Geografija Bosne i Hercegovine I Ime, veličina i geografski položaj BiH Ime BiH Naziv „Bosna“ se po prvi put spominje u djelu „De administrando imperium“ („O upravljanju carstvom“) vizantijskog cara Konstantina Porfirogeneta u 10 stoljedu. Tu se ona pod nazivom „Bosona“ spominje zajedno sa naseljenim mjestima u poriječju gornje Bosne ( ?Desrela i Kodena-naselja oko Kaknja). Južni dio naše države zvani Hercegovina po prvi put se spominje 1448. godine. Tada je označavala posjed Herceg Stjepana, vladara humske zemlje. Znači, dobila je naziv po njegovoj tituli Hercoga, pa je narod preimenovao to u Herceg. Smatra se da je naziv Bosna nastao od indoevropske riječi bok, bos, bosana što znači voda.
Veličina BiH Prema podacima statističkog zavoda BiH iz 1991. godine površina naše države iznosi 51 129 km2. Dakle, po svojim površinskim dimenzijama BiH spada u red manjih država Evrope i svijeta. Od nje su po površini manje Danska, Albanija, Švajcarska, Makedonija, Slovenija i td.
Geografski položaj BiH BiH se nalazi u umjereno toplom pojasu sjeverne hemisfere. U regionalnom smislu sa političko-ekonomskog aspekta regionalizacije pripada zapadnom Balkanu, odnosno nalazi se u zapadnom dijelu regije Jugoistočne Evrope. o Geologija i geomorfologija: BiH se nalazi u subdukcijskoj zoni; sistem Dinarida (alpsko-himalajski pojas); o Hidrografija: BiH je zemlja dva sliva (Jadranski-oko 30% i Crnomorski-oko 70%); o Klima: Umjereno-kontinentalna, ali i planinska i izmijenjena sredozemna; o Flora i fauna: Holarktička oblast. Najsjevernija tačka u BiH je Donja Gradina nedaleko od ušda Une u Savu; ϕ 45 16 SGŠ. Najjužnija tačka u BiH nalazi se u opdini Trebinje, a naziva se Podštirovnik; ϕ 42 33 SGŠ. Najistočnija tačka je lijebac u opdini Bratunac; 19 07 IGD. Najzapadnija tačka je Bugar u opdini Bihad; 15 47' IGD. Dakle, udaljenosti između navedenih tačaka iznose preko 300 km (I-Z).
1
Geografski položaj BiH sa fizičko-geografskog aspekta generalno se može okarakterisati kao konkretni položaj između Panonske zavale na sjeveru i Jadranskog mora na jugu, koji defakto predstavlja duboki zaliv Sredozemnog mora. Sa saobradajno-geografskog aspekta naša država je tranzitna zemlja, jer povezuje srednjoevropski hinterland (misli se na unutrašnjost kontinenta) sa Jadranskim, odnosno Sredozemnim forelandom na jugu. Također, preko teritorija naše zemlje alpske zemlje na sjeverozapadu su povezane sa zemljama centralnog Balkana i zemljama Bliskog istoka na jugoistoku. Upravo zbog ovakvog kontaktnog položaja BiH je bila često u sferi interesa velikih svjetskih sila u zadnjih 1000 godina. Prethodno navedeno bilo je uzrokom preplitanja različitih kulturnih i civilizacijskih utjecaja sa istoka i zapada.
Granice BiH Dužina granica BiH ukupno iznosi 1539 km. Granica naše zemlje je mahom kopnena granica koja se može okarakterisati kao: o Suhozemna; o Riječna; i o Jezerska. Manjim dijelom svoga pružanja granica naše države je morska na dužini od svega 12 km?. Na sjeveru, zapadu i jugu na dužini od 931 km naša država graniči sa republikom Hrvatskom. Na istoku granična linija prema susjednoj Srbiji iznosi 357 km. Na jugoistoku naša zemlja graniči sa Crnom Gorom na dužini od 249 km.
Fizičko-geografski opis granica BiH Sjevernu granicu u potpunosti predstavlja meandrirajude riječno korito rijeke Save na dužini 331 km. Vedi dio spomenute riječne granice predstavlja riječnu granicu s Hrvatskom, a manji od Jamene do ušda Drine u Savu izražava granicu sa Vojvodinom, odnosno susjednom Srbijom. Sjeveroistočnu granicu BiH u potpunosti izražava riječni tok Drine od njenog ušda kod Bos. Rače do Zvornika, nakon čega sektor istočne granice predstavljaju vještačke akumulacije hidroelektrane Bajina Bašta, odnosno HE Perudac. Od mjesta Zemljice naša istočna granica poprima izrazito suhozemni karakter. Pruža se najvišim hrbatom planine Zvijezde (1676 m). Zatim siječe srednjeplaninska uzvišenja u poriječjima doline Lima i Uvca. Potom presijeca planinu Kovač (1537 m) kod Čajniča gdje se nedaleko od graničnog prijelaza Metaljka nalazi tromeđa između BiH, Srbije i Crne Gore. Južno od spomenute planine granica se pruža terenima Bukovice, potom presijeca dolinu Dehotine nakon čega poprima izrazito planinski karakter, jer se pruža vrhuncima Ljubišnje (2238 m), Maglida (2386 m) i Volujaka (2297 m). Na tom potezu granica je mjestimično riječna, jer je na dužini od oko 30-ak km predstavlja rijeka Tara. Zatim nešto južnije granica poprima meridijanski karakter na potezu od Lebršnika do jugoistočnog ruba Gatačkog polja. Dalje prema jugu pruža se kraškim terenima Rudina. 2
Nedaleko od Bilede presijeca duboku akvatoriju Biledkog jezera. Jugoistočna granica naše zemlje, zatim se pruža preko visokog masiva Orijena do vrha Vučji zub (1803 m) odakle se spušta do najjužnije tačke Podštirovnik koja se nalazi na tromeđi Crne Gore, BiH i Hrvatske. Južnu granicu BiH izražava granična linija sa uskim dubrovačkim primorjem koja je na određenim dionicama (Dubrovačka rijeka, Mlini) udaljena oko kilometar od Jadranskog mora. Kod zaliva Neum-Klek nalaze se vrlo značajne morske granice gdje je BH obala duga 24 km. Zatim granica poprima kopneni karakter. Generalno je usmjerena pravcem sjeverozapad-jugoistok, pruža se preko Čapljinsko-Hutovske zavale gdje presijeca riječni tok Neretve. Zatim se proteže preko niskog Rastačkog polja i okršenih humova sve do ulegnuda Imotsko-Bekijskog polja. Okršenim terenima nastavlja se pružati u smjeru sjeverozapada gdje nakon graničnog prijelaza Kamensko poprima planinski karakter. Pruža se najvišim hrbatima Kamešnice (1856 m)-Dinara (1913 m)-Ilica (1654 m). Nakon toga granica se pruža gornjim pounjem, te odjeljuje Liku od Bos. Krajine. Na tom potezu granica je mjestimično i riječna, predstavljena riječnim koritom Une (uzvodno od Martin Broda i kod Štrabačkog buka). Na krajnjem sjeverozapadu granica siječe najviši hrbat planine Plješevice, zatim povija u pravcu sjevera preko niske unsko-koranske zaravni i pobrđa prekounske Krajine (u opdini Velika Kladuša i Bužim). Zatim ponovo izbija na rijeku Unu (uzvodno od Bos. Novog) kojom se pruža sve do Jasenovca, odnosno do ušda Une u Savu.
Historijsko-geografski razvoj BiH Prema historijskim izvorima BiH je u srednjem vijeku negdje u X stoljedu predstavljala jednu labavu teritorijalnu cjelinu sastavljenu od nekoliko srednjovjekovnih župa u područjima gornjeg poriječja Bosne i Vrbasa. Tek krajem XII vijeka Bosna za vrijeme bana Kulina stiče oblike samostalnosti i državnosti. Tada se njezin teritorij širi na sjeveroistoku do područja župe Soli. Na istoku njezine granice dopiru do Drine, a na jugu do rijeke Neretve. Tek u XIV stoljedu pod vladavinom dinastije Kotromanida srednjovjekovna Bosna doživljava svoj politički, vojni i teritorijalni prosperitet koji je ostvaren vojnim pobjedama. Tada su Bosni pripojeni široki prostori Hercegovine i Završja na jugozapadu sadašnje Bosne (Livno, Duvno, Glamoč). Za vrijeme bana Tvrtka Kotromanida II srednjovjekovna Bosna se nalazi na vrhuncu svoje modi. Nakon vojne pobjede nad ugarskim kraljem Ludovikom II Tvrtko se okrunio za kralja „Srbljem i Bosni“. Tadašnja Tvrtkova Bosna prostorno je obuhvatala teritorij vedi od 65 000 km2. Na jugozapadu je obuhvatala vedi dio Dalmacije sa izuzetkom utvrđenih gradova Zadra, Splita, Omiša i Dubrovnika koji su pripadali Mletačkoj Dalmaciji. Na jugoistoku je obuhvatala zapadnu Crnu Goru i jugozapadnu Srbiju odnosno teritorij Sandžaka. Nakon Tvrtkove vladavine teritorij Bosne je izložen čestim vojnim upadima Ugarske vojske sa sjevera i Osmanlija sa istoka. Dodatnu poteškodu opstanka srednjovjekovne Bosne predstavljala je nesloga domade vlastele. Tako tokom XV stoljeda Osmanska vojska postepeno preuzima kontrolu nad istočnim dijelovima srednjovjekovne Bosne. 3
Osvajanje bosanskog teritorija traje sve do 1591. godine kada padom Bihada Bosna cjelovito potpada pod vlast Osmanske imperije. Prilikom svojih osvajanja bosanskog teritorija u XV i XVI vijeku Osmanlije su uspostavljale tzv. krajišta koja označavaju vojno-administratine jedinice. Naknadno spomenuta krajišta su proširivana u veda vojno-administrativna i politička područja zvana sandžak. Tako je ved u XVI stoljedu formiran Bosanski pašaluk. Godine 1606. tzv. Mirom na ušdu itve određena je granica Osmanske imperije na sjeverozapadu prema tadašnjim evropskim silama. Tada je Bosanski pašaluk obuhvatao veliku površinu, vedu od 100 000 km2 kojeg su pored sadašnjeg teritorija BiH predstavljali vedi dijelovi susjedne Hrvatske (Slavonija, Banija, Lika, te vedi dio Dalmacije bez utvrđenih gradova). Zatim dijelovi Boka-Kotorskoga zaljeva, te veliki dio Crne Gore. Na krajnjem sjeveroistoku u sastav Bosanskoga pašaluka ulazila su područja Mačve i Pocerine u susjednoj Srbiji, te Sandžak na jugoistoku. Poslije Karlovačkog mira tokom XVII i XVIII stoljeda dolazi do vojnih poraza Osmanske vojske što je rezultiralo serijom mirovnih sporazuma. Tada se formira sadašnja sjeverna i zapadna granica. Sjeverna granica je predstavljena rijekom Savom koja je u tim vremenima predstavljala značajnu vojno-geografsku prepreku. Na sjeverozapadu, zapadu i jugozapadu granica pašaluka postepeno se pomjera ka teritoriju sadašnje Bosne. Prvo je to tzv. linea grimani koja je dobila naziv po mletačkom opunomodeniku Đovaniju Grimaniju. Pružala se na liniji od Međidije glavice kod Knina preko toka gornje Cetine do Imotskog i Gabele na jugoistoku. Osamostaljenjem Srbije i Crne Gore početkom XIX vijeka formira se istočna i jugoistočna granica BiH. Godine 1878. BiH defakto ulazi u sastav Austro-Ugarske monarhije. Upravo tada na mirovnom Berlinskom kongresu određene su granice savremene BiH koje su tada utvrđene vojno-političkim dogovorom između Austro-Ugarske, Osmanske imperije, Rusije, Francuske i Velike Britanske imperije. Tadašnja granica potvrđena je na Drugom zasjedanju AVNOJ-a 1943. godine kada su granice BiH priznate kao republičke. Tada je BiH odmah poslije završetka Drugog svjetskog rata imala dva izlaza na more. Pored onog kod Neum-Kleka drugi je bio izlaz kod Herceg Novog povezan dolinom Sutorine sa područjem današnje opdine Trebinje. Treba naglasiti da je BiH priznata kao samostalna država sa međunarodno priznatim granicama 06. aprila 1992. godine.
