ti%ak an"a %i$e#akan #a$a mani$ %an kekenta!an "an' %iin'inkan %a#i !a#utan $e1e#ti itu. teta1i ju'a ka#ena $i5at $ta4i!ita$ "an' 4e#4e%a %a#i $i5at !a#utan en:e# %a#i $uk#&$a "an' ti%ak $ta4i!( Me%ia 'u!a 4e#ai# %a#i !a#utan $uk#&$a en:e# me#u1akan $uatu me%ia makanan "an' e5i$ien untuk 1e#tum4uan mik#&&#'ani$me. te#utama #a'i %an jamu#( La#utan; !a#utan
'u!a
"an'
1ekat
#e$i$ten
te#a%a1
1e#tum4uan
mik#&&#'ani$e( Si#u1 "an' ke!e4ian ai# $e%ikit memun'kinkan $i#u1 teta1 $ta4i! $e:a#a 5i$ik 1a%a kea%aan %en'an ma:am;ma:am tem1e#atu#e( Jika $i#u1 %ijenukan $e:a#a $em1u#na %en'an $uk#&$a. %en'an 1en"im1anan %a!am kea%aan %in'in $e4a'ian $uk#&$a %a1at men'k#i$ta! %a#i !a#utan. %an 4e#!aku $e4a'ai inti. akan memu!ai
$ema:am
#eak$i
"an'
akan men'aki4atkan
1emi$aan $e4a'ian $uk#&$a "an' ti%ak $eim4an' %en'an %a"a !a#utann"a 1a%a tem1e#atu# 1en"im1anan( Kemu%ian $i#u1 menja%i $an'at ti%ak jenu %an mun'kin te#ja%i 1e#tum4uan mik#&4a 2An$e! et a!(. /,,93 /(+,(/ Ka#akte#i$tik Si#u1 Ke#in' /(+,(/(+ am1u#an $e#4uk a#u$ &m&'en( /(+,(/(/ Rek&n$titu$i mu%a %an :e1at
te#%i$1e#$i
%a!am
1em4a>a( /(+,(/() Re%i$1e#$i %an 1enuan'an mu%a( /(+,(/(- Bentuk. 4au. %an #a$a a::e1ta4!e 22>>>(1%5$$ea#:(:&m1%5anti4i&tik$i#u1ke#in' (tm!3 2 Di ak$e$ tan''a! 8 mei /,+033( /(+,() a#a Pen''unaan Si#u1 Ke#in'( Tuan' ai# minum $am1ai $e%ikit %i4a>a tan%a !a!u tutu1 4&t&! e#at;e#at. 4a!ikan 4&t&! %an k&:&k $am1ai $emua '#an&! te#%i$1e#$i. tam4a !a'i ai# minum $e:uku1n"a $am1ai tan%a %an k&:&k 4aik; 4aik. $ete!a 1en:am1u#an %en'an ai# minum. $i#u1 ini a#u$
30
%i'unakan %a!am >aktu ti%ak !e4i %a#i 8 a#i. k&:&k %au!u $etia1 akan %iminum. $im1an %i!ema#i e$ atau %item1at "an' te#!in%un' %a#i :aa"a( 2.11 Sa-#-a' P!7)$ Fa!*a'/(++(+ Pen'e#tian
Sta4i!ita$ %i%e5ini$ikan $e4a'ai kemam1uan $uatu 1#&%uk &4at atau k&$metik untuk 4e#taan %a!am 4ata$ $1e$i5ika$i "an' %iteta1kan $e1anjan' 1e#i&%e 1en"im1anan %an 1en''unaan untuk menjamin i%entita$. kekuatan. kua!ita$ %an kemu#nian 1#&%uk te#$e4ut( 2J&$ita. /,,93(
/(++(/ Jeni$ Sta4i!ita$ /(++(/(+ Sta4i!ita$ kimia. me!i1uti %e'#a%a$i 5&#ma$i 1#&%uk. kei!an'an 1&ten$i 24aan akti53. kei!an'an 4aan; 4aan tam4aan 21en'a>et. anti&k$i%an %an !ain;!ain3( /(++(/(/ Sta4i!ita$ mik#&4i&!&'i. me!i1uti 1e#kem4an'4iakan mik#&&#'ani$me 1a%a $e%iaan n&n$te#i!. $te#i!i$a$i %an 1e#u4aan e5ektiita$ 1en'a>et( /(++(/() Sta4i!ita$ 5i$ika. "aitu mem1e#taankan $i5at 5i$ika a>a! %a#i $uatu $e%iaan $e1e#ti 1enam1i!an. ke$e$uaian. ke$e#a'aman. %i$&!u$i. %i$inte'#a$i. keke#a$an. >a#na. a#&ma.
