Ang Wikang Filipino at ang Banta ng Globalisasyon Ni Dr. Bienvenido Lumbera Upang mapagtakpan ang buktot na pakanang nag-aanyong nag-aanyong biyaya ng mga dambuhalang empresang nakabase sa Kanluran, may bayarang intelektuwal na umimbento sa pariralang “borderless world” at itinapal ito sa mapagsamantalang mapagsama ntalang mukha ng kapitalismo. Sa ganyang anyo inihaharap sa atin ang “globalisasyon” na may Utopiang ipinangangako -- isang “mundong wala nang hangganan.” Sinasabing sa “mundong wala nang hangganan,” pantay ang kakayahan ng bawat bansa na kamtin ang kaunlaran. Para sa isang bansang malaon nang nabalaho sa di-pag-unlad, ang Utopiang pangako ng globalisasyon ay tunay na katakamtakam. Naroon ang paglaganap at pagtibay ng demokrasya. demokrasy a. Naroon din ang paggalang at pagsasanggalang sa karapatang pantao ng mahihina at walang kapangyarihan. At naroon ang pagtutulungan ng lahat ng bansa upang panatilihing malinis at ligtas ang ating kapaligiran. At naroon din ang matagal ng minimithi ng sandaigdigan ang mapayapang mundo mundo na sa mga awit awit pa lamang matatagpuan. Subalit ano ba ang realidad ng “borderless world” na naglalatag sa ating mga haraya ng maluningning na landas tungo sa maunlad at mapayapang mapayapan g bukas! Sa ngalan ng anti-terorismo, anti-terorism o, mga eroplano at bomba ng "stados Unidos na nagtatawid-kontinente nagtatawid- kontinente at bumabagtas ng mga heyograpikal na hangganan upang pagbantaan ang alinmang bansang nagbabalak kayang ulitin ang kapahamakang idinulot sa New #ork #ork noong $%%&. At sa larangan naman ng ekonomiya, ang paggigiit na tanggalan ng proteksiyon ng batas ang mga kalakal na 'ilipino 'ilipino sa ngalan ng pantay na pakikipagkompetisyon. Samakatwid, ang “globalisasyon” ay pananalakay ng mga kapitalistang bansa ng Kanluran na naghahanap ng pamilihan para sa kanilang kalabisang produkto. produkto. Kunwari(y binubuksan ng mga ito ang kanilang mga pamilihan sa mga produkto ng mahihinang ekonomiya. Pero sa katunayan, hindi kayang makipagkompetisyon makipagkompeti syon ng mahihinang ekonomiya ekonomiya sa kanila, kanila, kaya(t sa kalaunan nilalamon nila ang lokal na kompetisyon. )ahagi ng pananalakay na iyan ang panghihimasok ng *orld +rade rganiation sa edukasyon. Ang reporma ng kurikulum na sinimulan sa pang-akademyang taong ito ng epartamento ng "dukasyon ay malinaw na tinabas upang isunod sa padrong globalisasyon. +umutugon ang )asi/ "du/ation 0urri/ulum sa pangangailangan pangangaila ngan ng mga lipunang maunlad ang mga industriya at teknolohiya para sa mga taong marunong bumasa ng instruksiyon at sumunod dito upang ang assembly line ay maayos na mapakilos. mapakilos. ahil isinaayos isinaayos ng ating gobyerno gobyerno ang sistema ng edukasyon upang makapagpalitaw ng mga kabataang marunong ng simpleng 1ngles, ng simpleng pagkukwent pagkukwenta, a, at ng simpleng siyensiya, halos itinalaga itinalaga na nito ang ang darating na mga henerasyon ng kabataang 'ilipino sa pagiging manggagawang ang lakas at talino ay pagsasamantalahan ng mga dayuhang empresa dito sa 'ilipinas at maging sa labas ng bansa. Nakatinda na ngayon ang sambayanang 'ilipino sa eksploytasyon ng kapitalismong global. Ang teritoryo natin ay binubuksan ng ating gobyerno sa mga empresang multinasyonal, at ang mga kabataan ay ipinapain sa kulturang nagpapalabo sa mga tradisyong kanilang kinagisnan. Ang kulturang ito na itinuturing na global ay humihimok sa mga itong hubdin ng kabataan ang kanilang identidad bilang mamamayan mamamay an ng kanilang tinubuang lupa. Sa maikling salita, ibinalik na tayo ng kapitalismong global sa yugto ng kolonyal na pagkasakop. 2indi natin namamalayan ang panibagong pagsakop sa atin dahil ang mga sandatahang Amerikano na lumunsad sa ating mga baybayin ay mga kaibigan daw na nagmamalasakit na pulbusin para sa mga 'ilipino ang Abu Sayya3. Ang kapangyarihang politikal ay kusang sinususpindi ng ating pamahalaan upang akitin ang dayong puhunan. Ang sistema ng edukasyon ay hinuhubog upang tugunan ang pangangailangan pangangailang an ng mga multinasyonal. multinasyonal . +unay na ang “borderless world” ay bagong maskara lamang ng imperyalismo. imperyalismo. Ang bagong anyo nito nito ay nagpapanggap na na wala itong
pangangailangan sa atin, tayo mismo ang humihingi na ang kasarinlan natin ay kanyang salakayin. At ano naman kaya ang panlaban ng mga 'ilipino sa dagsa ng pananalakay ng globalisasyon! Ano ang magagawa ng wika nina Amado 4. 2ernande, 5ose 0oraon de 5esus, at 6aaro 'ran/is/o! Ano ang magagawa ng mga awiting 'ilipino nina 5ess Santiago, 5oey Ayala at 7ary 7ranada! Ano ang magagawa ng mga nobela nina 6uwalhati )autista, "dgardo 8eyes at A9e Pere 5a/ob! Ano ang bisa ng *ikang 'ilipino sa pagtatayo ng moog laban sa paglusob ng mga kaisipang makapagpapahina sa tigas ng loob at tatag ng mga makabayan! Noong &::;, sa 0openhagen, enmark, inorganisa ng United Nations *orld Summit 3or So/ial e9elopment ang isang serye ng mga seminar upang talakayin ang mga kalagayang tutungo sa panlipunang pag-unlad sa harap ng mabilis na paglakas ng global /apitalism. 7anito ang isang obserbasyong lumitaw sa seminar< 6umulubha ang agwat sa kinikita ng mga mamamayan sa mayayamang bansa sa kinikita ng mga mamamayan sa mahihirap na bansa. Ang agwat ng per /apita in/ome sa pagitan ng mga bansang industrialisado at ng mga bansang papaunlad ay lumobo ng tatlong beses mula =,>%% dolyar noong &:;% tungo &=,?%% dolyar noong &::@. Noong taong &::?-:=, ang 7NP per /apita sa mundo ay $?,%%% dolyar sa pinakamayamang mga bansa na ang populasyon ay ?: milyon. Ang 7NP per /apita sa mga pinakamahirap na bansa ay ?,%%% dolyar at doon ay @ bilyong tao ang naninirahan. Sa harap ng ganitong tiwaling kalagayan, binigyang diin ng seminar ang pangangailangang pagtuunan ng pansin ang kultura ng kapitalismong global, suriin ito, pagtalunan at hamunin ang katinuan ng bisyon na gumagabay rito. Kaugnay nito, tinukoy ang pangangailangang isangkot sa mga isyung panglipunan ang mga intelektuwal na makitid ang pananaw at labis ang pagkakulong sa kanikanilang ispesyalisasyon. apat daw himukin ang mga ito na gamitin ang kanilang tinig sa mga debate at diskurso hinggil sa mga problema at tunguhin ng kontemporaryong lipunan. Narito sa palagay ko ang ispasyo na bukas at humihinging pasukin ng mga 'ilipinong tumatangkilik sa wika at panitikan. Sa ispasyong iyan maaaring harapin at labanan ang kultura ng globalisasyon upang kalusin ang negatibong bisa nito sa lipunang 'ilipino. 2indi dapat magbunga ang globalisasyon ng panibagong pagkaalipin para sa sambayanan. Nakalangkap sa wika at panitikang katutubo ang pinagdaanang kasaysayan ng sambayanang lumaban sa pananalakay at pang-aalipin ng kolonyalismong "spanyol at Amerikano. Sa tuwing pinagyayaman ang wika at panitikang katutubo, may lakas na pinakikilos sa kalooban ng 'ilipino, na magagamit na panlaban sa pang-aakit ng globalisasyon. Narito ang kahalagahan at adhikain ng mga naunang henerasyon na hindi kayang burahin ng Utopiang pangako ng “borderless world.” Nasa pagtayo natin at paggigiit sa makabayang pagtangkilik sa ating wika at kultura ang lakas na maibabangga natin sa globalisasyon, na naglalayong patagin ang landas patungo sa walang-sagwil na pagpasok ng kapitalismong global sa ating ekonomiya at politika. Ang wika at panitikan natin ay buhay na katibayan ng ating kultura at kasaysayan. 1pinapagunita nito na mayroon tayong mga karanasan at kabatirang natamo sa ating pagdanas ng kolonisasyon at sa ating ginawang paglaban sa paghahari ng mga dayuhan. 2indi natin tinatanggihan ang paghatak ng hinaharap kung iyon ay magdadala sa atin sa tunay na pag-unlad. Subalit ang identidad ng isang sambayanan ay hindi naisusuko nang gayon-gayon lamang. Nakatatak ito sa kamalayan hindi ng iisang tao lamang kundi sa kamalayan ng buong sambayanan. Kung hinihimok tayo ng globalisasyon na magbagong bihis, itinuturo naman ng ating kasaysayan na ang pinagdaanan natin bilang sambayanan ay laging nagpapagunita na may sariling bayan tayo, may minanang kultura at may banal na kapakanang dapat pangalagaan at ipagtanggol kung kinakailangan. Sandatahin natin ang ganyang kamalayan tungo sa ikaluluwalhati ng 'ilipino bilang nagsasariling bayan. )ulatlat./om
