191254
SAYI: 2010/11
1 Haziran 2010 5 TL (KDV DAH‹L)
‹SRA‹LL‹ AYDIN EYAL WEIZMAN’IN GÖZÜYLE
Asgari kalorili Filistin diyeti TÜRK‹YE TARIM POL‹T‹KALARI
Çiftçinin neoliberalizmle imtihan› 112
JUDITH BUTLER TÜRK‹YE’DEYD‹
Bedenler ve barikatlar L A S Y O N A E N T E R N
fi A L A L A
DÜNYA KUPASI BAfiLIYOR
Handikaplar, plaseler, sürprizler
O SMANLI’DAN GÜNÜMÜZE T ÜRKİYE’DE İŞÇİLER VE EMEK...
DERLEYENLER: DONALD QUATAERT ERIK JAN ZÜRCHER
DONALD QUATAERT
Osmanlı’dan Cumhuriyet Türkiyesi’ne İşçiler 1839-1950
Osmanlı İmalat Sektörü
Çeviren: Cahide Ekiz
Sanayi Devrimi Çağında
Çeviren: Tansel Güney 543 sayfa
AHMET MAKAL
Ameleden İşçiye Erken Cumhuriyet Dönemi Emek Tarihi Çalışmaları 357 sayfa
242 sayfa
BETÜL ALTUNTAŞ
Mendile, Simite, Boyaya, Çöpe... Ankara Sokaklarında Çalışan Çocuklar 256 sayfa
DOMINIQUE MEDA
Emek
Kaybolma Yolunda Bir Değer mi? Çeviren: Işık Ergüden 320 sayfa
THEO NICHOLS - NADİR SUĞUR
Global İşletme, Yerel Emek Türkiye’de İşçiler ve Modern Fabrika 271 sayfa
MERAM 112: BURASI TÜRK‹YE, ‹SRA‹L DE⁄‹L!
Bu dergi ‹srail’de ç›ksayd› avi Marmara katliam›ndan beri Türkiye medyas› ‹srail’in muhalif seslerine kulak kesiliyor, baflta Ha’aretz olmak üzere muhalif bas›ndan iktibas yap›yor. Zehir zemberek yorumlar; ‹srail hükümeti ve ordusu topa tutuluyor, ahmakl›ktan giriliyor, canilikten ç›k›l›yor. Ve akla ister istemez flu soru geliyor: Ayn› fleyler Türkiye hükümeti ve ordusu için yaz›labilir mi? Express ‹srail’de yay›nlansayd›, afla¤› yukar› Ha’aretz’in söylediklerini söylerdi. Ve ne hapse mahkûm edilirdi, ne de para cezas›na. Maçlarda polis taraftarlara copla giriflti¤inde tribünlerden yükselen standart tezahürat bir ironi olarak duruyor önümüzde: “Buras› Türkiye, ‹srail de¤il!” Müdavimlerinin gayet iyi bildi¤i gibi, Express her bak›mdan ba¤›ms›z bir yay›n. Hiçbir sermaye grubu veya türüyle, sivil toplum kurulufluyla, fon mekanizmas›yla ba¤lant›s› olmad›¤› gibi, hiçbir partiyle, örgütle, siyasal oluflumla da iliflkisi yok. Yüzde yüz ba¤›ms›z ve ayn› zamanda yüzde yüz angaje. Neye angaje oldu¤umuzu Ocak 1994’te, ilk say›m›zda ilan etmifltik, 16 y›ld›r o söze ba¤l›y›z: Savafls›z ve sömürüsüz, efendisiz ve tahakkümsüz bir dünya idealine. Bu angajman, Express’in varolufl sebebi. Öyle olmasa, niye böyle bir yay›n olsun ki? Varoluflumuzu ifade etmeyeceksek varolmam›z abes olmaz m›? “Buras› Türkiye” oldu¤u için düzenle bar›fl›k olmayan herkese dendi¤i gibi, bize de “varoluflunu ifade etmeyeceksin” deniyor. Buna boyun e¤ecek de¤iliz. Bedeli var tabii. En tazesi, “Kandil’de ve bölgede hava durumu” üstbafll›kl› yaz› nedeniyle, ‹rfan Aktan’a 15 ay hapis, yaz›iflleri müdürü sorumlulu¤unu tafl›yan Merve Erol’a 16 bin lira para cezas› kesilmesi. Baflka gazetecilere kesilenin yan›nda –örne¤in Vedat Kurflun’a 166, Hac› Bo¤atekin’e 10 y›l– devede kulak, ama sanc›s› da sanc›. “AKP demokrasisi” 2006’da Terörle Mücadele Kanunu’nda yapt›¤› “düzeltme”, ifade özgürlü¤ünü eskisinden beter bir cendereye soktu. 2006 öncesinde olsayd›k, böyle bir yaz›ya dava dahi aç›lmayacakt›. Zira, AKP öncesindeki düzenlemede, dava aç›lmas› için söz konusu “propaganda”n›n “fliddet veya di¤er terör yöntemlerine baflvurmay› teflvik” içermesi gerekiyordu. fiimdi ise “fliddet veya teröre teflvik” içermesi gerekmiyor, örgüt üyelerinin
M
• Eyal Weizman’la ‹srail üzerine . . . .6 • Selahattin Demirtafl . . . . . . . . . . . . . .8 • Mavi Daktilo . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 • Bilgi Üniversitesi’nde sendika . . . 13 • Zeytinburnu’nda deri iflçileri . . . . 16 • Ayazma’da TOK‹ yalanlar› . . . . . . 18 • Türkiye’nin tar›m raporu . . . . . . . 20 • Avrupa’n›n göçmen zulmü . . . . . 27 • Radyo Express . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 • K›raat & Duman› Üstünde . . . . . . . 34 • 1870’lerde Ermeniler . . . . . . . . . . . 36 • Judith Butler . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 • Radyo Brecht . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 • Meflin Yuvarlak . . . . . . . . . . . . . . . 46 • A¤›r Çekim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 • Müzik Dolab› . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 • K›lavuz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Ahmet Ergenç, Ahmet Gürata, Alican Tayla, Asena Günal, Arslan Ero¤lu, Atalay Göçer, Ayfle Çavdar, Cemil Cahit, Cihan Uzunçarfl›l› Baysal, Çi¤dem Öztürk, Didem Dan›fl, Doruk Yurdesin, Emine Bora, Ender Ergün, Erdir Zat, Ertan Keskinsoy, Ertan Önsel, Fevzican Abac›o¤lu, F›rat Genç, Göksun Yaz›c›, Hakan Lokano¤lu, Haziran Düzkan, Hüsamettin Bahçe, ‹rfan Aktan, Koray Löker, Kürflad K›z›ltu¤, Merve Erol, Milen Nae, Muhsin Akgün, Murat Meriç, Özay Selmo, Pelin Özer, Pelin Tan, Pınar Uygun, Ragıp Duran, Saner fien, Sarkis Paçac›, Selçuk Oktay, Serkan Seymen, Siren ‹demen, fiahan Nuho¤lu, Tolga Sezgin, Turgut Yüksel, U¤ur Biryol, Ulus Atayurt, Yücel Göktürk, Zeynep Nuho¤lu Bask›: Ezgi Matbaac›l›k, Sanayi Caddesi Altay Sok. No:10 Yenibosna / ‹stanbul Tel: 0.212.452 23 02 bas›m yeri ve tarihi ‹stanbul, Haziran 2010 da¤›t›m Do¤an Da¤›t›m A.fi. yönetim yeri: Kulo¤lu Mah. Gazeteci Erol Dernek Sok. no: 11/4 Oda 3 Beyo¤lu - ‹stanbul tel-faks: 0.212.251 87 67 e-mail
[email protected] abonelik
[email protected] yurtd›fl› abonelik Alican Tayla (
[email protected]) y›l 9 say› 112 Haziran 2010 imtiyaz hakk› Bilge Ceren fiekerciler sorumlu yaz›iflleri müdürü Merve Erol ilan irtibat Özay Selmo (0.533.514 90 49) YEREL SÜREL‹ YAYINDIR. 15 GÜNDE B‹R YAYINLANIR. ISSN 1307 - 461X
haber niteli¤indeki beyanlar›n› nakletmek bile ceza için yeterli. Evet, 2010 Türkiye’sindeyiz ve “terör örgütünün propagandas›n› yapmak”tan hüküm giymifl durumday›z. Bütün Türkiye’nin “Kürt aç›l›m›”n› konufltu¤u günlerde, Eylül 2009’da ifllemifliz o suçu. O günlerde Hasan Cemal’in, PKK’n›n iki numaral› ismi Murat Karay›lan’la Kandil’e giderek yapt›¤› söylefli Milliyet’te tefrika ediliyor, hemen her köfleyazar› o söylefliyi referans alarak yorum yap›yor, ekranlarda hemen her tart›flma program›nda “PKK masaya yat›r›l›yor”, örgüt sözcülerinin aç›klamalar›na at›fta bulunuluyordu. Anaak›m medyan›n hemen her mecras›nda “PKK silah b›rak›yor” havas›n›n esti¤i o günlerde, arkadafl›m›z ‹rfan Aktan durumun öyle olmad›¤›n› söylemiflti, “Kandil’de ve bölgede hava durumu” üstbafll›kl› haber-analizde. Bunu da masa bafl›nda de¤il, bölgeye giderek, orada iki PKK militan› da dahil olmak üzere birçok kifliyle görüflerek, PKK sözcülerinin çeflitli demeçlerini inceleyerek ve ABD, ‹ran, Irak ve Suriye’nin Kürt politikalar›n› irdeleyerek yapm›flt›. ‹rfan’›n yaz›s›na koydu¤umuz “Mücadele olmazsa çözüm olmaz” bafll›¤›, PKK’n›n ald›¤› pozisyonu özetliyordu. Zira, PKK’da a¤›r basan e¤ilim, “silahl› mücadele b›rak›l›rsa devletin çözümden yan çizece¤i” yolundayd›. Ancak, bir de flerh vard› ‹rfan’›n yaz›s›nda. Birlikte okuyal›m: “Örgüt içinde AKP’nin ‘aç›l›m’ projesini farkl› yorumlayanlar var. Kandil’le yapt›¤›m›z görüflmelerden edindi¤imiz izlenim, aç›l›m müjdesinin Türkiye’de yaratt›¤› tart›flma ortam›n›n örgütte pek de pozitif bir yans›mas› olmad›¤›, PKK’nin hâlâ uzun vadeli çat›flma planlar› üzerinde durdu¤u yönünde. Ayr›ca PKK liderlerinden Cemil Bay›k, TBMM’nin aç›ld›¤› gün çarp›c› aç›klamas›yla ortaya ç›kt›. ‘Süreç savafl yönünde geliflmekte ve savafl kaç›n›lmaz görünmektedir’ diyen Bay›k, PKK birliklerini ve Kürtleri ‘son ve büyük savafla’ haz›r olmaya ça¤›rd›. Bay›k’›n bu aç›klamas›n›n inisiyatifi ele geçirmek için yap›lm›fl bir politik flantaj olup olmad›¤›n› önümüzdeki aylarda görece¤iz.” Avukat›m›z Tora Pekin’in mahkeme heyetine sordu¤u soruyu mealen tekrarlayal›m: Örgüt propagandas›n› yapan bir yaz›da, o örgütün liderlerinden birinin “politik flantaj” yapma ihtimalinin vurguland›¤› nerede görülmüfl? Aradan geçen zaman haberimi-
zi do¤rulad›. Kürt aç›l›m›, moda deyiflle “yalan oldu”: DTP kapat›ld›, 1500 parti yöneticisi ve yüzlerce çocuk tutukland›. PKK ise silah b›rakmad›, aksine, tek tarafl› ilan etti¤i ateflkesi bozdu. Ve sadece son iki ayda 38 asker öldürdü. Perflembenin geliflini çarflambadan söylemenin “terör örgütü propagandas› yapmak”la ne alâkas› var? Her fley bir yana, Express niçin PKK propagandas› yaps›n? O yaz›ya 15 ay hapis, 16 bin lira ceza kesilmesinin akla, mant›¤a, adalet kavram›na, hatta ve hatta TMK’ya s›¤ar bir taraf› var m›? Bu dergi ‹srail’de ç›ksayd›, böyle bir “hukuk”a maruz kal›r m›yd›? 4 Haziran sabah› DGM (ismi de¤iflti, cismi baki) önünde topland›¤›m›zda da, beraat edece¤imize kaniydik. Ve “tatil”i konufluyorduk. Daha önce ayr›nt›lar›yla anlatt›¤›m›z da¤›t›m sorununu henüz çözemedi¤imiz için Express’i sonbahara kadar tatile ç›karmaya karar vermifltik. “Henüz çözemedik” diyoruz, zira bayilerde olabilmenin bir yolunu bulduk gibi. Ama, realize etmek vakit istiyor. Vakit, bu durumda da nakit ve o nakdi kald›rabilecek durumda de¤iliz. Mecburen tatile ç›k›yoruz. Laf aram›zda, bu mecburiyetten flikâyetçi say›lmay›z. Tatil, öyle ya da böyle, tatil. Bir teneffüsü çok özlemifltik. Yeni abonelerimiz merak etmesin, abonelik süreleri üç ay uzayacak elbette. Bu arada, tatilde bofl durmayaca¤›z: ‹nanmas› zor ama, temmuz ay›nda sitemiz (birdirbir.org.) yay›na bafll›yor. Bafllad›¤›nda eriflebildi¤imiz mecralarda duyurusunu yapaca¤›z. Afla¤› yukar› okullar›n aç›lmas›yla birlikte, Express de bayilerde olacak. fiimdi, eylülde buluflmak üzere, bayra¤›m›z› göndere çekip türkümüzü söyleyelim; Ekflisözlük’te, “judge fudge” müstear›n›n Express’in hüküm giymesi üzerine, “mensubu olmaktan k›vanç duydu¤um yüce Türk yarg›s›na göndermek istiyorum” dedi¤i türküyü... fiiir Faz›l Hüsnü, beste Tahsin ‹ncirci: “Deli Kuflun Öttü¤ü”. Ahmet Kaya yorumlam›flt›, “Resitaller”de ve son albümü “Kals›n Benim Davam”da. “Sen söylersin, o susar m› bel’olmaz” diyor Faz›l Hüsnü’nün “deli kuflu”. Ekflisözlük yazar› türkünün sonuna bir not düflmüfl: “Siz söyleyeceksiniz, biz susmayaca¤›z.” Aynen klaynen. 4 Haziran’da ve sonras›nda Express’e destek veren herkese bin selâm.
3
AKP VE MAV‹ MARMARA KATL‹AMI
“Büyük öngörü ve feraset” Dokuz ölü, onlarca yaral›... ‹srail, iflledi¤i insanl›k suçlar›na Mavi Marmara katliam›n› da ekledi. Peki Erdo¤an-Davuto¤lu ikilisi ne kadar masum? lup bitenin ad›n› 2 Haziran sabah›, NTV’nin Yaz› ‹flleri program›nda M. Ali Birand koydu: “Bu bir Erdo¤an-Davuto¤lu operasyonudur.” Ayn› gün iki de “taksi oturumu”na tan›k olduk. ‹lkinde, 30 yafllar›nda, do¤ma büyüme ‹stanbullu, askerli¤ini Gabar da¤lar›nda yapm›fl bir floför anlat›yor: “Bu ‹srail ifli, Fatihlilerin tezgâh›. fiehit olmak için gittiler zaten. Bunlar›n pefline tak›l›p savafla m› girece¤iz? Savafl› çocuk oyunca¤› zannediyorlar.” ‹kincisinde 50 yafllar›nda bir floför “Bu olay› ikiye ay›rarak düflünmek lâz›m. Sald›r›dan öncesi ayr›, sald›r› ayr›. Sald›r› büyük gaddarl›k. Ama ‹srail bunu hep yap›yor. Adamlar günlerce ‘buraya sokmay›z, yaklaflt›rmay›z’ dedi. Hepimiz kulaklar›m›zla duyduk, bask›ndan hemen önce de uyar›yorlar, ‘yaklaflmay›n, vururuz, sizi biz yönlendirece¤iz’ diyorlar. Hükümet flimdi at›p tutuyor, ‹srail ilk tehdit etti¤inde, ‘buraya sokmam’ dedi¤inde niye ses ç›karmad›lar? Bu söyleyece¤imi ay›playacaks›n›z ama, bence böyle olmas›n› hükümet istedi. Sürdüler o insanlar› ‹sraillilerin önüne, arkas›ndan kahramanl›k nutuklar› at›yorlar. Seçimlere az kald›, yoksulluk, iflsizlik diz boyu, bir sürü sorunu çözer gibi yap›p yüzlerine gözlerine bulaflt›rd›lar. ‘One minute’ten beri bir tezgâh var ama, ayr›nt›lar›n› bilemiyoruz…” 30 May›s’ta, katliamdan bir gün önce, ö¤le sular›nda “‹slamî aktivist” Hakan Albayrak ekranlardayd›. Mavi Marmara gemisinden konufluyordu. Yard›ma de¤il, gazaya gidiyor gibiydi. Dönüfllerinde, Sabah’›n “Gaza’dan dönüfl” manfleti atmas› bofluna de¤il. Albayrak, ayn› gün Yeni fiafak’taki köflesinde flöyle diyordu: “Dünyan›n dört bir yan›ndan 600 Filistin dostu, ‹HH ‹nsanî Yard›m Vakf›’n›n Mavi Marmara gemisiyle Akdeniz’de ilerliyoruz. Gazze’ye do¤ru tam yol ileri. Bugün inflallah Gazze aç›klar›na varaca¤›z ve ne olacaksa olacak. ‹srail hükümeti ‘Kurallar›m›z› çi¤neyen filoya geçit vermeyece¤iz. Gemileri Afldod liman›na çekip herkesi memleketine geri gönderece¤iz ve yard›mlar› Gazze’ye biz sokaca¤›z’ diyor. Biz de böyle bir fleye teflebbüs edilmesi halinde direnece¤imizi söylüyoruz. ‹srail pozisyonunu de¤ifltirmezse bugün (veya bir ihtimal yar›n) Gazze aç›klar›nda ciddi bir kriz yaflan›r. Gün, fleytan›n baca¤›n› k›rma günüdür.” Ertesi günkü yaz›s›nda –“Bu sat›rlar› 30 May›s 2010 Pazar günü saat 14:00 civar›nda yaz›yorum”– söylediklerini Taraf yazar› Hilal Kaplan’›n yorumuyla okuyal›m: “Hakan Albayrak Mavi Marmara’dan yazd›¤› son yaz›s›n› flöyle bitirmifl: ‘‹srail donanmas›n›n –Gazze
O
4
aç›klar›na girmemizi beklemeyip- bizi uluslararas› sularda karfl›lamaya haz›rland›¤›na dair bir haber ald›k. Hay›rl›s› olsun. Duayla, niyazla, aflkla, flevkle, ileri! Yar›n ve sonraki günlerde bafl›m›za nelerin gelece¤ini bilmiyorum. Ama yeni bir dünyan›n flekillenmekte oldu¤unu ve Gazze’ye Özgürlük Filosu’nun bu sürece önemli bir katk› teflkil etti¤ini, Cenâb-› Hakk’›n bizi büyük bir devrimde enstrüman olarak kulland›¤›n› iliklerime kadar hissediyorum.’ Nas›l büyük bir öngörü ve feraset, de¤il mi?” Mavi Marmara’daki “aktivist”lerin ald›¤› haberi Erdo¤an-Davuto¤lu ikilisinin almad›¤› düflünülebilir mi? Peki, ‹srail yöneticilerine “siz insan öldürmeyi iyi bilirsiniz” diyen Baflbakan, ‹srail donanmas›n›n “Gazze’ye Özgürlük” filosunu uluslararas› sularda karfl›lamaya haz›rlanmas›”na nas›l bir tedbir alm›fl? Anlafl›lan o da “büyük bir öngörü ve feraset” örne¤i vermifl. Yani: a) ‹srail sivillerin can›n› yakmaz. En fazla, daha önce ilan etti¤i gibi, yard›m gemilerini Afldod liman›na çeker. Kriz ve bizim rolümüz büyür. Daha iyisi can sa¤l›¤›. b) ‹srail sivilmivil dinlemez, bir arbede ç›kar›r. Kriz ve bizim rolümüz büyür. Daha iyisi can sa¤l›¤›. Her halükârda, “yeni bir dünya flekilleniyor” ve Cenab-› Hakk’› bilemeyiz ama, Erdo¤an-Davuto¤lu ikilisinin bu “büyük devrimde” kimi “kullar”› enstrüman olarak kulland›¤› “hissediliyor”. Erdo¤an, bu “feraset”in, günümüz Türkçesiyle “uyan›kl›¤›n” sinyalini, katliama çeyrek kala vermiflti. 29 May›s’ta yapt›¤› aç›klamada flöyle diyordu: “‹srail insanî bir tutum gösterirse bir s›k›nt› olmaz.” Ya göstermezse ne olur? Nas›l bir “s›k›nt›” olur? Can kayb› mesela? “Büyük öngörü” bu ihtimali görmemifl olabilir mi? ‹srail’in sicili bir yana, katliamdan önce yapt›¤› üç uyar› var. ‹lki 18 May›s’ta: ‹srail’in D›fliflleri Bakanl›¤›, söz konusu gemilerde yurttafl› olan bütün devletlerin büyükelçilerini, elbette Türkiye’ninkini de ça¤›r›p o gemilerin Gazze’ye gitmesine izin verilmeyece¤ini söylüyor, “aya¤›n›z› denk al›n” demeye getiriyor. ‹kinci uyar› 23 May›s’ta: Tel Aviv’de, cumhuriyet mitingleri misali “sivil” bir gösteri yap›l›yor, yard›m filosuna karfl› “ordu-millet elele” mesaj› veriliyor. Üçüncüsü 27 May›s’ta: Bu defa ‹srail ordusu aç›klama yap›yor: “Gemileri Gazze’ye sokmayaca¤›z.” Önce D›fliflleri, ard›ndan “sivil toplum”, sonra da ordudan gelen bu uyar›lar›n ertesinde veriyor Erdo¤an o demeci: “‹srail insanî bir tutum gösterirse bir s›k›nt› olmaz...” ‹srail’in “insanî bir tutum” göster-
meyece¤i ortadayd›. Gösterece¤i fliddetin flekli ve dozu meçhuldü sadece. AKP yandafl› köflelerde “böyle olaca¤›n› kimse öngöremezdi” nakarat› dolafl›yor. Söz konusu “kimse”, sokaktaki vatandafl, medya mensubu, kanaat önderi filansa, öngöremeyebilir elbette. Ama, Baflbakan›n, D›fliflleri Bakan›n›n, Millî ‹stihbarat’›n ifli bu de¤il mi? Üstelik, ‹srail’in gayet aç›k uyar›lar›, daha do¤rusu tehditleri ortadayken. Dokuz ölü, onlarca yaral›yla sonuçlanan bask›ndan sonra, Davuto¤lu’nun a¤z›ndan “hiçbir vatandafl›m›z›n hukukunu çi¤netmeyiz” diyen hükümet, Mavi Marmara’daki vatandafllar›n›n hukukunu, en baflta da yaflam hakk›n› çi¤netmemek için k›l›n› k›p›rdatmad›. Ya öngörmedi ya da umursamad›. ‹kisi de birbirinden beter, ama ikinci fl›k daha güçlü ihtimal. Süreç hükümetin lehine iflliyordu: Mavi Marmara’daki yandafllar› “enstrüman”l›¤› kabullenmifllerdi; ‹srail öyle ya da böyle müdahale edecek, her halükârda, Gazze ablukas› delinecek, ‹srail “madara” olacak ve parsay› AKP toplayacakt›. Üstelik bu, küresel ölçekte bir parsayd›; bu sayede iktidar›n› “ihya” edebilecekti. rtu¤rul Kürkçü’nün kaleminden okuyal›m: “Erdo¤an ‘Gazze’ye yard›m’ edecekti, ama Gazze Erdo¤an’›n imdad›na yetiflti. Baflbakan, bafl afla¤› giden meflruiyetini, 2002’de ifle bafllarken oldu¤u gibi bir kez daha ‘d›flar›’dan ihya etmeyi deniyor. Gerçi bafllang›çta ‘d›flar›s›’ küresel sermaye baflkentleriydi. Ama dünya yuvarlak, flimdi ‘d›flar›s›’, ‘eski Üçüncü Dünya’... Erdo¤an Arap soka¤›nda, ‹srail'den mazlumlar›n âh›n› alan Seyfullah [Allah’›n k›l›c›], Acem çarfl›s›nda ‘fleytan’ Amerika’ya pabucu ters giydiren ‘sadrazam’, Brasilia’n›n ‘business’ âleminde Ba¤dat Kad›s› Abdurrahman Efendi’nin ahfad›ndan müdebbir tüccar ‘El Turco’ olarak parlat›yor y›ld›z›n›.” (Ekmek ve Özgürlük, Haziran 2010) Albayrak’›n dedi¤i gibi, “yeni bir dünya” de¤ilse de, “yeni bir Ortado¤u” kuruluyor. Kurucu, elbette ABD. Obama’n›n Ankara ve Kahire’de anlatt›¤› “yeni oyun plan›” Irak iflgaline tedricen son verilmesini, Filistin’de iki devletli çözümü, ‹ran’la diyalog kap›s›n›n aralanmas›n› öngörüyordu. Yeni plan›n Ankara ve Kahire’de ilan edilmesi bofluna de¤ildi. Kahire gücendirilmeden M›s›r’›n rolü Türkiye’ye verilmiflti. Obama yönetimi, ABD kamuoyunu bu plan›n Irak aya¤›na ikna etmekte zorlanmad›. Ama, Filistin ve ‹ran için öyle olmayaca¤› belliydi. ‹nce ayar gerekiyordu. ‹srail’e yak›nl›klar›yla ünlü Joe Biden’›n baflkan yard›mc›l›¤›n›, Rahm Emmanuel’in Beyaz Saray’›n genel sekreterli¤ini üstlenmesi sebepsiz de¤ildi. ABD için tafl›nmas› iyice güçleflen bir yük haline gelen ‹srail’in “iki devletli çözüm”den yan çizen politikas›ndan cayd›r›lmas› gerekiyordu. Bu da Biden ve Emmanuel gibi tescilli ‹srail yandafllar› ve “stratejik müttefik” Türkiye hü-
E
kümetiyle yap›lacakt›. Alenen de¤il elbette, el alt›ndan. Katliam›n ertesinde Obama, ‹srail’i k›namaya yanaflmad›, “derin üzüntü duydum”un ötesine geçmedi, Joe Biden ise “‹srail bask›n yapmakta hakl›d›r” demeyi görev bildi. 26 May›s’ta, yani ‹srail ordusunun “gemileri vururuz” tehdidinden bir gün önce, Rahm Emmanuel ‹srail’deydi, savunma bakan› –ve muhtemel yeni baflbakan– Ehud Barak’la baflbafla görüfltü. Barak’a “muhtemel yeni baflbakan” demek kehanet de¤il. Obama yönetiminin afl›r› sa¤c› Netanyahu hükümetinin defeterini dürmek istedi¤i de biliniyor, Barak’›n en güçlü seçenek oldu¤u da. Netanyahu hükümetiyle köprüleri atan, ama ‹srail’le yapt›¤› askerî ve ekonomik anlaflmalar› iptal etmeye yanaflmayan AKP’nin müstakbel Barak hükümetiyle el s›k›flmas› hiç de uzak ihtimal de¤il. Gazze ablukas›n› kald›ran bir Barak’la tabii. Mavi Marmara’daki katliam› gayet serinkanl› duyuran, ‹HH’nin Hamas’a yak›nl›¤›n› vurgulayan 1 Haziran tarihli New York Times’›n baflyaz›s›, önümüzdeki günlerde Beyaz Saray’›n nas›l bir yol izleyece¤ini gösteriyor: “‹srail ve ABD’nin sormas› gereken büyük sorular var: Abluka ifle yar›yor mu? Hamas’› zay›flat›yor mu? Yoksa sadece Gazze’nin 1.4 milyon sakinini mi cezaland›r›yor ve Hamas’›n ‹srail flehirlerini bombalamay› ve ‹srail’in varolma hakk›n› tan›may› reddetmeyi de içeren suistimallerini dikkatlerden kaç›r›yor mu? Bu noktada, ablukan›n adaletsiz ve ‹srail’in uzun vadede güvenli¤inin aleyhine oldu¤u aç›kt›r.” Bu baflyaz›dan befl gün sonra, Ha’aretz’in flu haberi Türkiye medya-
s›nda yank›land›: “‹srail Sosyal Güvenlik Bakan› Yitzak Herzog, Gazze’ye uygulad›klar› ablukay› kald›rma zaman›n›n geldi¤ini söyledi. Konunun ‘dost ülkelerle’ müzakere edilmesini isteyen Herzog, ‘bir taraftan Hamas için durumu güçlefltirirken, di¤er taraftan Gazze halk›n›n yaflam›n› kolaylaflt›rmak, ablukay› kald›rmak için yarat›c›, do¤ru çözümler bulmaya çal›flmal›y›z’ dedi.” BD-Türkiye ve Türkiye-‹srail iliflkilerinin dü¤ümünün ‹ran oldu¤u biliniyor. Obama yönetimi ‹ran’la diyalog kap›s›n› aralamak istiyor, ama Filistin’de Hamas’›n, Lübnan’da Hizbullah’›n ‹ran destekli hegemonyas› sürdükçe, ‹srail’i ve kendi kamuoyunu buna ikna etmesi zor. Ancak, Gazze ablukas› kalkarsa ve ‹srail’in müstakbel hükümeti iki devletli çözüme yönelirse, Hamas ve Hizbullah’›n ve hamileri ‹ran’›n ellerinin zay›flayaca¤›, dolay›s›yla ‹srail’in ve ABD kamuoyunun Beyaz Saray’›n ‹ran’la diyalo¤a geçmesine itiraz etmeyece¤i yanl›fl bir hesap say›lmaz. “Uranyum takas›” anlaflmas›na Hillary Clinton “caz” yap›nca, Lula, dünya bas›n›ndaki yayg›n ifadeyle “diplomatik temayüllere ayk›r› olarak” Obama’n›n bu anlaflmay› teflvik eden mektubunu aç›klay›nca –seçim arefesinde olmasayd› “diplomatik teamüller”e uymay› tercih edebilirdi– ABD’nin “tavflana kaç, taz›ya tut” politikas› iffla oldu. “Yeni Ortado¤u plan›”n›nda baflrollerden birini üstlenen AKP hükümetinin ‹ran’la dostane, ‹srail’le hasmane iliflkisi ABD’nin bafl›n› a¤r›t›yor olabilir mi? Tam tersi geçerli gibi. Türkiye, bölgenin iki çat›flmac› aktörüne karfl› fren vazifesi görüyor. ABD aç›s›ndan ideal
A
durum, Türkiye’nin ‹ran’a daha az s›cak, ‹srail’e daha az so¤uk olmas›. AKP hükümetine, ölçüyü kaç›rd›¤› takdirde konumunu koruyamayaca¤› sinyali Wall Street Journal üzerinden Fethullah Gülen vas›tas›yla geldi. Baflbakan yard›mc›s› Bülent Ar›nç, “mesaj›” ald›klar›n› derhal beyan etti: “Hoca efendi her zaman oldu¤u gibi do¤ruyu söylüyor. Her flart alt›nda müspet davranmam›z lâz›m... Benim çevremden de pek çok insan bunlara (‹srail’e) hak ettikleri cezay› vermemizi istiyor olabilir. Ben hissiyat›mla, kalbimle de onlar› destekliyorum. Ama dünyada reel gerçekleri, reel politikay› görmemiz lâz›m ki, bundan sonraki yolumuza devam edebilelim.” Özetle, gösteri bitti, ölenlere rahmet, yak›nlar›na baflsa¤l›¤›... fiimdi gelsin referandum. Bu rüzgârla o da cepte say›l›r. Acaba? edyada da sokakta da hava dönüyor. Baflta nakletti¤imiz “taksi oturumu”ndaki görüfller 2 Haziran itibar›yla istisna say›labilirdi, ama aradan geçen üç-befl gün içinde, ekrandaki oturumlarda genel kan› olarak belirmeye bafllad›. Zira, Baflbakan›n sevdi¤i deyiflle, “m›zrak çuvala s›¤m›yor”. Yaln›z yard›m gemilerinin ve ‹HH aktivistlerinin de¤il, Filistin’in de “neo-Osmanl›”c› bir güç ve nüfuz politikas›n›n “enstrüman”› oldu¤u aflikâr. Kudüs’le ‹stanbul’un kaderini bir tutan Yavuz Selim zihniyetinden iç politikada “demokratik aç›l›m” beklenebilir mi? Malûm, demokrasi tramvay misali bir enstrüman. ‹stikametlerine uydu¤u yerde kullan›rlar, uymad›¤› yerde seferden kald›r›rlar. Hele söz konusu Kürt, Alevi ve iflçi-emekçi haklar›ysa.
M
Yücel Göktürk
5
‹SRA‹LL‹ AYDIN EYAL WEIZMAN’IN GÖZÜYLE “‹NSAN‹ YARDIM SAVAfiI”
Asgari kalorili Filistin diyeti ‹srail’in Mavi Marmara’da yapt›¤› katliam›n mant›¤›n›, her y›l Edward Said an›s›na düzenlenen konferans›n bu y›lki konuflmac›s› ‹srailli ayd›n Eyal Weizman’a sorduk, tüyler ürpeten cevaplar ald›k. ‹srail ordusu neden böyle kanl› bir sald›r› düzenledi? Hükümetin Gazze’ye yönelik insanî yard›ma karfl› ç›kma gerekçeleri nedir? Eyal Weizman: Asl›nda bu meselenin temelinde, insanî yard›m›n düflmanca bir tehdit olarak alg›lanmas› yat›yor. Gazze’ye yard›m filosu yola ç›kmadan önce D›fliflleri Bakan Yard›mc›s› Danny Ayalon, “Gazze’de bir insanl›k krizi yaflanmad›¤›n›” öne sürerek, bunun “bir yard›m filosu de¤il, ‹srail’in meflruiyetini sarsmaya yönelik bir provokasyon oldu¤unu” aç›klad›. Sald›r› sonras›nda ise filonun “Hamas terör örgütünü destekleyen bir nefret ve fliddet armadas›” oldu¤unu söyledi. Bu, ‹srail hükümetinin sivil toplum gönüllülerine bak›fl›n›n tipik bir yans›mas›. Ancak, esas strateji de¤iflikli¤inin geçen y›l bafllad›¤›n› söyleyebiliriz. Eylül 2009’da Goldstone Komisyonu’nun raporu yay›nland›. Bu komisyon, BM Güvenlik Konseyi’ne sunulmak üzere Gazze’deki koflullar› inceliyordu. Raporda, ‹srail’in Gazze’de uluslararas› insan haklar›n› ve insanî yard›m› düzenleyen kurallar› ciddi anlamda ihlal etti¤i kaydediliyor. Ayn› zamanda, ‹srail’in eylemlerini savafl suçu ve insanl›k suçu olarak nitelendiriliyor. Bu rapora hükümetin tepkisi ne oldu? Hükümet bu raporu kolayca gözard› edebilir ya da ‹srail-karfl›t› olarak nitelendirip geçersiz sayabilirdi. Ancak, bunun yerine Netanyahu hükümeti, rapora ve bu vesileyle “Goldstone’culuk” olarak niteledi¤i anlay›fla karfl› savafl açmaya karar verdi. “Goldstone etkisi” olarak adland›r›lan bu anlay›fl, hükümete göre, ‹srail’in varolma hakk›n› inkâr ederek meflruiyetini sarsmaya yönelik bir uluslararas› giriflim. Kas›m 2009’da, ‹srail’in önde gelen savunma kurumlar›ndan Saban Forum’da yapt›¤› bir konuflmada, Baflbakan Netanyahu ‹srail’e yönelik üç stratejik tehdit bulundu¤unu aç›klad›. Birincisi, ülkeyi haritadan silecek olan ‹ran’›n nükleer sald›r›s›. ‹kincisi, ekonomiyi tahrip edecek olan Hizbullah ve Hamas gibi ‹slâmc› örgütlerin s›n›r-ötesi roket sald›r›lar›... Peki bu iki tehditle eflde¤er olarak görülen üçüncü stratejik tehdit hangisi dersiniz? ‹nsanî yard›m! Üstelik, Netanyahu’ya göre, bu öyle s›radan bir tehdit de de¤il, devletin bekas›na yönelik bir tehdit. Bu mant›¤a göre, insanî yard›m sa¤layanlar da terörist ve devlet düflman›d›r. Bütün bu aç›klamalar› dinleyen bir asker, insanî yard›m görevlileriyle karfl›laflt›¤›nda ne yapar? Tabii ki, onlara düflmanlara davrand›¤› gibi davran›r, yani fliddete baflvurur. Yani, sald›r›n›n iddia edildi¤i gibi gemide silah bulundu¤u gerekçesiyle yap›lmad›¤›n› söylüyorsunuz.
6
Bu sald›r›n›n arka plan›nda iki fley yat›yor: ‹lki, insanî yard›m çabalar›n›n ve insan haklar› eylemcilerinin stratejik tehdit ve devlet düflman› ilan edilmeleri. ‹kincisiyse, devletin Gazze’ye yönelik insanî yard›m› bir siyaset arac› olarak kullanma giriflimi. Mavi Marmara’ya yönelik sald›r›, insan haklar› örgütlerinin ve di¤er uluslararas› aktivistlerin “dokunulmazl›klar›n›n” bundan böyle ‹srail hükümeti
Netanyahu üç stratejik tehdit aç›klad›: Bir, ‹ran’›n nükleer sald›r›s›. ‹ki, Hizbullah ve Hamas gibi örgütlerin roket sald›r›lar›. Üçüncüsü ne dersiniz? ‹nsanî yard›m! Bu mant›¤a göre, insanî yard›m sa¤layanlar da terörist. Eyal Weizman
Weizman, Londra Üniversitesi Goldsmiths Koleji’ne ba¤l› Mimari Araflt›rmalar Merkezi’nin yöneticisi. Filistin merkezli Mimarl›¤› Sömürgecilikten Kurtarmak adl› kolektifin üyesi ve B’Tselem yönetim kurulu üyesi. Kitaplar›: “The Lesser Evil” (Kötünün ‹yisi, 2009), “Hollow Land” (Sahte Ülke, 2007), “A Civilian Occupation” (Sivil ‹flgal, 2003).
taraf›ndan tan›nmad›¤› anlam›na geliyor. ‹nsanî yard›m art›k ‹ran’›n nükleer silahlar› ya da roket sald›r›s›yla eflde¤er bir stratejik tehdit. Elbette, yard›m›n gerek alan, gerekse yard›mda bulunan aç›s›ndan politik amaçlarla kullan›labilece¤i bir gerçek. Bu nedenle, güçlü devletlerin, giderek artan oranda, insanî yard›m›n tan›m›n› ve yard›m da¤›t›m›n› kendi amaçlar› do¤rultusunda kullanmaya ve tekellerine almaya çal›flt›¤›n› görüyoruz. ‹srail, yard›m kurulufllar›n›n kendisiyle iflbirli¤i yapmas›n› istiyor. Bunu yapt›¤›n›z taktirde ister istemez ‹srail’in denetim mekanizmas›n›n bir parças› durumuna geliyorsunuz. Uluslararas› K›z›lhaç Komitesi gibi uluslararas› kurulufllar›n gönderdi¤i yard›mlar asl›nda ‹srail’in bu topraklarda yaflayan insanlara sa¤lamakla yükümlü oldu¤u ihtiyaçlar. Yard›m kurulufllar›, iflgalci gücün sa¤lamas› gereken temel ihtiyaçlar› karfl›l›yor. Dolay›s›yla, ‹srail bu durumu da kendi lehine kullan›yor. Elbette, IHH’nin kendine özgü bir ideolojik, dinî ve siyasî gündemi var. Ancak, ‹srail’in gemilerde silah bulundu¤u endiflesiyle sald›rd›¤›n› sanm›yorum. Esas tehlikeli olan insanî yard›m. Zira, bu insanî yard›m Gazze’deki insanlara ulafl›rsa, insanî yard›m üzerindeki tekelleri sars›lacak. ‹nsanî yard›m üzerindeki bu tekel nas›l
iflliyor? ‹srail, iflgal ve denetim politikas›nda baz› temel de¤iflikliklere gitti. Geçmiflte iflgal alt›ndaki topraklara Yahudi yerleflimciler yerlefltiriyordu. Ancak, askerlerinin Hamas taraf›ndan rehin al›nmas› üzerine, ‹srail 2005’ten itibaren Gazze’den çekildi. O tarihten bu yana, mekân› kuflatma alt›na alarak nüfusu denetim alt›na almaya çal›fl›yor. Duvarlar›n infla edilmesiyle Gazze’nin çevresindeki kuflatma giderek sertleflti. Ancak, bu kuflatman›n da bir s›n›r› var. ‹srail Yüksek Adalet Mahkemesi’nin 2008 bafllar›nda ald›¤› bir karara göre, devlet Gazze’de yaflayanlara “asgarî miktarda” insanî yard›m sa¤lamakla yükümlü. Bu karar›n alt›ndaki mant›¤› eski Baflbakan Ehud Olmert’in dan›flman› Dov Weisglass çok iyi özetliyor: “Amaç Filistinlileri açl›ktan öldürmek de¤il, diyete sokmak”. Peki bu asgarî miktar nedir? ‹nsanî yard›m, pek çok mal ak›fl› üzerinden hesaplan›yor. Örne¤in, ‹srail’deki elektrik flirketleri, hayat›n normal ak›fl›n› kesintiye u¤ratacak, ancak sa¤l›k gibi temel baz› hizmetlerin sürmesini sa¤layacak asgarî elektrik miktar›n› hesapl›yor ve bölgeye ancak bu miktarda elektrik veriyor. Bu hesaplama her türlü mal için geçerli. Ancak en korkuncu, kalori hesab›. Ha’aretz gazetesinde yay›nlanan bir resmî belgeye göre, Gazze’ye girmesine izin verilen kalori miktar› konusunda “k›rm›z› çizgiler” belirlenmifl. BM’nin açl›k tan›m› dikkate al›narak, insanlar›n ihtiyac› olan asgarî kalori miktar›, yafl ve cinsiyet gruplar›na göre son derece ayr›nt›l› biçimde hesaplanm›fl. Örne¤in, yetiflkin bir erkek için günlük 2100 kalori öngörülürken, kad›nlar için bu miktar›n 1700 kalori olmas› kararlaflt›r›lm›fl. Daha sonra bu miktar› karbonhidrat, ya¤, tah›l vb. g›da türlerine göre ay›r›yorlar. Buna göre, kamyonlara yüklenecek g›dan›n tonaj›n› belirliyorlar. Gazze’ye girecek olan her kalorinin hesab›n› tutuyorlar. Bunu yaparak da Hamas hükümetini düflürebileceklerini san›yorlar. Abluka nas›l iflliyor? ‹srail, Bat› fieria ve Gazze’yi duvarlarla çevirerek, burada yaflayan Filistinlileri bir aç›khava hapishanesine kapatt›. Buna karfl›, Filistin direnifli de yeralt›na kay›yor. Gazze’nin alt›nda çok say›da tünel var. Bunlar›n bir k›sm› da M›s›r topraklar›na ç›k›yor. ‹srail, bununla mücadele etmek için, yer alt›nda patlayan özel bombalar kullan›yor. Ayn› zamanda, hava sahas›n› da denetim alt›nda tutmaya çal›fl›yor. Yeralt›n›, yerüstünü ve hava sahas›n› kapsayan bir denetim sistemi var. fiimdi bunu karasular›na tafl›maya çal›fl›yorlar. Daha önceki çal›flmalar›mda göstermeye çal›flt›¤›m gibi, ‹srail yasad›fl› istimlak gibi araçlarla bir tür kent savafl› yürütüyordu. Bugünse çat›flman›n ekseni insanî yard›m savafl›na kaym›fl durumda. Bu savafl›n amac› ise, beden arac›l›¤›yla nüfusun siyasal aç›dan denetim alt›na al›nmas›. Duvar›n burada önemli bir ifllevi var: Mal ve insan ak›fl›n› düzenliyor. ‹nsanlar›n biyolojik varl›klar›n› denetim alt›nda tutan bu mekanizma, Foucault’nun iflaret etti¤i türden bir biyo-iktidar. ‹srail’in Aral›k
leyebiliriz? San›yorum, Goldstone Komisyonu’nun öngördü¤üne benzer bir araflt›rma komisyonu kurulacakt›r. ABD ve Avrupa, Goldstone komisyonu raporunun itibar›n› sarsmak için ellerinden geleni yapt›. fiimdi bu mücadelenin ikinci raundu oynanacak. BM, bir yandan uluslararas› hukukun hükümlerini uygulamaya çal›flacak, bir yandan da uluslararas› hassasiyetleri göz önünde tutmaya çal›flacak. Zira, araflt›rma sonuçlar› itibar›n› sarsaca¤› için, ‹srail bunu kendine yönelik bir husumet olarak alg›layacakt›r. Burada da bir paradoks yat›yor: Komisyon, siyasî yönden ne kadar güçlü bir karar al›rsa, o denli etkisiz olacakt›r. Bu nedenle, ihtiyatl› bir tutum benimseyecektir. ‹ki taraf da Goldstone sürecinden ders ç›kard›. ‹srail, belirli ölçüde komisyonla iflbirli¤ine yanaflacakt›r. Elindeki video kan›tlar›n› delil olarak sunacak, IHH’li gönüllülerin direniflini bir mazaret olarak sunacakt›r. Ancak, bu pozisyonun kabul görece¤ini sanm›yorum. Varsayal›m ki IHH’liler ‹srail askerlerine sald›rd›. Peki, o askerlerin o gemide ifli ne? Uluslararas› sularda seyreden bir gemiye, a¤›r silahlarla ve gözyaflart›c› bombalarla ç›karma yapmak uluslararas› hukukun ihlalidir. Bu nedenle, gemidekilerin durumu yasal aç›dan meflru müdafaa olarak de¤erlendirilecektir. ‹flgal Alt›ndaki Topraklarda ‹nsan Haklar› Enformasyon Merkezi B’Tselem’in yönetim kurulundas›n›z. Ne gibi güçlüklerle karfl›lafl›yorsunuz? Bizler de ayn› stratejik tehdidin bir parças› olarak de¤erlendiriliyoruz. Kiflilerin ve kurumlar›n itibar›n› zedelemek üzere inan›lmaz bir kampanya yürütüyorlar. Sivil toplum kurulufllar› da bir kuflatma alt›nda ve bu flartlarda çal›flmakta çok zorlan›yorlar. Elbette bu, Filistinlilere yönelik kuflatmayla karfl›laflt›r›lamaz. Bizler hâlâ belirli ölçülerde toplanma ve yay›n yapma gibi özgürlüklere sahibiz. Ancak, afl›r› ve merkez sa¤›n deste¤ini alan hükümet, sivil toplum kurulufllar›na ac›mas›zca sald›r›yor. Knesset’te flubat ay›nda ezici ço¤unlukla kabul edilen bir yasaya göre, yabanc› ülkelerden destek alan kurulufllar›n vergi muafiyeti kald›r›ld›. Hükümet, sivil toplum kurulufllar›n› “iç düflman” olarak görüyor. Sivil toplum kurulufllar›na yönelik bu sald›r› ile insanî yard›m gemilerine yönelik sald›r›, insan haklar›n› devletin düflman› olarak gören ayn› zihniyetin ürünü. Buna göre, uluslararas› yard›m kurulufllar› da, “d›fl düflman”. ‹srail’in bu politikalar›na karfl› ne yap›labilir? Daha fazla gemi gelsin. Belki bu yolla bu abluka k›r›labilir.
Söylefli: Ahmet Gürata
2008 ve Ocak 2009’da Gazze’ye yönelik 22 gün süren sald›r›s›nda 1400 kifli ölmüfltü. Bu korkunç bir rakam, ancak abluka nedeniyle meydana gelen “önlenebilir ölümlerin” yan›nda çok küçük. ‹srail kuflatmas›, pek çok fleyin yan›s›ra t›bbî yard›m› da etkiliyor. ‹flte bu tür sorunlar nedeniyle ölen insanlar›n say›s›n› bilmiyoruz. ‹srail’de epey tart›flma yaratan bir çal›flmaya göre, Gazze’deki Filistinlilerin nüfusu önümüzdeki birkaç y›l içinde 1.5 milyondan 2 milyona ç›kacak. Bu bölgede 2 milyon insan› bar›nd›rmak ve denetim alt›nda tutmak neredeyse imkâns›z. ‹srail, “demografik bir sorun” olarak nitelendirdi¤i bu durumdan çekindi¤i için, çeflitli mekanizmalarla nüfusu denetim alt›nda tutmaya çal›fl›yor. Bugün Gazze’de ortalama ömür giderek k›sal›rken, çocuk ölüm oranlar› da art›yor. ‹srail Uluslararas› ‹nsanî Hukuk’a (U‹H) nas›l meydan okuyor? Öncelikle flunu belirtmekte yarar var: U‹H s›n›rl› bir yasal düzenleme. Savaflta kime ve nas›l sald›r›da bulunulabilece¤ini s›n›rl›yor. Amac› ac›lar› ortadan kald›rmak de¤il, azaltmak. Askerî hukuk uzmanlar›, militan hedeflere yönelik “zorunlu” bir sald›r› ile ölen sivillerin say›s› aras›nda sözde “do¤ru” bir oran bulmaya çal›fl›yorlar. Burada önemli olan, neyin zorunlu ve do¤ru oldu¤u de¤il, hangi taraf›n yorumunu hakl› k›lacak derecede güçlü oldu¤u. Bu anlamda, U‹H fliddeti meflrulaflt›rmakla kalm›yor, bizatihi fliddete dayan›yor. ‹srail, U‹H’i kendi lehine kullanma konusunda çok deneyimli. Sald›r›lar›n› da buna göre düzenliyor. ‹srail ordusu sözcülerinin, “meflru” hedefler, “arzu edilmeyen” sonuçlar gibi yasal kavramlarla konufltu¤unu görüyoruz. U‹H, uluslararas› kamuoyu taraf›ndan hoflgörülebilecek ölçünün s›n›rlar›n› belirliyor. Ancak bu s›n›rlar askerî uygulamalarla esnetilebiliyor. ‹srail’in yapt›¤› da bu s›n›rlar› esnetmeye çal›flmak. Hukukun bu flekilde bir savafl arac› olarak kullan›lmas›na “hukuk savafl›” (lawfare) ad› veriliyor. Bu durumda bir paradoksla karfl› karfl›yay›z: U‹H kavram›n› kullan›rken, içerdi¤i tehlikelerin de fark›nda olmak gerekiyor. Ayn› zamanda U‹H’in meflruiyetini ve otoritesini de sorgulamal›y›z. ‹srail’in fliddetine karfl› baflvuraca¤›m›z yegâne yol bu olmamal›. Bununla birlikte, ‹srail’in son bir y›l içinde tutumunda ciddi bir de¤iflikli¤e gitti¤ini de görmezden gelemeyiz. ‹srail, U‹H’i tan›mama, ihlal ya da esnetme çabas›n›n ötesinde, onu ve savunucular›n› varl›¤›na yönelik tehdit olarak alg›l›yor ve sistematik bir mücadeleye girifliyor. Bu durumda BM Güvenlik Konseyi karar›n›n ve uluslaras› tepkilerin nas›l bir sonuç vermesini bek-
7
SELAHATT‹N DEM‹RTAfi’LA KÜRT SORUNU VE ANAYASA TARTIfiMALARI ÜZER‹NE
Kimsenin koltuk de¤ne¤i de¤iliz Tayyip Erdo¤an oyuncusundan futbolcusuna “aç›l›m”› herkese anlat›yor ama, daha aç›lan bir fley yok. Üstelik, anayasa tart›flmalar› ve t›rmanan çat›flmalarla, gerilim ve “kapan›m” art›yor. Ve her geliflmede gözler Bar›fl ve Demokrasi Partisi’ne çevriliyor. BDP eflbaflkan› Selahattin Demirtafl partinin tavr›n› ve gündemi Express’e yorumlad›.. May›s bafl›nda, olumlu bir geliflme gerçekleflmedi¤i takdirde “süreçten çekilirim” diyen Öcalan, 1 Haziran itibariyle bütün inisiyatifin PKK’de oldu¤unu ilan etti. PKK de baflta Isparta olmak üzere Türkiye’nin çeflitli yerlerinde eylemlerini yo¤unlaflt›rd›. Örgüt, önümüzdeki dönemde sald›r›lar›n› daha da s›klaflt›raca¤›n› aç›klarken Türkiye’nin ‹srail’le yaflad›¤› gerilimin gölgesinde Mesut Barzani Ankara’ya geldi. Türkiye’nin askerî operasyonlar›na destek vermeyece¤ini muhtelif zamanlarda aç›klayan Barzani’nin Ankara’daki temaslar›n›n sonuçlar› önümüzdeki dönemin önemli belirleyicisi olaca¤a benziyor. Di¤er yandan, ‹ran ordusu PJAK’a yönelik operasyonlar›n› Irak s›n›rlar› içine kadar geniflletti, idam cezalar›n› uygulamay› sürdürdü. Her iki taraf a¤›r kay›plar vermeye devam ediyor. “Habur aç›l›m›yla” Türkiye’ye gelen PKK militanlar›ndan fierif Gençdal’›n 1 Haziran’da “örgüt propagandas›” yapt›¤› gerekçesiyle tutuklanmas› ise, “Habur aç›l›m›”n›n geldi¤i noktay› aç›klamaya yetiyor. Üniversitelerde Kürt ö¤rencilere yönelik sald›r›lar›n artmas›, TMK’da çocuklar lehine yap›lmas› planlanan düzenlemenin MHP ve CHP’nin deste¤ine ra¤men sonbahara ertelenmesi, BDP yöneticilerinin ABD’deki diplomatik aray›fltan elleri bofl dönmesi ve operasyonlar›n tüm bölgeye yay›lmas›, Öcalan’›n tüm inisiyatifi örgüte devretti¤ini aç›klamas› önümüzdeki günlerde yaflanacak ac›lar›n habercisi gibi görünüyor. Türkiye kara bir yaza h›zla yol al›yor. May›s ay›nda ABD’de çeflitli görüflmeler yapan BDP lideri Selahattin Demirtafl, bu süreçte nas›l bir politika izleyeceklerini, anayasadaki düzenlemeye neden destek vermediklerini anlat›yor...
Devletin Öcalan’›n önemini idrak etti¤ini neye dayanarak söylüyorsunuz? Selahattin Demirtafl: Devlet 11 y›ld›r yüzlerce milyon dolar harcayarak Öcalan’› bir adada tutuyor. S›rf buna bakarak bile devletin Öcalan’› ola¤anüstü bir kifli olarak tan›mlad›¤›n›, bu önemi atfetti¤ini söyleyebilirsiniz. Ayr›ca, 1999’dan beri çeflitli heyetler arac›l›¤›yla devlet kendisiyle görüflmeler yap›yor. Öcalan bunu muhtelif zamanlarda aç›klad›. Öcalan’la görüflmek onun öne sürdü¤ü koflullar› kabul etmek anlam›na gelmeyece¤ine göre, nas›l bir fayda sa¤lar? Bir tart›flma, müzakere süreci olarak ele al›nabilir; örgütü ikna etmeye yönelik bir süreç olur bu. Öcalan örgüt üzerinde etkili bir insan; devlet örgütü böyle dinleyebilir.