Geološke karakteristike BiH Područje naše zemlje imalo je burnu geološku historiju obilježenu ciklusima sedimentacije koji su se smjenjivali sa tektonskim orogenetskim fazama obilježenim boranjem, navlačenjem i rasjedanjem uz pratede pojave seizmizma i magmatizma.
4
Paleozoik u BiH Najstarije stijene su otkrivene u jugoistočnoj Bosni kod naselja Prača i Ustikolina. Silurske su starosti što je utvrđeno paleontološkom analizom nađenih fosila konodonata. Uglavnom stijene paleozojske starosti otočnog su rasprostiranja i različitog litološkog sastava na području BiH. U BiH se izdvaja više paleozojskih obasti: 1. 2. 3. 4. 5. 6.
Područje sansko-unskog paleozoika; Paleozojske naslage okoline Ključa; Paleozojsko područje Jezero i Sinjakovo; Paleozoik Vraničkog gorja (Vraničko škriljavo gorje); Paleozoik jugoistočne Bosne; Paleozoik istočne Bosne.
Unsko-sanski paleozoik obuhvata područja zapadno od srednjeg toka Sane u kome su otkrivena bogata ležišta željezne rude (rudnik Ljubija). Na tom području litološki preovladavaju pješčari, škriljci i krečnjaci karbonske starosti. Paleozoik Ključa i okoline predstavljaju uglavnom mikro lokaliteti sa stijenama paleozojske starosti. Uglavnom su zastupljeni litološki članovi koji pripadaju karbonu i permotrijasu sa nalazištima magnetita i pirita. Paleozoik Jezera i Sinjakova mikro lokacijskog je obilježja. Nalazi se u slivu središnjeg toka rijeke Plive u zapadnoj Bosni. Na tom području uglavnom preovladavaju devonske naslage krečnjaka, paleozojski škriljci i permski pješčari. Vranički paleozoik nalazi se na području između ilidžansko-busovačkog rasjeda na sjeveroistoku, vrbaskog rasjeda na jugozapadu, doline Lašve i Rike? na sjeveru i dolina Neretve, Trešanice i Zujevine na krajnjem jugoistoku. Reljefno je predstavljeno planinskim morfostrukturama vraničkog antiklinorijuma (Ivan planina, Bitovnja, Lopata, Pogorelica, Zec, Vranica, Radovan, Kruščica i Komar). Uglavnom ovo područje litološki grade škriljci silursko-devonske starosti, te rioliti (kisele efuzivne stijene), dok najviše planinske terene grade permski dolomiti i krečnjaci. Paleozoik jugoistočne Bosne geografski izražava padine istočne Jahorine i zapadne dijelove planine Vučevice istočno od Goražda. Na površini od oko 1300 km 2 zastupljeni su pješčari, škriljci i krečnjaci paleozojske starosti. U istočnoj Bosni paleozojske naslage zahvataju površinu od oko 1200 km 2 na područjima Birča, Osata i Ludmera. Uglavnom preovladavaju karbonatni klastiti i metamorfiti.
5
Mezozoik u BiH Krajem paleozoika sjeverni kontinentalni blokovi ujedinili su se u kontinent Lauroaziju, dok su južni još bili spojeni u Gondvanu. Oceanski zaliv Pantalasa procesom spreadinga počeo je da se širi čime je došlo do razvitka Tetis oceana kojim su zapravo bila razdvojana dva spomenuta super kontinenta. Tada je u zapadnom dijelu preovladavala plitkovodna marinska sedimentacija čijim su dugotrajnim procesom formirane debele naslage mezozojskih krečnjaka i dolomita bududeg dinarskoga kopna. Nastanak Dinarida vezujemo za pokrete alpske orogeneze koja je počela u trijasu i traje do danas. Pored dominantnih karbonatnih naslaga krečnjaka i dolomita dinarsko područje izražavaju izdužene zone jursko-krednog fliša, zatim tvorevine donje trijaskih klastita. Složenim procesima subdukcije na sjeveroistočnom rubu Dinarida formirani su blokovi ofiolita i heterogene stijene tzv. vulkanogeno-sedimentne formacije zvane ofiolitski melanž. U tektonskom smislu ovo je područje izražavalo složenu subdukcijsku zonu obilježenu konvergencijom afričke kontinentalne megaploče sa juga, odnosno evroazijske megaploče sa sjevera. Dakle ovo je područje subdukcijska zona kolizijskog tipa. Tokom jure odvojeni dio afričke megaploče zvani jadranska mikrotektonska ploča krenuo je u pravcu sjevera što je rezultiralo potiscima kojim su kasnije tokom kasnijeg mezozoika i tercijara formirani planinski masivi i hrbati Dinarida. Novijom tektonskom regionalizacijom područja BiH Dinaridi su podijeljeni na: o Unutrašnje Dinaride; o Središnje Dinaride (tzv. Prelazna dinarska zona); i o Vanjske (Spoljašnje) Dinaride. Unutrašnji Dinaridi Unutrašnji Dinaridi na području BiH u cjelosti obuhvataju područja sjeverne, sjeveroistočne i istočne Bosne. Njihovu jugozapadnu granicu prema susjednoj prelaznoj dinarskoj zoni (Središnji Dinaridi) izražava zamišljena linija na potezu Foča-Romanija-Vareš-Vranduk-dolina Vrbanje-Banja Luka-Bos. Novi. U okviru Unutrašnjih Dinarida BiH mogu se izdvojiti dvije glavne strukturno-facijalne jedinice, a to je: o Savska zona sa pojasom horstova i rovova sjeverne Bosne; i o Centralni dinarski ofiolitni pojas koji zahvata područja od Kozare na sjeverozapadu do planine Varde nedaleko od Rudog na jugoistoku. Pojas horstova i rovova na krajnjem sjeveru predstavljen je bazenskim ulegnudima koja su formirana u rov-sinklinalnim udubljenjima tokom novije etape alpske orogeneze. Horstovi Majevice, Kozare, Motajice vezuju se za intenzivno rasjednu tektoniku krajem neogena i u kvartaru. Daleko složenije litologije je centralni dinarski-ofiolitski pojas. Njegova izrazito složena tektogeneza vezuje se za nekadašnju jursku subdukcijsku zonu.
6
Prema naučnim hipotezama pretpostavlja se da je na tom području došlo do prvobitnog razlamanja oceanske kore, te navlačenja ofiolitskih blokova tokom laramijske i pirinejske orogenetske epohe. U ofiolite spadaju ultrabazične i bazične magmatske stijene, kao što su peridotiti, serpentiti, lerzoliti koji imaju manji udio SiO2. Spomenuti tektonski procesi prodora dubinskih intruzivnih stijena bili su obilježeni pratedim metamorfizmom, te su česti amfioboliti. Rubove blokova ultramofita litološki obilježavaju stijene izrazito heterogenog sastava, kao što su jurski klastiti, krečnjaci, rožnaci. U literaturi se nazivaju stijenama tzv. ofiolitnog melanža ili stijenama tzv. dijabaz-rožnjačke formacije. Središnji Dinaridi ili prelazna dinarska zona Središnji Dinaridi se često u geološkoj literaturi nazivaju zona paleozojskih škriljaca i mezozojskih krečnjaka. U geografskom smislu to je područje izrazito složene geološke strukture i stijenskog sastava. Predstavlja kontaktnu zonu između Unutrašnjih i Vanjskih Dinarida. Pored paleozojskih područja jugoistočne Bosne, unsko-sanskog paleozoika na sjeverozapadu markantno strukturno-facijalnu jedinicu predstavlja Vranički paleozoik. Strukturno-facijalna jedinica durmitorskog fliša na krajnjem jugoistoku i bosanska flišna zona na sjeveroistoku Središnjih Dinarida markiraju područja nekadašnjeg dubokomorskog troga ili rova tokom jure i krede. Mezozojski krečnjaci trijaske starosti uglavnom dominiraju u jugoistočnom dijelu Prelazne dinarske zone. U ovom području formirane su i magmatske stijene koje su odraz paleozojskog i mezozojskog dubinskog magmatizma i efuzivnog vulkanizma. Upravo ta područja obilježavaju ležišta olova, cinka, mangana, bakra, željezne rude i td., što je slučaj i sa područjima oko Srebrenice u Unutrašnjim Dinaridima. Vanjski ili Spoljašnji Dinaridi Vanjski ili Spoljašnji Dinaridi uglavnom geotektonski predstavljaju najvedi dio Hercegovine, jugozapadne i zapadne Bosne. Na tom području litološki dominiraju mezozojski krečnjaci i krečnjaci sa ulošcima dolomita debljine i preko 4 000 m. Nastali su dugotrajnom sedimentacijom koja je trajala od gornjeg trijasa do eocena u zapadnom podmorju nekadašnjeg Tetis oceana. U strukturnom smislu preovladavaju kompresijske, borane, navlačne i rasjedne strukture. To je područje širokih navlačnih pojaseva. Antiklinalna uzvišenja najčešde grade stariji mezozojski krečnjaci i dolomiti koji su navučeni preko mlađih tercijarnih klastita (breče, konglomerati, gline, pješčenjaci). Spomenute „mekše“ klastične naslage glavnom ispunjavaju dna? sinklinalnim ulegnudima. Rasjedni kontakt starijih krečnjaka i mlađih fliševa često je obilježen pojavama boksitne rude (Hercegovina i zapadna Bosna).