Ang Wikang Filipino sa Kasalukuyan: Tungkulin at uliranin
ni Kakoi Abeleda
6ubhang nakababagabag ang naging panukala ni Pangulong 7loria Ba/apagal-Arroyo tungkol sa paggamit ng wikang 1ngles bilang midyum ng pagtuturo na ipatutupad sa mga paaralang pampubliko. 1dinadahilan niyang kailangang mahasa nang husto ang mga Pilipino sa wikang 1ngles upang makasabay sa mundong lugmok na sa globalisasyon. Ayon sa kanya, higit na bumilis ang pag-unlad ng Pilipinas noong panahong mataas ang litera/y rate ng bansa kaysa mga kapitbahay nating mga Asyano tulad ng +hailand, 1ndonesia, at Singapore. 1dinahilan din niyang ang malawak na pagpapalaganap ng 1ngles sa mga bansang ito ang siyang naging sanhi ng pagbulusok ng mga ekonomiya nito. Barahil, tama siya na malaki ang naitulong at maitutulong ng pagpapalaganap ng wikang 1ngles sa ekonomiya ng mga bansang kabilang sa 1katlong Bundo. Ngunit, naaayon sa konteksto ang kahulugan ng pag-unlad. Anong uri ba ng pag-unlad ang inaasahan niya! Balinaw na nais niyang ihain ang mga Pilipino sa mga kumpanyang banyaga, upang magsilbi bilang mga manggagawa. 2igit daw na pinipili ng mga dayuhang kompanya ngayon na ibase ang kanilang operasyon sa mga lugar kung saan mataas ang litera/y rate at kung saan marunong ng 1ngles ang mga mangagawa. Balaki ang suliranin ng pagdadahilang ito. Una, nangangahulugan ito ng pagsuko sa mga kagustuhan ng mga dayuhan na pawang nais lamang samantalahin ang murang pasahod na matatagpuan sa mga bansang tulad ng Pilipinas. Kung ganyan na lamang ang ating iisipin, umasa na lamang tayo sa mga dayuhan upang iangat ang ating ekonomiya habang-buhay. 1sa pa, walang pagsasalin ng teknolohiya na nagaganap. Nasakyan na ng mga mauunlad na bansa tulad ng Amerika, Pransiya, Alemanya, at ng 2apon ang 1katlong aluyong C+hird *a9eD ng +eknolohiya. Nangangahulugan na may kapangyarihan, kakayahan, at awtonomiya na sila sa kung ano(ng teknolohiya ang nais nilang buuin. Sila ang nangunguna sa larangan ng teknolohiya. Ngunit hindi naisasalin sa mga bansang tulad ng Pilipinas ang mga teknolohiyang ito. Nagsisilbi lamang tayo bilang mga manggagawa nila. 2alimbawa na lamang nito ang Bi/roso3t Philippines. Ayon sa Bi/roso3t Philippines, nagsisilbi lamang tayo bilang distribution /enter ng Bi/roso3t sa Asya. 2indi tinuturuan ang mga Pilipino na bumuo ng mga produkto ng Bi/roso3t. Sa gayon, hindi nagkakaroon ang Pilipinas ng kapangyarihang bumuo ng mga teknolohiya na katulad ng sa Bi/roso3t at palagi na lamang itong mag-aangkat ng produkto mula sa Amerika. *alang nagaganap na te/hnology trans3er. Sa napipintong pagkabuwag ng mga hadlang sa pakikipagkalakalan na idudulot ng globalisasyon, mahalaga nga na makasabay ang Pilipinas sa agos ng panahon. Ngunit, itanong muna natin, “Anong mukha ang ihaharap ng Pilipinas sa mundo, gayong tila wala itong iisang mukha!”. Ang Papel ng *ika sa Pagbubuo ng )ansa 2indi pipitsuging papel ang gagampanan ng wikang Pilipino sa pagbubuo ng isang pambansang identidad o kaakuhan ng Pilipinas, lalo na sa kumukubabaw na konsepto ng globalisasyon. Bahalagang mabuo muna ang identidad ng isang bansa bago ito sumabak sa proseso ng globalisasyon. Kung hindi, malamang malamon ito ng mga higit na makapangyarihang kultura at mamatay ang higit na mahinang kultura bansang iyon. Sentido kumon ang magsasabi na sa kalagayang pangkultura at pang-ekonomiya ng Pilipinas sa kasalukuyan, madali tayong malalamon Ckung hindi pa nga nangyayariD ng kulturang Amerikano at Kanluranin. Upang higit nating maunawaan ang papel na gagampanan at pati na rin ang mga suliraning kinahaharap ng wikang Pilipino sa pagbubuo ng pambansang kamalayan, ilang teoretikal na oryentasyon ang ilalahad namin. Bay tinatawag si Eeus Salaar na “Pantayong Pananaw”, at ito ang kaganapan ng pagkabuo ng pambansang identidad. Apat na pananaw ang maaaring maging lumaganap sa isang lipunan< Ang Pantayo, Pangkami, Pangsila, at Pangkayo. Sa madaling sabi, tinutukoy ng mga ito ang
punto-de-bistang ginagamit ng mga Pilipino kung nakikipag-usap sa mga banyaga o kaya(y sa mga kapwa Pilipino. Kung gagamitin ang Pangkaming pananaw, masasabing ang nagsasalita ay kabilang sa isang sistema o lipunan na kumakausap sa isang tagalabas tungkol sa kaniyang sistema o lipunan. Sa Pangsila, nagmumula ang tinig sa isang taga-loob Cng sistema o lipunanD patungo sa kapwa niya taga-loob ngunit tungkol sa banyaga o tagalabas ang ipinapahayag nito. Ang Pangkayong pananaw naman ay ginagamit ng isang tagaloob upang kausapin ang isang tagalabas tungkol sa kultura, halimbawa lamang, ng tagalabas na iton. Kung gayon, ganito ang sinasabi ng tatlong pananaw na ito< sa Pangkami, “"to kami. 7anito kami.”F sa Pangsila, “"to sila, at ganito sila.”F sa Pangkayo, “Kayo, ganito at ganiyan kayo.”. alhin natin sa ibang nibel ang paglalapat ng tatlong pananaw sa ibang pangungusap. Sa Pangkami, “"to kaming mga Pilipino. 7anito at ganiyan kami. Basipag kami. Baganda ang mga isla naming. Bura ang paggawa sa amin. Bagaling mag-1ngles ang mga taga sa(min.” Sa Pangsila, “"to ang mga GKano. 7anito sila manamit at magsalita< 2ey yoH Bahilig sila sa mga pelikulang maaksyon at B+4. CKaya(t maghe-hey yoH na rin ako at magbababad sa panonood ng B+4.D”. Sa Pangkayo, “AH Kayong mga Pilipino, ang babaho niyoH Bga unggoy kayoH Ang tatamad ninyoH”. Pamilyar ba ang mga linyang ito! Ang suliranin ng Pangkaming Pananaw Cna siyang madalas namamayani sa mga kolonisadoIdating kolonisadong bansaD< Kailangang basbasan ng mga dayuhan ang kahit na anong gawa sa isang bansa. Kung hindi ito maituturing na maganda ng mga banyaga, hindi ito ituturing na maganda sa lipunang iyon. Sa Pantayong pananaw naman, nagmumula ang tinig sa tagaloob, tungo sa tagaloob, at tungkol sa sistema o lipunang kinabibilangan ng mga tagaloob. Sarado ang sistemang ito at nagkakaunawaan ang lahat ng kabilang dito. Kung ano ang realidad para sa isa, siya ring realidad para sa iba. Kilala ng bawat isa ang sistema, at may kakayahan silang gumalaw bilang isa. Sa madaling sabi, may identidad o kaakuhan ang sistema o lipunang ito. Ngunit hindi ganoon kadali ang pagbubuo ng Pantayong pananaw. Kinakailangang magkaintindihan ang bawat isa sa sistema. At magaganap lamang ito kung may iisang /ode, ang sariling wika. 1to ang nagiging daan ng mabisang pakikipagtalastasan sa bawat kasapi ng sistema, at dito rin napapalaman ang kultura, kaisipan, at diwa ng isang sibilisasyon< Bahalaga Cat pundamental pa ngaD rito ang pagkakaroon ng iisang wika bilang batayan at daluyan ng pang-unawa at komunikasyon. CSalaar, &:D Ngunit kung isasaalang-alang natin ang pagiging dating kolonisadong bansa ng Pilipinas Csa teritoryal at pangkaisipang antasD, makikita nating hindi madali ang makabuo ng isang Pantayong pananaw, ng Pambansang 1dentidad, at lalo na ng malawakang pagkaka-unawa sa sariling wika. Ang Problema sa *ika ng mga 6ipunang Sakop Sa kaniyang sikolohikal na pag-aaral sa mga Negro ng Antilles na kinukubabawan ng mga koloniyalistang Pranses, nakabuo si 'rant 'anon ng isang pananaw tungkol sa relasyon ng mga CdatingD kolonisadong sibilisasyon sa sariling wika nito. Para sa kaniya, tulad ng ating nasabi na, malaking papel ang ginagampanan ng wika< +o speak means to be in position to use a /ertain syntaJ, to grasp the morphology o3 this or that language, but it means abo9e all to assume a /ulture, to support the weight o3 a /i9iliation . . . Bastery o3 language aords remarkable power. Paul 4alery knew this, 3or he /alled language Gthe god gone astray in the Lesh(. C'anon, &:;< &?D Ayon pa kay 'anon, iniisip ng mga nasakop na higit silang magiging tao kung tutulad sila sa mga mananakop. Sanhi ng matinding panliliit na ipinadama sa kanya ng lahing puti, sisikapin ng isang