8
Selahattin Demirtafl
“Savafl› PKK bafllatt›, BDP bitirsin” gibi bir de¤erlendirme, BDP’ye karfl› bilinçli bir haks›zl›kt›r. Devlet otuz y›ld›r PKK’yle savafl›yor, BDP’yle de¤il. Bugün BDP’yi suçlayan çevrelerin önemli bir kesimi, savafl y›llar›nda savafl 盤›rtkanl›¤› yap›yordu. Habur sürecine kadar böyle bir diyalog oldu¤u hissediliyordu… Evet, ç›kan sonuçlar böyle oldu¤unu düflündürüyor. Öcalan geçti¤imiz y›l, yine bu tarihlerde “A¤ustos’a (2009) kadar geliflme olmazsa çekilece¤im” demiflti. Ama y›l sonuna do¤ru bir geliflme oldu ve Habur’dan bir grup PKK militan› Türkiye’ye girifl yapt›. Sonra ne oldu da süreç h›zla çat›flmaya do¤ru evrildi? Gözlemledi¤im kadar›yla, devlet oyalamaya çal›fl›yor. PKK de her seferinde, bu oyalama ihtimalini göz önüne almas›na ra¤men, bar›fl aray›fllar›na girifliyor. Öcalan’›n yakalanmas›ndan bu yana, iki y›lda bir, bu tür gelgitler tekrar ediyor. Fakat, Öcalan’›n bu seferki yaklafl›m› bence öncekilere benzemiyor. Bu defa sanki Öcalan kendisi üzerinden yürütülmeye çal›fl›lan takti¤i kabul etmiyor. Devletten ciddi bir ad›m atmas›n› bekliyor bence. Hükümet bu konuda samimi olursa, bence çok k›sa sürede sorun çözülür ve çat›flmalar bir anda durur gibi geliyor bana. Özellikle “liberal kesim” BDP’yi pasif
kalmakla, rolünü üstlenmekten korkmakla elefltiriyor. Öcalan’›n “geri çekilmesi”, PKK’nin sald›r›lar›n› art›rmas› durumunda, rolünüz ne olacak, ne yapacaks›n›z? Çat›flmalar›n sonlanmas› ve bar›fl›n sa¤lanmas› için siyasî çabalar›m›z› yükseltece¤iz. Biz hiçbir dönemde çaresiz de¤iliz ve yaklafl›m›m›z› çat›flmalara göre belirlemeyiz. Hükümetin do¤ru bir politikayla sorunu çözmesi için demokratik bas›nc›m›z› art›raca¤›z. Olumlu bir yaklafl›m görürsek hükümete destek veririz. Böyle bir durumda, biz de “çekildik” demeyiz. BDP’nin bir parti program› var, program›m›z›n gere¤ini yerine getiririz. PKK ise PKK’dir; merak edenler kurulufl bildirgesini, ne yapt›¤›n›, ne yapmak istedi¤ini, hangi araç ve yöntemlerle mücadele etti¤ini okusunlar. PKK’nin sözcüleri vard›r ve kendi taleplerini kendileri dile getiriyorlar. Dolay›s›yla, kimse bizden PKK’nin yerine geçip savafl› bitirmemizi talep ederek manipülasyon yapmas›n. “Savafl› PKK bafllatt›, BDP bitirsin” gibi bir de¤erlendirme BDP’ye karfl› bilinçli bir haks›zl›kt›r. Devlet otuz y›ld›r PKK’yle savafl›yor, BDP’yle de¤il. Ama BDP ve geldi¤i gelenek tam yirmi y›ld›r bu savafl›n bitmesi için çaba sarfediyor. Bu gelenek savafl› bitirmede baflar›l› olam›yorsa, bunun tek sebebi BDP de¤ildir. Bugün BDP’yi suçlayan çevrelerin önemli bir kesimi savafl y›llar›nda, savafl 盤›rtkanl›¤› yap›yordu. Bunlar ne çabuk unutuluyor. Biz en ac›l› dönemlerde bile dilimizden halklar›n kardeflli¤i sözünü düflürmedik. Asla Kürt ›rkç›l›¤› yapmad›k. Asla Kürt milliyetçili¤i yapmad›k. Buna ra¤men, Türk milliyetçili¤i ve ›rkç›l›¤›yla tan›nan çevreler bizi etnik milliyetçilikle suçluyor. Bar›fl koflullar›n›n oluflmas› isteniyorsa, BDP’ye daha vicdanl› yaklafl›lmal›d›r. Anayasa görüflmelerinde, özellikle siyasî partilerin kapat›lmas›yla ilgili maddenin onaylanmas›n› desteklemedi¤iniz için çok elefltirildiniz; MHPCHP cephesinde yer almakla suçland›n›z. Hatta 8. Madde de¤iflikli¤ini desteklememenize “ahmakl›k” diyenler oldu. Bu de¤erlendirmeleri nas›l yorumluyorsunuz? Pozitif manada yap›lan elefltiriler k›ymetlidir; onlardan sonuç ç›karmaya çal›fl›yoruz. Hakaretlere ise yan›t vermeye tenezzül etmiyorum. Onlar büyük ihtimalle ald›klar› maafl kadar BDP’ye hakaret ediyorlar. BDP’nin politikas›n› dar bir alana s›k›flt›rmakla elefltirenler yan›l›yor; BDP haftal›k veya ayl›k öngörülerle politika yapm›yor. Biz önümüzdeki on y›l›, elli y›l› düflünerek politika yap›yoruz. Anayasa tart›flmalar›nda hep flunu düflündük: Ortada bir Kürt sorunu var m›, var. Bizi elefltiren liberaller de bunu kabul ediyor mu, ediyor. Peki, yeni bir anayasa yap›lmadan, Kürt sorununun çözüm yolunu açabilir miyiz, açamay›z. Yeni bir anayasa yap›lmadan, Türkiye’de sa¤l›kl› bir demokrasiyi iflletmek mümkün de¤ildir. Peki, yeni anayasa talep edenler sesini
ç›karmas›n m›? AKP’nin sundu¤u pakete raz› m› olsun? Hiç itiraz etmesin mi? Türkiye’de sanki sadece AKP ve ona karfl› duran CHP ve MHP varm›fl gibi düflünülüyor. Kürtlerin kendi siyaseti yokmufl ve olamazm›fl gibi düflünülüyor. Biz 12 Eylül anayasas›n›n ömrünün uzad›¤›n› düflünüyoruz. Referandumla bu paket onaylan›rsa, görece¤iz, yeni anayasa önümüzdeki on y›l boyunca gündemden ç›kar›lacak. AKP bu de¤ifliklikle toplumdaki yeni anayasa taleplerini törpülemifl olacak, yeni anayasa talep edenlerin gücü azalt›lacak. Mevcut anayasan›n bedelini ödemifl olan demokratlar›n, liberallerin bunu görmemesini hayretle karfl›l›yoruz. Tamam, AKP’yi desteklesinler, buna itiraz›m›z yok. Anayasa de¤iflikli¤ini de desteklesinler. Ama müsaade edin de “bu de¤ifliklikler yetmez, yeni anayasa yapal›m” diyelim kardeflim. Bunu diyen ve AKP’nin düzenlemesini oylamayan BDP’ye de hakaret etmeyin ya! Bu kadar da vicdans›zl›k olmaz ki. Elefltiriler son derece haks›z ve vicdans›z. AKP’yi Türkiye’nin devrim ve demokrasi öncüsü olarak görmeyi çaresizlik olarak de¤erlendiriyoruz. Türkiye’de hükümetlerin, özellikle Kürt meselesi gibi konularda, devlet politikalar›n›n geçici uygulay›c›lar› oldu¤u görüflünde olanlar BDP’yi devletten ziyade AKP’ye yüklenmekle elefltiriyor… Çünkü bu süreçte AKP devletleflmifltir. Hiçbir dönemde hükümetler bu kadar devletleflmemifltir. Ulusal ve uluslararas› konjonktür AKP’yi bu noktaya tafl›d›. Art›k ikili yap›ya izin verilmiyor, hükümetlerin iktidar olmas› isteniyor. ‹kili yap› Ortado¤u politikalar› aç›s›ndan uluslararas› güçlerin de hesab›na gelmiyor. AKP uluslararas› güçlerin bu politikalar›na karfl› ç›kacak yap›da de¤il. Nitekim, Erdo¤an Büyük Ortado¤u Projesi’nin eflbaflkan› oldu¤unu aç›klam›flt›. Dolay›s›yla, derin devlet denen yap›n›n tasfiyesi, iktidar›n hükümete teslim edilmesi gerekiyordu. Uluslararas› güçlerin deste¤iyle bu yap›ld›. AKP de kadrolaflmaya, partizanca örgütlenmeye ifltahla haz›rd›; Milli E¤itim’den bafllay›p memur atamalar›na, hâkim-savc› atamalar›ndan rektör atamalar›na ve medya alan›na kadar, her yeri ele geçirdiler. Sizce AKP ve sözünü etti¤iniz uluslararas› güçlerin Kürt politikas› birbirine paralel mi? AKP’nin de uluslararas› güçlerin de Kürt sorunu konusunda bir çözüm politikalar› oldu¤unu düflünmüyorum. Bilinçli bir çözümsüzlük politikas› sürdürülüyor. Kürtlerin ne istedi¤i biliniyor; bunun verilmemesi için ne gerekiyorsa yap›l›yor. AKP de bununla uyumlu hareket ediyor. “Habur süreci”nde, ABD’nin art›k bölgede kar›fl›kl›k istemedi¤i, dolay›s›yla Türkiye’deki Kürt sorununu çözmeye çal›flt›¤› söyleniyordu. Bu de¤erlendirme yanl›flland› m›? ABD’nin Irak’taki Kürdistan Federe Bölgesi’nde istikrar arad›¤› ortada. Fakat bu, ABD’nin bütün Ortado¤u’da istikrar istedi¤i anlam›na gelmez. Irak’ta, Kürdistan’da istikrar istiyor ve bunun için de PKK’nin etkisiz k›l›nmas› gerekiyor.
PKK’nin etkisiz k›l›nmas› için Kürt halk›n›n deste¤inin azalmas› gerekiyor. Bunun için de birtak›m demokratik ad›mlar at›lmas› lâz›m deniyordu. Böyle bir düz mant›kla yola ç›k›ld›. Fakat, Kürt halk›n›n siyasal, ekonomik ve sosyal talepleri karfl›lanmad›¤› müddetçe, PKK denen olgunun bir sonuç olarak orada kald›¤› ve o halk›n örgütü desteklemeye devam edece¤i görüldü. Bunun bir çözümsüzlük politikas› oldu¤u bafltan kendini hissettiriyordu; ama buna ra¤men, bu tart›flma sürecinde Türkiye toplumuna sorunu bütün ç›plakl›¤›yla anlatabiliriz diye bafl›ndan beri sürece destek verdik. Ama Habur süreciyle beraber, hükümetin çözümsüzlük politikalar› iflas etti; PKK’nin üçer-befler kiflilik gruplar halinde da¤lardan inmeyece¤i, inemeyece¤i, bunun böyle mümkün olmad›¤› anlafl›ld›. Sonuç itibariyle AKP bu iflin alt›nda kald›. May›s bafl›nda Ahmet Türk ve Emine Ayna’yla birlikte ABD’ye giderek çeflitli görüflmelerde bulundunuz. ABD’li yetkililerle yapt›¤›n›z görüflmeler nas›l sonuçland›? ABD’nin bu konudaki resmî politikalar›n›n ve tezlerinin k›sa vadede de¤iflece¤ini zannetmiyorum. Bu politikalar çerçevesinde AKP hükümetini destekliyor ve desteklemeye devam edece¤ini düflünüyorum. ABD ve Türkiye PKK’ye karfl› ortak hareket ederken ‹ran da PJAK’a yönelik operasyonlar›n› artt›rarak, tutuklad›¤› PJAK üyelerini idam ederek bu ikilinin politikalar›yla ayn› hatta yürüyor; bu ilginç de¤il mi? Hepsinin ortak paydas›, kendilerine göre bir Kürt sorununun olmas› ve Kürt sorununu demokratik olmayan yollarla halletmeye çal›flmalar›. Uzlaflt›klar› nokta bu. Demokratik çerçevede çözüm aransa, sorun çok rahat çözülür. Ama sorun çözüldü¤ü an, Ortado¤u’daki dengeler de¤iflecek; Türkiye’nin rolü azalacak, ‹ran’›n Irak ve Kürdistan bölgesine müdahale flans› azalacak, Suriye’nin etkisi önemsizleflecek. Dolay›s›yla, herkes Kürt kart›n› elinde tutmak için sorunun sürdürülebilir halde kalmas›n› istiyor. Bu konuda ‹ran, Suriye ve Türkiye çok iyi anlafl›yor zaten. ‹ranl› Kürtler ve PJAK ne istiyor? Kürtlerin kültürel faaliyetlerini yürütmelerine, örgütlenmelerine, demokratik bir yaflam sürdürmelerine imkân vermiyor ‹ran rejimi. fieriat›n a¤›r hükümleri uygulan›yor ve d›fl dünyayla iliflki kurulam›yor. ‹ran s›n›rlar› içindeki bütün halklara yo¤un bir bask› ve tecrit uygulan›yor. Kürtler, ‹ran’›n bask›c› politikas›na son vermesini istiyor. Bir y›l kadar önce görüfltü¤ümüz ‹ranl› bir imam, son genel seçimlerle birlikte ‹ran rejiminin Kürtlere yönelik politikas›n› yumuflatt›¤›n›, Kürt imamlara kadro açt›¤›n›, üniversitede Kürtlerin ö¤retim üyesi olmas›na olanak sa¤lad›¤›n› anlatm›flt›… ‹ran’›n Türkiye’den ne fark› var? Türkiye de bir yandan TRT-6’i aç›yor, bir yandan 1500 Kürt siyasetçisini hapse at›yor. Türkiye’de bask›n›n ‹ran kadar kat› uygulan-
AKP’nin demokrasi anlay›fl› Kürt sorununu kapsayacak ve anlayacak genifllikte de¤il. Türk-‹slâm ideolojisinden gelenler, Kürt sorununu anlamakta da, çözmekte de felsefî birikim aç›s›ndan yetersiz kal›rlar. mokrat bir anlay›fl› CHP’de güçlendirecek bir politika izlerse, Kürt sorununun çözümü için umut var demektir. Yoksa, biz CHP’den zaten umudu kesmifltik; BDP kendi yolunda mücadelesini sürdürmeye, bu mücadelenin motor gücü olmaya devam eder. Ama CHP’de dönüflüm olursa, bu ifl daha kolay olur. CHP’nin bölgede art›k tabelas› bile kalmad›. Olas› bir durumda, CHP’yle koalisyona gider misiniz? Bunu konuflmak için çok erken. Zaman› gelince konuflulur. Ama de¤iflim ve dönüflüm yaflam›fl, sosyal demokrat bir CHP’yle niye olmas›n? ABD seyahati izlenimleriniz, Öcalan’›n aç›klamalar› ve bölge ülkelerinin genel politikas› çerçevesinde Kürt sorunu aç›s›ndan önümüzdeki dönemi nas›l görüyorsunuz? Kürt halk› 2010’da bu iflin çözülmesini istiyor ve bu iste¤inde çok kararl›. 2011’e ancak çözüm ad›mlar›n›n aflamalar› sarkabilir; çözümsüzlük politikas› 2010’da iflas etmifl olacak. Bu iddiay› ilk defa Express’te söylüyorum: 2010’u bitirdi¤imizde Kürt sorunu baflka bir aflamaya girmifl olacak. Kürt halk›ndaki bu kararl›l›k, otuz y›ll›k mücadele tarihinde ilk defa görülüyor. Art›k hiçbir fley eskisi gibi devam etmeyecek. Ayn› kararl›l›¤›, çözümsüzlü¤ü sürdürmek isteyen güçler de göstermeyecek mi? Meflru ve hakl› olanlar kazanacak. Kürt halk› hakl›d›r ve talepleri meflrudur.
Azadiya Welat’ta Barzani yönetimiyle Türkiye’nin PKK’ye karfl› ittifak kurdu¤u iddia ediliyordu. Siz böyle bir bilgiye sahip misiniz? Barzani ve hükümeti daha çok kendi geleceklerini düflünüyorlar. Fakat asla 1990’lardaki gibi bir karfl› durufl sergilemeyecekler. Bunu baflkan Barzani son ABD seyahati s›ras›nda aç›kça dile getirdi: “PKK’ye karfl› silahl› bir operasyonun içinde olmayaca¤›z, ancak siyasî bir çözüm süreci bafllarsa katk› sunar›z” dedi. Barzani’nin kendi kurtuluflunun da Kürt halk›n›n Ortado¤u’daki bütünlüklü kurtuluflundan ba¤›ms›z olmad›¤›n› bildi¤ini düflünüyorum. Ama uluslararas› güçler ve Türkiye, Barzani yönetimini kendi politik hatlar›na çekmek için çabalar›n› sürdürecektir. Geçenlerde bir BDP milletvekiliyle sohbet ederken, partisinin anayasa konusundaki tavr›na kat›lmad›¤›n›, BDP’ye yönelik elefltirileri hakl› buldu¤unu söyledi. BDP içinde bu konuda ciddi bir görüfl ayr›l›¤› var m›? Bizim gibi kap›s›n› bütün demokratik güçlere açm›fl bir partide herkesin ayn› fleyi düflünüp söylemesi beklenemez. Ama partinin bir politikas› var ve o politika uzun tart›flmalar sonucunda belirleniyor. Dolay›s›yla, her partilinin tart›flmalar sonucu ortaya ç›kan bu parti politikas›n› takip etme sorumlulu¤u vard›r; bu hem ahlakî hem de siyasî bir vazifedir. Bir partide olup, tart›flma sürecine kat›ld›¤› halde parti karar›na ayk›r› hareket etmek, her fleyden önce siyasî ahlakla ba¤daflmaz. Partimizde olmay›p da bize gönül ba¤›yla ba¤l› kesimlerin bize yönelttikleri elefltirileri çok de¤erli ve anlaml› buluyoruz. Bunlara mümkün mertebe yan›t olmaya çal›fl›yoruz. Hep söylüyoruz, BDP’nin bir siyasî parti oldu¤unu ve a¤›rl›kl› olarak Türk ve Kürt emekçilerinin haklar›n›, Kürt halk›n›n özgür gelece¤ini savunan bir politik hatta ›srarl› oldu¤umuzu unutmay›n. Anayasa tart›flmalar›n› düflünürken Lozan’›, 1921 ve ‘24 anayasas›n› hat›rlay›n diyoruz. Kürtler o zaman kararl› bir siyasî durufl sergileseydi, seksen y›ll›k bu sorun flu an yaflanm›yor olacakt›. Bu dönemde kararl› bir iradî durufl sergiliyoruz. Diyoruz ki, ya bu sorunu çözersiniz veya siz çözülürsünüz. Hükümete “oyunlar›n›za, entrikalar›n›za dâhil olmak zorunda de¤iliz” diyoruz. Hepinizden ayr› ve hepinize karfl› bir gücüz. Biz kimsenin koltuk de¤ne¤i de¤iliz, ne AKP’ye ne CHP ve MHP’ye yaranmak zorunday›z. Ya bizim taleplerimiz kabul edilir veya att›¤›n›z her ad›m, sizin ad›m›n›z olur. ‹yi veya kötü, o ad›mda biz yer almayaca¤›z. BDP kararl›l›¤›n› ›srarl› bir flekilde sürdürdü¤ü müddetçe kazan›r ancak. Bugün AKP’ye, yar›n CHP’ye yaranmaya çal›flarak Kürt sorunu çözülemez. Geçmiflte bu hatalar çok yap›ld›. Bizi elefltiren ayd›nlar ve düflünürler bunu bir kez daha düflünsünler lütfen. Bilinçli sald›r›lar›, hakaretleri veya paral› tetikçileri ise dikkate almaya de¤er bulmay›z zaten.
Söylefli: ‹rfan Aktan
mamas›, y›llard›r sürdürülen sol ve devrimci, demokratik mücadele sayesindedir. Avrupa Birli¤i süreci de eklenince, Türkiye kendi çap›nda bask› uyguluyor. ‹ran idam ediyor, Türkiye hapse at›yor, infaz ediyor, Azadiya Welat’›n yay›n yönetmenine 166 y›l ceza veriyor. Suriye de çok farkl› de¤il. Türkiye’de yo¤un hak ihlalleri devam ediyor. ‹HD Adana flube baflkan› Ethem Aç›kal›n “aç›l›m” sürecinde ‹sviçre’ye iltica etti örne¤in; pek çok gazeteci ve insan haklar› savunucusu yarg›lan›yor. Sizce, buna ra¤men nas›l oluyor da AKP demokrat bir parti illüzyonu yaratabiliyor? AKP 2002’de arkas›na çok büyük bir rüzgâr alarak ifle bafllad›. 2002’de dünya çap›nda pozitif bir ekonomik gidiflat vard›. MHP-DSP-ANAP koalisyonunun ald›¤› ekonomik tedbirlerin sonuçlar› da AKP döneminde meyvelerini verdi. Yine üçlü koalisyon döneminde AB konusunda önemli mesafeler al›nd›; bunun sonuçlar› da AKP döneminde ortaya ç›kt›. ‹dam cezas›n› o koalisyon kald›rd› örne¤in. AKP bedel ödemeden ve çaba sarfetmeden böyle bir mirasa kondu. Türkiye’de seksen y›ld›r süren sol, devrimci mücadelenin yaratt›¤› birikim vard›, ama solda bir da¤›lma söz konusuydu. AKP bundan da faydaland› ve halk dilini, sol jargonu kulland›. Kürtlere s›cak mesajlar verdi, Kürt sorununu çözme konusunda irade ortaya koydu. Bu dönemde PKK de s›n›r d›fl›na çekilmiflti. Fakat, AKP bu güçlü rüzgâr› yeni ve demokratik bir anayasa ile kal›c›laflt›rmak yerine, kendisini güçlendirmek, kadrolaflmak için kulland›. Bugün geldi¤imiz noktada AKP eflittir devlet. Üniversitelerin yüzde 80’inde AKP’nin atad›¤› rektörler var, YÖK AKP’nindir; Anayasa Mahkemesi ve yüksek yarg›n›n AKP’nin kontrolüne geçmesine az kald›. Bu yap›lar›n eskiden iyi oldu¤unu söylemiyorum, ama flu anda AKP’nin elindeler. Bakanl›k bürokratlar›n›n çok büyük bir k›sm› art›k AKP’nin kontrolünde. Sendika ve konfederasyonlar hakeza. Ordu ve medya da art›k AKP’nin denetiminde. Dolay›s›yla, böyle bir güce sahip olan iktidar, istedi¤i illüzyonu yaratabilir. Bu güce karfl› koyabilmek kolay de¤il. BDP ve Kürtlerin flu ana kadar ayakta kalmas› da bir mucizedir. AKP bu gücüne ra¤men, neden Kürt sorununu demokratik bir çözüme kavuflturmakta çaba sarfetmiyor? Felsefî ve ideolojik altyap›s› buna uygun de¤il; AKP’nin demokrasi anlay›fl› Kürt sorununu kapsayacak ve anlayacak genifllikte de¤il. Kürt sorunu ancak sol veya sosyal demokrat bir anlay›flla kal›c› çözüme kavuflturulabilir. Türk-‹slâm ideolojisinden gelenler, Kürt sorununu anlamakta da, çözmekte de felsefî birikim aç›s›ndan yetersiz kal›rlar. CHP’deki de¤iflim bu konuda bir tesir yaratabilir mi? K›l›çdaro¤lu baflar›l› olursa, Baykalc›, ‹ttihatç› ve al›fl›lagelmifl Kemalist zihniyeti mahkûm edip sol veya sosyal de-
11
PART‹L‹ GAZETEC‹ - GAZETEL‹ PART‹C‹
MAV‹
Gazeteci misin, siyasetçi mi? Yeni görünümlü CHP’nin yeni Parti Meclisi’nde, köfleyazar› akademisyenlerin yan›s›ra, üç profesyonel aktif gazeteci bulunuyor. Bu meslektafllar art›k gazetecili¤i b›rak›yor mu? Yoksa bir yandan yaz› yaz›p bir yandan da parti yöneticili¤i mi yapacaklar? iyasetle medya aras›ndaki iliflkiler eskiden beri tart›fl›l›r. Çünkü bu iki alan, Türkiye’de de, dünyada da gere¤inden fazla iç içe geçmifltir. Geçmiflte de, bugün de, memlekette de, yurtd›fl›nda da, siyasetçiler medyada görünmeyi pek sever; medya mensuplar› da meslek kariyerleri boyunca, ama daha çok da sonlara do¤ru, kal›c› bir iktidar aray›fl› içinde, siyasî koltuklara oturmay› dener. Üniversitedeki birtak›m flahsiyetler, akademik dünyan›n popüler olmak için yeterli bir mecra olmad›¤›n› düflünerek, dan›flman, köfleyazar›, uzman kimlikleriyle medyada kendilerine yer edinmeye bak›yor. Medyadaki baz› arkadafllar ise, bu mecran›n kiri nedeniyle giderek kendilerini akademik alana atmaya çal›fl›yor. Gazetecilik için “zaman›nda terketmeyi becerirsen iyi bir tramplendir” derler. Gerçekten de, bas›na tan›nan öncelik ve imtiyazlar sayesinde gazeteci, k›sa süre içinde, haber toplamak, söylefli yapmak, bilgi teyid ettirmek gibi çeflitli gerekçelerle, herkesin kolayl›kla yaklaflamad›¤› iktidar, mülk ve popülarite sahibi kifli ve kesimlere kolayl›kla ulaflabilir. Gazeteci, mesle¤in temel ilkelerinden biri olan “temas ve mesafe” yaklafl›m›na sayg› göstermezse, bu flanflöhret, mülk ve iktidar sahibi kifli ve kesimlerin dünyas›na yerleflir, onlarla yatar kalkarsa, kendini de art›k bu mülk ve iktidar dünyas›n›n flöhretli bir mensubu olarak görmeye bafllar, ki mevcut durum böyledir. Üst düzey gazeteciler ve köfleyazarlar›n›n neredeyse hepsi art›k dikenli teller ve güvenlik kameralar›yla çevrili sitelerde oturuyor, özel araçlar›n› floförleri kullan›yor, villa-plaza-layla üçgeninde yaflamlar›n› sürdürüyorlar. Bunlar›n bir kesimi hâlâ tramplende z›playarak kendilerini gazeteci olarak tan›t›yor ama, gazetecilikten çok, dan›flmanl›k ya da baflka ifllerle u¤rafl›yorlar. Bu ifllerin bafl›nda da siyaset geliyor. Siyasî dünyada gazetecilik yapmak, yani siyasal konularda haber-yorum yazmak bir fley, siyaset dünyas›nda liderin yan›bafl›nda gönüllü-profesyonel, gizli ya da aç›k dan›flmanl›k yapmak baflka bir fley. Bunlar›n ekonomiyle ilgilenen kesimi, zaten uzun y›llard›r ifl dünyas›, yani “sevgili kapitalist patronlar” sayfalar› haline gelen ekonomi sayfalar›nda düzeni savunmaya çal›fl›yor. E-mail adresi olarak aç›kça Yönetim Kurulu üyesi oldu¤u bankan›n ad›n› veren bile var. Gazetecilikle siyaset, ç›kar çeliflkisi bar›nd›ran iki aland›r. Dolay›s›yla bu iki u¤rafl, ayn› zamanda ayn› kifli taraf›ndan yap›lamaz, yap›lmamal›. Rahmetli ‹smail Cem, asl›nda gazeteci kökenli bir
S
12
DAKT‹LO
siyasetçi. Yak›n geçmiflte bir aralar D›fliflleri Bakan› olmufltu. Ama bakt›k ki, köflesini yazmaya devam ediyor. Olur mu? Olmaz! Bir D›fliflleri Bakan›n›n elindeki istihbarat, emrindeki olanaklar, sadece gazetecilik yapan bir meslektafl›nkiyle k›yaslanabilir mi? Daha da önemlisi, gazetecilik alan› de¤erlendirme, elefltiri, yani esas olarak muhalefet alan›d›r, D›fliflleri Bakanl›¤› ise diplomasinin iktidar kalesi. Daha da eskiden gazete sahibi ya da köfle yazar› mebuslar vard›, hem Demokrat Parti’de hem de Halk Partisinde. Yurtd›fl›ndaki örnekleri belki de ayr› ayr› ele almakta yarar var: Demokrasisi hiç geliflmemifl ülkelerde, yani diktatörlüklerde, devlet baflkan› genel yay›n yönetmeni, baflbakan yaz› iflleri müdürü,
Nuran Y›ld›z, CHP PM üyesi iken, Genelkurmay’›n ‹letiflim Dan›flman› olarak m› söz al›p konuflacak? Yoksa iletiflim akademisyeni olarak m›? Baz› kiflilerin ille de her yerde olmalar› flart m›d›r? enformasyon bakan› da haber müdürü olan gazete, radyo ve televizyonlar var. Bizde ifller daha bir inceldi, yandafl medya denilen dünyada yandafl ifladamlar› baflbakan›n yak›nlar› arac›l›¤›yla üç afla¤› befl yukar› ayn› modeli uygulamaya çal›fl›yor. Recep Tayyip modeli mi daha eski, yoksa Sarkozy mi, belli de¤il ama, Frans›z medyas› da yandafllaflt›r›l›yor son zamanlarda. Berlusconi modeli art›k eskidi. Ne Maxwell ne de Murdoch do¤rudan baflbakanl›¤› hedeflemiflti, Berlusconi çizgi d›fl›na ç›kt›. Asl›nda çok da baflar›l› oldu¤u söylenemez. Çünkü ‹talya’da çok büyük bir ço¤unluk, medya ile siyaset aras›ndaki ensest iliflkiyi gördü ve yaflad›, dolay›s›yla daha da bilinçlendi. fiimdi bizim gazeteler, “CHP yeni Parti Meclisi’nde yedi gazeteci var” deyip liste bile yay›nlad›lar: Prof.Dr. Süheyl Batum, Cumhuriyet gazetesi yazar›, Bahçeflehir Üniversitesi ö¤retim üyesi. Prof.Dr. Hurflit Günefl, Milliyet gazetesi ekonomi yazar›, Bahçeflehir Üniversitesi ö¤retim üyesi. Doç.Dr. Nuran Y›ld›z, Ankara Üniversitesi ‹letiflim Fakültesi’nde akademisyen. Mehmet Faraç, Cumhuriyet gazetesi yazar›. Enver Aysever, SKY Türk’te Ayk›r› Sorular program›n› haz›rl›yor. Melda Onur, eski gazeteci, iletiflim dan›flman›. Korkmaz Karaca, Fox programc›s›. Listedeki yedi kifliden halen profesyonel ve aktif olarak gazetecilik yapan sadece üç kifli var: Faraç, Aysever, Karaca. Geri kalanlar›n üçü, s›fat veya unvanlar›ndan da anlafl›laca¤› üzere akademis-
yen, yedincisi de iletiflim dan›flman›. Asl›nda akademisyenlerin de parti yönetici olmalar› do¤ru de¤il. (Parti üyesi olmalar›nda bence bir sak›nca yok). Akademisyen ba¤›ms›zl›¤›, siyasî angajmanla çeliflir. Ders verirken mesela, özellikle de sosyal bilimler dal›nda, ö¤renciler hocalar›n›n siyasî kimli¤i ile akademik kimli¤ini birbirinden kolayca nas›l ay›rt edebilecek? Hoca, ders verirken, araflt›rma yaparken ya da yönlendirirken, master ya da doktora jürisinde görüfl belirtirken, siyasal kimli¤inden ar›n›p akademik kimli¤iyle nas›l konuflabilecek? Mümkün mü? Oturup tek tek her akademisyen hakk›nda görüfl belirtecek de¤ilim ama, vakti zaman›nda (halen yap›yor mu?) Genelkurmay baflkan›na da iletiflim dan›flmanl›¤› yapm›fl Y›ld›z’›n flimdi de CHP Parti Meclisi’nde boy göstermesi üçlü bir ç›kar çeliflkisine iflaret ediyor: Y›ld›z, CHP PM üyesi iken, Genelkurmay’›n ‹letiflim Dan›flman› olarak m› söz al›p konuflacak? Yoksa iletiflim akademisyeni olarak m›? Baz› kiflilerin ille de her yerde olmalar› flart m›d›r? Gelelim üç meslektafl›m›za: Karaca’y› tan›mam. Ama Fox’ta siyasî programlarda yap›mc› olarak çal›fl›yorsa sorun var. Aysever, SKY Türk’de oldukça etkin bir role sahip, ayr›ca baflka mecralarda da yaz› yaz›yor, çal›flkan bir arkadafl›m›z. Ama art›k onun yöneticili¤ini üstlendi¤i programlarda mesela kolay kolay AKP’lileri göremeyiz. Keza, CHP ile ayn› fikirde olmayan flah›slar da Aysever’in davetlerine icabet etmeyebilir. ‹zleyiciler ise Aysever’i dinlerken, sordu¤u sorular› irdelerken, görüfllerini tahlil ederken “bu sunucu CHP’nin görüfllerini mi savunuyor, yoksa kendi ad›na m› konufluyor?” diye soracak ve yan›t›n› da kolay kolay bulamayacakt›r. CHP PM listesini oluflturan flahsiyetler Mehmet Faraç ismini saptarken çok derin bir aray›fl sürecine mi girmifller? CHP, Faraç’›n Kürt konusundaki engin bilgi, deneyim ve perspektiflerini benimseyecekse, Hakkâri’deki 47 seçmenini de çok kolay bir flekilde kaybedecektir. Medyada özellikle o hararetli tart›flmalardaki pek de tutarl› olmayan, ayr›ca hiç de nazik olmayan tutumlar›yla tan›nan bu meslektafl›m›z›n otopark görevlileriyle giriflti¤i silahl› vukuat da Parti Meclisi’ne üye olmak için aranan flartlardan biri miydi acaba? Frans›z Le Monde gazetesi, sorunu daha ‘90’larda çözmüfl ve “tarz›m›z/ilkelerimiz” kitap盤›na kaydetmiflti: Belediye Meclis üyeli¤i dahil en küçük bir siyasî birimde bile aday olan Le Monde çal›flan›, kampanya bafllang›ç tarihinde gazeteden geçici olarak istifa eder. Seçimi kaybetmiflse, arzu ederse eski görevine dönebilir. Seçimi kazanm›flsa, geçici istifa kesin istifa halini al›r. Sonuç: Ya gazetecilik ya da siyasî parti yöneticili¤i! Rag›p Duran Not: Bu yaz›, CHP kurultay›n›n hemen ertesinde yaz›lm›flt›, konu anaak›m medyada da gündem oldu, Süheyl Batum ve Hurflit Günefl köflelerine veda etti.
‹STANBUL B‹LG‹ ÜN‹VERS‹TES‹’NDE SEND‹KAL DAYANIfiMA
Sendikas›z üniversite olmaz ‹stanbul Bilgi Üniversitesi’nde önemli bir sendikal tecrübe yaflan›yor. Halen üç sendikal› iflçi, ahflap atölyesinin kapat›l›p tafleronlaflt›r›lmak istenmesi sonucunda iflten at›ld›klar› için direniflte. Üniversitedeki sendika çal›flmalar› da zaten tafleronlaflmaya karfl› tepkilerle h›z kazanm›flt›. Bir yandan da Bilgi, vak›f üniversiteleri içinde tüm hizmetlerini taflerona devretmemifl az say›da kurumdan biri oldu¤u için, beyaz yakal›larla mavi yakal›lar ayn› mücadelenin içinde. ‹fl kolu sendikac›l›¤›n›n günümüzde yaflad›¤› zorluklar, di¤er özel, hatta kamusal üniversitelerin ak›beti, akademik özgürlük ve e¤itimin ticarîleflmesi... Bilgi’deki mücadeleden ö¤renecek çok fley var. Dayan›flma çad›r›ndan bildiriyoruz...
Foto¤raf: fiahan Nuho¤lu
Ne zamand›r Bilgi Üniversitesi’nde çal›fl›yorsunuz? Bülent Karaçeper (Ahflap atölyesi çal›flan›): 2003 a¤ustosunda ifle bafllad›m. ‹flten beraber at›ld›¤›m›z Kadir abi (Karabulak) sayesinde girmifltim bu ifle, daha önce de beraber çal›fl›yorduk. ‹flveren ödemelerde sorun yaflay›nca biz de hakk›m›z› isteyip beraber at›lm›flt›k. fiimdi de sendikal› oldu¤umuz için Bilgi’den yine beraber at›ld›k. Gerekçe buysa, baflka sendikal›lar varken neden ilk sizi seçtiler? Biz 4 May›s 2010’da at›ld›k, çal›flt›¤›m›z birimin yeterince kâr etmedi¤ini gerekçe gösterdiler. Ama ahflap atölyesi düz mant›kla kâr etme amac›yla kurulmam›flt›. Kampüs içerisindeki ahflap malzemelerin üretimi, tamiri ve bak›m›n› sa¤lamak için kurulan bir atölyeden bunu bekleyemezsiniz zaten. Ama okulun yeni yönetimi, birimlerin ne kadar kârl› çal›flt›¤›n› bizzat kontrol etti. Bu
Bilgi Üniversitesi Santral kampüsünde kurulan dayan›flma çad›r›nda soldan sa¤a: Tarih bölümü ö¤retim görevlisi Baflak Tu¤, sendika yüzünden iflini kaybeden ilk üçlü R›za Karaçeper, Bülent Karaçeper, Kadir Karabulak ve Tarih bölümü okutman› Ak›n Tek
hizmet biriminin ne kadar kârl› oldu¤u, 2008 ve 2009’da kendi haz›rlad›klar› raporlarda gözüküyor. Kendi gerekçelerini kendileri yalanl›yorlar. Direnifle bafllad›ktan sonra bize ahlâks›z bir teklif yapt›lar, “bir firma kurun, bir senesi opsiyonlu iki senelik anlaflma yapal›m” dediler. Bizim daha bafltan reddetti¤imiz tafleron sistemini yine bizim yapmam›z› önerdiler. Eski yönetimde tafleron e¤ilimi yok muydu? Karaçeper: Baz› arkadafllar “eski yönetim çal›flanlar›na sahip ç›k›yordu” diyor ama, bizim durumumuz hiç parlak de¤ildi. Sömürü hâlâ devam ediyor. Bizim derdimiz zaten eski yönetim / yeni yö-
Tafleronlaflt›rma sadece vak›f üniversitelerinin sorunu de¤il. Bologna Süreci’yle birlikte özellefltirme uzun süre önce bafllam›fl durumda. Vak›f ve devlet üniversitelerinin önümüzdeki y›llarda sorunlar› ortak.
netim de¤il, olmamal› da. Ama eski yönetim zaman›nda gücümüzün fark›nda de¤ildik. Ak›n Tek (Türk Dili bölümünde okutman): 2008’den önce de iflten at›lmalar oldu. O dönemlerde sendika olsayd›, bunu kolayca yapamazlard›. ‹nsanlar üzüldü, a¤lad›, ama kimsenin karfl› koyacak gücü yoktu. Karaçeper: Sendikan›n yetki almas›na ramak kala bu bask›lar›n artmas› ve iflten ç›karmalar›n yaflanmas› manidar. Yönetim “biz çal›flanlar›n haklar›na sayg›l›y›z” diyor, ama amirler, müdürler bu bask›y› do¤rudan yap›yor. Ben hiç bask›ya u¤ramad›m. Ama zaten örgütlü birisi olarak biliniyorum. “Nas›lsa bu adamda bask› ifle yaramaz” demifllerdir. Kadir abi idarî koordinatör yard›mc›s›yd›. Sendikal› olduktan sonra ordan oraya derken, ahflap atölyesi sorumlusu oldu en sonunda. O atölye de zaten kapat›lacakt›, Kadir abiyi atmak için böyle bir politika yürüttüler. Odalara çekilen arkadafllar›m›z var: “Sendika bir hakt›r ama, ne gerek var flimdi sendikaya? Bunlar sizi kullan›yorlar. Hocalar bir flekilde kendini kurtar›r, siz kendinize bak›n. ‹htiyac›n›z varsa para verelim...” Bu bask› ifllerini genelde bölüm flefleri yap›yordu. Özellikle güvenlik, teknik ve temizlik birimindeki arkadafllar bask› görüyor. Bizim flefimiz Kadir abiydi, ben bask› görmedim, evet ama, dolayl› olarak bir bask› ve yal›tma vard›. Biz daha önce teknik bölüme ba¤l›yd›k, yaklafl›k üç ay önce idarî birime geçtik. ‹darî birimin amiri “Bülent, senin bu sendika konuflmalar›ndan rahats›zl›k duyuyorum” deyince di¤er arkadafllar da mesafeli durmaya bafllad› haliyle. Baflak Tu¤ (Tarih bölümü ö¤retim üyesi): Bir rotasyon bafllad›, kampüsler aras›nda insanlar›n görevleri de¤ifltirildi, yani insanlar›n belli bir yerde kalmas› engellendi. Örgütleme çal›flmas› yap›laca¤›ndan m› korkuluyor, do¤rudan çal›flanlar› korkutmak için mi yap›l›yor, bilmiyoruz ama, bir tedirginlik havas› yaratt›¤› kesin. Siz ne zaman bafllad›n›z Bilgi’de çal›flmaya? Daha önce bir sendikal deneyiminiz var m›yd›? Tu¤: Eylül 2009’da bafllad›m. 2002’de doktora yapmak için Amerika’ya gitmifltim. fians›ma, gitti¤im sene NewYork Üniversitesi’nde (NYU) araflt›rma görevlileri sendikalaflt›. 2000 dolar civar›nda maafllar, iyi çal›flma koflullar› vard›. Sendikadan önce 1000 dolar civar›nda olan maafllar›n 700 dolar› zaten kiraya gidiyormufl. Hiçbir sa¤l›k sigortas› olmadan, açl›k s›n›r›n›n alt›nda yafl›yorlarm›fl. NYU asistanlar› United Auto Workers sendikas›nda örgütlenmifllerdi. Gitti¤im gün sendikadan mektup geldi. 2005’e kadar ne maafl alaca¤›m›z, hangi flartlarda çal›flaca¤›m›z, çal›flma saatlerimiz, sa¤l›k sigortam›z›n kapsam›, “beraber çal›flt›¤›n›z ö¤retim görevlileri flunlar› flunlar› istedi¤inde yapmama hakk›n›z vard›r, flu durumlarda bizimle temas kurabilirsiniz” gibi bilgiler yaz›yordu mek-
13
Foto¤raf: Ertan Önsel
tupta. 2005’te toplu ifl sözleflmesinin süresi bitti. NYU ne yapt› etti, her türlü imkân›n› kullanarak sendikan›n tekrar yetki almas›n› engelledi. Çünkü NYU, ayn› Bilgi Üniversitesi gibi, özel üniversiteler içinde sendikalaflan ilk üniversite; peflinden Columbia, Harvard gibi üniversiteler de sendikalaflt›. New York’ta sendikan›n bitmesiyle bir anda maafllar düfltü, sa¤l›k sigortas›n›n kapsam› daralt›ld›, kay›plar çok net görüldü. Araflt›rma görevlileri, t›pk› buradaki özel üniversitelerde oldu¤u gibi, burslu ö¤renci statüsüne indirildi. Haliyle NYU’da sendikan›n bitmesi di¤er üniversite yönetimlerinin de ifline yarad›. Bilgi’de akademik kadroda örgütlenme nas›l bafllad›? Tu¤: 2009’da bafllad›¤›mda az da olsa sendika laf› ediliyordu. E¤itim-Sen’li arkadafllarla nas›l yap›l›r diye konufluyorduk. Derken tafleronlaflt›rma kampanyas› bafllad›. Destek ekibiyle bu yönde pazarl›klar yap›l›nca, tafleronlaflt›rma karfl›t› imza kampanyas› düzenlendi. ‹mzalar daha yönetime gönderilmeden dolayl› yollarla bir cevap geldi, “göndermeyin, biz zaten yapmayacakt›k” dendi. Bu sadece vak›f üniversitelerinin sorunu de¤il. E¤itim-Sen’den ö¤rendi¤im kadar›yla, Bologna Süreci’yle (Avrupa düzeyinde üniversite uyum program›) birlikte özellefltirme uzun süre önce bafllam›fl durumda. Bir bak›ma vak›f ve devlet üniversitelerinin önümüzdeki y›llarda sorunlar› ortak ve bu sorun özellefltirme, tafleronlaflt›rma. ‹flveren aç›s›ndan bu örgütlenmenin korkutucu taraf› da bu asl›nda. Sosyal-‹fl, bu iflin önünü kesmek için E¤itim-Sen’le birlikte hareket etmeli. Bu, Türkiye’de de bafllat›lan Bologna Süreci’ni sekteye u¤ratabilir. Bu sürecin emareleri Bilgi’de ilk nas›l
14
görüldü? Tu¤: Bütçe hesaplar› yap›lmaya baflland›. Kütüphane, ö¤retim üyelerinin konferanslar› gibi olmazsa olmaz akademik faaliyetler masraf olarak gösterildi, bütçeden k›s›ld›. Temel ve Sosyal Bilimlerden Matematik, Tarih, Sosyoloji, Türkçe, ‹ngilizce, Karfl›laflt›rmal› Edebiyat gibi olmazsa olmaz bölümlerin kâr etmiyor diye küçültülmesi ya da içeriklerinin de¤ifltirilmesi gündeme geliyor. E¤itime akademik bir kriterle de¤il, malî verimlilik kriterleriyle bak›lmaya baflland›. Bu bölümler, “fazla teorik” ya da “fazla bilimsel” olmakla suçlanmaya bafllad›lar. Buralardan, akademik özgürlü¤ün ve akademik mücadelenin sendikas›z olamayaca¤› noktas›na geldik. Ama tabii baz› akademisyenlerden olaya hâlâ “entelektüel emek, emek de¤ildir” tonunda yaklaflanlar da var. Tek: Tuhaf fleylerden birisi de, özellikle annesi, babas›, yak›nlar› daha önce sendikal mücadele içinde olan arkadaflla-
Bilgi Üniversitesi çal›flanlar› ve destekçileri, iflten at›lmalar› protesto etmek için 8 May›s’ta Taksim’den Galatasaray’a yürüdü. Santral kampüsündeki dayan›flma çad›r›nda her hafta düzenlenen seminer ve tart›flma programlar› devam ediyor. Yaz boyunca çal›flanlara ve çocuklar›na yönelik kurslar ve dayan›flma e¤lenceleri de düzenlenecek. Ayr›nt›lar ve takip için: www.bilgicalisanlari.com...
E¤itime akademik bir kriterle de¤il, malî bir kriterle bakmaya bafllad›lar. Akademik mücadelenin sendikas›z olamayaca¤› noktas›na geldik. Ama aram›zda olaya hâlâ “entelektüel emek, emek de¤ildir” tonunda yaklaflan arkadafllar›m›z var. r›n sendikaya çok daha geç girmeleri. Aileleri “aman durun, bir bak›n ne oluyor?” diyor hemen. Çok yak›n arkadafllar›m›n annesinin babas›n›n sendika avukat› oldu¤unu bu süreçte ö¤rendim. Birisinin sendika avukat› olan babas›n› çocuklu¤u boyunca hiç göremedi¤ini ö¤rendim. Bir de, çok büyük bir sermayeye karfl› duruldu¤u ve toplu sözleflme sürecine hiç eriflilemeyece¤i için uzak durdu¤unu söyleyenler var. Macerac› bir ifl gibi görüyorlar. Hak arama mücadelesi Türiye’de hep
macerac› bulunur, e¤itim sistemi de bu alg›y› pekifltiriyor galiba, öyle mi? Tek: Benim annem babam da öyleydi. Almanya’da iflçilik yapm›fl insanlard›. Sistem insanlar› çok kapsaml› bir flekilde kuflatm›fl durumda. Ama biraz d›flar› ç›k›l›p bak›l›nca asl›nda öyle olmad›¤›n› görüyorsunuz. Geri duranlar›n bir k›sm›n›n temel gerekçesi, ev taksidine girmifl olmas›. Eflimle birlikte oturup konufltuk, kendi çocu¤umuzun gözünde “her koyun kendi baca¤›ndan as›l›r” laf›n›n örne¤i olmayal›m dedik. Daha önce hiçbir sendikal deneyimim yoktu. Sadece ö¤renci birli¤inde yönetimde söz hakk›m›z olsun diye u¤raflm›flt›k. Tu¤: Eylül ay›nda burada ifle bafllayana kadar buradaki problemlerden haberdar de¤ildim. Eski yönetimde ‹ngilizcecilerin tafleronlaflt›r›lmas› gibi bir süreç yaflanm›fl. Örgütlü olman›n kendisi, birbirimiz hakk›nda bilgi sahibi olmam›z› kolaylaflt›r›yor. Kendi küçük birimimizdeki ufak sorunlar›n asl›nda ne kadar yap›sal sorunlar oldu¤unu görüyoruz. Bütün okuldaki de¤iflimin bir parças› oluyoruz asl›nda. Bu bilinçlenmenin kendisi de çok anlaml›. O küçük, güzel dünyan›zdan ç›k›yorsunuz bu sayede. Bilgi’deki sendikal›lar›n ifl güvencesi d›fl›nda temel talepleri ne, nas›l bir üniversite ve çal›flma ortam› arzu ediliyor? Tek: Akademik ve destek kadrolardan, sendika yetkililerinden oluflan bir komisyon kuruldu. Yurtd›fl›ndaki üniversitelerdeki toplu sözleflmeler inceleniyor. Bizim yap›m›za benzer çal›flma koflullar› olan Hava-‹fl var mesela, pilotundan kontrol ve tamir ekibine, memuruna, herkesi örgütlüyor. Tu¤: Maafl ve mesainin ötesinde, görev tan›m›n›n iyi yap›lmas›, iliflkilerin düzenlenmesi, akademik özgürlü¤ün sa¤-
Hukuk, ‹ktisat gibi baz› bölümlerde, baz› destek birimlerde üye say›m›z az. Hukuk fakültesinde 52’de 18 üyeyi baflka nas›l aç›klayabiliriz? Gerçi örgütlenme her durumda afla¤›dan yukar›ya olmal›, yukar›y› da afla¤›lar belirlemeli. Bir flekilde taban›n örgütlenerek söz, yetki ve karar› almas›, ifl modelini kendi oluflturmas› önemli. Ama okumufl,
Gitti¤imde New York Üniversitesi’nde 2000 dolar civar›nda asistan maafllar›, iyi çal›flma koflullar› vard›. Sendikadan önce 1000 dolar civar›nda olan maafllar›n 700 dolar› zaten kiraya gidiyormufl. Sigortas›s›z, açl›k s›n›r›n›n alt›nda yafl›yorlarm›fl. mürekkep yalam›fl insanlar da bu tür olaylarda çok farkl› davranm›yor. Tek: O bahsetti¤in 18 kifli de asl›nda çok önemli ama. Di¤erlerinin yolunu da onlar aç›yor. Karaçeper: ‹lginçtir, bölüm baflkanlar›n›n sekreterlerini daha hiç üye yapamad›k. Teknik servisin müdürü de sendikal› olmad›¤› için çok s›n›rl› say›da üyemiz var. Bir tarafta a¤a var, bir tarafta maraba. A¤a ne derse maraba da onu yap›yor. ‹flin asl› bu. Elefltirilerden biri, “niye D‹SK’e üye oldunuz? Oras› ko-
SEND‹KALI Ö⁄RET‹M ÜYELER‹NDEN CHRIS STEPHENSON
Asimetrik iliflkiler Ne zamand›r Bilgi Üniversitesi’nde çal›fl›yorsunuz, neden sendikal› oldunuz? Chris Stephenson (Bilgisayar Bilimleri bölüm baflkan›): 1991’de Türkiye’ye geldim, ‘99’dan beri Bilgi’deyim. Bir yerde iflveren varsa, asimetrik bir iliflki vard›r. Bu iliflkinin daha simetrik, daha demokratik olmas› için çal›flanlar›n bir araya gelmesi lâz›m, bu son derece do¤al bir durum. Daha önce de düflünmüfltük sendikal› olmay›, ama kimse bir ad›m atmam›flt›. Bu ifl biraz cesaret ister. Kimse kendini tehdit alt›nda hissetmezse de ad›m atmak zor olur. 2008’de Haz›rl›k bölümünde kitlesel at›lmalar olmufltu, hepimiz çok üzülmüfltük. Ama bir ad›m atmad›k. Bilgi’nin Laureate’a (dünyan›n en büyük ticarî üniversite a¤lar›ndan biri) ba¤lanmas› ne kadar cepheden bir sald›r›, tart›fl›labilir. Ama destek personelin tafleronlaflt›r›lmas›, cepheden bir sald›r›. ‹lk ad›m›m›z, tafleronlaflt›rmaya karfl› bir imza kampanyas› oldu, akademisyenlerin üçte ikisi imza verdi. Destek personeli kar›flt›rmamam›z›n sebebi, onlar› saymad›¤›m›z için de¤il, arkadafllar› tehlikeli bir duruma sokmamak içindi. Yönetim bu kampanyadan sonra yar›m yamalak geri ad›m att› ama, “kesinlikle yapmayaca¤›z” demediler, hâlâ bir tereddüt vard›. Bir sonraki do¤al ad›m sendikayd›. Bu süreç imza kampanyas› kadar kolay olmam›flt›r herhalde... Bask› ve korku vard› elbette, ama yine de ifller biraz de¤iflti. ‘90’lar›n bafl›nda sendikal› oldu¤umuz için dayak bile yiyebilirdik. Sonuçta seçilmemifl bir parlamentonun oluflturdu¤u ifl yasas›yla u¤rafl›yoruz. ‹ngiltere’de üniversitelerin durumu nas›l? Akademisyenler ve idarecilerle destek personelin ayr› sendikalar› var, ama afla¤› yukar› bütün üniversite çal›flanlar› sendikal›. ‹ngiltere’de pek özel üniversite yok, ama art›k devlet üniversitelerinin de daha ticarî boyuta geçti¤i bir dönemdeyiz. Middle-
sex Üniversitesi’nin çok meflhur felsefe bölümü, kâr etmiyor diye kapat›l›yor. Karar› protesto eden hocalar, üniversite iflgaline kat›ld›klar› için at›ld›. Ö¤rencileri üniversiteden uzaklaflt›r›yorlar. Bütün bunlara karfl› genifl kat›l›ml› kampanyalar düzenleniyor. Türkiye’de özellikle beyaz yakal›lar›n kafas› sendika konusunda hayli kar›fl›k. Sizce sendikan›n çal›flanlara, topluma faydas› ne? ‹flçiyle iflveren aras›nda hiçbir zaman tam simetrik veya demokratik bir iliflki olamaz. Ekonomik olarak çok büyükler, arkalar›nda devlet, polis, mahkemeler var. Her fley onlar›n lehine, ama sendikayla dengeyi bir nebze kendi lehimize çevirebiliriz. Sendika sayesinde maafllar, izinler artar, ama en az bunlar kadar önemli bir fley daha var: ‹flyerindeki iliflkiler daha uygar olur. Bilgi’de sendikal› olan arkadafllar sadece zamlarla, sosyal haklarla u¤raflm›yorlar, art›k pasif olmad›klar› kesin. Çal›flt›klar› üniversitenin nas›l bir üniversite olmas› gerekti¤ini de konuflur hale geldiler. “Nas›l bir üniversite istiyoruz, üniversite ne ifl yapar” sorular›na dayan›flma çad›r›nda bafllad›¤›m›z derslerle cevap ar›yoruz. Bu bile bafll› bafl›na iyi bir fley. Akademisyenler ve idareciler iflçi kadrosunda gösterildi¤i için hocas›ndan temizlik görevlisine hepiniz ayn› sendikada örgütleniyorsunuz. Türkiye’de pek karfl›laflt›¤›m›z bir sendikac›l›k modeli de¤il... Bu, Türkiye sermaye s›n›f› için önemli bir kaza. Bu ifl kanunu yüzünden bizi ayn› sendikaya zorlad›lar. Ve bence çok iyi oldu. Bu birli¤i asl›nda bize dayatt›lar. Bütün iflgücünün birleflmesi çok
münistlerin yeri”. Sanki Türk-‹fl’e ba¤l› bir sendika gelse üye olacak da, D‹SK’e ba¤l› oldu¤u için olmuyor. Ya da Türk‹fl’e ba¤l› olunca yönetim sorun ç›karmayacak da, D‹SK’e ba¤l› oldu¤u için sorun ç›kar›yor. Sizin Sosyal-‹fl’i seçmenizin nedeni neydi? Karaçeper: Tez-Koop-‹fl’le ilgili daha önceden kula¤›m›za gelen birtak›m dedikodular en baflta so¤uttu zaten beni. Herkesin farkl› bir gerekçesi vard›r, ama benim için D‹SK’te bir dolu arkadafl›m›n olmas› da önemli bir faktördü. Tek: Benim için as›l belirleyici olan, Sosyal-‹fl’in tüzü¤üne uygun olarak Bilgi Üniversite’sinin bir flube gibi olacak olmas›yd›. Tu¤: Daha bafllang›çta “Bilgi biziz, sendika biziz ve bu sendikay› biz oluflturaca¤›z”, “buradan ç›kan ihtiyaçlardan yola ç›karak bir sendika oluflturaca¤›z” diye düflünüyorduk, bu hassasiyeti karfl›layacak bir sendika aray›fl›ndayd›k. Gücümüzün ve etkimizin ne kadar fark›nday›z, bazen emin olam›yoruz. Bu örgütlenme modeli asl›nda Türkiye’deki sendikal mücadelenin önünü açabilir.