#a$a.
keke#a$an.
ke#a1uan.
ke!a#utan.
1en'en%a1an. 1e#u4aan 4e#at. a%an"a ua1. 4entuk. %an uku#an 1a#tike! atau1un kemam1uan %i$u$1en$ikan 2J&$ita. /,,93(
/(++() Sta4i!ita$ Se%iaan Fa#ma$i /(++()(+ P#&5i! $i5at 5i$ika %an kimia 1a%a $e%iaan "an' %i4uat te#ma$uk ek$i1ien %an $i$tem kema$an "an' %i'unakan( /(++()(/ Fakt&#;5akt&# !in'kun'an $e1e#ti $uu. ke!em4a4an %an :aa"a 2a#$ten$en et a!. /,,,3(
31
2.12
R"$%'-)'/(+/(+ Pen'e#tian
Rek&n$titu$i a%a!a 1enam4aan 1en'en:e# 1a%a $uatu k&n$ent#at :ai#an atau $e#4uk %en'an tujuan untuk men'a$i!kan $uatu k&n$ent#a$i te#tentu 2An$e! P#in:e. /,,73(
Etiket
1a%a
ke4an"akan
$e#4uk
#ek&n$titu$i
4ia$an"a
men:antumkan jum!a 1en'en:e# "an' a#u$ %itam4akan %a!am mi!i!ite# untuk men:a1ai k&n$ent#a$i te#tentu. umumn"a %in"atakan %a!am mi!i'#am 1e# mi!i!ite#(
Pa%a $aat me#ek&n$titu$i $e#4uk. $ejum!a ai# a#u$ %itam4akan %en'an &!ume "an' te1at( Ke$a!aan jum!a ai# akan men'u4a k&n$ent#a$i "an' %ituju. "an' %a1at men"e4a4kan ke!e4ian atau keku#an'an %&$i$ &4at 2An$e! P#in:e. /,,73(
2.1+ A/"$ /(+)(+ Pen'e#tian
Menu#ut Ke1utu$an Mente#i ke$eatan RI N&(+))/ Menke$ SK/,,/. A1&tek a%a!a $a!a $atu tem1at te#tentu. tem1at %i!akukann"a 1eke#jaan ke5a#ma$ian %an 1en"a!u#an $e%iaan 5a#ma$i %an 1e#4eka!an 5a#ma$i ke1a%a ma$"a#akat(
Menu#ut
Ke1utu$an
Mente#i
ke$eatan
RI
N&(+,/8Menke$I/,,-. A1&tek a%a!a $uatu tem1at1eke#jaan ke5a#ma$ian %an 1en"a!u#an $e%iaan 5a#ma$i $e#ta 1e#4eka!an ke$eatan !ainn"a 1a%a ma$"a#akat( /(+)(/ Tu'a$ %an Fun'$i A1&tek Tu'a$ %an Fun'$i A1&tek Be#%a$a#kan Pe#atu#an Peme#inta N&(0+ taun /,,6. tu'a$ %an 5un'$i a1&tek a%a!a $e4a'ai 4e#ikut*
32
/(+)(/(+
Tem1at 1en'a4%ian 1#&5e$i a1&teke# "an' te!a
men'u:a1kan $um1a ja4atan( /(+)(/(/ Sa#ana 5a#ma$i "an' te!a me!ak$anakan 1e#a:ikan. 1en'u4aan 4entuk. 1en:am1u#an. %an 1en"e#aan &4at atau 4aan &4at( /(+)(/() Sa#ana 1en"a!u#an 1e#4eka!an 5a#ma$i "an' a#u$ men"a!u#kan &4at "an' %i1e#!ukan ma$"a#akat $e:a#a !ua$ %an me#ata( /(+)(/(Se4a'ai $a#ana 1e!a"anan in5&#ma$i &4at %an 1e#4eka!an 5a#ma$i !ainn"a ke1a%a ma$"a#akat(