Negro o Asyano na itaas ang kanyang sarili sa antas ng mananakop. ulot ng tendensiya ng mga mananakop na maliitin ang mga kaugalian, pagpapahalaga, at kultura ng kanilang nasakop, maaaring aD maniwala ang sinasakop, bD naisin ng sakop na itakwil ang kanyang kultura at halinhan ito ng kultura ng mananakop, o, /D patunayang may kakayahan ang kanyang kulturang makapapantay sa kultura ng mananakop. 2alimbawa na lamang nito ang tinatayang “Unang #ugto ng Kritisismong Pamapanitikan sa Pilipinas.” Sa “Poetikang +agalog” ni 4irgilio Almario, inilahad niya ang mga unang halimbawa ng kritisismo sa Pilipinas. Kabilang sa kalipunang ito ang mga isinulat nina 'ray )en/u/hillo, 'ray San Agustin, 5ose 8ial, at Bar/elo 2. del Pilar. Sa mga sanaysay na ito, makikita ang tunggalian ng mga prayle at propagandista. Sa isang panig, tinatangkang patunayan ng mga prayle na walang panitikan ang mga Pilipino, o kung mayroon man, patunayang mababa ito kung ihahambing sa panitikang Kastila. Sa kabilang banda naman, pinilit ng mga propagandista na patunayan ang pagkakaroon ng isang taal at mapagmamalaking panitikan ng lahing Pilipino. )inanggit din ni 'anon ang kongklusyon ni . *estermann tungkol sa mga edukadong Negro, na nailathala naman sa magasing +he A3ri/an +oday< +he Negroes( in3eriority /ompleJ is parti/ularly intensiMed among the most edu/ated, who must struggle with it un/easingly. C'anon, &:;< &:D Baiintindihan natin ang kanyang hinuha< +o speak a language is to take on a world, a /ulture. . . .who wants to be white will be the whiter as he gains mastery o3 the /ultural tool that language is. C'anon, &:;< $:D Ang 1ntelektwalisasyon ng *ikang Pilipino Sa kanyang sanaysay na “Pilipino Para Sa Bga 1ntelektwal,” tinalakay ni 8olando S. +inio ang dalawa sa maraming mga hadlang na kinahaharap ng wikang 'ilipino tungo sa intelektwalisasyon nito. Una, ipinalalagay ng mga Pilipino na walang kakayahan ang kanilang wika bilang wikang intelektwal. At ikalawa, nangangamba ang mga Pilipino na maiwan sa kaunlarang pag-iisip kung tumiwalag tayo sa wikang 1ngles< . . . ganito pa rin ang nangyayaring palagay mabisang gamitin ang Pilipino sa mga karaniwang sitwasyon, ngunit sa mga sitwasyon espesyal, 1ngles pa rin ang kinakailangan. C+inio, &:>=D Sapagkat sa wikang 1ngles napapalaman ang maraming dalumat at kaalaman, lalo na sa Agham at +eknolohiya, at Batematika, hindi maiiwasang dito mahasa ang mga intelektwal ng ating bansa Chindi namin sinasabing ang mga dalubhasa lamang sa Agham at Batematika ang mga intelektwal, ngunit tulad ng pagpapalagay ni 7BA, sa mga propesyong ito nakasalalay ang pagunlad ng bansaD. Ngunit hindi ito problema, kung sa mga terminong gagamitin ang pag-uusapan, ani +inio< . . . maaaring itawag ang anumang salita Ckatutubo o dayuhanD para sa mga bagay. +ulad ng sa mga ngalan ng tao, hindi kailangan ng makabuluhang pag-uugnay ng pangalan at ng pinapangalanan. C+inio, &:>=D Katulad rin ng sinabi ni 'anon, kinilala ni +inio ang kahalagahan ng wika. Para sa kanya, ito ang nagtataglay ng larawan o krokis ng diwa ng isang lahi. Bakikita rito kung ano ang pinahahalagahan CtunayD ng isang lahi at kung ano ang walang katuturan Cdi-tunayD. Sa sanaysay naman ni r. 'lorentino 2. 2ornedo, “Ang *ikang 'ilipino +ungo sa 1ntelektwalisasyon,” higit nating mababanaag ang doble-karang paggamit sa wikang 'ilipino. Ayon sa kanya, dumadaan ang mga kabihasnan sa dalawang antas ng pag-unlad ng pag-iisip. Para sa pagpapahayag ng damdamin, ninanasa, o hangarin, ang 4ital +hought o iwang )uhay
ang umiiral. Ngunit sa antas ng pagpapahayag ng mapanimbang na pag-iisip o pagmumuni Cdulot ng mapanuring kamalayanD, umiiral ang 8eLeJi9e +hought o iwang Balay. Kung gayon, magkakatotoo lamang ang intelektwalisasyon ng ating wika, kung itataas natin ito sa antas ng iwang Balay< At magagawa lamang ito sa pamamagitan ng puspusang paggamit nito sa mga larangang intelektwal tulad ng pagtuturo sa antas tersiyaryo at eskwelahang gradwado, sa pagsulat ng mga akda sa pilosopiya, agham at teknolohiya. C2ornedoD Kung gayon, mahihinuhang may kakayahan ang wikang Pilipino na pumantay sa wikang 1ngles pagdating sa larangan ng Agham at +eknolohiya, pati na rin Batematika, Pilosopiya, at lalong-lalo na sa 2umanidades. Kinakailangan lamang, marahil, ng tuloy-tuloy na paggamit at pagsasanay dito upang higit pang yumaman ang kalipunan nito ng salita at kakayahang pang-gramatika. 2indi nga naman ito yayaman ng katulad sa wikang 1ngles kung hindi gagamitin sa mga larangang intelektwal, sa nibel ng iwang Balay Cang mga espesyal na sitwasyong binaggit ni +inioD, at hindi lamang sa antas ng iwang )uhay Cang pangkaraniwang sitwasyonD. 2uling Analisis )atay sa apat na pag-aaral na inilahad sa itaas, makikita natin ang kahalagahan ng pagkakaroon ng isang laganap na *ikang Pambansa. Ngunit ang malawakang paggamit at pagpapayaman dito ang higit na mahalaga. )ilang isang mahalagang salik sa pagbubuo ng Pambansang 1dentidad, maaari itong magsilbi bilang pananggalang sa mga dayuhang pwersang maaaring lumamon at magbalewala sa ating kultura bilang isang bansang malaya. Baaaring totoo at maaari din namang hindi totoo para sa Pilipinas ang mga kongklusyon ni 'anon, ngunit batay na rin sa kasaysayan at kalagayang panlipunan ng ating bansa sa ngayon hindi natin maikakaila ang patuloy na tagisan ng lakas ng mga C1mperyalistangD banyaga at ng mga mamamayang Pilipino. Bula sa mga iskwater hanggang sa mga intelektwal, at maging sa pamahalaan, makikita natin ang malawakan at pangmatagalang bunga ng pagkasakop sa atin ng mga dayuhan. Balungkot mang isipin, naisasantabi na lamang ang wikang Pilipino sa ngayon at itinuturing na “bakya” o pang-“wa( /lass” lamang. Baaaring sabihin ng iba na, “2indi naman namamatay ang +agalog, a. 6ike, we speak it at home naman, e.” Ngunit batay sa antas ng pag-unlad ni r. 2ornedo, nangangahulugang nasa antas lamang ng iwang )uhay ang paggamit ng wika kung gayon. 2indi ito umaabot sa antas na intelektwalisado at nanatiling sekondarya lamang ang Pilipino sa 1ngles. Sa aming pagtataya, mabuti ang kalagayan ng wikang Pilipino sa loob ng akademya. 2igit itong ginagamit sa larangan ng Pilosopiya, +eolohiya, at Panitikan. Baaaring sabihing intelektwalisado na ang wikang Pilipino sa 2umanidades. Ngunit sa ganang amin, hindi sapat ang antas ng intelektwalisasyon ng Pilipino kung sa akademya lamang ito gagamitin. Baliit na bahagi lamang ng lipunan, sa gayon, ang tumatangkilik at gumagamit ng sariling wika nang lubusan sa potensyal nito. Bakabubuo man ng pambansang kamalayan ang mga kasapi sa akademya, hindi naman sila matatawag na isang buong bansa. Ano ang silbi ng kaunlaran sa Agham at +eknolohiya, kung mawawala ang sariling kultura!