7
Kenozoik u BiH Kenozojsku eru obilježava nastavak alpske orogeneze koju izražava više tektonskih orogenetskih epoha. Prijelaz iz paleogena u neogen obilježen je nabiranjem i navlačenjem što je rezultiralo formiranjem dinarskoga kopna. Tokom neogena aktiviranjem horizontalnih smičudih rasjeda nastaju prostrani neogeni bazeni. U Unutrašnjim Dinaridima tokom tercijara aktivni su procesi dubinskog magmatizma (Prosara, Motajica) i vulkanizma (okolina Srebrenice). U neotektonskom razdoblju intenzivira se rasjedna tektonika kojom su formirani strukturni blokovi Dinarida. Dolazi do neotektonskog izdizanja i formiranja visokih dinarskih planina koje su tokom pleistocena bile izložene djelovanju ledenjačke egzaracije na što su upuduju morenski nanosi. Najnovije holoceno razdoblje litološki predstavljaju aluvijalni, proluvijalni, deluvijalni i koluvijalni nanosi.
Seizmo-tektonske karakteristike područja BiH Teritorij BiH predstavlja jedno od aktivnijih seizmo-tektonskih područja Evrope. Sa ovoga stanovišta pripada Sredozemnom seizmičkom pojasu kojega defakto izražavaju subdukcijske zone koje zapravo obilježavaju nekadašnje rubove Tetis oceana. Prema raspoloživim podacima na ovom se području dogodilo tokom novije historije nekoliko razornih zemljotresa. To su uglavnom bili zemljotresi srednje jačine po Richterovoj skali. Južna i zapadna Hercegovina bile su najugroženije zemljotresima kao što je onaj iz 1921. godine nedaleko od naselja Tihaljina u zapadnoj Hercegovini, magnitude 6,6 po Richteru. Uzrokovan je aktivnošdu regionalnog rasjeda. Pored trusnih područja južne Hercegovine u Vanjskim Dinaridima seizmo-tektonski je aktivna zona livanjskog rasjeda za koga se vezuje nedavni zemljotres sa epicentrom na planini Goliji. U Unutrašnjim Dinaridima BiH bitno je spomenuti banjalučko trusno područje koje je obilježeno dubinskim rasjedima. Aktivnost spomenutih rasjednih struktura uzrokovala je 1969. godine jedan od najsnažnijih zemljotresa magnitude 6,5 po Richteru. Njegov katastrofalni učinak rezultirao je pogibijom 15 ljudi i destrukcijom starijeg dijela urbane zone Banja Luke. Prema podacima seizmografa u BiH se tokom godine bilježi čak oko 1100 zemljotresa koji su mahom vrlo slabog intenziteta. Seizmolozi pretpostavljaju da se u sljededih 50-ak godina na području naše države mogu očekivati zemljotresi srednje visokog intenziteta koji uzrokuju oštedenje objekata. U narednih 100 godina prognozira se da bi područje oko Banja Luke, planine Treskavica, te ona oko Trebinja i Neuma mogla biti zahvadena razornim zemljotresima, zbog toga što ta područja tektonski obilježavaju aktivni rasjedi.
Termalni, mineralni i termo-mineralni izvori i vode U našoj zemlji do sada je registrovano oko 260 lokacija sa hidrotermalnim i mineralnim izvorima. Spomenute pojave najčešde su pratioci aktivnih rasjednih zona. Spomenute termo-minetralne pojave svakako mogu imati primjenu u medicini, termoenergetici, industriji, ali također mogu poslužiti i u rekreativne svrhe. 8
Dakle svojom pojavom ukazuju na tektonski aktivne rasjedne zone, rubne pojave metala, nemetala, ležišta nafte, zemnog plina i td. U BiH ukupno postoji 16 banja koje na osnovu temperature termalne vode dijelimo na: o Hiperterme (temperatura vede od 38 C); o Homoterme (temperatura od 34 C do 38 C); i o Hipoterme (temperatura niže od 34 C). Banja Ilidža koristi hipertermalnu sumpornu vodu (57,3 C). Poznata je još iz vremena rimske vladavine. Nastala je uz ilidžansko-busovački rasjed uz koji je nešto sjeverozapadnije formirana banja Kiseljak koja koristi ljekovite mineralne vode odnosno izvore temperature od oko 12 C. Nedaleko od spomenutih nalazi se Fojnička banja čuvena po svojoj radioaktivnoj homotermalnoj vodi temperature 36 C. Sjeverno od Sarajeva nalazi se Olovska banja koja se tek počela koristiti krajem prošlog stoljeda. Njena topla mineralna voda (36 C) ljekovitih je svojstava. Slana banja Tuzla koristi ljekovite slane vode temperature 27,7 C. Nešto sjeverozapadnije nalazi se čuvena Gradačačka banja koja je počela funkcionisati krajem prošlog stoljeda. Također su poznate gorke i tople sumporne vode banje Vrudice kod Teslida. U istočnoj Bosni kod Srebrenice nalazi se banja Crni Guber sa jedinstvenom arseno-gvožđevitom ljekovitom vodom. Nešto južnije kod Višegrada nalazi se banja Vilina vlas sa hipertermalnom vodom temperature 41 C. U Bos. Krajini jugoistočno od Sanskog Mosta nalazi se banja Ilidža sa mineralnom ljekovitom vodom. Banja Kulaši nalazi se u dolini Ukrine. Banja Gata kod Bihda koristi zemnoalkalno-sulfatnu vodu temperature 36 C. Banja Dvorovi nedaleko od Bijeljine aktivirana je nakon dubinskih bušenja u cilju istraživanja nafte. Tada je na dubinama vedim od 1100 m otkrivena vruda hipertermalna voda temperature 74 C.
Opća morfološka obilježja reljefa BiH Relatvno mali teritorij naše države sa površinom od 51 129 km2 morfografski je predstavljen planinskim, brdskim, nizijskim, visoravansko-zaravanskim i obalskim reljefom. Složenu reljefnu strukturu BiH predstavljaju planinski masivi i hrbati sa predgorskim stepenicama, planinske površi i niske zaravni, pobrđa, zavale i doline. BiH je pretežno planinsko-brdska zemlja zato što se više od 60% njenog teritorija nalazi na visinama od 500 m do 2386 m apsolutne visine. Najzastupljeniji su niži gorski (oko 36%) i planinski (oko 22%) hipsometrijski pojas. Najzastupljeniji su na području sjeverne Hercegovine, te zapadne, središnje, istočne i jugoistočne Bosne. Najniži nizijski (0 m do 200 m) i predgorski (200 m do 500 m) procentualno sudjeluju sa oko 39%, te su geomorfološka značajka sjeverne Bosne i niske Hercegovine na jugu. Procentualno je najmanje zastupljen visokoplaninski hipsometrijski pojas reljefno predstavljen višim dijelovima planinskih masiva i hrbata Središnjih i Vanjskih Dinarida. Dakle nadmorska visina u BiH generalno postepeno opada od glavne orografske vododjelnice prema sjeveru (erozijski bazis korita Save) odnosno ka Jadranskom moru na jugu. 9
Najmanje vrijednosti vertikalne raščlanjenosti i nagiba dominantno obilježavaju terene naplavnih ravnica i terasnih nizina na sjeveru (Bosanska Posavina, Semberija, Lijevče polje). Također morfološka su značajka subhorizontalnih ploha polja u kršu (kraških polja), te međugorskih zavala kao što su Gornjo-sprečanska zavala, Prijedorska, Sarajevska, Mostarska i ostale.
Morfotektonski razvoj savremenog reljefa BiH Dinarski planinski morfosistem pripada zapadnom dijelu alpsko-himalajskog pojasa. Njegova morfoevolucija vezana je za kenozojsku fazu zatvaranja Tetis oceana. Krajem paleogena Tetis se razdvaja u Paratetis i Mediteran. U okviru kojih de se kasnije u neogenu na sjevernom i jugozapadnom rubu Dinarida oblikovati panonski i jadranski međugorski bazeni. Na formiranje Dinarida utjecali su kompleksni tektogenetski procesi tokom novije faze alpske orogeneze. Uzrokovani su subdukcijom kolizijskog tipa između afričke i evroazijske megaploče. Glavni promotor subdukcije u ovome dijelu sredozemne subdukcijske zone je Jadranska mikrotektonska ploča. Predstavlja dio afričke megaploče koji je odvojen u juri. Dakle, pokreti jadranske mikroploče generalno usmjereni ka sjeveru rezultirali su boranjem, navlačenjem i rasjedanjem Dinarskih struktura. Subdukscijsko sužavanje prostora obilježeno kompresijskim režimima odrazilo se diferenciranim izdizanjem Dinarskog orogena čija je kontinentalna kora mjestičino debela i preko 40 km. Morfotektonski razvoj reljefne strukture Dinarida vezan je za pokrete laramijske, pirinejske, savske, štajerske, te novijih orogenih epoha. Noviji razvoj kompresijskih i ekstenzijskih Dinarskih struktura obilježen je nastankom novijih i oživljavanjem starijih rasjednih struktura. Najnoviji razvoj Dinarida izražava aktivnost horizontalnih dekstralnih rasjeda, lokalno izdizanje, kao i istovremena subsidencija (tonjenje) terena, asimetrično boranje i rotacija Dinarskih blokova. Djelovanjem neotektonskih rasjednih pokreta izdignuti su borano-navlačni i borano-blokovski planinski masivi i hrbati Dinarida. Intenzivnim neotektonskim izdizanjem bili su zahvadeni središnji Dinaridi i dio vanjskih Dinarida u zoni navlake visokog krša što je rezultiralo nadmorskim visinama koje premašuju 2000 m. Područja odnosno zone zahvadene neotektonskim tonjenjem su daleko manjih prostornih dimenzija. To su zavalsko-potolinske strukture Savske, Lijevčanske, Prijedorske, Gornjo-sprečke zavale, kao i brojna kotlinska udubljenja u Unutrašnjim Dinaridima. Zone neotektonskog tonjenja u Središnjim Dinaridima vezane su za tercijarne paleodepresije od kojih je prostorno najveda Sarajevska zavala na krajnjem jugoistoku sarajevsko-zeničkog bazena. U Vanjskim Dinaridima područja neotektonskog tonjenja uglavnom predstavljaju zavale polja u kršu („velika kraška polja“). Savremeno tektonsko tonjenje obilježava Čapljinsko-hutovsku zavalu, što je reljefno izraženo kriptodepresijom Hutovog blata i preko 90 m debelim nanosima kvartarne starosti koji čine dno donje doline Neretve nizvodno od Čapljine.
10
Geomorfološke makroregije BiH Kompleksno provedena makrogeomorfološka regionalizacija teritorija BiH temeljila se na strukturno-genetskoj, litološkoj, orografskoj i morfogenetskoj homogenosti reljefnih cjelina. Pri tome su izdvojene sljedede geomorfološke makroregije: 1. 2. 3. 4. 5.