2.14 K"!a%&$a K%'"/
Ke1atuanTena'a Tekni$ Ke5a#ma$ian
Men"am1aikan In5&#ma$i Pen"im1anan 8 a#i
Patu
Men"am1aikan In5&#ma$i Pen"im1anan 8 a#i
Ti%ak Patu
Gam4a# /(+ Ke#an'ka K&n$e1
BAB + METODE PENELITIAN
+.1 D"'a-% P"%"#--a%
33
De$ain 1ene!itian "an' %i'unakan 1a%a 1ene!itian ini men''unakan met&%e %e$k#i1ti5 "aitu $uatu 1ene!itian "an' %i!akukan untuk men%e$k#i1$ikan atau men''am4a#kan
$uatu
5en&mena
"an'
te#ja%i
%a!am
ma$"a#akat
2N&t&atm&%j&. /,+,3( Pene!itian %e$k#i1ti5 a%a!a $uatu 4entuk 1ene!itian "an' %itujukan untuk men%e$k#i1$ikan 5en&mena;5en&mena "an' a%a. 4aik 5en&mena a!amia mau1un 5en&mena 4uatan manu$ia( Fen&mena itu 4i$a 4e#u1a 4entuk. aktiita$. ka#akte#i$tik. 1e#u4aan. u4un'an. ke$amaan %an 1e#4e%aan anta#a 5en&mena "an' $atu %en'an 5en&mena !ainn"a 2Sukma%inata. /,,83( Pene!itian %e$k#i1ti5 me#u1akan 1ene!itian "an' 4e#u$aa men%e$k#i1$ikan %an men'inte#1#eta$ikan $e$uatu. mi$a!n"a k&n%i$i atau u4un'an "an' a%a. 1en%a1at "an' 4e#kem4an'. 1#&$e$ "an' $e%an' 4e#!an'$un'. aki4at atau e5ek "an' te#ja%i atau tentan' ke:en%e#un'an "an' ten'a 4e#!an'$un'(
Pene!itian
%e$k#i1ti5
ini
men''am4a#kan
ke1atuan
tena'a
tekni$
ke5a#ma$ian %a!am 1em4e#ian in5&#ma$i tentan' !ama 1en"im1anan anti4i&tik $i#u1 ke#in' "an' te!a %i #ek&n$titu$i %i a1&tek >i!a"a Banja#ma$in Ten'a +.2
D"-%-'- O/"!a'-%a# De5ini$i &1e#a$i&na! a%a!a men%e5ini$ikan a#ia4e! $e:a#a &1e#a$i&na!
4e#%a$a#kan ka#akte#i$tik "an' %iamati "an' memun'kinkan 1ene!iti untuk me!akukan kue$i&ne# atau 1en'uku#an $e:a#a :e#mat te#a%a1 $uatu &4jek atau 5en&mena( De5ini$i &1e#a$i&na! %itentukan &!e 1a#amete# "an' %ija%ikan uku#an %a!am 1ene!itian. $e%an'kan 1en'uku#an me#u1akan :a#a %imana a#ia4e! %a1at %iuku# %en'an ka#akte#i$tikn"a 2Hi%a"at. /,,93( Da!am 1ene!itian ini. 1ene!iti menje!a$kan a#ia4e! %an %e5ini$i &1e#a$i&na! 1ene!itian %a!am 4entuk $e1e#ti 4e#ikut* Ta4e! )(+ ?a#ia4e! %an De5ini$i O1e#a$i&na!
?a#ia4e!
De5ini$i O1e#a$i&na!