Söylefli: Ender Ergün - Merve Erol
lanmas› bizim esas taleplerimiz olabilir. Yard›mc› doçentle asistan ifl iliflkisi kapsam›nda farkl›l›klar var, asistanlar›n korunabilmesi için görev tan›m›n›n, hiyerarfli içindeki düzenlemenin yap›lmas› gerekiyor. Sözleflme komisyonumuz birimlerden olufluyor, ama bu birimlerin de kendi içlerinde baflka birimler var. Mesela akademi-sendika diye bir grup kurduk, içinde farkl› statülerde sendikal› akademisyenler var. Ayr›ca bu grubun içinde ö¤retim üyelerinin ayr›, okutmanlar›n ayr›, asistanlar›n ayr› gruplar› var. Bu sürece girildikten sonra toplu sözleflme olmasa bile baz› ortak sorunlar›m›z› konuflmaya bafllayabiliriz ve böylece zaten çözüm yolunda ad›m atm›fl oluruz. Sendikaya üye olanlar›n say›s› nas›l ço¤ald›, örgütlenmede nas›l sorunlar yaflad›n›z? Karaçeper: Üniversiteli de olsa, Türkiye toplumu feodal bir toplum. fiükürcüyüz ve itaat bizim damarlar›m›zda var. Bir birimin flefi, baflkan› üye olmuflsa, o birimin neredeyse tamam› üye oluyor. Amiriniz, müdürünüz üye olmam›flsa, siz de olmuyorsunuz. Maalesef bölüm baflkanlar›, flefleri üye olmad›¤› için
önemli. Temizlikçi profesörsüz, profesör de temizlikçi olmadan hareket edemiyor. Daha önce sadece “merhaba, nas›ls›n›z?” dedi¤im insanlar› art›k çok daha yak›ndan tan›yorum. O kadar uzak olmad›¤›m›z› görmeye bafll›yoruz. Çünkü herkesin ortak derdi e¤itim. Kap›n›z›n önünü silen kiflinin iki çocu¤unu üniversitede okutmak için çal›flt›¤›n› görüyorsunuz. Türkiye’de insanlar çocuklar›n›n e¤itimi için her türlü fedakârl›¤› yap›yorlar. Bir de sendikay› üniversiteye, akademisyenlere yak›flt›rmayanlar var... Nerden ç›k›yor bu, anlam›yorum. Maafl›n için çal›fl›yorsan, iflçisindir. Kendini iflçi olarak görmeyen hoca hayal dünyas›ndad›r. Belki daha fazla sorumlu¤un vard›r, bölüm baflkan›s›nd›r falan ama, sonuçta iflten at›labilen bir çal›flans›nd›r. Bafl›m›za daha yeni geldi. Mart ay›nda Nevin Atefl rektöre hakaret etti¤i gerekçesiyle tazminats›z iflten at›ld›. Bir yandan da, sendikalar›n güç kaybetti¤i bir dönemde sendikal› oluyorsunuz... Sendikalar› sürükleyen iflkollar› art›k yok. ‹ngiltere’de madenlerde 500 bin kifli çal›fl›yordu, flimdi maden oca¤› yok. Hayat›m›za yeni iflkollar› giriyor, örne¤in “call center”lar. Korkunç çal›flma koflullar›, düflük ücretler... Her zamankinden daha fazla sendikaya ihtiyac›m›z var. Yoksulla zengin aras›ndaki uçurum her geçen gün art›yor.
Chris Stephenson
15
ZEYT‹NBURNU DER‹ ‹fiÇ‹LER‹N‹N HUKUK MÜCADELES‹
Merdivenalt›n›n isyan celbi Orada iflçiler kot kumlar, deri ceket yaparlar. Her parça ci¤erlerinden, böbreklerinden biraz daha götürür. Ço¤u zaman susarlar. Ama bazen de ses verirler, flikâyet ederler, Zeytinburnu’nda haklar›n› alabilmek için iflverenlerine dava açan deri iflçileri gibi. Bu davalar o kadar artmaya ve ses getirmeye bafllad› ki, Türkiye ‹hracatç›lar Meclisi’nin Çal›flma Bakan› Ömer Dinçer’le düzenledi¤i Geniflletilmifl Baflkanlar Kurulu Toplant›s›’nda deri iflverenleri bu davalar› açan avukatlar› bakana flikâyet ettiler. Dava açan ve dava açman›n efli¤ine gelmifl iflçilere ve bu davalar› yürüten avukatlardan Kaptan Y›lmaz’a sorarsan›z, kaz›n aya¤› öyle de¤il. Davalar› sürdü¤ü için ismi bizde mahfuz iflçiler, ak›l almaz ihlalleri ve sa¤l›ks›z çal›flma koflullar›n› anlat›yor... ‹flverenlerin gazetelere yans›yan ifadelerine göre, avukatlar sizin gitti¤iniz kahvehanelere gelerek sizi dava açma yönünde k›flk›rt›yormufl... Ahmet: Öyle bir fley kesinlikle yok. Avukatlar bizim çal›flma flartlar›m›z› bilmezdi ki. Biz kendimiz gittik avukatlara. Haklar›m›z elimizden al›nd›¤› için mahkemeye kofltuk. Eskiden, “iki sene mahkemeyle mi u¤raflaca¤›m?” diyorduk. Ama ö¤rendik ki, iflin asl› öyle de¤il. Biz de gidip hakk›m›z› mahkemede aramaya bafllad›k. Biraz da kulaktan kula¤a yay›ld› bu durum. Zeytinburnu’ndaki iflçiler aras›nda mahkemeye baflvuran çok mu? Ahmet: ‹flten ç›kar›lan iflçilerin afla¤› yukar› tamam› dava açt›. Patronlar kârlar›ndan vazgeçmemek için iflçiden k›s›yorlar; k›smak az bir kelime, çal›yorlar. O yüzden arkadafllar›m›za yol gösteriyoruz. Paras› olmayana icab›nda para bile veriyorum. Siz ne zaman ve neden mahkemeye baflvurdunuz? Ahmet: 2003’te bir deri firmas›ndan haks›z yere ç›kar›ld›m. Bana iki haftal›k, yani ifl bulana kadar geçindirecek bir mebla¤ verirler diye bekliyordum. Ama 300 lira vermek yerine, daha önce de¤ifltirdi¤imiz bir parçan›n paras›n› ve yevmiyemi kesip 12 lira verdi patron. Sinirimden neredeyse adam› bo¤azlayacakt›m. Ç›kt›m, ama içimde bir ukde kald›. Sonra bir büyü¤ümüzle tan›flt›k. “Niye
16
mahkemeye vermiyorsunuz?” dedi. Gittim, avukata dan›flt›m. Hakikaten de bir sürü hakk›m›z varm›fl. Dava bitti. Anlaflmayla 9 bin lira ald›m. Dava aç›nca iflverenin tepkisi ne oldu? Ahmet: Patron beni arad› ve üstü kapal› tehdit etti. “Benim arkam kuvvetli. Savc› tan›d›¤›m var. Senin için iyi olmaz” gibi fleyler söyledi. Ben de “tan›d›¤›n›z kim olursa olsun, ölümden öte yol yok” dedim. Mesela, kuzenim dava aç›nca ona flu an daval› oldu¤u iflyerinde iftira at›ld›. Davay› kaybetsin diye dendi ki, “burada biriyle iliflkisi vard›, o iliflki yüzünden ifli b›rakt›”. Kendisi evlidir. Ama böyle bir
Zeytinburnu’nda dericilerin yüzde 90’› bodrumda çal›fl›yor. Ben alt› sene, bodrumun da bodrumunda, s›¤›nak denen yerde çal›flt›m. Havaland›rma yok, pencere yok, rutubet diz boyu, içerisi çöp, toz, ilaç kokusu dolu. fley olmad›¤› flahitlerle kan›tland›. Mehmet: Bir arkadafl›m›z› iflyerinde tehdit ettiler. “Senin bacaklar›n› k›rar›z, sen kim oluyorsun ki bizi mahkemeye veriyorsun” dediler. Bize “sizi h›rs›zl›ktan mahkemeye verece¤iz” dediler. ‹flverenler davalar› çal›flma bakan›na flikâyet etmiflti; onun d›fl›nda organize bir tepki geldi mi? Ahmet: Davalar›n önünü kesmeye çal›fl›yorlar. Ben sezonda iki ay sigortal› oluyorum. Patron “seni sigortadan düflüyorum, üç-dört ayl›k hakk›n 300-400 mil-
yon” dedi. Sonra imza att›rd›. Böylece davan›n önüne geçmifl oluyor. ‹flçileri imza att›rmadan göndermiyorlar. ‹flçi imza atmaya mecbur kal›yor. fiu an mesela, söylemesi ay›p, cebimdeki 40-45 liradan baflka param yok. Yar›n patron “seni iflten ç›kar›yorum” dese, verece¤i 300-400 liraya muhtac›m. O paray› da almazsam, ifl bulana kadar geçinemem. Belki hakk›m daha fazla, ama mecburen 500 liraya imza at›yorum. Siz mahkemeye gittiniz mi? Mehmet: Üç buçuk sene çal›flt›¤›m firmadan geçen sene ç›kart›ld›m. ‹ki sene sigortam yoktu. Bize imza att›rd›lar; “sizi yeniden ifle alaca¤›z” dediler. Biz de “tamam, bizi 15 gün sonra ça¤›racaksan›z imza atal›m” dedik. Adam söz verdi, ama o günden sonra hiç aramad›. En az befl-alt› defa iflyerine gittim. Sonra, yerimize baflkalar›n› ald›klar›n› gördük. fiimdi ben ne yapmal›y›m? “Sizi mahkemeye verece¤im” dedim. Bunlar tutufltular. Ama ben gene vermedim. Neden? Mehmet: 300 liram olsun, ben de mahkemeye verece¤im, param yok diye veremiyorum. Pazar paras› bulamam diye korkuyorum. Atölyelerdeki çal›flma koflullar› nas›l? Ahmet: Ben bu ifle bir akrabam›n vas›tas›yla, 1989’da ç›rak olarak bafllad›m. 1998’e kadar, bizim ne sigorta problemimiz ne de alacak meselemiz vard›. ‹yi para kazan›yorduk. Ama hep sa¤l›ks›z ortamlarda çal›flt›k. Zeytinburnu’nda dericilerin yüzde 90’› bodrumda çal›fl›yor. Ben alt› sene, bodrumun da bodrumunda, s›¤›nak denen yerde çal›flt›m. Zeytinburnu’nda Potal› ‹flhan›’na gidin, arkadafllar s›¤›nakta çal›fl›yor kiras› ucuz diye. Bir kere, oraya çal›flma ruhsat› verilmesi yanl›fl: Havaland›rma yok, pencere yok, rutubet diz boyu, içerisi çöp, toz, ilaç kokusu dolu. Ben bugüne kadar hep bodrumda çal›flt›m. ‹llâ ki ya bir solunum rahats›zl›¤› geçirirsin ya böbreklerinden rahats›z olursun. Ben hep rutubetli yerlerde çal›flt›¤›m için böbreklerimden hastay›m. Günlük çal›flma süreleri nas›l? Ahmet: Yo¤un bir sezonda 15-16 saat. Sabah 8’de bafllars›n, gece 12’ye, 1’e kadar. Hüseyin: Sabah 8 buçukta iflbafl› yap›yoruz, sabaha karfl› 4’te ç›k›yoruz. Dört ay boyunca bu flekilde çal›fl›yoruz. Ahmet: Sezonda çal›flmazsak, sezon d›fl›nda aç kald›k demektir. Sezonda çal›fl›p borçlar›m›z› ödüyoruz. Sezon bitince tekrar borçlan›yorsun. Mecburen böyle bir döngü devam ediyor. Mehmet: Bizim bir çal›flma standard›m›z yok. Patron “gel çal›fl” dedi¤i zaman çal›fl›yoruz. Hatta flöyle de oluyor: 7’ye kadar bir yerde çal›fl›yoruz, birisi telefon ediyor, “verecek iflim var” diyor, gidip orada da çal›fl›yoruz saat 12’ye, 1’e kadar. Sabah esas ifle gidiyoruz. Genelde sigorta yap›l›yor mu? Mehmet: Zeytinburnu’nda 100 bin kifli çal›fl›yordur. ‹ddia ediyorum, en fazla 10 bini sigortal›d›r. Mesela, bildi¤im bir yer var, 14 makine çal›fl›yor, makine bafl› iki
AVUKAT KAPTAN YILMAZ
Kara bir düzen Bu davalar size nas›l geldi? Kaptan Y›lmaz: Birkaç müvekkilimizin dava dosyalar›n› kazan›nca, di¤er arkadafllar›n› da yönlendirdiler. ‹flverenler iflçilerin kendi ak›llar›n›n haklar›n› aramaya yetmeyece¤i, mutlaka birilerinin onlar› ayartt›¤› varsay›m›yla hareket ediyor. Oysa bana gelen iflçilerin yüzde 80-90’› elinde sigorta dökümüyle, hukukî yard›m almas› gerekti¤inin bilinciyle geliyor. ‹flverenlerin kahvelerde dolafl›p iflçileri dava açmaya zorlad›¤›m›z› iddia etti¤ini duydum. B›rak›n kahvede görüflmeyi, kendi büromuzun d›fl›nda görüflmeyi bile biz etik bulmuyoruz. Davalara konu olan temel problemler neler? Önce çal›flma saatleriyle ilgili sorunlar geliyor. Hafta sonu ve resmî tatillerde çal›flmak zorunda b›rak›lmak, iflten ayr›l›rken ya da ç›kar›l›rken tazminat ödenmemesi gibi birçok ihtilaf var. Devasa büyüklükte firmalar bile çal›flanlar›n›n önemli bir k›sm›n› sigortas›z çal›flt›r›yor, yasal zorunluluk olan belgeler düzenlenmiyor. Bir kara düzen söz konusu. Bu arada, piyasan›n daralmas› sonucu parça bafl› ücretlerin düfltü¤ünü, iflverenlerin iflçileri ücretsiz izne ç›kard›¤›n› gözlemliyoruz. Yo¤un dönemlerde çal›flma saatleri sabah 8, akflam en az 10 oluyor; bu süre gece 2’ye, hatta daha ileri saatlere kadar uzayabiliyor. Ama çal›flanlara ödenen ücret sabit
kal›yor. Y›ll›k ücretli izin kulland›ran iflletme son derece az. Sektörde sigortas›z iflçi çal›flt›rma oran› çok yüksek. ‹flveren “iflçi, sigortas›z çal›flmaya raz› oldu” diyerek kendini savunuyor. Ama yasa böyle bir hakk› iflverene vermiyor, çal›flan›n r›zas›yla bile kimseyi sigortas›z çal›flt›ramazs›n›z. Ücretler konusunda flikâyetler var m›? Maafl alaca¤› için baflvuran çok az say›da iflçi var. Maafl ödemeleri yap›l›yor, ama fazla mesai ücreti yok, sosyal haklar yok, ikramiye yok, servis yok. Zeytinburnu’nda bu sektörde kaç iflçi var? Bunu resmî kurumlardan tespit etmeniz mümkün de¤il, çünkü kaçak çal›flan iflçi say›s› çok fazla. Vergi kayd› olmayan, bodrumlarda fason üretim a¤›rl›kl› çal›flan iflletmeler çok artt›. ‹fl davalar› ve ekonomik daralma sebebiyle birçok firma üretimi fason atölyelerine kayd›rarak iflçi yüklerini s›f›ra indirdi. Sektörde ciddi bir denetleme yok. Bir gün bile sigortas› yap›lmaks›z›n tam on y›l çal›flt›r›lm›fl bir iflçinin tazminat ve sigorta davas›na bakt›m mesela. On y›lda bu kifli hastalanm›flt›r, efli, çocu¤u hastalanm›flt›r, sigortas›z çal›flt›¤›n› anlam›flt›r. Ama iflini kaybetme endiflesiyle çal›flmaya devam etmifltir. ‹flverenlerin dava açan iflçileri kara listeye ald›¤›, sektörde çal›flt›rmad›¤› söyleniyor… Evet, kara liste oluflturduklar›n› biliyorum. Bir dernek kurmufllar, her iflveren kendisine dava açan iflçinin ismini bu derne¤e bildiriyor. Müvekkillerim ifl baflvurusu yapt›klar›nda, “daha önce iflverene karfl› dava açm›fls›n›z” denerek geri çevrildiklerini söylüyorlar.
bulmas›n diye durmadan adres de¤ifltiriyorlar, “befl sene kaçay›m da belki borcum affedilir” diye düflünüyorlar. Ço¤unun kar›s›, çocuklar› çal›flmak zorunda kal›yor. Her ay 500 lira kira ödüyorsun. Bir kere 500 lira olmas› lâz›m ki kira ödensin. ‹nan›n, Zeytinburnu taraf›nda flans oyunlar›n› zengin edenler dericilerdir. Biraz para kazan›r›m da borçlar›m› kapat›r›m, kiram› öderim diye bundan medet umuyor insanlar.
Ac› fleyler yafl›yoruz. Müfettifller ön kap›dan giriyor. ‹flveren hemen afla¤›ya geliyor, diyor ki “boflalt›n atölyeyi”. Mecburen, makineden kalk›p hayvanlar gibi kaç›yoruz. Kendimi sigortal› biliyordum, ama müfettiflten kaç›yorum. Bizi bu noktaya getirip sonra da Çal›flma Bakanl›¤›’na flikâyet edenler, aynaya baks›nlar. Ücretler ne seviyede? Mehmet: fiu an sabit haftal›k vermifl olsalar, 200-250 lira aras› olur. Sezonda, parça bafl›na göre, ful gece 12’ye 1’e kadar çal›fl›rsak, haftal›k 600-700 lira alabiliyoruz. Ama bu da bir buçuk ay ya sürer ya sürmez. Hüseyin: ‹lk baflta çok gibi gözükebilir ama, bir haftada neredeyse bir ayl›k ifl yapar›z. Mehmet: Bu rakam çok de¤il. Bir buçuk ay boyunca, günde 16-17 saat çal›fl›yoruz. Makineciler bin liran›n alt›nda alm›yor. Biz sezon d›fl›nda 700-800 al›yoruz. Evi Zeytinburnu’nda olmayanlar bir de yol paras› veriyor. Akflamlar› yemek olarak gelen ne, biliyor musun?
Ekme¤in aras›nda kaflar, yan›nda, varsa iki litrelik kola. Bunun bile hesab›n› yap›yorlar. Eskiden 8’e kadar çal›fl›rken bile yemek yerdik; flimdi 9’a kadar yemeksiz çal›fl›yoruz. ‹flçilerin haklar›n› savunacak bir dernek, sendika yok mu? Ahmet: Yapmaya çal›flt›lar da, olmad›. Bizim insan›m›zda flöyle bir fley var, solcu diye etiketliyoruz bu çal›flmalar› yapanlar›. Halbuki, hak hepimizin hakk›, bunun sa¤c›s› solcusu yok. Komünist diyorlar, solcu diyorlar, kat›lm›yorlar. Mehmet: Güçlü birisi, söz sahibi birisi bu dernekleflmeyi yapabilse, bunun etraf›nda toparlanabiliriz. Ahmet: Çok eskiden Zeytinburnu’nda sendika varm›fl. Deri tabakhaneleri Kazl›çeflme’deyken orada da sendika varm›fl. fiimdi Tuzla’ya tafl›nd› tabakhaneler. Ama sendikan›n oraya girmesine imkân yok. Kapitalizm art›k öyle bir yerleflti ki Zeytinburnu’na, sendikan›n girmesine imkân yok. Mehmet: Bizim piyasa çok parçal›. Ahmet: Bir de, aram›zda birlik yok. Mehmet: Hem birlik yok hem de atölyelerimiz çok ufak. Befl-alt› makineli atölyeler bunlar, 15-20 iflçiyiz. Sendika on kifli için gelmez ki. Ahmet: Burada iflyerine ba¤l› olmadan bir sendika kurulsa, herkes gidip üye olur, ama bir atölyede kurmak çok zor. Mehmet: Bu davalar art›nca iflverenler bizi flikâyet etti¤ine göre, demek ki bizi dikkate al›yorlar. Bir de örgütlenebilsek, hakk›m›z› arayabilsek...
Söylefli: Selçuk Oktay
iflçi var, hiçbirinin sigortas› yok. Son çal›flt›¤›m yerde, hepimizin sigortas› vard›. On tane müfettifl geliyordu gündüz. Bizim sigortam›z var zaten, bize niye geliyorsun? Ama öbür tarafta 28 kiflinin sigortas› yok; bir tek müfettifl gitmiyor. Hatta bir arkadafl telefon ediyor, “ben bu adreste çal›fl›yorum, hiçbirimizin sigortas› yok, teftifl edin” diyor. Üç kere aram›fl, bir kifli bile gelmedi. Bu ne demek? Ahmet: Büyük firmalar›n ço¤u bütün iflçilerini boflaltt›. ‹flçinin sigortas› ya da di¤er haklar›yla u¤raflmak istemiyorlar. Atölyecilere makine ve deri veriyorlar. “Ben iflçiyle u¤raflmam. Sen sigortas›n› ister yap ister yapma” diyorlar. Büyük firma kendisini iflçiden s›y›r›yor. Sipariflini fason atölyesine veriyor. Uzun zamand›r bu böyle de¤il mi? Ahmet: Hay›r, yeni bafllad›. Atölyeciler de maliyet düflürmek için sigorta yapm›yor. Atölyeler teftifl edilmiyor mu? Ahmet: Müfettifller afla¤›ya inmez. Mehmet: Dedim ya, telefon edildi¤i halde gelmedi müfettifl. Ahmet: Gelen müfettifl yukar›da 100 dolar al›yor, gidiyor. Bunu gözünüzle gördünüz mü? Ahmet: Biz bodrumda çal›fl›yoruz, ama al›p gittiklerinin haberleri bize geliyor. Yukar›da çal›flan arkadafllar›m›z var. Mehmet: Çal›flt›¤›m›z yer Zeytinburnu Belediyesi’ne çok yak›n. Üç makinede sigortal› çal›fl›yor, yedi makinede sigortal› yok. Belediyeden atölyelere gelmek o kadar zor mu? Sadece biz de¤il, sahilde bir sürü derici var. Müfettifller veya belediye yetkilileri afla¤›ya inmeye kalkt›¤›nda ne oluyor? Ahmet: Ac› fleyler yafl›yoruz. Müfettifller ön kap›dan giriyor. ‹flverenler hemen afla¤›ya geliyor, diyorlar ki “boflalt›n atölyeyi”. Mecburen, makineden kalk›p hayvanlar gibi kaç›yoruz. Adam, e¤er dürüst bir müfettiflse tabii, iniyor afla¤›ya, sigortal› olan üç makineci görüyor... Sonra da “gittik, teftiflimizi yapt›k” diyorlar. Yine böyle bir gün müfettifller gelince, “ç›kmayaca¤›m, ben sigortal› de¤il miyim?” dedim. ‹flveren “ya abi ne olur ç›k!” demeye bafllad›. Sonra, “senin sigortan› yapt›m, ama emin de¤ilim olup olmad›¤›ndan” dedi. Bana üç ay önce sigortal› oldu¤umu söylemiflti. Me¤ersem, beni sigortal›y›m diye kand›r›yormufl. Durumumu düflünün. Kendimi sigortal› biliyordum, ama müfettiflten kaç›yorum. Bodrumun bodrumunda sakland›¤›m›z› bilirim. Bir arkadafl›m›z yine öyle bir durumda, müfettifller gelince sakland›¤› yerden ç›km›fl. Sigortas› yoktu. O gün onu tartaklad›lar sonra. Mahkemeye gitmesin diye de 2 bin dolar verdiler. O paray› ald›, gitti, yine de mahkemeye verdi. Onun mahkemesi devam ediyor. Sigortas›z ve tamamen patronun keyfine ba¤l› çal›flmak ev hayat›n›z› nas›l etkiliyor? Ahmet: Zeytinburnu’nda dericilerin yüzde 80’i evini geçindirmek için kredi çekmifltir. Araflt›r›n, hepsinin bankalara borcu var. Tan›d›¤›m yirmi-otuz kifli üç-dört ayr› bankaya borçlu. Bankalar
17
TOK‹ VE AKP BELED‹YELER‹ ‹FT‹HARLA SUNAR: AYAZMA - TEPEÜSTÜ’NDE B‹R YALAN TÜRKÜSÜ
Okyanusta rotam›z kay›pt›r Aral›k 2008'de, Express'te, Ayazma - Tepeüstü mahallesi halk›n›n mücadelesine yer vermifltik: Halkal› - Bezirgânbahçe TOK‹ konutlar›na borçland›r›larak sürülmüfller, akut bir “gettolaflma”ya maruz b›rak›lm›fllar ve spekülasyon yoluyla tekrar yerlerinden edilmeye bafllanm›fllard›. Asl›nda mahalle o tarihten çok önce y›k›lm›flt›, TOK‹'ce yok say›lan kirac›lar daha bafltan derin bir yoksullu¤a terk edilmiflti. fiimdi, Ayazma - Tepeüstü mahallesinin tarihinde geri gidiyoruz ve devletin tüm kurumlar›n›n el birli¤iyle bir avuç kirac›ya reva gördü¤ü fliddetin fleceresini döküyoruz. Mücadele berdevam... entsel dönüflümün, befl y›ld›zl› prestij projelerinin lokomotif ilçesi, TOK‹’nin gözbebe¤i Küçükçekmece, bugünlerde Ayazma - Tepeüstü kentsel dönüflümü sonucunda aç›kta kalan kirac› ailelerin protestolar›na sahne oluyor. Bezirganbahçe TOK‹ konutlar›na yerlefltirilen hak sahiplerinin art›k iyice görünür olan ekonomik, sosyal ve kültürel ma¤duriyetleri bir yana, iki seneye yak›n çad›r ve barakalarda yaflad›ktan sonra TOK‹ taraf›ndan hak sahiplikleri kabul edilen, ancak bu kez de ödeyemeyecekleri 10-15 bin TL’lik peflinatlar nedeniyle bu haklar›n›n anlam› kalmayan kirac› ailelerin yaflad›¤› ac›lar vicdanlar› sarsacak nitelikte. Kuruluflu ‘70’lerin sonuna dayanan Ayazma’n›n ancak 2008’de kamuoyunda tan›nmas› da, Ayazma’y› terketmeyerek hak sahipli¤i için çad›r ve barakalarda direnen bu 18 kadar kirac› aile sayesinde mümkün oldu.
K
Ayazma sakini kimdir? ‘70’lerin sonlar›ndan itibaren göç almaya bafllayan Ayazma’ya, ifl umuduyla önce Tokat, Giresun, Ordu ve Erzurum’dan gelenlere ‘90’lardan itibaren Do¤u ve Güneydo¤u’dan zorunlu göçle gelenler kat›ld›. Ekonomik nedenlere ba¤l› önceki dalgalardan farkl› olarak, bu ikinci dalga, devlet/korucu bask›s›, köy yakma/boflaltma, PKK gibi güvenlik sebepleriyle tetiklenmifl, çok k›sa bir süre içerisinde topluca ve haz›rl›ks›z yaflanan bir göçtü. Ailelerin kent yaflam› için gerekli iliflkileri kurma f›rsatlar›, yeterli birikimi elde etme flanslar› yoktu. Geride köyleri de kalmad›¤›ndan, di¤er gruplar›n aksine, memleketten gelen mal/g›da deste¤inden de yoksun yaflayacaklard›. ‘90’larda A¤r›, Mardin, Mufl, Bingöl, Siirt ve Kars’tan gelerek Ayazma’y› memleket edinen nüfus, böyle bir “köysüz köylü” göçünün sonucuydu. Ayazma’n›n seçilmesindeki birincil neden, ucuz bar›nma ve ifl ihtiyaçlar›n›n ayn› anda karfl›lanabilmesiydi. Bu yeni nüfusun büyük bir k›sm›, Ayazma’da gecekondular›n› yapacaklar› araziyi ilk kuflak gelenlerden sat›n ald›, bir k›sm› ise evlerini akraba-hemfleri bahçesine kurdu. ‹stanbul flartlar›nda çok ucuz kira olanaklar› bir baflka tercih nedeniydi. Çevredeki haz›r giyim ve trikotaj fabrikalar›na, inflaat flantiyelerine yak›n olmas› da Ayazma’y› cazip k›l›yordu. Konut inflaat› ve haz›r giyim-triko, etnik kökene dayal› y›¤›lmalar›n en net ortaya ç›kt›¤›, eflitsiz güç iliflkilerinin hâkim oldu¤u sektörler. Do¤u ve Güneydo¤u’dan gelenler bu sektörlerin en alt basamaklar›n›
18
Yak›n çevrede Ayazma flartlar›nda kiralayacak konut bulamayan 24 aile, gidenlerin geride b›rakt›¤› naylon, branda, muflamba ve tu¤lalar› kullanarak bar›naklar›n› yapt›. Mahalleden Bar›fl, iftiharla “mimar benim” diye anlat›yor... oluflturuyor. Sigortas›z çal›flt›klar› bu iflkollar›nda bile ekmek aslan›n a¤z›nda. Ald›klar› düflük ücret karfl›l›¤› günde 810 saat mesai yapmak zorundalar; sözleflme yok, haftal›k, bazen günlük çal›fl›l›yor. Ortalama bir Ayazma hanesine ayda en fazla 600 TL girer. Mahallelinin sa¤l›k güvencesi yok gibidir. Yeflil Kart, yüzde 10’unda bulunur. Yüzde 63’ünün sosyal güvencesi yoktur. Nüfusun yüzde 23’ü, hane reislerinin yüzde 28’i SSK’l›d›r. Yüzde 7’sinin nüfus cüzdan› yoktur. Yüzde 79.4’ü ilkokul, 12.7’si ortaokul, 7.4’ü lise ve 0.5’i üniversite mezunudur. Yeflil alanlar›, tepeleri ve genifl düzlükleriyle Ayazma, yeni gelenlerin köydeki yaflant›lar›n›n bir benzerini burada kurmalar›na olanak sa¤lad›. Bahçelerine meyve a¤açlar› diktiler, sebze yetifltirdiler, mahallelerinin ortak noktalar›na tand›r ocaklar› yaparak s›rayla haftal›k ekmeklerini piflirdiler, memleketlerinde yapt›klar› hayvanc›l›¤› burada da sürdürebildiler. Bakkalda veresiyenin iflledi¤i, kesmeflekerin taneyle sat›n al›nabildi¤i, gerekti¤inde arkadafllardan borç al›n›p borcun ertelendi¤i, kiralar›n ricayla ertelenebildi¤i, piyasa kurallar›ndan bir ölçüde azade sosyal dayan›flma a¤lar›, mahallelinin kentte tutunmas›n› kolaylaflt›rd›.
TOK‹ ve belediyenin soktu¤u nifak Ayazma’daki mal sahipleri gibi, kirac›lar›n yaflamlar› da zor, hatta kira giderleri nedeniyle daha da katmerliydi. Mahallelinin yüzde 25’i kirac›yd›. Kirac›lar›n yüzde 37’si, ‹stanbul için oldukça makûl say›labilecek 100-150 TL aras›nda kira ödüyordu. 50 TL’den az kira ödeyenler de (yüzde 21) vard›. Kentsel dönüflüm sürecinde belediye, mahalleliye yollad›¤› ilk notta, amaçlar›n›, mal sahibi / kirac› ay›rmaks›z›n “bölgede yaflayan vatandafllar› ma¤dur etmeden sa¤l›kl› yaflam koflullar›na kavuflturmak’’ olarak aç›klad›. Büyükflehir Belediyesi, TOK‹ ve Küçükçekmece Belediyesi logolu ve Belediye Baflkan› Aziz Yeniay imzal› k⤛tlarda “gecekondu sahibinden kirac›s›na kadar herkes için ayr› ayr› çözüm geliyor’’ sözü verildi. Daha sonra bu sözler tamamen unutuldu, kirac› aileler hak sahibi say›lmad›. 2005 y›l›nda mahallelinin ilk ve son toplu protestosunda Yeniay, kirac›lara, “önce gecekondu sahipleriyle anlaflaca¤›z, sonra s›ra sizlere gelecek” demiflti. ‹lk baflta inanamasalar da, kendilerinden evraklar istendikçe olumlu düflünen kirac› aileler, ev sahiplerine belediyeden gelen “evlerinizi bofl teslim edin, yoksa gecikme cezas› ödersiniz” tebligatlar›yla ac› gerçe¤in ay›rd›na vard›lar. Senelerdir birlikte yaflam›fl, ev sahibi / kirac› iliflkilerinden öte dostluklar kurmufl aileler ile akrabalar›na ev kiralayanlar böylece belediye eliyle karfl› karfl›ya getirildi. Bir kirac› durumu flöyle özetliyordu: “Çok tart›flmalar ya-
fland›. ‘Ben senin yüzünden 1 milyar ceza vermek istemiyorum, evi boflalt, eflyalar›n› ç›kart, belediye y›kacak’ dedi öz amcam. Evini kendi y›kanlar bile oldu...”
Gecekondudan barakaya Mahallenin kademe kademe y›k›larak fiubat 2007'de tamamen boflalt›lmas›ndan sonra, yak›n çevrede Ayazma flartlar›nda kiralayacak konut bulamayan 24 kirac› aile, Bezirganbahçe’ye gidenlerin geride b›rakt›¤› naylon, branda, muflamba ve tu¤lalar› kullanarak bar›naklar›n› yapt›lar. Mahalleden Bar›fl, iftiharla “mimar benim” diye anlat›yor: “Yukar›da y›k›mlar bafllay›nca ilk Selim Abi’nin barakay› kurduk.” Dayan›flma içinde 24 baraka bitirildi. Ailelerin Ayazma’da kalma nedenleri ne direnifl ne de isyand›: “Ekonomik s›k›nt›dan kald›k, ma¤duriyet nedeniyle gitmedik, çaresizdik.” Kendilerine hiçbir hakk›n tan›nmad›¤› bu düzende çaresizlik bir savrulma fleklinde de ortaya ç›kt›: “Okyanusta rotam›z kay›pt›r, rota nereye giderse ben giderim, baflka çaremiz yok...” Çevresinden geçen önemli otoyollar ve yan›bafl›nda infla edilmifl Olimpiyat Stad› nedeniyle kentin art›k merkezî önemde bir bölgesi olan –ve tam da bu sebepten kentsel dönüflüm alan› ilan edilen– Ayazma’n›n kirac› aileleri, koca megapolün ortas›nda görülmez ve duyulmaz vaziyette... 30 Kas›m 2007 sabah›, “ezan vakti”, 1500 kiflilik bir çevik kuvvet ekibi “PKK gelmifl” dezenformasyonu sonucu bar›naklara bask›n yapt›; evlerini terketmek istemeyenler fliddet gördü, yaralananlar oldu. Tüm eflyalar, hatta çocuklar›n okul k›yafetleri ve kitaplar› paramparça edildi. Mahalleyi terkedenler oldu. 18 aile ise bar›naklar›n› yeniden infla etti. Bu yeni dönemde de zor ve sa¤l›ks›z yaflam koflullar› devam etti. Kap›s› battaniyeden oluflan tuvalete kad›nlar ancak el ayak çekildikten sonra gidebiliyordu, banyo iki-üç ayda mümkün olan bir lüks haline geliyor, yaz›n s›cakla, böcek ve kenelerle, k›fl›n ayaz ve ya¤murla mücadele sürüyordu. Belediyenin dolayl› bask›lar› (meskûn alan yak›nlar›na çöp ve inflaat molozlar›n› döktürme, haber yollayarak tehdit etme vb.) devam etti: “Bir lavabo ihtiyac›, banyo ihtiyac›, sosyal yaflam, aktivite kalmad›. Okula gidecek çocuklar, enkaz›n alt›ndan önlü¤ü ç›kar›yoruz, önlük ç›k›yor, defter yok, defter ç›k›yor, kitap yok... Mutfak düzeni darmada¤›n.” H›rs›z, u¤ursuz yüzünden rahatlar› da kaçt›. Süreçten en çok kad›nlar ve çocuklar etkilendi. Kad›nlar›n ço¤u sakinlefltirici deste¤iyle ayakta dururken, çocuklar›n psikolojileri de, ders notlar› da altüst oldu: “Takdir alan ö¤renciler teflekkür bile alamad›lar. Benim k›z ‘okula gitmeyece¤im’ diyor. Çocuklardan birinde süper kafa vard›, psikopat oldu.” Çocuklar da nedenini anlayamad›klar› bu durum karfl›s›nda bazen isyanla seslenirken, bazen de dileklerini yaz›ya döktüler: “3. s›n›f ö¤rencisiyim, yaklafl›k iki y›ld›r çad›rlarda yaflamaktay›m. Tek iste¤im bar›nacak bir yer ve okuma olanaklar›m›n olmas›...” Erkekler aç›s›ndan bu y›k›m, ev-
leriyle birlikte, ifl ve ifl olanaklar›n› da yok etti. Güvenlik ve y›k›m tehdidi yüzünden ailelerinin yan›nda bulunma zorunlulu¤u duyuyorlard›: “Cevizli’de tekstilde çal›fl›yordum. Olaylar, o¤lumun do¤du¤u güne denk geldi. Çad›rlar kurulunca patronla ters düfltük, ‘her kepçe gitti¤inde bas›p gidiyorsun’ diyordu. O korkuyla, endifleyle ifli b›rakt›m.”
Direnifl geniflliyor Kas›m 2008’deki ikinci y›k›ma kadar devam eden bu sürecin yeni olan k›sm› ise, STK’lar, mahalle dernekleri, siyasî parti ve meslek odalar› temsilcileri, aktivistler, bas›n, foto¤raf sanatç›lar› ve belgeselcilerden oluflan çok çeflitli bir kitleden gelen dayan›flma ziyaretleriydi: “Güç verdiler, birbirimize kenetlenmemizi sa¤lad›lar. Moralimiz bir ziyaretçimiz gelse iyi oluyordu.” Bilgiler ve deneyimler paylafl›ld›kça, mücadelenin duruflu ve dili de de¤iflti: “Gelece¤imiz için, çocuklar›m›z için düflündük. ‹nsanca yaflam hakk›, bar›nma hakk›, bir erdeme eriflmek için buraday›z.” Bu süreçte aileler Baflbakanl›k ‹nsan Haklar› Kurulu’na (‹HK) baflvurdu; çeflitli mercilere yaz›lar yazarak durumlar›n› anlatmaya çal›flt›lar: “Küçükçekmece Belediye Baflkanl›¤›’ndan bizlere bir zarf verildi, kiralara iliflkin bütün evraklar› teslim ettik. Belediye ‘sizi konut
Taksitlendirmeleri yeniden düzenleyerek adil ve ödenebilir bir sistem kurmak yerine, gecekondu nüfusunu borç yükünün alt›na sokup icral›k etmek, TOK‹’nin alt gelir gruplar›na yönelik anlay›fl›n› da aç›k ediyor.
sahibi yapaca¤›z, insan gibi yaflayacaks›n›z’ diye söz verdi, ama daha bir çözüm gelmedi. Siz bizim Adalet Bakan›m›zs›n›z, size sesleniyoruz, adalet bunun neresinde? Anayasam›zdaki vatandafll›k hakk›m›z›, bar›nma hakk›m›z› gözetmenizi istiyoruz.” Ancak, çabalar nafileydi. Üstelik ‹HK’dan gelen cevabî yaz›da TOK‹ taraf›ndan yap›lan projede hak sahibi kabul edilmedikleri bildiriliyordu. TOK‹ ve belediyeler alenen yalan söyledi, çünkü yukar›da at›f yap›lan logolu ça¤r› metninin yaz›ld›¤› tarihte kirac›lar›n hak sahibi olamayacaklar› belliydi, ‹HK’ndan gelen aç›klama bunu gösteriyordu. 18 Kas›m 2008’de ise ikinci y›k›m geldi. Bu kez fliddet yoktu, ancak dozerler ifllerini o kadar mükemmel yapt›lar ki, barakalar›n yeniden inflas› için en ufak bir tahta parças› bile b›rak›lmad›. Ne var ki, bu kez belediyenin ifli kolay de¤ildi,
çünkü akabinde bas›n›n da, sivil toplumun da ailelere ilgi ve deste¤i geldi. Aziz Yeniay geri ad›m att› ve Kanal D‘den Esra Ceyhan’a, NTV’ye, U¤ur Dündar’a, bu ailelere Bezirganbahçe’ye yerlefltirilmifl olan nüfusla “ayn›” (peflinats›z) koflullarda konut sözü verdi. Bu sözünü 2009 yerel seçim sürecinde, Kent Konseyi’ndeki çal›flmalarda ve 10 Haziran 2009’da kendisini ziyaret eden BM-Habitat AGFE (zorla tahliyeler üzerine ülke raporlar› yazan ba¤›ms›z dan›flmanlar grubu) önünde tekrarlad›. 22 fiubat 2010’da nihayet hak sahipli¤i kuralar›n› çeken 18 aile o an çeliflik duygular içindeydi: “Bir yandan çok sevindim, ama bir yandan da inanam›yordum. Üç sene o ma¤duriyeti yaflatm›fl, emniyet ve zab›tayla her türlü tacizi yapm›fl bir insan. Madem biz hak sahibi idik, bu zulüm nedendi? Sonra sözleflme gecikince anlad›k, 15 bin TL intikam alaca¤›n› anlad›k.” ‹ntikam nisanda geldi. Belediye topu TOK‹’ye att›, TOK‹ de peflinatlarda diretti. TOK‹ baflkan›, arac› olan bölge milletvekiline, peflinatlar› almalar› gerekti¤ini, çünkü taksit ödemelerinde zaten zorluklar yaflanmakta oldu¤unu beyan etti. Gecekondu dönüflümlerindeki taksitlendirmeleri yeniden düzenleyerek adil ve ödenebilir bir sistem kurmak yerine, gecekondu nüfusunu ödeyemeyecekleri bir borç yükünün alt›na sokup icral›k etmek TOK‹’nin alt gelir gruplar›na yönelik anlay›fl›n› da aç›k ediyordu. ‹lgili yasaya göre, TOK‹ baflkan› Erdo¤an Bayraktar, dönüflüm bölgeleri halk›n›n ödemelerini tayin ederken maddî durumlar›na uygun koflullar gözetmekle yükümlüyken, bu görevini yapmaktan sak›narak TOK‹’yi bir devlet kurumundan ziyade bir flirket gibi yönetti¤ini de ilan etti. Ayazma ailelerinin hak mücadeleleri ise Küçükçekmece Belediyesi yan›ndaki parkta her cumartesi saat 17:00’den pazar 17:00’ye kadar imza toplama ve ailece oturma eylemi fleklinde befl haftad›r devam ediyor. Kuralar›n› çektikleri konutlar›na peflinats›z flartlarda ve uygun koflullarda geçmekten baflka bir talepleri yok. 27 May›s’ta belediye önünde, ailelerin ve kalabal›k bir toplulu¤un deste¤iyle bas›na okunan ve 32 imzac›dan oluflan bir bildiri de bu mücadelenin s›n›rlar›n›n geniflleyece¤inin ipuçlar›n› veriyor: “Bizler her çeflit siyasî düflünce, ideoloji, inanç ve görüflten kurum, dernek, meslek odalar› ve siyasî parti örgütleri temsilcileri olarak, Ayazma - Tepeüstü kentsel dönüflüm projesinde ma¤dur olan kirac›lar›n bar›nma hakk› mücadelelerine destek vermek amac›yla bugün buraday›z.” Bildiriye göre, bu dayan›flma, kent hakk› mücadelesi çat›s› alt›nda geniflleyerek devam edecek. Ayazma mücadelesinin ve bu mücadele üzerinden flekillenen birlikte duruflun nerelere evrilece¤ini zaman gösterecek. fiimdilik, Arundhati Roy’a kulak vermenin sak›ncas› yok: “Baflka bir dünya sadece mümkün de¤il, o ayn› zamanda gelmek üzere... Sessiz bir günde onun nefes ald›¤›n› duyabiliyorum.” Cihan Uzunçarfl›l› Baysal
19
HUR‹C‹HAN ‹SLAMO⁄LU VE ABDULLAH AYSU TARTIfiIYOR: NE OLACAK TARIMIN HAL‹?