Gore, pobrđa i zavale sjeverne Bosne; Makroregija Bosansko sredogorje; Makroregija visoki Središnji Dinaridi; Okršena uzvišenja sa zavalama velikih polja u kršu Vanjskih Dinarida; i Niska Hercegovina.
Reljef makroregije gore, pobrđa i zavale sjeverne Bosne Spomenuto makroregionalno područje sa površinom od oko 10 000 km 2 nalazi se u sjevernoj Bosni. Sa sjevera, istoka i zapada ograničeno je tokovima Save, Drine i Une. Južna granica uglavnom slijedi regionalne rasjedne strukture tzv. sprečko-kozaračke dislokacije koja se pruža na potezu od Zvornika, južnog ruba Gornjo-sprečke zavale, zatim dolinom Spreče preko Doboja, Stanara, doline Turjanice, Banjalučke kotline, te Prijedorske zavale i donje doline Sane do Bos. Novog. Dakle na ovom području najzastupljeniji je gorski reljef, zatim nizijski, a nešto manje viši gorski. Reljefnu strukturu sjeverne Bosne obilježavaju gore, niža pobrđa, zavale, i doline. Gorska uzvišenja sa geomorfološkog aspekta spadaju u više i zrelije reljefne forme. Na ovom području predstavljene su horst-antiklinalnim odnosno borano-blokovskim masivima i hrbatima Kozare (978 m), Motajice (652 m), Trebovca (620 m) i Majevice (915 m). Dakle orografski najistaknutija uzvišenja su Majevica i Kozara čiji se najviši hrbati pružaju pravcem sjeverozapad-jugoistok na dužinama od preko 40 km. Spomenuta uzvišenja predstavljala su otoke i poluotoke na južnom rubu Panonskog mora u bitno drugačijim paleogeografskim prilikama starijeg neogena. Spomenuta uzvišenja oblikovana su na pretežno vodonepropustljivijoj litološkoj podlozi (paleogeni fliš, lapori, pješčenjaci, pijesci i konglomerati) što je utjecalo na razvoj guste dolinske mreže manjih vodotokova (rječice i potoci). Uglavnom padine sjeverno bosanskih uzvišenja orogenetski su preoblikovane u kvartaru intenzivnim fluvio-denudacijskim procesima bujičenja (jaruženja), spiranja, klizanja, puženja. To je utjecalo da su padine gorskog i nižeg predgorskog pojasa gusto disecirane vododerinama, jarugama i visedim potočnim dolinama. Česte su i pojave valovitih uzdužnih profila što upuduje na pojave aktivnih, privremeno aktivnih i fosilnih klizišta. Također u padinama sjeverno bosanskih gora i nižih pobrđa zapažaju se i mikro oblici hrđave zemlje ili badlandsa koji je nastao spiranjem i proluvijalno-bujičnim procesom. Položenije padinske terene sjeverno bosanskih gora reljefno predstavljaju glacisi i pedimenti. Pedimenti su stariji nivoi zaravnjeni u padinama čija geneza i morfoevolucija ni do danas nije precizno razjašnjena. Glacisi su akumulacijski oblici predstavljeni blagim kosinama nagiba od 5 do 11 .
11
Nastali su akumulacijom proluvijalno-deluvijalnih nanosa. Na njima su se razvila brojna sela i prigradska naselja Banja Luke, Tuzle (npr. Ši Selo). Pored genetski najzastupljenijeg fluvio-denudacijskog reljefa geomorfološki je zastupljen i magmatogeni reljef denudacijski preoblikovan na erozijski otpornijim stijenama Motajice i Prosare (na krajnjem sjeveru BiH), te Ljubiča (kod Prnjavora), Skatavice (kod Čelinca), Modračkog pobrđa i Pastireva (produžetak Kozare sjeveroistočno od Bos. Novog) koji su denudacijski oblikovani na ultramafitima centralnog Dinarskog ofiolitnog pojasa. Pobrđa su genetski mlađa niska uzvišenja koja su poligenetski oblikovana u nižem predgorskom visinskom pojasu (200 m do 500 m). U orografskom smislu ulaze u sastav spomenutih sjeverno bosanskih gorskih masiva. Reljefno predstavljaju dijelove nekadašnjih neogenih bazena koji su neotektonski izdignuti. Uglavnom su rasjedno vezana za okolne starije gorske morfostrukture. To su Južno majevičko i Sjeverno majevičko pobrđe, potom pobrđa Kozare, zatim Južno motajičko pobrđe i brojna ostala predgorska pobrđa koja se izdižu na rubovima niskih sjeverno bosanskih zavala. Za razliku od spomenutih predgorskih pobrđa samostalna pobrđa su rasjedno orografski izdvojena brdska uzvišenja kao što su pobrđa Piskavice sjeverozapadno od Banja Luke, pobrđe Vučjaka sjeverno od Doboja, te Modračko, Dubravsko i nisko Poljičko pobrđe iznad akumulacije Modrac. Također sjeverno bosanska pobrđa obilježavaju složeni uzdužni profili. Morfološki su predstavljeni izmjenom strmih padina na blaže položenim glacisima i erozijskim terasama. Uglavnom dominira fluvio-denudacijski reljef sa padinama koje su oblikovane spiranjem, bujičenjem, jaruženjem i kliženjem. Na savremene procese kliženja tla upuduju valoviti padinski profili. Samo na području opdine Tuzla do sada je evidentirano više od 1000 kliznih ploha. Otpornija krečnjačka uzvišenja koja su otočnog rasprostranjena imaju blaže nagibe, ali oštrije forme reljefa. Najveda zavalska ulegnuda u sjevernoj Bosni su Savska zavala, Lijevče polje (450 km 2), Prijedorska zavala na jugozapadu (230 km2) i Gornjo-sprečka zavala (212 km2). U zavalama dominira fluvijalni reljef predstavljen naplavnim ravnima i nešto višim terasnim nizinama koje su prosječene meandrirajudim koritima sjeverno bosanskih tokova. Najšire je korito plovnog toka Save (između 250 m i 450 m). Drugi po širini je riječni tok Drine (od 170 m do 300 m širine) obilježen pojavama slobodnog meandriranja. Tako drinsko korito obilježavaju dinamične fluvijalne mikro forme podova, greda, sprudova, ada i rukavaca. Razlog tome je naglašeno neotektonsko tonjenje područja Semberije i susjedne Mačve. Također donje tokove Une, Bosne i Vrbasa predstavljaju slični fluvijalni oblici. Iznad spomenutih tokova na visinama 2 m do 3 m pružaju se periodične plavljene naplavne ravnice. Na nešto višim visinama od oko 5 m iznad ovlaženih profila vodotokova oblikovane su ravni prve riječne terase. Upravo na prvoj riječnoj terasi razvila su se gradska naselja kao što je to Brčko, Srbac, Bos. Šamac i td. Najprostranije terasne ravnice sredemo na potezu južno od Brčkog i Bos. Šamca. Njihov nastanak vezuje se za pleistocen. Rubovi zavalskih udubljenja na kontaktu sa padinama brdskih i gorskih uzvišenja zasuti su proluvijalno-deluvijalnim nanosima koji su reljefno najčešde predstavljeni glacisima i fluvio-denudacijskim plavinama. 12
Prostorno su najvedi plavinski zastori južne Kozare kojima je na dužini preko 30 km prekriven sjeverni rub Prijedorske zavale. Sličan slučaj je i sa Gornjo-sprečkom zavalom. Doline ove geomorfološke makroregije defakto obilježavaju najniže visinske položaje. Njima otiču pored spomenutih velikih bosanskih rijeka tokovi Sane, Spreče, Ukrine, Tinje, te ostale manje rječice i potoci. Pored širokih dolinskih proširenja koje zapravo predstavljaju opisane zavale tu se nalaze i manja kotlinska proširenja kao što su Tuzlanska kotlina u dolini rječice Jale, Srebrenička kotlina u dolini Tinje, Dobojska kotlina u dolini Bosne, Banjalučka kotlina u dolini Vrbasa i td. u morfogenetskom smislu u kotlinama spomenutog područja dominiraju fluvijalni oblici naplavnih ravni i riječnih terasa, te fluvio-denudacijske plavine akumulacijski oblikovane na njihovim rubovima. Dolinska suženja kao što su klisure, rjeđa su pojava, kao što su npr. Donjo-sprečka klisura, klisure Tinje, zatim Sokolska klisura i td. Antropogeno-tehnogeni reljef uglavnom je koncentrisan u zavalsko-kotlinskim udubljenjima gdje je dominantno zastupljen na terasnim površima. Predstavljen je urbanim centrima kao što su Banja Luka, Tuzla, Bijeljina, Prijedor, Brčko i td., sa pratedom saobradajnom i ostalom pratedom infrastrukturom industrijskih, stambenih i privrednih objekata. U tehnogeni reljef ovdje spadaju vede vještačke hidroakumulacije od kojih je najvede Modračko jezero (17,1 km2). Zatim ribnjak Sanjičani nedaleko od Prijedora, a postoji i akumulacija Snježnica, pa zatim jezera Vidara i Hazna kod Gradačca, Bardača (močvara) kod Lijevče polja. Brojni su i rudnici na ovim područjima. Reljef makroregije Bosansko sredogorje Ova makroregija prostorno obuhvata središnju, istočnu, te dijelove zapadne i sjeverozapadne Bosne. To je prostorno najveda geomorfološka makro cjelina površine 18 991 km2 koja se pruža od Velike Kladuše na krajnjem sjeverozapadu do Rudog na jugoistoku. Prema opisanoj makro cjelini ograničena je ved spomenutom granicom. Na jugoistoku, jugu i jugozapadu njezinu granicu čini zamišljena linija koja se pruža na potezu dolina Dehotine-dolina Bistrice-dolina eljeznice-Ilidža-Busovača-dolina Lašve-Jajce-Šipovogornja dolina Sane-Sanski Most-Otoka na Uni-Velika Kladuša. Sa geotektonskog stanovišta ovo područje se nalazi vedim dijelom u Prelaznoj dinarskoj zoni, dok njegovi sjeveroistočni dijelovi ulaze u okvir Unutrašnjih Dinarida. Upravo zbog toga morfološki razvoj savremenog reljefa tretiranog područja obilježen je intenzivnim geomorfološkim procesima na litološki izrazito heterogenoj stjenovitoj podlozi. To su paleozojski škriljci i pješčari, mezozojski karbonati i klastiti, sedimenti, magmatske i metamorfne stijene centralne dinarske ofiolitne zone, jursko-kredni fliš, piroklastiti i tercijarni eruptivi, neogeni sedimenti i kvartarni nanosi. Orografsku strukturu Bosanskog sredogorja predstavljaju planinski masivi i hrbati sa predgorskim stepenicama, gorska uzvišenja, planinske površi, pobrđa, zavale i doline. U strukturno-genetskom pogledu prevladavaju borano-navlačni planinski masivi i hrbati prosječnih visina od 1000 m do 1500 m. Najviši su neotektonski izdignuti borano-navlačni masivi Vlašid (1943 m) i Jahorina (1910 m) koji su orografski istaknuti u reljefnoj plastici terena. 13