!" reasons to save t#e national language +he Philippines eJtols is national language 3or a month, but dismisses it 3or the rest o3 the year as unworthy o3 re/ognition as the o/ial language o3 /ommuni/ation and primary medium o3 instru/tion
+he Philippines holds the disreputable distin/tion o3 being the only /ountry in the world where the national language is eJtolled 3or a month, only to be dismissed 3or the rest o3 the year as unworthy o3 re/ognition as the o/ial language o3 /ommuni/ation and primary medium o3 instru/tion. Some /itiens 9i/tims o3 what 8enato 0onstantino labeled as CneoD/olonial “misedu/ation” e9en ha9e the gall to demand the use o3 "nglish language or a regional language as the /ountry(s language o3 /ommuni/ation and medium o3 instru/tion, despite the 3a/t that 'ilipino has been the national language sin/e &:@=H *orse, 'ilipino subOe/ts ha9e been obliterated through 0ommission on 2igher "du/ationI02" Bemorandum rder C0BD No. $%, Series o3 $%&@. 2en/e, instead o3 /elebrating this year(s National 6anguage Bonth C)uwan ng *ikang PambansaD, e9eryone is reuested to help turn the tables against the enemies o3 our beleaguered national language. Allow us to enumerate a 3ew /ompelling reasons why 'ilipino should be used as medium o3 instru/tion in /ollege and why 'ilipino subOe/ts must be in/luded in the /ollege /urri/ulum. &. 'ilipino as medium o3 instru/tion at all le9els is a mandatory pro9ision o3 the Philippine 0onstitution CArti/le Q14, Se/tion ;D< “+he national language o3 the Philippines is 'ilipino.... +he 7o9ernment shall take steps to initiate and sustain the use o3 'ilipino as a medium o3 o/ial /ommuni/ation and as language o3 instru/tion in the edu/ational system.” 1t is thus abominable that most go9ernment agen/ies use "nglish as their main language o3 o/ial /ommuni/ation, and most uni9ersities are still relu/tant to progressi9ely implement the 'ilipiniation o3 the /urri/ulum. $. Using 'ilipino as a medium o3 instru/tion in /ollege will only be ee/ti9e i3 'ilipino is taught as a subOe/tIdis/ipline too. @. 1n the era o3 globaliation and imminent Asso/iation o3 Southeast Asian Nations CAS"AND integration, 'ilipinos should 3urther strengthen their own language, literature, and /ulture as part o3 our /ontribution to the proOe/t o3 global and regional so/io-/ultural integration. 'or what /an we /ontribute to the global and regional proOe/ts o3 integration i3 we ha9e no language nor /ulture to share with the world and AS"AN! ?. "Jpanding and 3urther de9eloping what students ha9e learned in Ounior and senior high s/hool is ne/essary. 2en/e, there is a need 3or at least a 'ilipino subOe/t in /ollege, as a number o3 subOe/tsIdis/iplines in the senior high s/hool /urri/ulum su/h as "nglish, Arts Studies, Politi/al S/ien/e, S/ien/e and Bath ha9e parallel or related subOe/ts in the new 7eneral "du/ation 0urri/ulum. *hy obliterate 'ilipino in /ollege when other subOe/tsIdis/iplines are in/luded in both the se/ondary and tertiary le9el /urri/ula! =. Skills 3or 'ilipino language and Philippine literature are in/luded in the 0ollege 8eadiness Standards C08SD /ontained in 02"(s 8esolution No. $:-$%&&, hen/e in/luding 'ilipino language and literature subOe/ts in /ollege is a must, i3 the 08S is to be genuinely use3ul. Su/h subOe/ts will ensure that skills learned in high s/hool will be 3urther de9eloped in /ollege. ;. +he National A/hie9ement +est CNA+D results 3or 'ilipino in high s/hool are still below the epartment o3 "du/ation(s own standards 3or mastery, /onsidering that the highest national mean per/entage s/ore 3or 'ilipino has ne9er brea/hed =$R in re/ent years. 2en/e, retaining 'ilipino as a /ollege subOe/t will ensure that the ne/essary task o3 impro9ing students( 3a/ility o3 the 'ilipino language beyond the se/ondary le9el is a//omplished. >. +he /ontent o3 the 'ilipino senior high s/hool /urri/ulum /annot /o9er all /ontent and skills /urrently taught in /ollege.
. 'ilipino is the national language and language o3 politi/al demo/ratiation as it is spoken by ::R o3 the population. 1t is the most ee/ti9e language o3 national publi/ dis/ourse. 1t is the soul o3 our /ountry(s identity and /ulture. Songs, poems, spee/hes, essays, stories in 'ilipino unite us as a people. 7i9ing our national /ultural heritage some spa/e in all le9els o3 edu/ation is a must. bliterating it is obliterating oursel9es and our /olle/ti9e identity. :. 1n K to &$ /ountries su/h as the United States o3 Ameri/a, Balaysia, and 1ndonesia, national language andIor literature are part o3 the mandatory /ore /ourses in their /ollege /urri/ulum. &%. 'ilipino subOe/ts designed in a multiIinterdis/iplinary way are 3easible, as pro9en by the doens o3 proposals submitted to 02" by 9arious institutions and organiations. &&. +he in/lusion o3 the national language in the /ollege /urri/ulum is a relati9ely new thing, /ompared with the in/lusion o3 the "nglish language and literature in the /ollege /urri/ulum. "nglish was imposed as the sole medium o3 instru/tion in &:%; and it still enOoys o9er-all suprema/y in most tertiary le9el institutions. Beanwhile, 'ilipino in /ollege has been ee/ti9ely institutionalied only in &::;. 1t is about time this histori/al inOusti/e is remedied. &$. 'ilipino is a global language taught in more than % s/hools, institutions, and uni9ersities abroad Cin some /ases, 3ull ba/helor(s degree andIor master(s degree are also oeredD. bliterating the spa/e 3or 'ilipino and Philippine Studies at the tertiary le9el in Philippine /olleges and uni9ersities will /ertainly negati9ely ae/t the status o3 'ilipino as a global language. 8appler./om A )runei-born 'ilipino /itien, a9id Bi/hael San 5uan ser9es as asso/iate pro3essor at e 6a Salle Uni9ersity-Banila. 2e is also a board member o3 the Pambansang Samahan sa 6inggwistika at 6iteraturang 'ilipino and a /on9enor o3 Alyansa ng Bga +agapagtanggol ng *ikang 'ilipinoIAllian/e o3 e3enders o3 the 'ilipino 6anguage C+anggol *ikaD.
Filipino $anadians %all &or Tagalog language edu%ation in B.$. publi% s%#ools
+he ).0. Binistry o3 "du/ation has /reated /urri/ulum do/uments 3or nine international languages< 'ren/h, 7erman, 1talian, 5apanese, Korean, Bandarin, PunOabi, Spanish, and Ameri/an sign language. Now, young 4an/ou9er residents o3 Philippine an/estry want a &%th one added to the list< +agalog. n Saturday C5une;D, 'ilipino 0anadians held a news /on3eren/e at Slo/an Park to laun/h a /ampaign to ha9e the national language o3 the Philippines oered as an ele/ti9e in se/ondary s/hools. ne o3 the organiers is 5ames 1n3ante, a member o3 the U)0 'ilipino Students( Asso/iation eJe/uti9e. Prior to the news /on3eren/e, he told the 7eorgia Straight by phone that young people ha9e been dis/ussing the important role language /an play in helping 'ilipino 0anadians /onne/t with their /ulture. “*e(re going to work /losely with s/hool boards to see where we /an ha9e that oered,” 1n3ante said. “*e see lots o3 other languages being oered, so 1 think it(s about time.” 1n $%&%, more immigrants /ame to 0anada 3rom the Philippines than 3rom any other /ountry. And in the $%&& /ensus, there were ;;$,;%% 0anadians o3 Philippine an/estry. 1n3ante said that +agalog /lasses /ould enhan/e the /onne/tion between se/ond-generation 'ilipino 0anadians and more re/ent arri9als. +hose newer immigrants sometimes in/lude /hildren o3 people who may arri9ed through the li9e-in /aregi9er or temporary 3oreign worker programs. C6ate last year, the 3ederal go9ernment s/rapped the li9e-in reuirement 3or people mo9ing to 0anada under the /aregi9er program.D
“*hat we(9e seen through the years is a lot o3 parents make the /hoi/e o3 ha9ing their kids learn "nglish Mrst,” 1n3ante said. 2e added that this /an /ome at the /ost o3 learning 9alues 3rom the old /ountry, whi/h /an be transmitted 9ia language, parti/ularly i3 the parents are so busy working two Oobs Oust to make ends meet. “1t(s important to keep some o3 the 9alues,” 1n3ante said. “6anguage is going to play an important role in learning 'ilipino history but also in getting to learn the /ulture better and some o3 the 9alues in our /ulture.” +agalog is the most widely spoken o3 about &= dierent languages in the Philippines, whi/h is home to &%% million people on >,%%% islands. 4an/ou9er-Kensington NP B6A Bable "lmore is the only B6A o3 Philippine an/estry. She told the Straight by phone that she(s there to help the young people, but emphasied that they are the ones dri9ing this /ampaign. She also said that more +agalog edu/ation /an help 3a/ilitate the integration o3 new immigrants into 0anadian so/iety. “#ou get newly arri9ed immigrants who speak +agalog,” "lmore said. “And you get se/ondgeneration 'ilipino 0anadians who don(t speak +agalog. And language /an be a barrier. +hat(s what we(9e heard 3rom high-s/hool students. 13 they(re able to o9er/ome and bridge those dieren/es, there(s more /onne/tion.” 'ormer NP /abinet minister Boe Sihota played an instrumental role in the introdu/tion o3 PunOabi-as-ase/ond-language edu/ation in ).0. s/hools. "lmore said that she has dis/ussed this with Sihota, the past party president. 