Pa#amete#
In$t#umen Pene!itian
Kate'&#i
34
Ke1atuan
Ketaatan
A%a ti%akn"a
Lem4a#
a( Patu* 4i!a
tena'a tekni$
tena'a tekni$
in5&#ma$i
&4$e#a$i
$emua
ke5a#ma$ian
ke5a#ma$ian
tentan'*
21en'amatan
in5&#ma$i
%a!am
%a!am
Lama
3
%i$am1aikan
1em4e#ian
1em4e#ian
1en"im1anan
$e$uai
in5&#ma$i
in5&#ma$i
%a!am a#i
%en'an
tentan' !ama
Tentan'
2 8 a#i3
Pen"im1anan
Lama
1a#amete# 4( Ti%ak 1atu*
Anti4i&tik
Pen"im1anan
Si#u1 Ke#in'
Anti4i&tik
"an' te!a %i
Si#u1 Ke#in'
Rek&n$titu$i
"an' te!a %i
4i!a $emua in5&#ma$i ti%ak %i$am1aikan $e$uai
Rek&n$titu$i
%en'an 1a#amete#
+.+ P/)#a'- Sa*/"# 7a% Sa*/#-%& )()(+ P&1u!a$i P&1u!a$i 1ene!itian a%a!a ke$e!u#uan &4jek 1ene!itian atau &4jek
"an' %ite!iti 2N&t&atm&%j&. /,+,3( P&1u!a$i %a!am 1ene!itian ini a%a!a $emua tena'a tekni$ ke5a#ma$ian "an' 4eke#ja %i a1&tek >i!a"a Banja#ma$in Ten'a )()(/
Sam1e! Sam1e! 1ene!itian a%a!a $e4a'ian "an' %iam4i! %a#i ke$e!u#uan &4jek "an' %ite!iti atau %ian''a1 me>aki!i $e!u#u 1&1u!a$i 2N&t&atm&%j&. /,+,3( Sam1e! "an' %iam4i! %a!am 1ene!itian ini a%a!a tena'a tekni$ ke5a#ma$ian "an' 4eke#ja %i a1&tek >i!a"a Banja#ma$in Ten'a "an' mem4e#ikan in5&#ma$i !ama 1en"im1anan anti4i&tik
$i#u1
ke#in'
"an'
te!a
%i#ek&n$titu$i
ke1a%a
1a$ienma$"a#akat 1a%a $aat 1ene!itian %i!ak$anakan( )()() Sam1!in' Sam1!in' a%a!a $uatu 1#&$e$ men"e!ek$i 1&1u!a$i "an' %a1at me>aki!i 1&1u!a$i "an' a%a 1a%a 1ene!itian ini( Teknik 1en'am4i!an
35
$am1e! "an' %i'unakan a%a!a teknik a::i%enta! $am1!in' "aitu 1en'am4i!an $am1e! 4e#%a$a#kan $ia1a $aja "an' %itemui a$a!kan $e$uai 1e#$"a#atan. %a!am a! ini a%a!a tena'a tekni$ ke5a#ma$ian "an'
4eke#ja
%i
a1&tek
>i!a"a
Banja#ma$in
Ten'a
"an'
mem4e#ikan in5&#ma$i !ama 1en"im1anan anti4i&tik $i#u1 ke#in' "an' te!a %i#ek&n$titu$i ke1a%a 1a$ien ma$"a#akat 1a%a $aat 1ene!itian %i!ak$anakan( +.4 T"*/a 7a% Wa$) P"%"#--a% )(-(+ Tem1at Pene!itian Pene!itian ini akan %i!akukan %i a1&tek >i!a"a Banja#ma$in Ten'a( )(-(/ Waktu Pene!itian Pene!itian ini akan %i!ak$anakan 1a%a 4u!an Mei;Juni /,+0( +.5 A#a P"%&)*/)# Daa A!at 1en'um1u! %ata "an' %i'unakan %a!am 1ene!itian ini 4e#u1a !em4a#
&4$e#a$i 21en'amatan3 "an' te!a %i1e#$ia1kan $e4e!umn"a &!e 1ene!iti( Lem4a# &4$e#a$i 21en'amatan3 ini akan %ii$i $en%i#i &!e 1ene!iti 4e#%a$a#kan 1en'amatan "an' te!a %i!akukan 1ene!iti te#a%a1 tena'a tekni$ ke5a#ma$ian "an' 4eke#ja %i a1&tek >i!a"a Banja#ma$in Ten'a "an' mem4e#ikan in5&#ma$i "an' te!a %i#ek&n$titu$i
!ama 1en"im1anan anti4i&tik $i#u1 ke#in'
ke1a%a 1a$ienma$"a#akat 1a%a $aat 1ene!itian
%i!ak$anakan( +. T"$%-$ P"%&a*-#a% Daa Teknik 1en'am4i!an %ata "an' %i'unakan %a!am 1ene!itian ini %en'an :a#a