Njihove najviše visoko gorske terene na visinama iznad 1800 m predstavljaju blago zaobljeni vršni hrbati koji su oblikovani uglavnom nivalnim i periglacijalnim procesima. Planinska i gorska uzvišenja središnjeg dinarskog ofiolitnog pojasa orografski izražavaju sjeverni i sjeveroistočni rub makroregije. To su Uzlomac, Borja, gorsko uzvišenje Ozrena, Velika Mahnjača zapadno od epča, Tajan, Velež kod Zavidovida, Radovan-jelika, Konjuh, Smolin (Karaula), te Varda na krajnjem jugoistoku (sjeverno od Rudog). To su šumovita uzvišenja koja su uglavnom gusto disecirana dolinskom mrežom manjih vodotokova u poriječjima Krivaje, Vrbanje, gornje Ukrine i Usore, Bosne, Rzava i Lima na krajnjem jugoistoku. Na ovom području dominira fluvio-denudacijski reljef koji je preoblikovan na ultramafitima. Nešto jugozapadnije od spomenutih planina pruža se planinski pojas predstavljen borano-navlačnim planinskim morfostrukturama koje su fluvio-denudacijski oblikovane na jursko-krednom flišu. To su Vučja planina, Hranča ili Ranča, Javorak (sjeverni dio Vlašida), Lisac, Ravan planina, Budoželjska planina, Perun, Čemerska planina, te Ozren. U prosjeku su visoke između 1200 m i 1500 m. Na ovom području dominira fluvio-denudacijski reljef. Planinska uzvišenja ove makroregije krečnjačko-dolomitnog sastava prevladavaju u istočnoj i zapadnoj Bosni. Sa strukturno-genetskog stanovišta to su borano-navlačni masivi i hrbati Manjače, Tisovca, Gole planine, Čemernice i Nolučke planine (kod Jajca) u poriječju Vrbasa, zatim Galica (zapadni dio masiva Vlašida), potom planina Zvijezda (istočno od Vareša), Romanija, Trebevid i Ravna planina (kod Pala) nedaleko od Sarajeva, zatim Sljemenska planina, Devetak, Javor, Bokšanica, Sušica (južno od Srebrenice). Spomenuta planinska uzvišenja su područja pokrivenog ili subkutanog karsta (krša). Obilježena su čestim pojavama vrtača i uvala. Najvedi uvalski sistemi ove makroregije oblikovani su u centralnom dijelu masiva Manjače, te istočno od planine Devetak, kao što su npr. uvala Džimrije, Mislovo i Sjemeč. Također na području spomenutih planina vrlo su šeste pojave jama i pedina, kao što su npr. Bijambarske pedine, zatim pedina Dugovještica (prema najnovijim istraživanjima jedan od najdužih pedinskih sistema u BiH, dug oko 8 km, u kanjonu Prače), pedina Ledenjača, pedina Vrelo Mokranjske Miljacke, Novakova pedina i td. U okviru navedenih vrlo su česte reljefne pojave subvertikalnih reljefnih litica koje su rasjedno predisponirane, kao što su npr. litice Romanije (Crvene stijene, Djeva), ili Mačkida stijene u masivu Manjače relativne visine preko 200 m. Također na ovim okršenim terenima istočne i zapadne Bosne česte su reljefne pojave visoravanskih formi zvanih površi. Prostorno najveda je Glasinačka površ (površine preko 100 km2) koja se nalazi između Sokolca i Rogatice u istočnoj Bosni. Također česte su i pojave ponorničkih tokova (Ponikva kod Vareša, Ponor kod Mrkonjič Grada) i snažnih kraških vrela koja nerijetko ističu iz pedinskih otvora (vrelo Krupe na Vrbasu, vrelo Miljacke (Poljanske i Mokranjske), vrelo Štedrič kod Vlasenice, vrelo Orlje kod Olova i td.). Nešto niža gorska uzvišenja uglavnom dominiraju na krajnjem sjeveroistoku i sjeverozapadu. U sjeveroistočnom dijelu ove makroregije predstavljena su gorskim uzvišenjima Osata, Birča i Ludmera. Gorska uzvišenja Bos. Krajine na sjeverozapadu kao što je Majdanska planina jugozapadno od Prijedora. 14
Niža pobrđa uglavnom su predstavljena fluvio-denudacijski oblikovanim rebrastim reljefom gusto ispresjecanim potočnim dolinama. Uglavnom su razvijena na vodonepropusnijim „mekšim“ stijenama-jezerskim sedimentima i bosanskom flišu (zona Sarajevo-Banja Luka). Nastala su najčešde na rubovima bosanskih neogenih bazena kao što su Srednje bosansko pobrđe koje se pruža od Zenice do Sarajeva, zatim pobrđe okoline Jajca, Banja Luke, okoline Šipova u zapadnoj Bosni, vedi dio područja prekounske Krajine na krajnjem sjeverozapadu predstavljen je valovitim reljefom samostalnih pobrđa prosječnih visina od 250 m do 450 m. Denudacijski preoblikovan vulkanski reljef obilježava okolinu Srebrenice, Bratunca i Zvornika. To su npr. denudirane vulkanske kupe Kvarca, Zanika, Čauša i td. Dolinski reljef uglavnom reljefno predstavlja najniže terene makroregije Bosanskog sredogorja. Dominiraju doline kompozitnog ili složenog tipa. Glavne doline Drine, Bosne, Vrbasa i Une poprečno presijecaju starije borane strukture okolnih planinskih uzvišenja. Dakle to su mlađe probojničke doline nastale u neotektonskom periodu. Sporedne doline njihovih pritoka pod pravim uglovima najčešde su usmjerene ka spomenutim glavnim dolinama zbog utjecaja rasjedne tektonike. To su doline Prače, Lima, Rzava, Drinjače, Krivaje, Usore, Lašve i Fojničke rijeke, zatim Plive i Ugra, odnosno Baštre pritoke Une. Najveda dolinska proširenja Bosanskog sredogorja predstavljaju zavale. Prostorno je najveda zavala Sarajevskog polja površine oko 50 km2, Lašvanska, Visočka, Kotor-Varoška. Jelaška i Teslidka zavala prostorno su nešto manje. Nešto manja dolinska proširenja su kotline. Brojne su u ovoj makroregiji (Sarajevska kotlina, Jajačka kotlina, Travnička kotlina, Zenička kotlina, Olovska kotlina i td.). Spomenuta reljefna udubljenja uglavnom su oblikovana u mekšim tercijarnim naslagama (Šeherska (Maglaj-Zavidovidi), Maglajska). Za razliku od dolinskih proširenja kanjoni i klisure oblikovani su dubinskom fluvijalnom erozijom u otpornijim i čvršdim stijenama. Najdublja kanjonska suženja duboka preko 500 m obilježavaju dolinu Drine nizvodno od Višegrada, zatim kanjon rijeke Ugra u zapadnoj Bosni. Također forme kanjona su razvijene u dolinama Prače i Lima, kao i mnogih drugih vodotokova koji protiču kroz okršena područja zapadne i istočne Bosne. Reljef makroregije visoki Središnji Dinaridi Spomenuta makroregionalna jedinica sa površinom od oko 6000 km 2 morfološki predstavlja područja središnje i jugoistočne BiH. U tektonskom smislu izražava Prelaznu dinarsku zonu odnosno Središnje Dinaride. To je zona paleozojskih škriljaca sa mezozojskim krečnjacima i durmitorskim flišem. U geografskom pogledu pruža se od doline Plive i doline Lašve na sjeverozapadu do Gatačkog polja i najviših planina na granici sa Crnom Gorom. Jugozapadnu granicu prema zoni visokog krša Vanjskih Dinarida predstavlja zamišljena linija na potezu Gacko-Konjic-Jablanica-Gornji Vakuf-Kupreška vrata-Šipovo. Na sjeveroistoku prema susjednoj regiji Bosanskog sredogorja ograničava je prethodno opisana geomorfološka granica. Spomenuto područje geološki je građeno od stijena različite starosti i postanka.
15
Na sjeverozapadu ovog područja nalaze se planine Ravna gora, Stolovaš, Plazenica i Stožer (kod Kupresa) i Raduša. To su uglavnom planinske morfostrukture borano-navlačnog tipa. Njihove prisojne jugozapadne planine uglavnom su blažih nagiba u odnosu na nasuprotne sjeveroistočne koje su strmije. Sjeveroistočne padine usljed vodonepropusnijeg sastava gusto su disecirane dubokim dolinama kojima otiču lijeve pritoke Vrbasa (Duboka, Semešnica, Voljišnica, Bunta i dr.). Prostorno najvedi pediment predstavlja Grbavičko polje u jugozapadnom dijelu Ravne planine (južno od Jajca). Također, vrijedno je spomenuti destruirani paleotonacijski? nivo podova u sjeveroistočnom dijelu Raduše i Stožera koji se pruža na visinama od oko 900 m. Uglavnom preovladava fluvio-denudacijski reljef. Nešto južnije pružaju se srednje visoke planinske morfostrukture Badinske planine i Bokševice u okolini Jablanice. Vedi dio visokih Središnjih Dinarida, tačnije njihov centralni i sjeverni dio predstavljaju planine Vraničkog paleozoika. To su Komar, Radovan, Kalin (Bugojno), Kruščica, Vranica (najviši vrh 2112 m), Zec (izvor Vrbasa), Pogorelica, Bitovnja, Inač i Lopata (Kreševo). Sve one su uglavnom građene od silursko-devonskih stijena predstavljenih uglavnom škriljcima. Najviše terene grade kiseli eruptivi-rioliti, te mlađi paleozojski krečnjaci i dolomiti. Zato su najviši tereni ovih planina uglavnom zaobljenijih vršnih reljefnih formi, dok su niže padine oblikovane na škriljcima konveksno, nagiba u prosjeku vedih od 35 . Disecirane su gusto razvijenom površinskom riječnom mrežom pritoka Fojničke rijeke, Lašve, Vrbasa i srednjeg toka Neretve. Najviše planinske terene sa visinama iznad 1700 m genetski obilježava periglacijalni i paleoglacijalni reljef koji se pojavljuje u tragovima. Reprezentativne primjere paleoglacijalnog reljefa predstavljaju terminalni bazen Prokoškog jezera na Vranici, te drimačka jezera pregrađena završnim ili čeonim morenama na jugozapadu ovog masiva, npr. Parje, Pijavičko i dr. jezera. drimci se nalaze jugoistočno od Gornjeg Vakufa, a Prokoško jezero se nalazi u centralnom dijelu Vranice na visinama od 2110 m. Za razliku od najviših terena visoko gorskog pojasa koji su obrasli niskom pašnjačkom vegetacijom niže strme padinske fasade obrasle su gustim bukovo-smrčevim šumama. U jugoistočnom dijelu visokih Središnjih Dinarida neotektonski se izdižu najviši planinski masivi BiH. To su Bjelašnica, Visočica, Treskavica, Lelija, Zelengora, Ljubišnja, Maglid i Volujak. Vršni hrbati spomenutih borano-navlačnih morfostruktura različitih su orjentacija pravaca pružanja što je odraz izmjene stresa uzrokovanog pokretima Jadranske mikrotektonske ploče u neotektonskom razdoblju. Na terenima visokogorskog pojasa preovladava periglacijalni i paleoglacijalni reljef. Pri tome demo spomenuti egzaracijske oblike oštrih hrbata-areta sa stjenovitim vrhovima kao što su npr. Zubovi, Oblik, Treskač vrh na Treskavici, vrh Maglida, Prsti u Volujaku, Ardov u Zelengori i td. Od egzaracijskih oblika brojni su i fosilni cirkovi često prekriveni urušenim koluvijalnim materijalom ili predstavljeni manjim planinskim jezerima na vododrživoj podlozi (Veliko Crno i Bijelo jezero na Treskavici, Štirinsko, Kotlaničko, Orlovačko, te ostala Zelengorska jezera). Također, brojni oblici morena ukazuju na pleistocenu aktivnost glacijalnog procesa na ovim planinama.