2owe9er, she also emphasied that any eort to introdu/e +agalog /ourses in high s/hools must /ome 3rom the /ommunity. She noted that some o3 these issues were dis/ussed at a re/ent /on3eren/e o3 young 'ilipino 0anadians held at U)0. “*e(re working with youth who are 9ery a/ti9e in Sir 0harles +upper and 5ohn li9er se/ondary s/hoolsT,” "lmore said. "lmore pointed out that in &:;?, there were only ;;% 'ilipino 0anadians li9ing in 0anada. +he 3ollowing year, her mother immigrated to 0anada 3rom the Philippines and later married her 0anadian-born 3ather o3 1rish an/estry. "lmore was born in 6angley and grew up speaking "nglish at home. 2er mom, Baria, is 3rom the island o3 0ebu, where she spoke 4isayan. 1t was only later in li3e that "lmore started learning +agalog. +he NP B6A grew up in +he Pas, Banitoba, and re/alled being asked where she was 3rom. She said that people assumed she wasn(t born in 0anada be/ause she was darker-skinned than her /lassmates. “*hen 1 was in my $%s, 1 was interested in kind o3 looking at identity and what it means to be 'ilipino 0anadianand also eJaminingT eJperien/es around ra/ism,” "lmore said. “+hat brings those uestions into 3o/us. 1 started getting in9ol9ed in the 'ilipino /ommunity and learning about the history o3 the Philippines.” +his eJploration helped her understand why her mother and many other 'ilipinos settled in 0anada. “1t(s important to know that identity and to ha9e that appre/iation o3 /ulture and heritage,” "lmore said. “6anguage is /entral to that.” 'edia at (ambansang Wika Ni )oland Tolentino Bedia ang pangunahing daluyan ng pambansang wika, o ang popular nitong bersyon, kolokyal na +agalog, 'ilipino at +aglish. Baliban sa e9angeli/al na palabas na nagbibigay-aral at
nanghihimok ng kumbersyon sa ingles, ang kalakhan ng 3ree /hannels sa telebisyon ay gumagamit na nitong 'ilipino. ati ay primetime telebisyon lang ang gumagamit nito. At simula ng pinakahuling balita sa gabi, lahat ay bumabalik sa ingles, lalo na ang news magaine shows. Pero nahigop ito ng 'ilipino, lumawak ang oras at palabas na tinaguriang “primetime,” at kung gayon, mas maraming oras ng ad9ertisement na pinagkakakitaan ng may-ari ng kompanya. Bagkabilang pisngi ng iisang mukha ang telebisyon bilang lunduyan ng pagpapalaganap ng pambansang wika. Sa isang banda, ito na ang nakakapagpaunlad ng kontemporaryong 'ilipinong kauna-unawa sa buong bansa. Ang kalakarang hindi kayang ilehislatura o isabatas hinggil sa pambansang wika ay naisasakatuparan na ng popular na media. At hindi nag-iisa ang telebisyon bilang pangunahing disseminator ng wika. 6ahat ng AB stations sa radyo ay gumagamit ng 'ilipino at mga wikang bernakular. Ang 'B stations ay kinakailangan ding gumamit ng +aglish kaysa ingles na may twang at slang dahil masyadong nae-alienate ang tagapakinig, lalo na ang Amerikanong tagapakinig kapag ang 5s ay “pretend” Cnagpapanggap na Ameri/an nati9e speakerD. 1to na rin ang nagsisiwalat ng isang 'ilipino ingles na binibigkas. *alang Ameri/an twang, tadtad ng idiomatikong eJpresyong pidgin o kakatwa lang sa Pilipinas, at may rekurso sa +aglish bilang per3ormatibong wika ng gitnang uring tagapakinig ng 'B station. Ang umuunlad na pinapakinggang +aglish ang siyang ben/hmark ng isang wika aspirasyonal para sa mababang uri na kahit man lamang itohalong +agalog at inglesay makayanang maabot, at sa mataas na uri para makapagkomunikasyon sa sirkulo ng iniinugang mababang uri, tulad ng kanilang katulong, dri9er, wat/h-your-/ar boy, nagbebenta ng sampaguita at yosi, at iba pa. Ang umuunlad na wika ay pragmatikong wikang kolokyal. Nasasapol nito ang aspirasyonal na layunin ukol sa komunikatibong operasyon sa bansa. Na ang abang uri ay maari ring umangat at the 9ery least, maging /all /ente agentkung makikinig lamang ito ng +aglish sa popular media, mga bagay na hindi niya lubos na matutunan sa akademikong kalakaran na purong 'ilipino o purong ingles lamang. At ang mataas na uri ay maaring magkaroon ng reli Crele9an/eD sa kinakausap na abang uri, dahil marahil sa kauna-unahang pagkakataon, may nauunawaang popular na wikang pinaghahalawan ang kumakausap at kinakausap. Para itong wika ng popular na pelikula, kahit mamilipit na ang mga karakterna ginagampan ng pinakabatikang batang artistana magdiretsahang ingles, nakakapanghimok pa rin ang wika ng aspirasyonal na li3estyle /hoi/e< edukasyon, /areer, pag-ibig, pamilya at gitnang uring buhay. Na kahit nga abang uri ang mga tauhan at naratibo ng mga pelikulang popular, sa pamamagitan ng gitnang uring panuntunan, ang punto-de-bista at pagpapahalaga ay maglilikhang hindi nakikita at natutunghayan ang materialidad ng abang uri. +anging ang aspirasyon ng gitnang uri ang tumitingkad. Kaya ang ordinaryong assistant sa isang ad9ertising /ompany na babae ay maiinlo9e sa kanyang masungit na boss, at mai-inlo9e gamit ang wikang +aglish. Sa internet, sinasabing ang sites na sa 'ilipino at bernakular ay mas maraming traMko at hits kaysa sa sites sa ingles. Umaariba na ang kolokyal na pambansang wika, at ang panuntunan ng gatekeepers ng oMsyal na wikang pambansa ay, sa pangunahin, nakasentro sa usaping standardisasyon Cbaybay, panunumbas na kahulugan, gamit sa pangungusap, at iba paD. Sa kabilang banda, sa mas pragmatikong usapin, ang pagpapalaganap ng media ng kolokyal na pambansang wika ay hindi naman dahil sa pagmamahal ng una sa huli. Bas atas pa ng pangangailangan ng higit na kita ng mediaisa sa mga huling negosyong nilinaw ng Konstitusyon na para sa mga 'ilipino lamangang motibasyon ng pagtangkilik ng negosyong media sa wikang pambansa.
Narinig kong magsalita ang mga artista sa “+he )u,” isang showbi talk show. Si Shaina Bagdayao ay nagpapaliwanag kay )oy Abunda hinggil sa pang-aalipustang siya ang dahilan ng pagka-setba/k sa /areer ni 5ohn 6lyod 0ru. "wan ko kung tipong inaabot ni Shaina o 7erard Andersonna nagpapaliwanag naman sa korte ng popular na publikong opinyon hinggil sa paghihiwalay nila ni Kim 0huang manonood na kalakhan ay galing sa mababang uri, pero hindi sila makapagsalita ng tuwid na 'ilipino o ingles. Ang kanyang rekurso ay paghaluin ito, at ito ang tagumpay ng pag-inhinyero ng media /onglomorates sa artista at wika< wala nang nasa labas ng kolokyal na wika, at ang pagpaminta ng ingles sa 'ilipino ay ang pagsasanib ng higit na aspirasyonal na halaga ng wikang ingles sa 'ilipino. 2indi rin kakatwa na wikang ingles ang inaakalang literal na magpapayaman sa nagsasanib nito sa wikang 'ilipino. 2indi ba(t ingles ang siyang kolonyal na wika, at kasalukuyang tampok na global na wika sa ating insular na mundo! Kahit pa sa boom e/onomies ng 1ndia at 0hina at ang pangangailangan ng maraming 'ilipinong marunong ng wika ng mga ito para sa engagement sa mga bagong global na e/onomi/ powers, patuloy lamang ang pinupuntirya ng mga 'ilipino ay ang /ir/uitous na pakikisalumuha 9ia ingles! Sa madaling salita, pambansang aspirasyon ang kolokyal na pambansang wika. Ang sentral na impetus ay nanggagaling sa pambansang motibasyong makaalinsabay sa globalisasyon, o ang paghahanap ng lokal na idioma sa global na kapitalismo. 2indi ito dumidiretso sa kalakarang global, ang pagpasok sa ekonomiya ng 1ndia, 0hina at iba pang umuunlad at mas mauunlad na bansa. Ang traOektori ng aspirasyon ay tungo sa katagumpayan ng globalisasyon sa pambansang kondisyon< ang higit pang penetrasyon ng global sa lokal. Ang kultural nitong pagsasalin ay nangangahulugan ng mobilisasyon sa pamamagitan ng o9erseas /ontra/t work sa labas ng bansa at /all /enter work sa loob ng bansa. At media ang nagpako ng kasalukuyang estado ng pangarap ng mamamayan. Ang kahulugan ng paglaganap ng isang kolokyal na wikang pambansa sa media ay nagsaad rin ng nasyonal na agenda< sa pamamagitan ng kolokyal na wikang pambansa makakalahok ang bansa sa kolokyal na globalisasyon. Nananatiling nasa laylayan ang bansa at ang wika nito tungo sa internalisasyon ng globalisasyon. At dahil magpakaganito, tumitingkad ang materialidad ng dipantay na penetrasyon ng globalisasyon sa buong mundo. Kung titignan ang diyaryo, malinaw na ang broadsheetsang lehitimong peryodismoay nakasulat sa ingles. Sa mga tabloid, na higit na tinutunghayan ng mas maraming bilang ng ordinaryong mamamayan, ay sadlak sa sensationalismo, ang bulgar at bawal, seJual at bastos, at iba pa. 2indi ba(t ang isinasaad nito ay ang di-opisyal at popular na motibasyon sa kaalamankultural na dulot ng tabloid ay tungo sa mismong hindi aangkop sa kinikilalang oMsyal na peryodismo sa bansa! Kaya ito ang deba/le sa wikang pambansa at media na nagpapalaganap ng kolokyal na 9ariasyon nito< ang pinapatingkad ay ang kabalintuan ng di makapantay at makaagapay sa oMsyal na globalisasyon, at ang kasalukuyang tereyn ng kolokyal na wikang pambansa ay nananatiling nasa bulgar, ipinagbabawal, seJual at bastos. C)ulatlat./omD
W*KANG F*L*(*N+: ,*N*NGA- KA(ANGA)*,AN AT (/W0)A CPangalawang 7antimpala, 7awad Komisyon sa Sanaysay $%&$ ng Komisyon sa *ikang 'ilipinoD
“Parang hininga ang wika, sa bawat sandali ng buhay natin ay nariyan ito. Palatandaan ito na buhay tayo, at may kakayahang umugnay sa kapwa nating gumagamit din dito.”