&4$e#a$i 21en'amatan3 "an' %i!akukan &!e 1ene!iti( Pene!iti me!akukan 1en'amatan %en'an :a#a %atan' ke a1&tek $e4a'ai 1a$ien "an' in'in mem4e!i &4at anti4i&tik $i#u1 ke#in'. kemu%ian 1ene!iti men'amati tentan' 1em4e#ian in5&#ma$i !ama 1en"im1anan "an' %i$am1aikan &!e tena'a tekni$ ke5a#ma$ian %en'an :a#a men"imak a1aka in5&#ma$i
!ama
1en"im1anan anti4i&tik $i#u1 ke#in' "an' te!a %i#ek&n$titu$i( %ikatakan 1atu a1a4i!a men"am1aikan in5&#ma$i !ama 1en"im1anan anti4itik $i#u1 ke#in' %an %ikatakan ti%ak 1atu a1a4i!a ti%ak men"am1aikan in5&#ma$i !ama 1en"im1anan anti4i&tik $i#u1 ke#in'
36
+.6 T"$%-$ P"%&#a(a% Daa 7a% A%a#-'-' Daa +.6.1 Teknik 1en'&!aan %ata Lan'ka;!an'ka "an' a#u$ %item1u %a!am 1#&$e$ 1en'&!aan %ata
%ianta#an"a* )(8(+(+ E%itin' Ha$i! %i1e#&!e atau %ikum1u!kan %an %i$untin' te#!e4i %au!u untuk me!iat %ata "an' %i1e#&!e $u%a !en'ka1 atau )(8(+(/
ku#an' !en'ka1( &%in' Men'u4a %ata 4e#4entuk ka!imat atau u#u5 menja%i %ua an'ka atau 4i!an'an %en'an mem4e#i k&%e +( Patu %an /(
)(8(+()
Ti%ak 1atu(( Data Ent#" atau P#&:e$$in' Ja>a4an;ja>a4an %a#i ma$in';ma$in' #e$1&n%en "an' %a!am
)(8(+(-
4entuk k&%e %ima$ukkan ke %a!am 1#&'#am k&m1ute#( Ta4u!a$i Mem4uat ta4e!;ta4e! %ata. $e$uai %en'an tujuan 1ene!itian atau "an' %iin'inkan 1ene!iti 2N&t&atm&%j&. /,+,3(
)(8(/ Ana!i$i$ %ata Teknik ana!i$a %ata "an' %i'unakan a%a!a ana!i$a unia#iat 2ana!i$i$ %e$k#i1ti53( Ana!i$i$ unia#iat a%a!a ana!i$a untuk $atu a#ia4e! 1ene!itian( Ana!i$a unia#iat 4e#tujuan untuk menje!a$kan atau men%e$k#i1$ikan ka#akte#i$tik $etia1 a#ia4e! 1ene!itian( Umumn"a ana!i$i$ unia#iat an"a men'a$i!kan %i$t#i4u$i 5e#kuen$i %an 1e#$enta$e %a#i tia1 1ene!itian 2N&t&atm&%j&. /,+,3( Ana!i$i$ %ata 1ene!itian ini %i'unakan untuk men'etaui ke1atuan tena'a
tekni$
ke5a#ma$ian
%a!am
1em4e#ian
in5&#ma$i
!ama
1en"im1anan anti4i&tik $i#u1 ke#in' %i a1&tek >i!a"a Banja#ma$in Ten'a( Se&#an' tena'a tekni$ ke5a#ma$ian %ikatakan 1atu a1a4i!a men"am1aikan !ama 1en"im1anan anti4i&tik $i#u1 ke#in' "an' te!a %i#ek&n$titu$i Pene!itian ini akan %iana!i$i$ %en'an :a#a men'k&ne#$ikan ni!ai men''unakan #umu$ %an %i$ajikan %a!am 4entuk ta4e! 5#ekuen$i( Rumu$ 1e#itun'an*
37
P
F N
+,,
Kete#an'an* P Pe#$enta$e F Jum!a ja>a4an "an' 4ena# N Jum!a $&a! Data "an' %i1e#&!e %a#i a$i! kue$i&ne# %iana!i$a $atu 1e#$atu %an a$i!n"a %a1at %i'am4a#kan %a!am ta4e! %i$t#i4u$i 5#ekuen$i $e1e#ti 4e#ikut* Ta4e! )(/ Di$t#i4u$i F#ekuen$i Kate'&#i Ke1atuan
Jum!a
Pe#$enta$e 23
Patu
(((
@
Ti%ak Patu
@
@
+.8 E-$a P"%"#--a% Etika 1ene!itian men:aku1 1e#i!aku 1ene!iti te#a%a1 $u4jek 1ene!itian $e#ta
$e$uatu "an' %ia$i!kan &!e 1ene!iti 4a'i ma$"a#akat 2N&t&atm&%j&. /,+,3( Menu#ut Hi%a"at 2/,,93 1ene!itian %i!ak$anakan 4e#1e%&man 1a%a etika $e4a'ai 4e#ikut* )(9(+ In5&#me%
:&n$ent
2!em4a#
1e#$etujuan3.