16
No, vedi dio spomenutog područja može se geomorfološki klasificirati kao subnivalni karst koga obilježavaju česte reljefne pojave naglašene gustode vrtača, prostrani uvalski sistemi, te česte pojave pedina i jama. Kraški reljef uglavnom dominira u položenijim terenima visokih planinskih površi Bjelašnice i Treskavice, Vučeva, Kalinovačkog zagorja, te niske Bjelašnice. Područje spomenutih visokih planina bilo je tokom pleistocenih glacijala zahvadeno oledbom na što upuduju brojni tragovi glacijalnog reljefe. Oštri i stjenoviti vrhovi Maglida, Tovarnice u Zelengori i Treskavice predstavljali tada egzaracijske glacijalne oblike, zatim današnje brojne visoke vrtače u podnožju visoko-gorskih grebena imale su funkciju cirkova. Tu su i brojni nekadašnji valovi ili ledničke doline kojima su se kretali planinski glečeri, kao što su npr. suha Jezerina pod Maglidem, Kolijevka na Visočici, Ravna vala i Studeno polje na Bjelašnici i td. mnogi fosilni cirkovi prekriveni su manjim planinskim jezerima, kao što su jezera na Zelengori i Treskavici. Akumulacijski oblici morena koji su nastali procesom ablacije otkriveni su širom ovog najvišeg dijela makroregije. Niže planinske padine najvedim dijelom su ustrmljene. Ispresijecane su brojnim okršenim derazijskim dolinama. Položenije terene uglavnom izražavaju visoke planinske površi od kojih su prostorno najvede Zagorska površ kod Kalinovika i površ Vučeva sjeverno od Maglida. U planinskom reljefu posebno su istaknute planinske uvale koje morfološki odvajaju planinske grebene i hrbate. Oblici kraških polja nisu razvijeni na ovom području. Najvede je Gvozno polje površine svega 1,8 km2. Nešto jugozapadnije pružaju se uzvišenja Lebršnika, Vučevice i sjeveroistočnog Crvnja. Zajedno sa istočnom Visočicom, jugoistočnom Bjelašnicom i jugozapadnim dijelom Zelengore neotektonski su izdignuta u zoni Durmitorskog fliša koga grade mahom vodonepropusnije stijene jursko-kredne starosti. Na tom planinskom području pored fosilnog glacijalnog reljefa morfogenetski preovladava fluvio-denudacijski reljef obilježen preovladavajudim procesima bujičenja, spiranja, jaruženja, kliženja i puženja. U hidrogeografskom smislu to su poriječja gornjeg toka Sutjeske, Neretve i Zalomske rijeke. Kompozitne doline gornjih tokova neretve, Drine, Vrbasa i njihovih pritoka teritorijalno pripadaju makroregiji Visokih središnjih Dinarida. Pored manjih zavala (Ostrožačka zavala (prekrivena akvatorijom Jablaničkog jezera), Ramska zavala zapadno od Prozora) brojne su i manje kotline (Borčanska kotlina (Ulog), Kreševska kotlina, Glavatičevska župa, Bugojanska kotlina, Fočanska kotlina i td.). Reljef makroregije Bosansko-hercegovački dinarski krš To su područja zapadne, jugozapadne Bosne i sjeverne planinske Hercegovine. Spomenuto makroregionalno područje pruža se od unsko-koranske zaravni i planinskog hrbata Plješevice na krajnjem sjeverozapadu do Leotara i površi Rudina na jugoistoku. Reljef ove makroregije poligenetski je oblikovan na mezozojskoj okršenoj karbonatnoj ploči Vanjskih Dinarida koju dominantno litološki predstavljaju mezozojski krečnjaci. Mikrotektonska razlomljenost karbonatne podloge značajno se odrazila na morfoevoluciju kraških reljefnih oblika. 17
Usljed naglašenih visinskih razlika ovdje je zastupljeno više genetskih tipova karsta ili krša, kao što su: o o o o
Pokriveni ili subkutani karst; Goli krš; Glacio krš; i Subnivalni krš.
Cijelo područje obiluje vrtačama, škrapama, kamenicama, zatim dugim uvalskim sistemima, te brojnim pedinama i jamama. Ovdje su formirana prostorno najveda kraška polja u Evropi i svijetu. Najviše terene na visinama iznad 1800 m predstavlja subnivalni krš sa pojavama tragova pleistocenog glacio-krškog reljefa koje je obilježje planina Čvrsnice, Prenja, Veleža, Dinare, Vrana i Šatora. Česte su pojave tektonski predisponiranih velikih stjenovitih odsjeka visina i preko 400 m što je značajka Veleža, Čabulje, Prenja, Čvrsnice na kojoj se nalazi najveda stijena u BiH-Veliki kuk relativne visine oko 1000 m. Te najustrmljenije padinske terene pored stjenovitih odsjeka karakterišu brojna točila koja tokom zimskih mjeseci imaju funkciju lavinskih koridora. Uglanom u morfogenetskom smislu dominira kraški reljef i derazijski padinski oblici. Periglacijalna i glacio-krška morfoskulptura uglavnom je vezana za viša planinska područja. Tereni pokrivenog ili subkutanog karsta uglavnom su zastupljeni u zapadnoj i jugozapadnoj Bosni, te u istočnoj Hercegovini. Padine planinskih uzvišenja uglavnom su stepenaste, obilježene izmjenom strmih konveksnih padina sa položenijim pedimentima. U zapadnom dijelu makroregije, tačnije u njenom bosanskom dijelu pružaju se planinske morfostrukture Grmeča, Srnetice, Lunjevače, Klekovače, Plješevice i Jadovnika. Zatim u jugozapadnoj Bosni to su Dinara, Šator, Golija, Tušnica, Raduša, Cincar, Vitorog i td. Najviše planine ove makroregije nalaze se u sjevernoj Hercegovini. To su Čvrsnica i Prenj, te Velež, Čabulja i Crvanj. Nešto jugoistočnije pružaju se hercegovačka planinska uzvišenja prosječnih visina između 1000 m i 1450 m. To su Snježnica, Viduša, Slovinj (rug Gatačkog polja), Viduša (iznad Popovog polja), Leotar i Trusina. Između spomenutih planinskih uzvišenja pružaju se tektonski predisponirana reljefna udubljenja velikih kraških polja, uvala i suhih udolina. Najvede kraško polje u Evropi je Livanjsko polje površine 405 km2, zatim po veličini slijede Nevesinjsko polje (oko 180 km2), zatim zatim Duvanjsko polje, Gatačko polje, Glamočko polje i Kupreško polje. To su duboka tektonska ulegnuda ispunjena debelim naslagama tercijarnih i kvartarnih sedimenata debljina više stotina metara. Tokom zime i proljeda redovno su plavljena vodama ponorničkih tokova (Plovuče, Sturbe i Dumana-Livanjsko polje, Šujice-Duvanjsko polje, Zalomske rijeke-Nevesinjsko polje, Mušnice-Gatačko polje, Mrtvice i Milača-Kupreško polje).
18
Površinska riječna mreža u ovom području je u mnogome nerazvijena. U vede riječne tokove ovdje spadaju rijeka Una sa pritokom Uncem, Neretva i rijeka Janj (desna pritoka Plive u zapadnoj Bosni). Spomenute rijeke otiču kroz kompozitne doline. Dolinska proširenja predstavljaju Bihadka zavala, te brojne kotline u dolini Neretve i Unca. Klisura Neretve između Jablanice i Mostara duboka je mjestimično i preko 1200 m. Niska Hercegovina Prostorno najmanja geomorfološka makroregija je Niska Hercegovina površine od oko 3200 km2. Teritorijalno obilježava područja na krajnjem jugu i jugoistoku BiH. Preciznije, zahvata područja zapadne Hercegovine, te dijelove niskih Humina sa dolinama donje Neretve, Trebižata, Bregave i Trebišnjice. Na ovom području dominira kraški reljef. Orografsku strukturu niske Hercegovine čine niske površi (zaravni oblikovane u kršu), gorski i predgorski hrbati i grede, te zavale i doline. Niske površi na ovom području površina su i preko 100 km2. To su Dubravska (kod Stoca) i Brotnjanska površ (kod Čitluka), Zapadno-hercegovačka površ i površ Trebinjske šume (115 km2). Spomenute prostrane planacijske oblike obilježava hipsometrijska korelacija tj. oblikovane su na visinama od 250 m do 300 m. Geneza ovih prostranih planacijskih oblika nije do danas precizno geomorfološki razjašnjena. Postoji više hipoteza o njihovome nastanku, kao što su npr. fluvijalno bočno proširivanje i zaravnjavanje, potom abrazijska hipoteza i tektonska po kojoj su nske hercegovačke površi oblikovane navlačnom tektonikom. Na površima uglavnom preovladava boginjavi krš vrtača, a česte su i jame. Pored ovih postoje i niže površi, kao što je površ Grabovine kod vodopada Kravice, površ uz rijeku Bregavu i dr. oblasti niske površi zauzimaju oko 40% niske Hercegovine. Gorska uzvišenja su uglavnom borano-navlačne strukture poligenetski oblikovane na okršenim krednim krečnjacima. To su Trtla, Ljubeč, Malič, Ozren, Kukovac i Gradina u zapadnoj Hercegovini. U južnom dijelu ovoga područja uzdiže se aba, gorsko uzvišenje visoko 958 m. Južno od Popovog polja pružaju se gorska uzvišenja. Tu nalazimo tipične primjere humova po kojima je ovo područje i dobilo naziv Humine. To su vrlo strma kupolasta uzvišenja oblikovana na okršenim krednim krečnjacima. Na krajnjem jugoistoku nalazi se visoko gorski masiv Orijen sa najvišom tačkom Vučji zub (1803 m) u bosansko-hercegovačkom dijelu. Vedi dio Orijena teritorijalno pripada Crnoj Gori (glacio-krški i kraški reljef). Na ovom području mogu se razlikovati zavale velikih kraških polja i zavale koje čine sastavni dio kompozitnih riječnih dolina Neretve i Trebižata. Od zavala polja u kršu najveda je Popovo polje (68 km2), zatim Imotsko-Bekijsko polje na granici sa Hrvatskom i Mostarsko blato. Njihovim uravnjenim dnom meandrirajudi otiču ponornički tokovi Trebišnjice, Vrljike i Lištice. Spomenuta kraška polja tokom hladnijeg razdoblja godine redovito su plavljenja.