Çiftçinin neoliberalizmle imtihan› Bu¤day, pamuk, tütün, f›nd›k, pancar... Anadolu topra¤›n›n pek çok has ürünü, art›k üretilmeme tehlikesiyle karfl› karfl›ya. Bunlar›n yerine, kanola, soya, kivi teflvik ediliyor, tar›msal gelene¤in can›na okunuyor. Arazi ve tapu politikalar›yla küçük üretici yerinden edilirken, teflvik ve kredi çilesi her tür rekabet karfl›s›nda Türkiyeli çiftçinin elini zay›flat›yor. Ama, AKP çal›fl›yor, “havza modeli” ve “üretim haritas›”yla tar›m›n alt›n› üstüne getiriyor. Türkiye tar›m politikalar› ve üreticinin durumu hakk›nda genifl kapsaml› bir çal›flma yay›nlayan Berkeley‘de Tarih Bölümü ö¤retim üyesi Huricihan ‹slâmo¤lu ve Çiftçi Sendikalar› Konfederasyonu (Çiftçi-Sen) baflkan› Abdullah Aysu’yla, memleket tar›m›n›n halini masaya yat›rd›k... çok önceden yap›lmas› gerekirdi. fiimdi bu sayede hangi bölgelerde hangi ürünlerin en verimli flekilde üretilebilece¤i belirlenip altyap› (örne¤in sulama) ve destek sistemlerinin bu do¤rultuda yönlendirilmesi öneriliyor. Bunu tar›m›n bugünkü sorunlar›na bir çözüm olarak görmek do¤ru de¤il. Söz konusu olan, teknik nitelikte, altyap›sal bir düzenlemedir. Bu altyap›n›n di¤er bir boyutu, araflt›rma ve gelifltirme (ar-ge) yat›r›mlar›d›r. Bu, üretime ürün düzeyinde bir müdahale veya bir üretim mühendisli¤i demektir; bunun bugünkü dünya koflullar›nda rekabet edebilmek için yap›lmas› gerekiyor. Araflt›rma sürecinde bu tür müdahalelerin eksikli¤ine çok kez flahit olduk. Örne¤in, ürün gelifltirmede ve özellikle tütün ve pancar gibi üretimleri k›s›tlanm›fl ürünler yerine üretimi teflvik edilen alternatif ürünlere geçiflte teknik destek sa¤lamalar› amaçlanan tar›m il ve ilçe teflkilatlar›n›n ihtiyaçlara cevap veremedi¤ini gördük. Bu kurulufllar genellikle Avrupa projelerinden istifade etmek için oralara üflüflen kesimlerin hareket alanlar›na dönüflüyor. Baz› bölgelerde yeni ürün aray›fl›nda olan çiftçiler bizlerden bile medet umuyordu. Müsteflar beye tar›m ilçe teflkilatlar› hakk›nda gözlemlerimi iletti¤imde, sorunun kamu yönetiminde oldu¤unu belirtti. Bu kurulufllara atanan kiflilerin özendirici bir flekilde ödüllendirilmediklerini vurgulad›. Olabilir. Fakat araflt›rmam›z›n bulgular› ›fl›-
Abdullah Aysu
20
Huricihan ‹slâmo¤lu
Foto¤raflar: fiahan Nuho¤lu
Tar›m Bakan› Mehdi Eker’le görüfltü¤ünüzü duyduk. Konu neydi? Huricihan ‹slâmo¤lu: “Türkiye’de Tar›mda Dönüflüm ve Küresel Piyasalarla Bütünleflme Süreçleri” bafll›kl› araflt›rmam›z›n sonuçlar›n›n medyaya aç›klanmas›n›n yan›s›ra, Tar›m Bakanl›¤›’n›n bilgilendirilmesini bir kamu hizmeti olarak de¤erlendirdik. Hem bakanla hem de müsteflarla iki uzun görüflmemiz oldu. ‹kisi de 700 sayfal›k çal›flmam›z› gözden geçirmiflti. Bu ilginin bir nedeni, bakanl›¤›n 2000’lerin bafl›ndan bu yana izlenen serbest piyasa uygulamalar›n›n öngördü¤ü tar›mdaki nüfusun düflürülmesi hedefinin ötesine geçip tar›msal üretime, ürüne e¤ilme ve böylelikle tar›m› d›fl ve iç sermayenin yat›r›mlar› için cazip k›lma iste¤i olabilir. Havza modelini ve üretim haritas›n› bu ba¤lamda de¤erlendirmek yararl› olur. Araflt›rmam›z, tar›mda yedi ürünün (ayçiçe¤i, bu¤day, pancar, m›s›r, üzüm, tütün, pamuk) üretim, üretim iliflkileri ve mülkiyet yap›s›, sermaye birikimi ve yat›r›m e¤ilimlerini, her ürün için 100 olmak üzere toplam 700 çiftçi ve çeflitli kredi kurulufllar›, kooperatif, borsa, tüccar, ç›rç›r fabrikas› sahipleri ile yap›lan derinlemesine mülâkatlara dayanarak inceliyor. Havza sistemini nas›l de¤erlendiriyorsunuz? Do¤ru tercihler yap›l›rsa, verimli olabilir. Havza sistemiyle Türkiye’nin üretim haritas› oluflturulmaya çal›fl›l›yor. Bunun
¤›nda ben sorunun üretim mühendisli¤i sorununa indirgenemeyece¤ini düflünüyorum. Bu mühendislik gerekli, fakat yeterli de¤il... Ürün mühendisli¤i, hangi bölgede neyin, nas›l, ne kadar üretilece¤ine bakar, ürün ve tohum türleri üzerinde durup üretimi ve üretim koflullar›n› sermaye ve ürün piyasalar› aç›s›ndan de¤erlendirir. Bu noktada üretimin iç ve d›fl sermayenin yat›r›mlar› için cazip k›l›nmas›, yine üretimin belirli piyasalar›n ihtiyaçlar›na göre yönlendirilmesi önem kazan›r. Örne¤in havza modeli, ayçiçe¤i ya¤› üretiminin ülke ihtiyaçlar›n› karfl›lamad›¤›n›, ithalata baflvuruldu¤unu iflaret ediyor, belirlenen havzalarda ayçiçe¤i üretiminin yo¤unlaflt›r›lmas›n› öngörüyor. Ne var ki, teknokratik yaklafl›m üreticiyi, yani çiftçiyi ve sorunlar›n› görmekte yetersiz kal›yor. Bu nedenle, araflt›rmam›zda çiftçi ve onun de¤iflen koflullar› üzerinde odakland›k. A¤›rl›kla, üretim koflullar›n›n kötüleflmesi, maliyetlerin artmas› ve desteklerin kald›r›lmas›yla birlikte hangi çiftçilerin yok olma tehlikesiyle karfl› karfl›ya kald›¤›, hangilerinin bir ölçüde ayakta kalabildi¤i, kredi piyasalar›n›n özellefltirilmesinin ve çiftçinin krediye erifliminin tapulu topraklara sahip olunmas› kofluluna ba¤lanmas›yla çiftçinin nas›l bir borç esaretine mahkûm edildi¤i üzerinde durduk. Çiftçinin içinde bulundu¤u koflullara tar›m sektöründe istihdam edilen nüfusun düflürülmesini hedefleyen politikalar›n neden oldu¤unu gösterdik. Dahas›, araflt›rma sonuçlar›, bugün tasfiyenin s›n›rlar›na ulafl›ld›¤›na ve genel ekonomideki iflsizlik sorunlar› bir yana, k›rsal bölgede bulunan kesimlerin göç etmeye, çiftçili¤i b›rakmaya pek hevesli olmad›klar›na iflaret ediyor. Ana meselemiz, mevcut çiftçilerin varl›klar›n›n korunarak üretimin en iyi maddî flartlar alt›nda nas›l yap›laca¤›. Yani, havza modelinin mant›¤›ndan
Foto¤raf: Hüsamettin Bahçe / NarPhotos
farkl› olarak biz, “üretimin maddî koflullar› sa¤lans›n, ondan sonra ürün üreticisini bulur” mant›¤›ndan hareket etmiyoruz. Burada alt› çizilmesi gereken bir di¤er husus, meseleyi bir “destek” sorununa indirgemenin yanl›fll›¤›. As›l mesele, deste¤i kimin alaca¤›, desteklerle kimin özendirilmek istendi¤i. E¤er küçük üreticiler (0-100 dekar toprak iflleyen kesim) özendirilmek isteniyorsa, ürün desteklerinin ötesinde, kredi koflullar›n›n da yeniden düzenlenmesi gerekiyor. Havza modeline niye ihtiyaç duyuldu? Bu modelin içerdi¤i anlay›fl yeni de¤il. fiimdi söz konusu olan, tar›m›n bir yat›r›m alan› haline getirilmesi. Son on y›ld›r AB Ortak Tar›m Politikas› do¤rultusunda uygulanan politikalar›n en belirgin sonucu, tar›mdaki nüfusun tasfiyesi oldu. 1998-2007 aras›nda tar›mdaki nüfus yüzde 15’e yak›n bir oranda düfltü ve tar›m›n istihdamdaki pay› yüzde 23’e indi. Ne var ki, küçük üreticilerin tasfiye edilmesine ve büyük iflletmeleri (büyük sermayeyi) gözeten kredi ve destek politikalar›na ra¤men, tar›m sektörüne beklenen boyutlarda yurtd›fl›ndan veya yurtiçinden tar›md›fl› sermaye akmad›. Bunun bir nedeni, dünya tar›m ürünleri piyasalar›ndaki durum. Bu piyasalarda egemen olan ABD, Kanada gibi bölgelerin ürünleri yüksek oranda destekleniyor. Bu düzeylerde destekleme olmad›¤›ndan, sermaye Türkiye’de tar›ma yat›r›m yapmakta isteksiz. Havza modeli asl›nda bir prim politikas› ve bu isteksizli¤i aflma do¤rultusunda bir ad›m olarak görülebilir. Di¤er yandan, hem bakan, hem müsteflar, tar›mda tasfiyenin s›n›rlar›na ulafl›ld›¤›n›n ve flehirlere göç etmifl olan kiflilerin bir k›sm›n›n köylerine geri dönme e¤iliminde olduklar›n›n fark›ndalar. Bu ba¤lamda bakan, tar›mda özellikle 100 dekar›n alt›ndaki iflletmelerin (ki
bunlar toplam iflletmelerin yar›s›ndan fazlas›n› oluflturuyor) kredi, ürün ve girdi piyasalar›na olan aç›l›mlar›ndaki dezavantajlar›n›n afl›lmas› için bu iflletmelerin bir araya gelerek flirket kurmalar› yolunda öneriler gelifltireceklerine de¤indi. Tar›m kredileri konusuna de¤indiniz. Oraya dönebilir miyiz? 2000’lerin bafl›ndan beri izlenen politikalar çerçevesinde tar›m sektöründe tüm aç›l›mlar –kredi, girdi temini, kooperatif üyeli¤i, sözleflmeli üretim– ifllenen topraklar›n tapusuna sahip olma kofluluna
Durumu çiftçiler gayet iyi teflhis ediyorlar: “Tar›m politikalar› hakk›nda ne düflünüyorsunuz” diye soruldu¤unda “tar›m politikas› yok” diyorlar. Hakl›lar. Uygulanan, bir politika de¤il, direktifler paketi. ba¤lan›yor. Daha büyük tapulu topraklar› iflleyen çiftçilerin bu kaynaklara eriflimi daha fazla. Di¤er taraftan, bankalar›n kredi vermek için sadece tarlalar›n ipotek edilmesiyle yetinmediklerine, çiftçilerden flehirde sahip olduklar› gayr›menkulleri ipotek olarak göstermelerini istediklerine flahit olduk. fiüphesiz bu koflul, tar›ma çiftçilerin d›fl›nda bir kesimin yat›r›m yapmas›n› teflvik edici nitelikte. Öte yandan, banka kredilerine eriflimin bu flekilde s›n›rlanmas› ve kredi kooperatiflerinden kredi sa¤lanmas›n›n da yine tapu sahibi olma ve geçmifl borçlar›n ödenmifl olmas› koflullar›na ba¤lanmas› sonucu, çiftçilerin tefeciden, tüccardan, ç›rç›rc›dan çok a¤›r koflullar alt›nda borç almaya zorland›klar› görülüyor. Ayr›ca bankalara borçlanabilen çiftçilerin de (örne¤in Söke’de pamuk üreticileri) hasattan sonra banka borçlar›n› ödeyebilmek için yine tefecinin eline düfltüklerine flahit olduk. Biz piyasa koflullar›nda küçük iflletmelerin “küçüklük” deza-
vantajlar›n›n afl›lmas› için 0-100 dekarl›k iflletmelerden meydana gelen kooperasyon alanlar› oluflturulmas›n› öneriyoruz. Anadolu’da parçal› ve hisseli topraklar›n yayg›nl›¤› göz önüne al›nd›¤›nda, köy içinde çeflitli “enformel” kiralama iliflkileri ve hisseli toprak kullan›m› çerçevesinde çiftçiler aras›nda kooperasyon zaten mevcut. Ayr›ca farkl› yörelerde ayn› ürünü üreten köyler ve bireyler aras›nda iktisadî ve sosyal iletiflim a¤lar› bulunuyor. Üreticilerin pazarlama ve kredi kooperatifleri etraf›nda bir araya gelme al›flkanl›klar› var. Bu kooperasyon alanlar› kendi içlerinde toprak ve su kullan›m›n› koordine edebilir; çiftçinin ürününün en avantajl› koflullarda pazarlanmas›n›, büyük al›c› ve tüccarlar karfl›s›nda elinin güçlenmesini sa¤layabilir; en uygun koflullarda girdi ve kredi temin edilmesinde rol oynayabilirler. Önemli olan, kooperasyon alanlar›n›n devlet eliyle de¤il, yerel inisiyatifle oluflturulmas›. Bunun için büyük bürokratik yap›lanmalara gerek yok; varolan muhtarl›k yap›lar› ve genç çiftçilerden oluflacak kadrolar alan ifllerini yürütebilir. Araflt›rma süresince dikkatimizi çeken bir husus, muhtarlar›n önemli bir k›sm›n›n genç ve yetkin kifliler olmalar›, köylerde dünyaya aç›k, piyasalara aç›lmaya hevesli genç kesimlerin bulunmas›yd›. Burada söz konusu olan, küçük ve orta büyüklükteki iflletmelerin piyasa ortam›nda varolmay› ö¤renmesi; kendi istek ve ihtiyaçlar›n› yerel organizasyonlar›nda belirleyip merkezî yönetime götürebilmeleri, merkezî yönetimin tercihlerini etkileyebilmeleri. Tar›m sektörünün tar›m politikalar›n› oluflturan mercilerden tamamen kopuk olduklar›n› gördük. Uygulanan politikalar baflka toplumlar veya ortamlar için biçilmifl kaftan niteli¤inde, ama Türkiye tar›m›n›n koflullar›na uydurulmas›
21
Foto¤raf: Tolga Sezgin / NarPhotos
için hiçbir gayret sarfedilmemifl. Bu durumu çiftçiler gayet iyi teflhis ediyorlar: “Tar›m politikalar› hakk›nda ne düflünüyorsunuz” diye soruldu¤unda “tar›m politikas› yok” diyorlar. Hakl›lar. Uygulanan, bir politika de¤il, direktifler paketi. Politika olabilmesi için reform paketlerinin oluflturulmas›nda çiftçilerin de katk›s›, kat›l›m› gerekir. Kooperasyon alan› uygulamas›, tepeden inme, kolhozvari bir yap› olamaz. Yeni yönetim biçimlerinin yerel koflullara hitap etmesi önemli, yoksa tar›m il ve ilçe idarelerinin ak›betine u¤rayabilirler. Tar›m idareleri, AB öncelikleri ve tar›ma d›flar›dan gelecek sermaye beklentileri do¤rultusunda ortaya ç›km›fl yerel yönetim yap›lar›na ve çiftçinin kaygular›na çok uzaklar. Abdullah Aysu: Krediler mülkiyeti muhafazaya yönelik; arazinizi ipotek etmeniz lâz›m. Ayr›ca, çiftçi 100 dönüm ya da 500 dönüm araziye sahip olsa bile, kredi baflvurusunda, kredi miktar›n›n üç kat› de¤erinde kentten ipotek göstermesi zorunlulu¤u var. Dolay›s›yla, küçük çiftçiler krediye eriflemiyor. Eskiden, kredilerde imece sistemi vard›: Müteselsil kefil dedi¤imiz, yedi-sekiz kiflinin birbirine kefil olma durumu kolayl›k sa¤l›yordu. ‹slâmo¤lu: Araflt›rmada gördü¤ümüz ana flikâyetlerden biri buydu: “fiehirde bizim nas›l kat›m›z olsun?” Kredi piyasalar› aç›s›ndan önemli olan, kredi alan kiflinin gösterdi¤i ipote¤in sa¤lam olmas›. K›rsal gayr›menkul sa¤lam bir ipotek arac› olarak de¤erlendirilmedi¤inden, flehirde bir mülkün ipotek gösterilmesinin istenmesi ola¤an. Yani kredi piyasalar› aç›s›ndan, kredi alan kiflinin niteli¤i, çiftçi mi, flehirli yat›r›mc› m› oldu¤u önemli de¤il. Gösterdi¤i ipote¤in sa¤lam olmas› önemli. Bu da piyasa ortam›nda k›r / flehir ayr›m›n›n giderek ortadan kalkt›¤›na, kiflilerin kimliklerinin, örne¤in çiftçi veya flehirli olarak de¤il de, piyasa aktörü veya sermayedar olarak tan›mlanma e¤ilimine iflaret ediyor. Bu süreci tar›m d›fl›ndan gelecek sermayedara uygun altyap›n›n haz›rlanmas› olarak yorumlayabiliriz herhalde... ‹slâmo¤lu: Teorik olarak piyasa ortam›nda sermayedar›n tar›m d›fl›ndan veya tar›mdan gelmesi farketmez. Türkiye’de tar›mda sermaye birikimi yok denecek kadar az. Araflt›rma sürecinde en çok rastlad›¤›m›z durumlardan biri de, en ufak bir yat›r›m›n bile tar›md›fl› bir faaliyetten –esnafl›ktan elde edilen, yurtd›fl›nda çal›flma sonucu– sa¤lanan birikimlerle yap›ld›¤›. Görüfltü¤ümüz en mutlu çiftçi, Manisa’n›n bir köyünde köyüyle flehir aras›nda minibüs iflleten ve kazanc›n› meyve-sebze üretimine yat›ran biriydi. En iyi durumda çiftçi, e¤er ürünü prim al›yorsa, prim geldikten sonra baflabafl gelebiliyor. Çiftçilerin önemli bir bölümü, son derece ticarîleflmifl bir tar›m ortam›nda ancak “geçimlik” ihtiyaçlar›n›, o da çok zorlanarak karfl›layabiliyor. Görüfltü¤ümüz çiftçilerin en az yar›s› geçim s›k›nt›s› yaflad›klar›n›, hatta ailelerinin yiyecek masraflar›n› karfl›lamakta zorland›klar›n› ifade etti. Tabii önemli olan, bu durumun kendili¤inden ortaya ç›kmad›¤›n›, çiftçi-
22
Güçlü kooperatifleri piyasa aktörü haline dönüfltürdüler, di¤erlerini de tasfiye ettiler. Erdo¤an “çizik att›m” demiflti. Tansafl’lar bizimdi, satt›rd›lar. Fiskobirlik’in elindeki mallar› satt›rmak için yükleniyorlar. nin bu duruma getirilmifl oldu¤unu unutmamak. Çiftçi bu halde olunca tabii ki yat›r›mlar d›flar›dan sermaye bekler. Küçük üreticinin tasfiye edilmemesi için kooperasyon alanlar› yarat›lmas› gerekti¤i düflüncenize bakan›n tepkisi nas›ld›? ‹slâmo¤lu: Bakanl›k, tasfiyenin ötesinde, tar›mda bulunan küçük iflletmelere yönelik olarak ve onlar›n küçüklük dezavantajlar›n›n afl›lmas› do¤rultusunda bir flirketleflme modeli önermeyi düflünüyor. Bakan, “flirket”ler çerçevesinde küçük çiftçileri bir araya getirmek projesinin bizim kooperasyon alanlar› düflüncemize denk düflebilece¤ine iflaret etti. Önerilerini flöyle özetledi: “Çiftçiye tarlan›z› ya bize ya bir baflkas›na sat›n ya da flirketleflin denecek.” Çiftçinin pay›n›n elindeki toprak miktar›na göre belirlenece¤i bir flirket seçene¤i ortaya konuyor ve bu, küçük topraklar›n bir bütün içinde yer almas›n› sa¤layacak bir çözüm olarak görülüyor. Gözard› edilen, bu “çözüm”ün 0-50 dekarl›k topraklar› elinde bulunduran çiftçilerin tasfiyesine yol açma olas›l›¤›... Bakanla ve müsteflarla görüflmemde en çok dikkatimi çeken, kiflisel olarak piyasa politikalar›n›n olumsuz sonuçlar›na duyarl› görünseler de, örne¤in tar›mda yeni bir tasfiye dalgas›n›n istihdam sorununda yarataca¤› olumsuz etkilerin fark›nda olduklar› izlenimi verseler de, çözüm önerilerine gelindi¤inde
yine piyasa mant›¤›na dönmeleri. Bu da büyük olas›l›kla tar›mdan bir kesimin daha tasfiye edilmesi anlam›na geliyor. Biz bunun engellenmesi için kooperasyon alanlar› üzerinde duruyoruz. Tar›m bakan›, 2008’in sonunda, kriz nedeniyle 800 bin kiflinin köye döndü¤ünü söylemiflti... ‹slâmo¤lu: San›yorum flirketleflme modelinin bu dönen kiflilere de olanak sa¤lamas› düflünülüyor. Örne¤in, sat›lan topraklar›n dönüfl yapanlara sat›l›p onlar›n üretim sürecine dahil edilmeleri düflünülüyor olabilir. Dönüfl, halihaz›rda oluyor; bu e¤ilim karfl›s›nda hükümet üzerinde k›rsal bölgenin bir istihdam alan› olmas› do¤rultusunda bir bask› oluflabilir. Vahfli piyasa uygulamalar›ndan küçük bir geri ad›m at›ld›¤› noktas›nda hemfikir misiniz? Aysu: Öyle bir e¤ilim yok bence, ad›m ad›m ilerliyorlar, istihdam bürolar›yla da önemli ölçüde hedefe ulaflm›fl olacaklar. Bilinçli olarak bir yanl›fl bilgilendirme var havza meselesinde. ‹lk önce, tar›m için çerçeve yasas› diyebilece¤imiz biyogüvenlik yasas›n›n ç›kmas› gerekiyordu, ki bu yasaya göre de tohumculuk kanunu ç›ks›n. Yine biyogüvenlik yasas›na göre havzalar meselesinin organize edilmesi gerekiyordu. Müsteflarla yapt›¤›m›z tart›flmada toprak tahlilleri, su varl›¤› gibi kriterleri dikkate ald›klar›n› söyledi. Ama topra¤›n tahlili klasik ph de¤erleri üzerinden yap›l›yor. Biliyoruz ki, bir hektar topra¤›n alt›nda iki ton civar›nda canl› yaflar, orada fabrika gibi bir faaliyet yürütürler. Çiftçi esas olarak arac›d›r, üretici de¤ildir; üretici oradaki fareler, solucanlar, mikroorganizmalard›r. Bunlar topra¤› ifller, g›da haline getirirler; biz de tohumu att›¤›m›zda ürünü al›r›z. Do¤a bugüne kadar kendini flekillendirmifltir. fiimdi tersten bafllayarak havzalar yasas›, tohumculuk yasas› ç›k›yor. Oysa tohumculuk ve havzalar yasas›n›n biyogüvenlik yasas›na ayk›r› olmamas›, dolay›s›yla önce onun ç›kmas› gerekirdi. ‹kincisi, hep ya¤l› tohumlar üzerinde duruluyor. Ya¤l› tohumlardan befl-alt› y›ld›r çok korkar oldum. Bizim ya¤ a盤›m›z var ama, a盤›m›z aspirle, kanolayla ya da soyayla giderilemez. Buradaki kültürde olmayan bir flekillendirme var. Bunun birkaç ad›m sonras›n›n biyoyak›t olmayaca¤›n›n garantisi yok. Her fley ekonomik gereklilik üzerine kurgulan›yor. Bu yüzden, ya¤l› tohum konusu tehlikeli. Havza sisteminin temel hedefi ne? Aysu: Ana hedeflerden biri, ihracata dayal› üretimin esas al›nmas›. Türkiye, beflalt› y›l öncesine kadar, temel besin maddeleri aç›s›ndan kendine yetiyordu. fiimdi, ihracata dayal› üretime a¤›rl›k veren, flirketlerin egemen oldu¤u, küçük çiftçiyi tasfiye eden düzenlemeler yap›l›yor. ‹hraç etti¤imiz ürünleri çiftçiler de¤il, çokuluslu flirketler belirliyor. Oradan elde edilen döviz de, tar›ma yat›r›lmad›¤› gibi, fiyat›nda yine belirleyici olmad›¤›m›z petrol gibi alanlara aktar›l›yor. Burada bir sürüklenifl var. ‹hracata dayal› bir model bu ülke için gelifltirici de¤il. Öncelikle, temel besin maddelerinde kendine
yeterli olmay› sa¤lamam›z lâz›m. ‹slâmo¤lu: Çiftçilerle yapt›¤›m›z görüflmelerde, ihracata yönelik modele pek itiraz etmediklerini, piyasa aç›l›mlar› arad›klar›n› gördük. Bu özellikle Bat› Anadolu’da, örne¤in, tütün üretiminin s›n›rlanmas› ile meyve-sebze üretimine yönelmeye çal›flan çiftçiler için geçerliydi. Genç bir kuflakla karfl› karfl›yay›z; bu kuflak tar›m›n kendi kendine yeterli oldu¤u zaman› hat›rlam›yor bile... Di¤er taraftan, çiftçi aç›s›ndan önemli olan piyasaya aç›l›m; tüccar geliyor, ürünü al›yor, mal›n ihraç m› edildi¤i, iç piyasaya m› sürüldü¤ü onun bilgisi dahilinde de¤il. Burada iç ve d›fl piyasalar›n bütünleflmesi meselesi var. Onun için d›fl-iç sermaye ayr›m› o kadar önemli olmuyor. Önemli olan, iç ve d›fl sermayenin, iç ve d›fl pazarlar›n bütünleflme e¤ilimi sonucu ortaya ç›kan küresel kapitalizm gerçe¤i ve bu gerçekli¤in karfl›s›nda güçsüz kalan iflçilerin, küçük-orta büyüklükteki çiftçilerin ezilmesinin engellenmesi. 19. ve 20. yüzy›llarda verilen uzun mücadeleler sonucunda ulusal kapitalist ekonomiler çerçevesinde bu kesimleri koruyan kurumlar (sendikalar, kooperatifler, fiyat ve kredi destekleri) ortaya ç›km›flt›; flimdi de küresel kapitalizm çerçevesinde dengeyi sa¤layacak yeni kurumlar›n ortaya ç›k-
mas› için mücadele verilmesi gerekiyor. Tar›m kesimi aç›s›ndan mesele, tasfiye politikalar› karfl›s›nda çiftçilerin kendilerini idame ettirmelerini sa¤layacak kurumsal ortamlar›n yarat›lmas›. Karfl›m›zda, genel çizgilerini ulusötesi sermayenin belirledi¤i bir piyasa ekonomisi var; küçük ve orta çiftçilerin mücadeleleri, küresel iktisadî düzende bu kesime yönelik politikalar›n yönünü ve tercihlerini
19. ve 20. yüzy›lda uzun mücadeleler sonucunda sendikalar, kooperatifler, fiyat ve kredi destekleri ortaya ç›km›flt›; flimdi de küresel kapitalizm çerçevesinde dengeyi sa¤layacak kurumlar›n ortaya ç›kmas› için mücadele verilmesi gerekiyor. tayin etmekte çok önemli olacak. Bu politikalar› belirleme do¤rultusunda mücadele vermemiz, bask› yapmam›z önemli. Konu bütün sistemi alafla¤› etmek de¤il –zira bu çok uzak bir ihtimal gibi duruyor. Ben güncel olarak kurtar›labilecek alanlar›n önemine inan›yorum. Aysu: Biz bu sistemin karfl›s›nda nas›l tutunuruz çabas› içindeyiz. Via Campesina’da bunu tart›fl›yoruz: Yerel üretim ve yerel tüketimi esas alan, üretimden pazarlamaya bütün zincire üreticiyi ve tüketiciyi birlikte egemen k›lacak yap›lar› hayata geçirmek; kendimizi var etmek ve
HAVZA MODEL‹ NE DEMEK?
Tar›m›n gelece¤i ar›m sektörünün havza modeli çerçevesinde yeni-
T den yap›land›r›lmas› asl›nda yeni bir mevzu de¤il.
2004 y›l›nda ç›kan ve tar›m sektörünün genel hatlar›n› çizen 5262 say›l› kanunun 14. maddesinde “Tar›msal üretimin kendi ekolojisine uygun alanlarda yo¤unlaflmas›, desteklenmesi, örgütlenmesi, ihtisaslaflmas› ve entegre bir flekilde yürütülmesi için tar›m havzalar›, Bakanl›¤›n teklifi üzerine Bakanlar Kurulu’nca belirlenir. Havza faaliyet ve iflleyifli ile ilgili esas ve usûllerinin düzenlenmesine iliflkin yönetmelik, Bakanl›k taraf›ndan yürürlü¤e konulur” denilerek bu uygulaman›n yolu zaten aç›lm›flt›. Ne var ki model ancak Tar›m Bakanl›¤› konuya iliflkin yönetmelikler için haz›rl›klara bafllad›¤›nda tart›flmaya aç›labildi. Tar›m sektörünün havzalar halinde düzenlenmesine iliflkin bakanl›k taraf›ndan s›ralanan gerekçeler hayli genelgeçer bir nitelik tafl›yor: Biyolojik çeflitlili¤in, toprak ve su kaynaklar›n›n korunmas›, verimlili¤in ve üretici kârl›l›¤›n›n art›r›lmas›, arz-talep dengesinin sa¤lanmas›. Ancak as›l murad edilen, tar›m› daha yönetilebilir, planlanabilir ve öngörülebilir k›lmak, bu amaçla destekleme programlar›n› Türkiye’nin AB ve Dünya Ticaret Örgütü gibi alanlarda verdi¤i taahhütlere uydurmak fleklinde özetlenebilir. Havza modelinin içerdi¤i destekleme paketleri, söz konusu hedeflerin daha da iyi anlafl›lmas›n› sa¤l›yor: Tar›msal ürün al›mlar›ndan do¤an kamu finansman yükünün azalmas› ve ihracata yönelik üretim yap›lmas›, havza modelinin desteklemeye ve tar›m›n finansman›na iliflkin öncelikli hedefleri aras›nda yerini al›yor. Modele iliflkin tan›t›m çal›flmalar› flimdilik “havza modeli ile çiftçiye fazladan 5.3 milyar TL aktar›lacak” türünden, tar›m›n malî boyutlara indirgendi¤i haberler arac›l›¤›yla yap›l›yor. Tar›m havzalar› program› Tar›m Bakanl›¤›’n›n TOBB, Bo¤aziçi ve Ege üniversitelerinin de katk›s›yla haz›rlad›¤› “Havza bazl› destekleme modeli” çerçevesinde yerlefltirilecek. Bu y›l uygulamaya konulmas› bek-
lenen bu sistemde, teorik olarak Tar›m Bakanl›¤› her bir co¤rafyada en verimli flekilde yetifltirilebilecek ürünleri tespit edip yaln›zca bu ürünleri primle destekleyecek. Böylece her bir havza birkaç üründe uzmanlaflt›r›lacak. Seçilecek ürünlere prim verilirken, di¤er ürünlere yaln›zca mazot ve gübre deste¤i sa¤lanacak. Böylece üreticinin desteklenmeyen ürünlerden vazgeçmesi sa¤lanacak. Havzalar›n belirlenmesinde iklim, toprak ve topografyaya iliflkin veriler kullan›lacak. Tar›m Bakanl›¤›’n›n belirlemelerine göre, flu anda bu flekilde belirlenebilecek 190 tar›m havzas› bulunuyor, ancak bu havzalar yönetilebilirlik meselesi göz önünde bulundurularak 30’a kadar indirilmifl durumda. Bu havzalarda flimdilik 16 ürüne uygulanan prim destekleri kullan›larak model yerlefltirilmeye çal›fl›lacak. Bu 16 ürün ise flöyle: Aspir, kanola, soya, arpa, ayçiçe¤i, bu¤day, çavdar, çay, çeltik, kuru fasulye, mercimek, m›s›r, nohut, pamuk, yulaf ve zeytin... Sorular ve sorunlar Havza modeli asl›nda genel olarak 1990’larla birlikte küresel ölçekte flekillenmeye bafllayan (AB Ortak Tar›m Politikas› ve özellikle kriz sonras›nda geliflmekte olan ülkeler için önemlice bir tuzak oldu¤unun fark›na var›lan Dünya Ticaret Örgütü antlaflmalar›, bunun yan›s›ra serbest ticaret anlaflmalar› –NAFTA, GATT vb.– arac›l›¤›yla yerlefltirilmeye çal›fl›lan) tar›m piyasalar›n›n co¤rafî olarak uzmanlaflt›r›lmas› e¤iliminin devam› olarak görülüyor. Bu e¤ilim, petrol yerine geçebilecek ya¤l› bitkilere verilen stratejik önemle de ivme kazan›yor. Nitekim Türkiye’de uygulanacak havza temelli destekleme modelinde aspir, kanola ve soya üretiminde yüzde yüze varan bir art›fl hedeflenmesi de bu tespiti do¤rular nitelikte. Özellikle g›da sektörü aleyhine ya¤l› tohumlarda görülebilecek bir co¤rafî genleflme, bu bitkilere yat›r›m yapan çiftçiler için k›sa vadede kârl›, ancak uzun vadede genel olarak tar›m ve g›da sektörü aç›s›ndan pahal› olabilecek bir dönüflümün habercisi. Öte yandan havza modelinin gerekçelerinde tohum güvenli-
dönüflüm için bir yol gösterebilmek. ‹slamo¤lu: Ama yerel model kendi içine kapal›l›k veya küresel düzlemden çekilme fleklinde mi olmal›? Via Campesina’n›n önerdi¤i “yeniden köylüleflme” mi? Kendi kendine yeterli, geçimlik köylü ekonomisi modelleri böyle bir kapal›l›k m› öneriyor? Aysu: Tabii ki hay›r. Biz tüketiciler için de “yar›-üretici” terimini kullan›yoruz. 24-25 köyde bir faaliyet bafllatm›fl durumday›z. Oralarda ve ‹stanbul’da kurulan kooperatiflerle üreticiden tüketiciye sa¤l›kl› ürün getirilecek. Bu örnekler artt›¤›nda, çiftçi arac›lar ç›kt›ktan sonra daha fazla kazand›¤›n› gördü¤ünde, yüzünü bu tarafa çevirecek. ‹slâmo¤lu: Buna kat›l›yorum. Ulusal olsun, küresel olsun, piyasa ekonomisinin biçimlenmesinde alttan mobilizasyon, tüketicinin, üreticinin örgütlenmeleri ve yasa koyucu mercilere somut önerilerini götürmeleri çok önemli. Art›k bürokratik devletin standart mekanizmalar› çal›flm›yor. Havza sisteminde ise teknokratik bir anlay›fl› içeren kurumlarla bu ifli en “verimli” flekilde (yani, yat›r›m› cazip k›larak) yürütme çabas› söz konusu. Aysu: Havzalarla destekleme politikalar›na yön veriyorlar. Trakya’da “500’den az koyunu olana destek vermeyece¤iz”
¤i, ekolojik denge gibi herkesin üzerinde uzlaflt›¤› kayg›lar dile getirilse de, modelin bunu ne flekilde sa¤layaca¤›na yönelik herhangi bir ayr›nt› en az›ndan flimdilik görünmüyor. Bir baflka sorun da havza modeliyle ilgili düzenlemelerin yönetmelik düzeyinde kalmas›. Bu durum, bu denli önem verilen bir dönüflümün bile kurumsal aya¤›n›n zay›f kalmas›na neden olabilir. Öte yandan Tar›m Bakanl›¤›’nda tar›msal bilgi ve yöntem deste¤i konusunda ciddi bir atalet söz konusu. Manzaraya çiftçi örgütlenmelerinin bir türlü üstesinden gelin(e)meyen güçsüzlükleri de eklendi¤inde, bu denli uzmanl›k bilgisi gerektiren bir modelin nas›l iflletilece¤i konusunda ciddi bir boflluk bulundu¤unu söylemek mümkün. Havza modelinin en büyük sorunu ise, iki y›l kadar önce terk edilen Do¤rudan Gelir Deste¤i’nin en ölümcül hastal›¤›n› devralm›fl olmas›. Do¤rudan Gelir Deste¤i’ni sorunlu k›lan bafll›ca özelli¤i, kay›tl› çiftçiye toprak büyüklü¤ü ölçüsünde destek vermesiydi. Havza modeli ürün primlerine dayan›yor gibi görünse de, birim topraktaki verimlili¤i de¤il, beyan edilen ürün miktar›n› temel al›yor. Dolay›s›yla DGD’deki “büyük toprak sahibine büyük destek” mant›¤›ndan kurtulabilmifl de¤il. Dahas›, DGD’nin sakatlad›¤› tar›msal kirac›l›k iliflkilerini düzeltmeye, dolay›s›yla mülk sahibini de¤il, üreticiyi desteklemeye yönelik bir ad›m da atm›yor. Araflt›rma hakk›nda 2006 y›l›nda TÜB‹TAK deste¤iyle bafllat›lan “Tar›mda Dönüflüm ve Küresel Piyasalarla Bütünleflme Süreçleri” adl› araflt›rmada Huricihan ‹slâmo¤lu’nun yan›s›ra Elvan Gülöksüz, Alp Yücel Kaya, Ulafl Karakoç, Derya Nizam, Göksun Yaz›c› ve Ayfle Çavdar çal›flt›lar. Araflt›rma kapsam›nda her bir araflt›rmac› belirlenen ürünlere odaklanarak, üretim alanlar›ndaki köylerde yaflayan çiftçilerle derinlemesine görüflmeler yapt›. Pamuk, bu¤day, ayçiçe¤i, m›s›r, pancar, üzüm ve tütün üreticileriyle 700 kay›tl›, yüzlerce destekleyici görüflme yap›ld›. Ayr›ca bölgedeki kooperatifler, tar›m il müdürlükleri vs. ziyaret edildi.
23
deniyor. Esas olarak, çiftçi nüfusu t›rpanlamaya yönelik bir sistem bu; AB’nin talebi olan tar›msal nüfusu yüzde 10’a getirmeye yönelik bir öz tafl›yor. ‹slâmo¤lu: Bu arada, AB’de de geri ad›mlar var. ‹stenen amaçlara var›lamad›. Avrupa’da tar›mdan tasfiye edilen kesimin bir k›sm› turizm sektöründe istihdam edildi. Fakat bu sektörde görülen dünya çap›ndaki patlama herhangi bir bölgede turizmin istihdam yaratma potensiyelini s›n›rlad›. Bilgi teknolojilerine dayanan yeni sanayinin de istihdam yaratma potansiyeli s›n›rl›. Bu nedenle, 2006’dan bu yana AB çerçevesinde küçük ve orta ölçekli çiftçiler desteklenmeye çal›fl›l›yor. 2008’de yay›nlanan Dünya Bankas›’n›n y›ll›k geliflme raporunda gayet aç›k bir flekilde büyük iflletmelerin desteklenmesinden yüzde yüz dönüfl olmad›¤›, fakat küçük ve orta boy iflletmelerin desteklenmesinin de önemli oldu¤u vurgulan›yor. Özellikle katma de¤eri yüksek ürünlerde küçük ve orta ölçekli iflletmelerin desteklenmesi öneriliyor. 2006’dan beri egemen olan (örne¤in, AB’nin Ortak Tar›m Politikas›) “tar›m büyük sanayinin alan›d›r, küçük ve orta ölçekli iflletmelerin tasfiyesi elzemdir” tavr›nda yumuflama görülüyor. Aysu: AB’nin Ortak Tar›m Politikas› 2013’te de¤iflecek. Örne¤in, süte verilen deste¤in kesilmesini çiftçilerin kendisi istiyor, çünkü hayvan yetifltiricileri zora giriyor. Süt üretimi yapan büyük flirketlere teflviklerin kesilmesi yolunda bir çaba var; hem örgütler istiyor, hem de AB’nin böyle bir yönelimi var. ‹slâmo¤lu: Çünkü tar›m AB bütçesinden yap›lan en büyük harcama kalemini (yüzde 40 kadar) oluflturuyor. Yaflanan dünya krizi ve AB’de (özellikle Almanya’da) krizin fliddetle hissedilmesi, tar›m harcamalar›n›n k›s›lmas› do¤rultusundaki bask›lar›n artmas›na neden olacak. Aysu: AB’ye yeni kat›lan ülkelerin de etkisi var; onlara eskisi gibi büyük destek verilmiyor. Avrupa kendi içinde zenginler ve yoksullar diye bölümleniyor. ‹slâmo¤lu: Burada dikkat edilmesi gereken husus, Do¤u ve Orta Avrupa ülkelerinden oluflan ve AB’ye 2000’li y›llar›n bafl›nda kat›lan on yeni üyenin Ortak tar›m Politikas›’n›n d›fl›nda b›rak›lmalar›. Polonya’n›n AB üyeli¤inin, tar›mdaki kalabal›k nüfusu nedeniyle ciddi bir sorun oldu¤u çok yaz›ld›, Türkiye’ye çok benzer bir durumda oldu¤u söylendi. Hakikaten öyle mi? Aysu: Polonya’n›n bize benzer yanlar› çok. AB’ye girdikten sonra, Polonya’da çiftçiler iflas etmeye ve yoksullaflmaya bafllad›. AB’de serbest piyasa aç›l›m›n›n içsellefltirilmesi a¤›rl›kl› olarak Polonya üzerinden yap›ld›. Polonya’da uygulanan k›rsal kalk›nma ajanslar› Türkiye’ye de dayat›ld›. “Bu ajanslar› kurmazsan›z fon vermeyiz” diyerek fonlar› kestiler; ajanslar kurulduktan sonra, Türkiye’ye AB fonlar› gelmeye bafllad›. Tar›m bakan›n›n bu konudaki dan›flman› da Polonyal›yd›. Polonya iyi izlenmeli. AKP’nin de, önceki hükümetlerin de ciddi bir toprak bütünlefltirme çabas›na
24
girdi¤ini biliyoruz. Bu çerçevede mülkiyet dönüflümü nas›l gerçekleflti? Köylü göç hakk›nda ne düflünüyor? Aysu: Köylü gitmek istemiyor, “biz burada nas›l varoluruz” diye düflünüyor. ‹slâmo¤lu: Bizim gözledi¤imiz, tar›mda bulunan kesimin önemli bir bölümünün orta s›n›fa yak›n, hali vakti görece yerinde insanlardan oluflmas›. Fakirleflme var ama, fakir fukara çok s›n›rl›. Köylere habersiz gittik, haz›rl›k yap›lmad› bizim için. ‹nsanlarda y›rt›k p›rt›k görünüm yok, çocuklar›na iliflkin beklentileri çok üst seviyede. Mesela, çocu¤u için yerel üniversiteyi düflünmüyor, Bilkent’e gitsin istiyor çiftçilerin önemli bir k›sm›. Güngörmüfl insanlarla karfl› karfl›yay›z. Di¤er taraftan, harcamalar›n çok k›s›ld›¤›n› gördük. Kahvecilerden sürekli olarak insanlar›n art›k kahveye eskisi kadar gelemediklerini, çay paras›n›n bile kendilerine a¤›r geldi¤ini dinledik. Aysu: Bu da iktidar için tehlikeli bir durum arzediyor. Tar›msal istihdam yirmi-otuz y›l içinde yüzde 70’ten yaklafl›k yüzde 23’e düflmüfl. Do¤al s›n›ra gelindi mi? ‹slâmo¤lu: Bu toplum bunu nas›l kald›rd› diye sormak gerekiyor. Son 10-15 y›l içinde köyden flehirlere göç edenlerin say›s›n›n çok yüksek oldu¤u göz önünde tutuldu¤unda, flehirlerde ortaya ç›kan asayiflsizli¤in her fleye ra¤men tahammül edilemez düzeylere vard›¤› söylenemez. Örne¤in, ‹stanbul bir São Paulo veya bir New Mexico olmad›. Aysu: K›rsalda gö¤üs gö¤üse bir mücadele durumuna gelindi. Hali vakti görece yerinde olanlar o yaflamdan kopmak
Köydeki e¤itimsiz, tar›m› bilmeyen insanlar elendi. Kente gelip okul bitirenler tarlalar›na dönmek zorunda kald›lar; onlar yaflananlar›n fark›nda. Bu insanlar dönüfltürücü bir nitelik tafl›yor. istemiyor. Bunlar mücadeleyi göze alabilecek, kafa tutabilecek kesimler. Üç-befl dönüm arazisi olan yoksullar zaten topra¤› iflleyemiyordu, gittiklerinde arkalar›ndan gözyafl› dökülmedi, beceremediler diye alg›land›. Ama kalanlar öyle de¤il, topra¤›n dilinden, tohumdan anlayan, ürününü satma becerisinde olan insanlar. Bu güçlerini kaybetmek istemiyorlar. Zaten gidecek yer de yok art›k... ‹slâmo¤lu: Çiftçiler bunun bilincinde. Abdullah beye kat›l›yorum. Köylerde hali vakti yerinde kesimlerle küçük veya hisseli topraklar› iflleyen ve göç etmemifl çiftçiler aras›nda ciddi bir gerilim var. Birkaç kez bu gerilimin kahvelerde fliddetli münakaflalara dönüfltü¤üne flahit olduk. Bu gerilim daha çok bu¤day ekilen yerlerde veya örne¤in tütünden meyve ve sebze gibi ürünlere geçilmekte olan daha verimli alanlarda yayg›n. Buralarda belli olanaklara sahip (örne¤in yurtd›fl›ndan kaynaklara aç›l›m) kiflilerin zenginleflme flanslar› var. Di¤er taraftan, zaten küçük iflletmelerin egemen oldu¤u ve k›raç topraklarda üretim yap›lan salt tütün köylerinde (Bafra’da ve Tokat’ta da¤ köylerinde) böylesi bir gerilim görülmü-
yor. K›sacas› gerilim, servetin olup da da¤›l›m›n eflitsiz oldu¤u yerlerde var. Yaln›z fakir-zengin bütün çiftçiler göç etmeye hevessizlik konusunda birlefliyorlar. Bu hevessizlik “gitmeye kalksak, bulaca¤›m›z en iyi ifl kap›c›l›k, ki o da yok” fleklinde ifade ediliyor. Di¤er taraftan, bir az›nl›¤›n d›fl›nda çiftçilerin önemli bir k›sm› –buna 100-500 dekarl›k topraklar› iflleyenler dahil– fiyat/maliyet k›skac›n›n bask›s›n› hissediyorlar. Daha hali vakti yerinde olanlar piyasalara aç›l›m talep ediyorlar, fakat kendilerine yol gösteren yok. Birtak›m gençler (Manisa’da tütünden dönen çiftçiler aras›nda özellikle bunu gördük) internet arac›l›¤›yla ‹talya’dan, ‹spanya’dan tohum, fide getirtip deniyorlar... Bu kesimin gidece¤i bir yer yok, ayr›ca tar›m› bir istihdam alan› olarak görüyor ve gitmek istemiyorlar. Aysu: Köydeki e¤itimsiz, tar›m› bilmeyen insanlar elendi. Kente gelip okul bitirenler tarlalar›na dönmek zorunda kald›lar; onlar yaflananlar›n fark›ndalar. Emekli olmufl, ailesinden kalan topra¤a dönmüfl, kentte biriktirdi¤i parayla köyde evini yapm›fl, oraya tutunmufl insanlar var. Bu insanlar dönüfltürücü bir nitelik tafl›yor. Herkes onlara dan›fl›yor, onlar araflt›r›yor ve dünyayla iliflkileniyor. Almanc›lar›n etkisi de var... ‹slâmo¤lu: Almanc› faktörü, yurtd›fl›nda çal›flm›fl olmak veya orada çal›flan bir yak›n›n olmas› çok önemli. Yak›n zamanda herhangi bir yat›r›m yapm›fl olan veya yat›r›m yapmak niyetinde olanlar›n bu tür ba¤lant›lar› olan kifliler olduklar›n› gördük. Bu tür ba¤lant›lar› olmayanlar veya tar›m d›fl›nda bir u¤rafllar› olup birikim yapmayan kiflilerin salt tar›mdan elde ettikleri gelirlerle birikim sa¤lamalar›, yat›r›m yapmalar› mümkün de¤il. Pamukta görüldü¤ü gibi, prim alan ürünlerin üreticileri primler sayesinde sadece baflabafl gelme flans›na sahipler. Yeni prim yap›lanmas› bu birikimi sa¤lamaya yönelik olacak m›, bu ciddi bir mesele. Yine pamuktan vereyim örne¤i: Bizde pamukçuya halihaz›rda verilen prim 10 cent’lerde, ABD’de 80-140, Yunanistan’da 70-80 cent civar›nda. Havza modeli çerçevesinde verilecek primler bu primlerle rekabet edebilecek mi? Rekabet sorununu ciddiye al›yorum, çünkü insanlar›n böyle bir beklentileri var, piyasalara aç›lmak istiyorlar. Aysu: Piyasay› üretici lehine regüle edecek hiçbir mekanizma kalmay›nca, “elimdeki ürünü en iyi nas›l satar›m” diye düflünüyorsunuz, çünkü tüccar en ucuza nas›l kapat›r›m diye bak›yor. Köylü de “baflka ne üretirsem daha kazançl› olurum ve eski refah düzeyimi yakalar›m” diyor. ‹slâmo¤lu: Evet, bir de tüccar›n eline düflme sorunu var. fiu anda tar›mdan en çok kazananlar, tüccarlar. Piyasaya aç›l›m kendili¤inden yarar sa¤lam›yor, hangi koflullarda piyasalara aç›l›nd›¤› önemli. Özelleflmifl olarak tar›m sat›fl kooperatifleri önemlerini korusalar da, al›c› rolünde tüccarlar›n giderek önem kazand›¤›n› görüyoruz. Bu önem, çiftçilerin formel kredi kurumlar›na olan aç›l›mlar›n›n
çilerin büyük bir k›sm›, geçmifl borçlar›n› ödeyemedikleri için tar›m kredi kooperatiflerinden de borç alamad›klar›n› söyledi. Dolay›s›yla çiftçi ürününü satmak, girdi temin etmek için ya tüccara ya da yine tüccar gibi hareket etmeye zorlanan kooperatiflere gitmek zorunda. Sonuçta tüm çiftçilerin düflük piyasa fiyatlar› ile yüksek girdi maliyetleri aras›nda kald›klar› görülüyor. Bu genel bir durum. Pamukta prim uygulamas› var, ancak prim miktarlar› dünya piyasalar›nda bu ürüne verilen deste¤in çok alt›nda. Türkiye’de üretilen pamu¤un dünya piyasalar›nda rekabet etme flans› yok. Ayr›ca son y›llarda yerel tekstil sanayiinde pamuk ithali görülüyor, bu da üretimde düflüfle neden oluyor. Örne¤in Çukurova’da, pamuk üretiminden ayçiçe¤i gibi özellikle iç piyasada talebi yüksek olan ürünlere yönelme var. Di¤er taraftan, Söke’de üretilen uzun elyafl› pamuk türüne dünya piyasalar›nda bir talep mevcut, bu talebe cevap verebilecek bir prim politikas›na ihtiyaç var. Fakat hikâye bununla bitmiyor. Arz-talep mekanizmalar›n›n ötesin-
üretici, sözleflmeli olarak s›n›rl› da olsa üretimlerini sürdürmeye devam ediyor. Bunlara Bafra’n›n ve Tokat’›n da¤lar›nda rastlad›k. Tütündeki mücadele ayn› zamanda yüksek oranlarda desteklenen ve siyasî olarak ABD iç politikas›nda önemli bir varl›k oluflturan Virgina tütünü üreticilerinin flark tütünü üreticilerine karfl› bir egemenlik mücadelesi. Aysu: Kooperatiflerle ilgili bir örnek vereyim. Bize zarar veren dört madde belirlemifltik: Yeniden yap›land›rma kurullar›, “kamu bankalar›ndan kredi verilemez” maddesi, üç y›l içinde entegre tesislerin özellefltirilmesi, hepsi bizim zarar›m›za maddeler. Bir de yeni düzenlemeyle “kooperatifler banka kuramaz” diyerek Tariflbank’› elimizden ald›lar. ‹slâmo¤lu: Evet, kooperatifllerin alanlar›n›n ciddi bir flekilde s›n›rlanmas›, flirketlefltirilmeleri söz konusu. Di¤er taraftan, görece büyük çiftçilerden oluflan Trakya Birlik gibi kooperatiflerin, “flirketleflme” ortam›na, küçük çiftçilerden oluflan Pankobirlik gibi kooperatiflerden daha iyi uyum sa¤lad›klar› görülüyor.
de, Türkiye’de güçlü bir ithalat sektöründen söz etmek gerekiyor. Bu kesimin, Türkiye’de art›k süreklilik arzeden carî aç›ktaki sorumlulu¤u hepimizin aflina oldu¤u bir konu. Pamuk ve bu¤day üretiminin önündeki engelleri de¤erlendirirken, ithalat sektörünün tar›m politikalar› üzerindeki etkilerini de¤erlendirmek önemli. Tütüne gelince, üretimde görülen yüzde 90’a varan düflüfl, yani Türkiye’de flark tütünü üretiminin katledilmesi, onunla birlikte “zanaatkâr” üretici türünün ortadan kald›r›lmas›, dünya piyasalar›nda Virginia tütününden imal edilen sigaralar›n egemen olmas› do¤rultusunda dev sigara flirketlerinin uzun dönemli politikalar›n›n sonucu. Bu politikalar›n tarihi, küreselleflmenin ilk iflaretlerinin görüldü¤ü ‘60’l›, ‘70’li y›llara uzan›yor. Tütün üretiminin alenen kotalar arac›l›¤›yla men edildi¤ini gördük. Üreticilere piyasalarda mücadele etme flans› bile tan›nmad›. Geri kalan yüzde 10 kadar
Kooperatiflerin ve tüccarlar›n inisiyatif alanlar›n› s›n›rlayan di¤er bir faktör de, ürünü alan imalat veya ticaret flirketlerinin yap›lar› veya güçleri. Tütünde yerel tüccarlar›n ço¤u ‹zmir merkezli; büyük sigara flirketlerinin memuru olarak çal›fl›yorlar ve hareket alanlar› çok s›n›rl›. Aysu: 2000 y›l›na kadar, kooperatiflerin yönetimlerini üye olarak bizler seçiyorduk. Ama as›l yöneten, Sanayi ve Ticaret Bakanl›¤›’n›n atad›¤› genel müdürdü. Devlet vesayeti alt›nda bir kooperatifçilik sistemi vard›. Pamu¤un kaça ve ne kadar al›naca¤›na, ne kadar›n›n ifllenece¤ine, kaça sat›laca¤›na genel müdür karar veriyordu. 2000’de 4572 say›l› yasayla bu ifllemler sonucunda oluflan borçlar›n tahsil edilmesi için yeniden yap›land›rma kurullar›na yetki verildi. IMF’nin Türkiye’yle kurdu¤u iliflki gibi bir iliflki kuruldu. “Tanzim sat›fl ma¤azalar›n›z›, arsalar›n›z› satarsan›z, iflçilerinizi ç›kart›rsan›z, entegre tesisleri anonim flirketle-
Foto¤raf: Hüsamettin Bahçe / NarPhotos
s›n›rlanmas›yla daha da art›yor. Örne¤in, ço¤u kez çiftçiler yüksek girdi fiyatlar›n› karfl›lamak için tüccardan, ç›rç›rc›dan borç almak zorunda kal›yor, böyle olunca da hasat vakti geldi¤inde ürünlerini borçland›klar› tüccardan baflkas›na satma flanslar› olmuyor. Bu yüzden hasattan sonraki aylarda giderek yükselen ürün fiyatlar›ndan istifade edemiyorlar. Çiftçilerin tüccarlarla olan iliflkilerinin düzenlenmesi aç›s›ndan sözleflmeler önemli. Ço¤u kez sözlü nitelikte olan sözleflmeler çok yetersiz. Üreticilerin bize gösterdikleri sözleflmelerde tüccar›n mükellefiyetlerine dair bir kay›t bulunmuyordu. Oldukça tipik bir yaz›l› sözleflme metninde çiftçinin tüccara satmakla yükümlü oldu¤u ürün miktar› ve çiftçinin imzas› d›fl›nda hiçbir fley yoktu. Tüccar›n ne imzas› ne de mal› alma taahhüdü ve ödeyece¤i fiyat yer al›yor. Buna ra¤men çiftçilerin sözleflmeleri, mümkünse yaz›l› sözleflmeleri tercih ettiklerini gördük. Ne olursa olsun, sözleflme s›n›rl› da olsa hasat sonunda mal›n› alacak bir merci oldu¤unun ve de mal›na karfl› borç alabilece¤inin bir göstergesi. Aysu: Sözleflmeye tâbi ürün üretti¤iniz tarlada bir baflka ürün üretemiyorsunuz. Sözleflme demiflken, bir fiyat örne¤i vermek istiyorum. Tekel al›mlardan çekilene kadar, devlet “tüccarlar fiyat aç›klas›n” diye beklemezdi. Çiftçi arkadafl›m›z Tekel bayiine gider, 70’lik rak›n›n fiyat›n› ö¤renir, bakan da usûlen gelir, o fiyat› aç›klar, giderdi. Tekel piyasay› düzenleme ifllevini b›rakt›ktan sonra, flirketlerle ayn› koflullarda bir fiyat anlaflmas› yapam›yorlar. Geçen y›l, birinci kalite tütün için 5.7 lira fiyat verilmiflti; 70’lik rak› ise 21 lira civar›ndayd›. Bu süreçte tütünde dörtte üç oran›nda gelir kayb› oldu. Tütün, pamuk ve bu¤daydaki ciddi gerilemenin nedenleri ne? ‹slâmo¤lu: Herhangi bir ürünü tarladan sofraya tafl›yan sürecin (veya tedarik zincirinin) küresel ekonomi çerçevesinde yeniden düzenlenmesi söz konusu. Bu süreç eskiden ulusal ekonominin tercihlerine göre düzenlenirken, flimdi küresel piyasalardaki aktörlerin tercihleri do¤rultusunda düzenlenme e¤ilimi gösteriyor. AB Ortak Tar›m Politikas› bu e¤ilimin yans›mas›. Tedarik zinciri ulusal ekonominin ihtiyaçlar›na göre düzenlendi¤inde, kooperatifler en iyi fiyata al›c›, en düflük fiyata sat›c› rolünü oynuyorlard›. Bu da tüketicinin düflük tar›m ürünleri fiyatlar› sayesinde gelirinin önemli bir bölümünü ulusal sanayinin ürünlerine harcayabilmesini sa¤l›yordu. Böylelikle ulusal sanayi de destekleniyordu. 2000’li y›llarda kooperatiflerin küresel ekonominin ihtiyaçlar›na göre düzenlendi¤ini ve art›k onlardan çiftçinin mal›n› piyasa fiyatlar›nda sat›n alan bir tüccar gibi hareket etmelerinin beklendi¤ini görüyoruz. Ayn› zamanda kooperatif üyelikleri ifllenen topraklarda tapu sahibi olma kofluluna ba¤lan›yor. Kooperatife ödenmesi taahhüt edilen aidatlar ödenmedi¤i veya sat›lmas› taahhüt edilen ürün miktar› karfl›lanamad›¤›nda kooperatif hizmetlerinden yaralanamamak söz konusu. Çift-
25
Bunu Ziraat Odalar›n›n yapmas› lâz›m, yapm›yorlar. 1960’tan bu yana yaflanan askerî darbeler silsilesi genel olarak çok pasif bir toplum yap›s›n›n ortaya ç›kmas›na neden olmufl. 50’li yafllardaki insanlara “tar›ma, çiftçiye karfl› büyük bir haks›zl›k yap›l›yor, sesiniz ç›kmazsa kimse bu politikalar› de¤ifltirmez” dedi¤inizde, “o konular› hiç açma, buralarda çok hapis yatan oldu” diye yan›tl›yorlar. Sindirilmifl bir toplumla karfl› karfl›yay›z. Örgüt, örgütlenme laflar›n› telaffuz etti¤iniz anda bir sessizlik çöküyor kahveye... Aysu: Ziraat Odas›, 1984’te ç›kan bir kanunla Tar›m Bakanl›¤›’n›n yan örgütü haline geldi: “Herhangi bir örgütle birlikte
fiahit oldu¤umuz Türk-Kürt gerilimi flafl›rt›c› ve üzücüydü. Bu gerilim büyük ölçüde tar›mda olup bitenle yak›ndan iliflkili. Söke’de, Manisa’da çok kuvvetli bir Kürt karfl›tl›¤›yla karfl›laflt›k. “Temiz köy” deniyor, “Kürt yok” anlam›nda... bir bildirinin alt›na imza atamaz, birlikte panel düzenleyemez, miting yapamaz” deniyor. Tekirda¤’da y›llar önce çok kalabal›k bir miting yap›lm›flt›, odan›n befl yöneticisi görevden al›nd›. Oda baflkanlar›ndan biri konuflmac› olarak Fransa’ya gidecekti, izin verilmedi¤i için yurtd›fl›na ç›kamad›. Ziraat Odalar› TOBB’un içinde, ama di¤er odalar kadar özgür de¤iller. Özal döneminde ç›kan yasa “sadece Tar›m Bakan›’n›n verdi¤i görevleri yapar, yar›-resmî kurulufltur” diyor. ‹slâmo¤lu: O dönemin sendika yasalar› gibi. Diflini çekiyor örgütlenmenin. Aysu: Biz sendikay›z, biraz daha özgürüz, ama bizi de sürekli kapatmaya u¤rafl›yorlar. Yay›lmac›, kapsay›c› bir politika izliyoruz. Yay›n yap›yoruz, 10 bin çiftçiye ulaflt›r›yoruz, her yeri dolafl›yoruz. 1980’den bu yana hangi kanunun hangi iktidar taraf›ndan ç›kar›ld›¤›n›n ve yaratt›¤› tahribat›n dökümünü ç›karan bir doküman haz›rlad›k. De¤iflmesi gereken maddeleri belirledik. fiu anda, yedi saniyede bir çiftçi iflas ediyor. Bunun nedenlerini bir broflürde çok basit bir flekilde
anlatt›k ve köylere da¤›tt›k. Sorunun onu yaflayanlar taraf›ndan sahiplenilmesi için çaba harc›yoruz. “Siz yap›n, yard›m istedi¤inizde biz gelelim, yan›n›zda dural›m, ama biz sizin ad›n›za hiçbir fley yapmayaca¤›z” diyoruz. Araflt›rmaya bafllarken hiç akl›n›zda olmayan, sizi flafl›rtan durumlarla karfl›laflt›n›z m›? ‹slâmo¤lu: Tar›m›n kendisiyle ilgili flafl›rtan bir fley olmad›. Ama, k›rsal bölgede, köylerde flahit oldu¤umuz Türk-Kürt gerilimi flafl›rt›c› ve üzücüydü. Bu gerilim büyük ölçüde tar›mda olup bitenle yak›ndan iliflkili... Çiftçilerin gelir krizi, bankalardan ve kooperatiflerden ald›klar› borçlar› ödemekte zorlanmalar›, tefecilerin eline düflmelerine neden olmufl. Bize tefecilerin önemli bir bölümünün Bat› Anadolu’da, özellikle de turizm bölgelerine yak›n alanlarda e¤lence sanayiinde bulunan Kürtler oldu¤u söylendi. Örne¤in, Didim’de, Kufladas›’nda e¤lence sektöründe etkin olan Kürtlerin tefecilik yapt›klar› söyleniyor. Söke’de, Manisa’da çok kuvvetli bir Kürt karfl›tl›¤›yla karfl›laflt›k. “Temiz köy” deniyor, “Kürt yok” anlam›nda... Di¤er taraftan, Kürtlük meselesine iliflkin olarak Ad›yaman’da çok farkl› bir an›m›z oldu. Burada tütünün desteklendi¤i dönemde yar›c› olarak tütün üretmifl olan çiftçilerle görüfltük. Bu dönemde destekler ürüne verildi¤inden hem yar›c› üreticiler hem de toprak sahipleri kazanm›fllar. Yar›c› kesim, güngörmüfl bir kesim; aralar›nda muhakemesi kuvvetli, belagatli kifliler var. Bugün düfltükleri durumu ve tütün üretimine getirilen k›s›tlar sonucu mevsimlik iflçili¤e mecbur kalmalar›n› anlat›rken, çok h›rpaland›klar›n› söylediler, ama “Kürt oldu¤umuz için kötü muameleye maruz b›rak›l›yoruz” demediler. Onlar›n derdi tütün politikalar›... Tütün Yasas› ç›kt›¤›nda, 500 kifli TBMM’ye gitmifller. Meclis birbirine girmifl “Kürtler geldi” diye, bunlar› derdest edip bir spor salonuna götürmüfller. Ellisi de sendikaya gitmifl. Orada da yine “Kürtler geldi” diye bodruma t›km›fllar. Hikâyeyi anlatan çiftçi, “hocam, bizi böyle böyle Kürt ettiler” diyerek ba¤lad›. Anlat›landan benim ç›kartt›¤›m, “bizim derdimiz tütün, onlar›n derdi Kürtlük” fleklindeydi. Bat› bölgelerinde genel olarak etnik gerilim yayg›n. Do¤uda, örne¤in Ad›yaman’da bu tür bir gerilim hissetmedik. Ad›yaman dünyan›n çok özel yerlerinden biri –flehrin kozmopolit niteli¤inin çok eski zamanlara dayand›¤›n› sezmek için as›rlar boyunca ticarî yollar›n kesiflme noktas›nda yer ald›¤›n› bilmeniz gerekmiyor. Ad›yaman’a ramazan›n ortas›nda gittik, sokaklar erkekli k›zl› gençlerle c›v›l c›v›ld›. Tütün üretiminin bitmesiyle gençler flehirdeki tekstil sanayiine ak›yorlar. Burada bir istihdam olana¤› var, dolay›s›yla daha iyimser bir tablo ortaya ç›k›yor. Madalyonun di¤er yüzünde ise, tütünden kopup mevsimlik iflçi olarak Karadeniz’e, Antalya’ya meyve toplamaya gidenler var. Bu gençler afla¤›lanarak Kürt kimliklerini keflfediyorlar.