)ien9enido 6umbera Kapangyarihan ang wikang 'ilipino sa Pilipinas. Kapangyarihan ang sariling wika. 1sa ang sariling wika sa bumubuo ng ating pagkatao. Nang dahil sa sariling wika, nagkakaroon tayo ng tiyak at tunay identidad na hindi hiram sa iba. Nagiging ganap ang ating pagkatao sapagkat malinaw ang nagbunsod nitoang sariling wika at kultura. Nagiging malaya tayo sa lipunang ating ginagalawan dahil ganap ang ating pagkatao. Nagiging lubos ang kapangyarihan na sumasaklaw sa ating kamalayan kung lubos din nating natatanggap ang sariling wika. Sang-ayon ito sa sinabi ni )ien9enido 6umbera na ganito< “Sa pagtanggap natin sa wika, pumapaloob tayo sa isang lipunan at nakikiisa sa mga taong naroon. Samakatuwid, ang kamalayan natin bilang indibidwal ay karugtong ng kamalayan ng iba sa lipunan. Kapag may kapangyarihang sumakop sa kamalayan ng kapwa natin sa lipunan, kasama tayong napapailalim sa nasabing kapangyarihan.” Ang sariling wika ay hindi nakababawas ng katalinuhan at katanyagan kung gagamitin sa iba(t ibang larangan. Kung ang usapin ay karunungan, maraming nag-aakala na mahina ang mga 'ilipinong hindi nagsasalita ng wikang dayuhan partikular na ang mga taong hindi nakapagsasalita ng matatas sa 1ngles. Badalas silang maparatangang walang alam o mas masakit, tinataguriang bobo. 1sa itong masaklap na pangyayari. Ngunit humihina na ang ganitong pagpaparatang dahil ginagamit ang wikang ito ng kasalakuyang Pangulo at hindi naman ito nakabawas ng katalinuhan at katanyagan. Sa kanyang mga talumpati at opisyal na pakikipagtalastasan sa taumbayan, buhay na buhay ang wikang 'ilipino tulad ng pagsasabi niya sa kanyang SNA na malakas ang bansang Pilipinas. 2indi ba(t napakaliwanag ang landas na tatahakin kung kasabay ng malakas na Pilipinas ay malakas rin ang 'ilipino bilang matatag na wikang pambansa! Ang mga )alakid sa )iyahe ng *ikang 'ilipino Sa kabila ng pagpapatatag at malawakang paggamit ng wikang 'ilipino, buhay na buhay pa rin ang maraming isyung nagpapahina sa ating wikang pambansa. Bga dati nang isyung nagiging dahilan kung bakit hindi umusad ang biyahe nito. Una na rito ay ang hindi maayos na pamamahala ng edukasyon sa ating bansa at karaniwang nakakiling ang mga administrador ng mga paaralan at pamantasan sa wikang 1ngles dahil ito raw ang wika ng mundo. Pangalawa ang uri ng trabaho na laganap sa Pilipinas, ang sunod-sunod na pagsulpot ng mga )usiness Pro/ess utsour/ing C)PD o mga /all /enter na nangangailangan ng mga Pilipinong sanay magsalita ng 1ngles. Pangatlo ang kakitiran ng pag-iisip ng maraming edukador na hindi maaaring maging wikang panturo ang pambansang wika. 2indi ito maaari sa edukasyon sa Pilipinas. 6agi nilang sinasabi na 1ngles lamang ang wika ng karunungan lalo na sa Agham at Batematika. ati pa itong isyu na hindi pa rin nila matanggap ang sagot dahil nakabaling pa rin ang kanilang paningin sa wika ng mga dayuhan. Pang-apat na isyu, ang napakababang pagtingin ng mga mambabatas, maraming opisyal ng pamahalaan at ilang kolonyal na Pilipino sa wikang 'ilipino. Barami sa kanila ang may maling haka na wala itong lakas at hindi matatag para umangkop sa pangangailangan ng Pilipinas sa maraming larangan, medisina, batas, enhinyerya at iba pang malalaking larangan. At ang huling isyu, kulang na kulang daw sa mga sanggunian at kakaunti ang naisasaling karunungan mula sa banyagang wika tungo sa wikang 'ilipino na kailangangkailangan ng mga estudyanteng Pilipino. 1lan ito sa nagiging dahilan kung bakit natatrapik ang biyahe ng wikang 'ilipino. Paulit-ulit na lamang ang ganitong isyu na ipinupukol ng mga Pilipinong mahina ang pagkilala sa sariling wika sa ating bansa. Kaya paulit-ulit na natatrapik ang ating identidad bilang Pilipino.
Kalbaryo ng *ikang Pambansa Batinding kalbaryo ang sinapit ng wikang 'ilipino lalo na ang nilagdaan sa panahon ng nakalipas na administrasyong Ba/apagal-Arroyo ang "Je/uti9e rder $&% C"stablishing the Poli/y to Strengthen the Use o3 "nglish 6anguage in the "du/ational SystemD. Pumasa rin sa kongreso ang 2ouse )ill ?>%& CAn a/t to Strengthen and "nhan/e the Use o3 "nglish as the Bedium o3 1nstru/tion in Philippine S/hoolsD na nagligaw sa wikang pambansa para humina at mawalan ng kabuluhan sa edukasyon sa Pilipinas. +otoo na ang 1ngles ang wika ng mundo para magkaunawaan ang iba(t ibang lahi sa daigdig ngunit hindi totoo na wikang 1ngles ang wika ng karunungan sa bansang may sariling kultura at kabihasnan, lalo na(t ang bansang ito ay may sariling wika. )aluktot ang daang tinutumbok ng mga Pilipinong hanggang sa kasalukuyan ay nagsusulong na sa 1ngles matatamo ang ganap na pagkatuto. Kailangan pa ba ng maraming sarbey na magpapatunay na hindi sa 1ngles ganap na matututo ang mga Pilipino, samantalang malinaw na sa S*S Sur9ey noong &::@ na & porsyento lamang ng mga Pilipino ang may ganap na kadalubhasaan sa paggamit ng wikang 1ngles at karamihan pa sa kanilaVy lumaki sa Amerika at bumalik lamang dito sa Pilipinas. 2indi pa yata sapat na batayan ito para mapanuto ang mga maka-wikang dayuhan. Sa sumunod na sarbey ng S*S na may kinalaman sa 'ilipino noong e/ember &::=, sa tanong na gaano kahalaga ang pagsasalita ng 'ilipino! 6umabas sa sarbey na $ sa bawat @ Pilipino ang nagsasabing mahalagang-mahalaga ang pagsasalita ng 'ilipino. 6umabas din na >& porsyento ng nasa 6uon, == porsyento ng nasa )isaya at =% porsyento ng nasa Bindanao ang sumagot na mahalagangmahalaga ang pagsasalita ng 'ilipino. Sapat itong batayan na mahalagang-mahalaga ang wikang 'ilipino saanmang panig ng Pilipinas. Sa sarbey ring ito nalaman ang pulso hinggil sa wikang 'ilipino ng mga Pilipinong nasa uring A)0 Co mga mayayaman, angat at maykaya sa buhayD, >@ porsyento sa kanila ang nagsabing mahalagang-mahalaga ang pagsasalita ng 'ilipino. Batatag itong basehan na hindi lamang ang nasa uring at " Co mga mahihirap at hikahos sa buhayD mahalagang-mahalaga ang 'ilipino. )ilang dagdag, sa sarbey rin ng S*S noong abril -&; &::, tinanong ang &,=%% na Pilipino sa iba(t ibang panig ng Pilipinas kung ano ang unang wika nila sa tahanan, @= porsyento ang ang nagsabi na 'ilipino, $? porsyento ang nagsabi na 0ebuano, && porsyento ay 1longgo, porsyento ay Kapampangan, = porsyento ay 1lokano, samantalang & porsyento lamang sa buong bansa ang nagsabi na 1ngles ang una nilang wika sa tahanan. Kung ang resulta ay pumapabor sa 'ilipino bilang unang wika sa tahanan, hindi ba(t sa bansang 5apan, South Korea, )elgium, 0e/k 8epubli/ at Slo9akia, ang wikang ginagamit nila sa edukasyon ay ang unang wika na natutuhan nila sa tahanan at ang wikang kanilang ginagamit sa pang-arawaraw na buhay. Bapapansing sila ang nanguna sa +hird 1nternational Baths and S/ien/e study noong &::>ibig sabihin magagaling ang kanilang estudyante sa larangan ng Agham at Batematika. Ang kanilang sikreto, gumagamit sila ng wikang hindi nalalayo sa kanilang identidadang sarili nilang wika. )ukod sa S*S, mapapansing kahit sa pag-aaral ng isang iskolar na 2apones na si Koi/hiro Nakahara noong "nero $%%= malinaw na hindi 1ngles ang namamayaning wika sa Pilipinas. Aniya, “+he national language o3 the Philippines is 'ilipino. +he o/ial languages are 'ilipino and "nglish. "nglish has been being used there sin/e the beginning o3 the $%th /entury but it has not been easy to popularie by the 'ilipino there.” 6umalabas sa kanyang sarbey na may &@: na 'ilipinong tagatugon, @= porsyento ang nagsabing dapat 'ilipino lamang ang opisyal na wika sa Pilipinas samantalang $ porsyento lamang ang nagsabi na dapat 1ngles lang at ;& porsyento ang nagsabi na 'ilipino at 1ngles. Pinatunayan din ng resulta ng kanyang sarbey na hindi pareho ang +agalog at 'ilipino dahil lampas sa kalahati o =& porsyento ang nagsabi na magkaiba ito. Kung mapapanood ang dokumentaryo ng 1*itness na may pamagat na “on(t "nglish Be” ni 2owie Se9erino. Nabanggit doon na lampas sandaang taon na nating inaaral ang wikang 1ngles ngunit bakit haggang sa kasalukuyan ay tila walang katatasan sa pagsasalita ng wikang 1ngles ang mga Pilipino. Pamali-mali pa rin ang marami sa atin sa pagbaybay ng salitang 1ngles.