19
U kompozitnim riječnim dolinama nalaze se zavale Bijelog i Mostarskog polja (dolina Neretve), Ljubuško-Vitinska zavala (dolina Trebižata), te prostrana Hutovsko-Čapljinska zavala koja u svom jugoistočnom dijelu predstavlja kriptodepresiju koju obilježava fluviomočvarni reljef.
Klima BiH Našu državu obilježžava čitav mozaik klimatskih tipova. To su umjereno-kontinentalni klimat, predplaninski klimat, planinski klimat, surova alpska klima, te izmijenjeno jadranska klima. Također, treba spomenuti klimatske varijatete, a to su župni klimat i klima kraških polja. Pored njih, spomonut demo i jadranski klimat koji obilježava usko bosansko-hercegovačko primorje. Na izrazitu klimatsku diferenciranost relativno površinski malog državnog teritorija BiH uticali su sljededi klimatski modifikatori. Tu se prvenstveno misli na planinski reljef BiH koji je u mnogome uticao na sprečavanje prodora toplih vazdušnih masa sa juga i jugozapada. Drugi vrlo važan klimatski faktor je geografski položaj BiH između prostrane među planinske zavale Panonskog bazena ma sjeveru i akvatorije Jadranskog mora koja je duboko uvučena između Apenina i Dinarida. Zatim svakako treba spomenuti regionalnu cirkulaciju vazdušnih masa različitih termodinamičkih osobina i vlažnosti, kao što su islandski ciklon, sibirski i azorski anticiklon, te područje đenovskog ciklona koji često bitno utiču na vrijeme u našoj zemlji. Ostali klimatski faktori od manjeg su uticaja i uglavnom su lokalnog karaktera, te su ova tri faktora najvažnija.
Umjereno-kontinentalna klima Umjereno-kontinentalna klima obilježava područje sjeverne Bosne. Prosječne srednje godišnje temperature su nešto iznad 10°C. Najtopliji mjeseci su juli i august čija srednja mjesečna temperatura iznosi preko 25°C. Usljed naglašene kontinentalnosti područja za vrijeme utjecaja hladnog zimskog anticiklona minimalne temperature se mogu spustiti i preko -10°C. Srednja godišnja količina padavina u sjeverozapadnom dijelu BiH iznosi oko 1000 mm godišnje. Količina padavina postepeno se snižava prema istoku, te su najniže vrijednosti u Semberiji (između 600 mm i 700 mm godišnje). Dominantni vjetrovi su sjeverac i košava koja duva iz pravca sjeveroistoka, te čiji se uticaj osjeda do Bos. Šamca. Ovaj tip klime uglavnom obilježava niža dolinska područja sjeverne Bosne. Sniježni pokrivač traje u prosjeku oko 2 mjeseca.
Predplaninski klimat Predplaninski klimat uglavnom vlada na područjima između 500 m i 800 m nadmorske visine. Uglavnom u centralnoj i istočnoj Bosni. Prosječna godišnja temperatura zraka krede se od 7°C do 10°C. To su također područja gorskih uzvišenja sjeverne Bosne. Tipičan predstavnik ovog klimata je Sarajevo čija srednja julska temperatura ne prelazi više od 22°C. Prosječna godišnja količina padavina krede se u rasponu od 1000 mm do 1200 mm godišnje. Sniježni pokrivač se zadržava i do 3 mjeseca u godini. 20
Najniže temperature u kotlinama planinske Bosne uzrokovane su radijacijskim maglama u zimskim mjesecima u vremenu duže anticiklonalne stabilnosti.
Planinski klimat Planinski klimat zahvata područja centralne, zapadne i jugoistočne Bosne, te sjevernu planinsku Hercegovinu. Njegova osnovna obilježja su prosječne godišnje temperature zraka niže od 7°C. Godišnja količina padavina se krede u rasponu od 1200 mm do 1800 mm sniježno-kišnih padavina. Ljeta su svježa i kratka, a snijeg se održava oko 4 mjeseca tokom godine. Tokom zime u planinskim reljefnim udubljenjima uvala, vrtača i visokih udolina evidentne su pojave gustih radijacionih magli koje obilježava temperaturna inverzija. Tako je u uvali Mrazište na planini Igman 1963. godine zabilježen rekordni minimum temperature zraka od 43,5°C.
Alpski klimat Alpski klimat vlada na najvišim planinskim terenima Dinarida. Obilježava ga uglavnom vrlo niska temperatura zraka (prosječna godišnja temperatura oko 0°C), te duge i sniježne zime sa sniježnim pokrivačem koji se održi i preko 6 mjeseci tokom godine. Dominantni vjetrovi, bura i jugo, mogu dostizati orkanske jačine (brzina i preko 100 km/h). Godišnja količina sniježnokišnih padavina premašuje i preko 2000 mm. Predstavnik ovog tipa klime je Bjelašnica na čijem je vrhu 1882. godine sagrađena prva meteorološka opservatorija na Balkanu.
Klima kraških polja Klima kraških polja je zastupljena u kraškim poljima čije prosječne nadmorske visine iznose između 600 m i 900 m nadmorske visine. Najvede količine padavina izluče se od novembra do aprila što ukazuje na pojačane maritimne uticaje. Također, ova reljefna udubljenja karakterišu česte pojave radijacionih magli posebno tokom hladnijeg razdoblja godine. Spomenuto se odnosi na visoka krška polja Vanjskih Dinarida (osim Kupreškog polja).
Izmijenjeno jadranski klimat Izmijenjeno jadranski klimat predstavlja varijatet sredozemne klime u okviru kojeg se mogu izdvojiti izmijenjeno jadranska klima sa pojačanim maritimnim uticajem i ona sa izraženijim kontinentalnim uticajem. Maritimni uticaji osjedaju se sjeverno od Mostara. Dakle, ovaj klimat preovladava u niskoj Hercegovini. Zime su blage i kišovite, a ljeta vrela i sušna. Prosječne godišnje količine padavina kredu se u rasponu od 1300 mm do 1800 mm kišnih padavina. Ljetni temperaturni maksimumi nerijetko premašuju 40°C. Srednje godišnje temperature zraka iznose između 14°C i 16°C. Predstavnik ovog tipa klime je Mostar. Broj sunčanih sati tokom godine premašuje 2400. Dominantni vjetrovi su bura i jugo.
21
Hidrografska obilježja BiH Oko 70% teritorija Bosne i Hercegovine čini sliv Save, glavne rijeke crnomorskog sliva u ovome dijelu Evrope. Uglavnom to su područja zapadne, centralne, istočne i sjeverne Bosne. Područje Hercegovine i vedim dijelom jugozapadne Bosne pripada jadranskom slivu.
Crnomorski sliv Najvedi tok crnomorskog sliva u BiH je Sava (prosječnih godišnjih proticaja i preko 1000 m 3/s, nizvodno od Bos. Šamca). Njene najvede pritoke u ovome dijelu toka (od Jasenovca do Bos. Rače) su Drina, Bosna, Vrbas i Una. Drina je po vodnoj količini sa 395 m3/s drugi najvedi vodotok u BiH po količini proticaja. Duga je 345 km. Nastaje u Šdepan Polju s utokom Tare i Pive. Odlikuju je dva maksimuma proticaja (proljetni i kasno jesenji) i dva minimuma proticaja (zimski i ljetni). U gornjem toku karakterističan je nivalno-pluvijalni režim sa pojavama nivalne retenzije upravo zbog toga što njezine pritoke Lim, Dehotina, Sutjeska, Bistrica, te sastavnice Tara i Piva dotiču iz najvišeg dijela planinskih područja jugoistočnih Dinarida. Ukupna površina sliva iznosi oko 19 000 km2. Drina drenira cijelu sjevernu Crnu Goru, jugozapadnu Srbiju, te dijelove sjeverne Albanije (izvorišni dijelovi rijeke Lim). Lim je ujedno i najveda pritoka Drine duga 197 km. Lijeve pritoke Drine su Sutjeska, Bistrica, Prača, Drinjača, dok su ostale pritoke manje. Važnije desne pritoke su Dehotina, Lim, Rzav. Dakle, u BiH slivu Drine pripadaju tereni sjeveroistočne, istočne i jugoistočne Bosne. Rijeka Bosna drenira terene centralne Bosne, te dijelove sjeverne i sjeveroistočne Bosne. Uglavnom, njezino slivno područje obilježava gusto razvijena površinska mreža vodotokova zbog pretežno vodonepropusnih stijena. Njezino poriječje zahvata nešto preko 10 000 km 2. Bosna je duga 270 km sa prosječnim godišnjim proticajima oko 180 m3/s, nizvodno od Modriče. Značajnije desne pritoke Bosne su Spreča, Krivaja i eljeznica. Značajnije lijeve pritoke Bosne su Fojnička rijeka, Lašva i Usora. Poriječje rijeke Vrbasa površinski obuhvata nešto preko 6000 km2. Njegov riječni tok je dug 256 km. Vrbas izvire ispod Zec planine. Njegove najvede pritoke su Pliva, Vrbanja i Ugar. Rijeka Una duga je 207 km. Nastaje iz vrela Srba u Hrvatskoj nedaleko od granice sa BiH. U gornjem toku prima brojna kraška vrela. Njena najveda pritoka u tom dijelu toka je rijeka Unac duga 64 km. Gornje poriječje Une geološki grade tektonski ispucali krečnjaci, pa je površinska mreža tokova neravnomjerna?. Njena najveda pritoka je Sana duga 146 km, prosječnog proticanja oko 90 km3/s. Zato je Una četvrti tok po količini proticanja u BiH, na ušdu oko 230 m3/s.