me#u1akan
4entuk
1e#$etujuan anta#a 1ene!iti %en'an #e$1&n%en ata$ kete#$e%iaann"a )(9(/
menja%i #e$1&n%en 1ene!itian( An&n"mit" 2tan1a nama3. me#u1akan jaminan %a!am 1en''unaan $u4jek 1ene!itian %en'an :a#a ti%ak men:antumkan nama #e$1&n%en
)(9()
1a%a !em4a# a!at uku#. :uku1 4e#u1a 1ene!itian "an' akan %i$ajikan( &n5i%entia!it" 2ke#aa$iaan3. 1ene!iti mem4e#ikan jaminan ke#aa$iaan a$i! 1ene!itian in5&#ma$i mau1un ma$a!a;ma$a!a !ainn"a(
Semua
in5&#ma$i
"an'
te!a
%ikum1u!kan
%ijamin
ke#aa$iaann"a &!e 1ene!iti. an"a ke!&m1&k %ata te#tentu "an' akan %i!a1&#kan %a!am %ata a$i! #i$et(
38
DAFTAR RUJUKAN
A4u. Ama%i(2/,,)3( Psikologi Belajar ( Jaka#ta* Rineka i1ta Anie5( 2/,,73( Ilmu Meracik Obat ( Y&'"aka#ta* UGM P#e$
An&nim( 2/,,63( Peraturan Pemerintah Republic Indonesia omor !" #ahun $%%& #entang Pekerjaan 'e(armasian ( Jaka#ta* Kemente#ian Ke$eatan RI(
An&nimu$(
2/,+)3(
Mekanisme
'erja
Antibiotik (
tt1*i!muanti4i&tik(4!&'$1&t(:&m/,+),0mekani$me;ke#ja;anti4i&tik; %an(tm!( 2Diak$e$ 9 juni /,+03 An$e!. ( H&>a#% P#in:e J( Se!!"( 2/,,73( 'alkulasi )armasetik* Panduan untuk Apoteker ( Jaka#ta * EG Ansel . H( (. 2$%%+,( Pengantar Bentuk -ediaan )armasi. e% I?(Jaka#ta( A!i Baa$a An$e!. H(( 2/,,03( Pengantar Bentuk -ediaan )armasi( E%i$i -( Jaka#ta( UI P#e$$( A#&n$&n. E!!i&t. Tim&t" D( Wi!$&n. an% R&4in M(Ake#t( 2/,+,3( -osial Psychology(
U11e#
Sa%%!e
Rie#.
NJ*
P#enti:e
Ha!!.
2On!ine3.
tt1*en(>iki1e%ia(&#'>iki&m1!ian:e/91$":&!&'"/6. 2Diak$e$ tan''a! / juni /,+03
Ba5en.