Söylefli: Yücel Göktürk - Ulus Atayurt
Foto¤raf: Hüsamettin Bahçe / NarPhotos
re dönüfltürürseniz, borçlar›n›z› sileriz” dendi. Bu, o kooperatifin ifllevsizlefltirilmesi demek. Bu yüzden bu kurullara karfl› ç›kt›k. Bu borç bizim de¤ildi, çünkü biz yönetmiyorduk kooperatifleri. ‹slâmo¤lu: Borç nas›l olufltu? Aysu: Bizatihi devletin yürüttü¤ü politikalar sonucunda olufltu. Bizim kooperatifler Massey Ferguson traktörlere, kömür oca¤›na, daha bir sürü ilgisiz yere ortak olmufltu. Hangi flirket bat›yorsa bizi oraya ortak etmifllerdi. Hatta ‹stanbul Bankas› ve Hisarbank, batacaklar› esnada, üretici kooperatiflerinden aktar›lan paralarla kurtar›lm›fllard›. Bildi¤im kadar›yla, 38 ortakl›¤›m›z vard›. Bu konuda yetkili olan da genel müdür. Zarar alt›ndan kalk›lamaz noktaya geldi¤inde, borcu silmek için “entegre tesisleri anonim ortakl›¤a dönüfltürün, size 1 milyar dolar vereyim, siz de bunlar› özellefltirin” dendi. Güçlü kooperatifleri piyasa aktörü haline dönüfltürdüler, di¤erlerini de tasfiye ettiler. Kavgam›z›n sebebi buydu. Tayyip Erdo¤an “çizik att›m” demiflti. Tansafl’lar bizimdi, satt›rd›lar. Fiskobirlik’in elindeki mallar› satt›rmak için yükleniyorlar. Bunlar, üretimden pazarlamaya olan zincirde çiftçiyi d›fllayan düzenlemeler. Kooperatifler yeniden düzenlenirken “bizi yok eden bu maddeler kalks›n; çal›flal›m, rekabet edelim, bizden daha iyi ürün verebiliyorlarsa bizi tasfiye etsinler” dedik. Ama biz daha sahaya ç›kmadan tasfiye edildik; rekabet sonucu de¤il, yasa eliyle ortadan kald›r›ld›k. Raporunuzda, do¤ru uygulamalarla, pamuk, tütün, ayçiçe¤i, pancar ve hatta bu¤dayda bile küçük iflletmeci piyasada yer alabilir diyorsunuz... Aysu: Rapor bizi çok umutland›rd›, biz de böyle düflünüyoruz, çiftçilere kahvelerde bunu anlatmaya çal›fl›yoruz. Eksik kald›¤›m›z yerleri kooperatifçilik arac›l›¤›yla tamamlayabilece¤imizi anlat›yoruz. Onun için birlik olmak gerekiyor. ‹slâmo¤lu: Birlik olmak ve somut düflünmek gerekiyor: Nerede hangi ihtiyaç var, uygulamalar› nereye yönlendirmeli?
26
AVRUPA SINIRLARINDA GÖÇMENLERE KARfiI SAVAfi VE TAfiERON BEKÇ‹LER
Umut ve dehflet aras›nda AB göçmenlerle mücadele dozunu yükseltiyor, askerî tedbirlerini ve komflu ülkelere bask›lar›n› art›r›yor. S›n›r kap›s›nda toplama kamp› görevini üstlenen ülkelerden biri de Türkiye. Önümüzdeki dönemde, Kumkap›’daki gibi “misafirhane”lerin say›s› artacak, zulümden kaçanlar› ölüme gönderme karar› Türkiye’nin iki duda¤› aras›nda olacak... ›llar boyunca AB’ye girmek için s›ra bekleyen Türkiye, yeni bir koz buldu: Avrupa’da yükselen göçmen karfl›t› politikalarla sa¤lamlaflt›r›lan “Avrupa Kalesi”nin jandarmal›¤›n› yapmak! AB’nin s›n›rlar› dahilinde istemedi¤i göçmenleri engelleme görevi verilen Türkiye, ad›na Avrupa denilen bu yeni hapishanenin gardiyanl›¤› iflinde yaln›z de¤il. Fas, Libya, Ukrayna, benzer “kader”i paylaflanlardan. Ama bu, Zonguldak’taki madencilerinkinden farkl› bir kader. Pazarl›k masas›na oturanlar için çok kârl› bir al gülüm ver gülüm hesab›: “Siz göçmenleri engelleyin, biz sizin ifladam›, akademisyen ve gazetecilerinize vize kolayl›¤› sa¤layal›m” diyor Avrupa. Birilerinin serbest dolafl›m hakk›, di¤erlerinin can› pahas›na kazan›l›yor. Ama sahne sadece onlar›n de¤il. 27-29 May›s’ta ‹stanbul’da Avrupa ile çevresindeki göçmen kamplar› üzerine çal›flan Fransa merkezli bir aktivist a¤› olan Migreurop taraf›ndan uluslararas› bir toplant› düzenlendi. Çeflitli ülkelerden gelen örgütlerin kat›l›m›yla Avrupa göç politikalar›, yöntemleri ve etkileri tart›fl›ld›. Geçen say›da ‹nsan Haklar› Vakf› Van bürsoundan Soner Çal›fl mültecilerin halini anlat›rken “özgürlü¤ü k›s›tlayan s›n›rlar›n, bizi hapseden devlet mant›¤›n›n d›fl›nda, nefes alabilece¤imiz bir alan”dan bahsediyordu. 2007’de Beyo¤lu Polis Merkezi’nde polis kurflunuyla ölen ve 29 Haziran’da davas› görülecek Festus Okey’i de anarak, s›n›rs›z bir dünya için mücadele edenlere kulak verelim...
Y
Avrupa hapishanesi Bugün Avrupa’da ve komflu ülkelerde s›n›rlara karfl› mücadele eden örgütlerden oluflan genifl bir a¤ kurmufl olan Migreurop nas›l bafllad›? Olivier Clochard (Migreurop): Bafllang›çta, Frans›z, ‹talyan ve Belçikal› derneklerin bir araya geldi¤i enformel bir a¤ idik. 2002’de Fransa’daki Sangatte kamp›n›n kapat›lmas›yla, “göçmenlerin kapat›ld›¤› baflka merkezler var m›” diye soruflturmaya bafllad›k. 2005’te Frans›z yasas›na tâbi bir dernek kurduk. Lübnan, Fas, Moritanya, ‹spanya, ‹talya, ‹ngiltere ve baflka ülkelerden örgütlerin üye oldu¤u genifl bir a¤ haline geldik. Çal›flmalar›m›z›n iki ana ekseni var. Birincisi, göçmenlerin kapat›lmas›, ama bunu genifl anlamda kullan›yoruz. Sadece dört duvar aras›nda al›konmalar› de¤il, s›¤›nma hakk›, sa¤l›k, hukukî destek gibi konulara eriflimleri olmamas› da göçmenleri bir tür hapis durumuna düflürüyor. ‹kinci çal›flmam›z, haritalama. Avrupa ve çeperinde göçmenlerin al›kondu¤u çeflitli merkezlerin haritas›n› ç›kard›k. AB d›fl›ndaki ülkelerde de kamplar›n say›s›n›n artm›fl olmas› çok çarp›c›... AB ülkelerinin göç politikalar› do¤rudan komflu ülkeleri etkiliyor. Sadece Türkiye de¤il, Fas, Ukrayna, Romanya ve H›rvatistan’da da benzer fleyler yaflan›yor. Fas’ta mesela, göçmenlerin al›konmas›n› gerektiren bir idarî tan›m olmamas›na ra¤men göçmenler kapat›l›yor. Keyfîlik hâkim. Migreurop yirmi y›ld›r kamplar›n say›s›n›n artt›¤›n› söylüyordu. Bugün Avrupa’da yeni e¤ilim, birkaç kamp›n bir araya getirilmesiyle yatak kapasitesi çok daha yüksek tek kamp kurmak. AB ülkeleri pek çok konuda anlaflamazken, göçmen karfl›t› politikalarda nas›l
Olivier Clochard
bu kadar hemfikir olabiliyorlar? ‹ster sa¤, ister sol hükümetler olsun, bugün AB’nin göç politikalar›nda ciddi bir mutabakat var. Geri gönderme yönergesinde herkes hemfikir. Düzensiz konumda yakalanan göçmenin maksimum al›konma süresi bafllang›çta alt› ay olarak belirlenmiflti, sonra 18 aya ç›kar›ld›. Bu tür durumlarda baz› devletler daha yüksek teklifler yapmaktan da çekinmiyorlar. Ancak gene de bugün her ülkede göçmenlerin al›konmas›yla ilgili farkl› sistemler var. Hepsinde göçmenlerin aleyhine olan iliflkiler mevcut. Mesela Bulgaristan’dan geçerek Fransa’ya girmifl biri yakalan›rsa, önce Fransa’da al›konuyor, Bulgaristan’a s›n›rd›fl› ediliyor ve orada da kapat›labiliyor. Frontex’in “mülteci charter”›n› da örnek verebiliriz. AB ülkelerinin göçmenleri geri gönderme iflini beraberce yapmak için bulduklar› bir yöntem, bir tür minibüs-uçak. Ülke ülke gezip geri gönderilecek göçmenleri topluyor. ‹ngiltere ve Fransa aras›nda böyle bir antlaflma vard›, geçen aral›k ay›nda Afganistan’a gönderilecekler için ortak bir uçak kald›rd›lar. Bu tür ortak operasyonlar için Frontex’in bütçesinde sürekli art›fl yap›l›yor. Birkaç y›l önce 1 milyonken, flimdi 10 milyon avroya ç›kar›ld›; sadece bu operasyonlar› organize etmek için ald›klar› para bu. Geri Kabul Antlaflmalar› sizin ifadenizle “flelale fleklinde geri göndermelere”, yani bir s›n›rd›fl› silsilesine yol aç›yor... AB, komflu ülkelere empoze etti¤i bu antlaflmalar için bu devletlere para yard›m› yap›yor. Fas’ta, Mali’de, göç geliri ülkenin en önemli ekonomik girdilerinden biri, turizmden bile daha önemli. Bu antlaflmalar insanlar›n ülkelerini özgürce terketme hakk›n› k›s›tlad›¤› için ‹nsan Haklar› Bildirgesi’ne de ters düflüyor. Fas’ta, geçerli belgeler olmadan ülke d›fl›na ç›kmak suç. Senegal’de, ülkeden teknelerle ayr›lanlar yakaland›klar›nda hapse konuyor veya para cezas›na çarpt›r›l›yorlar.
Göç yollar›nda savafl Toplant›da en çok konuflulan meselelerden biri de Frontex’ti. Özellikle Yunanistan’dan gelen örgütler Frontex’ten çok flikâyetçi. Nedir bu Frontex? Claire Rodier (Migreurop): AB s›n›rlar›n›n kontrolü konusunda üye ülkelerin
27
görevlerini ve faaliyetlerini koordine eden bir AB kurumu. 2004’te kuruldu, 2005’te faaliyete geçti. K›sa sürede göç hareketlerinin denetlenmesi konusunda önemi artt›, tabii ekonomik gücü de. 2007 - 2009 aras›nda bütçesi iki kat›na ç›kt› ve göçmen teknelerini engellemek üzere çok daha fazla say›da operasyon yürütür oldu. Kullan›lan yöntemler de giderek askerî bir hal ald›. Helikopterler, radarlar, içeride insan olup olmad›¤›n› kontrol etmek için kalp at›fllar›n› tespit eden araçlar, termal kameralar... Migreurop olarak, bu kurumu Avrupa’da göçmenlere karfl› yürütülen savafl›n simgesi olarak görüyoruz. Bu sadece kullan›lan askerî yöntemlerden de¤il, ortaya ç›kan sonuçlardan ötürü de böyle. Frontex devriyeleri faaliyetlerine bafllad›¤›ndan beri, Libya’n›n kuzeyinden Lampedusa adas›na veya Afrika’n›n bat›s›ndan Kanarya Adalar›’na geçen göç yollar› neredeyse tümüyle kapand›. Bunda Malta, ‹talya ve ‹spanya’n›n Libya ve Fas gibi Akdeniz’in güneyindeki ülkelerle imzalad›¤› antlaflmalar›n da etkisi var. Frontex’le beraber, Avrupa’ya deniz yoluyla geçmeye çal›fl›rken hayat›n› kaybeden göçmenlerin say›s› çok artt›, çünkü art›k çok daha tehlikeli ve pahal› yollar kullanmak zorundalar. Kaçakç›lara, insan tacirlerine daha fazla muhtaçlar. Güya Avrupa s›n›rlar›n› ve insanlar›n hayat›n› korumak için kuruldu¤u iddia edilen bir kurum yüzünden, zorunlu göç ma¤duru insanlar zarar görüyor, temel insan haklar› ihlal ediliyor. fiimdi Frontex’in yeni bir birimi, Yunanistan’da Pire liman›na yerlefliyor. Neden Pire? Önce Cebelitar›k ve Kanarya Adalar›, sonra Libya ile Lampedusa ve Malta aras›ndaki güzergah kapand›. fiimdi göçmenler Avrupa’ya girebilmek için daha da do¤uya, Türkiye rotas›na yöneliyor. AB stratejisinin bir parças›, Türkiye’yi AB’nin göç politikalar›yla iflbirli¤i yapmaya zorlamak. Böylece Yunanistan’la yeni bir Geri Kabul Antlaflmas› imzalan›yor. ‹flin operasyonel boyutunda ise, AB’nin “yasad›fl› göçle mücadele”sinde simgesel önemi olan Frontex’in bir bürosunu Pire’de açarak, Ege’den gelecek göçmenleri engellemek istiyor. Frontex operasyonlar›n›n yol açt›¤› inClaire Rodier
SINIRSIZ, ULUSSUZ, SÜRGÜNSÜZ B‹R DÜNYA
Göç suç de¤il, hakt›r
S
avafllar›n, ekonomik, sosyal ve ekolojik y›k›mlar›n hüküm sürdü¤ü bir dünyada insanlar, ölüm riskini göze alarak, daha iyi bir yaflam kurmak umuduyla s›n›rlar› aflmaya çal›fl›yorlar. Ama bu hiç de kolay bir ifl de¤il. “Yasad›fl› göçle mücadele” olarak adland›r›lan fley, asl›nda bir cephesinde devletler, kolluk kuvvetleri, özel kuvvetler, s›n›rlar, silahlar ve hapishaneler, beride ise sade insanlar›n oldu¤u bir savafl. Avrupa Birli¤i hamili¤inde yürütülmekte olan bu savaflta, göçmenler için kamplar›n ya da Türkiye’de bilinen ad›yla “misafirhane”lerin kullan›lmas› yürürlükteki araçlardan sadece biri. Üçüncü ülkelerden Avrupa’ya gitmeye çal›flan göçmenler, Türkiye’de hukuksuz bir temele dayanan ve alay edercesine “misafirhane” olarak tan›mlanan, ad› konmam›fl hapishanelerde çok kötü flartlarda kapat›l›yorlar. Bunlar›n en büyüklerinden biri de, “2010 Avrupa Kültür Baflkenti” unvan›n› alan ‹stanbul’da bulunan Kumkap› Göçmen Misafirhanesi. O çok övünülen Türk misafirperverli¤inin bir göstergesi olarak, gözalt›na al›nan göçmenler, belirlenmifl yasal s›n›r› olmayan, bir aydan bir y›la, hatta daha fazlas›na uzayan sürelerde, niçin tutukland›klar› hakk›nda bilgilendirilmeden, ne kadar zaman için kapat›lacaklar›n› bilmeden, hukukî yard›m imkânlar› bulunmadan ve temel sa¤l›k hizmetlerine eriflimleri son derece s›n›rl› bir flekilde, kalabal›k, karanl›k hücrelerde tutuluyor. fiubat 2010’dan beri Kumkap›’daki misafirhaneye yönelik bir kampanya düzenleyen Göçmen Dayan›flma A¤› (GDA), Türkiye’de görmezden gelinen göç meselesine dikkat çekmeye çal›fl›yor. 28 May›s’ta Kumkap›’da yap›lan son sokak eyleminde sloganlar›n ana temas›, kap›lar›n
Göçmenleri Avrupa’dan uzak tutmak için kullan›lan yöntemler giderek askerî bir hal ald›: Helikopterler, radarlar, içeride insan olup olmad›¤›n› kontrol etmek için kalp at›fllar›n› tespit eden araçlar, termal kameralar... san haklar› ihlallerine karfl› Avrupa’da bir denetim yok mu? ‹nsan haklar› konusuna en duyarl› kurum olan Avrupa Parlamentosu s›k s›k Frontex’i bu konuda uyar›yor ve s›¤›nmac›lara insanca davranmas› için ihtarda bulunuyor. Ama ayn› kurum, Frontex’in müdahale gücünü art›rmaya yönelik bütçe art›fl›n› da onayl›yor. Frontex AB’nin tek “silah›” de¤il. Pek çok baflka araç var, ama onlar daha görünmez. Vize politikalar›, AB d›fl›ndan gelenlerin girifl ve ç›k›fl bilgilerinin depolanmas›, yeni pasaportlar, AB’nin göçmen politikas›, Geri Kabul Antlaflmalar›, AB’nin yasad›fl› göçle mücadelede iflbirli¤i yapmas›n› istedi¤i Türkiye, Fas gibi komflu ülkelere yapt›¤› flantajlar... Bunlar›n hepsi, AB’nin s›n›rlar›n› korumaya öncelik veriyor ama, insanlar› gözard› ediyor.
Yeni karantina alan›: Türkiye Geri Kabul Antlaflmas› (GKA) ne demek ve Türkiye için ne ifade ediyor? Lola Schulmann (Migreurop): GKA ikili düzeyde devletler aras›nda ya da AB düzeyinde toplu olarak üçüncü ülkelerle imzalanan bir antlaflma. Bu antlaflmalar›n amac›, düzensiz göçmenleri daha radikal
28
aç›lmas›, s›n›rlar›n kalkmas›yd›. 2010 Kültür Baflkenti kapsam›nda düzenlenen ve normal koflullarda ziyaret edilmesi mümkün olmayan tarihî binalar›n gezilebildi¤i “Aç›k Kap› Festivali”ne at›fla yap›lan “Aç›n Kap›y› Festivali”nde GDA üyeleri misafirhaneye girmek istediler, ama pek misafirperverce karfl›lanmad›lar! Bu al›konma merkezlerinde göçmenlerin insanî olmayan koflullarda ve yasal s›n›r› belirlenmeyen sürelerde tutulduklar›n› belirten GDA, Avrupa Kültür Baflkenti’nde Kumkap› Yabanc›lar Misafirhanesi’nin boflalt›lmas›n› talep etti: “Bu ikiyüzlülü¤ü cümle âleme iffla etmek istiyoruz. Gurur duydu¤unuz kilise ve camilerinizin tam ortas›nda kalan bu merkezdeki insanlar›n hangi flartlar alt›nda yaflad›¤›n› gösterin istiyoruz. Bizler hemen yan›bafl›m›zda sessiz bir iflbirli¤iyle devam eden bu zulmün suç orta¤› olmak istemiyoruz...” Herkesin koflulsuz serbest dolafl›m hakk›na ve istedi¤i yerde yaflama özgürlü¤üne sahip oldu¤unu savunan GDA, göçün bir suç de¤il, bir hak oldu¤unu hat›rlat›yor. Ve küresel dünyada, sermaye, mallar ve düflünce serbest dolafl›rken, insanlar›n da koflulsuz serbest dolafl›m hakk› olmas› gerekti¤ini söylüyor.
ve etkin bir flekilde ya geçti¤i ülkeye ya da köken ülkesine geri göndermek. Bu antlaflmalar› imzalatabilmek için ülkeler aras›nda müthifl pazarl›klar yap›l›yor. AB üye ülkeleri, göçmenlerin geçti¤i ülkeleri, yani AB’ye komflu olan bütün ülkeleri ikna etmeye çal›fl›yor. Türkiye’nin burada çok stratejik bir yeri var. Özellikle bir süredir AB’nin uygulad›¤› önlemler sonucu Avrupa’ya giriflin en önemli kap›lar› olan Kanarya Adalar› veya ‹talya’n›n güneyindeki Lampedusa yolu kapand›¤› için Türkiye daha da önem kazand›. Türkiye 2001’de Yunanistan’la bir GKA imzalam›flt›, ama bu pek iyi ifllemiyordu, çünkü Türkiye Yunanistan’›n göndermek istedi¤i göçmenleri almay› reddediyordu. Bu yüzden Yunanistan göçmenleri ya kara s›n›r› olan Evros bölgesinden veya Ege denizinden yasad›fl› yollarla, kaçak bir flekilde s›n›rd›fl› ediyordu. Erdo¤an’›n son Yunanistan ziyaretinde iki ülke araLola Schulmann
Cehenneme dönüfl Geri kabul antlaflmalar›yla gönderilen kiflilerle iliflkiniz oluyor mu? ‹rem Arf (Helsinki Yurttafllar Derne¤i, Mülteci Destek Program›): Bizim rastlad›¤›m›z kifliler ya illegal yöntemlerle geri gönderilmifl ya da Yunanistan’a geçemeden yakalanm›fl kifliler. GKA çerçevesinde Yunanistan taraf›ndan resmî ve kay›tl› bir flekilde Türkiye’ye gönderilen kimseyle karfl›laflmad›k. Bu da bizim ofiste endifle yarat›yor: Acaba bu insanlar çok s›k› bir kontrol alt›nda geçirilip hemen geldikleri ülkelere mi gönderiliyorlar? Türkiye’den do¤uya s›n›rd›fl› edilenler konusunda müdahaleniz olabiliyor mu? Haberdar oldu¤umuzda hemen irtibata geçiyoruz. Özellikle ‹ran s›n›r›nda, jandarma taraf›ndan yakalan›yorlar. 2008’de, aralar›nda kad›n, çocuk ve yafll›lar›n da oldu¤u birkaç Afgan aile bizi aram›flt›. Jandarmayla irtibata geçtik, tuttuk-
‹rem Arf
lar› kiflileri polise teslim ettiklerini söylediler. Yabanc›lar fiubesi önünde bir otobüste bekletildiklerini ö¤rendik. Bir taraftan onlarla konuflurken, öbür taraftan Yabanc› fiube’ye durumu anlatmaya çal›fl›yorduk. Varl›klar›n› kesinlikle kabul etmediler. Telefonda en son duydu¤umuz, 盤l›klar ve zorla s›n›rdan geçirilme sesleri oldu. Bir daha haber alamad›k. Afgan vatandafl›yd› hepsi. ‹ran’a ‹ran vatandafl› olmayan birilerini resmî yollardan gönderemedikleri için çok tehlikeli bir bölgeden zorla ileri itiyorlar. ‹ran’›n s›n›r muhaf›zlar› atefl açabiliyor ya da fidye için kaç›r›l›yorlar.
Yunanistan taraf›ndan resmî ve kay›tl› bir flekilde Türkiye’ye gönderilen kimseyle karfl›laflmad›k. Bu da endifle yarat›yor: Acaba bu insanlar çok s›k› bir kontrol alt›nda geçirilip hemen geldikleri ülkelere mi gönderiliyorlar? Alandan biri olarak, ne önerirsin? Türkiye’nin imzalad›¤› ulusal ve uluslararas› yükümlülükler var. Sadece mültecilerle ilgili Cenevre Sözleflmesi de¤il, Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’ne dair yükümlülükleri de var. Ancak bunlar› uygulam›yor. Son ç›kan A‹HM karar›, bu yüzden Türkiye’yi mahkûm etti. Türkiye bu sorumluluklar› yerine getirmeli; zulümden kaçan insanlar› s›n›rd›fl› edemez. Bu insanlar› tehlikeli bir flekilde s›n›rd›fl› etmek insanlar›n hayat›na da kastetmek demek. Habur’da Dicle’yi yüzerek geçmeye zorlanan befl kiflinin bo¤ularak ölmesi gibi. Ne yaz›k ki bunlar›n hiçbirinde tatmin edici soruflturmalar yok.
melen kaçacaklar. Geri gönderme merkezi olan K›rklareli Gaziosmanpafla kamp›nda Afganlar vard›. Serbest b›rak›ld›lar, flehre gittiler. Ama orada halk bu insanlar› tan›m›yor, bilmiyor. Bir süre sonra, ço¤u bilerek yakalan›p kampa geri döndü. Benim gözümün önünde iki aile geldi, “kalacak yerimiz yok, ne yapaca¤›m›z› bilmiyoruz” diye. Bu kamplar›n yap›lma amac› nedir? Bu projenin içinde kabul merkezleri ve geri gönderme merkezleri var. Kabul merkezleri, Türkiye’ye gelen s›¤›nmac›lar›n üç ila alt› ay aras› kalacaklar›, bu arada baflvurular›n›n de¤erlendirilece¤i bir yer. Baflvurular›na olumlu cevap alanlar uydu kentlere gönderilecek. Düzensiz göçmenler için sadece geri gönderme merkezleri yap›lacak. ‹ltica baflvurusu yapacak kiflilerin oralarda ne kadar kalaca¤› belirsiz. Bu y›l ç›kmas› planlanan yasada bunu düzenleyecekler mi, bilemiyoruz, ama bence alt› aydan önce oralardan ç›kamayacaklar. Daha da kötüsü, ç›kt›klar› zaman ne olaca¤›na dair hiçbir fley öngörülmüyor. 5367 say›l› Yabanc›lar›n Seyahatleri ve ‹kametleri Kanunu’nun 23. maddesine göre adrese yerlefltirme gibi bir uygulama var. Filistinli, Moritanyal› ve Somalili düzensiz göçmenler, 23 Belgesi verilerek serbest b›rak›l›yor. Ama bu, bir ikametleri oldu¤u anlam›na gelmiyor. Belgede “15 gün veya iki ay içinde ülkeyi terket” deniyor. Yakaland›klar›nda bir müddet tutuluyorlar. ‹çiflleri Bakanl›¤›’na görüfl soruluyor. Sonunda ne s›n›rd›fl› ediliyorlar, ne entegre ediliyorlar. “Bu insanlar kaçs›n, kendi bafllar›n›n çaresine baks›n” gibi bir tablo var. Düzensiz göçmenler var, iltica baflvurusu yapm›fl s›¤›nmac›lar var, mülteci olmaya hak kazanm›fl, ama üçüncü bir ülkeye yerlefltirilmeyi bekleyenler var. Herhangi bir politika olmad›¤› için durum karmakar›fl›k: Çal›flma izni yok, ikamet harc› ödemek zorundalar, entegrasyon sözünü zaten söyleyemiyoruz, kabulle ilgili hiçbir çal›flma yap›lmad›¤› için yaflam koflullar› çok s›k›nt›l›. ‹ronik bir flekilde ya gene kampa dönmek istiyorlar ya da Bat›’ya kaçmaya çal›fl›yorlar. AB için de çeliflik bir durum: Avrupa’ya göçü engellemek için bu projeyi destekliyorlar, ama proje öyle bir yap›lm›fl ki, gel de kal...
Söylefliler: Didem Dan›fl
s›nda yeni bir antlaflma imzaland›, ama asl›nda bu, eski antlaflman›n yürürlü¤e konmas› içindi. Buna göre, Türkiye her y›l Yunanistan’dan gönderilen bin göçmeni kabul edecek ve Yunanistan’›n almay› reddetti¤i göçmenler için ‹zmir yak›nlar›nda bir merkez, bir liman kuracak. Buna paralel olarak, AB’nin bütün olarak Türkiye’yle imzalamak istedi¤i bir GKA var. Böylece bütün AB üyesi ülkeler düzensiz göçmenleri Türkiye’ye geri gönderebilecek. 2002’den beri Türkiye bu görüflmelerde ayak sürüyordu, ama birkaç ayd›r tavr›n› de¤ifltirmifle benziyor. Çünkü imzalarsa çeflitli getirileri olacak: Türk vatandafllar›na AB’ye giriflte vize kolayl›¤›, “yasad›fl› göçle mücadele” için Türkiye’ye maddî destek vs... Görünüfle bak›l›rsa, bu antlaflma çok yak›nda imzalanacak. Böyle bir antlaflma imzalan›rsa ne tür etkileri olur? Türkiye, Avrupa’ya ulaflmak isteyen kifliler için çok önemli bir geçifl ülkesi. Türkiye’den geçti¤inden flüphelenilen bütün göçmenler Türkiye’ye geri gönderilecek. Bu kiflilerin s›¤›nmac› olup olmad›¤›na bakmadan ya da Türkiye’ye ne koflullarda s›n›rd›fl› edileceklerini önemsemeden buraya gönderilecekler. Sonuçta Türkiye’de daha da çok say›da göçmen birikecek ve AB finansman›yla yeni al›konma merkezleri infla edilecek. Bunun göçmenler için sonuçlar› aflikâr ama, Türkiye için de faydal› olmad›¤› belli. Neden Türkiye böyle bir antlaflmay› kabul ediyor? Türkiye’nin birinci önceli¤i AB’ye girmek, böyle bir antlaflma imzalayarak AB’ye bir ad›m daha yaklaflaca¤›na inan›yor. Bir de tabii vize kolayl›¤› meselesi var. Bu çok önemli, çünkü baz› meslek gruplar›na AB’ye vizesiz girme f›rsat› verilmesi konufluluyor. Bu, Türkiye ve AB aras›nda yeni bir iflbirli¤ini simgeliyor. Türkiye bu vize iflini çok önemsiyor, çünkü bir süredir kimsenin istemedi¤i bir ülke gibi görülürken, bu anlaflma sayesinde AB sürecinde bir ad›m atm›fl olacak.
Arafta yaflamak Yeni kurulmas› planlanan kamplardan biri olan K›rklareli’ni gezdin. Gözlemlerin neler? Selen Ay (Birleflmifl Milletler Mülteciler Yüksek Komiserli¤i / BMMYK): Van, Ankara, Erzurum, K›rklareli gibi yerlerde kamp yap›l›yor. Ortak özellikleri, hepsinin flehir d›fl›nda, izole olmas›. 750 kiflilik toplam kapasite ve 100 kiflilik kapal› bir bölüm olacak. Baflvurusu reddedilen kiflileri s›n›rd›fl› etmek üzere gözalt›na alacaklar. Ama hiçbir prosedür, sivil toplum kurulufllar›n›n oralara girip girmeyece¤i, BMMYK’nin rolü belli de¤il. K›rklareli’ndeki kamp›n s›n›ra yak›n olmas› da korkutucu. Ekonomik anlamda yapabilecekleri hiçbir fley yok, bu insanlar muhte-
Selen Ay
29
18-31 MAYIS 2010
Kandil’e kara harekat›
El Kaide ve Taliban’a darbe
‹RAN Türkiye’nin PKK’ya karfl› bafllatt›¤› operasyondan sonra ‹ran da Kandil’e müdahale etti. PKK’n›n ‹ran’daki uzant›s› PJAK’› etkisiz hale getirmek gerekçesiyle Kandil Da¤› çevresini aral›ks›z bombalayan ‹ran kuvvetleri, may›s›n son günü s›n›r› geçerek Irak topraklar›na girdi. ‹ran s›n›r›ndaki m›nt›kalar uzun menzilli toplarla dövülürken, kara birlikleri s›n›r›n 5 kilometre kadar içinde üs kurdu. Irak Federal Kürt Bölgesi yönetimi bölgenin Türkiye ve ‹ran taraf›ndan sürekli bombaland›¤›n› belirterek, ‹ran askeri girdikten sonra çevre köylerde yaflayan ailelerin göç etmek zorunda kald›¤›n› aç›klad›.
AFGAN‹STAN El Kaide’nin sözcülü¤ünü yapan internet siteleri örgütün üç numaral› ismi olarak bilinen M›s›rl› militan Mustafa Ebu El Yazid’in öldürüldü¤ünü aç›klad›. 11 Eylül sald›r›lar›n›n finans ifllerini yürüttü¤ü iddia edilen El Yazid’in Pakistan’da afliretlerin kontrolündeki bir bölgede düzenlenen özel tim operasyonu sonucu bütün ailesiyle birlikte öldürüldü¤ü san›l›yor. Eflzamanl› olarak Afganistan’›n do¤u kesimlerinde, NATO kuvvetleri taraf›ndan düzenlenen hava sald›r›lar›nda Taliban’›n Pakistan örgütüne mensup gruplar›n kamplar› imha edildi, çok say›da militan öldürüldü.
‹SRA‹L-TÜRK‹YE Yere çak›lan siyaset “La Haine” filminde anlat›lan öyküde yüksek bir apartmandan düflen adam her katta ayn› fleyi söyler: “Buraya kadar her fley yolunda.” Ayn› filmde bafl karakterlerden Said, “Ölüm yoksa sorun da yok” demiflti. Türkiye ile ‹srail aras›ndaki iliflkiler, Davos’tan sonraki serbest düflüflüne devam etti, etti, ‹srail Ordusu’nun Mavi Marmara’ya düzenledi¤i operasyonla yere çak›ld›. Art›k ölüm de var, sorun da... TÜRK‹YE ile Brezilya’n›n 17 May›s’ta ‹ran ile nükleer takas anlaflmas› imzalamas›, dünyada siyasî analistlerin kal›n bir çizgiyle ayr›lan iki ayr› yorum kümesinde toplaflmas›na yol açt›. ‹lki, bu iki ülkenin söz konusu hamlesinin küresel diplomaside yeni aktörlerin ortaya ç›k›fl›n›n, “hiçbir fleyin eskisi gibi olmayaca¤›n›n” güçlü göstergelerinden biri olarak kabul edilmesi gerekti¤i idi. ‹kincisi ise, bu iki ülkenin Tahran’›n tuza¤›na düfltükleri, hatta Tahran’la z›mnî suç ortakl›¤›na bulaflt›klar›. Anlaflman›n duyuruldu¤u gün Hillary Clinton’un ‹ran’a yeni yapt›r›mlar içeren bir paketi, hem de bu kez bu yoldaki müzmin takozlar Çin ve Rusya’n›n da deste¤iyle Birleflmifl Milletler Güvenlik Konseyi’ne sunacaklar›n› aç›klamas›n›n ard›ndan, ortal›k kar›flt›. Acaba Brezilya ve Türkiye, ald›klar› inisiyatifle ABD’nin ‹ran politikas›na kafa m› tutuyorlard›? ABD’li muhafazakâr yazarlar, tüm yaz›lar›n› bu varsay›m üzerine kurdu. Ancak Clinton’un aç›klamalar›ndan rahats›z olan Brezilya hükümeti, geçti¤imiz hafta diplomatik teamülleri çi¤nemek pahas›na Obama’n›n Lula ve Erdo¤an’a gönderdi¤i mektubu kamuoyuna sundu. 20 Nisan tarihli mektup, Brezilya ve Türkiye’yi görüflmeleri yapma konusunda cesaretlendirmekle kalm›yor, bir ay sonra taraflar aras›nda imzalanacak olan anlaflman›n tam da ABD yönetiminin ve Uluslararas› Atom Enerjisi Ajans›’n›n (UAEA) belirtti¤i koflullar do¤rultusunda yap›ld›¤›n› aç›k ediyordu: “UAEA’n›n önerisi adil ve dengeli, iki taraf›n karfl›l›kl› güven oluflturmas›na katk›da bulunacak biçimde haz›rlanm›flt›r. Bizce, ‹ran’›n 1200 kilogram düflük zenginlefltirilmifl uranyumu (DZU) ülke d›fl›na nakli kabul etmesi, hem güven oluflturacak, hem de
30
‹ran’›n DZU stokunun hat›r› say›l›r ölçüde azalmas›n› sa¤layarak bölgesel gerilimi azaltacakt›r. Bu ö¤enin ABD için baflat önemde oldu¤unun alt›n› çizmek isterim.”
Çürük havuç, k›r›k sopa Bu mektubun ard›ndan gelen dönüflün muhtelif aç›klamalar› var: Kimi ABD yönetiminde iki kanad›n birbiriyle çat›flmas›n› öne sürüyor, kimiyse ABD’nin havuç-sopa oyununu oynamaya çal›flt›¤›n›. Yaln›z, bu oyun, kendini diplomatik havuç olarak görmekten pek hazzetmeyen Lula’n›n Obama’n›n mektubunu iffla etmesiyle bozuldu. Hem Obama’n›n karizmas› bir kez daha çizildi, hem de mektubun sonucu h›zl› geldi. 27 May›s’ta Rusya D›fliflleri Bakan› Lavrov, Brezilya ve Türkiye’nin ‹ran’la imzalam›fl oldu¤u anlaflman›n uluslararas› kamuoyu-
nun istemlerini karfl›lad›¤›, bu nedenle yeni bir yapt›r›m paketine gereksinim olmad›¤›n› söyledi. Bu, yapt›r›mlar konusunda kendinden emin olan ABD yönetimine, özellikle Hillary Clinton’a sert bir yumruk. Tam da ayn› gün, iki ülkenin D›fliflleri Bakanlar› Ahmet Davuto¤lu ve Celso Amorim’in birlikte kaleme ald›klar› mektuptaki ifadeleri, ABD’nin yapt›r›mlara meflruiyet arama çabalar›n› bir kez daha bofla ç›kar›yordu: “Karfl›l›kl› derin güvensizlik ortam›nda görüflmelerden ç›kacak herhangi bir sonucun uygulanabilirli¤ine dahi flüpheyle yaklaflanlar olacakt›r. Ancak flu anda görüflmelere bir flans verme konusunda yeterli dayanak vard›r. Bu flans› kaç›rmak, kuflaklar boyunca duyulacak bir piflmanl›¤a yol açabilir.” ‹ki bakan›n uyar›s›, ABD’de yank› bulmam›fl olmal› ki, yaz›n›n yay›nland›¤› gün Washington’da konuflan Clinton, Brezilya ve Türkiye’nin inisiyatifinin küresel güvenlik için “tehlikeli” oldu¤unu söyledi. ABD’nin ‹ran konusundaki sald›rgan tavr›n› küresel meflruiyete dayand›rma gibi bir derdi varsa e¤er, oyunu iyi oynayamad›klar› kesin. Ancak ayn› ABD, Irak’› pervas›zca iflgal ederken, hiç de meflruiyet derdinde de¤ildi. Ortado¤u’daki büyük planlar için önlerindeki en büyük engel olan ‹ran’›n defterini dürme
Mavi Marmara gemisi Afldod aç›klar›nda
Oligarfli ilk raundu ald›
Trafigura hesap veriyor
Maocular için bar›fl plan›
Eyyafyallayöküll turizmi
KOLOMB‹YA Latin Amerika’da “ABD’nin arka bahçesi” s›fat›n› koruyan tek ülke olan Kolombiya’da yap›lan baflkanl›k seçimlerinin ilk turundan “baflkan” ç›kmad›. Ama ofiste bulundu¤u iki dönemde Amerikan gücünün temsilcili¤ini yapan Alvaro Uribe’nin iktidar eliti gövde gösterisi yapt›. Uribe’nin savunma bakan› Juan Manuel Santos seçimin ilk turunda sürpriz biçimde oylar›n yüzde 47’sini toplad›. ‹kinci konumdaki Yeflil Parti aday› Antanas Mockus yüzde 21’de kald›. ‹lk turda çeflitli adaylara da¤›lan sol oylar ikinci turda toplansa da Uribe’nin iktidar blo¤unu devrilecek gibi görünmüyor.
F‹LD‹fi‹ KIYISI Avrupa’n›n toksik at›klar›n› yasad›fl› biçimde Fildifli K›y›s› aç›klar›na boflaltarak 15 kiflinin ölümüne ve yüzlercesinin hastalanmas›na yol açan çokuluslu Trafigura flirketi, sonunda mahkemeye ç›kar›ld›. fiirketin bir üst düzey yetkilisi ile 2006’da Fildifli K›y›s›’n›n baflkenti Abidjan’›n aç›klar›na toksik at›k b›rakan flirket gemisinin Ukrayna as›ll› kaptan›n›n yarg›land›¤› dava, Hollanda’n›n baflkenti Amsterdam’da bafllad›. Trafigura’n›n Fildifli K›y›s›’ndaki temsilcisi daha önce bu ülkede yarg›lan›p 20 y›l a¤›r hapis cezas›na çarpt›r›lm›flt›. Amsterdam’dan da benzer bir ceza bekleniyor.
H‹ND‹STAN Seçimlerden zaferle ç›kan Singh hükümeti, Hindistan’›n en büyük iç politika hamlesine haz›rlan›yor: Maocularla bar›fl. ‹çiflleri Bakan› Chidambaram, örgütle bar›fl antlaflmas› yap›lmas› için detayl› bir yol haritas› aç›klad›. Maocular›n sözcüsü bar›fl ça¤r›s›na temkinli biçimde olsa da “evet” dedi. 1967’de Bat› Bengal eyaletinde bafllatt›¤› ayaklanmadan beri yüzlerce kanl› eyleme imza atan HKPMaoist, 6 binden fazla kiflinin ölümünden sorumlu tutuluyor. Maocu militanlar son olarak 27 May›s’ta tren kazas›yla sonuçlanan bir sabotaj eylemi gerçeklefltirmifl ve 148 kiflinin ölümüne yol açm›flt›.
‹ZLANDA Havayollar›n› bat›ran volkan, küresel ekonomik krizin fena halde vurdu¤u ülkesini ihya ediyor. Avrupa’y› bir ay boyunca felç eden kül bulutunun kayna¤› olan Eyyafyallayöküll yanarda¤›, ‹zlanda’da bir turizm patlamas› yaflanmas›n› sa¤lad›. Yerel turizmciler ad› bile zor telaffuz edilen yanarda¤› görmeye gelenler sayesinde 300 bin nüfuslu ülkenin büyük bir turist ak›n›na maruz kald›¤›n› ve flimdiden yap›lan rezervasyonlara dayanarak bunun yaz boyunca devam edece¤ini bildirdi. Baflkent Reykjavik turist talebini karfl›layam›yor. Halk pansiyonculu¤a bafllam›fl durumda.
konusunda meflruiyeti takmayacaklar› bir gün gelir mi, bilinmez. Ancak iyimser olmak için de, karamsar olmak için de, fazla erken.
Apartheid, bomba, cinayet Bir yandan, küresel takvimde ABD’nin iflini zorlaflt›racak geliflmeler kap›ya dayand›. May›s ay› boyunca New York’ta sürdürülen Nükleer Silahs›zlanma Antlaflmas› (NSA) gözden geçirme toplant›lar›nda ilk kez ‹srail, hedef tahtas›na bu kadar aç›kça konuldu. Yaln›zca dikkatlerin ‹ran’dan ‹srail üzerine kaymas› anlam›na gelmeyecek, Ortado¤u’daki as›l serseri devletin, tehlike ö¤esinin kim oldu¤u tart›flmalar›n›n da yeniden küresel gündeme oturmas›n› sa¤layacak her türlü geliflme ABD’yi ziyadesiyle ürkütüyor.* Nitekim, bu geliflmenin ilk ad›mlar› yine geçti¤imiz haftalarda at›ld›. Önce ‹srail ile eski, beyaz, ›rkç› Güney Afrika hükümeti aras›nda 31 Mart 1975’te imzalanan gizli nükleer anlaflma gazetelerde gözüktü; bu belge ortaya ç›kt›ktan hemen birkaç gün sonra, New York’taki toplant›da, tüm kat›l›mc›lar, Nükleer Silahlardan Ar›nd›r›lm›fl Ortado¤u için ça¤r›da bulunurken, ‹srail’e bu do¤rultuda NSA’y› imzalama ça¤r›s› yap›ld›. ‹lkiyle bafllayal›m: ABD’de hükümete yak›n düflünce örgütlerinden biri olan D›fl ‹liflkiler Konseyi’nin dergisi Foreign Affairs’in k›demli editörlerinden Sasha Polakow-Suransky, Güney Afrika hükümetinden edindi¤i sars›c› belgeyi gazetenin deneyimli ve ödüllü Ortado¤u muhabiri Chris McGreal ile paylaflt›. Belgede imzas› olan iki isim, zaman›n ‹srail D›fliflleri Bakan› fiimon Peres ile onun Güney Afrikal› meslektafl› ve ›rkç› apartheid rejiminin mühim isimlerinden Pieter Willem Botha, el alt›ndan yapt›klar› görüflmelerde ‹srail’in Güney Afrika’ya üç nükleer bafll›k vermesi konusunda anlaflm›flt›. Suransky’nin bu ay içinde ç›-
kacak olan “Sözü Edilmeyen ‹ttifak: ‹srail’in Apartheid Güney Afrikas› ile Gizli ‹liflkisi” adl› kitab›, bu iddiay› dalland›r›yor. Asl›nda ‹srail’in ›rkç› Güney Afrika rejimiyle muhabbeti, y›llard›r bilinen bir gerçek. Bu muhabbeti, dört y›l önce ayn› gazetenin ayn› muhabiri ortaya ç›karm›flt›. ‹srail’in Filistin’de uygulad›¤› bask›c› yönetimin apartheid rejimi ile benzerlikleri, o gün bugündür daha fazla dikkat çekiyor ve dile getiriliyor. Apartheid uygulamas›n›n gelip dayand›¤› en vahfli radde ise, ‹srail hükümetinin Gazze’ye üç y›ld›r uygulad›¤› ambargo. ‹srail, uygulad›¤› ambargonun nedeninin Hamas’a silah transferini engellemek oldu¤unu söylese de, bu üç y›l sonunda buna inanmak için aptal olmak gerekiyor. En son Birleflmifl Milletler taraf›ndan görevlendirilen Güney Afrikal› yarg›ç Richard Goldstone, geçti¤imiz y›l›n eylül ay›nda yay›nlad›¤› raporda söz konusu blokaj›n bir savafl suçu, hatta insanl›¤a karfl› suç olarak nitelendirilmesi gerekti¤ini söyledi. Ancak konuyla ilgili, Türkiye de dahil tüm hükümetlerin üç maymunu oynad›¤› bir suç bu.
‹srail’in bütünleme dönemi Bu görmez duymaz bilmezli¤in karfl›s›na en sonunda küresel çapta bir sivil itaatsizlik eyleminin aktörleri dikildi. Türkiye’den ‹HH (‹nsan Hak ve Hürriyetleri) ‹nsanî Yard›m Vakf›’n›n kat›ld›¤› bu eylem, aralar›nda Avrupal› parlamenterlerin de bulundu¤u 40 ülkeden yaklafl›k 800 eylemciyi, 10 bin ton yard›m malzemesini Gazze’ye ulaflt›rmak için Türkiye, Yunanistan, ABD, ‹sveç, ‹rlanda bayrakl› befl gemide buluflturdu. Filonun parçalar›ndan biri olan Özgür Gazze Hareketi, ambargoyu daha önce dört kez delmeyi denemifl, hiçbirinde baflar›l› olamam›flt›. Gazze’ye yolculuk sorunsuz olmad› flüphe-
‹srail’in Nükleer Silahlar›: Odadaki Fil ‹SRA‹L’‹N nükleer bombalar› oldu¤u, herkesin bildi¤i, ama kimsenin resmiyete dökemedi¤i bir gerçek. ‹srail, Kuzey Kore, Hindistan ve Pakistan’la birlikte, NSA’y› imzalamam›fl olan dört nükleer silah sahibi ülkeden biri. ‹srail’in nükleer saplant›s› ise, hemen kuruluflunun sonras›na dayan›yor. ‹roniktir ki, ‹srail’in nükleer silah sahibi olmas›na yol açan geliflmeler, M›s›r Devlet Baflkan› Nas›r’›n Süveyfl Kanal›’n› 1956’da ulusallaflt›rmas›na dayan›yor. M›s›r’› iflgal için bir bahane arayan Fransa ve ‹ngiltere –özellikle Fransa–, ‹srail’den askerlerini Sina Çölü’nün ötesine geçirmesini rica eder. Za-
man›n Savunma Bakan› –bilin bakal›m kim!– fiimon Peres, Fransa’n›n ‹srail’e bir araflt›rma reaktörü satmas› karfl›l›¤›nda bu iste¤i yerine getirir. ‹ki y›l sonra Fransa’da Devlet Baflkan› seçilen De Gaulle’ün ‹srail ile nükleer iflbirli¤ini sona erdirmesinin ard›ndan, ‹ngiltere, kirli sat›fla talip olur. 1965 y›l› itibariyle de Dimona Reaktörü, nükleer silahlarda kullan›lan yüksek derecede zenginlefltirilmifl plütonyumu elde edebilecek teknolojiye ulafl›r. Aradan geçen 45 y›l sonunda ‹srail’in sahip oldu¤u bomba say›s› ancak tahmin edilebiliyor: Kimine göre 75, kimine göre yaklafl›k 300 bafll›k.
siz. Güney K›br›s, gemilerin birkaç›n› karasular›na kabul etmeyince, gemiler Kuzey K›br›s’ta son ikmal molas›n› verdi. Gemilerin ikisi, Güney K›br›s k›y›lar›nda ayn› aksam sorunu yüzünden bozuluverdi. ‹srail yönetimi ise bu süreçte gemileri Gazze’ye yanaflt›rmayaca¤›n› yinelemeye devam etti. Yine de, beflinci ve çok daha büyük ölçekli deneme için, aralar›nda Kuzey ‹rlandal› Nobel Bar›fl Ödülü aday› Mauread Corrigan Maguire’›n, Avrupal› parlamenterlerin, dünyan›n 22 ülkesinden eylemcilerin bulundu¤u gemiler, 30 May›s’ta K›br›s’tan yola ç›kt›. ‹srail’in kulland›¤› karfl› argümanlardan biri, gemideki baz› isimlerin Hamas’la do¤rudan temas halinde, hatta Hamas üyesi oldu¤u, yolculu¤un Türkiye aya¤›n› örgütleyen ‹HH’nin ise Hamas’›n, hatta El Kaide’nin Truva at› oldu¤u idi. Anlatana de¤il anlat›lana inan derler ya, yükü tafl›yana de¤il, tafl›nan yüke bakal›m. Gemilerin hepsi, yola ç›kmadan önce taranm›fl, silah olarak yorumlanabilecek hiçbir fleyin yard›m malzemeleri aras›nda olmad›¤› onanm›flt›. Hofl, ‹srail hükümetine kal›rsa, çimento bile bomba yap›m›nda kullan›labilecek bir silah; bu yüzden Gazze’ye ev yap›m›nda kullan›lmas› için çimento sokulmas›na bile y›llard›r izin verilmiyor. Öykünün son perdesini biliyorsunuz. ‹srail’in bu sivil itaatsizlik eylemi karfl›s›nda 盤r›ndan ç›k›p böylesine vahfli bir tepki vermesi, üstüne üstlük kendine özgü piflkinli¤iyle zeytinya¤› gibi üste ç›kmaya çal›flmas›, ülkenin kendini Gazze ablukas›n›n bekas› için ne kadar mühim oldu¤una inand›rd›¤›n› gösterdi. ‹lk baflta belki hakl›, belki haks›z gerekçelere dayanm›fl bir güvenlik tutkusu, bir ülkeye dünyan›n en güçlü, hele nüfusa orant›land›¤›nda kesinlikle en güçlü gizli servisini kurdurdu, çakt›rmadan onlarca, yüzlerce nükleer bomba yapt›rd›, ayn› zamanda bir halk› y›llar sürecek bir kolektif cezaland›rmaya tâbi tutmas›na, hatta Cenin’de, Gazze’de katliamlar yapmas›na neden oldu. Yukar›daki dökümün faillerinin, Rachel Corrie’yi öldürenlerin Mavi Marmara’dakileri öldürmeyece¤ini, fliddet olsa da ölüm olmayaca¤›n› sanmak safl›km›fl. Halbuki ‹srail bir halka reva gördü¤ünü neden bir gemi dolusu insandan esirgesin ki? Ama olsun, insanl›k dersinden kalaca¤›m›za beklenti dersinden kalal›m. ‹srail mi? O, 1947’den beri insanl›k dersinden çakm›fl durumda zaten. Ertan Keskinsoy * Bu cümle yaz›ld›¤›nda ‹srail henüz Mavi Marmara katliam›na kalk›flmam›flt›. Özgür Gazze Hareketi web sitesi: www.freegaza.org
31
ABD
BP’nin yedi¤i 10 halt
ENERJ‹ devi BP’nin aç›kdeniz üretimini üstlenen Deepwater Horizon taraf›ndan Meksika Körfezi’nde iflletilen platformun infilak etmesinin ard›ndan bafllayan petrol s›z›nt›s› hâlâ durdurulamad›. Tarihin en büyük çevre felaketlerinden birinin önüne geçilemiyor. fiirketlerin dostu Obama’y› bile “kapa flu lanet deli¤i” diye isyan ettiren s›z›nt›n›n 37. gününde araflt›rmac› Daniela Perdomo, “BP petrol s›z›nt›s› hakk›nda bilmek istemedi¤iniz, ama bilmeniz gereken 10 fley”i aç›klad›. S›rayla gidiyoruz...
• Petrol s›z›nt›s› her gün milyonlarca dolar zarara yol açarken, birileri el alt›ndan kâr ediyor. BP ile yapt›¤› sözleflmeyle Deepwater Horizon flirketinin iflletme haklar›n› alan ‹sviçre bazl› Transocean Ltd. sigortadan 270 milyon dolar tazminat ald›. • BP’nin berbat bir güvenlik sicili var. Örne¤in, 2005’te Teksas’ta BP’ye ait bir rafineride meydana gelen patlama 15 iflçinin ölümüne, 170’inin yaralanmas›na yol açt›. Geçen y›l Alaska petrol boru hatt›ndaki s›z›nt› 200 bin galon petrolün çevreye yay›lmas›na neden oldu. Liste uzay›p gidiyor...
• Petrol s›z›nt›lar› y›lda 1.6 milyar dolarl›k ekonomik aktiviteyi riske at›yor. Turizmden iflçi ücretlerine uzanan ekonomik ma¤duriyete çevresel hasar dahil de¤il. Felaketten bir hafta sonra BP, 2010’un ilk çeyre¤inde 6 milyar dolar kâr etti¤ini aç›klad›. • ABD’de petrol endüstrisini “regüle eden” otorite Interior Department vurdumduymazl›¤›yla suça ifltirak ediyor. BP’ye say›s›z güvenlik ihmaline karfl›n petrol ç›kartma izni veren ID, platform infilak etti¤inden beri 27 yeni izin ç›kartm›fl; ikisi BP’ye... • Logosunu ve imaj›n› “yeflillefltiren” BP, birtak›m yeni deniz temizleme modelleriyle medyan›n gözünü boyamaya çal›fl›yor. Ama
AVRUPA Ölü bir siyasî proje Yaflayan en önemli Marksist düflünürlerden Balibar, Avrupa’n›n gelece¤i hakk›nda son derece karamsar. Özetle flunu söylüyor: E¤er radikal biçimde yeni temeller üstünde yeniden bafllama basiretini gösteremezse, bu kriz Avrupa Birli¤i için sonun bafllang›c›d›r. “Avrupa’n›n inflaat›” projesi y›k›ma do¤ru h›zla ilerliyor... ÉTIENNE BALIBAR Guardian, 25 May›s 2010
SADECE tek bir ay içinde birçok geliflmeye tan›k olduk. Yunanistan Baflbakan› Yorgo Papandreu, Avrupa’n›n toplumsal kesimler aç›s›ndan y›k›c› sonuçlar do¤uracak bütçe kesintileri uygulamak flart›yla sundu¤u kapsaml› yard›m kredisi karfl›s›nda ülkesinin olas› yükümlülüklerini aç›klad›. Bunu takiben avronun de¤erine ve varl›¤›na yönelik bir tehdit olarak Portekiz ve ‹spanyol borçlar›n›n “kredi de¤erlili¤i” düflürüldü. ABD’nin yo¤un bask›s›na maruz kalan Avrupa Merkez Bankas›, kendi kurallar›n› ihlal ederek, egemen ülke borçlar›n› karfl›layabilmek için 750 milyar avro de¤erinde bir Avrupa güvenlik fonu oluflturdu. Son olarak çeflitli üye ülkeler bütçelerinde kemer s›kma önlemleri aç›klad›. Aç›kça görülüyor ki, bu sadece krizin bafllang›c›. Avro, zincirin zay›f halkas›, ayn› flekilde Avrupa’n›n kendisi de... Krizin feci sonuçlara gebe oldu¤una flüphe yok. Yunanistan’daki protestolar tamamen hakl› ç›kt›. Önce bütün Yunan halk›n›n k›nanmas›na tan›k olduk. Daha sonra hükümet, bir kez daha, herhangi bir demokratik tart›flma olmadan seçim vaatlerine ihanet etti. Son olarak, Avrupa üye devletine karfl› gerçek bir dayan›flma örne¤i göstermedi; hatta, uluslar› de¤il, bankalar› koruyan IMF’nin bask›c› kurallar›n› dayatt›.
mez, ancak belirlenmifl hedeflere de ters düflüyor; ulusal ekonomilerin ortak bir noktaya, ortak refah bölgesine evrilmesi sa¤lanamad›. Kimi ülkeler egemen, di¤erleri boyunduruk alt›nda. Avrupa halklar›n›n düflmanca ç›karlar› olmayabilir, ama devletlerin var ve gittikçe art›yor. ‹kincisi, ekonomide kamu “güveni” yaratmay› amaçlayan herhangi bir Keynesyen strateji üç ba¤›ms›z payandaya dayan›r: ‹stikrarl› para, rasyonel vergilendirme sistemi ve tam istihdam› hedefleyen sosyal politika. Bu üçüncü hal, bugün birçok yorumda sistematik olarak gözard› ediliyor. Dahas›, avro para sistemi ve Avrupa’n›n gelece¤i ile ilgili tart›flma, etkiledi¤i halklar ve onlar›n liderleri taraf›ndan siyasî olarak irdelenmedikçe ve malî krizin daha güçlü bir flekilde h›zland›raca¤› küreselleflmenin gerçek e¤ilimleriyle ifade edilmedi¤i sürece tamamen soyut kalmaya devam edecek.