22
Područja istočne Bosne, te dijelovi zapadne Bosne koje grade mezozojski krečnjaci, također pripadaju crnomorskom slivu. Tu je površinska mreža riječnih tokova dezorganizirana i prenešena u kraško podzemlje što je hidrografski izraženo pojavama manjih ponorničkih tokova i kraških vrela, kao što su npr. Vlaseničko polje u istočnoj Bosni, odnosno Podrašničko polje u zapadnoj Bosni. Brojna su vrela, kao što su vrelo Bosne, vrelo Plave vode, vrelo Plive kod Šipova(46 m3/s), vrelo rijeke Sane, vrelo Krušnice (desna pritoka Une), vrelo Klokot (kod Bihada).
Jadranski sliv To su prostori okršenih Vanjskih Dinarida u jugozapadnoj Bosni i u vedem dijelu Hercegovine. Neretva je najvedi površinski tok dug 216 km. Po količini proticaja najveda je odmah posle Save i Drine. Njene najvede pritoke su Rama i Trebižat s desne, te Buna, Bregava i Krupa sa lijeve strane. U srednjem i gornjem toku pothranjuje se snažnim vrelima, kao što su Krupac, Mlješčak i Crno vrelo. Drugi vodotok po značaju je Trebišnjica. Nekadašnja najduža evropska ponornica čiji je tok danas vedim dijelom regulisan na dužini od 65 km. Jadranskom slivu pripadaju velika kraška polja jugozapadne Bosne i istočne Hercegovine. Kroz Duvanjsko polje teče ponornica Šujica čije se vode pojavljuju u nešto nižem Livanjskom polju kojim također otiču tokovi Bistrice, abljaka, Sturbe i Plovuče. Ponirudi ispod Dinare i Kamešnice pojavljuju se kao snažna vrela u poriječju rijeke Cetine u susjednoj Hrvatskoj koja se kod Omiša uliva u Jadransko more. Ponornice Nevesinjskog polja, kao što je Zalomska rijeka, zatim Gatačkog polja (Mušnica), Dabarskog i Fatničkog polja nestaju u kraškom podzemlju istočne Hercegovine. Njihove vode na topografskoj površini terena pojavljuju se u obliku snažnih kraških vrela Bune, Bunice, Londže, Bregave i Trebišnjice.
Jezera BiH Najvede jezerske akvatorije naše zemlje su vještačkog, antropogenog porijekla. Najčešde su nastale gradnjom hidroelektrana. Po zapremini vode najvede je Biledko jezero duboko oko 100 m. Površinski najvede vještačko jezero je Buško jezero južno od Livna čija površina varira između 55 km2 u sušnom i 65 km2 u vlažnijem dijelu godine. Zatim treba pomenuti Ramsko jezero, Jablaničko jezero, te Modračko jezero u sjeveroistočnoj Bosni. S ovog aspekta, također su značajna vještačka jezera hidroelektrana na Drini, Neretvi i Vrbasu. Prirodna jezera daleko su manja. Najvede je Plivsko jezero nedaleko od Jajca. Nastalo je formiranjem sedrene barijere na rasjednom kontaktu. Ostala prirodna jezera znatno su manja, te obilježavaju visoke planine Šator, Treskavicu, Zelengoru, Crvanj. Njihova geneza se vezuje za proces povlačenja ledenjaka i formiranja završnih morena kojima su pregrađena (Prokoško jezero na Vranici).
23
Pedogeografska obilježja BiH Izrazita heterogenost stijenske podloge, te različiti klimatski tipovi uz naglašenu polimorfiju reljefa utjecali su na razvoj brojnih tipova zemljišta u BiH. Dakako, najzastupljenija su automorfna tla, litosoli i regosoli. Spadaju u tzv. mlada nerazvijena tla. Litosol ili kamenjar vezan je uglavnom za kompaktne stijene. To su tzv. kamenjare čija dubina ne prelazi više od 20 cm. Uglavnom, preovladavaju u vedem dijelu planinske Hercegovine. To su područja padina Prenja, Veleža, Čvrsnice, te najviših planina jugoistočne Bosne. Najčešde se pojavljaju u svezi sa kalkomelanosolima na krečnjacima i dolomitima. Jedna od najraširenijih zemljišta u planinsko-brdskom području su renzine koje se pojavljuju na rastresitom substratu. Rankeri su humusno-silikatna tla koja nastaju na kiselim silikatnim stijenama. Rasprostanjena su u brdsko-planinskom području. Smonica ili vertisol je uglavnom rijetka. U okolini Bihada i Cazina ova zemljišta nazivaju buhovačama, jer su crna i tvrda. Kiselo-smeđa zemljišta ili distrični kambisoli uglavnom nastaju na kiselim stijenama. Smeđa tla ili smeđice u BiH čine veliku grupu tala ili zemljišta kako po njihovoj genezi, tako i po mehaničkom sastavu. Svakako treba pomenuti i žudkasta i žudkasto-siva tla kalcijsko-karbonatna tla koja su pogodna za razvoj vinograda. Dakako, manjeg prostornog rasprostranjenja su dolinska tla. Mogu se izdvojiti dolinska smeđa, valovita smeđa i kraška smeđa tla. Ova posljednje spomenuta (kraška smeđa tla) česta su na području zapadne Bosne. Nalaze se pod šumskom i travnom vegetacijom. Crvenica (terra rossa) je tlo koje nastaje na krečnjacima i dolomitima. Uglavnom su pogodne za uzgoj duhana, vinove loze i uzgoj povrda. Podtipovi podzolastih zemljišta uglavnom su vezani za umjereno-kontinentalna i planinska područja Bosne. Hidromorfna tla uglavnom su vezana za dolinska dna kojima otiču riječni tokovi. To su aluvijalna tla ili fluvisoli koja su nastala nanošenjem materijala. Također, u ovaj tip spadaju močvarno-glejna tla, te deluvijalno-aluvijalna koja su nastala akumulacijom proluvijalno-deluvijalnog nanosa u podnožju padina. Tresetna tla uglavnom obilježavaju periodično plavljena kraška polja. Antropogena tla su nastala pod uticajem raznih agrotehničkih i hidrotehničkih mjera i zahvata. Uglavnom su formirana uz naseljena mjesta.
24
Biogeografske karakteristike BiH Flora BiH Prema katalozima herbara Zemaljskog muzeja u Sarajevu u BiH je evidentirano oko 3700 vrsta cvjetnica, 60 vrsta papratnjača, 250 vrsta mahovina i lišajeva, te preko 500 vrsta gljiva. Tako po bogatstvu cvjetnica BiH može da se mjeri sa tropskim i subtropskim područjima. Posebnu karakteristiku flore naše zemlje predstavlja njena starost odnosno postojanje veoma starih vrsta koje nazivamo reliktima (npr. drias octopetala). Pored mediteranskih, srednje evropskih i alpskih flornih elemenata na ovom području egzistiraju ilirsko-kraški i karpatsko-balkanski florni elementi. Uglavnom, u vedem dijelu BiH prevladavaju srednje evropski florni elementi koji čine više od polovine vrsta. Što se tiče vegetacije ona na području BiH pokazuje pokazuje znatnu horizontalnu i vertikalnu raščlanjenost. Uglavnom, u vedem dijelu naše zemlje dominiraju listopadne šume. Najniže terene u dolinama rijeka uglavnom prekrivaju šume topole i vrbe. To su higrofilne šume na krajnjem jugu u zaleđu Neumskog primorja. Vegetaciju čine sredozemna makija i grmoliki garizi. Termofilne šume hrastova (medunca, bijelog graba) preovladavaju u niskoj Hercegovini. Šume sladuna i cera su u donjem poriječju Drine. U mezofilne šume hrastova spadaju šume graba, kitnjaka i lužnjaka koji je najčešdi u sjevernoj Bosni na terasnim ravnicama. Centralne, zapadne i istočne dijelove Bosne, te planinsku Hercegovinu na terenima iznad 500 m nadmorske visine u biogeografkom pogledu karakterišu bukove šume. Na visinama iznad 1000 m one postepeno prelaze u mješovite šume bukve, jele i smrče. Najviše terene iznad 1700 m obilježava niska vegetacija planinskih pašnjaka. Endemične vrste crnog bora zastupljene su uglavnom na strmim padinama kanjona i klisura u poriječju srednjih tokova Neretve, Drine, te toka Krivaje. Mješovite šume crnog i bijelog bora karakterišu planinske masive centralnog dinarskog ofiolitnog pojasa. Zatim treba spomenuti endemičnu muniku koja raste na Prenju, Čvrsnici, Veležu i Čabulji na visinama iznad 1400 m.
Životinjski svijet BiH ivotinjski svijet je formiran uglavnom u toku posljednjih 20 000 godina, dakle od maksimuma virmske glacijacije na ovamo. Fauna naše zemlje ima pretežno planinski karakter. Upravo zbog planinskog reljefa BiH. Močvarne i ravničarske životinjske vrste na krajnjem sjeveru pripadaju fauni Panonske nizije. U centralnom planinskom dijelu zapažen je znatan broj endema, kao što su razne podvrste slijepog kučeta, snježne i igmanske voluharice, te podvrste divokoze i mrkog medvjeda, zatim rijetkog tetrijeba ruževca i td. također, od gmizavaca endemični su prenjski daždevnjak, te crna šarka. Također, veliki je broj endemskih vrsta insekata. 25
Također, zbog velikog prostranstva karsta na našem području česti su pripadnici faune ovih staništa, kao što su kraški miš, lešinar crkavica, zmija poskok, te brojne neotrovnice, gušteri i pauci. Karakteristični predstavnici pedinske faune su čovječija ribica (proteus), te razne vrste račida i pauka. Vodena fauna je uglavnom u Bosni u crnomorskom slivu predstavljena evropskim vrstama. No, u jadranskom dijelu sliva veliki je broj endema, kao što je to mekousna pastrmka koja naseljava tok Neretve, zatim specifične vrste riba gaovica koje nastanjuju ponorničke tokove u kraškim poljima.
Zaštićena područja u BiH BiH obilježavaju bogate prirodne datosti koje nisu dovoljno praktično zaštidene i ekonomski valorizirane prvenstveno sa aspekta turizma. U našoj državi trenutno postoje tri nacionalna parka (Sutjeska, Kozara i Una). Područja vodopada Skakavca, Prokoškog jezera, vrela Bosne i Tajana predstavljaju spomenike prirode. Bijambarske pedine sa okolnim ponorima i udolinama praktično su evaluirane u formi zaštidenog pejzaža. Močvarni predio Hutovo blato također predstavlja park prirode. U FBiH još se vode zakonske procedure oko uspostavljanja nacionalnih parkova Prenj-Čvrsnica-Čabulja, Igman-Bjelašnica, te oko pedine Vjetrenice. S obzirom na površinu BiH trenutno je zaštideno tek nešto manje od 1% od ukupne površine naše zemlje. U odnosu na susjedne zemlje to je izrazito malo.
26