F(
2/,,73(= Aspek
egal
layanan
)armasi
komunitas
konsep
/pharmaceutical 0are1( Maja!a Me%i$ina Ba#ata>i%jaja. Ka#nen. Ga#na( 2/,,73( Imunologi 2asar ( Jaka#ta * Ba!ai Pene#4it FKUI a#$tenten. jt (2/,,,3( 2rug -tability( )#%( ED
39
am4e#$. 2/,,73( 3eneral Principles o( Antimicrobial #herapy( Unite% State$&5 Ame#i:a * Te M:G#a>;Hi!! &m1anie$. In:(
De1a#temen
Ke$eatan
Re1u4!ik In%&ne$ia
Ke1utu$an(
2/,,/3( Menteri
'esehatan Republik Indonesia omor "44$5M6'6-5-'575$%%$ #entang Perubahan Atas Peraturan Menteri 'esehatan Republik Indonesia omor&$$5M6'6-5P6R575"&&4 tentang 'etentuan dan #ata 0ara Pemberian I8in Apotek. 2epartemen 'esehatan Republik Indonesia( Jaka#ta
De1a#temen Ke$eatan Re1u4!ik In%&ne$ia(2/,,-3( 'eputusan Menteri 'esehatan Republik Indonesia omor "%$95Menkes5-'5I75$%%: tentang -tandar Pelayanan'e(armasian di Apotek ( Jaka#ta. /,,-(
De1ke$ RI( 2/,,73( Pedoman Pelayanan 'e(armasian( De1a#temen Ke$eatan RI( Jaka#ta Hi%a"at. A(A( 2/,,93( Metodologi Penelitian 'epera;atan dan #eknik Analisis 2ata( Jaka#ta* Sa!em4a Me%ika(
H&>a#%. (. An$e!. /,,9( Pengantar Bentuk -ediaan )armasi ( E%i$i -( Jaka#ta( UI;P#e$$( tt1*>>>(1%5$$ea#:(:&m1%5anti4i&tik$i#u1ke#in' (tm! , 2 Di ak$e$ tan''a! 8 mei /,+033( tt1*>>>(ja$&1!ine(:&ma%min11u1!&a%$))7(1%5 3( 2Diak$e$ tan''a! /, mei /,+03 tt1*me%i:a$t&#e(:&ma1&tik&n!ineanti4i&tikaanti4i&tika(tm!(2Diak$e$ tan''a! + mei /,+03 I$tiant&#& ?in:ent(2/,,63( Antimikroba< Penisilin* -e(alos(orin* dan Antibiotik 2epartemen (armakologi #erapeutik )'=I ( Jaka#ta* Ba!ai Pene#4itan FKUI
40
J&en&e$. NaniCa# aman( 2/,,93( Ars Prescribendi Resep >ang Rasional ( E%i$i /( Su#a4a"a * Ai#!an''a Uniie#$it" P#e$$
J&$ita. /,,9( 'estabilan Obat tt1*$ta55(ui(a:(i%inte#na!+),78-9,6 mate#ia! Ke$ta4i!an&4atku!iaS/(1%( 2Diak$e$ 8 Juni /,+03
KatCun'. Be#t#am. G( 2+6683( )armakologi 2asar dan 'linik ( E%i$i 7(( Jaka#ta * Pene#4it Buku Ke%&kte#an EG Kemenke$( 2/,+, ,. Materi Pelatihan Manajemen 'e(armasian 2i Apotek ( Jaka#ta * Kemente#ian Ke$eatan RI( Ditjen Bina Ke5a#ma$ian Dan A!at Ke$eatan. Ditjen Bina O4at Pu4!ik Dan Pe#4eka!an Ke$eatan( Ma"&. !ini:( 2/,+)3( 0lostridium 2i((icile In(ection( Me#:k manua! M4&i. Na5$ia(. 2/,+-3( Peraturan Menteri 'esehatan Republik Indonesia N&m&# )0 Taun /,+-( Jaka#ta * Kement#ian Ke$eatan RI
N&t&atm&%j&. S( 2/,+,3( Metodologi Penelitian 'esehatan( Jaka#ta* Rineka i1ta(
Re$$e. Bett$ 'umu$t&1( 2/,,, ,. ?andbook o( Antibiotics( )#% E%iti&n( Li11i:&#t Wi!!iam$ Wi!kin$( Pi!a%e!1ia
S. %ai%(4(>. aa#&n.e( 2/,,73 0lostridium 2i((icile@Induced 0olitis( Me#:k manua!(tt1*me%i:a$t&#e(:&ma1&tik&n!ineanti4i&tikaanti4i&tika(tm!( 2Di ak$e$ +/ mei /,+03
Sa#>&n&. S&!ita. 2/,,63( Psikologi -osiologi.Indonesia( Unie#$it"*Jaka#ta
Se#!&:k S an% D&&!e" J( 2/,,/3 2iseases O( #he ier And Biliary -ystem( e%( Ma!%en. MA* B!a:k>e!! S:ien:e