Avroyu kurtarman›n bedeli Yunanl›lar “Avrupa paras›n› kurtarma siyaseti” önlemlerinin ilk kurban› oldu, ama son kurban da olmayacaklar. Bütün vatandafllar›n bu önlemler üzerinde tart›flmas›na izin verilmeli, zira sonuçlardan herkes etkilenecek. Ne olursa olsun, varoldu¤u kadar›na bak›l›rsa, bu çoktarafl› bir tart›flma olacak, çünkü esas saptamalar ya gizli ya da gözden ç›kar›lm›fl. Bugünkü haliyle, bask›n toplumsal güçlerin etkisiyle, Avrupa’n›n inflas› bir ölçüde kurumsal uyum yaratm›fl ve baz› temel haklar› genele yaym›fl olabilir. Bunlar gözard› edile-
32
Atina
en iyi senaryo bile deniz alt›ndaki ekosistemi ve Louisiana’n›n 100 millik k›y› fleridini mahveden milyonlarca galon ham petrolün sadece yüzde 20’sini temizleyebilecek. • Gerçek flu ki, BP’nin elinde gerçek bir temizleme plan› yok. 600 sayfal›k “Petrol S›z›nt›s›n› Önleme Plan›” bilimciler taraf›ndan yerin dibine bat›r›lm›fl durumda. • Ma¤durlar›n tazminat davas› açma hakk›n› gasp etmeye çal›fl›yorlar. Transocean sa¤ kurtulan iflçileri, BP ise bal›kç›lar› püskürtmek için hukuksal dalavere bulma telafl›nda. Ama çok say›da sektör, kurum ve kifli ma¤dur kald›. Bunlar›n hepsini devred›fl› b›rakacak hukuksal kumpaslar ar›yorlar.
Bir uluslararas› yar›fltan di¤erine geçiyoruz ve bu yar›fllar art›k esas olarak üretim sermayeleri aras›nda yaflanm›yor. Komflular›ndan daha çok para ak›fl› sa¤layabilmek için vergi muafiyetine baflvuran ve ücretli emek üzerinde bask› oluflturan ulusal s›n›rlar aras›nda bir yar›fl söz konusu. fiimdi, aç›kças›, Avrupa, ya üyelerini “sistemik risklerden” korumak için etkili bir dayan›flma sistemi fleklinde iflleyecek ya da sadece hukuksal bir çerçeve çizip üyeler aras›nda daha büyük çekiflmeler yaflanmas›n› teflvik edecek. Bu iki seçenek aras›nda yap›lacak tercih, Avrupa’n›n siyasî, toplumsal ve kültürel ak›betini belirleyecek.
Avrupa’n›n ufuktaki çöküflü Ancak ikinci bir e¤ilim daha var: Dünyada istihdam›n da¤›l›m›n› kökten istikrars›zlaflt›racak olan uluslararas› ifl bölümünün dönüflümü; kuzey ile güneyin, do¤u ile bat›n›n yer de¤ifltirdi¤i yeni bir küresel yap›. Avrupa, veya Avrupa’n›n büyük bir bölümü, eflitsizlikte ac›mas›z bir art›fl yaflayacak: Orta s›n›flar›n çöküflü, kalifiye ifllerin daralmas›, “uçucu” üretici endüstrilerin yer de¤ifltirmesi, refah ve sosyal haklarda gerileme ve kültür endüstrilerinin ve genel kamu hizmetlerinin parçalanmas›... Bu da, Avrupal› yap›n›n sonsuza dek alt etmek istedi¤i etnik çat›flmalara geri dönüflü h›zland›racak. Bu durumda flu soruyu sormaktan baflka çare yok: Bu, elli y›l önce as›rl›k ütopya temeli üzerine bafllayan, ancak flimdi taahhütlerini yerine getiremeyen bir yap› haline gelen Avrupa Birli¤i için sonun bafllang›c› m›? Cevap, maalesef, evet: Er ya da geç, böyle bir y›k›m›n yaflanmas› kaç›n›lmaz görünüyor; üstelik bu fliddetli karmaflalar yaflanmadan olmayacak. Tamamen yeni temeller üstünde yeniden bafllama gücünü bulamazsa, Avrupa ölü bir siyasî projedir. AB’nin k›r›lmas›, kaç›n›lmaz olarak, Avrupa halklar›n› küreselleflmenin tuzaklar›na daha büyük ölçüde maruz b›rakacak. Di¤er yandan, yeni bir yap› oluflturmak da baflar› garantisi vermiyor, ama en az›ndan bir tür jeopolitik kald›raç kazanma flans› tan›yor. Ancak, orijinal bir ulus-sonras› (post-national) federasyon formu fikrinin getirdi¤i bütün zorluklarla ciddi olarak ve mertçe yüzleflilmesi flart›yla. Bu durumda, ortak kamu otoritesi –ki bu ne devlet ne de siyasetçiler ve uzmanlar›n “idaresi” olamaz– oluflturmay›, uluslar aras›nda hakiki bir eflitli¤i temin ederek gerici milliyetçiliklere
Felaket ma¤duru: Öküz Bal›kç›l›
• BP “tasarruf tedbirleri” ad›na çal›flanlar›n›n can güvenli¤ini ve sa¤l›¤›n› riske at›yor. • Felaketin yol açt›¤› çevresel hasara iklimsel zararlar da eklenebilir. BP’nin k›sa vadeli çevresel önlemleri yetersiz olmak bir yana, olay›n boyutlar› karfl›s›nda “komik” kal›yor. • Baflta Amerikan hükümeti, hiç kimse ne yap›lmas› gerekti¤ini bilmiyor. Daha da kötüsü, benzer felaketlerin bir daha yaflanmayaca¤›n› kimse garanti edemiyor. Deepwater Horizon’›n “anormal” oldu¤u san›lmas›n, tam tersine son derece “normal” bir flirket. Zira bütün sektör böyle iflliyor... Detaylar için: www.globalresearch.ca
IRAK ‹stikrar çok uzak Bölünmenin derinli¤ini bir kez daha gösteren parlamento seçimlerinin üstünden üç ay geçmesine ra¤men hâlâ hükümet kurulamad›. Irak’tan çekilme program›n› bafllatan ABD bunu görmezden geliyor. Irak yeni bir Lübnan olmaya do¤ru ilerliyor. PATRICK COCKBURN The Independent, 29 May›s 2010
karfl› mücadele etmeyi ve hepsinin ötesinde Avrupa bölgesinde demokrasiyi yeniden canland›rarak neoliberalizmin üretti¤i “demokratiksizlefltirme” ya da “devletsiz devletçilik” süreçlerine karfl› direnme unsurlar›n›n kurulmas›n› gerektiriyor.
Yeni bir “taban” hareketi Nicedir çok aflikâr olan bir fleyi kabul etmek gerekiyor: E¤er demokrasinin kendisi, uluslarüstü kurumlardaki insanlar için daha fazla nüfuz sa¤layarak varolan kal›plar›n ötesine geçemezse, Avrupa’da –bugün kimilerince hakl› olarak savunulan– federalizme do¤ru bir ilerleme olmayacak. Bugünün tarihini tersine çevirmek, çürüyen siyasî yap›n›n ataletini sarsacak bir tür Avrupa popülizmine, yani yayg›n kitlelerin, krizin kurbanlar› olarak, krizin faillerine ve bundan fayda sa¤layanlara karfl› öfkelerini dile getirdi¤i ve piyasalar›n, bankalar›n, devletlerin el alt›ndan yürüttü¤ü pazarl›klara ve anlaflmalara karfl› “tabandan” denetim ça¤r›s› yapt›¤› eflzamanl› bir harekete ya da bar›flç›l bir baflkald›r›ya ihtiyac›m›z oldu¤u anlam›na m› geliyor? Asl›nda evet. Bunun baflka felaketlere yol açabilece¤ine kat›l›yorum. Ancak milliyetçili¤in herhangi bir biçimde devam etmesi halinde risk çok daha fazla. Dünyan›n bu bölgesinde, böylesi güçlere geleneksel olarak “sol” denirdi. Fakat Avrupa solu da iflas etti. Daha genifl politik alanda, s›n›rlar›n ötesinde toplumsal mücadeleyi ifade etme ya da özgürlefltirici hareketleri bafllatma yetisini kaybetti. Neoliberalizmin dogmalar›na ve mant›¤›na teslim oldu. Sonuçta ideolojik olarak parçalara ayr›ld›. Güçlü bir halk deste¤inden yoksun kald›, güya solu temsil eden partiler, aç›k ya da kolektif bir tepki göstermedikleri krizin çaresiz gözlemcileri olarak kald›. Bu durumda pekâlâ krizin bir sonraki aflamaya geçmesi halinde ne olaca¤› sorusunu merak edebiliriz. Kesinlikle protestolar olacak, ancak kendilerini soyutlanm›fl hissedecekler ve muhtemelen fliddete baflvuracak ya da ›rkç›l›k ve zenofobiyi (halihaz›rda etraf›m›zda yükseliyor) geri getirecekler. Mamafih bu soru entelektüelleri de ilgilendiriyor: Avrupa düzeyinde krize karfl› demokratik olarak düzenlenmifl bir siyasî tav›r ne olmal› ve ne olabilir? Kendilerini reformcu ya da devrimci olarak tan›mlayan ilerici ayd›nlar›n görevi, bu konuyu tart›fl›p risk almak. E¤er yapmazlarsa, bahaneleri olmayacak... Çeviren: Zeynep Nuho¤lu
ABD ve Britanya’n›n Irak’› iflgalinden yedi y›l sonra, ülke hâlâ son derece istikrars›z ve parçalanm›fl halde. Öyle ki, partilerin ve toplumun bölünmüfllü¤ünden ötürü, Irak’›n normale dönmesi anlam›nda önemli bir durak noktas› olmas› beklenen üç ay önceki genel seçimlerden bir hükümet ç›kmad›. Siyasî liderler iktidar› paylaflma konusunda ciddi müzakerelere dahi giriflmedi. Eski bir d›fliflleri bakan› “Irak’›n gelece¤iyle ilgili hiç bu kadar karamsar olmam›flt›m. 2003’ten sonra iktidara gelen siyasî göçmen egemen s›n›f berbat. Devleti daha ne kadar soyabileceklerinden baflka bir politikalar› yok” dedi. Bunlar›n hiçbiri d›fl dünya için görünür de¤il, çünkü 2008’den beri ABD politikas› flanl› bir zafer ilan edip birliklerini çekme yönünde. ABD birliklerinin say›s› bu hafta 92 bine düflerek ilk defa Afganistan’daki Amerikan askerlerinin say›s›ndan daha az oldu. ABD ordusu, Irak’taki savafl› “sevkiyat” yoluyla bir flekilde dönüfltürdü¤ü ve çat›flmadan baflar›yla ç›kt›¤› efsanesini sürdürmek istiyor. Bu iddia her zaman abart›ld›. ABD iflgaline karfl› baflkald›r› Sünni Arap cemaatinden ç›kt›. fiii hükümeti ve milis kuvvetleri 2006-2007’de galip gelince, Sünnilerin Amerikal›larla uyum aray›fl›na girmek d›fl›nda pek flans› yoktu. Irak’taki en önemli de¤iflim, ABD’nin askerî-taktiksel yeniliklerinden ziyade, fiii-Sünni mücadelesinin ak›betiyle ilgili. Bu yüzden Amerikal› generallere göre, –Irak’taki sözümona baflar›yla k›yasland›¤›nda– Afganistan’da bu y›l yap›lan “sevkiyat›n” sonuçlar› moral bozucu. Ordunun, ABD hükümetinin sivil kanad› üstündeki d›fl politika hâkimiyeti Irak savafl›yla güçlendirildi. Daha bu hafta senato Afganistan’daki askerî “sevkiyat” için 33 milyar dolarl›k ek bütçeyi onaylad›. D›fliflleri Bakanl›¤› buradan sadece 4 milyar dolar al›yor. Bunlar›n Kongre’nin bu y›l Irak ve Afganistan için onaylad›¤› 130 milyar dolarl›k bütçenin üstüne eklendi¤ini not düflelim. Irak’ta fliddet, üç y›l öncesine göre çok daha az; yani ülke, her ay hizipçi katliamlarda ölen 3 bin insan›n cesetlerinin gömüldü¤ü zamandan “daha iyi” durumda. Fakat düzenli El Kaide sald›r›lar› hâlâ huzuru kaç›rmaya yetiyor. Onlara engel olmak için, Ba¤dat sokaklar›n› dolduran kontrol noktalar› ve patlamaya dayan›kl› beton duvarlar, flehir içinde hareketi zorlaflt›r›yor. Ço¤u hafiflemifl olsa da, Irakl›lar› endiflelendiren fley süregelen fliddetin miktar› de¤il. Baflbakan
Nuri El Maliki’nin beceriksiz hükümetinin yerine yenisi getirememifl olmak, fiiiler, Sünniler ve Kürtler aras›ndaki mezhepsel ve etnik bölünmelerin derinli¤ini gösteriyor. Ço¤u seçmenin komünal ba¤l›l›klar›na göre oy verece¤i varsay›m›yla seçimlerin sonucunu tahmin etmek kolayd›. Yak›n zamandaki katliamlarla k›z›flan bu bölünmeler ortadan kalkmayacak. Ancak bunlar› bu kadar y›k›c› yapan, siyasî parti yönetimlerinin, k›smen Kürtler d›fl›nda, niteliksiz olmas›. Yukar›da al›nt›s› yer alan eski bakan, korkusunun, Irak’›n kleptomanyak yönetici s›n›f›n›n hükümeti doland›r›c›l›kla yönetmesi oldu¤unu söyledi. Kimi Irakl›lar, devletin en iyi zamanlarda bile zaten ifllevsiz olmas›ndan ötürü yeni hükümetin kurulamamas›n›n bir fark yaratmad›¤›na inan›yor. Bu görüfl önemli, ama Ba¤dat’ta yeni hükümetin bulunmamas›n›n c›l›z idarî yap›y› felç etti¤i yönünde emareler var. Örne¤in, parlamentonun karar› olmadan 1100 yeni memur kadrosu doldurulam›yor, hatta önemsiz kararlar dahi al›nam›yor. Komünal bölünmeler ve siyasî felç hali, Irakl›larda, ülkenin ikinci bir Lübnan’a dönüflüyor oldu¤u korkusunu yarat›yor. ‹ktidar öylesine bölünmüfl olacak ki, hiçbir karar al›namayacak, istihdam sa¤lanamayacak ya da uzun vadeli bir siyaset yürütülemeyecek. Irakl› elefltirmen ve siyaset bilimci Ghassan Attiyah, “fiilî bir bölünme” yaflanaca¤›na inan›yor. Lübnan’da oldu¤u gibi, iç bölünmeler ülkeyi d›fl müdahalelere aç›k hale getiriyor. Irak D›fliflleri Bakan› Hoflyar Zebari, ‹ran ve Türkiye baflta olmak üzere Irak’›n komflular›n›n önemine dikkat çekiyor. “Sonuçta bu sadece Irak seçimleri de¤ildi, bölgesel bir seçimdi” diyor. Lübnan’daki gibi d›fl güçlerin müdahalesi –özünde kendi ç›karlar› için– ülkeyi geçici istikrara kavuflturabilir, ama ayn› zamanda Irak’›n sorunlar›n› daha karmafl›k ve kurumsal hale getirir. Lübnan analojisi abart›l› olabilir. Lübnan ve Afganistan’›n aksine, Irak’›n petrolü var. Attiyah, “Irakl›lar o kadar de¤iflken ve sert ki, onlar› sadece petrol bir arada tutabilir” diyor. Uluslararas› petrol flirketlerinin bugün ifllenecek hale getirmeye çal›flt›¤›, verimli kullan›lmayan süper devasa petrol sahalar›, petrol gelirlerinin iki y›ll›k bir zaman diliminde h›zla artaca¤›n› gösteriyor. Irak’›n, otuz y›ld›r d›fl ve iç savafla, iflgale, yapt›r›mlara maruz kalan halk›n›n daha iyi bir yaflam düzeyine ulaflmas› için bütün sorunlar›n› çözmesi gerekmiyor. Özerk Irak Kürdistan›, Irak’›n geri kalan›n›n bütün kusurlar›n› tafl›yor: Yolsuzluk ve kamu yat›r›m›na imkân b›rakmayan büyük miktardaki maafl giderleri. Fakat Kürt siyasî yönetimi bölgenin canlanmas› için yeterince güçlü ve sa¤lam... Erbil semalar›nda vinçler hâkimken, Ba¤dat’ta hâlâ bir avuç kadar var... Irak’taki egemen elitin yükselifli geçici olabilir. Geri gönen siyasî göçmenler, bir Avrupa, ABD ya da halden anlayan bir Arap baflkentine yerleflmeden önce cukkay› sa¤lama almak istiyor gibi görünüyor. Daha muktedir halefleri olabilir. Ancak yeni bir hükümet kuramama ve varolan hükümetin gittikçe daha gayr›meflru alg›lanmas›, Irak’› kendini yeniden yap›land›ramayacak kadar istikrars›z hale getiriyor. Çeviren: Z.N.
33
k›raat
X - KÜTÜPHANE
n” Louise “Örümcek Kad› May›s’ta, 31 Bourgeois, ta gözle98 yafl›nda haya nefesine n rini yumdu. So el, grayk he a flt kadar, ba ar al ›n› iflvürlerini, dokum ti. Sanaet m lemeye deva olmas› ik af gr iyo ob t›n ot i, bu rd yle gerekti¤ini sö ad›. flm fla ç hi sav›ndan al t›r ha ar›Çocuklu¤unun a, kad›n›n ar na ve travmal rlü halletü un un m l›k duru sorunve rine, sorular›na ›. Bu ld ka ¤l› ba lar›na hep yaln›zl›k, dat›lma, fliddet, d›na neka k ke er a ad ölüm, aflk ve al ve ümcek, düny ör m ¤u sa Do va i. a, onu iflled giriflindeki de in n’ er od M ifli... te yi reva görüyors t›¤ ›. Ta i k›r›lgan, in ana temas›yd ümcek, onun gib ör o sun. ifl ol l bunalt› eserlerin iym bo › gib a¤ geois. Topr mayd›: Annesi riydi Louise Bour bi onun elinden ç›k n da ›n ar nl d› en etkili ka Tarihin en deli, Mapplethorpe) rt be Ro af: (foto¤r
* Ö¤le uykusu belli, zorunlu, al›- • fl›lagelmifl, makineninkini and›ran etkinli¤in d›fl›ndad›r. Herkesin gerçe¤e dönüfltürmek istedi¤i iflin özgünlü¤ü, büyük ölçüde, bu kendi zaman›na hükmetme yetisine ba¤l›d›r. Karfl›l›¤› olan çal›flma zaman›yla, ister istemez onun içeri¤iyle ilgili verecek hesab›n›z olur. ‹flveren sizin olabildi¤ince fazla üretmenizi, bofl geçecek zamanlar›n önüne geçmeyi hedefler –mühendis Taylor’›n, kendisince insanlar› aylakl›¤a sürükleyen aksilikleri, molalar› aza indirgemek amac›yla düzenleme alan›nda sergiledi¤i marifetler bilinir; iflçi de her zaman kendisine de¤er kazand›rmayan bir iflte, fluradan buradan sat›n ald›¤›, elden ç›kard›¤›, yitirdi¤i zaman k›r›nt›lar›n› t›rt›klamaya bakar. Çal›flanlar›n u¤rafllar›n› belli saatlere göre bölüfltüren ilk yönetmeliklerin ortaya ç›k›fl›yla, grevler ve “çal›flma zaman›” konusunda talepler bafl gösterir. (...) Ö¤le uykusu. ‹flte size kurumsallaflt›r›lma, zorunlu k›l›nma, karfl›l›¤› ödenme, t›bbilefltirilme, vergiye ba¤lanma, ders olarak okutulma, profesyonellefltirilme tehlikesi alt›ndaki küçücük, anlams›z, s›radan, gündelik, ola¤an bir “yeti”! (...) Ö¤le uykusu, saatli denetimler olmaks›z›n, insan›n kendi zaman›na yeniden sahip ç›kmas›d›r. Ö¤le uykusu özgürlefltiricidir.
34
E¤er Victor yak›n zamanda çarfl›ya u¤ram›flsa, arrollado yap›l›rd›. Haftada bir defa, genellikle cumartesi günleri vega’ya, yani sebze pazar›na gitmek Victor’un evle ilgili ana u¤rafl›yd›. Çarfl›ya bay›l›yordu ve orada kendisini evindeymifl gibi hissediyordu. Havas› küçükken annesine yard›ma gitti¤i çarfl›n›n ayn›s›yd›; Victor buran›n müdavimiydi ve sat›c›lar›n ço¤uyla ahbapt›. Eve en sevdi¤i yiyeceklerle dönerdi... Protos granados, yani fiili usûlü, m›s›r, kabak ve taze fesle¤enle piflirilecek taze fasulye; keçi peyniri; domates ve so¤an salatas›na konacak dev domatesler; kalkana benzer, Pasifik’e has, lezzetli corvina (iyi piflirmeyi becerebildi¤im ender fleylerdendi) ve fiili’de pek ucuza al›nabilen mevsim meyveleri... Dansa bay›l›r, mümkün oldu¤unca dans eder, f›rsat buldu¤unda derslere kat›l›r, komik do¤açlamalar›yla hepimizi güldürürdü. Hediye vermeyi de çok severdi ve her gitti¤i yolculuktan mutlaka gezdi¤i pazarlardan ald›¤› eliflleri, pançolar, seramik eflyalar ve benzerleriyle dönerdi. Bana Meksika’dan getirdi¤i güzelim nak›fll› elbise, Peru’dan getirdi¤i panço ve Uruguay’dan getirdi¤i t›¤ ifli hâlâ duruyor. Yüzmeye, tatile ç›kmaya, deniz k›y›s›nda bal›k yemeye, etraf› keflfetmeye, yaz s›ca¤›nda hepimizi bahçede hortumla sulamaya, 18 Eylül’de cueca dans› için fondalara gitmeye, eve arkadafllar›n› doldurmaya, atefl yak›p kestane k›zartmaya... Pek çok insan›n yapmaya bay›ld›¤› fleylere bay›l›rd›. Akla ziyan ölçüde çal›flmas›na ra¤men ifl delisi de¤ildi. Hevesi ve coflkusu, t›pk› gülüflü gibi bulafl›c›yd›.
Cem Pekman Filim Bir Adam: Ertem E¤ilmez (Agora) Cevat Çapan Kavafis’ten Yüz fiiir (Helikopter) Chantal Mouffe Siyasetin Dönüflü (Epos) Ertu¤rul Mavio¤lu - Ahmet fi›k Kontrgerilla ve Ergenekon’u Anlama K›lavuzu (‹thaki) Giorgio Agamben Tan›k ve Arfliv –Auschwitz’den Artakalanlar (Dipnot) Georges Perec Bahçedeki Gidonlar› Kromajl› P›rp›r da Neyin Nesi? (Metis) Harold Pinter Kutlama (Mitos Boyut) Haydar Karatafl Gece Kelebe¤i (‹letiflim) Huricihan ‹slâmo¤lu Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Devlet ve Köylü (‹letiflim) Joan Jara Yar›m Kalan fiark›: Victor Jara (Versus) John Keane fiiddet ve Demokrasi (‹mge) Jose Saramago Kopyalanm›fl Adam (‹fl Bankas› Kültür) Karl Marx Devlet ve Hukuk Üzerine (Ça¤dafl Hukukçular Derne¤i) Michel Chossudovsky Amerika’n›n Terörizme Karfl› Savafl› (‹mge) Milan Kundera Bir Buluflma (Can) Naomi Klein fiok Doktrini –Felaket Kapitalizminin Yükselifli (Agora) Serge Rezvani Amerikanomanyaklar (K›rm›z› Kedi) Stanley Cavell Mutlulu¤un Peflinde (Metis) Richard Brautigan Talihsiz Kad›n (Alt›k›rkbefl) Thierry Paquot Bir Sanatt›r Ö¤le Uykusu (Can)
•
*
Zavall› bacaklar›m›z üstünde sürükleniyoruz, eski kentin pazaryerine dek sürükleniyoruz. Buraya s›k s›k geldi¤imiz için herkes bizi tan›r. Her yandan: “Merhaba çöp tenekeleri!” (Bizi böyle ça¤›r›rlar), “merhaba parçabohçalar›!” (bizi böyle de ça¤›r›rlar). Ne yani, burda herkes sever bizi do¤rusu. Sat›c›lar her gün, sat›lmayan ve sat›lamayacak olan yiyeceklerin en iyilerini bize ay›r›rlar. Tek dert neleri seçece¤imiz! (...) fiimdi flöyle düflünebilirsiniz: ‹yi ama, öte dünyaya gönderilen flu Amerikal›lar hikâyesi do¤ruysa, kurban ettikleri cesetleri soyup so¤ana çevirdiklerine göre, ceplerinde bulduklar› paralar› ne yap›yorlar? Ne yapaca¤›z, dosdo¤ru “Uluslararas› Dayan›flma Sand›¤›”na gönderiyoruz, yaaa! Ald›n›z m›? Evet, tek bir meteli¤i al›koymuyoruz. Tek bir dolar›. Hiç. Kendimiz yaflamak için öldürmüyoruz biz. Amerikal› de¤iliz! Bir inanç için öldürüyoruz. Hah! Kötülük elle tutulur, somut bir fleydir. Öyle düflünüyoruz. Evet, kötülük belirsiz, soyut bir fley de¤ildir ki sis gibi, duman gibi da¤›l›p gitsin. Yo, yoo, kötülük bal gibi ortadad›r. Reziller vard›r. Kötülük ederek yaflayan insanlar oldu¤u gibi rezillik içinde yaflayan halklar da vard›r. Örnek mi istersiniz? Ohooo, örnek çook! Hi, hi, hih! Tonla örnek verebilirim size. Herkes her durumda düflmanlar›n› seçmelidir. Bu düflmanlar› da ç›kt›klar› yer, bulunduklar› s›n›f aç›s›ndan iyice tart›p biçmeli ve bir gün kendi topraklar› üstünde k›st›rd› m› en can alacak yerinden vurmal›d›r bu düflmanlar›. (...) Yeflfleee! Amerikanoslara hücum! Amerikan manyakl›¤›n›n en son derecesine varm›fl Amerikanomanyaklar›z biz, hih, hih, hih, hi!
Yirminci yüzy›l›n güç ve fliddet konulu ilk büyük romanlar›ndan birinin, Kafka’n›n “Dava”s›n›n suçluluk duygusu de¤il, utanma temas› ile sona ermesi ilgi çekicidir. ‹ki görevlinin Joseph K.’y› metruk bir tafl oca¤›nda kalbinden iki kez b›çaklayarak öldürdü¤ü sahnenin, kurban için bitmeyen çilenin sonu olup ba¤›fllanmas›n› sa¤lamas› beklenebilirdi. Kafka, bunun utanc›n›n hiç eksilmeden sürdü¤ünü belirterek böyle bir sonu reddediyor. Kurban son sözlerini kusarken “bir köpek gibi” tükürükler saç›yordu, sanki iflledi¤i cinayetten duydu¤u utanc›n ömrünü uzatmas›n› ve gelecek kuflaklara sonsuza dek musallat olmas›n› ister gibiydi. Bütünüyle iç karart›c›, ama burada edebî biçimiyle bu sahne, flüphesiz, tüm düflünen, yarg›layan ve eyleyen demokratlardan hayatlar›n› mahveden fliddet belalar›na ve imgelerine vermeleri gereken hayatî önemdeki duygusal tepkilerden birine bir ipucudur. Gelecek kuflaklar demokrasileri neyle hat›rlayacaklar? Diktatörleri destekleyiflleriyle ve totaliterlerle çay içiflleriyle mi? Toplama kamplar› ve s›zd›rmaz hapishanelerin icad›yla m›? Yoksa masum sivillerin üzerine ya¤d›rd›klar› napalm bombalar›yla, yang›n bombas› att›klar› flehirlerle ve ilk yol açt›klar› nükleer patlamalarla m›? Yoksa gelecek kuflaklar demokrasileri, tecavüzleri ve cinayetleri nas›l da hafif e¤lenceye dönüfltürüflleriyle mi hat›rlayacak? Soyk›r›mc› kan dökme âlemlerini görmezden gelip hiçbir fley yapmad›klar› zamanlarla m›? Yoksa dünya çap›nda teröre karfl› savafl ilan ederek dünyay› terörize ediflleriyle mi?
Duman›
üstünde
“‹çimizdeki Son Tabiat Kal›nt›s›” Monika Maron - Animal Triste Çev: Mustafa Tüzel (Alef)
at›rlamak, insan› geriye götüren bir eylem biçimi, ama edilgen oldu¤u iddia edilemez. Hat›ra, ayn› zamanda kurulup y›k›labilen, seçim flans› tan›yan, insan›n içinde yarat›c› bir zihni harekete geçirecek güçlü bir mekanizmaya sahip. Kendini bedensel olarak bugüne katm›fl görünse de, hat›ralar›na dönerek kendini yeni bafltan kuran kifli, bir bak›ma bugününü ve gelecekten beklentilerini (dolay›s›yla kayg›y›, h›rs›, hayali, düflk›r›kl›¤›n› vb.) bloke eder. Bir nevi, ak›p giden hayata feyk atar. Bu da az›msanacak bir eylem biçimi de¤il. Kendisinin kalabal›¤›n› örgütleyip harekete geçirmifl kifli, yerleflti¤i düzlemde, seçti¤i hat›raya demirlemifl bir direniflçidir art›k. Kurup bozdu¤u kendi hat›ras› oldu¤undan, kimseye zarar vermez. Dilerse, geriye do¤ru, t›pk› bir elyazmas›n› düzeltir gibi, kendini hat›ras›n›n iflçisi ilan edebilir. Hayat› bir kez çalakalem yaz›lm›flt›r ama, nihayetinde ilk editörü kendisidir. Bir anda, bilinç düzeyine ç›kmam›fl bir kararla durur ve saatinin tersine tiktaklar›yla yeni hayat› bafllar. Zihni geriye do¤ru yürürken, ona biçilmifl ömür ileriye do¤ru hamle eder görünse de, ne gam. Yarat›c›, ayn› zamanda sessiz ve gölgeli bir çekiflmedir bu; beden uyurgezerdir, bellek fliirli bir uyan›kl›kta. Kalan y›llar›n›n bir bölümünü feda eder, karfl›l›¤›nda hat›ras›n›n binas›n› yeniden kurarak kitab›n› tamamlar. (Yazarl›¤›n, kendinden menkul yazarl›¤›n tan›mlar›ndan biri budur belki de. Eksiltilen, yaz›ya feda edilen hayattan yeni bir hayat örmek...) Hat›rlamak kimi zaman hesaplaflmad›r; insan geçmifle dönüp o geçmiflte yer almam›fl bir eylemi uygun buldu¤u bir bölüme yerlefltirdi¤inde, ya da eylemin kendisine, onu tamir ederek özürünü
H
sundu¤unda, ak›fla müdahalede bulunur. Dinî olmayan bir içgüdüyle bunu yapt›ysa e¤er, kendine ceza yazma cesareti gösterdi¤inde ar›nmaya da hak kazan›r. Monika Maron’un “Animal Triste” adl› roman› (Türkçede ilk kez) bunlar› düflündürmekle kalm›yor, ayn› zamanda hayat denen muammaya flekil verme çabas›n›n sadece bir sanat türü olarak s›n›fland›r›lamayaca¤›n›n, bunun ayn› zamanda sa¤lam-kaymaz bir etik düzlem belirleme arzusu oldu¤unun alt›n› da çiziyor, çizdiriyor. Yafl›n› bile hat›rlamayan, 90’lar›n›, belki de 100’lerini süren bir kad›n anlat›c›n›n, müphem bir zamans›zl›¤a demir atarak kendi hayat›ndan anlat›lmaya de¤er buldu¤u “aflk”l› bir bölümü aktar›fl›nda hem bizzat kendi hayat›na (kurgu ile özyaflamöyküsünün birbirinden çözünemeyece¤i bir s›k› doku...) hem de ça¤›m›zda soylulu¤u giderek elden gitmifl roman türüne flövalyece bir meydan okuyufl var. Monika Maron, yaln›zca çal›flt›¤› müzedeki dinozor iskeletine saplanm›fl, “hayvanl›¤›n› hiçbir zaman unutamam›fl”, ne güçlü ne zay›f, ne masum ne günahkâr, neredeyse saydamlaflt›rd›¤› karakteriyle de¤il, yafll›l›¤› bir kurgu olana¤› olarak kullanarak da antik metinlerin iskeletine yaklafl›yor: “Yafll›l›k hakk›nda söyleyecek iyi bir sözüm varsa o da, yafll›l›¤›n iki aç›dan ölüme haz›rlanmaya yarad›¤›d›r: Hat›ralar›m›z›, sonunda hareketli dekor parçalar›n›n az çok
inand›r›c› bir biyografi halinde monte edilebilecekleri kadar törpüleyip z›mparalayacak vaktimiz vard›r; ve sürekli çökme sonucunda kendimize bile o kadar yük oluruz ki, bizi yaflamdaki en sevdi¤imizden, kendi kendimizden kurtars›n diye günün birinde ölümü özler hale gelebiliriz; ancak bu, çürümemizin bunamam›zdan daha h›zl› olmas› durumunda geçerlidir.” Ölüme epeyce yaklaflm›fl anlat›c›n›n, hayat›n› sadece olgunlukta –k›z› büyüyüp evden ayr›ld›¤›nda ve kocas› sessizce uzaklaflt›¤›nda–, yaflad›¤› engelli (adam evlidir, geceleri ayn› saatte kendi evine döner) bir aflk› oda¤a alarak hat›rlamas›, geçmifle kafa tutuflunun ne kadar güçlü bir kaynaktan beslendi¤ini gösterir, “hayat›m›, sonu gelmeyen devaml› bir aflk iliflkisi olarak sürdürmeye karar verdi¤imde art›k genç de¤ildim” derken hayat›n tekyönlü düz bir otoban olarak alg›lanmas›n›n saçmal›¤›n› da ortaya koymufl olur. Ama biz son sayfaya kadar bunun sebebinden emin olamay›z, ortada somut bir durum yoktur san›r›z. Ancak hikâye tamamland›¤›nda, bütün altüst olufllar› bafltan, bir kez daha kurmam›z gerekti¤ini idrak ederiz, ki bu da bir yazar›n ulaflabilece¤i gösteriflsizüst düzey bir kurgu baflar›s›d›r. Anlat›c›n›n evli sevgilisi Franz ve dinozor Brachiosaurus d›fl›nda düflünmekten hoflland›¤› kimse yoktur, hat›ran›n bütün dekorlar› toplanm›fl, hayat›n›n müzesinde
Monika Maron
sadece onlar kalm›flt›r. Bir dönem gelir ve insan k›sac›k ömrünün müzesine bir insan› bir dinozor iskeleti gibi yerlefltirebilir. Ancak güçlü bir afl bize bu türeden fleyler düflündürür. Romanda anlat›lan da böyle bir aflkt›r: “Yaflam›na ve ölümüne” . Do¤as›na pek de uygun düflmeyen bir biçimde “yaflam›na”, tarif edilemeyecek imkâns›zl›kta: “ölümüne”. Tan›m aral›¤›n› en geniflinden seçer, bu nedenle aflkt›r zaten. “Seni kazanmak veya bu dünyadan göçmek” der, “nihayet bu dünyaya aitizdir, ve nihayet art›k bu dünyaya ait de¤ilizdir” der. Ancak aflk kadar keskin bir duygu, “içimizdeki son tabiat kal›nt›s›”, bizi dinozorlar ve kar›ncalar dünyas›na tafl›yacak bir yüksek atlay›fla olanak sa¤lar. “Hayatta aflktan baflka bir fley kaç›r›lm›fl olamaz” diye tekrarlar anlat›c›, aflk bu¤usundan bir kostüm giydirdi¤i, yer yer hülyal›, yer yer gerçekçi flark›s›n› dipte m›r›ldan›rken, hafif gülüflüne havaififlek sözler efllik eder: “Delilerle ve âfl›klarla tart›flmamal›!” 1941 Berlin do¤umlu yazar, duvar›n hem varl›¤›nda hem yoklu¤unda, sa¤›nda ve solunda, ay›ran ve birlefltiren, yasaklayan ve serbest b›rakan bask›n imgesinde “o yer”li olman›n aflklar› bölen halinin duvars›z co¤rafyalara yak›nl›¤›n› da gösteriyor. Belle¤e örülen duvarlar, aflk söyleminin duvarlar›, hayat›n kesitleriyle belirlenmifl duvarlar, engellerle yaklafl›p bizi ele geçirmek için savafl›rken, hayat› ve metni ayn› anda duvars›z bir geniflli¤e yayabilme becerisinin topra¤›n› sulam›fl oluyorlar. Maron’un hayat› parçal›s›n›rl› bir bütünlükle alg›lay›fl›, ham olana, insana ait yabanl›¤a dolad›¤› fliiri, esneme kabiliyeti yüksek bir ustal›kla, kendili¤inden bir ferahl›kla yolunu buluyor. Öyle bir ferahl›k ki, anlat›c›n›n yafl›yla a¤›rlaflaca¤›m›za, henüz ölmemifl bedenden ayr›lan ruhun hafifli¤iyle süzülüyoruz metnin içine. Yafl›n› hat›rlamayan insan›n yafll›l›¤›ndan kim söz edebilir ki zaten? Yazar›n zekâs›, kurgusuyla dilini ayn› k›vamda tutabilmesinde de kendini gösteriyor. Ancak çocuklukta berrak olabilmifl dil, ömrün bir ucu yafll›l›¤a katland›¤›nda bir kez daha ama son kez o berrakl›¤a erifliyor. Karakteri arac›l›¤›yla geçmifle do¤ru bükülen yazar›n bir o kadar da yafll›l›k dilinin berrakl›¤›na katlan›fl› karfl›s›nda biz de s›n›rl› ömrümüzü bir kitapta, bir ucundan bir müphem ucuna kat etmifl oluyoruz. ‹ncecik bir kitaptan neler beklenece¤inin müjdecisi bir yo¤unlu¤un mirasç›s› olarak. – Pelin Özer
35
‹K‹ K‹TAP VES‹LES‹YLE 1870’LER‹N ANADOLU’SUNDA ERMEN‹LER
Melekler ve narodnikler Arsen Yarman, “Osmanl› Sa¤l›k Hizmetlerinde Ermeniler ve Surp P›rgiç Ermeni Hastanesi Tarihi” adl› çal›flmas›yla 2002’de Express’e konuk olmufltu. Ard›ndan, 2008’de “Sivas 1877” kitab› yay›nland›. “Palu-Harput 1878” ise yay›nlanan son kitab›. ‹ki cilt halinde yay›nlanan kitap bir önsöz ve üç rahibin Ermenice raporlar›n›n çevirisinden olufluyor. Derlem Yay›nlar›’ndan ç›kan kitab›n editörü Ali Çakmak ile flehir tarihçili¤i, ‹stanbul ve taflra Ermenileri aras›ndaki gerilim, 19. yüzy›l›n sonlar›nda Anadolu’daki Ermenilerin durumu hakk›nda söylefltik. “Palu-Harput 1878”, “Sivas 1877”den sonra ikinci flehir tarihi kitab›n›z. Bu kitab› da flehir tarihi ba¤lam›nda de¤erlendirmek herhalde yanl›fl olmaz... Ali Çakmak: Her iki kitap da belirli bir tarihi, 1877 ve 1878 y›llar›n› merkez al›yor, o tarihlerde flehrin görünümünü aç›klamaya çal›fl›yor. Ancak hem flehrin Ermeni tarihi ve kültürüyle ba¤lar›n› ortaya koymaya çal›flan yazarlar›n çabas›, hem de Arsen Yarman’›n Ermeni rahiplerin yazd›klar›n› Türkiyeli okur için anlafl›l›r k›lmaya çal›flma kayg›s› nedeniyle s›k s›k çok eski tarihlere kadar uzanma ihtiyac› duyuldu. Yaln›zca bu rahiplerin de¤il, Ermeni tarihçilerin de ilginç bir üslûbu var. 20. yüzy›l›n ortalar›nda Ermenice yaz›lm›fl pek çok flehir tarihinde de, muhtemelen flehrin Ermeni kökleriyle ba¤lar›n› vurgulamak amac›yla, yazarlar flehrin tarihini Hititlerden, Urartulardan itibaren ele al›yor, Roma-Bizans dönemi üzerinde uzun uzun durduktan sonra 19. ve 20. yüzy›la geliyorlar. Ayr›ca, özellikle Ermeni tarihi ve kültürü hakk›ndaki bilgisi s›n›rl› olan okur için pek çok aç›klay›c› dipnota, çerçeve yaz›ya, arfliv belgesine ve bahsi geçen kiflilerin ya da yap›lar›n eski foto¤raflar›na da yer vermek istedik. Raporlar›n› Türkçeye çevirdi¤iniz rahiplerin nas›l bir üslûbu var, Ermeni tarihçili¤indeki genel e¤ilim nas›l? Üç rahibin (Vahan Bardizaktsi, Bo¤os Natanyan ve Karekin S›rvantsdyants) raporlar› kitab›n ikinci cildini oluflturuyor. Bu üslûp özelliklerinin Bo¤os Natanyan ve k›smen de Vahan Bardizaktsi için geçerli oldu¤u söylenebilir. Her ikisinin raporlar›nda, özellikle de Natanyan’›nkinde s›k s›k Ermeni tarihine, mitolojisine göndermeler bulunuyor ve ‹stanbul’daki Ermeni toplumunun önderlerine elefltiriler s›ralan›yor. Ayn› zamanda bir etnograf olan S›rvantsdyants ise daha sakin ve ironik bir üslûba sahip. Kitab›n birinci cildi, bafllang›çta uzun bir sunufl yaz›s› olarak planlanm›flt›. Ancak 1877-78 Osmanl›-Rus harbinin hemen ard›ndan bölgeye giden rahiplerin raporlar›nda bahsedilen konular›n çeflitlili¤i ve Ermenice bilmeyen okurlar için yabanc›l›¤› nedeniyle sunufl yaz›s›n›n hacmi geniflledi ve ortaya birinci cilt ç›kt›. Neredeyse rahiplerin raporlar›n›n toplam›na yak›n bir önsöz yazm›fls›n›z... Rahiplerin bahsetti¤i pek çok olaya tarihsel bir ba¤lam kazand›rmak gerekiyordu. Ermeni köylüsünün yoksullu¤un-
36
Ali Çakmak
1789, 1830 ve 1848 devrimlerinden etkilenen Ermeni liberal ayd›nlar›, anayasac› bir hareketi bafllatt›lar ve 1863 y›l›nda Nizamname-i Millet-i Ermeniyan’› kabul ettirdiler. Bu belge, Osmanl› anayasac›l›k hareketinin ilk ad›m›d›r. dan, Kürt afliretlerinin bask›lar›ndan, yenilgiyle biten savafl›n yol açt›¤› y›k›mdan ve göç hareketlerinden söz ediyorlar. Ayr›ca gezdikleri yerlerdeki Ermeni nüfus, okullar, kilise ve manast›rlar hakk›nda bilgiler vermeye özen gösteriyorlar. Kendimizi bütün bunlar› tarihsel bir çerçeve içinde sunmak zorunda hissettik. Sözgelimi, Ermeni köylüsünün yoksullu¤unun devletin vergilendirme usûlüyle ba¤lant›l› oldu¤undan ya da afliret sisteminin belli bafll› unsurlar›ndan söz etmeyi zorunlu gördük. Üç rahip de 1877-78 harbinin sonunda Rusya’ya göç etmek isteyen büyük bir Ermeni nüfustan söz ediyorlard›. Ancak durum biraz kar›fl›kt› ve anlamakta zorluk çektik, çünkü ne Rus Çar›, ne Rus ordusundaki Ermeni kumandanlar, ne Osmanl› yöneticileri ne de ‹stanbul Ermeni Patrikhanesi böyle bir göçü istiyordu. Buna ra¤men Ermeni köylüsünün büyük ümitlerle Rusya s›n›rlar›na do¤ru hareketlenmesini anlayam›yorduk. Biraz derinlere indi¤imizde, bunun 1828-29 Osmanl›-Rus Savafl›’ndan sonraki geliflmelerle ba¤lant›l› oldu¤unu, bu tür deneyimlerin halklar›n haf›zas›nda etkisini uzun süre sürdürdü¤ünü gördük. Bu yüzden Rusya’n›n güney Kafkasya politikas›na, elli y›l önceki savafla, savafl›n ard›ndan yaflanan büyük göçe
(‹ran’dan 40 bin, Osmanl›’dan 90 bin Ermeni bu savafltan sonra Rusya’ya göç etmiflti) de¤inmek ve “sunufl”un bir cilt boyutuna ulaflmas›n› göze almak zorunda kald›k. Türkçe yaz›lan flehir tarihlerinden yararland›n›z m›, onlar›n bu konuda öne ç›kan özellikleri var m›? fiehir tarihi bak›m›ndan yak›n zamana kadar iki e¤ilim öne ç›k›yor ve bunlar aras›ndaki aç› da giderek büyüyordu. ‹lki daha çok yerel kaynaklar›, sözlü tan›kl›klar› esas alan ve yazan›n siyasal tutumuna göre de¤iflik ölçülerde cumhuriyetin kurulufl dönemi yaklafl›m›n› tekrar eden kitaplard›. Daha çok emekli tarih, sosyal bilgiler ö¤retmenlerinin yazd›¤› bu kitaplarda flehre dönük bir sevginin izlerini bulmak mümkün olsa da, bunlar genellikle bilinenlere çok fazla fley eklemeyen kitaplard›r. fiehrin tarihine dair egemen anlay›fla ters düflüncelere pek yer verilmez, flehrin Türklerin hâkimiyetinden önceki dönemleri h›zla ve özetle geçilir, gayrimüslimlerden de ya isyanlar ya da kurulan kiflisel dostluklar vs. nedeniyle bahsedilir. Gayrimüslimlerin flehrin sosyal, kültürel tarihinde, dokusunda ciddi bir izleri oldu¤unu bu kitaplardan ö¤renmek pek mümkün olmaz. Di¤er bir e¤ilim ise, özellikle son 20-25 y›lda çok yayg›nlaflan akademik bir tarz. Burada daha çok tahrir defterleri ve di¤er Osmanl› belgeleri incelenerek flehrin nüfusu, arazi ve üretim durumu hakk›nda verilere, bu arada gayrimüslim nüfus hakk›ndaki bilgilere de ulaflmak mümkündür. Ancak gayrimüslim nüfus hakk›ndaki bilgiler asl›nda son derece s›n›rl›d›r; örne¤in kiliselerinin onar›m› için devlete bir dilekçe verilmiflse bu dilekçeden bahsedilir, fakat bu bir bak›ma Osmanl› devletinin dinsel hoflgörüsünün kan›t› olarak sunulmak e¤ilimindedir. fiehirde kaç tane Ermeni kilisesi bulundu¤una dair bir bilgiye nadiren rastlars›n›z. Buna mukabil defterler incelenerek flehirdeki gayrimüslimlerin hangi isimleri kullanmay› tercih etti¤i bilgisi yayg›n olarak de¤erlendirilir. Niyet ne olursa olsun, bu bilgiler gene de önemli, öyle de¤il mi? Elbette, ama bu bilgilerin s›n›rl›l›¤›na ve ideolojik bir süzgeçten geçirildi¤ine dikkat çekmek istiyorum. Bu bilgiler, devlet evrak› olarak, yönetenlerin bak›fl›n› yans›t›yor daha çok. Bu kitaplardan köylünün ödedi¤i vergi miktar›n› ya da ödemedi¤inde ald›¤› cezay› ö¤renebiliriz ama, vergiyi hangi koflullarda ödedi¤ini ya da bunun için katland›¤› s›k›nt›y› bilemeyiz. Bunun için ahalinin kendi durumu hakk›nda ilk a¤›zdan bilgiler çok önemli. Palu, Harput ve civar›ndaki köylülerle konuflan Natanyan ve S›rvantsdyants’›n tan›kl›klar› ve aktard›klar› bilgiler bu bak›mdan eflsiz de¤erde. Osmanl› arflivlerinde çal›flan birçok araflt›rmac› var. Yeni belgeler gün›fl›¤›na ç›k›yor, pek çok belgenin çevrimyaz›s› yay›nlan›yor. Ancak, kitab›n önsözünde Donald Quataert’in de dedi¤i gibi, gayrimüslim cemaatlerin kendi dillerinde yapt›klar› yay›nlar hakk›nda bu
türden çal›flmalar son derece s›n›rl›. Bu, Osmanl› araflt›rmalar› ba¤lam›nda çok önemli bir sorun. Son yirmi y›lda yap›lan çal›flmalar, Türkçeye çevrilen belgeler hesaba kat›ld›¤›nda, Osmanl› tarihine iliflkin kritik bir bilgi efli¤inin afl›ld›¤›n›, bu bilgiler sayesinde Osmanl› sistemi hakk›nda yeni aç›klama çerçeveleri oluflturulabilece¤ini iddia eden tarihçiler ortaya ç›kt›. Bu büyük ölçüde do¤ru görünmekle birlikte, imparatorlu¤un gayrimüslim cemaatlerinin kurumlar›, sosyal yaflant›lar› ya da iç çeliflkileri söz konusu oldu¤unda geçerlili¤i tart›flmal› bir iddia. Bu konudaki problemlerden biri, Rumca, Ermenice ve di¤er cemaat dillerinin bu alanda çal›flan tarihçiler taraf›ndan pek bilinmemesi. Daha ideolojik bir s›n›rlama da var: Anadolu flehirlerindeki Ermeniler hakk›nda son zamanlarda yay›nlanan Türkçe kitaplarda Ermenilerden söz edilme biçimine bak›ld›¤›nda, neredeyse ayn› kalemden, ayn› zihinden ç›kma standart bir yaklafl›m görürsünüz. Ermenilerden ya flehrin zenginleri olmalar›, ya bir isyana kat›lmalar› ya da devletten kiliselerini onarma müsaadesi istemeleri dolay›s›yla söz edilir. Burada söylenmek istenen asl›nda çok aç›k: Osmanl› sistemi Ermenilerin zenginleflmesini önlememifltir, onlar›n dinlerinin gerektirdi¤i hizmetleri sa¤layarak hoflgörü göstermifltir, oysa Ermeniler böylesine rahat koflullarda yaflamalar›na ra¤men yabanc›lar›n sözlerine güvenerek isyan etmekten geri durmam›fllard›r. Ne yaz›k ki, bu zihinsel s›n›rlaman›n d›fl›na ç›karak Ermenilere bakabilen pek fazla çal›flma bulamazs›n›z. Rumca ve Ermenicenin Osmanl› araflt›rmalar› ba¤lam›nda daha yayg›n kullan›lmas›n›n bu tür s›n›rlamalar› aflaca¤›n› düflünüyor musunuz? Bu dillerden çeviriler yayg›nlaflmadan kesin tespitlerde bulunmak güç, ama üç rahibin tan›kl›klar›na bakarak baz› genel tespitlerde bulunabilirim. Her fleyden önce, bütün Ermenilerin yaflad›klar› flehrin zenginleri olduklar› düflüncesi koca bir saçmal›k. Özellikle Anadolu’daki Ermeni köylüsünün durumu içler ac›s›. Natanyan ve S›rvantsdyants’›n izlenimleri, Palu, Harput, Dersim, Erzincan ve Hizan Ermenilerinin hem devletin a¤›r vergi yükü hem de Kürt afliretlerin bask›, angarya ve haraçlar› yüzünden nefes alamaz hale geldi¤ini gösteriyor. Ermeni köylülerin “hafir” ad› alt›nda Kürt afliretlerine ödedi¤i vergi asl›nda düpedüz bir haraç ve köylüyü yaln›zca di¤er afliretlerden de¤il, onu koruyan afliretin sald›r›lar›ndan da koruyor. Üstelik, ‹slâm dininin bir emri olarak meflrulaflt›r›l›yor. Ermenilerin Osmanl› toplumunun zengin ve servetleri güvence alt›na al›nm›fl bir kesimi olduklar› düflüncesi, ‹stanbul Ermenileri için geçerli olabilir mi? Bu k›smen do¤ru say›labilir. 18. yüzy›ldan itibaren Osmanl› saray›yla kurduklar› iliflki sayesinde servetleri ve nüfuzlar› bir bak›ma güvence alt›na al›nan bir tür Ermeni aristokrasisinden –amiralardan– söz edilebilir. Ancak 1830’lu y›llardan itibaren Ermeni toplumunda güçle-
nen bir ayd›nlanma, rönesans (veradz›nunt) düflüncesi amiralar›n ve dinî kurumlar›n Ermeni toplumundaki nüfuzunu geri döndürülemez biçimde sarsmaya bafllam›flt›. Avrupa’daki 1789, 1830 ve 1848 devrimlerinden etkilenen Ermeni liberal ayd›nlar›, geliflen orta s›n›ftan da destek alarak anayasac› bir hareketi bafllatt›lar ve çeflitli giriflimlerden sonra 1863 y›l›nda Nizamname-i Millet-i Ermeniyan ad› verilen bir nizamnameyi Osmanl› devletine kabul ettirdiler. Asl›nda bu belge Osmanl› anayasac›l›k hareketinin ilk ad›m›d›r, ama bilebildi¤im kadar›yla, Bülent Tanör’den baflka hiç kimse onun bu yönüne iflaret etmedi. 1863 Nizamnamesi Ermeni toplumu taraf›ndan “Azkayin Sahmantrutyun” (Millî Anayasa) olarak adland›r›l›r ve Ermeni toplumunu düzenleyen kurallar› yeniden tanzim eder. ‹leri bir kazan›m olarak de¤erlendirilmekle birlikte, 1863 Nizamnamesi de ‹stanbul ve taflra Ermenileri aras›ndaki gerilimi ortadan kald›rmaz ve ‹stanbul Ermenileri lehine düzenlemeler içerir. Anahide Ter Minassian, 1863 Nizamnamesi’nin Ermeni toplumu için önemli bir kazan›m oldu¤u iddias›na da ihtiyatl› yaklafl›yor galiba... Evet, ama bu elefltiriyi yapan sadece o de¤il. Pek çok Ermeni tarihçi (Hagop Barsoumian da bunlardan biri) nizamnamenin sadece Ermenilerin dinî ve kültürel özerkli¤ini teyid etti¤ini belirtiyor. Bunun d›fl›nda, bireysel ya da kolektif hiçbir yeni hak kazand›rm›yor. Minassian ise bu nizamnamenin Ermeni toplumunu Avrupa parlamentarizminin baz› teknik araçlar›yla tan›flt›rd›¤›na, bunun d›fl›nda özellikle Ermeni köylüsünün kaderini de¤ifltirecek bir iyilefltirme öngörmedi¤ine dikkat çekiyor. Anadolu’nun
Bütün Ermenilerin yaflad›klar› flehrin zenginleri olduklar› düflüncesi koca bir saçmal›k. Anadolu’daki Ermeni köylüsünün durumu içler ac›s›. Devletin a¤›r vergi yükü, Kürt afliretlerin bask› ve haraçlar› yüzünden nefes alamaz hale gelmifller.
pek çok flehrinde bu nizamname fiilî olarak uygulanam›yor bile. Natanyan, 1878’de, aradan 15 y›l geçtikten sonra dahi, Harput’ta nizamnamenin neredeyse hiç uygulanmad›¤›n›, oluflturulmas›n› öngördü¤ü resmî kurullar›n ortada olmad›¤›n› rapor etmifl. Taflra Ermenilerinin bu duruma isyan etmemeleri biraz flafl›rt›c› de¤il mi? Asl›nda 1860’l› y›llarda Anadolu Ermenileri buna karfl› seslerini epeyce yükseltiyorlar. Burada bir ruhanîyi, M›g›rdiç H›rimyan’› özellikle anal›m. 1869-73 aras›nda ‹stanbul Ermeni Patri¤i de olan H›rimyan’› Anadolu Ermenilerinin sesi olarak görmek mümkün. Van’da Ardziv Vaspuragani (Vaspuragan Kartal›), Mufl’ta Ardzvig Darono (Mufl Kartalc›¤›) dergilerini ç›karan, Anadolu köylüsünün sesini duyurmaya çal›flan H›rimyan’›n patrikli¤i döneminde ‹stanbul Ermenileri, taflradaki Ermenilerin s›k›nt›lar›na daha fazla duyarl›l›k göstermeye bafllam›fl›r. Anadolu Ermenilerinin 1860’lardan itibaren yaflad›¤› bask›, angarya ve çifte vergilendirme olaylar›n› Bab›ali’ye ve Patrikhane’ye flikâyet etmekten çekinmemelerinde de onun cesaretlendirici rolünü teslim etmek lâz›m. Anadolu’daki yoksul Ermeni köylüsünün maruz kald›¤› eziyetler hakk›nda fikir sahibi olabilmek için, bu flikâyet dilekçelerinin d›fl›nda, o dönemde ç›kan Me¤u, M›flag, Arevelyan Mamul, Masis gibi pek çok Ermenice gazete ve derginin de incelenmesi flart elbette. Raporunu yay›nlad›¤›n›z rahiplerden Karekin S›rvantsdyants da H›rimyan’›n ö¤rencisi mi? Evet, asl›nda onun H›rimyan’›n Ermeniler aras›nda yaratt›¤› Yergir (Vatan) mitosundan etkilendi¤i aç›k. H›rimyan çok ilginç bir öneride bulunmufl: 1863 Nizamnamesi’yle kurulacak Ermeni Cemaati Genel Meclisi’nin merkezi ‹stanbul de¤il, Van olmal›d›r. Bu öneri hayata geçmemifl gerçi ama, H›rimyan’›n kadim Ermeni tarihiyle ba¤lar› koparmamak,
Havav Köyü, Ka¤tsrahayyats Manast›r› ve Surp Asdvadzadzin (Meryem Ana) Kilisesi’nin harabeleri (1990’lar)
37
köyündeki Ka¤tsrahayyats Surp Asdvadzadzin Manast›r›’nda karfl›lafl›yorlar ve Natanyan’›n elefltirileri nedeniyle S›rvantsdyants onu kendini fazla önemseyen biri olarak tasvir ediyor. Ama mesele kendini önemseyip önemsememeye indirgenemez elbette. Natanyan do¤rucu Davutluk yap›yor, Palu ve civar›n›n Ermeni köylüsünün yoksullu¤undan, cehaletinden sorumlu tuttu¤u herkesi elefltiriyor. Devlet idarecilerini yerel zorbalarla iflbirli¤i yapt›klar›, rüflvet ald›klar› için, içlerinde Ermenilerin de bulundu¤u yerel zorba ve a¤alar› ise köylüye bask› yapt›klar›, tarlas›n›, ba¤›n› bahçesini ya¤malad›klar›, elinden ald›klar› için elefltiriyor. Öte yandan, taflradaki ruhanîleri a¤alarla, beylerle iflbirli¤i yapmakla suçluyor. Ermeni Patrikhanesi’ni ise köylünün u¤rad›¤› zulüm-
38
ler hakk›nda yazd›¤› dilekçeleri dikkate almamakla ve kendisini yaln›z b›rakmakla suçluyor. Trajik sonuna bak›l›rsa, yaln›z b›rak›ld›¤› elefltirisinde hiç de haks›z de¤il. Öyle görünüyor. Pek çok kesimin ç›karlar›n› zedeledi¤i düflünülüyor. Özellikle yerel zorbalarla iflbirli¤i yapan Ermeni a¤alar as›ls›z ihbarlarla onu s›k s›k Kürt afliretlerine ve devlet yetkililerine flikâyet ediyorlar. Natanyan’›n Palu’daki görevi ve belki hayat› da üç kez ciddi flekilde tehdit ediliyor. Ermeni Kilisesi de onu, özellikle patrik Varjabedyan’dan sonra, yaln›z b›rak›yor. Natanyan bu raporunu o dönem kitap olarak yay›nlam›fl –tarihi pek net de¤il, 1879 oldu¤unu düflünüyoruz. Bu tarihten yaklafl›k on y›l sonra, Natanyan bu rapor yüzünden tutuklan›yor ve II. Abdülhamid’in emriyle sürgüne gönderiliyor. Bundan sonra hayat› fazla uzun sürmüyor ve 1891’de fiam’da sürgündeyken ölüyor. Rahiplerin anlat›mlar›na dönersek, bunlarda Türkçe çal›flmalarda yayg›n olarak rastlanan Ermenilere dönük önyarg›lar› ters yüz eden hususlar neler?