1pagdidiinan naman ng mga maka-1ngles na hindi raw kasi siniseryoso ng maraming Pilipino ang pag-aaral ng wikang 1ngles kaya walang ganap na pagkatuto. )aluktot ang kanilang punto. 2indi kasi natural na dumadaloy sa kaisipan ng mga batang Pilipino ang dayuhang wika kaya mahirap maging matatas sa paggamit ng wikang iyon. Nahihirapan ang isang batang nag-uumpisa pa lamang ng pag-aaral sa elementarya na maunawaan ang leksyong pinag-aaralan nila sa klase lalo na kung itinuturo ito sa wikang hindi niya nakasanayan o nakagisnan. Nagreresulta tuloy ito ng mataas na drop-out rate, tinatamad nang mag-aral ang mga bata dahil hindi naman lubos na nauunawaan ang wika ng guro lalo na sa Agham at Batematika. Sa pagtataya nga sa kasalukuyan, sa &%% batang tumutuntong sa elementarya, >% porsyento lamang ang nakatatapos. Sa mga nagtapos ng elementarya, :% porsyento ang makapapasok sa mataas na paaralan at paglipas ng apat na taon ay ?; porsyento lamang ang magmamartsa at sila lamang ang makatutungtong sa mga unibersidad o kolehiyo. Bapapansing wala pa sa kalahati ang magtatapos sa kolehiyo. Ang masama nito, marami sa mga hindi nakapag-aral ang nagiging kriminal at nagiging problema ng bansa. Ang mga nagtuloy naman sa pag-aaral ay masasabing hilaw ang pagkatuto, kung pag-uusapan ang wikahindi na matatas sa wikang nakagisnan ay unti-unting nalimutan at hindi na ito napahalagahan. Bali kasi ang sistema ng edukasyon sa Pilipinas, bata pa lamang ay isinusubo na ang wikang dayuhang mahirap maunawaan. *ala naman talaga sa wikang dayuhan ang pagkatuto ng mga 'ilipino kundi nasa sariling wika. Pagpapatunay nga ng isang edukador na 0anadian na si Phil )artle, “Sa pag-aaral ng basikong literasiya, ang wikang gagamitin ay base sa kung ano ang karaniwang naiintindihan at alam ng pamayanan. *alang isang wika ang pinakamahusay kaysa sa iba.” Kung babalikan din natin ang kasaysayan ng Pilipinas, nang ipinag-utos ng mga Amerikano noong &:%& na gawing opisyal na wikang panturo ang wikang 1ngles sa mga paaralan sa Pilipinas, makalipas lamang ang dalawampu(t limang taon ay nabatid agad ng Amerikano sa pamamagitan ng pag-aaral ng Bonroe "du/ational Sur9ey 0ommission na hindi naging matagumpay ang pagkatuto ng mga Pilipino gamit ang wikang 1ngles sa kanilang pag-aaral. ahil dito ipinag-utos din noong &:@& na wikang 9ernakular na ang gagamiting wikang panturo sa elementarya. Batagal na dapat nating alam na ang wikang dayuhan ang isa sa dahilan ng pagkaligaw nating mga Pilipino sa daan ng karunungan. Noon pa sinasabi at ipinaalala ng isa pang Pambansang Alagad ng Sining para sa Panitikan na si 4irgilio Almario na, “Kailangang-kailangan na natin ang 'ilipino sa edukasyon at opisyal na talastasan. Pero ayaw nating harapin ang tawag ng taumbayan.” Pagsakay sa +atag ng 'ilipino )ilang *ika ng mga Pilipino Umiiral sa realidad sa Pilipinas na ang 'ilipino ay wikang panlahat. Nandyan ito, umiiral at ginagamit sa araw-araw na pakikipagtalastasan ng mga Pilipino. Bga Pilipino ang kusang tumanggap nito bilang wikang pambansa at naging katangi-tangi ang tatag nito dahil ito ang wika ng lipunang Pilipino. Kaugnay ito sa sinabi ni Pamela 0onstantino na, “Ang anumang kapangyarihan o puwersa ng wika ay itinalaga ng institusying sosyal.” 2indi maitatangging malakas sana ang puwersa at kapangyarihan ng wikang 'ilipino sa maraming larangan tulad ng edukasyon, batas, agham, teknolohiya at iba pa, ang kaso pinahihina at binabansot ng paniniwala ng nagkukunwang edukado at maraming politiko sa ating bansa. 1sang simpleng sitwasyon ang maaaring maging halimbawa na maraming nagkukunwang edukado ang salat pa rin ang kaalaman pagdating sa usapin hinggil sa ating sariling wika. Sa panahon na nililitis si dating Presidente 5oseph "strada sa kasong pangungurakot. Bay isang sitwasyon na nagpapakita ng maling pagtanaw sa wika ng mga mambabatas sa Pilipinas kaya hindi ito maisulong nang husto bilang wika sa larangan ng batas. Noong tinanong ni 2ilario a9ide Cisang 0ebuanoD, ang saksing si "mma 6im kung anong wika ang nais niyang gamitin sa pagtestimonya, sumagot si 6im na sariling wika ang gagamitin niyaang +agalog. Nakapagtataka ang sinabi ni a9ide na wala silang interpreter mula +agalog tungong 1ngles, sa 'ilipino tungong 1ngles ay mayroon. +ila hindi batid ni a9ide ang pinagdaanang kasaysayan ng wikang 'ilipino. ahilan kaya ang pagiging 0ebuano niya! Ngunit nang magsalita si Senador
'ranklin rilon na isang 1longgo, sabi niya, hindi na kailangan ng interpreter sapagkat lahat naman sila ay mauunawaan ang testimonya kahit sa +agalog. Nabanggit din ni 0onstantino na taglay ng wika ang kakayahang baguhin ang paniniwala ng isang indibidwal. Sa pakikipag-ugnayan gamit ang wika, maraming bagay ang maaaring magbago. Kunsabagay, marami nang pangyayari sa Pilipinas na kinakitaan ng malaking pagbabago tungo sa pagsusulong ng wikang 'ilipino. Ang matibay na halimbawa ay noong Agosto $%, $%%>, tatlong korte sa 6ungsod ng Balolos ang nagdesisyong gumamit ng 'ilipino sa paglilitis upang maisulong ang pambansang wika. 6abindalawang istenograpo mula sa hukuman ;, % at & bilang modelong korte gamit ang wikang pambansa ang sumailalim sa pagsasanay sa Bar/elo 2. del Pilar 0ollege o3 6aw ng )ula/an State Uni9ersity bilang pagsunod sa direktiba ng Korte Suprema ng Pilipinas hinggil sa paggamit ng *ikang 'ilipino sa istenograpiya. Pangarap noon ng dating Punong Bahistrado na si 8eynato Puno na pati sa 6aguna, 0a9ite, Wueon, Nue9a "/iOa, )atangas, 8ial at Betro Banila ay maipatupad ang paggamit ng sariling wika sa paglilitis. ati pa man, sa sanaysay ni 4irgilio Almario na may pamagat na “'ilipino ang 'ilipino” nabanggit na niya ang maraming pagsisikap at eksperimento sa paggamit ng 'ilipino sa gawaing akademiko. Aniya, maraming gurong pasimuno sa mga unibersidad, lalo na sa UP, Ateneo de Banila, at e 6a Salle. Nangunguna raw si r. 4irgilio "nriue sa mga orihinal na saliksik sa sikolohiya sa wikang 'ilipino. 1tinuro ni 'r. 8oue 'erriols ang pilosopiya sa 'ilipino. 1sinalin ni 5udge 0esar PeraleOo ang kodigo sibill at kodigo penal. 