S›rvantsdyants, Nahabedagan Cemiyeti’nin Mufl ovas›nda bir köy sat›n alarak görüfllerini orada hayata geçirmek istediklerinden söz ediyor. Burada köy sosyalizminin ya da bir tür kooperatifçi yaklafl›m›n izlerini bulmak mümkün.
Rahip Vahan Bardizaktsi (Der Minasyan), Karekin S›rvantsdyants (1840-1892) ve H›rimyan Hayrik, katolikosluk döneminde. Tablo, Ermeni-Rus ressam Ayvazovski taraf›ndan yap›lm›fl.
Epeyce var. Sözgelimi, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndaki gayrimüslimlerin Katolik ve Protestan misyonerlerle iflbirli¤i yapt›¤› yönündeki iddialar hiç de geçerli görünmüyor. Aksine, rahiplerin notlar›na bak›l›rsa, bundan en çok Ermeni Kilisesi rahats›z. Zira misyonerler daha çok onlara dönük faaliyetlerde bulunuyorlar. Hem Natanyan hem de S›rvantsdyants, Ermeni Kilisesi’nin misyonerlerle rekabet edebilmek için e¤itim meselesine büyük önem vermesi gerekti¤ini, modern okullar›n kurulmas›n›n flart oldu¤unu defalarca dile getirmifl. Rahiplerin anlat›mlar›na göre, Osmanl› toplumundaki dinsel hoflgörüye dair iddialara da ihtiyatla yaklaflmak gerek. Üç rahip de, gezdikleri bölgelerdeki Ermeni kilise ve manast›rlar›n›n, savafl koflullar›n› f›rsat bilen afliretler ve zorbalar tara-
f›ndan ya¤maland›¤›n›, yak›l›p y›k›ld›¤›n› görmüfller. Ermenilerin Rus ordusuyla birlikte hareket etti¤i iddias›na ne dersiniz? ‹htiyatla ele al›nmas› gereken bir konu da bu. Bu yönde baz› hareketler ve hatta sald›r›lar olabilir, ancak mesele bundan biraz daha karmafl›k. Asl›na bak›l›rsa, neredeyse bütün 19. yüzy›l boyunca bölgede Osmanl›, Rus ve ‹ran devletleri aras›nda sürekli bir savafl hali hâkim ve iflin ilginç taraf›, her üç devletin s›n›rlar› içinde de hat›r› say›l›r bir Ermeni nüfus yafl›yor. Özellikle Rus ordusunda yüksek rütbeli subaylar›n komuta kademesinde olduklar› biliniyor. Dolay›s›yla bu üç devletin savaflmas›, bunlar›n Ermeni tebaalar›n›n da karfl› karfl›ya gelmesi, her üç cephedeki Ermenilerin birbirleriyle savaflmak zorunda kalmas› sonucunu veriyor. Meselenin bir de bu yönü oldu¤unu unutmamak gerekir. E¤in’de 1865’te kurulan, dikkatlerden kaçmamas› gereken bir cemiyet var. Bunu kibutz deneyimi ya da bir tür köy sosyalizmi denemesi gibi de¤erlendirmek mümkün mü? Nahabedagan Cemiyeti’nden söz ediyorsunuz. Bizim için de çok flafl›rt›c› oldu onun varl›¤›n› ö¤renmek. Bu cemiyetten S›rvantsdyants’›n bahsetti¤i kadar›yla bilgi sahibiyiz. S›rvantsdyants, cemiyetin kurucular›n›n kendisi arac›l›¤›yla Mufl ovas›nda bir köy sat›n alarak görüfllerini orada hayata geçirmek istediklerinden söz ediyor, kuruculardan Misak Timuryan’›n yay›nlad›¤› kitapç›ktan bir bölümü naklediyor. Timuryan’›n kitap盤›nda köy sosyalizminin ya da bir tür kooperatifçi yaklafl›m›n izlerini bulmak mümkün, ama bir yandan da güçlü bir kendine yeterlik, sadelik ve dinsellik temalar›n› buluyoruz: Çiftçi flehirli meslek erbab›ndan daha sade ve dürüst olarak tasvir ediliyor, köyde kurulacak evlerin tek tip olaca¤›, köylülerin giysilerinin sade ve basit olmas› gerekti¤i, yiyeceklerin de basit ve yararl› olanlar›n›n seçilece¤i, köyün yönetiminde ‹sa’n›n eflitlik ve adalet yolundaki emirlerinin hâkim k›l›nmas› gerekti¤i ileri sürülüyor. Dinsel referanslar› güçlü bir püriten hayat tasvir ediliyor. S›rvantsdyants’›n aktard›klar›yla s›n›rl› oldu¤umuz için daha net bir yorum yapmak mümkün de¤il, ancak 1860’lar Rusya’da Narodnik hareketin güçlenmeye bafllad›¤› y›llar. Osmanl› Ermenileriyle Rusya Ermenileri aras›ndaki siyasal ve entelektüel ba¤lar düflünüldü¤ünde, Narodniklerin “halka do¤ru” düflüncesinin biraz deforme olmufl bir biçimi de söz konusu olabilir. Sonuçta bir ideal düzen, ütopik bir hedef öngördükleri aç›k: “Nor Mart” (Yeni ‹nsan) ve “Nor Hay” (Yeni Ermeni). Bu “Yeni ‹nsan” hedefi neredeyse bütün ütopyac› giriflimlerin sahiplendi¤i ve herhalde bundan sonra da varl›¤›n› sürdürecek bir hedef gibi görünüyor. Demek ki pek fazla milliyeti olmayan bir kavram. Türkiye’de bu ismi tafl›yan en az iki dergi yay›nland› galiba.
Söylefli: Emine Bora
taflra Ermenilerinin s›k›nt›lar›na duyarl› olmak gibi görüflleri, baflkalar›yla birlikte, S›rvantsdyants’›n da yaklafl›m›n› belirlemifl. S›rvantsdyants, H›rimyan’›n yay›nlad›¤› Vaspuragan Kartal› dergisinin sorumlu müdür yard›mc›l›¤›n› yapm›fl. Etnograf kimli¤inin flekillenmesinde H›rimyan’›n büyük pay› oldu¤unu söylemek yanl›fl olmaz herhalde. Di¤er iki rahip için de bunu söylemek mümkün mü? Onlar›n do¤rudan H›rimyan’›n ö¤rencisi oldu¤unu söylemek zor, ama Vahan Bardizaktsi’nin son derece ironik bir dille kaleme ald›¤› otobiyografisinden H›rimyan isminin tüm Ermeni Kilisesi içinde büyük sayg› uyand›rd›¤› anlafl›l›yor. Kilise içindeki lâkaplar›ndan biri “Ermenistan’›n Mele¤i” imifl. Bardizaktsi ve Natanyan’›n H›rimyan’›n ve ondan sonraki patrik Nerses Varjabedyan’›n politikalar›yla uyumlu olduklar› ve onlar›n deste¤ini ald›klar› son derece aç›k. Zaten her üç rahip de patrik Varjabedyan taraf›ndan görevlendirilmifl ve raporlar›n› da ona sunmufllar. Ortak noktalar›na ra¤men söz konusu rahiplerin kiflilik ve üslûplar› aras›nda farkl›l›klar var. Örne¤in, Natanyan son derece ciddi, laf›n› sak›nmaz ve sorumluluk sahibi biri gibi görünüyor. Do¤ru, hatta sorumluluk duygusu ve görevini önemsemesi nedeniyle S›rvantsdyants, Natanyan’la hafiften dalga da geçiyor. Palu’nun Havav (Ekinözü)
JUDITH BUTLER ANKARA VE ‹STANBUL’DAN GEÇT‹
Bedenler ve barikatlar Judith Butler, ça¤›m›z›n en etkili düflünürlerinden biri. Etkisi iki yönde, hem teoride hem pratikte. Yeni siyaset alanlar›nda feminizmin dahi bofl b›rakt›¤› alanlar› doldurmaya çal›flan, “queer” analizleriyle salt cinsel olmayan bir toplumsal cinsiyet varoluflunun muktedir ve muhalif yanlar›n› araflt›ran Butler, KaosGL’nin bu y›l beflincisini düzenledi¤i Uluslararas› Homofobi Karfl›t› Buluflma için Ankara’dayd›... Türkiye’nin kad›n ve aileden sorumlu Devlet Bakan› Aliye Kavaf yak›n zamanda “eflcinselli¤in bir hastal›k oldu¤una ve tedavi edilmesi gerekti¤ine inan›yorum” dedi. Bu beyan hakk›nda ne düflünüyorsunuz? Judith Butler: Böyle bir siyasal makamda oturan bir insan›n çok dikkatli olmas› gerekti¤ini düflünüyorum. E¤er “ben bunun bir hastal›k oldu¤una inan›yorum” diyorsa, sanki bir bireymifl gibi davran›yordur. Fakat gerçekte bakanl›k makam›ndan, devlet ve hükümet ad›na konufluyor. Öyleyse bizzat devlet, eflcinselli¤in bir hastal›k oldu¤unu, tedavi edilmesi gerekti¤ini söylüyor. fiimdi, Kavaf, bunu hangi temelde söylüyor? Bu onun kiflisel inanc› m›? Dinî inanc› m›? Gerçekten bu konuda çal›flt› m›? Sa¤l›k uzmanlar›n›n ne dediklerini biliyor mu? Peki eflcinselli¤i patolojik olmaktan kal›c› olarak ç›karmaya yönelik birçok ilerleme kaydeden uluslararas› hareketi ihmal etmesi ne anlama geliyor? Beni en çok üzen fley flu: Biz her fleyden önce homofobinin bir tür bozukluk olup olmad›¤›n› sorabiliriz, de¤il mi? Bunu salt istihza ya da kötü niyetlilik anlam›nda söylemiyorum. Gerçekten de, e¤er psikoloji hakk›nda konuflmak istiyorsak, homofobiye dair epey çal›flma mevcut. Eflcinsellik korkusu ya da nefreti nedir? Bakanl›¤›n homofobi üzerine çal›flmalara fon ay›rmas›na yönelik bir ça¤r› yerinde olmaz m›yd›? Çünkü flu anda Türkiye’de en önemli mesele, hükümetin seyirci kald›¤› bir ortamda, ülkenin dört bir yan›nda transgender bireylere yönelik sald›r›lar›n, eflcinsellere, lezbiyenlere ve biseksüellere yönelik aç›k ayr›mc›l›¤›n olmas›. Devlet, polisin gey ve transgender kiflilere karfl› ifllenen nefret suçlar›n›n yeterince takipçisi olmuyor ve bu suçlar› soruflturmuyor. Öyleyse, Aliye Kavaf, eflcinselli¤in bir hastal›k oldu¤unu düflündü¤üne dair bir yorum yapt›¤›nda, gey, queer, biseksüel ve transgender hayatlar›n korunmaya de¤er oldu¤una inanmayan, gey ve transgender insanlar›n nüfusun bir parças› olarak yasalar nezdinde eflit muameleye lây›k olduklar›n› takdir etmeyen bir kültürel iklime katk› yapm›fl oluyor... Bence bu patolojiklefltirme, birisinin hasta oldu¤unu söylemek, onlar› d›fllaman›n baflka bir yolu; onlar› sadece norm d›fl›na itmek de¤il, ayn› zamanda yurttafll›k fikrinden de ç›karmakt›r. Bu insanlar›n “biz sa¤l›kl› ve normal” yurttafllardan yal›t›lmalar› gerekti¤ini söylemenin baflka bir yoludur. Bununla da aktif flekilde mücadele etmek gerekir. Bakan›n bu beyan›n› Litvanya’da mart
40
ay›n›n ilk haftas›nda Meclis’ten geçen bir yasayla iliflkilendirebiliriz. Bir AB ülkesi olan Litvanya, ailenin korunmas› ad›na kamusal alanda eflcinselli¤in d›flavurumunu yasaklayan bir yasay› kabul etti. Çünkü aile, varl›¤›n› eflcinsellili¤in kamusal alandan d›fllanmas›yla koruyabilir. Do¤ru, bu durum çok uzun bir süredir devam ediyor. Kavaf’›n beyan›yla Litvanya’daki durumun parallelli¤inin tesadüfî oldu¤unu düflünüyor musunuz? Homofobinin kesin bir flekilde yasallaflmaya bafllamas›n›n Bakan Kavaf’›n politikas›yla ba¤lant›s› var m›? Litvanya örne¤i kendine has. Fakat burada s›rad›fl› olan, belirli bir türden kiflisel özgürlü¤e imkân tan›yormufl gibi görünmesi. Ancak e¤er gey ya da lezbiyen bireylere hasta diyecekseniz ya da onlar›n cinselliklerini hastal›k olarak tan›mlayacaksan›z, o zaman bunu ister kamusal, ister özel ortamlar›nda yaps›nlar, bu onlar› zaten patolojiklefltirmektir. Kamusal alandaysa, kabahat ve cürüm sayarak suç haline getiriyorsunuz. Bu yüzden, Litvanya aileyi cinselli¤in kamusal taraf›nda tutmak stratejisiyle biraz farkl› bir konumda ve bu aç›dan dikkat çekici. Burada nas›l iflliyor, bilmiyorum ama, pek çok ülkenin aile yasalar›n› yeniden tanzim etmeyi düflünmesinde Vatikan’›n muazzam bir etkisi var, çünkü biliyorsu-
nuz, evlili¤in bir erkek ve bir kad›n aras›nda olabilece¤ini söylemeye inatla devam ediyor. Ve insanlar da zaten “çöküfl halindeki Bat›”daki eflcinsel evlilik hareketlerinden ve bundan kaynaklanan sorunlardan haberdarlar. Heteroseksüel evlilikleri do¤aya dayand›ramay›z, çünkü o zaman baflka tür bir evlilik mümkün olmazd› diye düflünülüyor. Bu yüzden de, onu yasaya dayand›rmal›, cinselli¤i tam olarak düzenleyemedi¤imiz için kamusal biçiminin ne oldu¤unu belirlemeliyiz deniyor. Öyleyse eflcinselli¤in kamusal olarak yasaklanmas› Vatikan’›n etkisi midir? Yasal alanda eflcinselli¤e yönelik yeni bir tutumun ortaya ç›kabilece¤ini düflünüyor musunuz? Bu onu kiflisel/özel olana indirgemeyle ilgili bir sorun. E¤er bir gey sokakta aç›kça homofobik bir sald›r›ya u¤ruyor ya da e¤er bir transgender birey çal›flt›¤› yerden transgender olmas› nedeniyle kovuluyorsa, onlar›n asl›nda kamusal salahiyetleri var m›d›r? Mahkemede “ben ayr›mc›l›¤a ya da sald›r›ya u¤rad›m” demek yetkisini haizler mi? Ve e¤er u¤rad›klar› sald›r›n›n sebepleri gey ya da transgender olmalar› ise, bu göz önünde bulundurulacak, hesaba kat›lacak m›? Ayr›mc›l›¤›n mevcut bir biçimi olarak kabul edilecek mi? Sorunun özel ya da kiflisel oldu¤unu söylemek, asl›nda yasan›n sizi korumad›¤›n› söylemenin baflka bir flekli. ABD’de e¤er bir fleyin özel/kiflisel oldu¤unu söylerseniz, o zaman yasalar sizi korur. Fakat bu yüzden oras› ABD. Neden böyle oldu¤unu bilmiyorum. Bizler ihlâl edilemez özel/kiflisel haklar›m›z›n oldu¤unu düflünüyoruz, fakat bu farkl› bir yasal gelenek. Uluslararas› Homofobi Karfl›t› Buluflma için buradas›n›z ve savafl karfl›t› hareketin queer hareketle ba¤lant›s› üzerine konuflacaks›n›z... Asl›nda ço¤unlukla militarizm karfl›tl›¤›
Judith Butler, California Üniversitesi - Berkeley'de, Retorik ve Karfl›laflt›rmal› Edebiyat Bölümü’nde profesör. Türkçedeki kitaplar›: “Cinsiyet Belas› –Feminizm ve Kimli¤in Altüst Edilmesi” (Metis), “K›r›lgan Hayat –Yas›n ve fiiddetin Gücü” (Metis), “Taklit ve Toplumsal Cinsiyete Karfl› Durma” (Agora), “Yaflam ile Ölümün Akrabal›¤› –Antigone’nin ‹ddias›” (Kabalc›), “‹ktidar›n Psiflik Yaflam› – Tabiyet Üstüne Teoriler” (Ayr›nt›), “Hegemonya, Olumsall›k, Evrensellik” (Ernesto Laclau ve Slavoj Zizek’le birlikte) (Hil), “Ulus-Devlet Marfl›n› Kim(ler) Söyler” (Gayatri Spivak’la birlikte) (Agora)
üzerine konuflaca¤›m. Irak ya da Afganistan’daki iflgallere karfl› ç›kan mobilizasyonlar, militarizm karfl›t› bir siyasal harekete nas›l evrilebilir? Önce, askerî iktidar ve militarizmle neyi kastetti¤imiz hakk›nda biraz düflünelim. Bunun birkaç biçim ald›¤›n› düflünüyorum. Bir defa, Afganistan ve Irak’taki gibi apaç›k, aktif savafllar var. Bir de ‹srail devleti taraf›ndan Ortado¤u’da, Gazze ve Lübnan’a karfl› sürdürülen –kim bilir s›rada kim var– periyodik savafllardan söz edebiliriz. Afrika da dahil birçok co¤rafyada, hepimizin engellemeye çal›flt›¤› hem aktif hem de periyodik savafllar sürüyor. Ancak bu savafllar›n birço¤u asl›nda devletin artan militerleflmesiyle alâkal›. Bu da flu demek: Topraklar›n› ve s›n›rlar›n› yeni yöntemler ve iktidar biçimleriyle savunan birçok devlet, askerî güçlerini takviye etme haklar› oldu¤una inan›yor. Bunun sonucunda da, Avrupa ya da ABD’deki göçmenlerin gözalt›na al›nmas›n› içeren genifl bir güvenlik ayg›t›n›n meydana ç›kt›¤›n› görüyoruz. S›n›rlar›n güvenli¤ini sa¤lamak, belirli topluluklar› d›flar›da b›rakmak ve ulusal kimlik politikalar›n› sürdürmek için, militer a¤›n parças› haline gelen ülkeler aras›nda infla edilmifl yeni duvarlar›m›z var. Ayn› anda hem gözetim hem de güvenlik amac› güden polis teflkilat›n›n yetkileri de art›r›l›yor. Bunlar belki süregiden savafl halleri de¤il, fakat askerîleflmenin, militerleflmenin parças› olarak de¤erlendirilmeliler. Bu tür bir militerleflme, her nevi özgürlü¤ün bast›r›lmas›n›, bedenlerin regüle edilmesini ve gözetimini içerir. Ayn› zamanda sizin kimli¤inizden, internetteki haberleflmelerinizden ve yak›n iliflkilerinizden haberdar olmay› da kapsar. Bu yüzden de Avrupa’da göçmen mücadeleleri, aç›kça ifade edilen bir çat›flma sürecine girmese de militarizmin Türkiye’deki ve baz› komflular›ndaki yükselifli, özgürlü¤ün ne oldu¤u, nereden geldi¤i ve bedenlerimizin mekân ve zamanda nas›l düzenlendi¤i gibi meseleler hakk›nda yeni ilkelerin belirmesine sebep oluyor. Anti-militarist hareketler de zaten bu yüzden varlar. ‹nsanlar, askerî iktidar›n bu tür özel köklerinin izini sürüp onlara karfl› ç›kmaya çal›fl›yor. En çok, askerî gücün ve güvenlik mefhumunun totaliterleflmesine karfl› ç›kan anarflist gruplar› kayda de¤er buluyorum. Arundhati Roy, “devlet fliddeti ile ona karfl› direniflin fliddetini eflitlemek ahlâks›zl›kt›r” diyor. fiiddeti siz nas›l tan›mlars›n›z? Arundhati Roy’un sözlerini, beden ve cinsiyet politikalar› ve Türkiye’deki Kürt direnifliyle beraber düflündü¤ünüzde, siz nas›l bir tablo çiziyorsunuz? Öncelikle, tam da fliddeti tan›mlayamayaca¤›m› düflünüyorum. Tek bir fliddet biçimi oldu¤unu düflünmüyorum. fiiddet daima çok yönlüdür. Biçim ve yöntemleri aç›s›ndan çeflitlilik arzeder. Bu yüzden fliddet hakk›nda konuflurken çok spesifik olmak zorunday›z. fiiddet karfl›t› olabilirim, fakat e¤er karfl›ysam, akl›mdakinin hangi fliddet çeflidi oldu¤unu söylemek zorunday›m. O zaman bu be-
nim pasifist oldu¤um, asla fliddet kullanmayaca¤›m anlam›na m› gelir? Kendimi savunmak için fliddet kullanamayacak m›y›m ya da bir direnifl hareketinin parças› olan fliddeti lanetler miyim? fiubat ay›nda, Filistin - Cenin’de bana flu soruldu: Sömürgelefltirilmeye karfl› silahl› direnifle kat›lan birini yarg›lar m›s›n›z? Böyle bir yarg›lama yapmam dedim. Bu, “yere yat›p teslim olun” anlam›na gelmez. Ama bazen yere yatmam›z gerekir. Hatta, bazen Gandhi’nin tavsiye etti¤i gibi tanklar üstünüze gelir ve siz yere yatars›n›z. Bu güçlü bir eylemdir, çünkü
Judith Butler, konferans›n ard›ndan dostlar›yla Ankara sokaklar›nda
Bakanl›¤›n homofobi üzerine çal›flmalara fon ay›rmas›na yönelik bir ça¤r› yerinde olmaz m›yd›? Çünkü flu anda Türkiye’de en önemli mesele, eflcinsellere, lezbiyenlere ve biseksüellere yönelik aç›k ayr›mc›l›¤›n olmas›. gelip tam da bedene dayan›r. Burada bedeninizi sömürgeci gücün hesaba katmas› ve müdahale etmesi gereken baflka bir güç olarak kullan›yorsunuz. Bu, bedeninizi bir barikat haline getirmektir. Bedenin bu tür bir kullan›m› fliddetten azade midir? Bunu tam olarak bildi¤imizi sanm›yorum. Fakat bir toplulu¤a yönelik sald›r› ile bu toplulu¤un direnifli aras›nda ahlâkî bir fark oldu¤u hususunda Roy’a kat›l›yorum. ‹srail - Filistin apartheid duvar›na karfl› eylemler yapan anarflistler de bedenlerini s›n›ra yerlefltiriyor. Hem de bunu yaralanacaklar›n› bilmelerine ra¤men yap›yorlar. Bu da sömürgecili¤e, mülksüzlefltirmeye ve tecride karfl› epey etkili bir eylem biçimi... Benim için queer siyaseti daima ittifaklarla ilgili olmufltur. Bu bir kimlik kategorisi de¤ildir. Biliyorum, “ben queer’im” diyen insanlar var, fakat bana göre, mesele “queer” olmakla ilgili de¤il. ‹nsanlar gey, lezbiyen, “erkeksi” (butch) ya da transgender olduklar›n› iffla edebilir. Bu tür konuflmalar›n yap›labiliyor olmas›ndan mutluluk duyuyorum, fakat queer’in siyasal aç›dan önemli bir kavram haline gelifli bence homofobi karfl›t› mücadeleyle ilgilidir. Bu da herkesi kapsamaya yönelik bir davetle bafllad›. Biz, kimin kiminle yatt›¤›n› umursam›yoruz. Hiç kimseyle yatm›yorsan›z, bunu da umursam›yoruz. Hatta siyasal aç›dan hangi gruplarla iliflkide oldu¤unuz da önemli de¤il. E¤er homofobiye karfl›ysan›z, bu bizimlesiniz demektir. San›r›m son 15-20
y›lda ›rkç›l›¤a karfl› mücadele edilmeden homofobiye karfl› da mücadele edilemeyece¤i iyice aç›k hale geldi. Sömürgeci tahakküme karfl› ç›kmadan ›rkç›l›¤a karfl› hiçbir mücadele gerçeklefltirilemez. Ayn› zamanda cinsel az›nl›klar›n haklar› da, etnik, ›rksal ve dinsel az›nl›klar›n haklar› tesis edilmeden hayata geçirilemez. “Biz geyler kendimiz ad›na eflit haklar istiyoruz ve haklar›ndan sistematik olarak mahrum b›rak›lan di¤er insanlarla ilgilenmiyoruz” da diyemezsiniz. Tam tersine, hetoronomik, d›flardan kendini dayatan iktidar›n nas›l infla edildi¤ine ve kendini nas›l sürekli k›labildi¤ine dair sistemli bir analize ihtiyac›m›z var. Bu iktidar›n hangi az›nl›klar› unutturmaya, yasad›fl› ilan etmeye, d›fllamaya ve yabanc›laflt›rmaya ihtiyaç duydu¤una bakmal›y›z. ‹ktidar›n kulland›¤› bu yöntemlerin hepsi tahakkümdür. Ve aradaki ba¤lant›y› kurmazsak ak›ls›zl›k etmifl oluruz. Bazen bu zordur, çünkü bazen ittifak kurmak isteyebileceklerimiz bizimle uzlaflmayabilir ya da arada muazzam bir gerilim ortaya ç›kabilir. Bu duruma, radikal queer’lerin müdafaa etmeye çal›flt›¤› göçmen topluluklar›n›n içinde homoseksüellikten hiç de hazzetmeyen birçok insan›n da bulundu¤u Hollanda’da flahit oldum. Bir yandan da, bunun hiçbir önemi yok. Siz ittifak kurmaya çal›fl›yorsunuz, eflitlik için mücadele ediyorsunuz ve bask›ya karfl› mücadele ediyorsunuz. Ve mücadelenin seyri içinde insanlar anlay›fllar›n› de¤ifltiriyorlar, farkl›l›klar›yla uzlaflmay› baflar›yorlar. Diyorlar ki: “Bak, ben bu mesele için seninle birlikte mücadele ediyorum. Siyasal olarak bu yönetim biçimine beraberce karfl›y›z ve flu anda her konuda anlaflmak zorunda olmad›¤›m›z› sen de biliyorsun.” Yani, benim için koalisyonlar görüfl ayr›l›klar›yla beraber yaflamaktan ve y›kmaya ya da köklü bir de¤iflime u¤ratmaya çal›flt›¤›n›z iktidar›n biçimine odaklanmaktan geçiyor. ‹nsanlar bölünüp, parçalan›p birbirleriyle çat›flmaya bafllad›klar›nda ortak hedeflerinin ne oldu¤unu unutuyorlar. ‹stisnas›z her konuda uzlaflmaya varmadan beraber yol katedemeyeceklerine inan›rlarsa da, korkunç bir hata yap›yorlar. Zaten insanlar beraber yol ald›kça de¤ifliyorlar. Ortak bir mücadele içine girilince, dönüflme flans› da bulunur. Türk milliyetçili¤i, farkl› kültürel, tarihsel ve sosyal arka planlardan gelen topluluklar› birlefltirmeye çal›flan bir tutkal ifllevi görüyor. Son zamanlarda Kürtler, Alevîler, kad›nlar ve LGBTT bireyler bu milliyetçili¤in empoze etti¤i ulusal kimli¤i k›rmaya bafllad›lar. Bu farkl› gruplar ya da hareketler yatay bir düzlemde nas›l birleflebilirler? Bir ABD vatandafl› olarak gelip de size bir yöntem önermem do¤ru olmaz. Fakat, gerçekten ilgilendi¤im fley, bu hareketlerin her birinin bünyesinde ne türden bir devlet iktidar› analizi yap›ld›¤›d›r. Bu hareketler aç›s›ndan devlet iktidar›n›n hangi boyutu kritik odak noktas› haline getiriliyor? Özellikle buradaki militarizmi, giderek askerî iktidarla özdefllefltirilen
41
neye ihtiyaç duyar ve bedenlerin itibar›n›n teslim edilmesi için gereken kamusal yükümlülükler nelerdir? Bedenler bar›nmaya, g›daya, kendilerini ifade etme hakk›na, seyahat hakk›na, bir iflte çal›flmaya, cinsel ve samimi iliflkileri de kapsayan yak›nl›klar kurma hakk›na ihtiyaç duyarlar. Bunun anlam›, s›n›f fark›na bak›lmaks›z›n, herkes için yaflanabilir hayatlar sa¤lamak ad›na bar›nma projelerine yönelik eflitli¤e dayal› politikalar üstüne düflünmektir. Öte yandan, modern soylulaflt›rma yolunda fl›k bir öncephe infla eden ülkeler, asl›nda yoksullar› d›flar› do¤ru iteliyorlar. Buenos Aires’te göz kamaflt›r›c› konut bloklar›n›n hemen bitimindeki yüksek duvarlar›n arkas›nda insanlar çad›rlarda yafl›yorlar. Öyleyse
Eflcinselli¤in hastal›k oldu¤unu söyleyen Kavaf, gey, queer, biseksüel ve transgender hayatlar›n korunmaya de¤er oldu¤una inanmayan, yasalar nezdinde eflit muameleye lây›k olduklar›n› takdir etmeyen bir kültürel iklime katk› yap›yor. insanlar›n bar›nma hakk›na ulaflmas› için bir hükümetin yükümlülükleri nelerdir? Bar›nma, bedensel bir ihtiyaçt›r. Aileden farkl› birlikte yaflam yap›lar›na da ihtiyac›m›z var. Gerçekte “birlikte yaflamak” (household) aileden farkl› bir kavram. Aile ve evlilikten çok farkl› ba¤l›l›k ve ittifak flekilleri de mevcut. Bu yüzden, transgender bireylerin sokaklardaki taciz ve cinayetlerden korunmas› gerekti¤i gibi, queer, gey ve biseksüel bireylerin birlikte olma özgürlü¤ü de sa¤lanmal›. Birçok özgürlük biçimi, yükselmekte olan militarizme ve güvenli¤e vurgu yapan devletlerce yok ediliyor. Bu durumun kapitalizmle olan ba¤lan-
JUDITH BUTLER VE YIKICI S‹YASET
Sabit kimliklere karfl› radikal belirsizlik ir toplumda insan kimdir? Kim vatandaflt›r? Kimlerin
B haklar› vard›r veya kim hak talep edebilir? Kimin hayat› korunmaya de¤er bir hayatt›r? Genel olarak kimler kamusal alanda varolabilir? Kim alg›lanan bir varl›kt›r? Yaflanmaya de¤er hayat hangisidir? Bunlar, 1990 y›l›nda yay›nlanan “Gender Trouble” (Cinsiyet Belas›) kitab›ndan itibaren feminist filozof Judith Butler’›n zihnini sürekli meflgul eden ve Butler’›, insanlar›n istisnas›z ba¤l› oldu¤u, onlar› tam olarak tayin etmese bile büyük ölçüde belirleyen bir iktidar iliflkileri analizine götüren sorulard›r. Hâkim normlar›n belirlemedi¤i bir düflünce, benlik, beden ve cinsiyet alg›s› yoktur ve bizler bu normlar› her gün hayata geçirdi¤imiz için Butler’›n performans dedi¤i, iktidar›n yeniden üretiminin parças› olmaktan kurtulam›yoruz. ‹ktidar analiziyle Butler, iflte topluma yerleflik bu fliddet yüklü normlar› ve söylemleri sorunsallaflt›r›yor. Bu norm ve söylemler, toplumda belirli bir insan yaflam›n› “yaflamaya de¤meyen” veya “korumaya de¤meyen” hayat olarak belirliyor; ya da genel olarak kamusal görünürlü¤ünü veya varolmas›n› engelliyor. Bunun bir örne¤i, “heteroseksüel matris”tir. Bu, bir yandan cinsiyet olarak sadece kad›n ve erkek ikili¤ine izin veren, di¤er yandan ise sözde biyolojik cinsiyet (sex) ile bunun toplumdaki karfl›l›¤› (gender) aras›nda bir tutarl›l›¤› ve de heteroseksüel bir arzuyu dayatan farkl› hâkim norm-
42
lar›n bir etkileflimidir. Butler, hâkim, kanl› bir mant›¤›n parças› olarak do¤al görünen bu kategorileri teflhir ediyor. Bu mant›¤a uymayan›n hayat› toplumsal olarak tan›nm›yor, dikkate al›nm›yor, yaflamaya de¤er bir hayat olarak görülmüyor, ard›ndan yas tutulabilir say›lm›yor ve korunmaya de¤er görülmüyor. Yeni çal›flmalar›nda Butler teorisini “k›r›lganl›k” (precarity) kavram› etraf›nda geniflletiyor. fiimdiye kadar teorisinin merkezine cinsiyet normlar›n› yerlefltiren Butler, bu sayede, teorisini ister toplumsal, ekonomik ve hukukî koruma eksikli¤i nedeniyle, ister do¤rudan devlet fliddeti nedeniyle olsun, insanlar› yaralayan, fliddete maruz b›rakan ve katleden her tür iktidar mekanizmas›yla tamaml›yor. Ancak Butler iktidar mekanizmas›n› analiz ederken dönüflüm olanaklar›n› ve siyasal stratejileri sürekli düflünüyor. Post-yap›salc› düflüncenin bir temsilcisi olarak da görülen Butler, yapt›¤› iktidar analiziyle, insan›n, iktidar iliflkileri içerisinde ne kadar çok sarmaland›¤›, onlar taraf›ndan belirlendi¤i ve hiçbir zaman da bundan ar›namayaca¤›n› savundu¤undan, kendisinin ve toplumsal iliflkilerin tam bilincinde ve de bu do¤rultuda eylemde bulunan bir özne fikrini elefltiriyor. Ayn› zamanda da iktidar, varolan normlar›n insanlar taraf›ndan icra edilmesine ba¤l›d›r ve Butler’a göre de¤iflim ancak bu koflulun gerçekleflmemesi ya da yeniden üretiminin engellenmesi ile
t›s›n› nas›l kuruyorsunuz? Bu aç›dan “k›r›lganl›k” (precarity) kavram› benim için önemli, çünkü farkl› az›nl›klardan insanlar k›r›lganl›k durumu içine konuyor. Yasal güvenceden mahrum yaflamak durumunda kal›yorlar ve bazen bizzat yasa taraf›ndan zulüm görüyorlar. E¤er k›r›lgan durumdaki farkl› gruplar› düflünürseniz, örtüflen flartlara sahip olduklar›n› görürsünüz. Açl›¤a, bar›nma sorunlar›na, kanun taraf›ndan korunmad›klar› için fliddete maruz kal›yorlar. Tüm bunlar k›r›lgan koflullarda yaflamak demek. Ve bence k›r›lganl›¤a karfl› mücadele, gayr›milliyetçi, gayr›kimlikçi ve koalisyona dayal›d›r. Türkiye’deki LGBTT hareketine ne söylemek istersiniz? Buradaki mücadeleden çok etkilendim. Öylesine düflmanca ve umursamaz bir hükümetiniz var ki. Fakat en az›ndan eylemleriniz ve küresel ölçekte gerçeklefltirdi¤iniz ittifaklarla siyasetçilerinizi mesele üzerinde konuflmak zorunda b›rak›yorsunuz. Tahminimce, siyasetçiler konufltukça gerçekten korkunç fleyler söyleyecekler. Burada iyi olan, –paradoksal olarak– konunun konuflulmas›n›n gerekli olmas›. Bir kez siyasal söyleme girince o zaman onunla mücadele edilebilir ve bir tart›flma ortam› yarat›labilir. O zaman her yerden insanlar› bir araya getirebilirsiniz. fiu an dünyada, eflitlik üzerine yeniden düflünmek ad›na muazzam bir uluslararas› bask› var. Bu tart›flma cinsel az›nl›klar› da kaps›yor. Sadece ABD’den de¤il, Güney Amerika’dan, Çin’den, küresel bir bask›dan bahsediyorum. Yak›nda müttefiklerinizle buluflacaks›n›z.
mevcuttur. Butler, bu tür toplumsal iktidar mekanizmalar›n›n, tutarl› ve do¤alm›fl gibi görünen norm ve söylem oluflumlar›n›n politik stratejiler arac›l›¤›yla y›k›lmas›n›, yeniden üretimlerinin ve süreklili¤inin kesintiye u¤rat›lmas› gere¤ini savunur. Butler’›n ilk yaz›lar›nda elefltirdi¤i gibi, sistem içerisinde belirli bir grubun taleplerinin ifadesi olan kimlik politikas›, kimi zaman gerekli ya da baflar›l› olsa da, varolan iktidar iliflkilerini asla dönüfltüremez, çünkü ikilikler üzerinden kurulu egemenlik mant›¤›na tutsakt›r. Y›k›c› siyaset “queer” olmal›d›r. Queer bir kimlik kategorisi de¤ildir, aksine, fliddet içeren egemenlik mant›¤›n›n bir parças› olan, kimin kabul görüp görmeyece¤i ya da kimin kamusal alanda söz sahibi olup olmayaca¤›n› belirleyen bu kategorilere karfl› ç›kmay› amaçlamaktad›r. Söz konusu olan, kendi kendini, s›n›rlar› belirlenmifl, sabit ve de¤iflmez, toplum ve devlet içerisinde kabul görmüfl flekil ve kimlik içerisine s›k›flt›rmamak, kesin s›n›rlar› belirlenmifl bu kimlik tan›mlar›n› sorgulamakt›r. Var›lmas› gereken nokta, toplumsal alanda büyük bir kat›l›kla belirlenmifl kimlik, insan, özne tan›mlar›n›n d›fllad›klar›n›n, fliddete dayal› yasa, norm ve fikir oluflumlar›n›n yok edilmesi yoluyla yaflamaya de¤er bir hayat imkân›na kavuflabilmeleridir. Bugünkü varolan bask›c› normlar›n sözde daha iyi, sabit yenileriyle de¤ifltirilmesi yerine, bugün bizim için belirsiz olan bir gelecekte sürekli ve köklü bir aç›kl›¤›n bulunmas› esas meseledir. Butler için bu politikay› bir arada tutan fley, olanaks›z bir kimlik de¤il, fliddet yüklü iktidar mekanizmalar›n›n elefltirisi ve ortadan kald›r›lmas›d›r. Ulrike Flader
Söylefli: Milen Nae - Atalay Göçer / Çeviren: Kürflad K›z›ltu¤
ulus yorumunu, Türkiye’ye içkin maskülenli¤i, Kürt karfl›t› e¤ilimi, Ermeni tarihinin yok say›lmas›n› düflünürsek, tüm bu meselelere hareketlerin nas›l bakt›¤›yla ilgilenirdim. Demek istedi¤im, muhtemelen erkek egemenli¤i üzerine odaklanan feministleriniz vard›r, ya da insanlar›n etnik kimliklerine dayanarak ayr›mc› muamele görmesinden kayg› duyanlar›n›z. Ayn› zamanda bir tür karfl›-milliyetçili¤in de önemli oldu¤unu düflünüyorum. Tabii bunu enternasyonalizm ya da küresel kültür ad›na hayata geçirmekten bahsetmiyorum. Bildi¤iniz gibi ulusötecilik (transnationalism), Mcdonald’s ve Benetton’la ilgili bir husus de¤il. Beni alâkadar eden, Türkiye’nin de bulundu¤u bölgede, ülke s›n›rlar›n› aflan, baflka ülkeler ve mücadelelerle ba¤lant› halindeki milliyetçilik karfl›t› hareketler. Bu tür hareketler çok önem kazan›yor. Türkiye’deki soylulaflt›rma ve modernleflmeyle LGBTT ve queer hareketini nas›l ba¤lant›land›r›rs›n›z? Her fleyden önce, Türkiye üzerine düflünürken ve okurken, kamusal alan›n nas›l kontrol edildi¤ini, kamusal alana ç›kmakta kimin özgür oldu¤unu, orada kimin korunakl› bir konumda yer ald›¤›n› merak ediyorum. Bana öyle geliyor ki, kamusal alan›n soylulaflt›r›lmas› ve özellefltirilmesi ekonomik aç›dan modern bir Türkiye fikrini üretmek için bir araç olarak kullan›l›yor. ‹lginç flekilde, üretilen bu fikrin bir k›sm›n›n pazar ekonomisine daha fazla dahil oldu¤unuz AB’yle, di¤er bir k›sm›n›n da gerçekte Avrupa karfl›t› olmas› muhtemel bir milliyetçilikle alâkal› olmas›. Bu da oldukça karmafl›k bir durum. Ancak çok daha temel bir yerden bak›p flöyle sorabiliriz: Bedenler
Haz›rlayan: Koray Löker
Yasakta hay›r yok
‹stek c›v›lt›
Hz. Muhammed’e hakaret içeren sayfalar oldu¤u gerekçesiyle Pakistan’dan girifli engellenen Facebook ve Youtube için, Pakistan ‹çiflleri Bakan› Rehman Malik, konuyu hükümet nezdinde görüfltüklerini ve meslektafllar›na bu siteleri bloke etmenin iyi bir fley olmad›¤›n› söyledi¤ini ifade etmiflti. Sadece hakaret içeren unsurlar›n bulundu¤u baz› sayfalar›n yasakl› kalaca¤›n› aç›klayan bakan›n konuflmas›n› takip eden gün Youtube aç›ld›. Malik’in Türkiye ile resmî temaslarda bulunmas›n› isterdik.
‹ran seçimlerinin ard›ndan bafllayan protestolar›n en h›zl› duyuldu¤u mecra oldu¤u gibi, protestolar›n organize edilmesinde de görev alan Twitter, ‹srail’in uluslararas› bar›fl eylemcileri filosuna yapt›¤› sald›r›n›n ard›ndan ilk akla gelen adreslerden biri oldu. Twitter mesajlar›n›n bir ba¤lam içinde gruplanmas› için kullan›lan imlerden, bu olay için #flotilla seçilmiflti. ‹m, Twitter’›n “hakk›nda en çok konuflulan konular” listesinin ilk s›ras›nda göründü¤ü an kaybolunca, sansür dedikodusu ya-
GAZETES‹NDEN, K‹TAPÇISINA YAYIN DÜNYASI BLOGLARI KEfiFETT‹
Bir blog aç da, neflemizi bulal›m Manga Eurovision'da ikinci olunca Sezen Cumhur Önal, Ajda Pekkan'›n bile art›k rock söylemesi gerekti¤ini, devrin rock devri oldu¤unu buyurdu. Memleketin kadim maraz›, bir kavram, ak›m, yaklafl›m ana ak›mca keflfedilince suyu ç›kar›l›r. Yine racondand›r, keflif hat›r› say›l›r bir gecikmeyle gerçekleflir. Dünyada taht›n› sosyal medyaya devreden bloglar, Türkiye plaza dünyas›nda (hem ifl dünyas› hem de medyas›yla) nihayet keflfedildi. Popülaritesi k›sa, ömrü uzun olas› yay›nc›l›k aparat›na yak›ndan bak›yoruz. Bir yanda yak›n tarihli magazinel geliflmeler, di¤er yanda dünyan›n en popüler blog yaz›l›m› Wordpress'in kaptan› Matt Mullenweg’in ‹stanbul'u ziyareti... log sözcü¤ü, ‹ngilizce a¤ kay›tlar› anlam›ndaki web log sözcüklerinden Peter Merholz taraf›ndan yap›lan bir sözcük oyunuyla 1997 y›l›nda do¤du. Merholz, ilk blog örneklerinden biri kabul edilen sitesinin slogan› olarak “We blog” (biz blogluyoruz) cümleci¤ini kullan›nca hem isim hem fiil olarak kullan›labilen blog sözcü¤ü ölümsüzleflmifl oldu. Bugün bütün bloglardan bahsetmek için kullan›lan Blogosfer sözcü¤ü, art›k politik gündem belirleme gücü olan alternatif bir medyay› da tarif ediyor. Bloglar asl›nda birer web sayfas›. Teknik anlamda farklar›, bir web sayfas› yapmak için sahip olunmas› gereken donan›m ve araçlara ihtiyaç duymadan da kullan›labilecek kolayl›kta araçlar olmalar›. Gerçek önemi ve etkisiyse, kavramsal düzeyde yaratt›klar› de¤iflimden geliyor. Yani, okuyucular›n yorum yapabilmeleri sayesinde, enformasyona müdahale olana¤› tan›nan en yayg›n ve kolay kullan›lan araç. Bugün web 2.0 olarak adland›r›lan ve üzerinde dev bir ekonomi dönen fenomen, içeri¤in kullan›c›lar taraf›ndan üretilmesine dayan›yor. Bu mant›¤›n neye karfl›l›k geldi¤ini deneyimledi¤imiz ilk yayg›n mecra da bloglar oldu. ‹nternet yayg›nlaflmaya bafllad›¤› günden beri altkültür topluluklar› taraf›ndan etkin biçimde kullan›ld›. Bu etkileflimin etkisiyle elektronik altkültürler de do¤du. Usenet, e-gruplar, BBS’ler kendilerine ait dilleri ve topluluk kültürleriyle ayr› birer çal›flma alan› olmay› hak eden tarihler yaratt›. Bloglar, bu geçmiflin miras›n› hakk›yla kullan›rken, en güncel teknolojileri en kolay biçimde sunarak taht› devrald›lar. Bugün taht, Facebook baflta olmak üzere, popülerleflen yeni bir mecra, yani sosyal medya siteleri taraf›ndan ele geçirildiyse de, buna bloglar asl›-
B
44
y›lmaya bafllad›. Amerika’n›n siyasî temellere dayanan ricalar›n› k›ramad›¤›na ‹ran seçimleri sonras›nda flahit oldu¤umuz Twitter, vakti daha önce kararlaflt›r›lm›fl bir bak›m iflini, devlet erkan›n›n ricas› üzerine ertelemifl ve ‹ran’daki protestolar›n Twitter üzerinden yay›n› aral›ks›z sürebilmiflti. Bu kez probleme teknik bir aksakl›¤›n neden oldu¤unu ve konuyla ilgilendiklerini aç›klasalar da, Facebook’la ilgili dedikodular gibi, Twitter da kamuoyunda güven sorunu yaflamaya bafllad› gibi görünüyor.
rindeki popülerli¤e paralel geliflti. Facebook, Twitter gibi mecralar›n ne kadar büyük ekonomileri besleyebildi¤i ortaya ç›k›nca, bu alan› ticarîlefltirme e¤ilimi, reklam ve halkla iliflkiler aç›s›ndan pazar olarak de¤erlendirme yaklafl›m› bask›n hale gelmeye bafllad›. Bu yaklafl›m›n bloglara varan yönü biraz da sosyal medyan›n yüzer-gezer haline karfl› bloglar›n daha sa¤lam, geçmifliyle bütünlüklü duran, tan›n›rl›¤a aç›k yap›lar› gibi görünüyor. Sosyal medyan›n çok takip edilen isimleri, kendilerini bloglar›yla ispatlayan kifliler. Sosyal medyadaki mesajlar›n yenileri geldikçe, eskileri neredeyse uçup gidiyor. Buna karfl› bloglar daha zamana direnebilen yap›lar›yla bu iliflkiyi mümkün k›l›yor.
Kâr vaat eden blog yar›fl›
Fanzinler web sitelerinin olanaklar›n› ilk keflfeden yay›nlar aras›ndayd›. Fotokopiye k›yasla çok daha geliflmifl olanaklar estetik tercihlerin geliflmesini de sa¤lay›nca, e-dergi ve fanzin birbirine yaklaflmaya bafllad›. na rücu ediyor ve bir altkültür mecras› olarak kendilerini yeniden tan›ml›yor diye de bak›labilir. Bir yandan blogcu olmak, hayat› bloglarla anlamland›rmak gibi bir yaklafl›m var. Di¤er yanda, vatandafl gazetecili¤inin geliflimi, fanzin kültürünün elektronik ortama tafl›nm›fl olmas› gibi konular tart›fl›l›yor. Türkiye blogculu¤u asl›nda çok yeni de¤il. Ad› böyle konsa da, konmasa da, 2000’li y›llar›n bafl›ndan beri birçok blog yay›nda. Sezyum sözcü¤ünün ‹stanbul d›fl›nda da gülümsemelere yol açan bir isme dönüflmesi, Radikal ya da Penguen’den çok önce nev-i flahs›na münhas›r bloguyla gerçekleflmiflti. Bugün yerinde yeller esen Hafif, Yeni Raki, Disguast, enberbats gibi adresler de, Türkçe harf kullanman›n bile hat›r› say›l›r bilgisayar bilgisi gerektirdi¤i y›llarda özgün ve nitelikli içerik sunan bloglard›. ‹fl dünyas› taraf›ndan bloglar›n keflfedilmesi, biraz da mirasç›lar› durumundaki mikroblog ve sosyal medya sitele-
Bu yerel ve taze ticarîleflme operasyonunun en çarp›c› örneklerinden biri Blog Ödülleri organizasyonu. Çeflitli kategorilerde y›l›n en iyi blogunu belirlemek üzere düzenlenen organizasyonda hem konuyla ilgili medya ve reklam profesyonellerinin yönlendirmeleri hem de halk oylamas› kullan›l›yor. Dördüncü kez düzenlenmesine ra¤men çok fazla aksakl›kla ilerliyor oluflu, bloglar› organizasyonun kendisinden daha arka plana at›fl› ve ön eleme yapmas›na ra¤men sorunlu içeriklere dair politika belirleyememesi yüzünden a¤›r elefltirilere maruz kal›yor. Bu y›l, aday olan ve ön elemeyi geçen bir blogun, baflka bir blogun içeri¤ini oldu¤u gibi kopyalad›¤› ortaya ç›kt›¤›nda “her blogu tek tek okuyamay›z ya” aç›klamas›yla ak›lda kalan organizasyon, bloglar› asl›nda reklamverenler aç›s›ndan yar›flt›r›yor gibi görünüyor. Ürünlerini, tan›t›mlar›n› yapmak üzere tan›nm›fl blog yazarlar›na gönderen firmalar›n say›s› son bir-iki y›lda onlarca kat artm›fl durumda. Do¤ru yazar› tercih etmek isteyen flirketler, eski usûllerle çal›flan reklam ajanslar›n›n verileri ve deneyimleriyle yetinmiyorlar. Bu tür organizasyonlar, sektördeki a盤› dengeleme görevini de üstlenmifl oluyor. Di¤er yak›n tarihli popüler ve magazinel örnekler de, Ayfle Arman’›n blog okuyucusu olmas› ve Cem Mumcu’nun blog yazarlar›ndan kitap dizisi. Arman, “Anlam Arama” bafll›¤›yla yay›nlad›¤› bloguyla bu mecrada tan›nan isimlerden Hazal Y›lmaz’› konu ederek “Sizi gerçekten uyar›yorum, yeni bir kad›n geliyor... Onu koy gazeteye, bir sürü çatlak okuru
olmazsa ben neyim... Ama gelmez, o ayr›... Çünkü tezgah›n› kurmufl, kendi blogu ve takipçileri var, kendi ya¤›nda kavruluyor...” cümleleriyle blogcu gururu gibi bir tutumu da kendili¤inden atfetmifl oldu. Y›lmaz, Hürriyet’te köfle teklifi alsa blogcu gururu gösterip reddeder mi, yeni bir kariyere bafllamak için bu f›rsat› de¤erlendirir mi, bilinmez... Henüz böyle bir teklif gelmifl gibi de görünmüyor. Öte yandan, Okuyanus Yay›nevi’nin sahibi Cem Mumcu, benzeri bir öneriyi yay›nc›/giriflimci olarak baflka blog yazarlar›yla gerçeklefltirdi. Haziran bafl›nda ç›kaca¤› duyurulan “Küçük Aptal›n Büyük Dünyas›”, PuCCa takma ismini kullanan bir blog yazar› taraf›ndan yaz›ld›. Serinin devam›nda Her Boku Bilen Adam (bok sözcü¤ü b.k fleklinde yaz›larak) ve Sami Hazinses mahlasl› iki blog yazar›n›n daha kitaplar›n›n ç›kaca¤› söyleniyor. Mahlas kullan›m› çeflitli nedenlerle edebiyat tarihi boyunca varoldu ama, böyle bir kullan›m yay›nc›l›k dünyas›nda pek yayg›n de¤il. Hele hele seçilen mahlaslar›n, uydurma isimler de¤il, baflkalar›na ait isimler olmas› durumu daha da özel hale getiriyor. Bir çizgi film karakterinin ismi olan Pucca, ayn› zamanda karaktere dayal› koca bir marflandiz ürün ekonomisinin de markas›. Böyle bir marka olmas›, yazar ismi olarak tercih edilmesine engel de¤il. Blog dünyas› raconunda bunun
Fotokopi yerine blog
yeri var. Kurulan özdefllik, markan›n kendisini hat›rlatma etkisi derken, hiçbir marka henüz bir blog yazar›na bu tür kullan›mlar nedeniyle müdahale etmedi. Bizatihi bu kullan›mda göremesek bile, benzeri isim aparmalar›n›, imge aparmalar›n› ‘80’li y›llarda terim olarak yayg›nlaflan sanatsal aparma (appropriation art) ile anlamland›ran, ayn› ba¤lama koyanlar da var. Bu iliflki, yay›nc›l›k dünyas› içinde, uluslararas› yay›n birliklerinin kurallar›, telif ve marka konular›ndaki sorumluluklar ile ayn› anda nas›l müm-
Tan›t›mlar›n› yapmak üzere ürünlerini tan›nm›fl blog yazarlar›na gönderen firmalar›n say›s› artt›. Do¤ru yazar› tercih etmek isteyen flirketler, eski usûllerle çal›flan reklam ajanslar›n›n verileri ve deneyimleriyle yetinmiyorlar. kün olacak zaman gösterecek. Mesele basitçe telif haklar›n›n ödenerek isim hakk›n›n al›nmas›nda da bitmiyor. As›l soru flu: Konvansiyonel yay›nc›l›k, bu türden takma isim kullan›m›na uygun bir zemin sunma becerisine sahip mi? Dizüstü Edebiyat Serisi’nin devam›nda Sami Hazinses mahlasl› blogcunun s›ra bekliyor olmas›, bu tart›flman›n devam edece¤ini düflündürüyor. ‹smin kullan›m› baflka, blog yazar›n›n asl›nda kitab›n›n bas›lmas› sürecini var eden birikimini temsil eden isimden vazgeçmesi baflka bir tart›flma yaratacak gibi...
WORDPRESS’‹N YARATICISI ‹STANBUL’DAYDI
Önce ifade özgürlü¤ü, sonra para Mikrofonumuzu, blog dünyas›n›n yap›tafllar›ndan WordPress’in gelifltiricileri ve kullan›c›lar›n› bir araya getiren WordCamp etkinli¤i için ‹stanbul’a gelen Matt Mullenweg’e uzat›yoruz. Mullenweg, b2 adl› bir blog program›n› gelifltirerek tüm dünyada milyonlarca kifli taraf›ndan kullan›lan WordPress’i yaratan, henüz 26 yafl›nda bir programc›... Bloglar kiflisel mecralar olarak tan›n›yor, ama uzun zamand›r küresel flirketler, büyük kurumlar ve hatta zaten internet yay›n› olan gazeteler ya da televizyonlar bile birer blog aç›yorlar. Kurumsal bloglar›n amac› nedir? Matt Mullenweg: Firmalar›n bloglar› olmal›, çünkü bu, müflterileriyle insanî bir diyalog kurmalar›n›n en iyi yolu. Böylece ürünlerin arkas›nda insanlar oldu¤unu gösterebilirler. ‹letiflimin tek yönlü bir sokak gibi alg›lanmas› art›k mümkün de¤il. Bloglar, altkültürlere uygun bir mecra özelli¤i de gösteriyor. Blogculuk kültürünü nas›l tan›ml›yorsun? Bir blogu blog yapan nedir? Blog kültürünü gündelik anlam›yla bildi¤imiz kültürden ayr›flt›rabilecek çok fazla özellik görmüyorum. WordPress’le her gün milyonlarca insan kiflisel günlüklerden kanserle savafla kadar, Fortune 500 sitelerinden Wired.com gibi dergilere kadar her fleyi yay›nlayabiliyor. Yay›n yapmay› basitlefltiren bir araç olarak bloglar insanlar›n sözlerini yayg›nlaflt›rmas›n› çok kolaylaflt›rd›. Öyle ya da böyle, ifade özgürlü¤ünün gelifliminden bahsetmek mümkün... Ana ak›m gazetelerin, yay›nc›la-
r›n blog yazarlar›n› keflfetme e¤ilimini bu ba¤lamda nas›l de¤erlendiriyorsun? Konvansiyonel medya ve yeni medya aras›ndaki iliflki hakk›nda neler söyleyebilirsin? Bir gazete yay›nlamak için gerekenleri garaj›ma koyup da bu ifle giriflmem mümkün olamazd›. Fakat WordPress gibi araçlar› kullanarak fikirlerini yay›nlad›¤›nda, New York Times’la ayn› flartlara, üstelik de önemli maliyetleri aflarak sahip olabiliyorsun. ‹nternet üzerinde her iki adres de eflit uzakl›kta. Bu durum, becerikli olan›n daha ön plana ç›kabilmek, kendini gösterebilmek için f›rsat eflitli¤ine sahip olmas›n› sa¤l›yor. Fikir özgürlü¤ü konusunda WordPress’in kurumsal tavr› da dikkat çekiyor. Adnan Ok-
Bloglar›n güçlü oldu¤u bir baflka alan, özellikle fanzin kültürünün kolayca nakledilebildi¤i elektronik dergiler. Blogspot, WordPress gibi popüler blog araçlar›ndan önce de fanzinler web sitelerinin olanaklar›n› ilk keflfeden yay›nlar aras›ndayd›. Fotokopiye k›yasla çok daha geliflmifl olanaklar estetik tercihlerin geliflmesini de sa¤lay›nca, e-dergi ve fanzin birbirine yaklaflmaya bafllad›. Bugün Türkçe konuflulan internet dünyas›nda birçok e-dergi yay›nda. Bunlar›n baz›lar› kolektif birer blog, baz›lar› tasar›mlar›n› PDF gibi bas›lmaya uygun biçimlerde ayr›ca sunarak matbu dergicilikle iliflkisini s›cak tutmay› deniyor. Takipte oldu¤umuz kolektif elektronik yay›nlar aras›nda Afili Filintalar (www.afilifilintalar.com) [Futuristika!] (www.futuristika.org), Etrafta (www.etrafta.com), Dü¤ümküme (www.dugumkume.org), Yeni Medya (yenimedya.wordpress.com) Prensese Mektuplar (www.prensesemektuplar.com) örnekler say›labilir. 106. say›da Murat Gülsoy’la e-kitap konusunda sohbet ederken, bloglar bir edebiyat arayüzü olarak okunabilir mi, kitaplar›n yerini bloglar alabilir mi diye sorarken eklemifltik: Yay›nevleri bu geliflmeler karfl›s›nda neler yapabilir? Görünen o ki, bu soru, tazeli¤ini bir süre daha yeni tart›flmalarla beslenerek koruyacak. Koray Löker
tar’›n çal›flmalar›n› afifle eden bloglar yüzünden WordPress.com adresine Türkiye’den eriflim engellendi¤inde ya da Çin hükümeti içeri¤i filtrelemenizi istedi¤inde ciddi trafik kayb›na mâlolmas›na ra¤men ifade özgürlü¤ünden yana tav›r koymufltunuz. Üstelik, topluluk kanad›n›n örgütlendi¤i WordPress.org adresinin aksine, .com adresi bütünüyle ticarî bir yap›ya sahip olmas›na ra¤men... Bu bir flirketten kolayca beklenebilecek bir tav›r de¤il, özgür yaz›l›m modeli acaba ticaret anlay›fl›n› da etkiliyor mu? Kesinlikle! .com adresi tamamen ayr› ve kâr amaçl› bir yap›. Buna ra¤men, orada ald›¤›m›z kararlar da, y›llard›r katk›lar›yla büyüdü¤ümüz bir toplulukla çal›flman›n deneyimlerinden çok etkileniyor. Kiflisel olarak sansür ve ifade özgürlü¤ü konular›n› çok önemsiyorum. T›pk› GPL ve özgür yaz›l›m› önemsedi¤im gibi. Uzun vadede, befl, on ya da yirmi sene sonra, ticarî müflterilerimiz de ilkelerimize ba¤l› olmam›za hak verecektir, bu Çin’de tamamen yasakl› olmam›z pahas›na olmufl olsa da. ‹stanbul’daki WordCamp etkinli¤i, “WordPress hakk›nda her fley” slogan›yla düzenleniyor. Fakat y›llar içinde blog kültürü, teknik geliflmeler gibi konulardan çok giriflimcilik, risk sermayesi, “WordPress’le nas›l para kazan›rs›n›z” gibi konular öne ç›kmaya bafllam›fl görünüyor. Blog kültürünün ticarîleflmeye bafllad›¤›n› düflündü¤ün oluyor mu? Dünya çap›nda onlarca WordCamp etkinli¤ine kat›ld›m. Ticarîleflmeyle ilgili konular konuflulurken bile, insanlar›n merak› ve hevesi, daha çok kendini ifade edebilme, yarat›c›l›k, özgürlük ve “okuyuculara nas›l ulafl›r›m” gibi sorulara kay›yor diye gözlemledim. Bunlar benim de WordPress’in temel ilkeleri aras›nda sayd›¤›m düflüncelere paralel temalar.
45
DÜNYA KUPASI BAfiLIYOR
Handikaplar, plaseler, sürprizler Futbol zevkini de¤il, ulusal cihad duygusunu pompalayan bir millî ruhun tak›m› sahada olmayaca¤›na göre, dört senenin sultan› Dünya Kupas›’n› rahatça seyredebiliriz. Aksi olsa –yani Terim’li millîler gruplardan kavga dövüfl ç›ksa–, seyir zevkini bir yana b›rak›p memleket halleri üzerine kafa patlatacakt›k herhalde. Neyse, rahatta, objektif pozisyonday›z. fiimdilik, tak›mlar›n son durumlar›na bir bakal›m... üney Afrika’n›n gelir uçurumu, Dünya Kupas› yüzünden derinleflen toplumsal problemleri derken, kupa vakti geldi çatt›. May›s ay› sonunda Kolombiya’n›n, Güney Afrika’yla yapaca¤› dostluk maç› öncesinde Johannesburg’da kald›¤› befl y›ld›zl› otelde yaklafl›k 3 bin dolarl›k kiflisel eflya çald›rd›¤› göz önünde bulundurulursa, saha d›fl›ndaki olaylarla da çok konuflulmaya namzet bir kupa bekliyor futbol merakl›lar›n›. (Geçen y›l yine Güney Afrika’da yap›lan Konfederasyon Kupas›’nda benzer bir olay M›s›r tak›m›n›n bafl›na gelmiflti.) Üstüne bir de FIFA’n›n bilet sisteminin çöküp 90 bin bileti sat›lm›fl göstermesi protestolara yol açt›. Güney Afrikal› yetkililer haz›rl›klar›n yan›s›ra bu iflten de al›nlar›n›n ak›yla ç›k›p o pek tan›d›k “dünyaya rezil olduk” damgas›n› yememek için dualar› da h›zland›rd›lar muhtemelen. Polis ise 54 bin kiflilik güvenlik ekibi ve yeni al›nan 90 milyon dolarl›k malzemeyle bu kupan›n gelmifl geçmifl en güvenli kupa olaca¤›nda ›srarl›. Güvenli¤in nas›l bir fliddet do¤uraca¤›n›n takibindeyiz. Sahada ise eski y›ld›zlar yenileriyle, favoriler de iddias›z, sürpriz peflinde koflan tak›mlarla karfl›laflacak. Türkiye bu kupada yok ama, memleket sahalar›ndan 15 isim var. Bir de, Türkiye kökenli befl oyuncu: Serdar Taflç› ve Mesut Özil Almanya’n›n, Gökhan ‹nler, Eren Derdiyok ve Hakan Yak›n da büyük ihtimalle ‹sviçre’nin formas›n› terletecekler. ‹flte, kupadaki gruplar, öne ç›kan isimler ve tak›mlar›n son durumlar›n›n akla düflürdükleri...
na kat›lacak olan, 11 uluslararas› maçta yedi gol atm›fl 22 yafl›ndaki Javier Hernández de dikkate de¤er bir isim.
G
B Grubu: Arjantin, Güney Kore, Nijerya, Yunanistan Güney Amerika’dan ittire kakt›ra son anda finallere kalan Arjantin, baz›lar›na göre teknik direktörsüz. Maradona, kupay› kazanabilirse Buenos Aires sokaklar›nda ç›plak dolaflmay› vaat etti. Messi’yle, Inter’de 30 yafl›nda parlayan Milito’yla, Real Madrid’li Higuaín’le, Manchester City’li Tevez’le, Atlético Madrid’in genç y›ld›z› Agüero’yla çok acayip bir hücum gücü var Arjantin’in. Güney Kore’deki y›ld›z oyuncuLionel lar ise Manchester UniMessi ted’da bu sezon 26 maçta oynayan Park JiSung ve Bolton’›n 21 yafl›ndaki forveti Lee Chung-Yong. Nijerya’n›n y›ld›z› John Obi Mikel, dizinden ameliyat olup kat›ld› tak›ma. Afrika Kupas›’ndaki hayal k›r›kl›¤›ndan beri ‹sveçli Lars La-
2010 Dünya Kupas›’nda eski y›ld›zlar yenileriyle, favoriler de iddias›z, sürpriz peflinde koflan tak›mlarla karfl›laflacak. Türkiye bu kupada yok ama, memleket sahalar›ndan 15 isim var. Bir de, Türkiye kökenli befl oyuncu. gerbäck’in çal›flt›rd›¤› tak›mda iki oyuncu hariç hepsi Avrupa’da oynuyor (30 kiflilik kadroya ça¤r›lan üç kaleci de ‹srail’de). Kupa öncesi en sessiz tak›mlardan biri olan Yunanistan’›n teknik kadrosuysa bir istikrar abidesi: 2001 y›l›ndan beri Otto Rehhagel tak›m›n bafl›nda.
A Grubu: Fransa, Güney Afrika, Meksika, Uruguay Henry’nin el yordam›yla att›¤› gol sayesinde ‹rlanda’y› eleyip kupaya gelen Fransa’da pek sevilmeyen teknik direktör Raymond Domenech’in son maçlar›. Fransa iddial› de¤il ama, sonuçta 1998’deki kupa flampiyonlu¤undan hemen önce de FIFA s›ralamas›nda tarihinin en düflük seviyesindeydi; kesin konuflmaktan kaç›nmak lâz›m. Parreira’n›n Güney Afrika’s›n›n ne yapaca¤› meçhul; tak›m›n en önemli y›ld›z›, geçenlerde bir söyleflisinde Johannesburg’da beraber büyüdü¤ü ço¤u arkadafl›n›n flimdi hapiste oldu¤unu aç›klayan Everton’l› Steven Pienaar. Uruguay’›n y›ld›z› Forlan, Meksika’n›n y›ld›z›ysa bu sene Barcelona’da pek flans bulamayan Márquez. Grubun tan›d›k isimleri: Uruguay defans›ndaki Fenerbahçeli Lugano ve Meksika forvetinin yar›m sezonluk Galatasarayl›s› Giovani Dos Santos... Meksika’da, temmuzdan itibaren Manchester United’›n kadrosu-
46
C Grubu: ABD, Cezayir, ‹ngiltere, Slovenya
Steven Pienaar
1990’dan beri her kupaya kat›lan ABD, 2009 Konfederasyon Kupas›’nda ‹spanya’y› eleyip final oynayarak büyük sükse yapm›flt› ve bu turnuvada da sürpriz bekleniyor. 28 yafl›ndaki golcü Landon Donovan, Türkiye karfl›s›nda 122. millî maç›na ç›kt›. Öte yanda, Afrika Kupas›’nda dördüncü olan Cezayir, gruptaki üç tak›mla da tarihinde hiç karfl›laflmam›fl. En önemli oyuncular› 35 yafl›ndaki Refik Saïfi olarak gösteriliyor, ama yafl ortalamas› yaklafl›k 25 olan, sürpriz yapabilecek bir kadrosu var. ‹ngiltere, üç golü de Japonlar›n att›¤› son haz›rl›k maç›n› zar zor 2-1 kazansa da, Gerrard,
Lampard, Rooney’li kadrosuyla turnuvan›n favorilerinden; en az›ndan Messi’nin bir numaras›... Kupaya ikinci defa kat›lacak olan Slovenya ise göze çarpan y›ld›z oyuncusu olmayan, biraz kapal› kutu bir tak›m.
D Grubu: Almanya, Avustralya, Gana, S›rbistan Bu grupta Almanya ile Gana karfl›laflt›¤›nda muhtemelen Dünya Kupas› tarihinde bir ilk gerçekleflecek ve iki kardefl, iki ayr› tak›m›n formas›yla sahada olacak: Her ikisi de Berlin do¤umlu Ganal› Kevin-Prince Boateng ve Almanya millî tak›m›ndaki kardefli Jerome Boateng. Abi Kevin-Prince, 15 May›s’ta Chelsea -Portsmouth aras›nda oynanan FA Cup finalinde Michael Ballack’› feci bir faulle hem oyunun hem de Dünya Kupas›’n›n d›fl›nda b›rakarak, 23 Haziran’daki eflleflmenin ilk önlemini ald›. Galatasaray’da sezonu yatarak geçiren Kewell ve çal›flkan Neill ile sezonu Antalyaspor’da tamamlayan Jedinak, Avustralya’n›n tan›d›k isimleri. S›rbistan, turnuvaya daha önce “Yugoslavya Federal Cumhuriyeti” ve “S›rbistan -Karada¤” isimleri alt›nda iki kez kat›lm›fl, ikincisinde s›f›r çekmiflti. Manchester United, Chelsea, Inter gibi tak›mlarda oynayan oyuncular›yla may›s ay›ndaki haz›rl›k maç›nda Yeni Zelanda’ya 1-0 yenilince k›yamet koptu, ama yine de her fley beklenebilir. Afrika Kupas› ikincisi Gana, S›rp teknik direktör Milovan Rajevac ve ço¤unlu¤unu 2009 U-20 Dünya Kupas› flampiyonu tak›m›n oluflturdu¤u genç kadrosuyla, rakipleri epey koflturacak cinste bir tak›m. Essien’in Afrika Kupas›’ndan beri süren sakatl›¤›n›n geçmemesi, en büyük kay›p.
E Grubu: Danimarka, Hollanda, Japonya, Kamerun On senedir Morten Olsen’in çal›flt›rd›¤› Danimarka, Rommendahl, Grønkjær, Tomasson, Jørgensen gibi hepsi birer y›ld›z, ama art›k yafl›n› bafl›n› alm›fl forvet kadrosuyla sorun yaflayabilir, tecrübe de konuflabilir. Hollanda, görece kolay bir eleme grubundan sekiz maçta sadece iki gol yiyerek ç›kt›, haz›rl›k maçlar›nda ABD ve Meksika’y› 2-1 yendi. Inter’in fiampiyonlar Ligi’ni kazan›rken en önemli kozu olan Sneijder’›n yan›nda van der Vaart, Robben, Kuyt, van Persie gibi isimler olacak; çeyrek finale kadar sorun yaflamalar› sürpriz olur. Arka arkaya dördüncü kez Dünya Kupas›’nda boy gösterecek Japonya ise ço¤unlu¤u kendi liginde oynayan, Avrupa izleyicisine yabanc› bir tak›m. Birkaç y›ld›r da uluslararas› futbolda pek varl›k göstermiflli¤i yok. Haz›rl›k maçlar›nda S›rbistan ve Kuzey Kore’ye gol atamadan yenildi, ‹ngiltere maç›ndaysa iki golü yanl›fl kaleye att›. Paul Le Guen’in çal›flt›rd›¤› Kamerun, Afrika Kupas›’n›n hayal k›-
r›kl›¤› yaflayan tak›mlar›ndand›; bu sene may›s sonuna kadarki haz›rl›k maçlar›nda ‹talya, Gürcistan ve Slovakya’yla berabere kald›. Eski y›ld›z Roger Milla’n›n “millî tak›ma hiçbir fley vermedi” diyerek elefltirdi¤i Eto’o buna karfl› tak›m› b›rakma tehdidinde bulundu. Dönmeye ikna edilirse tak›ma kaptanl›k yapacak, ona Kayserispor’dan Hamidou, Ankaragücü’nden Geremi ve Trabzonspor’dan Song efllik edecek. Song, Zidane’la beraber iki ayr› Dünya Kupas›’nda k›rm›z› kart gören iki futbolcudan biri. Olur da tak›m› elenmeden k›rm›z› kart görürse, üç ayr› kupada bu mertebeye ulaflan ilk isim olacak.
F Grubu: ‹talya, Paraguay, Slovakya, Yeni Zelanda Son dünya flampiyonu ‹talya’n›n en önemli futbolcusu olarak kaleci Buffon gösterilmifl Guardian’da. Bu da gök mavililerin form durumu hakk›nda epey bir bilgi veriyor. Inter Avrupa flampiyonu oldu ama, kadrosundaki üç ‹talyan futbolcudan sadece biri, o da ancak uzatmalarda oynad›. Kadronun yafl› ileri, yine de kale önünden fazla aç›lamayacaklard›r. Tamam› kendi ülkelerinde oynayan ‹talya tak›m› oyuncular›n›n aksine Paraguay’›n kadrosu ço¤unlukla Arjantin ve Almanya’da oynayan oyunculardan kurulu. Alman futbol dergisi Kicker taraf›ndan 2006 Dünya Kupas›’n›n en seksî oyuncusu seçilen Santa Cruz, hâlâ tak›m›n en önemli silah›. Paraguay bu kupaya yedinci, Slovakya ise ilk kez kat›l›yor. Gruplarda Çek Cumhuriyeti’ni geride b›rakmas› pek haval›yd›. Ankaragücü’nden Vittek ve Sapara ile Befliktafl’tan Holosko bu kadroda. Eski Befliktafll› Karhan ise sakatland›¤› için yok. Yeni Zelanda, tarihinde karfl›laflt›¤› Avrupa ve Güney Amerika tak›mlar› karfl›s›nda tek galibiyetini Gürcistan’a karfl› alm›fl. Bahreyn’i eleyerek kupaya kat›lan tak›m›n üst seviye bir ligde oynayan tek oyuncusu Blakburn’den Ryan Nelsen.
G Grubu: Brezilya, Fildifli Sahili, Kuzey Kore, Portekiz Brezilya, Dunga’n›n 2006’da teknik direktörlü¤e getirilmesinden beri 2007’de Copa América’y›, 2009’da Konfederasyon Kupas›’n› kazand›, Dünya Kupas› elemelerinde Güney Amerika birincisi oldu, kat›ld›¤› hiçbir turnuvada saf d›fl› edilemedi. Galatasarayl› Elano’nun da yer ald›¤› 23 kiflilik kadroda Barcelonal› Dani Alves, Interli Maicon, Real Madridli Kaká, Sevillal› Fabiano ön plana ç›kan isimler. Ve tabii ki kaleci Júlio César... Fildifli Sahili, 2006’da Arjantin ve Hollanda’n›n aras›ndan s›yr›lamam›flt›, flimdi bas›n›n pek sevdi¤i sevimli bir tâbirle yine “ölüm grubu”nda. O zaman
her maçta gol atm›fllard›, bu sefer bafllar›nda Eriksson oldu¤u için daha emniyetli oynayabilirler. Manchester City’den Kolo Touré, Barcelona’dan Yaya Touré, Arsenal’den Eboué savunma, Chelsea’den Kalou hücum silahlar› –Drogba sakatl›¤›ndan dolay› muhtemelen forma bulamayacak . Orta sahada oynama ihtimali olan isimlerden biri Galatasarayl› Keïta. Di¤er yanda Kuzey Kore, Güney’le savafla tutuflmazsa biraz futbol oynayacak; geçen y›l oraya konuk olduklar›nda futbolcular›n›n zehirlendi¤ini iddia etmifllerdi. Daha önce 1966’da çeyrek finale ç›kan Kuzey Kore kadrosunda Japonya’da do¤up büyüyen, Japonya’n›n Kawasaki Frontale tak›m›nda oynayan ve 21 millî maçta 14 gol atan Jong Tae-se’ye, “halk›n Rooney’si” deniyor; Kuzey Kore habire turnuvalardan men edilmeseydi, Tae-se uluslararas› arenada daha çok görünebilirdi. Son Dünya Kupas›’nda dördüncü olan Portekiz, may›s ay›nda tam kadro ç›kt›¤› maçta Yeflil Burun’la 0-0 berabere kal›p pek umut vermedi. Ama sonuçta Ronaldo var.
H Grubu: Honduras, ‹spanya, ‹sviçre, fiili En son 1982’de Dünya Kupas›’nda görünen Honduras martta Türkiye’yle haz›rl›k maç› oynay›p 2-0 yenildi. Tak›mda Serie A’da oynayan üç ve Premier Leauge’den bir oyuncu var, ama tan›nm›fl isim yok; bir puan›n bile baflar› olaca¤›n› tahmin etmek zor de¤il. ‹spanya ise zaten kendi ad›na konuflan bir tak›m. Sahaya sadece Xabi Alonso, Xavi Hernández, Andrés Iniesta, Cesc Fàbregas’la ç›ksalar bile zorlanmadan yar› finale ç›kmalar› gerekir k⤛t üzerinde. Güiza kadroda yok. Öte yandan, Dünya Kupalar›ndaki kronik baflar›s›zl›klar› yine metafizik bir durum yaratabilir: ‹spanya bundan önce birçok kez iddial›yd›, sadece dört kez çeyrek finale ç›kabildi. Bir keresinde dördüncü oldu, ama topu topu 13 tak›m›n kat›ld›¤› 1950’de... Turnuvaya dokuzuncu kez ifltirak eden ‹sviçre’nin durumu da ‹spanya’dan parlak de¤il. Üç kez çeyrek finale ç›km›fllar, sonuncusu 1954’te. Son eleme gruplar›nda kendi evinde Lüksemburg’a yenilmek gibi bir utanca ra¤men grup birincisi oldu ‹sviçre. ‹stikrars›zl›¤› her iki flekilde de yan›ltabilir. Güney Amerika elemelerinde Brezilya’n›n ard›ndan ikinci olup gelen fiili’nin ise 1962’de kendi evindeki Dünya Kupas›’nda dördüncülü¤ü var. 2007’de U-20 Dünya Kupas›’nda üçüncü olan kadrodan A tak›ma yükselen isimler sürpriz y›ld›zlar sunabilir. Befliktafll› Tello da kadroda. Doruk Yurdesin
Haz›rlayan: Ahmet Gürata
A
⁄
I
R
Ç
E
BOB DYLAN F‹LMLER‹
Bob Dylan, 21 y›l aradan sonra, konser vermek üzere 31 May›s’ta yeniden ‹stanbul’dayd›. A¤›r Çekim, bu vesileyle Harbiye Aç›khava’daki konseri kaç›ranlar› (ve de gidebilenleri), Dylan’la sinemasal bir yolculu¤a ça¤›r›yor. lk dura¤›m›z, belgesel sineman›n öncü isimle-
‹ rinden D.A. Pennebaker imzal› “Don’t Look
düflkün bir rock y›ld›z›n› canland›rd›¤› filmde, sanki sanat hayat› taklit ediyor. Elefltirmenlerden geçer not alamayan film, Dylan’a bu zor döneminde pek de yard›mc› olmuyor. Son dura¤›m›z, bir baflka ustan›n, Martin Scorcese’nin çekti¤i “Eve Dönüfl Yok” (2005). Dylan’›n kariyerinin bafllang›ç y›llar›na odaklanan film paha biçilmez arfliv görüntüleri içeriyor. Filmin DVD’sinin Türkiye’ye geldi¤ini hat›rlat›rken, soundtrack’lerinde Dylan’›n parçalar›na yer veren yüzlerce sinema ve televizyon filmini de unutmayal›m. Tercih sizin.
KARA TREN: DENNIS HOPPER (17 May›s 1936 - 29 May›s 2010)
Asi çocuk ve psikopat amca ski Hollywood’da yetiflmiflti... “Asi Gençlik” (1955) filminden rol arkadafl› James Dean’in iyi ahbab›yd›. Western’lerde John Wayne’e efllik etmiflli¤i bile var. 1969’da yan›na Peter Fonda ve Jack Nicholson’› ald› ve yönetti¤i ilk filmle yeni Hollywood’un do¤umuna öncülük etti. “Easy Rider” (1969), ola¤anüstü ticarî baflar›s›yla, stüdyo mant›¤›n›n d›fl›nda bir sineman›n varolabilece¤ini kan›tlad›. Elefltirmen Pauline Kael’in deyimiyle “soyut d›flavurumcu bir resmi and›ran” ikinci filminin ad› manidard›: “Son Film” (1970). Sonras› ise kendi deyimiyle “heba edilen y›llar”... Asid tripleri, silah düflkünlü¤ü ve fiziksel fliddet... Ard›ndan, “Amerikal› Dostum” (Wim Wenders, 1977) ve “K›yamet” (Francis Ford Coppola, 1979) filmlerine kadar, gözlerden hemen hemen uzak kald›. Muhteflem dönüflü ise, David Lynch’in “Mavi Kadife” (1996) filmiyle oldu. Bu filmde çok baflar›yla canland›rd›¤› uyuflturucu sat›c›s› sadist rolü üzerine öyle bir yap›flt› ki, yaflam›n›n geri kalan›nda a¤›rl›kl› olarak benzer psikopat rollerinde yer ald›. Ama ne yalan söyleyelim, hepsinde farkl› bir karakter olmay› da baflard›. Hopper, Andy Warhol’un yap›tlar›n› sat›n alan ilk sanat koleksiyoncular›ndan biri olmakla övünürdü. Oyunculuk ve yönetmenli¤in yan›s›ra, foto¤rafç› ve ressamd›. Dibe vurmufl bir serseri ve hayatta ikinci kez elde etti¤i flans› baflar›yla de¤erlendiren bir mücadeleciydi. 1959’da, daha kariyerinin bafl›ndayken, stüdyonun halkla iliflkiler biriminden yap›lan bir bas›n aç›klamas› onu flöyle tan›ml›yor: “Dennis, çal›flmad›¤› zamanlarda yataktan 10’da kalkar, Nietzsche (ve ça¤dafl oyunlar) okur, sanat galerilerine gider, kitapç›larda kitaplara göz atar ve yabanc› filmler izler. Her yapt›¤› ifli coflkuyla yapar.” Daha fazla söze gerek var m›?
E
48
‹
M
Her daim muzip: Chris Marker
Hep “orada” olan adam Back” (Arkana Dönüp Bakma, 1967). Film “Subterranean Homesick Blues” parças›yla aç›l›r. Dylan’›n elinde flark›n›n sözlerinin yaz›l› oldu¤u k⤛tlar vard›r. Bu sahnenin ard›ndan Dylan’la birlikte ‹ngiltere’de bir turneye ç›kar›z. Konuklar aras›nda Joan Baez ve Donovan gibi isimler de vard›r. Ayn› zamanda sahne arkas›ndaki tart›flmalara da tan›kl›k ederiz. Film, Pennebaker’›n öncülü¤ünü üstlendi¤i “Do¤rudan Sinema” ak›m›n›n da baflar›l› örneklerinden biridir. Yak›n dönemden bir örnek: “I’m Not There” (Orada De¤ilim, Todd Haynes, 2007). Bu kez karfl›m›zda alt› ayr› oyuncunun canland›rd›¤› karakterler üzerinden kurgulanan bir Bob Dylan var. “Dylan’›n müzi¤inden ve ço¤ul hayatlar›ndan esinlenen” filmde, Arthur Rimbaud’dan Woody Guthrie’ye bir dizi ruhsal akrabaya rastl›yoruz. Film, “Don’t Look Back”ten “gerçek” Bob Dylan görüntüleriyle son buluyor. Dylan’›n oyunculuk serüveninden ilk filmimiz, Sam Peckinpah’›n elinden ç›kan “Pat Garrett & Billy The Kid” (1973). Bir hikâye anlat›c›s›n› canland›ran Dylan, James Coburn ve Kris Kristofferson gibi isimlere efllik ediyor. Filmin müzikleri elbette ona ait. Ustan›n baflrolünde yer ald›¤› yegâne filmse, “Hearts of Fire” (Richard Marquand, 1987). Genç bir garson k›za afl›k olan
K
“La Jetée” (1962), “Sans soleil” (1982), “Son Bolflevik” (1993) gibi filmlere imza atan Chris Marker, 90’›na merdiven dayam›flken enerjisinden hiçbir fley yitirmemifl görünüyor. Takip edenler bilir, Marker internette oyunlar oynamay› sever. Kendisi, ayn› zamanda sanal dünyan›n popüler sitelerinden Second Life’ta Sergei Murasaki “avatar›” ile Ouvrior adl› hayalî adada yafl›yor. Burada ünlü kedisi Guillaume-en-Egypte ile ziyaretçilere “Filmlere Veda” bafll›kl› sergisini gezdiriyor. Kosinski müstear ad›yla YouTube’a videolar gönderdi¤i de oluyor. Marker’›n son çal›flmalar›ndan biri de Paris metrosunda çekti¤i foto¤raflar. Bu ilginç portrelerden küçük bir seçki The New Republic’de (www.tnr.com) yer al›yor. Sunufl yaz›s›, üçüncü tekil flah›s tonuyla, ünlü yönetmenin kaleminden ç›km›fl izlenimi uyand›r›yor: “Chris Marker bu projeye bafllad›¤›nda yafll› bir beyefendiydi, ancak hâlâ çevik ve dinç say›l›rd›, bu nedenle de pek dikkat çekmedi. Yaflam›n›n ço¤unu flu ya da bu flekilde yeralt›nda geçirdi. Bu tuhaf dönemde, flehre yeni gelenlerin –yabanc›lar vs.– ilk kez metroda görüldüklerini farketmesi için uzaydan vahiy immesine gerek yoktu. fiehrin s›rr› yeralt›nda sakl›yd›. ‹nsanlar›n yüzlerini tespit etmek ve bu güzellerin, gerçekte k›yameti getiren yabanc›lar m›, yoksa karfl›lar›na ç›kan herkesi kurtarmak için gönderilmifl öncü cesur mahkûmlar m› oldu¤u konusunda düflünmekle görevli oldu¤unu farketti.”
X Sinematek 2084 (Chris Marker, 1984): Yak›n tarihli bir baflka krizden gelecek öngörüsü (YouTube) Cennet Bat›da (Costa Gavras, 2009): Siyasal gerilimin ustas›ndan kiflisel bir göçmen hikâyesi. Deccal (Lars von Trier, 2009): Rahats›z etse de, her zamanki gibi kay›ts›z kal›namayacak. Easy Rider (Dennis Hopper, 1969): “Adam›n biri Amerika’y› aramaya ç›kt›, ama hiçbir yerde bulamad›.” Gir Kan›ma (Tomas Alfredson, 2008): Son y›llar›n en ilgi çekici korku filmlerinden biri (DVD).
Hay›rs›zada (Serge Avedikyan, 2010): K›sa film dal›nda Alt›n Palmiye sahibi; 1910 ‹stanbul’undan bir köpek “tehciri”. Moby Dick (John Huston, 1956): Kaptan Ahab ve Ishmael’le derin sulara yolculuk (DVD) Plastic Bag (Ramin Bahrani, 2010): Werner Herzog’un seslendirdi¤i duygusal bir plastik torban›n epik yolculu¤u (http://futurestates.tv/episodes/plasticbag). Zaman›n Tozu (Theo Angelopoulos, 2008): Usta, Adana Alt›n Koza Film Festivali’nin (7-12 Haziran) onur konu¤u olacakt›.
Müzik dolab›
Karanl›k sevda marfllar› The Dead Weather / Sea Of Cowards (Warner)
flleyen demir ›fl›ldar”, Türkçeden Jack White’a ithaf edilebilecek en iyi deyimlerden biri herhalde. White Stripes’la sahnede üç buçuk kiflilik ifl ç›karan, Raconteurs’te gizli kaptanl›¤› üstlenen, Bob Dylan’la, Rolling Stones’la afl›k atan, klifleye düflmeden ve kendi sound’undan taviz vermeden bir “James Bond” tipi temalar›n alt›ndan kalkabilen, son duyumlara göre, ifli Jay-Z’yle pafllaflmaya götürecek üretkenlik ve aç›kl›ktaki bir müzisyene ancak flapka ç›kart›l›r. Dead Weather’a dair kelâm edeceksek, hikaye tabii ki Jack White’tan ibaret de¤il. Ama bir kere, son on y›l›n en iyi ç›k›fl yapan gitarc›s› Jack White, Dead Weather’da davulda! Gitar ve klavyelerde Queens Of The Stone Age’ten Dean Fertita, basta Raconteurs’ten Jack Lawrence ve vokallerde The Kills’den Alison Mosshart var. Bir nevi rüya tak›m›. Daha ilk albümleri “Horehound”un duman› üzerindeyken ikinci albüm haberini duyuran bu “A s›n›f› yan proje”nin aflk tarifi de, rock’n’roll’u da bir baflka. Bir “arkadafllarla tak›lma” olarak bafllayan
“‹
10 albüm Ataturk Band Anatolia Beat Bettye LaVette Interpretations CocoRosie Grey Oceans Divine Comedy Bang Goes The Knighthood Laurie Anderson Homeland LCD Soundsystem This Is Happening Mor ve Ötesi Masumiyetin Ziyan Olmaz Ricochet The Burning One Ryan Adams Orion Tamikrest Adagh
5 flark› Master Musicians Of Bukkake Perde Kald›rma Gogol Bordello Pala Tute The National Bloodbuzz Ohio Them Crooked Vultures Mind Eraser, No Chaser Willie Nelson Freight Train Boogie
WILLIAM S. BURROUGHS yeni bir belgeselle an›l›yor. Sonbahara yetifltirilecek olan “A Man Within”de Iggy Pop, Laurie Anderson, Jello Biafra söyleflileriyle yer al›rken, Sonic Youth ve Patti Smith de müziklere katk›da bulunacak. SOLO ALBÜM yapan Radiohead’çiler kervan›na davulcu Phil Selway de kat›l›yor. “Familial” a¤ustos ay›nda yay›nlanacak. JOHN FRUSCIANTE (Red Hot Chili Peppers’tan hat›rlars›n›z) sessizli¤ini bir iflbirli¤iyle bozdu: At The Drive In ve Mars Volta’n›n mülti-enstrümantalist eleman› Omar Rodríguez-López’le kaydetti¤i yedi parçal›k albüm, gayet deneysel bir elektrikli gitar güzellemesi... CHRISTINA AGUILERA yeni albümü “Bionic”te yeralt› popunun en yetenekli ve 盤›r aç›c› kad›n müzisyenlerini yan›na ald›: M.I.A., Santigold, Goldfrapp, Ladytron ve Le Tigre’ciler, albümün her yan›na damga vurmufllar. fiEVVAL SAM sevdi¤i türler aras›nda gezinmeyi sürdürüyor. Bu sefer, asl›na sad›k düzenlemelerle, damardan arabesk hatt›na girmifl: “Yaln›z›m Dostlar›m”, “K›r›ls›n Ellerim”, “‹çiyorsam Sebebi Var”, “Eller Ald›”, “Taht Kurmuflsun Kalbime” hep “Has Arabesk”te... ROBERT WYATT kendi müzi¤i itibariyle en zorunu yap›yor, bir “best of” yay›nl›yor. Ama “en büyük ›skalar” olarak: Raflardaki yerini temmuz ay›nda alacak olan “His Greatest Misses”, “Worship”ten “Shipbuilding”e, düflünürrock’çunun flanl› tarihine girifl mahiyetinde.
bu buluflma nas›l oldu da “seri” derecede üretken ve “köklü” denecek kadar sa¤lam olabiliyor, hayret verici. Dead Weather’›n kitab›nda aflk öyle çiçekli çikolatal› de¤il, “delikanl›”, sert, karanl›k bir sevda. Alison Mosshart’›n çekici sesiyle “Gasoline”ini dinleyince bu tutku daha da su yüzüne ç›k›yor: “Bana yaklaflt›¤›nda / Benzin kokusu al›yorum / Sevgili, sevgili de¤il / Bir makine istiyorum...” “Sea Of Cowards” albümünün geneli, “tutku”nun s›n›rlar›n› arayan, zorlayan sözlerle dolu. Teslim etmek gerekir ki, bu karanl›k sulara böylesine bodoslama dalmak her müzisyenin, söz yazar›n›n harc› de¤il. Albümün ilk parças› “Blue Blood Blues”, bir nevi Jack White klasi¤i. Di¤er projelerinde de ad›nda “blues” geçen pek çok parça yapm›flt›. “Blue Blood Blues” asl›nda ileri derecede bir kara sevda marfl› say›labilir; ifli kendini inkâra kadar götürüyor: “Seni o kadar seviyorum ki / Varl›¤›m dahi beyhude...” Bir Jack White ve Alison Mosshart düeti olan “Die By The Drop”sa neredeyse evlilik yemini diye bildi¤imiz ezberi tersyüz ediyorlar: “‹yi günde, kötü günde seni alaca¤›m / Kendi küçük mezar›ma...” “I’m Mad”de ifller iyice 盤›r›ndan ç›k›yor ve Mosshart’›n peflinde tüm grup adeta galeyana geliyor. “Mad”den kas›t “öfkeli” mi, “deli” mi, pek belli de¤il. ‹lk albümde tutan maya, belli ki ikinci albümde Dead Wetaher’›n daha sa¤lam ve s›k› bir grup olmas›n› sa¤lam›fl. Gerek söz yaz›m›, gerek icra daha da ileri gitmifl. fiimdilik Jay-Z tüyosunu ald›k ama, Jack White’›n tornas›ndan ç›kacak bir sonraki ifl ne olacak, kestirmek güç. – Reha Öztunal›
Dam›t›lm›fl do¤açlama Sakareller / Befl Dakika Daha (Peyote)
emleket rock’una yapt›¤› katk›lar artarak devam eden Peyote’de bir albüm daha hayat buldu. 2003’ten bu yana müzik yapan, ama en çok Peyote’de izleme flans›n› buldu¤umuz Sakareller, ilk albümünü, “baba oca¤›”nda, sessiz sedas›z yay›nlad›. Kendilerini beflli diye bilirdik. fiu anki kadroysa dört kifliden olufluyor: Veli U¤ur Güney gitarda, Bahad›r Mafla bas ve ba¤lamada, Ifl›k Bar›fl Fidaner gitarda, Baflar U¤ur ise davulda –son ikisi vokalleri paslafl›yorlar. Sakareller, do¤açlamay›, deneysel havalar› hep severdi. ‹lk albümlerinde, zaten uzun y›llar üzerinde çal›flt›klar› parçalar› ince eleyip s›k dokumufllar, iyice dam›t›p önümüze 12 adet “flark›” b›rakm›fllar. Üstelik bunlar›, sürpriz niyetine, tufllu, yayl› ve üflemelilerle de zenginlefltirmifller. Albümün aç›l›fl›n› g›c›r g›c›r rock’n’roll “An› H›rs›z›”yla yap›yorlar, o dakika insan› sar›p sarmal›yorlar. “fiemsiye” zaten Sakareller konserlerinin “hit” flark›s›yd›. Ard›ndan
M
gelen “Befl Dakika Daha” ise en iyi parçalar›ndan... Sakareller’in müzi¤ini tarif etmek gerekirse, Anadolu rock’u post-rock, shoegaze, az›c›k da grunge ile harmanl›yorlar deriz. Birebir taklit de¤il kastetti¤imiz elbette... Replikas, Baba Zula, hatta Nekropsi’yle ayn› yola koyulmufllar. ‹lkinin t›n›s›n› di¤erlerinin durufluyla (bazen de tam tersi) harmanlasalar da, asl›nda bak›fl aç›lar›n› naklediyorlar, müzi¤in do¤usunun bat›s›n›n olmayaca¤›n› bir defa daha gösteriyorlar... ‹lk bölümünde daha bir “pop” ilerleyen albüm, ikinci yar›dan sonra, “Tercüman-› Ahval”le birlikte saykodelik bir havaya bürünüyor. Hatta finalde son dönem Radiohead’lere benzeyen “YK2” ve ba¤laman›n konufltu¤u –ad› gibi döngülü– “Yörünge” ile bu hava zirve yap›yor. Her kelimesi özenilmifl “fliircik”lerden oluflan lirikler de cabas›. “Babadan kalma nitelik, biraz alçakgönüllüyüm” deyip eklemifller: “Ama sen yine de çok sev beni, hiç b›rakma e mi.” Telafla mahal yok, güzel albümü bulup da b›rak›r m›y›z biz! – ‹lker Aksoy
Kara Tren: Talip Özkan (1939 - 2010)
Gâh ç›kar gökyüzüne ç telli saz diye hor görülen ba¤lama, onun ellerinde büyük bir ta-
Ü rihsel sayg›nl›k kazanm›flt›. Ege’nin zeybe¤i, zurnas› ve klarneti, maharetli parmaklar›yla ba¤lamada büyük bir ses kazanm›flt›. Radyo y›llar›ndan sonra y›llarca Paris’te yaflad›. Halk müzi¤i sanatç›lar› aras›nda etkisi muazzamd›. Hakiki bir virtüozu yitirdik...
49
Trubadur ve Âfl›klar›n ‹zinde
Belgesel sinemac›l›¤a yeni bir soluk getiren, kafa aç›c› festival, DOCUMENTARIST’te geri say›m bafllad›. 23-27 Haziran aras›n› bir kenara not düflelim.
Türkiye’yi boydan boya kat edip, antik kentlerin de¤iflmez bir parças› olan tiyatrolar›, baflta akustik çözümler olmak üzere, mühendislik özellikleriyle inceleyen Yaflar Y›lmaz’›n araflt›rmas› kitaplaflt›r›lm›flt›. YEM Yay›n taraf›ndan bas›lan “Anadolu Antik Tiyatrolar›”na dayand›r›larak haz›rlanan web sergisine, flimdi Sanal Mimarl›k Müzesi’nden eriflmek mümkün. Türkiye’deki antik dönem tiyatrolar›n›n kapsaml› dökümünü aktarmay› amaçlayan sergi, 117 adet tiyatronun genel yap›sal özelliklerini foto¤raflar eflli¤inde sunuyor. (www.mimarlikmuzesi.org)
“40. Y›l›nda Aya Yolculuk!” bafll›¤› alt›nda bir dizi film gösterilmeye baflland› Pera Müzesi’nde. Belgeseller, kült bilimkurgular yer al›yor programda. 1951 yap›m› bilimkurgu klasi¤i “Dünyan›n Durdu¤u Gün”, s›rf theremin’le kotar›lm›fl müzi¤i için bile görülmeyi hak ediyor. “H.G. Wells’in Ay’daki ‹lk ‹nsanlar›” (1964), “Aya Yolculuk”, “Yasak Gezegen”, “Ay›n Gölgesinde”, Fritz Lang’›n “Metropolis”i (1927) ve NASA arflivlerinden çeflitli görüntülerle bezeli epik belgesellere dair ayr›nt›l› bilgi ve program ak›fl›na müzenin sitesinden ulafl›labilir. Gösterim tarihleri, 4, 6, 8, 10, 11, 13 Haziran...
38. ‹stanbul Müzik Festivali
Grup Yorum ‹nönü’de
‹yi Köpek
3 - 30 Haziran tarihleri aras›nda düzenlenecek olan 38. Uluslararas› ‹stanbul Müzik Festivali, Arvo Pärt, Lang Lang ve klasik müzi¤in en önemli orkestralar›ndan Viyana Filarmoni de dahil olmak üzere 600’ü aflk›n yerli ve yabanc› sanatç›y› a¤›rlayacak. Senfoni ve oda orkestralar›, vokal konserler, oda müzi¤i, resitaller ve caz uyarlamalar› halinde toplam 21 etkinlik var programda. 21. yüzy›l›n Mozart’› olarak takdir gören, yaflayan en büyük bestecilerden Arvo Pärt’›n “Âdem’in Yakar›fl›” yap›t›, 7 Haziran gecesi, Estonya Filarmonik Oda Korosu taraf›ndan icra edilecek. Eserin dünya prömiyeri öncesinde, besteci yaflam boyu baflar› ödülüyle taltif edilecek. ‹zleyicileri festival sanatç›lar› ve müzik yazarlar›yla buluflturan “Konsere Do¤ru” söyleflileri bu y›l da program kapsam›nda.
Memleketin müzik hayat›ndaki en uzun soluklu yürüyüflü sürdürüyorlar. ‹nad›na, sebatla, kolektif bir ruhla. Bir müzik grubundan öte, bir okul oldu 25 y›ll›k birikim. Nice badireler atlat›ld›, nice mezunlar verdi.12 Haziran gecesi Befliktafl ‹nönü Stadyumu tarihî bir buluflmaya haz›rlan›yor. Çeyrek as›rl›k marfllar, kavga türküleri, a¤›tlar hep bir a¤›zdan söylenecek, 25 y›l›n muhasebesi görülecek. Ruhi Su’dan Nâz›m Hikmet’e, Pablo Neruda’dan Victor Jara’ya bütün ustalara selam durulacak. 60 kiflilik kadrosuyla flef Orhan fiall›el yönetimindeki “‹stanbul Syhmphonic Project” senfoni orkestras› ve bugüne kadar Yorum’a ses ve fliir vermifl dostlar› da efllikte olacak...
Foto¤raflar›yla Yunanistan, Rusya, ‹talya, Hollanda ve Avustralya’da karma sergilerde yer alan Yusuf Sevinçli’nin ilk kiflisel sergisi, “‹yi Köpek / Good Dog” Cihangir’deki Galeri InSitu’da aç›ld›. Foto¤raf çekmeye bafllad›¤› ilk günden günümüze kadar çekti¤i 35 siyah-beyaz kareden oluflan demlenmifl seçki 15 Haziran’a dek görülebilir. Yusuf’un duygusal yolculu¤undan izler tafl›yan, insan›n flehirle iliflkisine odaklanan serginin ad› seçkideki bir foto¤raftan esinlenerek konulmufl: “Foto¤rafta yer alan köpe¤in yaln›zl›¤› ve flehirdeki umutsuz aray›fl› serginin içeri¤ini çok iyi özetliyordu. Köpek, tüm olumsuz koflullara ra¤men hayatta kalma güdüsünü temsil ediyordu.” Yusuf Sevinçli son olarak ‹stanbul Modern’de düzenlenen “‹çimizdeki Zaman” adl› karma sergide boy göstermiflti. (www.insitu.com.tr)
Ay’a Yolculuk
[email protected]
Anadolu Antik Tiyatrolar›
50
› fl › k
Filiz Gencer’in resim sergisi “Tecrite Direnen Renkler”, 9 25 Haziran aras›nda, Beyo¤lu’nda, Karfl› Sanat Çal›flmalar›’nda. TAYAD’l› ailelerin deste¤iyle...
v e
Eric Clapton ve Steve Winwood 13 Haziran’da Kuruçeflme Arena’da...
s e s
Gotan Project, 23 Haziran’da Maçka Küçükçiftlik Park’a geliyor. Massive Attack, Pink Martini, The Cranberries yolda...
g ö s t e r i s i
k›lavuz
KargaArt’›n geleneksel sezon finali sergisi “Kargafla” 30 Haziran’a dek sürecek... Karga çevresinde toplanm›fl farkl› disiplinlerden yüzlerce sanatç› aras›ndan derlenen seçkiyle galerinin 10. y›l› kutlan›yor. Nice y›llara...
Anadolu ve Güney Fransa’dan yola ç›karak Akdeniz’i dolaflan, kimi zaman kutsal, kimi zaman dind›fl› içerikli toplumsal meselelerden, özgürlük mücadelelerinden dem vuran ya da mistik ve dünyevî aflk› anlatan flark›lara, deyifllere uzanan repertuarlar›yla Fransa’n›n güneyini Anadolu’nun ba¤r›na ba¤layan bir trio.. Sam Karpienia Marsilyal›, mandola icrac›s›, flark›c›, Oksitan dilinin genç solu¤u. Güney Fransa’n›n saz flairlerine has Ortaça¤ saray fliirlerinin lirik gelene¤ini ça¤dafl bir yaklafl›mla yorumluyor. Anadolu âfl›klar›ndan el alm›fl Ulafl Özdemir ise ba¤lama ve curas›yla türküleri s›rtlayan bir etnomüzikolog. Geleneksel müziklerden beslenip onlar› kendilerince yorumlayan bu ça¤dafl âfl›klara, ‹ranl› tonbak ustas› Bijan Chemirani’nin vurmal› sazlar› efllik ediyor. 17 Haziran’da ‹stanbul Frans›z Kültür Merkezi’nde, bir gün sonra Kad›köy’de, Nâz›m Hikmet Kültür Merkezi’nde...
Billy: (Dennis Hopper) Ne o? O ne öyle? Ne o öyle ya moruk? Wyatt: (Peter Fonda) Ha? Billy: Aaa. Olacak ifl de¤il moruk. fiey gibi... O fleyi seyrediyordum moruk, fley gibi –hani geçen sene bir uydu görmüfltük ya? Onun gibi bir fley geçti gökyüzünden. Sonra, yani ans›z›n, aa, birdenbire yönünü de¤ifltirdi ve v›nn. Geçti gitti moruk. Parlad› ve... Wyatt: Sen kafay› bulmuflsun moruk. Billy: Yaa tamam –kafam tafl gibi, oras› tamam. Ama fley, bir uydu gördüm moruk. Gökyüzünden akt› geçti ve üç kez parlad› bana do¤ru. Bir zigzag yapt› ve v›nn moruk... Aynen öyle, onu gördüm ben. George: (jack Nicholson) (duman› savurur ve nefes al›r) Sana ›fl›ldayan o fley UFO'ydu. ‹ki hafta önce Meksika'da bunlardan k›rk tane kadar gördük. Onlar... Onlar›n dünyan›n her köflesinde üsleri var, biliyor musun... 1946'dan beri buraya geliyorlar. Bilimadamlar›, aydan radar ›fl›nlar›n› yans›tmay› baflard›klar›ndan beri. O zamandan beri hayli kalabal›k olarak aram›zda yafl›yorlar, faaliyetlerde bulunuyorlar. Hükümetin bütün bunlardan haberi var. Billy: Sen ne diyorsun be moruk? George: Ee, sen biraz önce onlardan birini gördün, öyle de¤il mi? Billy: Ya moruk, ben bir fley gördüm, ama burda faaliyette olduklar›n› görmedim. Ne demek istedi¤imi anl›yor musun? George: Ee, onlar da insan, senin benim gibi, bizim günefl sistemimizden. Tek farklar›, onlar›n toplumlar›n›n daha ileri bir düzeyde olmas›. Yani onlar›n savafllar› yok, para sistemleri yok, liderleri yok, çünkü herkes lider onlarda, yani herkes kendisinin lideri... Teknolojileri sayesinde herkesin beslenmesini, bar›nmas›n›, ulafl›m›n› sa¤l›yorlar. Eflit olarak ve zahmetsizce. Wyatt: Vay be! Sana bi fley söyliyim mi moruk? Bence –bence ne, ö¤renmek ister misin? Bence bu saçmasapan bir düflünce. Bence öyle. Buna ne dersin? Ha, buna ne dersin? Bence saçmasapan bir fley bu. Yani e¤er... O kadar ak›ll›larsa niye kendilerini iffla etmiyorlar, ha? Niye meseleyi halletmiyorlar ha? George: Bize kendilerini göstermiyorlar. Çünkü e¤er gösterirlerse, bu genel bir pani¤e yol açar. fiimdi, yani, bizim hâlâ liderlerimiz var... ‹flte bu liderler bu bilgiyi gizliyorlar, çünkü bunun yarataca¤› flok, bizim köhne sistemimizin sonunu getirebilir. Sonuç olarak bu Venüslüler, evrende her yolun yolcusuyla temas halindeler. Bu bilgi, bizim köhne sistemimizi yerle bir edecek bir darbe olur. Dolay›s›yla, flimdi Venüslüler, her çeflit insanla temas kuruyorlar, tavsiyelerde bulunmak bab›nda. Ve insano¤lu tanr› gibi kendi kaderine hükmedebilecek. ‹nsano¤lu, herkesin eflit olmas›yla birlikte evrilecek ve kendini aflma imkân› bulacak. Wyatt: Sigaradan ne haber George? “Easy Rider” filminden (1969)
DENNIS HOPPER 17 May›s 1936 - 29 May›s 2010