6umikha ng diksyonaryo sa kemika si r. )ien9enido Biranda at sa Bedisina si r. 5ose 8eyes Sytang/o. Bay libro sa ekonomiks si r. +ereso +ullao, 5r. sa wikang 'ilipino. Bay mga nagtuturo ng matematika sa 'ilipino. At marami nang Oornal at monograp sa iba(t ibang disiplina na nakalathala sa 'ilipino. Kaya hindi totoo na kulang na kulang sa sanggunian at kakaunti ang naisasaling karunungan mula sa banyagang wika tungo sa wikang 'ilipino. Katunayan, patuloy ang Sentro ng *ikang 'ilipino ng Unibersidad ng Pilipinas sa paglalathala at pagpondo sa mga aklat na nasa 'ilipino. Nasabi na rin dati pa ni Almario, “Kung ang usapin ay ang paglilimbag ng mga materyales sa pag-aaral na nakasulat sa sariling wika, walang demand kaya hanggang ngayo(y walang pabliser na nagpapasimuno sa paglalathala ng aklat sa wikang 'ilipino sa iba(t ibang larangan.” Ang lahat ng nabanggit na halimbawa ng pagsisikap tungo sa ikauunlad ng pagkatuto sa iba(t ibang larangan ay dahil sa puwersa at kapangyarihan ng wikang umiiral at nandyan lang. 2indi na dapat nating ipagtaka kung paano nagawa ang pagsasalin at pagpapabukal ng karunungan sa ibat( ibang larangan gamit ang wikang 'ilipino. Angkop na angkop ito sa pananaw ni Umberto "/o sa kanyang sanaysay na “6anguage, Power, 'or/e” binanggit niya, “*e must not be amaed then to hear people say that the gi9en language is power... be/ause outside the gi9en language there is nothing.” Pagtahak at Pagtalunton sa *ika at "dukasyon sa Pilipinas Naging pugad ng anomalya ang edukasyon sa Pilipinas sa mga nakalipas na taon. Naging gatasan ito ng ilang opisyal ng gobyerno na naging mitsa ng panganganib ng kalidad ng edukasyon ng mga Pilipino. 1lan sa anomalya ng ep"d ay ang noodles s/am noong $%%>, ang noodles na nagkakahalaga ng & pesos bawat isa. Ang teJtbook s/am na isiniwalat ni Antonio 7o kung saan bumili ang gobyerno ng mga aklat na hindi dumaan sa maayos na bidding at ebalwason na nagdulot ng mababang uri ng mga aklat ngunit napakamahal ang presyo. Nakasasagabal ang ganitong pangyayari sa Pilipinas upang maabot natin sa taong $%&= ang inihain ng United Nations na "du/ation 3or All C"'AD o "dukasyon para sa 6ahat, higit pa yatang lumalala ang baku-bakong landas na tinatahak ng edukasyon sa Pilipinas. Kahit bumuo noong $%%> ang nakaraang administrasyong Ba/apagal-Arroyo sa pamamagitan ng "Je/uti9e rder ;=$ ang Presidential +ask 'or/e on "du/ation CP+'"D upang matugunan ang "'A, wala itong nagawa dahil patuloy na bumagsak ang litera/y rate o antas ng pagkatuto ng mga 'ilipino. Sa
datos nga ng NS noong $%&& apat sa sampung kabataan ang hindi marunong bumasa at sumulat. )atay sa mga datos na nakalap ni r. "dberto 4illegas, sa panahon ni Ba/apagal-Arroyo, kalunos-lunos ang kalagayan ng mga estudyante at guro sa mga pampublikong paaralan sa Pilipinas. Nasaliksik niya na batay mismo sa estadistika ng gobyerno, may kakulangan ng ?:, %%% na klasrum at may $, @&, :?@ na mga deskIarm/hairs sa ating mga paaralan. Ang ratio ng bilang ng libro sa mga estudyante ay %.@@ sa mga pampublikong paaralang pang-elementarya at %.; sa hayskul. Nananatili rin ang kababaan ng sahod ng mga guro ayon sa datos ng Allian/e o3 0on/erned +ea/hers o A0+. Ang =%%,%%% guro sa elementarya at sekondaryang pampublikong paaralan ay sumasahod lamang mula ?, %%% hanggang ;, %%% bawat buwan. )ukod sa mga nabanggit na mga anomalya at suliranin sa edukasyon. Nananatiling suliranin sa larangang ito ang hindi pagtanggap ng maraming edukador sa wikang 'ilipino bilang wikang panlahat at wikang panturo. Ayon kay )ien9enido 6umbera, “Sa kasalukuyan, nagkapuwang na ang wikang 'ilipino sa kurikulum. 2indi pa ito ang kinikilalang wikang panturo, pero may lugar na ito sa paaralan. Nakapasok na sa akademya ang wika ng masa. )agamat ang marami sa mga maykapangyarihan ay nagmamatigas pa rin na sa 1ngles lamang nagaganap ang tunay na edukasyon ng kabataang 'ilipino.” Sa obserbasyong ito ni 6umbera, ang lakas at kapangyarihan ng sariling wika sa Pilipinas ay pinipigilan pa rin ng mga maykapangyarihan dahil nakabaling sila sa dayuhang wika. +ila bulag ang mga Pilipinong nasa kapangyarihan at kolonyal mag-isip kung kaya(t nananatiling suliran sa edukasyon hanggang sa kasalukuyan ang wikang panturo. Ang isa pang mabigat na isyu, hindi magaganap ang pagsupling ng kontra-kolonyal na wika at edukasyon kung ang laganap na trabaho sa Pilipinas ay )usiness Pro/ess utsour/ing C)PD o mga /all /enter. ahil sa trabahong ito, lumikha ng mga programa ang maraming unibersidad na magpapalakas sa wikang 1ngles at ang mga kolehiyo at unibersidad na may programang )S" "nglish at A) "nglish ay hindi na tumuon sa pangangailangan ng Pilipinas na humubog ng mga magiging edukador sa hinaharap, itinuon at nakapadron ang mga kurikulum sa pangangailangan ng mga /all /enter na sa loob nito(y mga Pilipinong naglilingkod sa mga dayuhan. Basaklap kung iisipin na maraming mga kolehiyo at unibersidad sa ating bansa ang hindi naghahain ng mga programang nagsusulong at nagpapalakas ng identidad at diwang 'ilipino gaya ng mga programang )S" 'ilipino, A) 'ilipinolohiya, Araling Pilipino na pinalalakas na lamang ng ilang unibersidad sa ating bansa. Kung may mga trabaho nga lang sana tumutugon sa pangangailangan ng mga Pilipino, hindi sana nagiging ganito ang sitwasyon ng mga institusyong pang-edukasyon. Ang +atag ng *ikang 'ilipino, 6akas ng Pagka-Pilipino Sa napakaraming isyu tungkol sa wika at edukasyon sa Pilipinas, mababakas naman kahit papaano sa sinasabing tuwid na landas ng kasalukuyang administrasyong Auino ang kontrakolonyal na wika at edukasyon. 2uwag nga lang sana itong maging wang-wang kundi maipatupad din ayon sa kagustuhan ng kanyang nga bosstayong mga Pilipino. )ukod sa pambansang programa niya kontra-korupsyon, ang kanyang pambansang adyenda sa edukasyon para sa ating bansa ay bumabaling sa 'ilipino. Ayon sa ep"d, sa kasalukuyan napigilan na ang ugat ng korupsyon sa kanilang ahensya at tumuon sila sa pagpapataas ng edukasyong primarya. Nais nilang “bawat bata, mambabasa” sa unang grado, sa ganitong punto mapapataas ang antas ng literasiya sa ating bansa. 1nuumpisahan na rin ang pagbabalik ng maayos na ebalwasyon sa mga librong gagamitin sa paaralan upang makatiyak na dekalidad ito at hindi nahahaluan ng korupsyon. inirinig na rin ayon sa 6" ang dagdag na umento sa sahod ng mga guro. 2uwag lang sana itong dinggin kundi dagdagan na ng makakasapat sa pang-arawaraw na pangangailangan ng guro sa kasalukuyan. Ayon din sa nakaraang SNA ng administrasyong Auino, bumaba ang bilang ng walang trabaho sa Pilipinas. Bagandang indikasyon ito ng pagbabago, pero sana ang idinadagdag na trabaho ay Pilipino ang
nakikinabang hindi laging dayuhan na lang. Balinaw rin ang papel na tinatahak ng wikang pambansa na kasama sa adyenda ni Auino sa edukasyon, makatwiran lamang na gamitin ang sariling wika bilang midyum ng pagtuturo sa ating bansa. Palalakasin ang paggamit nito sa Agham at Batematika upang makamit ang kahusayan sa larangang ito. Ang pananaw niya sa wika ay ganito< Batuto ng 1ngles at umugnay sa daigdig, matuto ng 'ilipino at umugnay sa ating bansa at panatilihin ang sariling wika at umugnay sa pamana ng lahi. Sa landas na tinatalunton natin bilang mga Pilipino, dapat magkaisa tayo. +igilan na ang kolonyal na pag-iisip na nagpapabagal sa pag-unlad ng identidad at karunungan nating mga Pilipino. Kung may naiaambag man ang kasalukuyang administrasyon sa pagpapalakas ng sariling wika, huwag lang doon umasa, higit dapat tayong maging malakas bilang mga Pilipino. Bagiging malakas tayo kung mananatiling matatag ang ating sariling wika dahil idiniin ni 6umbera, “Parang hininga ang wika, sa bawat sandali ng buhay natin ay nariyan ito.”
